Y Cyfarfod Llawn
Plenary
15/06/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar yr agenda.
Welcome, everyone, to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on the agenda.
Eitem 1 yw'r cwestiynau i Weinidog yr Economi, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Sioned Williams.
Item 1 is questions to the Minister for Economy, and the first question is from Sioned Williams.
1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am strategaeth arloesi Llywodraeth Cymru? OQ58177
1. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's innovation strategy? OQ58177
Yes. We're currently working with Plaid Cymru's designated Members, in line with the co-operation agreement, to jointly develop the new innovation strategy. We plan to issue a draft strategy for consultation in the summer, with final publication planned for the autumn.
Gwnaf. Ar hyn o bryd, rydym yn gweithio ar y cyd ag Aelodau dynodedig Plaid Cymru, yn unol â’r cytundeb cydweithio, i ddatblygu’r strategaeth arloesi newydd. Rydym yn bwriadu cyhoeddi strategaeth ddrafft i gynnal ymgynghoriad arni yn yr haf, gyda'r cyhoeddiad terfynol wedi'i gynllunio ar gyfer yr hydref.
Diolch, Weinidog. The Reid review contained five central recommendations for the Welsh Government on how to support research and innovation in the aftermath of Brexit. With higher costs now eroding small businesses' margins at a rate that many have not experienced before, many small firms are now facing multiple headwinds that threaten the stability of our economy. Giving small businesses the tools to innovate could help unlock their potential and improve the resilience of our economy. Given the need to drive up levels of innovation and the Reid review's emphasis on the importance of involving small businesses in R&I policy, how will the Welsh Government's new strategy ensure that innovation partnerships are focused more on smaller businesses? A Welsh innovation strategy could play a key role in unlocking the innovation potential of small businesses. As the Innovation Advisory Council for Wales recommended, we urgently need greater private and public sector investment and partnering in innovation programmes, skills and talent throughout Wales. Can the Minister therefore confirm he would see the strategy supporting the forging of such partnerships, and how will the Government ensure that its innovation strategy increases the scale of collaboration between businesses and universities, as called for by the Federation of Small Businesses? Diolch.
Diolch, Weinidog. Roedd adolygiad Reid yn cynnwys pum argymhelliad canolog i Lywodraeth Cymru ar sut i gefnogi ymchwil ac arloesi ar ôl Brexit. Gyda chostau uwch bellach yn lleihau elw busnesau bach ar gyfradd nad yw llawer wedi’i hwynebu o’r blaen, mae llawer o gwmnïau bach bellach yn wynebu sawl her sy’n bygwth sefydlogrwydd ein heconomi. Gallai rhoi’r offer i fusnesau bach arloesi helpu i ddatgloi eu potensial a gwella cryfder ein heconomi. O ystyried yr angen i godi lefelau arloesi a phwyslais adolygiad Reid ar bwysigrwydd cynnwys busnesau bach mewn polisi ymchwil ac arloesi, sut y bydd strategaeth newydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod partneriaethau arloesi yn canolbwyntio mwy ar fusnesau llai? Gallai strategaeth arloesi i Gymru chwarae rhan allweddol yn datgloi potensial arloesi busnesau bach. Fel yr argymhellodd Cyngor Cynghorol Cymru ar Arloesi, mae taer angen mwy o fuddsoddiad a phartneru gan y sector preifat a chyhoeddus mewn rhaglenni arloesi, sgiliau a thalentau ledled Cymru. A wnaiff y Gweinidog gadarnhau, felly, y byddai’n gweld y strategaeth yn cefnogi creu partneriaethau o’r fath, a sut y bydd y Llywodraeth yn sicrhau bod ei strategaeth arloesi yn cynyddu'r cydweithio rhwng busnesau a phrifysgolion, fel y mae’r Ffederasiwn Busnesau Bach wedi galw amdano? Diolch.
Thank you for the question. Obviously, I won't prejudge everything that will be in the final strategy, but I am confident that we will have both a draft and a final strategy that will see a place for small business innovation, as indeed SMARTCymru has a range of areas of success that we can highlight, and probably in every single region or constituency there will be a business that has had support from that that has made a real difference to productivity and jobs. In fact, yesterday, I signed off another statement that looks at something in the Vale of Glamorgan, where they've trebled their head count because of the engagement with SMARTCymru and the links to academia as well. So, you’re quite right to draw the links between further and higher education and how that research and innovation that takes place there leads to innovation and improved business practices within the world of work, for both smaller businesses and indeed for the large compound semiconductor clusters that exist around Newport as well.
It’s key to have Government, businesses, and academic research actually to be applied, to make a difference. So, I think that when you see the draft of the consultation, it’ll be positive and then it should allow us to build on what we’ve already done but with a refocused mission because we haven’t had all of the funding commitments that were made to Wales being honoured. So, it makes it even more important that we generate greater value from the moneys that we have got, as well, of course, as generating greater returns for Wales from UK competitor funding pots as well. There’s plenty for us to do, but I hope the Member will be positive and content when she sees the place and the role for small businesses in the new strategy.
Diolch am eich cwestiwn. Yn amlwg, nid wyf am ragfarnu popeth a fydd yn y strategaeth derfynol, ond rwy’n hyderus y bydd gennym strategaeth ddrafft a strategaeth derfynol a fydd yn gweld lle i arloesi ymhlith busnesau bach, a gallwn dynnu sylw at y llwyddiant y mae SMARTCymru wedi'i gael mewn sawl maes, ac ym mhob rhanbarth neu etholaeth, yn ôl pob tebyg, bydd yna fusnes sydd wedi cael cymorth drwy hynny, gan arwain at wahaniaeth gwirioneddol i gynhyrchiant a swyddi. Mewn gwirionedd, ddoe, cymeradwyais ddatganiad arall sy’n edrych ar rywbeth ym Mro Morgannwg, lle maent wedi treblu eu niferoedd oherwydd yr ymgysylltiad â SMARTCymru a’r cysylltiadau â’r byd academaidd hefyd. Felly, rydych yn iawn i wneud y cysylltiadau rhwng addysg bellach ac uwch a sut y mae'r ymchwil a'r arloesi sy'n digwydd yno yn arwain at arloesi a gwell arferion busnes o fewn y byd gwaith ar gyfer busnesau llai, ac yn wir, ar gyfer y clystyrau lled-ddargludyddion cyfansawdd mawr sy’n bodoli o amgylch Casnewydd hefyd.
Mae’n allweddol cael Llywodraeth, busnesau, ac ymchwil academaidd yn cael ei rhoi ar waith er mwyn gwneud gwahaniaeth. Felly, pan welwch y drafft o'r ymgynghoriad, credaf y bydd yn gadarnhaol, ac yna dylai ganiatáu inni adeiladu ar yr hyn a wnaethom eisoes ond gyda chenhadaeth wedi'i hailffocysu gan nad yw'r holl ymrwymiadau cyllido a wnaed i Gymru wedi cael eu hanrhydeddu. Felly, golyga hynny ei bod yn bwysicach byth ein bod yn cynhyrchu mwy o werth o'r arian sydd gennym hefyd, yn ogystal, wrth gwrs, â chynhyrchu mwy o enillion i Gymru o gronfeydd cyllid y DU sy'n cystadlu yn ogystal. Mae digon i ni ei wneud, ond rwy'n gobeithio y bydd yr Aelod yn gadarnhaol ac yn fodlon pan fydd yn gweld y lle a’r rôl i fusnesau bach yn y strategaeth newydd.
Good afternoon, Minister. Minister, the Scottish Government has set out an ambitious vision to transform their economy, saying they want to be recognised as a nation of entrepreneurs and innovators who have embraced the opportunities of new technologies, boosted productivity considerably, and focusing their resources on opportunities that’ll transform their economy. Specifically, what innovations do you see for Wales and do you have the ambition to match or exceed what we see elsewhere?
Prynhawn da, Weinidog. Mae Llywodraeth yr Alban wedi nodi gweledigaeth uchelgeisiol i drawsnewid eu heconomi, gan ddweud eu bod yn dymuno cael eu cydnabod fel cenedl o entrepreneuriaid ac arloeswyr sydd wedi manteisio ar y cyfleoedd sy'n codi o dechnolegau newydd, wedi cynyddu cynhyrchiant yn sylweddol, a chanolbwyntio eu hadnoddau ar gyfleoedd a fydd yn trawsnewid eu heconomi. Yn benodol, pa ddatblygiadau arloesol a welwch i Gymru, ac a oes gennych uchelgais i wneud yr un peth neu ragori ar yr hyn a welwn mewn mannau eraill?
Yes. It’s unusual to hear a Welsh Conservative Member quote with praise the SNP-led Government in Scotland, but I welcome the plurality and the inclusiveness of the Member’s comments. And, actually, when you look at the ambitions in a range of areas from Governments across the UK, of course we all want to foster a greater culture of entrepreneurship. We all want to take advantage of particular strengths we have in our research base, but also in areas where we’ve actually got business strengths as well. So, if you think about the statement I previously made just a couple of weeks ago on the renewables sector, we've got lots to offer there, with not just our natural resources but real business innovation, and that's linked to the steel industry of course as well, investment in ports. So you can see a whole range of different areas where the ambitions not just for what happened on large investment, but the small and medium supply chain, and innovation, all have a key role to play. And there's certainly no lack of ambition from this Government on our economic future.
Ie. Mae’n anarferol clywed dyfyniad gan Aelod o'r Ceidwadwyr Cymreig yn canu clodydd y Llywodraeth yr SNP yn yr Alban, ond croesawaf blwraliaeth a chynwysoldeb sylwadau’r Aelod. Ac a dweud y gwir, pan edrychwch ar yr uchelgeisiau mewn ystod o feysydd gan Lywodraethau ledled y DU, mae pob un ohonom yn awyddus wrth gwrs i feithrin diwylliant mwy entrepreneuraidd. Mae pob un ohonom yn awyddus i fanteisio ar gryfderau penodol sydd gennym yn ein sylfaen ymchwil, ond hefyd mewn meysydd lle mae gennym gryfderau busnes. Felly, os ydych yn ystyried y datganiad a wneuthum ychydig wythnosau yn ôl ar y sector ynni adnewyddadwy, mae gennym lawer i'w gynnig yno, nid yn unig gyda'n hadnoddau naturiol ond gydag arloesi gwirioneddol mewn busnes, ac mae hynny'n gysylltiedig â'r diwydiant dur wrth gwrs hefyd, buddsoddiad mewn porthladdoedd. Felly, gallwch weld ystod eang o wahanol feysydd lle mae gan yr uchelgeisiau, nid yn unig ar gyfer yr hyn a ddigwyddodd gyda buddsoddiadau mawr, ond y gadwyn gyflenwi fach a chanolig, ac arloesi, ran allweddol i'w chwarae. Ac yn sicr, nid oes diffyg uchelgais gan y Llywodraeth hon mewn perthynas â'n dyfodol economaidd.
I've been reflecting on what innovation means and the word 'innovation', and, as I've been doing that, I came across a quote from Steve Jobs, and he once said that:
'Sometimes when you innovate, you make mistakes. It is best to admit them quickly, and get on with improving your other innovations.'
And that resonates really and truly with me, because, when I was serving my time as an engineering apprentice, my mentor told me that a person who has never made a mistake has never made anything. Now, the Welsh Labour Government has encouraged innovation in manufacturing in particular, with the advanced manufacturing research centre in Broughton, which has unlocked the potential in business in north Wales. I wondered if the Minister agrees with me that it's time to go further, and that we do need to support an advanced technology research centre in Alyn and Deeside.
Rwyf wedi bod yn myfyrio ar yr hyn y mae arloesi yn ei olygu a’r gair 'arloesi’, ac, wrth imi wneud hynny, deuthum o hyd i ddyfyniad gan Steve Jobs, a dywedodd unwaith:
'Weithiau, pan ydych yn arloesi, rydych yn gwneud camgymeriadau. Mae'n well eu cyfaddef yn gyflym, a bwrw ymlaen â gwella agweddau eraill ar eich arloesi.'
Ac mae hynny'n fy ysbrydoli'n fawr, oherwydd, pan oeddwn yn brentis peirianneg, dywedodd fy mentor wrthyf nad yw unigolyn nad yw erioed wedi gwneud camgymeriad wedi gwneud unrhyw beth. Nawr, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi annog arloesi ym maes gweithgynhyrchu yn benodol, gyda’r ganolfan ymchwil gweithgynhyrchu uwch-dechnoleg ym Mrychdyn, sydd wedi datgloi’r potensial mewn busnes yng ngogledd Cymru. Tybed a yw’r Gweinidog yn cytuno ei bod yn bryd mynd ymhellach, a bod angen inni gefnogi canolfan ymchwil uwch-dechnoleg yn Alun a Glannau Dyfrdwy.
'Yes', I think is the straight answer, and, of course, the vision for doing something like that was set out by my predecessor Ken Skates. And we are not just supportive of establishing an advanced technology research centre in Wales, but I can give the Member some rather more up-to-date news. Subject to developing a sustainable funding package, last week, the Welsh Government signed heads of terms for a preferred site in Sealand for an advanced technology research centre. Our partners in signing that are the Ministry of Defence. Work is now under way on the design of that facility to ensure that we meet the requirements of our partners and future users. So, good news about the centre. But I think, more importantly, just to highlight the point the Member made at the start, it is important to have a risk appetite to get things wrong and to learn from not being able to make progress. And that's one of the challenges we have about expectations of how public money is used, but recognising that, without some risk appetite, we won't see successful innovation and economic return as well. And I look forward to coming back with what I hope will be even better news about the heads of terms, and about the actual programmes to deliver the advanced technology research centre at our preferred site.
'Ydw', yw'r ateb syml, ac wrth gwrs, nodwyd y weledigaeth ar gyfer gwneud rhywbeth fel hynny gan fy rhagflaenydd, Ken Skates. Ac nid yn unig ein bod yn cefnogi'r syniad o sefydlu canolfan ymchwil uwch-dechnoleg yng Nghymru, ond gallaf roi newyddion ychydig yn fwy diweddar i'r Aelod. Yn amodol ar ddatblygu pecyn ariannu cynaliadwy, yr wythnos diwethaf, arwyddodd Llywodraeth Cymru y prif delerau ar gyfer safle a ffefrir yn Sealand ar gyfer canolfan ymchwil uwch-dechnoleg. Ein partneriaid wrth arwyddo'r rheini yw'r Weinyddiaeth Amddiffyn. Mae gwaith yn mynd rhagddo bellach ar gynllunio'r cyfleuster hwnnw er mwyn sicrhau ein bod yn bodloni gofynion ein partneriaid a defnyddwyr y dyfodol. Felly, newyddion da am y ganolfan. Ond yn bwysicach, gan gyfeirio at y pwynt a wnaeth yr Aelod ar y dechrau, credaf ei bod yn bwysig inni fod yn barod i dderbyn risg y byddwn yn gwneud pethau’n anghywir a dysgu o fethu gwneud cynnydd. A dyna un o'r heriau sydd gennym ynghylch disgwyliadau ynglŷn â sut y caiff arian cyhoeddus ei ddefnyddio, ond gan gydnabod, heb rywfaint o barodrwydd i dderbyn risg, na fyddwn yn gweld arloesi llwyddiannus na buddion economaidd ychwaith. Ac edrychaf ymlaen at ddod yn ôl gyda'r hyn a fydd yn newyddion gwell byth, gobeithio, ynglŷn â'r prif delerau, ac ynglŷn â'r rhaglenni eu hunain hefyd er mwyn darparu'r ganolfan ymchwil uwch-dechnoleg ar y safle a ffefrir gennym.
2. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o sut y bydd Cymru'n cymhwyso ar gyfer rowndiau terfynol Cwpan Pêl-droed y Byd yn effeithio ar economi Cymru? OQ58166
2. What assessment has the Minister made of how Wales's qualification for the football World Cup finals will impact the Welsh economy? OQ58166
Wales reaching the World Cup finals—the men's team reaching the World Cup finals—has given a huge boost to the whole country. And we are working with the Football Association of Wales and other stakeholders to consider how to maximise the opportunities that will come from Wales's participation on the stage of the biggest sporting event on the globe. I wish the team every success in the finals, on and off the pitch.
Mae llwyddiant Cymru i gyrraedd rowndiau terfynol Cwpan y Byd—llwyddiant tîm y dynion i gyrraedd rowndiau terfynol Cwpan y Byd—wedi rhoi hwb aruthrol i’r wlad gyfan. Ac rydym yn gweithio gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru a rhanddeiliaid eraill i ystyried sut i wneud y gorau o’r cyfleoedd a ddaw yn sgil y ffaith y bydd Cymru'n cymryd rhan yn y digwyddiad chwaraeon mwyaf yn y byd. Rwy'n dymuno pob llwyddiant i’r tîm yn y rowndiau terfynol, ar y cae ac oddi arno.
Thank you so much. The World Cup will be a unique opportunity to showcase Wales to billions of people—an exciting chance to show that we're a vibrant, inclusive, bilingual nation, appealing both to investors and ordinary people, who may want to visit Wales, to buy Welsh goods, or to come here to study. Have you considered, Minister, making contact with the Icelandic Government, as another small nation that has recent experience of qualifying for the World Cup for the first time, to discuss how they made the most of the economic opportunities? Investment could be made in diverse areas, such as sports diplomacy, tourism, trade relations and, crucially, branding. So, could you give consideration, Minister, to establishing a specialist working group, with experts from both public and private sectors, tasked with maximising the economic opportunities afforded to Wales thanks to Gareth Bale and his wonderful team mates?
Diolch yn fawr iawn. Bydd Cwpan y Byd yn gyfle unigryw i arddangos Cymru i biliynau o bobl—cyfle cyffrous i ddangos ein bod yn genedl fywiog, gynhwysol, ddwyieithog, i apelio at fuddsoddwyr a phobl gyffredin, sydd efallai'n awyddus i ymweld â Chymru, i brynu nwyddau Cymreig, neu i ddod yma i astudio. Weinidog, a ydych wedi ystyried cysylltu â Llywodraeth Gwlad yr Iâ, fel cenedl fach arall a chanddi brofiad diweddar o gyrraedd rowndiau terfynol Cwpan y Byd am y tro cyntaf, i drafod sut y gwnaethant y gorau o’r cyfleoedd economaidd? Gellid buddsoddi mewn meysydd amrywiol, megis diplomyddiaeth chwaraeon, twristiaeth, cysylltiadau masnach, ac yn hollbwysig, brandio. Felly, Weinidog, a wnewch chi ystyried sefydlu gweithgor arbenigol, gydag arbenigwyr o’r sectorau cyhoeddus a phreifat, er mwyn ceisio gwneud y mwyaf o’r cyfleoedd economaidd a fydd yn dod i Gymru, diolch i Gareth Bale a’i gyd-chwaraewyr gwych?
I think the Member makes a broad point, and then I'm not sure I'd agree with all of the specifics, but I want to be positive in response. Because Iceland and other smaller countries that have qualified—. I think about our near neighbours, the Republic of Ireland, as well, a relatively small nation, and how successive qualifications have helped with not just the image but actually what that then does for the future of the country. So, we have good relationships with all of our Nordic partners, including Iceland. And the First Minister, of course, was recently in Norway itself, as opposed to Iceland. So, we will continue to want to take advantage of those opportunities, but also to see the context in which Wales qualify now. We already have trading relationships in the Gulf region. When you think about the countries we are playing against in the group, the USA being our first game, it's certainly a key market for us; the biggest market outside Europe is the USA as well. So, we're thinking about how we look to take up all of those opportunities that participation on this stage will give us. And, actually, I think it's a good thing in terms of Wales's place in the wider world that England are in our group. It'll make the clear point that the UK and Britain are not synonymous with England only, having two parts of the UK and having our national teams playing against each other, and I hope that some of my friends and colleagues in England will see me being a magnanimous victor after that game, but, more than that, the big opportunity that this really does present for Wales.
Credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt cyffredinol, ac nid wyf yn siŵr fy mod yn cytuno â'r holl fanylion, ond rwyf am fod yn gadarnhaol wrth ymateb. Oherwydd mae Gwlad yr Iâ a gwledydd llai eraill sydd wedi cyrraedd—. Rwy'n meddwl am ein cymdogion agos, Gweriniaeth Iwerddon, hefyd, cenedl gymharol fach, a sut y mae cyrraedd y rowndiau terfynol fwy nag unwaith wedi helpu nid yn unig gyda'r ddelwedd ond gyda'r hyn y mae hynny'n ei wneud wedyn ar gyfer dyfodol y wlad. Felly, mae gennym berthynas dda gyda phob un o’n partneriaid Nordig, gan gynnwys Gwlad yr Iâ. Ac roedd y Prif Weinidog yn Norwy yn ddiweddar, wrth gwrs, yn hytrach na Gwlad yr Iâ. Felly, byddwn yn parhau i fod eisiau manteisio ar y cyfleoedd hynny, ond hefyd i weld y cyd-destun y mae Cymru yn cyrraedd y rowndiau terfynol ynddo yn awr. Mae gennym gysylltiadau masnachu eisoes yn ardal y Gwlff. Pan ystyriwch y gwledydd y byddwn yn chwarae yn eu herbyn yn y grŵp, sef UDA, ein gêm gyntaf, mae'n sicr yn farchnad allweddol i ni; y farchnad fwyaf y tu allan i Ewrop yw UDA. Felly, rydym yn meddwl ynglŷn â sut y bwriadwn fanteisio ar yr holl gyfleoedd hynny y bydd cymryd rhan ar y llwyfan hwn yn eu rhoi i ni. Ac mewn gwirionedd, credaf ei fod yn beth da o ran lle Cymru yn y byd ehangach fod Lloegr yn ein grŵp ni. Bydd yn dangos yn glir nad yw’r DU a Phrydain yn gyfystyr â Lloegr yn unig, cael dwy ran o’r DU a chael ein timau cenedlaethol yn chwarae yn erbyn ei gilydd, ac rwy'n gobeithio y bydd fy ffrindiau a fy nghymheiriaid yn Lloegr yn fy ngweld yn bod yn fawrfrydig wrth imi ddathlu buddugoliaeth ar ôl y gêm honno, ond yn fwy na hynny, y cyfle mawr y mae hyn yn ei roi i Gymru.
Minister, it's an incredible opportunity for Wales to have qualified for the World Cup. I know we're all delighted and offer them congratulations on their incredible achievement. As we've outlined already, there are a multitude of opportunities that stem from this for our economy and for the whole of Wales in a multitude of ways. It's an incredible amount of money that has already benefited our economy, and, of course, if they were to reach the semi-final of the World Cup, Robert Page predicts it could provide an even bigger amount of money—£30 million—for the FAW. These moneys offer the Welsh Government an unique opportunity, as Delyth outlined just now, to reinvest that money and truly level up sporting facilities across Wales, showing our commitment, as we will later in the Senedd in today's Plenary session, to future generations. How is this Government going to work with the FAW to ensure that any financial gains from this World Cup are reinvested back into sporting facilities, particularly grass roots, as the chief executive of the FAW has suggested?
Weinidog, mae’n gyfle anhygoel i Gymru fod wedi cyrraedd Cwpan y Byd. Gwn fod pob un ohonom wrth ein boddau ac yn eu llongyfarch ar eu cyflawniad anhygoel. Fel y nodwyd gennym eisoes, mae llu o gyfleoedd yn deillio o hyn i'n heconomi ac i Gymru gyfan mewn nifer o ffyrdd. Mae swm anhygoel o arian eisoes wedi bod o fudd i'n heconomi, ac wrth gwrs, pe byddent yn cyrraedd rownd gynderfynol Cwpan y Byd, mae Robert Page yn rhagweld y gallai ddarparu swm hyd yn oed yn fwy o arian—£30 miliwn—i Gymdeithas Bêl-droed Cymru. Mae’r arian hwn yn cynnig cyfle unigryw i Lywodraeth Cymru, fel y mae Delyth newydd ei ddweud, ailfuddsoddi’r arian hwnnw a gwella cyfleusterau chwaraeon ledled Cymru, gan ddangos ein hymrwymiad, fel y byddwn yn ei wneud yn y Senedd yn nes ymlaen yn y Cyfarfod Llawn heddiw, i genedlaethau’r dyfodol. Sut y mae’r Llywodraeth hon yn mynd i weithio gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru i sicrhau bod unrhyw enillion ariannol o Gwpan y Byd yn cael eu hailfuddsoddi mewn cyfleusterau chwaraeon, yn enwedig ar lawr gwlad, fel y mae prif weithredwr Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi’i awgrymu?
Well, I think Noel Mooney has been very impressive on a number of fronts, particularly with his communication within the game and externally as well, on how the FAW expects to use its resource, in terms of people, its image, its ability to lead conversations as well as participate in them, and not just in terms of the future of the men's game in Wales, but I'm really impressed with his direction and leadership on recognising the importance of the role of football for women and girls—the fastest growth sector for the sport—and I regularly discuss it with him when we meet. And I think, actually, they've also been very clear about the fact that they receive money directly from the UK Government in an area that is transparently devolved, but the way they went about that was that they wanted to be clear they wanted to maintain relationships with the rest of the sporting community within the UK and, indeed, here in Wales as well. So, they've looked to be genuinely balanced and not to have a different approach from our ambitions to see further investment in high-quality grass-roots sporting facilities, and actually he's made the point repeatedly that, for the growth of the game for boys, and girls in particular, there needs to be investment in those facilities. So, we do look forward to seeing how that money will be used.
But the broader point that came from the starting question is about the game itself and the wider opportunity to invest in Wales. And, actually, I had the pleasure of being in Bordeaux in the Euro finals, and it wasn't just a fantastic game of football, but I can honestly say that the way our team behaved on the pitch, the way that our fans behaved in and outside the ground, was a real credit to Wales as well. And so, actually, the behaviour of our fans is one of the things that I highlighted in my recent visit to Qatar—about the high expectations we have for the way that fans will behave and the opportunities we have to project Wales on the wider stage, not just on the field of sporting glory.
Wel, credaf fod Noel Mooney wedi bod yn wych mewn sawl ffordd, yn enwedig wrth gyfathrebu o fewn y gêm a thu hwnt hefyd sut y mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn disgwyl defnyddio eu hadnoddau, o ran pobl, ei delwedd, ei gallu i arwain sgyrsiau yn ogystal â chymryd rhan ynddynt, ac nid yn unig o ran dyfodol gêm y dynion yng Nghymru, ond rwyf wedi fy mhlesio’n fawr gan ei gyfarwyddyd a’i arweiniad ar gydnabod pwysigrwydd rôl pêl-droed ar gyfer menywod a merched—y sector lle y gwelir y twf cyflymaf yn y gamp—ac rwy'n trafod hynny'n rheolaidd gydag ef pan fyddwn yn cyfarfod. A chredaf eu bod hefyd wedi dweud yn glir iawn eu bod yn cael arian yn uniongyrchol gan Lywodraeth y DU mewn maes sy'n amlwg wedi'i ddatganoli, ond y ffordd yr aethant ati i wneud hynny oedd dweud yn glir eu bod yn awyddus i gynnal perthynas â gweddill y gymuned chwaraeon o fewn y DU, ac yn wir, yma yng Nghymru hefyd. Felly, maent wedi ceisio bod yn wirioneddol gytbwys a pheidio â chael ymagwedd wahanol i'n huchelgeisiau i sicrhau buddsoddiad pellach mewn cyfleusterau chwaraeon o ansawdd uchel ar lawr gwlad, ac mae wedi gwneud y pwynt dro ar ôl tro, er mwyn twf y gêm i fechgyn, a merched yn arbennig, fod angen buddsoddi yn y cyfleusterau hynny. Felly, rydym yn edrych ymlaen at weld sut y caiff yr arian hwnnw ei ddefnyddio.
Ond mae’r pwynt ehangach a ddaeth o’r cwestiwn cychwynnol yn ymwneud â’r gêm ei hun a’r cyfle ehangach i fuddsoddi yng Nghymru. Ac a dweud y gwir, cefais y pleser o fod yn Bordeaux yn rowndiau terfynol yr Ewros, ac nid yn unig ei bod yn gêm bêl-droed wych, gallaf ddweud yn onest fod y ffordd yr oedd ein tîm yn ymddwyn ar y cae, y ffordd yr oedd ein cefnogwyr yn ymddwyn y tu mewn a'r tu allan i'r stadiwm, yn glod gwirioneddol i Gymru hefyd. Ac felly, mewn gwirionedd, mae ymddygiad ein cefnogwyr yn un o'r pethau y tynnais sylw atynt ar fy ymweliad diweddar â Qatar—y disgwyliadau uchel sydd gennym ar gyfer y ffordd y bydd cefnogwyr yn ymddwyn a'r cyfleoedd sydd gennym i arddangos Cymru ar y llwyfan ehangach, nid ar y maes chwarae yn unig.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.
Questions now from party spokespeople. The Conservatives' spokesperson, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. Minister, a few weeks ago, part of south Wales grinded to a halt, as several major events took place in Cardiff city centre. Now, one report claimed that there were 15-mile-long queues on the M4 from the Severn bridge into Wales, and many people took to social media to voice their frustrations. It's vital that lessons are learnt and that far more strategic planning takes place to co-ordinate major events in Wales to ensure that we have the infrastructure to accommodate large numbers of visitors. We also need to ensure that every opportunity is taken to maximise visitor spend not just in our cities, but elsewhere across Wales as well. Therefore, Minister, can you tell us what lessons have been learnt, and what new measures will be introduced to ensure that Wales is better prepared for major events in the future?
Diolch, Lywydd. Weinidog, ychydig wythnosau yn ôl, daeth rhan o dde Cymru i stop, wrth i nifer o ddigwyddiadau mawr gael eu cynnal yng nghanol dinas Caerdydd. Nawr, roedd un adroddiad yn honni bod ciwiau 15 milltir o hyd ar yr M4 o bont Hafren i mewn i Gymru, a bu llawer o bobl yn lleisio eu rhwystredigaeth ar y cyfryngau cymdeithasol. Mae'n hanfodol fod gwersi'n cael eu dysgu a bod llawer mwy o gynllunio strategol yn digwydd i gydgysylltu digwyddiadau mawr yng Nghymru er mwyn sicrhau bod gennym seilwaith i ddarparu ar gyfer niferoedd mawr o ymwelwyr. Mae angen inni sicrhau hefyd y manteisir ar bob cyfle i hybu gwariant gan ymwelwyr nid yn unig yn ein dinasoedd, ond mewn mannau eraill ledled Cymru hefyd. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym pa wersi a ddysgwyd, Weinidog, a pha fesurau newydd a gyflwynir i sicrhau bod Cymru yn fwy parod ar gyfer digwyddiadau mawr yn y dyfodol?
So, I think, the Member is right to point out that the impact of major events and their spend not just for the events itself, but around it as well, is something that we are already focusing on in our events and international visitor strategy, as well as what we're looking to do more broadly and further afield—so, not just Cardiff and Swansea, but actually across Wales as well. And I recognise the point made about the challenges for people travelling to Wales as well, and I wouldn't want to be glib or dismissive of that. So, there will be an opportunity to learn lessons from that with a range of partners within and outside the Welsh Government as well. It would be premature for me to say, 'Here are the specific lessons and actions being taken', because we have a range of things to look at. So, this weekend, there are the Stereophonics and Tom Jones in Cardiff as well, we've got the arena recently opened in Swansea, we've got ambitions in our visitor strategy for events further afield as well. So, this is a process of learning as each event comes across, as well as the more strategic challenges of making sure we get people into Wales and they have a great experience when they're here and they want to come back as well.
Credaf fod yr Aelod yn iawn i nodi bod effaith digwyddiadau mawr a’u gwariant nid yn unig ar y digwyddiadau eu hunain, ond o’u cwmpas hefyd, yn rhywbeth yr ydym eisoes yn canolbwyntio arno yn ein strategaeth digwyddiadau ac ymwelwyr rhyngwladol, yn ogystal â'r hyn y bwriadwn ei wneud yn fwy cyffredinol ac mewn mannau eraill—felly, nid yn unig yng Nghaerdydd ac Abertawe, ond ledled Cymru hefyd. Ac rwy’n cydnabod y pwynt a wnaed am yr heriau i bobl sy’n teithio i Gymru hefyd, ac nid wyf am fod yn anystyriol o hynny. Felly, bydd cyfle i ddysgu gwersi o hynny gydag ystod o bartneriaid o fewn a thu allan i Lywodraeth Cymru. Byddai’n rhy gynnar imi ddweud, 'Dyma’r gwersi a’r camau penodol sy’n cael eu cymryd’, gan fod gennym amrywiaeth o bethau i edrych arnynt. Felly, y penwythnos hwn, mae'r Stereophonics a Tom Jones yng Nghaerdydd hefyd, mae gennym yr arena a agorwyd yn ddiweddar yn Abertawe, mae gennym uchelgeisiau yn ein strategaeth ymwelwyr ar gyfer digwyddiadau mewn mannau eraill hefyd. Felly, mae hon yn broses o ddysgu gyda phob digwyddiad, yn ogystal â'r heriau mwy strategol o sicrhau ein bod yn dod â phobl i Gymru a'u bod yn cael profiad gwych pan fyddant yma a'u bod yn awyddus i ddychwelyd hefyd.
Well, yes, lessons need to be learnt, Minister, and they need to be learnt very, very quickly. Now, there are several large-scale events coming up, not least of all a major WWE event in September, the first event of its kind in the UK for 30 years, which will certainly attract visitors from across the United Kingdom. I understand that this event has actually secured funding from you as a Welsh Government. Now, the Welsh Government is right to invest in major events, as they can showcase our cultural identity and heritage on an international stage. However, it's important that appropriate checks and balances take place and that the infrastructure is sufficient to cope with the increased number of visitors to the area. So, Minister, what key performance indicators are being used to monitor the effectiveness of any Welsh Government investment in major events, and can you also tell us how the Welsh Government is ensuring that the infrastructure is in place to support major events going forward?
Wel, oes, mae angen dysgu gwersi, Weinidog, ac mae angen eu dysgu yn gyflym iawn. Nawr, mae sawl digwyddiad mawr ar y gweill, gan gynnwys y digwyddiad WWE mawr ym mis Medi, y digwyddiad cyntaf o'i fath yn y DU ers 30 mlynedd, a fydd yn sicr yn denu ymwelwyr o bob rhan o'r Deyrnas Unedig. Deallaf fod y digwyddiad hwn wedi cael cyllid gennych chi fel Llywodraeth Cymru. Nawr, mae'n iawn fod Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn digwyddiadau mawr, gan y gallant arddangos ein hunaniaeth ddiwylliannol a’n treftadaeth ar lwyfan rhyngwladol. Fodd bynnag, mae'n bwysig gwneud yr archwiliadau priodol a bod y seilwaith yn ddigonol i ymdopi â'r cynnydd yn nifer yr ymwelwyr â'r ardal. Felly, Weinidog, pa ddangosyddion perfformiad allweddol a ddefnyddir i fonitro effeithiolrwydd unrhyw fuddsoddiad gan Lywodraeth Cymru mewn digwyddiadau mawr, ac a allwch ddweud wrthym hefyd sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod y seilwaith hwnnw yn ei le i gefnogi digwyddiadau mawr yn y dyfodol?
So, the Member is right to point out the opportunities that come from the WWE event. Whether you are a childhood or continuing supporter of the sports entertainment world—. I think they'd recognise it isn't a genuine sport in the way that we'd all recognise, but, actually, it's an enormous economic event and opportunity for Wales because of the significant reach it has within the US market, and the US market is one of Visit Wales's priority international markets. It's where we've got lots of work going on, and I pointed out that, actually, having the USA in our group in the world cup is really positive for us, in any event. That's one the reasons why I took the decision to support the event financially to make sure that it did come to Wales. And, yes, we are looking at not just what's happened recently but how to make sure that event is as successful as possible for all of the visitors, as well as the people performing—we want those people to come back again and again. Actually, part of the point about that event was it wasn't just an event for Cardiff. We looked at other events and other parts of the way that the event will be promoted, which will focus on other parts of Wales, and some of the second-tier events that take place around it as well are taking place in other parts of the country as well. So, we are genuinely thinking about how each event has a wider impact, and we do then undertake an assessment, post event, to try to understand the direct economic benefits as well. That's something that we discuss with events that we support directly as well, so I'm happy to give the Member that reassurance as well.
Mae’r Aelod yn iawn i dynnu sylw at y cyfleoedd a ddaw yn sgil y digwyddiad WWE. P'un a oeddech yn cefnogi'r byd adloniant chwaraeon yn blentyn neu wedi parhau i gefnogi—. Rwy'n credu y byddent yn cydnabod nad yw’n gamp wirioneddol yn y ffordd y byddem yn ei chydnabod, ond mewn gwirionedd, mae’n ddigwyddiad ac yn gyfle economaidd enfawr i Gymru oherwydd y cyrhaeddiad sylweddol sydd ganddo ym marchnad yr Unol Daleithiau, a marchnad UDA yw un o farchnadoedd rhyngwladol blaenoriaethol Croeso Cymru. Dyma lle mae gennym gryn dipyn o waith yn mynd rhagddo, ac fe nodais, mewn gwirionedd, fod cael UDA yn ein grŵp yng nghwpan y byd yn gadarnhaol iawn i ni, beth bynnag. Dyna un o'r rhesymau pam y penderfynais gefnogi'r digwyddiad yn ariannol er mwyn sicrhau ei fod yn dod i Gymru. Ac rydym yn edrych nid yn unig ar yr hyn sydd wedi digwydd yn ddiweddar ond ar sut i sicrhau bod y digwyddiad hwnnw mor llwyddiannus â phosibl i'r holl ymwelwyr, yn ogystal â'r bobl sy'n perfformio—rydym am i'r bobl hynny ddod yn ôl dro ar ôl tro. A dweud y gwir, rhan o'r pwynt am y digwyddiad hwnnw oedd nad digwyddiad i Gaerdydd yn unig ydoedd. Buom yn edrych ar ddigwyddiadau eraill a rhannau eraill o’r ffordd y bydd y digwyddiad yn cael ei hyrwyddo, a fydd yn canolbwyntio ar rannau eraill o Gymru, ac mae rhai o’r digwyddiadau ail haen sy’n cael eu cynnal o’i amgylch hefyd yn cael eu cynnal mewn rhannau eraill o’r wlad. Felly, rydym yn meddwl o ddifrif ynglŷn â sut y mae pob digwyddiad yn cael effaith ehangach, ac yna, byddwn yn cynnal asesiad ar ôl y digwyddiad i geisio deall y manteision economaidd uniongyrchol hefyd. Mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn ei drafod yn uniongyrchol gyda digwyddiadau a gefnogir gennym yn ogystal, felly rwy'n falch o roi'r sicrwydd hwnnw i'r Aelod hefyd.
Well, of course, I welcome the fact that the Welsh Government is investing in major events, but it is clear to me that the Welsh Government needs a robust forward-looking major events strategy. It's been over two years since the last strategy expired, and, whilst I accept that the Government will publish a new strategy next month, it's still disappointing that we've had to wait so long. Now, going forward, it's vital that the new strategy has the resources it needs to achieve positive outcomes for Wales. Where it can, it must ensure that there is an equitable spread of opportunities across the country, as you've just stated, and it must bring the events and tourism industries together to increase supply-chain opportunities for our businesses, develop our skills base and create jobs for the future. Because, as you've said in evidence to the Economy, Trade and Rural Affairs Committee earlier on today, creating jobs and better jobs is your priority. Therefore, Minister, can you tell us how the Welsh Government will ensure all parts of Wales will actually benefit from the new major events strategy? And, ahead of the publication of the strategy, can you tell us how the Welsh Government will bring together partners in the events and tourism sectors to co-ordinate and maximise the benefits of major events in Wales?
Wel, wrth gwrs, rwy'n croesawu'r ffaith fod Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn digwyddiadau mawr, ond mae’n amlwg i mi fod angen strategaeth digwyddiadau mawr gadarn sy’n edrych tua’r dyfodol ar Lywodraeth Cymru. Mae dros ddwy flynedd ers i’r strategaeth ddiwethaf ddod i ben, ac er fy mod yn derbyn y bydd y Llywodraeth yn cyhoeddi strategaeth newydd fis nesaf, mae’n dal yn siomedig ein bod wedi gorfod aros cyhyd. Nawr, wrth symud ymlaen, mae'n hanfodol fod gan y strategaeth newydd yr adnoddau sydd eu hangen arni i gyflawni canlyniadau cadarnhaol i Gymru. Mae'n rhaid iddi sicrhau, lle y gall wneud hynny, fod cyfleoedd wedi eu gwasgaru'n deg ledled y wlad, fel y dywedoch chi yn awr, ac mae'n rhaid iddi ddod â’r digwyddiadau a'r diwydiannau twristiaeth ynghyd i gynyddu cyfleoedd yn y gadwyn gyflenwi ar gyfer ein busnesau, datblygu ein sylfaen sgiliau a chreu swyddi ar gyfer y dyfodol. Oherwydd, fel y dywedoch wrth roi tystiolaeth i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig yn gynharach heddiw, creu swyddi a swyddi gwell yw eich blaenoriaeth. Felly, Weinidog, a allwch ddweud wrthym sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd pob rhan o Gymru yn elwa o'r strategaeth digwyddiadau mawr newydd? A chyn cyhoeddi'r strategaeth, a wnewch chi ddweud wrthym sut y bydd Llywodraeth Cymru yn dod â phartneriaid yn y sector digwyddiadau a'r sector twristiaeth ynghyd i gydgysylltu ac i fanteisio i'r eithaf ar y budd sy'n deillio o ddigwyddiadau mawr yng Nghymru?
I'm more than happy to give the Member the assurance that the new strategy, which is a very short period of time away, will again focus on how we generate economic return in terms of my priorities for more jobs and better jobs across Wales, and the visitor economy and event-based employment opportunities are part of that as well. It will also be very clear about having a strategy for the whole of Wales and not simply concentrating on one part of the country. But, as we've just discussed, the events that are already taking place and the choices that we have made in any event—. We talked about the WWE event. So, this is about delivery as well as a strategy. Not having a strategy hasn't been the rock, as it were, that has prevented us from making progress. I look forward to us delivering a big show in the autumn and more events for the future.
Rwy’n fwy na pharod i roi sicrwydd i’r Aelod y bydd y strategaeth newydd, a fydd yn cael ei chyhoeddi cyn bo hir, yn canolbwyntio eto ar y modd y cynhyrchwn fuddion economaidd yn sgil fy mlaenoriaethau ar gyfer mwy o swyddi a swyddi gwell ledled Cymru, ac mae'r economi ymwelwyr a chyfleoedd cyflogaeth sy'n seiliedig ar ddigwyddiadau yn rhan o hynny hefyd. Bydd hefyd yn nodi'n glir iawn ei bod yn strategaeth ar gyfer Cymru gyfan yn hytrach na'i bod yn canolbwyntio ar un rhan o’r wlad yn unig. Ond fel rydym newydd ei drafod, mae’r digwyddiadau sydd eisoes yn cael eu cynnal a’r dewisiadau rydym wedi’u gwneud—. Buom yn siarad am y digwyddiad WWE. Mae hyn yn ymwneud â chyflawni yn ogystal â strategaeth. Nid y ffaith nad oedd gennym strategaeth yw'r hyn sydd wedi ein hatal rhag gwneud cynnydd. Edrychaf ymlaen at gyflwyno sioe fawr yn yr hydref a mwy o ddigwyddiadau ar gyfer y dyfodol.
Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher.
Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.
Diolch, Llywydd. There's no doubt that life for workers and their families is getting more difficult. Inflation is at a 40-year high, energy prices are growing 23 times faster than wages, and Welsh weekly earnings remain the lowest of the UK nations. The importance of trade unions could not be clearer during this cost-of-living crisis. However, only one in six private sector workers in Wales are in unions. In fact, around half of workers in Wales are in workplaces that have no trade union presence whatsoever, and only 9 per cent of young people in Wales are in a union. Could the Minister please outline what exactly the Welsh Government is doing to encourage union membership and support workers' rights, and would they commit to doing more to ensure people are protected in their employment during this crisis?
I was wondering if he could also respond to comments by policy officers in the Trades Union Congress that said in an article in the Institute of Welsh Affairs that there had
'been a marked reluctance to give meaningful and committed public support to unions'
from Welsh Government
'when doing so risked discomforting any employers in Wales'?
Diolch, Lywydd. Nid oes amheuaeth fod bywyd gweithwyr a'u teuluoedd yn mynd yn anoddach. Mae chwyddiant ar ei lefel uchaf ers 40 mlynedd, mae prisiau ynni'n codi 23 gwaith yn gyflymach na chyflogau, ac mae enillion wythnosol Cymru yn parhau i fod yr isaf o gymharu â gwledydd eraill y DU. Ni allai pwysigrwydd undebau llafur fod yn fwy amlwg yn ystod yr argyfwng costau byw hwn. Fodd bynnag, dim ond un o bob chwe gweithiwr yn y sector preifat yng Nghymru sy'n aelodau o undebau. Mewn gwirionedd, mae oddeutu hanner gweithwyr Cymru mewn gweithleoedd lle nad oes unrhyw undeb llafur o gwbl, a dim ond 9 y cant o bobl ifanc Cymru sydd mewn undeb. A wnaiff y Gweinidog amlinellu, os gwelwch yn dda, beth yn union y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog aelodaeth o undebau a chefnogi hawliau gweithwyr, ac a fyddent yn ymrwymo i wneud mwy i sicrhau bod pobl yn cael eu diogelu yn eu swyddi yn ystod yr argyfwng hwn?
Tybed a wnaiff ymateb hefyd i sylwadau gan swyddogion polisi yng Nghyngres yr Undebau Llafur a ddywedodd mewn erthygl yn y Sefydliad Materion Cymreig y bu
'amharodrwydd amlwg i roi cefnogaeth gyhoeddus ystyrlon ac ymroddedig i undebau.'
gan Lywodraeth Cymru
'pan fyddai gwneud hynny'n creu risg o beri anesmwythyd i unrhyw gyflogwyr yng Nghymru’?
I don't recognise that at all, and I speak as someone who is not just a member of trade unions, but someone who has been a workplace shop steward, representing fellow workers, someone who's been a trade union lawyer, representing workers in all parts of our economy, proud to do so, and a former president of the Wales TUC. You'll find proud trade union members on all of these benches, and it informs the way we make choices as well.
So, the social partnership and procurement Bill, which you'll know that the Deputy Minister introduced recently, sets out how we'll formalise relationships. It won't just rely on personal relationships between people, but make it clear that social partnership is the way in which we will continue to do business. It informs the way we look at the economic contract and its development; it's our expectation for businesses. We want Wales to be a fair work nation. That, of course, involves workplace representatives, and I continue to believe the best form of a workplace representative is a trade union who is on your side and understands your own interests as a worker and how that actually affects the future of the business as well. Because our trade unions are very clear they want there to be good work in Wales for their members to undertake. They'd much rather spend their time working in partnership with companies, rather than having to deal with the challenges of poor employers.
The change in the shape of our economy, though, has affected trade union membership. Organising in new sectors of the economy is much more challenging than in big public services or in large private sector employers. We are looking, though, at how we continue to make the case in a range of sectors, and a good example of that is in retail, where the retail strategy that we will be launching, the vision for the future of retail, is one that has been co-produced by the Government, businesses and trade unions, looking ahead for the future of that sector and what it will mean for working people.
Nid wyf yn cydnabod hynny o gwbl, ac rwy’n siarad fel rhywun sydd nid yn unig yn aelod o undebau llafur, ond rhywun a fu'n stiward llawr gwaith yn y gweithle, yn cynrychioli fy nghydweithwyr, rhywun sydd wedi bod yn gyfreithiwr undeb llafur, yn cynrychioli gweithwyr ym mhob rhan o’n heconomi, ac yn falch o wneud hynny, ac yn gyn-lywydd TUC Cymru. Fe welwch aelodau balch o undebau llafur ar bob un o’r meinciau hyn, ac mae’n llywio’r ffordd yr ydym yn gwneud dewisiadau hefyd.
Felly, mae’r Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus, y gwyddoch i'r Dirprwy Weinidog ei gyflwyno yn ddiweddar, yn nodi sut y byddwn yn ffurfioli cysylltiadau. Nid yn unig y bydd yn dibynnu ar gysylltiadau personol rhwng pobl, fe fydd hefyd yn nodi'n glir mai partneriaeth gymdeithasol yw’r ffordd y byddwn yn parhau i gyflawni busnes. Mae’n llywio’r ffordd yr edrychwn ar y contract economaidd a’i ddatblygiad; dyna ein disgwyliad ar gyfer busnesau. Rydym am i Gymru fod yn wlad o waith teg. Mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys cynrychiolwyr yn y gweithle, ac rwy’n parhau i gredu mai’r math gorau o gynrychiolydd yn y gweithle yw undeb llafur sydd ar eich ochr chi ac sy’n deall eich buddiannau chi fel gweithiwr a sut y mae hynny'n effeithio ar ddyfodol y busnes hefyd. Oherwydd mae ein hundebau llafur yn nodi'n glir iawn eu bod am gael swyddi da yng Nghymru ar gyfer eu haelodau. Byddai'n llawer gwell ganddynt dreulio eu hamser yn gweithio mewn partneriaeth â chwmnïau, yn hytrach na gorfod ymdrin â heriau cyflogwyr gwael.
Mae’r newid i siâp ein heconomi, serch hynny, wedi effeithio ar aelodaeth o undebau llafur. Mae trefnu mewn sectorau newydd o'r economi yn llawer mwy heriol nag mewn gwasanaethau cyhoeddus mawr neu gyflogwyr mawr yn y sector preifat. Rydym yn edrych, serch hynny, ar sut y gallwn barhau i ddadlau'r achos mewn ystod o sectorau, ac enghraifft dda o hynny yw manwerthu, lle mae’r strategaeth fanwerthu y byddwn yn ei lansio, y weledigaeth ar gyfer dyfodol manwerthu, yn un sydd wedi’i chydgynhyrchu gan y Llywodraeth, busnesau ac undebau llafur, gan edrych ymlaen at ddyfodol y sector hwnnw a’r hyn y bydd yn ei olygu i bobl sy’n gweithio.
I think it's important for us to remember that trade unions have always played an important part in changing workplace conditions, across the Chamber, and practices within the workplace. I have no doubt that they will play a vital part in moving to a four-day work week as well. UK firms have begun the world's biggest four-day week trial with no loss of pay. The trial will last six months and involves over 3,000 workers and 70 companies. It seems that the private sector is ahead of the Government here. A report by jobs site CV-Library found that adverts for four-day work week positions have increased about 90 per cent, with the biggest rises in south-west Wales and London. The support is there. In Wales, polling suggests an estimated 57 per cent of the Welsh public support a Welsh Government pilot towards a four-day working week, and 62 per cent of the Welsh public would ideally choose to work a four-day working week or less.
Last September, Plaid Cymru led a debate on the reduced working week, which called for a pilot to run in Wales to examine the benefits that it could deliver. Labour supported much of the motion, but not the call for a domestic pilot. Now that the world's biggest four-day working week pilot has begun in the UK, if the trial proves to be beneficial, would the Welsh Government then reconsider running a four-day working week pilot here in Wales, with the end goal of establishing a reduced working week policy?
Credaf ei bod yn bwysig inni gofio ar draws y Siambr fod undebau llafur bob amser wedi chwarae rhan bwysig wrth newid amodau’r gweithle ac arferion o fewn y gweithle. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y byddant yn chwarae rhan hanfodol yn y broses o newid i wythnos waith pedwar diwrnod hefyd. Mae cwmnïau yn y DU wedi dechrau treial mwyaf y byd ar wythnos bedwar diwrnod heb golli unrhyw gyflog. Bydd y treial yn para chwe mis ac yn cynnwys dros 3,000 o weithwyr a 70 o gwmnïau. Ymddengys bod y sector preifat ar y blaen i’r Llywodraeth yn hyn o beth. Canfu adroddiad gan safle swyddi CV-Library fod hysbysebion ar gyfer swyddi ag wythnos waith pedwar diwrnod wedi cynyddu oddeutu 90 y cant, gyda’r cynnydd mwyaf yn ne-orllewin Cymru a Llundain. Mae'r gefnogaeth yno. Yng Nghymru, mae arolygon barn yn awgrymu bod 57 y cant o gyhoedd Cymru yn cefnogi cynllun peilot gan Lywodraeth Cymru i dreialu wythnos waith pedwar diwrnod, ac yn ddelfrydol, byddai 62 y cant o gyhoedd Cymru yn dewis gweithio wythnos waith pedwar diwrnod neu lai.
Fis Medi diwethaf, arweiniodd Plaid Cymru ddadl ar wythnos waith fyrrach, a oedd yn galw am gynnal cynllun peilot yng Nghymru i archwilio’r manteision y gallai eu cynnig. Cefnogwyd llawer o’r cynnig gan Lafur, ond nid yr alwad am gynllun peilot domestig. Gan fod cynllun peilot mwyaf y byd ar wythnos waith pedwar diwrnod wedi dechrau yn y DU, os bydd y treial yn fuddiol, a fyddai Llywodraeth Cymru wedyn yn ailystyried cynnal cynllun peilot ar wythnos waith pedwar diwrnod yma yng Nghymru, gyda’r nod o sefydlu polisi wythnos waith fyrrach yn y pen draw?
I think we'll want to look at the models of flexibility that exist and how they can benefit workers and businesses. Actually, we found, during the forced circumstances of the past two years and more, that flexible working has suited lots of workers in the public and private sectors, and that's made—. Some of the concerns previously about flexible working were that people wouldn't take it seriously, and, actually, we found real productivity gains in a range of sectors, as well as a better balance between work and life. So, the broader point about flexible working is one that we are positive about, and it does inform the way the Welsh Government behaves as an employer, and it will certainly affect the way that lots of our public sector partners are looking at how to deliver effective public services that won't always require people to be in one physical location five days a week. We're very interested in the four-day week pilot, and not just Luke Fletcher, but the Member for Alyn and Deeside, of course, has been a regular advocate for changes to the pattern of the working week as well. So, we do want to understand what will happen when the pilot's been done, what that then means for Wales, and how that may then be applied.
Much of this, though, of course, is for employers to implement. You talked earlier about the role of trade unions; many trade unions would want to see something like this happen because there's a real interest and demand from their members. There will be some employers, though, where it won't be possible. Just as, in the pandemic, there were people who physically had to be in work, there are some people where, actually, the patterns and the size of the business will mean that a four-day working week can't happen. That doesn't mean, though, that we'll shut down interest in those areas where it could happen to provide a real benefit for both workers and, as we've seen, a benefit for businesses, with improvements in productivity and people's commitment to work, and indeed the balance with life outside work.
Credaf y byddwn yn awyddus i edrych ar y modelau hyblygrwydd sy'n bodoli a sut y gallant fod o fudd i weithwyr a busnesau. A dweud y gwir, yn ystod yr amgylchiadau gorfodol dros y ddwy flynedd ddiwethaf a mwy, canfuom fod gweithio hyblyg wedi gweddu i lawer o weithwyr yn y sectorau cyhoeddus a phreifat, ac mae hynny wedi gwneud—. Rhai o’r pryderon blaenorol ynghylch gweithio hyblyg oedd na fyddai pobl o ddifrif yn ei gylch, ac mewn gwirionedd, gwelsom enillion gwirioneddol o ran cynhyrchiant mewn amrywiaeth o sectorau, yn ogystal â gwell cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith. Felly, mae'r pwynt ehangach am weithio hyblyg yn un yr ydym yn obeithiol yn ei gylch, ac mae'n llywio'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn ymddwyn fel cyflogwr, a bydd yn sicr yn effeithio ar y ffordd y mae llawer o'n partneriaid yn y sector cyhoeddus yn edrych ar sut i gyflawni gwasanaethau cyhoeddus effeithiol na fydd bob amser yn ei gwneud yn ofynnol i bobl fod mewn un lleoliad ffisegol am bum diwrnod yr wythnos. Mae gennym gryn ddiddordeb yn y cynllun peilot ar wythnos waith pedwar diwrnod, ac mae'r Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy hefyd wrth gwrs, yn ogystal â Luke Fletcher, wedi cefnogi newidiadau i batrwm yr wythnos waith yn gyson hefyd. Felly, rydym yn awyddus i ddeall beth fydd yn digwydd pan fydd y cynllun peilot wedi'i gynnal, beth y mae hynny'n ei olygu wedyn i Gymru, a sut y gellir rhoi hynny ar waith wedyn.
Ond cyfrifoldeb cyflogwyr yw rhoi llawer o hyn ar waith wrth gwrs. Fe sonioch yn gynharach am rôl undebau llafur; byddai llawer o undebau llafur yn awyddus i weld rhywbeth fel hyn yn digwydd gan fod diddordeb a galw gwirioneddol gan eu haelodau. Fodd bynnag, ni fydd yn bosibl i rai cyflogwyr wneud hyn. Yn union fel yn y pandemig, roedd yn rhaid i rai pobl fod yn bresennol yn y gweithle, a bydd patrwm a maint rhai busnesau'n golygu na all rhai pobl gael wythnos waith pedwar diwrnod. Nid yw hynny'n golygu, fodd bynnag, y byddwn yn rhoi'r gorau i'w ystyried yn y meysydd hynny lle y gallai fod o fudd gwirioneddol i weithwyr, ac fel y gwelsom, budd i fusnesau, gyda gwelliannau mewn cynhyrchiant ac ymrwymiad pobl i'w gwaith, ac yn wir, y cydbwysedd gyda bywyd y tu allan i'r gwaith.
3. A wnaiff y Gweinidog esbonio sut y bydd Llywodraeth Cymru yn mesur llwyddiant Cwmni Egino? OQ58178
3. Will the Minister explain how the Welsh Government will measure the success of Cwmni Egino? OQ58178
Thank you. Cwmni Egino's long-term success will ultimately depend on the realisation of key projects at the Trawsfynydd site that deliver local benefits. These will be assessed through a community benefits framework developed over the next 12 months in consultation with the local community under the company's social value charter. All of this, of course, is reliant on UK Government investment being made in a nuclear future within Trawsfynydd.
Diolch. Yn y pen draw, bydd llwyddiant hirdymor Cwmni Egino yn dibynnu ar wireddu prosiectau allweddol ar safle Trawsfynydd sy'n sicrhau manteision lleol. Bydd y rhain yn cael eu hasesu drwy fframwaith buddion cymunedol a fydd yn cael ei ddatblygu dros y 12 mis nesaf mewn ymgynghoriad â'r gymuned leol o dan siarter gwerth cymdeithasol y cwmni. Mae hyn oll, wrth gwrs, yn dibynnu ar fuddsoddiad Llywodraeth y DU mewn dyfodol niwclear yn Nhrawsfynydd.
Diolch yn fawr i'r Gweinidog am yr ateb. Mae unrhyw un sy'n dilyn hynt a helynt y sector niwclear yn y wladwriaeth hon—a dwi'n gwneud yn fanwl iawn—yn gwybod mai Rolls-Royce ydy'r unig opsiwn sy'n cael ei hystyried gan Lywodraeth San Steffan i ddatblygu atomfeydd niwclear modwlar bach, SMRs. Wrth gwrs, mae'r berthynas agos yma rhwng Rolls-Royce a Llywodraeth San Steffan yn dod yn sgil y ffaith fod angen sicrhau'r sgiliau a'r gadwyn gyflenwi ar gyfer y rhaglen llong danfor Dreadnought ddrudfawr newydd. Dyna, mewn gwirionedd, sy'n cyflyru'r galw cynyddol am niwclear. Mae cynlluniau SMR Rolls-Royce yn rhai 450 MW, ac mae'r cwmni wedi'i wneud yn berffaith glir i fi yn ein cyfarfodydd ni nad ydy'r isadeiledd yn bodoli yn Nhrawsfynydd er mwyn lleoli'r un o'r SMRs, heb sôn am fwy nag un. Gan ystyried na all SMR ddod i Traws, felly, beth ydy pwynt Egino?
I thank the Minister for that response. Now, anyone who follows the story of the nuclear sector in this country—and I do in detail—will know that Rolls-Royce is the only option considered by the Westminster Government to develop small nuclear modular reactors, SMRs. Now, of course, this close relationship between the Westminster Government and Rolls-Royce comes as a result of the fact that we need to secure the skills and supply chain for the Dreadnought submarine programme, which is hugely expensive, and that's what actually drives the new demand for nuclear. The SMR Rolls-Royce proposals are 450 MW and the company has made it entirely clear to me in our meetings that the infrastructure doesn't exist in Trawsfynydd to locate one of the SMRs, never mind more than one. Given that an SMR cannot come to Traws, therefore, what is the point of Cwmni Egino?
I don't share the Member's assessment that there is no SMR future in Trawsfynydd. We've also, though, been looking at not just the possibilities of SMR but actually the real need for the potential for research, and, indeed, radioisotope generation, which, of course, is crucial for a range of areas of our health service. And, actually, we know that radioisotope generation is declining within the wider western world and Europe, and there's a real need to do that, and Trawsfynydd is a potential site. We think it's the best site available within the UK.
So, actually, we have a range of opportunities to continue to press around the Trawsfynydd site. Cwmni Egino has been developed to make sure that we can capture as many of those local opportunities as possible. It was a relatively surprising announcement when the Prime Minister, at the Welsh Conservatives' conference, announced there would be further investment in the Trawsfynydd site, and, actually, the fact that the Department for Business, Energy and Industrial Strategy had been having conversations with Cwmni Egino just before that announcement to make it clear that they wanted to do that. We need to see the headline announcement convert into practical reality, both in Trawsfynydd and further afield in terms of a nuclear future on Wylfa as well. The direction is a positive one; it's actually the delivery on it that I'm most interested in being made real and then making sure there's genuine local benefit for local people, but also the wider Welsh economy as well.
A future for steel—there really should be a role for Welsh steel to go into any kind of new nuclear future, whether in Traws or Wylfa, or both, ideally. So, I remain committed to trying to do the right thing to generate that local economic benefit, and I look forward to having a more constructive conversation with the Member and with the Member for the Wylfa constituency as well, on Ynys Môn, and indeed regional partners who I know will, no doubt, maintain a real interest.
Nid wyf yn cytuno ag asesiad yr Aelod nad oes unrhyw ddyfodol i adweithyddion modiwlar bach yn Nhrawsfynydd. Serch hynny, rydym hefyd wedi bod yn edrych nid yn unig ar bosibiliadau adweithyddion modiwlar bach, ond mewn gwirionedd, ar yr angen gwirioneddol am y potensial ar gyfer ymchwil, ac yn wir, cynhyrchu radioisotopau, sydd, wrth gwrs, yn hanfodol ar gyfer ystod o feysydd yn ein gwasanaeth iechyd. Ac mewn gwirionedd, gwyddom fod cynhyrchu radioisotopau yn faes sy'n dirywio o fewn y byd gorllewinol ehangach ac Ewrop, ac mae gwir angen gwneud hynny, ac mae Trawsfynydd yn safle posibl. Rydym o'r farn mai dyma'r safle gorau sydd ar gael yn y DU.
Felly, mae gennym ystod o gyfleoedd i barhau i'w gwthio mewn perthynas â safle Trawsfynydd. Mae Cwmni Egino wedi’i ddatblygu i sicrhau ein bod yn gallu manteisio ar gymaint o’r cyfleoedd lleol hynny â phosibl. Roedd yn gyhoeddiad cymharol annisgwyl pan gyhoeddodd Prif Weinidog y DU, yng nghynhadledd y Ceidwadwyr Cymreig, y byddai buddsoddiad pellach yn cael ei wneud yn safle Trawsfynydd, a'r ffaith bod yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol wedi bod yn cael sgyrsiau gyda Cwmni Egino ychydig cyn y cyhoeddiad hwnnw i nodi'n glir eu bod am wneud hynny. Mae angen inni weld y prif gyhoeddiad yn troi’n realiti ymarferol, yn Nhrawsfynydd ac ymhellach i ffwrdd mewn perthynas â dyfodol niwclear yn Wylfa hefyd. Mae'r cyfeiriad yn un cadarnhaol; fy mhrif ddiddordeb yw sicrhau ei fod yn cael ei wireddu ac yna sicrhau bod budd lleol gwirioneddol i bobl leol, ond hefyd i economi ehangach Cymru hefyd.
Dyfodol i ddur—dylai fod rôl i ddur Cymru mewn unrhyw fath o ddyfodol niwclear newydd, boed hynny yn Nhrawsfynydd neu Wylfa, neu'r ddau, yn ddelfrydol. Felly, rwy’n parhau i fod yn ymrwymedig i geisio gwneud y peth iawn i gynhyrchu’r budd economaidd lleol hwnnw, ac edrychaf ymlaen at gael sgwrs fwy adeiladol gyda’r Aelod a’r Aelod dros etholaeth Wylfa hefyd, ar Ynys Môn, ac yn wir, partneriaid rhanbarthol y gwn y bydd ganddynt ddiddordeb gwirioneddol, rwy'n siŵr.
4. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am strategaeth economaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer Blaenau'r Cymoedd? OQ58182
4. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's economic strategy for the Heads of the Valleys? OQ58182
Thank you for the question. The Welsh Government continue to work in partnership with local authorities and the Cardiff city deal to co-develop a programme of economic interventions that will strengthen the economy in and around the Heads of the Valleys.
Diolch am eich cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol a bargen ddinesig Caerdydd i gyd-ddatblygu rhaglen o ymyriadau economaidd a fydd yn cryfhau’r economi ym Mlaenau’r Cymoedd a’r cyffiniau.
I'm grateful to the Minister for that response. One of the most important elements of the economic strategy in the Heads of the Valleys, of course, is Tech Valleys, which is in my constituency. Will the Minister confirm the budget of £100 million for that project?
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am yr ymateb hwnnw. Un o elfennau pwysicaf y strategaeth economaidd ym Mlaenau'r Cymoedd, wrth gwrs, yw'r Cymoedd Technegol, sydd yn fy etholaeth i. A wnaiff y Gweinidog gadarnhau'r gyllideb o £100 miliwn ar gyfer y prosiect hwnnw?
Yes, the budget still remains in place. There are challenges, as the Member knows, with our broader financial envelop, but we still expect to be able to spend that money on developing and delivering Tech Valleys, which I see as a catalyst for wider development in the Heads of the Valleys area. I know there were some concerns about whether that money would be dissipated. Actually, we see that as a block to build on in wider development and before the recent local government elections in the autumn, we were able to do some work across the broader Heads of the Valleys areas. Now that we've gone through the election process and we have a more settled picture across local government—with some changes in leadership, as the Member is aware, within his constituency and local authority—I look forward to that stability converting into practical action. Actually, local authorities have a real challenge at present because of the very short timescale that the UK Government has set to have investment programmes agreed for shared prosperity, and that will take up a lot of time, energy and effort, and local authorities need to work together. What I hope will come from that though is to reignite and to make sure that there is a deeper and better understanding of the need to work together across the region, including the Heads of the Valleys, in delivering those plans, and not a return to a more parochial approach that I don't believe will serve the Member's constituents well or indeed those constituents—[Inaudible.]
Gallaf gadarnhau'r gyllideb honno. Mae heriau, fel y gŵyr yr Aelod, gyda'n hamlen ariannol ehangach, ond rydym yn dal i ddisgwyl y byddwn yn gallu gwario'r arian hwnnw ar ddatblygu a darparu Cymoedd Technegol, sydd, hyd y gwelaf, yn gatalydd ar gyfer datblygiad ehangach yn ardal Blaenau'r Cymoedd. Gwn fod rhai pryderon ynglŷn ag a fyddai'r arian hwnnw'n cael ei wastraffu. Mewn gwirionedd, rydym yn ystyried hwnnw'n floc i adeiladu arno a datblygu'n ehangach, a chyn yr etholiadau llywodraeth leol diweddar yn yr hydref, llwyddasom i wneud rhywfaint o waith ar draws ardaloedd ehangach Blaenau'r Cymoedd. Gan ein bod bellach wedi mynd drwy broses yr etholiad a chan fod gennym ddarlun mwy sefydlog ar draws llywodraeth leol—gyda rhai newidiadau mewn arweinyddiaeth, fel y gŵyr yr Aelod, yn ei etholaeth a'i awdurdod lleol—edrychaf ymlaen at weld y sefydlogrwydd hwnnw'n troi'n gamau ymarferol. Mewn gwirionedd, mae gan awdurdodau lleol her wirioneddol ar hyn o bryd oherwydd yr amserlen fer iawn y mae Llywodraeth y DU wedi'i phennu i gytuno ar raglenni buddsoddi ar gyfer ffyniant cyffredin, a bydd hynny'n cymryd llawer o amser, egni ac ymdrech, ac mae angen i awdurdodau lleol gydweithio. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n ailgynnau pethau ac yn sicrhau bod dealltwriaeth well a dyfnach o'r angen i gydweithio ar draws y rhanbarth, gan gynnwys Blaenau'r Cymoedd, i gyflawni'r cynlluniau hynny, ac nid dychwelyd at ddull mwy plwyfol nad wyf yn credu y bydd yn gwasanaethu etholwyr yr Aelod yn dda nac yn wir yr etholwyr hynny—[Anghlywadwy.]
Minister, one of the aims of the Heads of the Valleys economic strategy is to capitalise on investments on the A465. Last week, during the business statement, I referred to the Future Valleys consortium being awarded the contract to take forward the improvements to sections 5 and 6 of the A465 Heads of the Valleys road in November 2020. One of the directors of the Future Valleys consortium was formerly finance director of Dawnus Construction, a firm that collapsed in 2019 with debts of over £50 million. As I stated last week, hundreds of private contractors from Wales and throughout the UK were affected by the collapse. Some public sector bodies also lost out, including Powys County Council, which lost £1.3 million, and your own Government, which lost £0.5 million.
Minister, legitimate concerns have been raised regarding this appointment, which resulted in someone involved in one of the biggest corporate failures in Wales now monitoring the expenditure of millions of pounds of public money on a major infrastructure project. What assurances can you provide, Minister, that this appointment process was subject to full and stringent scrutiny? And will you confirm that you have total confidence in the Future Valleys consortium to actually deliver the improvements to the A465 that are so vital to the Heads of the Valleys economic strategy to achieve its full potential? Thank you.
Weinidog, un o amcanion strategaeth economaidd Blaenau'r Cymoedd yw manteisio ar fuddsoddiadau ar yr A465. Yr wythnos diwethaf, yn ystod y datganiad busnes, cyfeiriais at y ffaith bod consortiwm Future Valleys wedi sicrhau'r contract i fwrw ymlaen â'r gwelliannau i adrannau 5 a 6 o'r A465 ffordd Blaenau'r Cymoedd ym mis Tachwedd 2020. Un o gyfarwyddwyr consortiwm Future Valleys oedd cyn-gyfarwyddwr cyllid Dawnus Construction, cwmni a chwalodd yn 2019 gyda dyledion o dros £50 miliwn. Fel y dywedais yr wythnos diwethaf, cafodd y cwymp effaith ar gannoedd o gontractwyr preifat o Gymru a ledled y DU. Roedd rhai cyrff sector cyhoeddus ar eu colled hefyd, gan gynnwys Cyngor Sir Powys, a gollodd £1.3 miliwn, a'ch Llywodraeth eich hun, a gollodd £0.5 miliwn.
Weinidog, codwyd pryderon dilys ynglŷn â'r penodiad hwn, a arweiniodd at y ffaith bod rhywun a oedd yn rhan o un o'r methiannau corfforaethol mwyaf yng Nghymru bellach yn monitro gwariant o filiynau o bunnoedd o arian cyhoeddus ar brosiect seilwaith mawr. Pa sicrwydd y gallwch ei roi, Weinidog, fod y broses benodi hon yn destun craffu llawn a llym? Ac a wnewch chi gadarnhau bod gennych hyder llwyr yng nghonsortiwm Future Valleys i gyflawni'r gwelliannau i'r A465 sydd mor hanfodol i strategaeth economaidd Blaenau'r Cymoedd allu cyflawni ei photensial llawn? Diolch.
Well, there have been real challenges in the construction sector, and Dawnus and others have suffered real distress through that. My understanding is that there was proper due diligence done around all of the appointments, and I don't have any reason to support the allegations and the attacks that are made, by insinuation, in the Member's comments. If she has real evidence about the individual, and that individual's conduct, as opposed to an association with an enterprise that was ultimately unsuccessful, then I'd be really interested in hearing what those are. But, of course, if we just think back to one of Jack Sargeant's comments earlier about the consequences of failure, actually one of the things we need to do within our broader culture is not to have entirely the same stigma around businesses that don't succeed and people's ability to start again. I don't see people refusing to listen to Jamie Oliver on a whole range of things or to eat in his restaurants, despite the fact that he's had restaurants that have collapsed and gone under. So, there's a challenge here about what we expect from people when their businesses don't survive, how they treat their suppliers, yes, but equally what we then do in terms of the integrity of people to then undertake future enterprises and indeed their engagement with Welsh Government programmes.
Wel, bu heriau gwirioneddol yn y sector adeiladu, ac mae Dawnus ac eraill wedi dioddef trallod gwirioneddol yn sgil hynny. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, cafwyd diwydrwydd dyladwy priodol mewn perthynas â'r holl benodiadau, ac nid oes gennyf unrhyw reswm dros gefnogi'r honiadau a'r ymosodiadau a wneir, drwy ensyniadau, yn sylwadau'r Aelod. Os oes ganddi dystiolaeth wirioneddol am yr unigolyn, ac ymddygiad yr unigolyn hwnnw, yn hytrach na chysylltiad â menter a oedd yn aflwyddiannus yn y pen draw, byddai gennyf ddiddordeb gwirioneddol mewn clywed y dystiolaeth honno. Ond wrth gwrs, os meddyliwn am un o sylwadau Jack Sargeant yn gynharach am ganlyniadau methiant, un o'r pethau y mae angen inni ei wneud o fewn ein diwylliant ehangach yw cael gwared ar yr un stigma ynghylch busnesau nad ydynt yn llwyddo a gallu pobl i ddechrau eto. Nid wyf yn gweld pobl yn gwrthod gwrando ar Jamie Oliver ar ystod eang o bethau neu'n gwrthod bwyta yn ei fwytai, er gwaethaf y ffaith bod rhai o'i fwytai wedi methu ac wedi mynd i'r wal. Felly, mae her yma ynglŷn â'r hyn yr ydym yn ei ddisgwyl gan bobl pan nad yw eu busnesau'n goroesi, sut y maent yn trin eu cyflenwyr, ie, ond yn yr un modd yr hyn a wnawn wedyn o ran uniondeb pobl i ymgymryd â mentrau yn y dyfodol, a'u hymgysylltiad â rhaglenni Llywodraeth Cymru yn wir.
5. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am weithredu cynllun Llywodraeth Cymru ar gyfer cyflogadwyedd a sgiliau? OQ58185
5. Will the Minister provide an update on the implementation of the Welsh Government's plan for employability and skills? OQ58185
Yes. We are making good progress and have already implemented several key actions contained within the Welsh Government's plan for employability and skills, including the successful launch of Jobs Growth Wales+ and the more recent launch of ReAct+.
Gwnaf. Rydym yn gwneud cynnydd da ac rydym eisoes wedi gweithredu nifer o gamau gweithredu allweddol yng nghynllun Llywodraeth Cymru ar gyfer cyflogadwyedd a sgiliau, gan gynnwys lansio Twf Swyddi Cymru+ yn llwyddiannus a lansiad mwy diweddar ReAct+.
Thank you for that answer. Last week, I had the pleasure of attending the Engage for Change project and also Project SEARCH internship at Cardiff University, where I met the hugely dedicated team that are at work there, and Engage to Change intends to leave a legacy for people with learning disabilities, specific learning difficulty and/or autism. And I saw that they placed in work people with autism and with learning disabilities. It's an impressive project. The Minister recognised the importance of job coaching for people with learning disabilities and autism within the employability and skills plan that was published. What was raised with me at that meeting, though, was plans that the Welsh Government has for job coaching support for people aged over 25 who wish to work, and who may currently be social services users and outside the remit of supported apprenticeships. So, what further plans does the Minister have for those aged over 25 in those circumstances?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw. Yr wythnos diwethaf, cefais y pleser o fynychu prosiect Engage for Change a hefyd interniaeth Project SEARCH ym Mhrifysgol Caerdydd, lle cyfarfûm â'r tîm hynod ymroddedig sy'n gweithio yno, ac mae Engage to Change yn bwriadu gadael gwaddol i bobl ag anableddau dysgu, anhawster dysgu penodol a/neu awtistiaeth. A gwelais eu bod yn rhoi pobl ag awtistiaeth ac anableddau dysgu mewn gwaith. Mae'n brosiect trawiadol. Cydnabu'r Gweinidog bwysigrwydd hyfforddi pobl ag anableddau dysgu ac awtistiaeth ar gyfer swyddi yn y cynllun cyflogadwyedd a sgiliau a gyhoeddwyd. Yn y cyfarfod hwnnw, serch hynny, tynnwyd fy sylw at gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer cymorth hyfforddiant swyddi i bobl dros 25 oed sy'n dymuno gweithio, ac a allai fod yn ddefnyddwyr gwasanaethau cymdeithasol ar hyn o bryd a'r tu allan i gylch gwaith prentisiaethau â chymorth. Felly, pa gynlluniau pellach sydd gan y Gweinidog ar gyfer pobl dros 25 oed yn yr amgylchiadau hynny?
Thank you for the question. I'm pleased to say that the new ReAct+ programme does provide personalised support for those persons with barriers to employment. So, taking the service the extra mile and providing support to coach individuals into work is part of what we expect it to deliver. I recently met more specifically on this with Learning Disability Wales, who represent the learning disability sector, as the Member will know, to hear first-hand about the issues that disabled people face, and actually the point that you raise now about the support and coaching and the mentorship that is often needed to help people into work is part of what they raised with us. So, it is definitely part of what's informed the approach to the employability and skills plan, and I expect it to be part of the service. We'll obviously then need to understand whether it's actually meeting the needs of people as we want it to. So, I think the set-up and the policy is there, and our understanding of the need is definitely there as well. We now need to make sure it's delivering what we want it to in practice. I'd be more than happy to engage with the Member as that programme continues to make sure that it is actually doing what we want it to do.
Diolch am y cwestiwn. Rwy'n falch o ddweud bod y rhaglen ReAct+ newydd yn darparu cymorth personol i bobl sy'n wynebu rhwystrau i gyflogaeth. Felly, mae mynd â'r gwasanaeth gam ymhellach a rhoi cymorth i hyfforddi unigolion i mewn i waith yn rhan o'r hyn y disgwyliwn iddo ei gyflawni. Yn fwy penodol, yn ddiweddar cyfarfûm ag Anabledd Dysgu Cymru, sy'n cynrychioli'r sector anabledd dysgu, fel y gŵyr yr Aelod, i glywed yn uniongyrchol am y problemau y mae pobl anabl yn eu hwynebu, ac mewn gwirionedd mae'r pwynt a godwch yn awr am y cymorth a'r hyfforddiant a'r mentora sydd ei angen yn aml i helpu pobl i mewn i waith yn rhan o'r hyn y gwnaethant ei ddwyn i'n sylw. Felly, mae'n sicr yn rhan o'r hyn sydd wedi llywio'r cynllun cyflogadwyedd a sgiliau, ac rwy'n disgwyl iddo fod yn rhan o'r gwasanaeth. Yn amlwg, bydd angen i ni ddeall wedyn a yw'n diwallu anghenion pobl yn y modd yr ydym yn dymuno iddo ei wneud. Felly, credaf fod y sail a'r polisi yno, ac mae ein dealltwriaeth o'r angen yn sicr yno hefyd. Mae angen inni sicrhau yn awr ei fod yn cyflawni'r hyn yr ydym eisiau iddo ei gyflawni yn ymarferol. Rwy'n fwy na pharod i ymgysylltu â'r Aelod wrth i'r rhaglen honno barhau i sicrhau ei fod yn gwneud yr hyn yr ydym eisiau iddo ei wneud mewn gwirionedd.
A clear commitment is made in 'Stronger, fairer, greener Wales: a plan for employability and skills' to support and encourage employers to create high-quality employment whilst improving the offer to workers. One method through which you plan to do this is by delivering funding through the Development Bank of Wales to support businesses to create and sustain new jobs. Now, sustaining jobs is exactly what the UK Government has striven to do in Llandudno, by investing £400,000-worth of community renewal funding in a winter wage subsidy, so that hotels and other tourism businesses in our town can retain staff out of season. Now, it's not only in Llandudno, but across Wales the tourism sector is facing an employment crisis and that has led to UKHospitality Cymru stating that
'Ongoing hospitality recruitment and skills issues in Wales are limiting the visitor experience, damaging business viability and threatening to derail the industry recovery.'
Given the commitment in your plan to deliver funding to sustain jobs, will you possibly consider replicating the work that the UK Government has done in their scheme? Let's have this across Wales from this Welsh Government. Thank you.
Gwneir ymrwymiad clir yn 'Cymru gryfach, decach a gwyrddach: cynllun cyflogadwyedd a sgiliau' i gefnogi ac annog cyflogwyr i greu cyflogaeth o ansawdd uchel gan wella'r cynnig i weithwyr. Un ffordd yr ydych yn bwriadu gwneud hyn yw drwy ddarparu cyllid drwy Fanc Datblygu Cymru i gefnogi busnesau i greu a chynnal swyddi newydd. Nawr, cynnal swyddi yw'r union beth y mae Llywodraeth y DU wedi ymdrechu i'w wneud yn Llandudno, drwy fuddsoddi gwerth £400,000 o gyllid adnewyddu cymunedol mewn cymhorthdal cyflog gaeaf, fel y gall gwestai a busnesau twristiaeth eraill yn ein tref gadw staff drwy'r flwyddyn. Nawr, mae'r sector twristiaeth yn wynebu argyfwng cyflogaeth ledled Cymru, nid yn Llandudno yn unig, ac mae hynny wedi arwain at y dyfyniad canlynol gan UKHospitality Cymru
'Mae materion recriwtio a sgiliau parhaus yn y sector lletygarwch yng Nghymru yn cyfyngu ar brofiad ymwelwyr, yn niweidio hyfywedd busnesau ac yn bygwth amharu ar adferiad y diwydiant.'
O ystyried yr ymrwymiad yn eich cynllun i ddarparu cyllid i gynnal swyddi, a wnewch chi ystyried efelychu'r gwaith y mae Llywodraeth y DU wedi'i wneud yn eu cynllun hwy? Gadewch inni gael hyn ledled Cymru gan Lywodraeth Cymru. Diolch.
As ever, we have a challenge in broad wage subsidy schemes across the whole sector. Actually, in my discussions with people in the visitor economy—and I'm meeting the visitor economy group next week—they regularly point out that they do have a challenge with both skills within the sector, but they also point out that they have a challenge in recruiting people to the sector. That's part of the reason why, together with them, we've been engaged in a campaign to get people to reconsider careers in the sector, not just seasonal employment. So, the Experience Makers campaign is one that we have jointly promoted with them.
They're also a sector that's been affected by some of the changes in the economy, both pre and post pandemic. So, in the hospitality sector in particular—and I am a regular visitor to Llandudno because of the range of political events that take place there on a stunningly regular basis—actually, you'll find lots of people in hospitality are from European countries, and we've seen a reduction in those people who are working not just in this sector, but in others too. That's one of the changes that is taking place. Those people are unlikely to return from Europe to the UK. We also need to see some of the changes that are taking place in terms of people leaving the labour market after the pandemic too.
So, there's a range of difficult issues for us to understand, and then to see how far we can make a difference. That's why the employability and skills plan looks at those people who are furthest away from the labour market, because the DWP—[Inaudible.]—those people are more likely to be job ready. So, we expect to work together with the UK Government and its agencies in this area to think about how we make the biggest difference with the money and the responsibilities that we have, and I'd be more than happy to update the Chamber as we look to make progress on the employability and skills plan.
Fel bob amser, mae gennym her mewn perthynas â chynlluniau cymhorthdal cyflog cyffredinol ar draws y sector cyfan. Mewn gwirionedd, yn fy nhrafodaethau gyda phobl yn yr economi ymwelwyr—ac rwy'n cyfarfod â'r grŵp economi ymwelwyr yr wythnos nesaf—maent yn tynnu sylw'n rheolaidd at y ffaith bod ganddynt her o ran sgiliau yn y sector, ond maent hefyd yn tynnu sylw at y ffaith bod ganddynt her o ran recriwtio pobl i'r sector. Mae hynny'n rhan o'r rheswm pam ein bod, gyda hwy, wedi cymryd rhan mewn ymgyrch i geisio annog pobl i ailystyried gyrfaoedd yn y sector, nid cyflogaeth dymhorol yn unig. Felly, mae ymgyrch Experience Makers yn un yr ydym wedi'i hyrwyddo ar y cyd â hwy.
Mae hefyd yn sector yr effeithiwyd arno gan rai o'r newidiadau yn yr economi, cyn ac ar ôl y pandemig. Felly, yn y sector lletygarwch yn benodol—ac rwy'n ymwelydd rheolaidd â Llandudno oherwydd yr amrywiaeth o ddigwyddiadau gwleidyddol sy'n digwydd yno'n syfrdanol o rheolaidd—mewn gwirionedd, fe welwch fod llawer o bobl yn y sector lletygarwch yn dod o wledydd Ewropeaidd, ac rydym wedi gweld gostyngiad yn nifer y bobl sy'n gweithio nid yn unig yn y sector hwn, ond mewn sectorau eraill hefyd. Dyna un o'r newidiadau sy'n digwydd. Mae'r bobl hynny'n annhebygol o ddychwelyd o Ewrop i'r DU. Mae angen inni hefyd weld rhai o'r newidiadau sy'n digwydd mewn perthynas â phobl yn gadael y farchnad lafur ar ôl y pandemig hefyd.
Felly, mae amrywiaeth o faterion anodd inni eu deall, ac yna ystyried i ba raddau y gallwn wneud gwahaniaeth. Dyna pam y mae'r cynllun cyflogadwyedd a sgiliau yn edrych ar y bobl sydd bellaf i ffwrdd o'r farchnad lafur, oherwydd mae'r Adran Gwaith a Phensiynau—[Anghlywadwy.]—mae'r bobl hynny'n fwy tebygol o fod yn barod am waith. Felly, rydym yn disgwyl cydweithio â Llywodraeth y DU a'i hasiantaethau yn y maes hwn i feddwl sut y gwnawn y gwahaniaeth mwyaf gyda'r arian a'r cyfrifoldebau sydd gennym, ac rwy'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr wrth inni geisio gwneud cynnydd ar y cynllun cyflogadwyedd a sgiliau.
6. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am Strategaeth Ofod Genedlaethol Llywodraeth Cymru? OQ58163
6. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's National Space Strategy for Wales? OQ58163
Yes. Since I launched 'Wales: a sustainable space nation' in February this year, Space Wales has been developing as an organisation, overseen by our partner body, Aerospace Wales. Working groups have been established to capitalise on specific opportunities, including the sustainable space accelerator and the application of advanced manufacturing to the space sector.
Gwnaf. Ers i mi lansio 'Cymru: gwlad ofod gynaliadwy' ym mis Chwefror eleni, mae Gofod Cymru wedi bod yn datblygu fel sefydliad, dan oruchwyliaeth ein corff partner, Awyrofod Cymru. Mae gweithgorau wedi'u sefydlu i fanteisio ar gyfleoedd penodol, gan gynnwys y cyflymydd gofod cynaliadwy a chymhwyso gweithgynhyrchu uwch i'r sector gofod.
Thank you, Minister. It's great to hear about the opportunities that are going to arise from that strategy. I recently spoke with the Institute of Physics, who have been running the Our Space Our Future scheme across nine schools in Wales, including year 8 at Brynteg Comprehensive School in my constituency. The scheme aims to shift perceptions of space from being a career path for a small minority to an industry with a multitude of opportunities, like using space technology to fight cancer and interplanetary—I'll get this right—engineering that helps to tackle the climate emergency here on earth.
But, it's also about ensuring that we have a diverse workforce in this field, and I have to say that many have raised with me how disappointed they were when the UK Government's social mobility adviser said recently, when giving evidence, that physics isn't something that girls tend to fancy, because it has a lot of hard maths. We cannot let this mindset determine the opportunities for girls, working class, disabled people, or those from ethnic minority backgrounds here in Wales. So, Minister, do you agree with me that schemes such as Our Space Our Future are vital to mobilise the future workforce for Wales, and we must ensure that diversity and opportunity for all are given within strategies such as the national space strategy for Wales?
Diolch yn fawr, Weinidog. Mae'n wych clywed am y cyfleoedd a fydd yn deillio o'r strategaeth honno. Siaradais yn ddiweddar â'r Sefydliad Ffiseg, sydd wedi bod yn gweithredu cynllun Ein Gofod, Ein Dyfodol ar draws naw ysgol yng Nghymru, gan gynnwys blwyddyn 8 yn Ysgol Gyfun Brynteg yn fy etholaeth. Nod y cynllun yw newid y canfyddiadau fod y diwydiant gofod yn llwybr gyrfa i leiafrif bach, a dangos ei fod yn ddiwydiant sydd â llu o gyfleoedd, fel defnyddio technoleg gofod i ymladd canser a—rwyf am gael hwn yn iawn—peirianneg ryngblanedol sy'n helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd yma ar y ddaear.
Ond mae hefyd yn ymwneud â sicrhau bod gennym weithlu amrywiol yn y maes hwn, ac mae'n rhaid imi ddweud bod nifer wedi dweud wrthyf pa mor siomedig yr oeddent pan ddywedodd cynghorydd symudedd cymdeithasol Llywodraeth y DU yn ddiweddar, wrth roi tystiolaeth, nad yw ffiseg yn bwnc y mae merched yn tueddu i'w hoffi, oherwydd ei fod yn cynnwys llawer o fathemateg anodd. Ni allwn adael i'r meddylfryd hwn bennu'r cyfleoedd i ferched, pobl ddosbarth gweithiol, pobl anabl, na'r rheini o gefndiroedd lleiafrifol ethnig yma yng Nghymru. Felly, Weinidog, a ydych yn cytuno â mi fod cynlluniau fel Ein Gofod, Ein Dyfodol yn hanfodol i ysgogi gweithlu'r dyfodol yng Nghymru, a bod rhaid inni sicrhau bod amrywiaeth a chyfle i bawb mewn strategaethau megis y strategaeth ofod genedlaethol Cymru?
Yes, absolutely. I recall the comments made by the social mobility tsar, and I have to say that a number of the comments she has made don't appear to be particularly helpful, from my perspective, in generating genuine social mobility and inclusion.
The Our Space Our Future consortium is a really good example of top-flight collaboration that has been funded, for example, through the EU Horizon 2020 programme, which fosters STEM careers in the space sector, and it's part of our engagement. And I look at the recent Science in the Senedd event, hosted by the Deputy Presiding Officer. I was really positive about the education in it, encouraging STEM activity, and how they had deliberately sought to make sure that they were available to boys and girls and to people from different backgrounds as well. That's a really good example, and it shows that talent isn't concentrated in one social sector.
I can absolutely say that talent isn't the exclusive preserve of men and not women. In my own working life, I can honestly say that the best teams I've been involved in have been teams of relatively even numbers of men and women, and the best managers I've had in the workplace—with apologies to Mick Antoniw, who was my manager at some point—the best managers and leaders I had in my workplace were women as well. So, it's part of my personal experience, and I want to see more talented men and women come into this sector. There are good jobs to be had, more jobs to be had within the sector, better jobs, and I'm absolutely confident we'll see many successful Welsh women in the sector in the future.
Ydw, yn sicr. Cofiaf y sylwadau a wnaed gan y tsar symudedd cymdeithasol, a rhaid imi ddweud nad yw nifer o'r sylwadau y mae wedi'u gwneud yn ymddangos yn arbennig o ddefnyddiol, hyd y gwelaf i, ar gyfer creu symudedd a chynhwysiant cymdeithasol gwirioneddol.
Mae consortiwm Ein Gofod, Ein Dyfodol yn enghraifft dda iawn o gydweithio o'r radd flaenaf sydd wedi'i ariannu, er enghraifft, drwy raglen Horizon 2020 yr UE, sy'n meithrin gyrfaoedd STEM yn y sector gofod, ac mae'n rhan o'n hymgysylltiad. Ac rwy'n edrych ar y digwyddiad Gwyddoniaeth yn y Senedd yn ddiweddar, a gynhaliwyd gan y Dirprwy Lywydd. Roeddwn yn hoff o'r addysg ynddo, a oedd yn annog gweithgarwch STEM, a sut yr aethant ati'n fwriadol i geisio sicrhau eu bod ar gael i fechgyn a merched ac i bobl o wahanol gefndiroedd hefyd. Mae honno'n enghraifft dda iawn, ac mae'n dangos nad yw talent wedi'i chanoli mewn un sector cymdeithasol.
Gallaf ddweud yn bendant nad dynion yn unig sy'n meddu ar dalent. Yn fy mywyd gwaith fy hun, gallaf ddweud yn onest mai'r timau gorau y bûm yn rhan ohonynt oedd timau gyda nifer gymharol hafal o ddynion a menywod, a'r rheolwyr gorau gefais yn y gweithle—gydag ymddiheuriadau i Mick Antoniw, a oedd yn rheolwr arnaf ar un adeg—menywod oedd y rheolwyr a'r arweinwyr gorau a gefais yn y gweithle hefyd. Felly, mae'n rhan o fy mhrofiad personol, ac rwyf eisiau gweld mwy o ddynion a menywod talentog yn dod i mewn i'r sector hwn. Mae swyddi da i'w cael, mwy o swyddi i'w cael yn y sector, gwell swyddi, ac rwy'n gwbl hyderus y byddwn yn gweld llawer o fenywod llwyddiannus o Gymru yn y sector yn y dyfodol.
7. A wnaiff y Gweinidog amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer busnesau yn sir Benfro dros y 12 mis nesaf? OQ58161
7. Will the Minister outline the Welsh Government's priorities for businesses in Pembrokeshire over the next 12 months? OQ58161
Thank you. Our priorities continue to be to support new and existing businesses through Business Wales services and the regional support team. We have provided extensive support through the pandemic and post-Brexit trading realities. We're committed to delivering a greener, more equal and prosperous economy for all parts of Wales.
Diolch. Ein blaenoriaethau o hyd yw cefnogi busnesau newydd a rhai sy'n bodoli eisoes drwy wasanaethau Busnes Cymru a'r tîm cymorth rhanbarthol. Rydym wedi darparu cefnogaeth helaeth drwy'r pandemig a'r realiti masnachu ar ôl Brexit. Rydym wedi ymrwymo i ddarparu economi wyrddach, fwy cyfartal a ffyniannus i bob rhan o Gymru.
Thank you for that response, Minister. I recently met with Tom Sawyer, the new chief executive of Milford Haven Port Authority, and its chair, Chris Martin, and we discussed how the port is diversifying its revenue and growing its business investment portfolio in retail, leisure and tourism within the region, following the launch of Tŷ Hotels on the Milford Haven waterfront, which I'm sure you'll very much welcome. Now, it's vital that this type of diversification is supported as there are significant opportunities for local businesses in Pembrokeshire, and it can certainly help develop a stronger regional economy for the area as well. So, can you tell us, Minister, what the Welsh Government is doing to support this type of diversification, to help create opportunities and jobs for local businesses?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Cyfarfûm yn ddiweddar â Tom Sawyer, prif weithredwr newydd Awdurdod Porthladd Aberdaugleddau, a'i gadeirydd, Chris Martin, a buom yn trafod sut y mae'r porthladd yn arallgyfeirio ei refeniw ac yn tyfu ei bortffolio buddsoddiadau busnes mewn manwerthu, hamdden a thwristiaeth yn y rhanbarth, yn dilyn lansio Tŷ Hotels ar lannau Aberdaugleddau, ac rwy'n siŵr y byddwch yn ei groesawu'n fawr. Nawr, mae'n hanfodol fod y math hwn o arallgyfeirio'n cael ei gefnogi gan fod cyfleoedd sylweddol i fusnesau lleol yn sir Benfro, ac yn sicr gall helpu i ddatblygu economi ranbarthol gryfach ar gyfer yr ardal hefyd. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym, Weinidog, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r math hwn o arallgyfeirio, i helpu i greu cyfleoedd a swyddi i fusnesau lleol?
Well, actually, the development of the hotel was something that was discussed in a meeting earlier today with officials, when looking at diversifying the economy, not just in west Wales, but some of the challenges around port investment as well, because there are also opportunities around port investment. So, we're looking at what that means from the UK Government's perspective. There's obviously going to be a prospectus for free ports, but regardless of the outcome of that, there are opportunities for ports in west Wales. We need clarity on opportunities in the Celtic sea. We need a longer term pipeline for development for the Celtic sea as well. We then need to see what will happen in terms of the mix between private and public investment—that must include the UK Government, as well as us—and then some of the levers we have around skills and investment more generally. So, I do look at the whole picture of all of those different areas—what it means in terms of the visitor economy as a key part of the Pembrokeshire economy, the opportunities for new manufacturing, the opportunities around port investment, and beyond. We'll continue to take a view in different parts of the economy and how we can look to invest alongside others to provide the stronger, more prosperous and greener future that we all wish to see.
Wel, mewn gwirionedd, roedd datblygu'r gwesty yn rhywbeth a drafodwyd mewn cyfarfod yn gynharach heddiw gyda swyddogion, wrth edrych ar arallgyfeirio'r economi, nid yn unig yng ngorllewin Cymru, ond rhai o'r heriau sy'n gysylltiedig â buddsoddi mewn porthladdoedd hefyd, oherwydd ceir cyfleoedd ar gyfer buddsoddi mewn porthladdoedd hefyd. Felly, rydym yn edrych ar yr hyn y mae hynny'n ei olygu o safbwynt Llywodraeth y DU. Mae'n amlwg y bydd prosbectws ar gyfer porthladdoedd rhydd, ond ni waeth beth fydd canlyniad hynny, mae cyfleoedd i borthladdoedd yn y gorllewin. Mae arnom angen eglurder ynglŷn â chyfleoedd yn y môr Celtaidd. Mae arnom angen cynllun datblygu mwy hirdymor ar gyfer y môr Celtaidd hefyd. Yna mae angen inni weld beth fydd yn digwydd o ran y cymysgedd rhwng buddsoddiad preifat a chyhoeddus—rhaid i hynny gynnwys Llywodraeth y DU, yn ogystal â ni—ac yna rhai o'r dulliau sydd gennym mewn perthynas â sgiliau a buddsoddi yn fwy cyffredinol. Felly, rwy'n edrych ar y darlun cyfan o'r holl feysydd gwahanol hynny—yr hyn y mae'n ei olygu o ran yr economi ymwelwyr fel rhan allweddol o economi sir Benfro, y cyfleoedd ar gyfer gweithgynhyrchu newydd, y cyfleoedd sy'n gysylltiedig â buddsoddi mewn porthladdoedd, a thu hwnt. Byddwn yn parhau i ystyried gwahanol rannau o'r economi ac yn edrych i weld sut y gallwn geisio buddsoddi ochr yn ochr ag eraill i ddarparu'r dyfodol cryfach, mwy ffyniannus a gwyrddach yr ydym i gyd eisiau ei weld.
Ac yn olaf, cwestiwn 8—Tom Giffard.
Finally, question 8—Tom Giffard.
8. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda rhanddeiliaid ynghylch economi'r nos yng Ngorllewin De Cymru? OQ58169
8. What discussions has the Minister had with stakeholders regarding the night-time economy in South Wales West? OQ58169
I meet regularly with representatives of hospitality, tourism, events and the night-time economy through the visitor economy forum. The forum was established to discuss a range of issues relating to the opportunities and challenges facing the sector. I look forward to meeting them next week.
Byddaf yn cyfarfod yn rheolaidd â chynrychiolwyr lletygarwch, twristiaeth, digwyddiadau ac economi'r nos drwy'r fforwm economi ymwelwyr. Sefydlwyd y fforwm i drafod amrywiaeth o faterion yn ymwneud â'r cyfleoedd a'r heriau sy'n wynebu'r sector. Edrychaf ymlaen at gyfarfod â hwy yr wythnos nesaf.
Thank you, Minister, for your answer. While I appreciate that matters related to crime are not devolved, one issue that's raised frequently with me is the issue of business crime in and around Swansea city centre. Swansea business improvement district have been working on a project to combat crime within the city to make the centre a more attractive and prosperous proposition to potential investors and entrepreneurs. Together, they've launched the Swansea Against Business Crime initiative, and it's clear from discussions with partners and businesses in the city that there are concerns around the lack of a strategy relating to business crime in the night-time economy.
The clear links between the statutory authorities and the vision that the SABC have is clearly accepted by those businesses. It's the intention to ensure that under the SABC, any signs of crime or anti-social behaviour in all its forms, as far as possible, are collated in a format that can be used to determine true issues that businesses in the city recognise. Given that this has a profound effect on the economy within the city, and the fact that these issues will not only be isolated in Swansea, what immediate steps can be taken to support our businesses, working with BIDs across Wales to alleviate some of those issues?
And finally, will you commit to working with stakeholders, including police and crime commissioners and other Government Ministers, to give these businesses further support in their quest to tackle business crime within the area?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Er fy mod yn sylweddoli nad yw materion sy'n ymwneud â throseddu wedi'u datganoli, un mater sy'n cael ei godi'n aml gyda mi yw troseddau busnes yng nghanol dinas Abertawe a'r cyffiniau. Mae ardal gwella busnes Abertawe wedi bod yn gweithio ar brosiect i fynd i'r afael â throseddu yn y ddinas i wneud canol y ddinas yn lle mwy deniadol a llewyrchus i ddarpar fuddsoddwyr ac entrepreneuriaid. Gyda'i gilydd, maent wedi lansio menter Swansea Against Business Crime, ac mae'n amlwg o drafodaethau gyda phartneriaid a busnesau yn y ddinas fod yna bryderon ynghylch diffyg strategaeth sy'n ymwneud â throseddau busnes yn economi'r nos.
Mae'r busnesau hynny wedi derbyn y cysylltiadau clir rhwng yr awdurdodau statudol a'r weledigaeth sydd gan Swasnsea Against Business Crime. Y bwriad yw sicrhau, o dan y fenter honno, fod unrhyw arwyddion o droseddu neu ymddygiad gwrthgymdeithasol o bob math, cyn belled ag y bo modd, yn cael eu coladu mewn fformat y gellir ei ddefnyddio i bennu problemau go iawn y mae busnesau yn y ddinas yn eu cydnabod. O gofio bod hyn yn cael effaith ddofn ar yr economi yn y ddinas, a'r ffaith na fydd y materion hyn wedi'u cyfyngu i Abertawe, pa gamau y gellir eu cymryd ar unwaith i gefnogi ein busnesau, gan weithio gyda phartneriaethau ardaloedd gwella busnes ledled Cymru i liniaru rhai o'r problemau hynny?
Ac yn olaf, a wnewch chi ymrwymo i weithio gyda rhanddeiliaid, gan gynnwys comisiynwyr yr heddlu a throseddu a Gweinidogion eraill y Llywodraeth, i roi cymorth pellach i'r busnesau hyn yn eu hymdrech i fynd i'r afael â throseddau busnes yn yr ardal?
I think the clue is in the words 'business crime'. Crime and the criminal justice system are not devolved to this place, at least not yet. So, it will require us to engage with UK agencies. We regularly work with police forces, because police forces recognise that in many of their responsibilities, they need to proactively engage with devolved agencies and the Welsh Government. We have good working relationships with Welsh police forces. If there's going to be an additional policy focus on this, then there will need to be engagement, of course, with UK Ministers who have responsibility in this area, but we will, of course, want to see businesses being successful and addressing issues that potentially affect them, whether they are reserved or devolved. I should say that I think that within the night-time economy in Swansea, the leadership and the profile that the council have given to the future development of Swansea is something that I think gives us cause for optimism for the future. But I will, of course, look seriously at the points that the Member has raised.FootnoteLink
Rwy'n credu bod y cliw yn y geiriau 'troseddau busnes'. Nid yw troseddu a'r system cyfiawnder troseddol wedi'u datganoli i'r lle hwn, neu ddim eto, o leiaf. Felly, bydd angen inni ymgysylltu ag asiantaethau'r DU. Rydym yn gweithio'n rheolaidd gyda heddluoedd, oherwydd mae heddluoedd yn cydnabod bod angen iddynt ymgysylltu'n rhagweithiol ag asiantaethau datganoledig a Llywodraeth Cymru mewn perthynas â nifer o'u cyfrifoldebau. Mae gennym berthynas waith dda gyda heddluoedd Cymru. Os bydd ffocws polisi ychwanegol ar hyn, bydd angen ymgysylltu â Gweinidogion y DU sydd â chyfrifoldeb yn y maes hwn, ond byddwn ni eisiau gweld busnesau'n llwyddo ac yn mynd i'r afael â materion a allai effeithio arnynt, boed wedi eu datganoli neu wedi'u cadw'n ôl. Dylwn ddweud fy mod yn credu, o fewn economi'r nos yn Abertawe, fod yr arweinyddiaeth a'r proffil y mae'r cyngor wedi'u rhoi i ddatblygu Abertawe yn y dyfodol yn rhywbeth sy'n rhoi gobaith ar gyfer y dyfodol yn fy marn i. Ond wrth gwrs, byddaf yn rhoi ystyriaeth ddifrifol i'r pwyntiau y mae'r Aelod wedi'u codi.FootnoteLink
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf yw cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Paul Davies.
The next item is questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Paul Davies.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarparu gwasanaethau iechyd ym Mhreseli Sir Benfro? OQ58162
1. Will the Minister make a statement on the delivery of health services in Preseli Pembrokeshire? OQ58162
Diolch yn fawr. Darparu gwasanaethau iechyd sy'n sicrhau'r canlyniadau gorau posibl i gleifion yw ein blaenoriaeth ni ar gyfer pobl Cymru, gan gynnwys pobl Preseli sir Benfro. Byddwn yn cael ein harwain gan y dystiolaeth a'r cyngor clinigol gorau a diweddaraf i ddarparu gofal o safon, sef y math o ofal mae pobl yn ei haeddu.
Thank you. Our priority is to provide the people of Wales, including those in Preseli Pembrokeshire, with health services that deliver the best possible outcomes for patients. We will be guided by the best and most up-to-date clinical evidence and advice to deliver high-quality care that people deserve.
Thank you for that response, Minister. As you know, since March 2020, the daytime paediatric ambulatory care unit at Withybush Hospital has been relocated to Glangwili Hospital in Carmarthen. Children in Pembrokeshire have had to travel further for vital services in order to ensure Withybush Hospital had enough space for its COVID-19 response. Now that the pandemic is easing, I'm sure you'll agree with me that it is time to return the unit back to Withybush Hospital. Can you therefore tell us what discussions you've had, Minister, with Hywel Dda University Health Board on this specific issue, and what assurances can you provide to families in Pembrokeshire that the unit will be returned to Withybush Hospital as soon as possible, and as soon as it's safe to do so?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Fel y gwyddoch, ers mis Mawrth 2020, mae'r uned triniaethau dydd bediatrig yn Ysbyty Llwynhelyg wedi'i symud i Ysbyty Glangwili yng Nghaerfyrddin. Mae plant yn sir Benfro wedi gorfod teithio ymhellach am wasanaethau hanfodol er mwyn sicrhau bod gan Ysbyty Llwynhelyg ddigon o le ar gyfer ei ymateb COVID-19. Gan fod y pandemig yn llacio bellach, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi ei bod yn bryd dychwelyd yr uned yn ôl i Ysbyty Llwynhelyg. A wnewch chi ddweud wrthym felly pa drafodaethau a gawsoch chi, Weinidog, gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda ar y mater penodol hwn, a pha sicrwydd y gallwch ei roi i deuluoedd yn sir Benfro y bydd yr uned yn cael ei dychwelyd i Ysbyty Llwynhelyg cyn gynted â phosibl, a chyn gynted ag y bydd yn ddiogel i wneud hynny?
I think that's the key issue, isn't it—when is it safe to do so, and how do we make sure that you can get the fastest and the best care possible at the earliest opportunity. That is an issue for Hywel Dda to determine, and of course we will take our clinical lead from them. What I do know is that alongside the rest of the pressures that we're seeing across all our accident and emergency departments, the key thing is to make sure that we can try and get a really fast service for paediatric care, and of course, if that means travelling a little further, then I think parents might consider that that might be worth continuing for the time being. I know that that was a temporary move—I'll continue those discussions with Withybush Hospital—but we are not back to normal in the NHS; I think it's really important that people understand that. COVID rates have gone down significantly, but the pressures on the NHS remain, and the important thing is that we put safety first for our patients.
Credaf mai dyna'r mater allweddol, onid e—pryd y mae'n ddiogel i wneud hynny, a sut y gallwn sicrhau y gallwch gael y gofal cyflymaf a gorau posibl cyn gynted â phosibl. Penderfyniad i Hywel Dda yw hwnnw, ac wrth gwrs byddwn yn dilyn eu harweiniad clinigol. Yr hyn rwy'n ei wybod, ochr yn ochr â gweddill y pwysau a welwn ar draws ein holl adrannau damweiniau ac achosion brys, yw mai'r peth allweddol yw sicrhau y gallwn geisio cael gwasanaeth cyflym iawn ar gyfer gofal pediatrig, ac wrth gwrs, os yw hynny'n golygu teithio ychydig ymhellach, credaf y gallai rhieni ddeall ei bod yn werth parhau i wneud hynny am y tro. Gwn mai cam dros dro oedd hwnnw—byddaf yn parhau â'r trafodaethau hynny gydag Ysbyty Llwynhelyg—ond nid ydym yn ôl i normal yn y GIG; rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i bobl ddeall hynny. Mae cyfraddau COVID wedi gostwng yn sylweddol, ond mae'r pwysau ar y GIG yn parhau, a'r peth pwysig yw ein bod yn rhoi diogelwch ein cleifion yn gyntaf.
I'd like to take this opportunity to welcome the appointment of the endometriosis clinical nurse specialist in Hywel Dda. Some 163,200 women in Wales live with this debilitating and painful condition, and 19,625 of those live in the Hywel Dda area. Endometriosis is a condition that often has gone undiagnosed for many years, and it's fantastic that each health board now has a nurse specialist who will be able to improve the care for women with this particular condition. Minister, will you join me in welcoming the appointment of the endometriosis clinical nurse specialist in the Hywel Dda area, and indeed all health boards across Wales, and are you able to give any further details on how this role will help improve early diagnosis, reduce the time women wait for treatment, and also improve education, so that both clinicians and patients can recognise the signs and the symptoms as early as is possible?
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i groesawu penodiad nyrs glinigol endometriosis arbenigol yn Hywel Dda. Mae tua 163,200 o fenywod yng Nghymru yn byw gyda'r cyflwr gwanychol a phoenus hwn, ac mae 19,625 o'r rheini'n byw yn ardal Hywel Dda. Mae endometriosis yn gyflwr sy'n aml yn mynd heb ddiagnosis am flynyddoedd lawer, ac mae'n wych fod gan bob bwrdd iechyd bellach nyrs arbenigol a fydd yn gallu gwella'r gofal i fenywod sydd â'r cyflwr penodol hwn. Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu penodiad nyrs glinigol endometriosis arbenigol yn ardal Hywel Dda, ac yn wir yn yr holl fyrddau iechyd ledled Cymru, ac a allwch roi rhagor o fanylion ynglŷn â sut y bydd y rôl hon yn helpu i wella diagnosis cynnar, lleihau'r amser y mae menywod yn aros am driniaeth, a gwella addysg hefyd, er mwyn i glinigwyr a chleifion allu adnabod yr arwyddion a'r symptomau cyn gynted â phosibl?
Diolch yn fawr, Joyce. I share with you the need for us to put a lot more time and effort into endometriosis in terms of the NHS in Wales, and that's why I was really pleased that this has been a focus of the women's health implementation group, where we've put forward an additional £1 million to really address this issue, along with a couple of other women's issues.
You'll be aware that I'm planning to make a quality statement on women in the next few weeks, and women's health. I of course am very pleased that we have been able to see those appointments of those clinical nurse specialists. The one in Hywel Dda has been in post since May 2021, and of course there is a referral mechanism in place so that they can refer to tertiary centres in Swansea and Cardiff if there is a need for more complex procedures. The endometriosis nurses are actively spending time with patients in clinic and liaising with those multidisciplinary teams to make sure that there's a better understanding of endometriosis. I think we all need a better understanding of endometriosis; it's certainly something that I've learnt a lot more about since taking this position.
The other thing that the women's health implementation group has done is to develop a dedicated website for patients and for nurses to use, Endometriosis Cymru, and that includes 'living with' stories from Welsh people, and also a symptom tracker. I hope that will help to be a diagnosis tool both for patients and clinicians, so that we can see a speeding up of that early diagnosis and treatment for endometriosis.
Diolch yn fawr, Joyce. Rwy'n cytuno bod angen inni roi llawer mwy o amser ac ymdrech i mewn i endometriosis yn y GIG yng Nghymru, a dyna pam fy mod yn falch iawn fod hyn wedi bod yn ffocws i'r grŵp gweithredu ar iechyd menywod, lle rydym wedi cyflwyno £1 filiwn ychwanegol i fynd i'r afael â'r mater hwn o ddifrif, ynghyd ag un neu ddau o faterion eraill yn ymwneud â menywod.
Fe fyddwch yn ymwybodol fy mod yn bwriadu gwneud datganiad ansawdd ar fenywod yn ystod yr wythnosau nesaf, ac iechyd menywod. Wrth gwrs, rwy'n falch iawn ein bod wedi gweld y nyrsys clinigol arbenigol hynny'n cael eu penodi. Mae'r un yn Hywel Dda wedi bod yn ei swydd ers mis Mai 2021, ac wrth gwrs mae mecanwaith atgyfeirio ar waith fel y gallant atgyfeirio at ganolfannau trydyddol yn Abertawe a Chaerdydd os oes angen llawdriniaethau mwy cymhleth. Mae'r nyrsys endometriosis yn treulio amser gyda chleifion mewn clinigau ac yn cysylltu â'r timau amlddisgyblaethol hynny i sicrhau gwell dealltwriaeth o endometriosis. Rwy'n credu bod angen i bob un ohonom gael gwell dealltwriaeth o endometriosis; mae'n sicr yn rhywbeth y dysgais lawer mwy amdano ers dod i'r swydd hon.
Y peth arall y mae'r grŵp gweithredu ar iechyd menywod wedi'i wneud yw datblygu gwefan bwrpasol i gleifion ac i nyrsys ei defnyddio, Endometriosis Cymru, ac mae hynny'n cynnwys straeon 'byw gydag endometriosis' gan Gymry, a thraciwr symptomau hefyd. Rwy'n gobeithio y bydd hwnnw'n offeryn diagnosis i gleifion a chlinigwyr, fel y gallwn gyflymu diagnosis cynnar a thriniaeth gynnar i bobl ag endometriosis.
2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y prinder gweithwyr cymorth gofal yng Nghymru? OQ58157
2. Will the Minister provide an update on the shortage of care support workers in Wales? OQ58157
We are supporting a range of recruitment initiatives. We have introduced the real living wage for care workers and will make further improvements to terms and conditions. We strongly support joint approaches by local authorities and health boards to improve patient flow from hospitals into care services in the community.
Rydym yn cefnogi amrywiaeth o fentrau recriwtio. Rydym wedi cyflwyno'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal a byddwn yn gwneud gwelliannau pellach i delerau ac amodau. Rydym yn llwyr gefnogi dulliau ar y cyd gan awdurdodau lleol a byrddau iechyd i wella llif cleifion o ysbytai i wasanaethau gofal yn y gymuned.
Can I thank the Minister for that response? Too often, the only discussion of social care is about its effect on hospital discharge. It's far more important than that; social care is important not just for hospital discharge, but the quality of life for the people receiving it, and, dare I say, about stopping people having to go into hospital because they've been dealt with in their own homes and they're able to live a good life in their own homes. I think sometimes we seem to think that it's all about health—well, actually, that it's all about hospitals: 'For health, see hospitals; for health and social care, see health.' Does the Minister agree with me that we need to improve retention and recruitment via pay and conditions of employment, and also creating a national wage rate similar to that for nurses?
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am yr ymateb hwnnw? Yn rhy aml, mae'r unig drafodaeth ar ofal cymdeithasol yn ymwneud â'i effaith ar ryddhau cleifion o'r ysbyty. Mae'n bwysicach o lawer na hynny; mae gofal cymdeithasol yn bwysig nid yn unig ar gyfer rhyddhau cleifion o'r ysbyty, ond ansawdd bywyd y bobl sy'n ei dderbyn, ac os caf fi ddweud, mae'n ymwneud ag atal pobl rhag gorfod mynd i'r ysbyty am eu bod wedi cael eu trin yn eu cartrefi eu hunain ac yn gallu byw bywydau da yn eu cartrefi eu hunain. Credaf weithiau ein bod yn meddwl bod y cyfan yn ymwneud ag iechyd—wel, mewn gwirionedd, fod y cyfan yn ymwneud ag ysbytai: 'Ar gyfer iechyd, gweler ysbytai; ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, gweler iechyd.' A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi fod angen inni wella'r broses o gadw a recriwtio drwy gyflogau ac amodau cyflogaeth, yn ogystal â chreu cyfradd gyflogau genedlaethol debyg i'r gyfradd ar gyfer nyrsys?
I thank Mike Hedges for that supplementary question. Obviously, I agree with him how important social care is for people to live in their own homes and to live happy and fulfilled lives. As the Member will know, we've set up a social care fair work forum, made up of employers, unions and other bodies, and they advised us on how to introduce the real living wage. Their next steps now will be to look at how we can improve the terms and conditions of social care workers. I think we're all agreed that there's absolutely no doubt that social care workers need to have their terms and conditions improved. We are developing a strategic national framework for commissioned care and support, and that will set national standards. We're also committed to creating a national care service where care would be free at the point of need. We're awaiting the report from the expert group, which is looking at recommendations for the national care service, and I think we will have a lot more to say on this subject after they've reported.
Diolch i Mike Hedges am y cwestiwn atodol hwnnw. Yn amlwg, rwy'n cytuno ag ef ynglŷn â phwysigrwydd gofal cymdeithasol i bobl allu byw yn eu cartrefi eu hunain a byw bywydau hapus a chyflawn. Fel y gŵyr yr Aelod, rydym wedi sefydlu fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol, sy'n cynnwys cyflogwyr, undebau a chyrff eraill, a gwnaethant ein cynghori ar sut i gyflwyno'r cyflog byw gwirioneddol. Eu camau nesaf yn awr fydd edrych ar sut y gallwn wella telerau ac amodau gweithwyr gofal cymdeithasol. Rwy'n credu ein bod i gyd yn gytûn nad oes amheuaeth o gwbl fod angen gwella telerau ac amodau gweithwyr gofal cymdeithasol. Rydym yn datblygu fframwaith cenedlaethol strategol ar gyfer gofal a chymorth a gomisiynir, a bydd hynny'n gosod safonau cenedlaethol. Rydym hefyd wedi ymrwymo i greu gwasanaeth gofal cenedlaethol lle byddai gofal am ddim lle mae ei angen. Rydym yn aros am yr adroddiad gan y grŵp arbenigol, sy'n edrych ar argymhellion ar gyfer y gwasanaeth gofal cenedlaethol, a chredaf y bydd gennym lawer mwy i'w ddweud ar y pwnc hwn ar ôl iddynt gyflwyno eu hadroddiad.
Deputy Minister, I've heard from a number of carers in my region who are coming under significant financial pressure and are not sure that they will be able to continue with their work in the sector because their wages just don't keep up with their bills, particularly their fuel bills. I recently heard from a domiciliary care worker who has worked as a carer for more than 30 years. This carer is spending £90 a week now, and using their days off to collect PPE equipment in advance of their shifts. I wonder if you can tell me what further steps to those taken earlier this year the Government would consider to ensure that we retain and recruit our care staff, and particularly what steps we can take to support our care workers with fuel, which I'm sure you would agree are essential in a rural area. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Ddirprwy Weinidog, rwyf wedi clywed gan nifer o ofalwyr yn fy rhanbarth sydd o dan bwysau ariannol sylweddol ac nid ydynt yn siŵr a fyddant yn gallu parhau â'u gwaith yn y sector am nad yw eu cyflogau'n ddigon i dalu eu biliau, yn enwedig eu biliau tanwydd. Clywais yn ddiweddar gan weithiwr gofal cartref sydd wedi gweithio fel gofalwr ers dros 30 mlynedd. Mae'r gofalwr yn gwario £90 yr wythnos yn bellach, ac yn defnyddio eu diwrnodau rhydd i gasglu cyfarpar diogelu personol cyn eu shifftiau. Tybed a wnewch chi ddweud wrthyf pa gamau pellach i'r rhai a gymerwyd yn gynharach eleni y byddai'r Llywodraeth yn eu hystyried i sicrhau ein bod yn recriwtio ac yn cadw ein staff gofal, ac yn arbennig, pa gamau y gallwn eu cymryd i gefnogi ein gweithwyr gofal gyda chostau tanwydd, ac rwy'n siŵr y byddech yn cytuno eu bod yn hanfodol mewn ardal wledig. Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much, Jane Dodds, for that question. Certainly, we know that the financial pressures that Jane describes are something that are affecting everybody in the community, and specifically on carers. I'm sure Jane is referring to carers and unpaid carers as well. The cost of travelling between different calls that they have to do, I know is putting a huge strain on their resources. I think, referring to the answer I gave to Mike Hedges's question, it's absolutely essential that we improve their terms and conditions, and that, obviously, includes what they're paid for petrol to travel between different calls. Also, I'm sure Jane is aware of the £10 million grant that we gave to local authorities in order to enable them to purchase electric cars that would be available for domiciliary carers to use, and also to be used to help pay for driving lessons for carers as well. So, it certainly is very high up in our consideration and there are things that we will certainly be looking at.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hwnnw, Jane Dodds. Yn sicr, gwyddom fod y pwysau ariannol y mae Jane yn ei ddisgrifio yn rhywbeth sy'n effeithio ar bawb yn y gymuned, ac yn benodol ar ofalwyr. Rwy'n siŵr bod Jane yn cyfeirio at ofalwyr a gofalwyr di-dâl hefyd. Gwn fod y gost o deithio rhwng gwahanol ymweliadau sy'n rhaid iddynt eu gwneud yn rhoi straen enfawr ar eu hadnoddau. Os caf gyfeirio at yr ateb a roddais i gwestiwn Mike Hedges, credaf ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn gwella eu telerau a'u hamodau, ac mae hynny, yn amlwg, yn cynnwys yr hyn y cânt eu talu am betrol i deithio rhwng gwahanol ymweliadau. Hefyd, rwy'n siŵr bod Jane yn ymwybodol o'r grant o £10 miliwn a roesom i awdurdodau lleol er mwyn eu galluogi i brynu ceir trydan a fyddai ar gael i ofalwyr cartref eu defnyddio, a hefyd i helpu i dalu am wersi gyrru i ofalwyr yn ogystal. Felly, rydym yn sicr yn rhoi blaenoriaeth i hyn ac mae yna bethau y byddwn yn edrych arnynt, yn sicr.
Thank you, Jane, for raising this issue. Minister, last week, the BBC reported that care workers were thinking of giving up because of the increase in fuel costs, making journeys incredibly expensive. Bethan Evans from Ceredigion regularly drives more than 600 miles a week, visiting clients in their own homes across west Wales. The rural fuel duty relief scheme, which takes another 5p off fuel duty, currently applies only to remote parts of Scotland, the isles of Scilly and a handful of rural areas in England. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government about the potential extension of the rural fuel duty relief scheme to parts of Wales, and if this is not an option, what else might you consider to reduce the risk of losing carers like Bethan? Thank you.
Diolch am godi'r mater hwn, Jane. Weinidog, yr wythnos diwethaf, adroddodd y BBC fod gweithwyr gofal yn ystyried rhoi'r gorau iddi oherwydd y cynnydd yng nghostau tanwydd, sy'n golygu bod teithiau'n eithriadol o ddrud. Mae Bethan Evans o Geredigion yn gyrru dros 600 milltir yr wythnos yn rheolaidd, i ymweld â chleientiaid yn eu cartrefi eu hunain ar draws gorllewin Cymru. Ar hyn o bryd, nid yw'r cynllun rhyddhad treth ar danwydd gwledig, sy'n tynnu 5c arall oddi ar y dreth ar danwydd, ond yn berthnasol mewn rhannau anghysbell o'r Alban, ynysoedd Scilly a llond llaw o ardaloedd gwledig yn Lloegr. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â'r posibilrwydd o ymestyn y cynllun rhyddhad treth ar danwydd gwledig i rannau o Gymru, ac os nad yw hynny'n opsiwn, beth arall y gallech ei ystyried i leihau'r risg o golli gofalwyr fel Bethan? Diolch.
This is a very important issue. Obviously, we welcome any moves that there have been on the fuel duty and would welcome further moves. Again, it’s crucially important that carers, particularly in places like Ceredigion, have access to fuel because it’s absolutely necessary for them, to help the vulnerable people, that they have to travel to work. So, I think that we need a whole package of measures in order to look at this and this is something that we are discussing with the local authorities about what we can do in order to also increase the amount of money that is paid per mile by the local authorities to the carers. Because some payments are below the cost, so there is a lot of work to do in that field.
Mae hwn yn fater pwysig iawn. Yn amlwg, rydym yn croesawu unrhyw gamau sydd wedi bod mewn perthynas â'r dreth ar danwydd a byddem yn croesawu camau pellach. Unwaith eto, mae'n hanfodol bwysig fod gan ofalwyr, yn enwedig mewn lleoedd fel Ceredigion, fynediad at danwydd oherwydd mae'n gwbl angenrheidiol iddynt allu teithio i'r gwaith i helpu pobl sy'n agored i niwed. Felly, credaf fod arnom angen pecyn cyfan o fesurau er mwyn edrych ar hyn ac mae'n fater yr ydym yn ei drafod gyda'r awdurdodau lleol o ran yr hyn y gallwn ei wneud hefyd i gynyddu'r arian y mae awdurdodau lleol yn ei dalu fesul milltir i'r gofalwyr. Oherwydd mae rhai taliadau'n is na'r gost, felly mae llawer o waith i'w wneud yn hynny o beth.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Gareth Davies.
Questions now from party spokespeople. Conservative spokesperson, Gareth Davies.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, and good afternoon, Deputy Minister. Last week, the First Minister told this Chamber that there was no need for an independent inquiry into children’s social services in Wales, despite similar inquiries taking place in the other UK home nations and despite calls from many of the experts in the sector. The First Minister pointed to the wealth of advice and reports received by your Government, such as the 2018 'Care Crisis Review' and the 2019 'Born into care: newborns and infants in care proceedings in Wales' report by the Nuffield Family Justice Observatory. The First Minister said you didn't need any more advice. Could you therefore explain why in 2022 two experts in the field are saying that children’s social care in Wales is in a crisis and are calling for a independent review?
Diolch yn fawr iawn, Lywydd, a phrynhawn da, Ddirprwy Weinidog. Yr wythnos diwethaf, dywedodd y Prif Weinidog wrth y Siambr hon nad oedd angen ymchwiliad annibynnol i wasanaethau cymdeithasol plant yng Nghymru, er gwaethaf ymchwiliadau tebyg yng ngwledydd eraill y DU ac er gwaethaf galwadau gan lawer o'r arbenigwyr yn y sector. Cyfeiriodd y Prif Weinidog at y cyfoeth o gyngor ac adroddiadau a gafodd eich Llywodraeth, megis yr 'Adolygiad Argyfwng Gofal' yn 2018 ac adroddiad 'Born into care: newborns and infants in care cases in Wales' 2019 gan Arsyllfa Cyfiawnder Teuluol Nuffield. Dywedodd y Prif Weinidog nad oedd angen rhagor o gyngor arnoch. A wnewch chi egluro felly pam fod dau arbenigwr yn y maes yn 2022 yn dweud bod gofal cymdeithasol plant yng Nghymru mewn argyfwng ac yn galw am adolygiad annibynnol?
Thank you very much for that question and I am thoroughly in agreement with what the First Minister said last week. I don’t think we need another inquiry in Wales at the moment. I think we can learn from the inquiries that have taken place and certainly we’re studying the English inquiry. And I think there are lots of points in the English inquiry that are very similar to the sort of things that we are planning to do here. What we feel is that what we need is action, not another inquiry. I think we know that social care does need reforming. We are convinced it needs reforming and we are planning to reform it and we have a whole list of reforms that we are going to carry out. So, we really feel that we need action and we see no point in having another inquiry at this stage. But as I’ve said, we will look very carefully at the recommendations from the English inquiry that has just come out and we’ll certainly learn from those recommendations, but we have a plan for reform that we are getting on with.
Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf. Nid wyf yn credu bod angen ymchwiliad arall arnom yng Nghymru ar hyn o bryd. Credaf y gallwn ddysgu o'r ymchwiliadau sydd wedi digwydd ac yn sicr, rydym yn astudio'r ymchwiliad yn Lloegr. A chredaf fod llawer o bwyntiau yn yr ymchwiliad yn Lloegr sy'n debyg iawn i'r math o bethau y bwriadwn eu gwneud yma. Teimlwn mai'r hyn sydd ei angen arnom yw gweithredu, nid ymchwiliad arall. Credaf ein bod yn gwybod bod angen diwygio gofal cymdeithasol. Rydym yn argyhoeddedig fod angen ei ddiwygio ac rydym yn cynllunio i'w ddiwygio ac mae gennym restr gyfan o ddiwygiadau y byddwn yn eu cyflawni. Felly, teimlwn o ddifrif fod arnom angen gweithredu ac ni welwn unrhyw ddiben cael ymchwiliad arall ar hyn o bryd. Ond fel y dywedais, byddwn yn edrych yn ofalus iawn ar argymhellion yr ymchwiliad sydd newydd ei gyhoeddi yn Lloegr a byddwn yn sicr yn dysgu o'r argymhellion hynny, ond mae gennym gynllun ar gyfer diwygio yr ydym yn bwrw ymlaen ag ef.
Well, I'm disappointed by that answer, Deputy Minister, and we'll have to agree to disagree on the need for that review. And we have a duty, an obligation, to protect our children from harm, to protect them from adverse experiences. There are still far too many children being treated for alcohol or drug addiction. The number of people being treated for foetal alcohol syndrome are not held centrally, so we don't know the whole picture. Deputy Minister, you have rejected our calls to adopt the WAVE Trust's 70/30 target, because it doesn't go far enough, but what are you doing to eliminate adverse childhood experiences here in Wales?
Wel, mae eich ateb yn fy siomi, Ddirprwy Weinidog, a bydd rhaid inni gytuno i anghytuno ynghylch yr angen am yr adolygiad. Ac mae gennym ddyletswydd, rhwymedigaeth, i ddiogelu ein plant rhag niwed, i'w diogelu rhag profiadau niweidiol. Mae llawer gormod o blant yn dal i gael eu trin ar gyfer dibyniaeth ar alcohol neu gyffuriau. Nid yw nifer y bobl sy'n cael eu trin ar gyfer syndrom alcohol ffetws yn cael ei gadw'n ganolog, felly nid oes gennym ddarlun cyflawn. Ddirprwy Weinidog, rydych wedi gwrthod ein galwadau i fabwysiadu targed 70/30 Ymddiriedolaeth WAVE am nad yw'n mynd yn ddigon pell, ond beth a wnewch i ddileu profiadau niweidiol yn ystod plentyndod yma yng Nghymru?
Thank you for that question. Yes, we’ve rejected the WAVE recommendations, because we don’t think you can say you’ll only help 70 per cent of children and 30 per cent you don’t help—we want to help 100 per cent of children. So, I’m sure that the intentions behind the WAVE recommendations, I’m sure, are very good, but you can’t say you reject 30 per cent of the children—you can’t help. And so that’s behind our reasons for not accepting the WAVE Trust.
And, yes, we do have a duty to protect our children and that's why we are putting record amounts of money into social care, into social services, in order to support families to bring up their children and to support them in a wide variety of ways, because it’s absolutely crucial that we do what we can to support families and to support children to stay in families because I think we would all agree that the best place for children is in their families, and there are far too many children who are looked after by the state in Wales and we want to see those numbers reduced. And so we are putting in more help to protect children in families.
Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Rydym wedi gwrthod argymhellion WAVE am nad ydym yn credu y gallwch ddweud mai dim ond 70 y cant o blant y byddwch yn eu helpu a bod 30 y cant nad ydych yn eu helpu—rydym am helpu 100 y cant o blant. Felly, rwy'n siŵr bod y bwriadau sy'n sail i argymhellion WAVE yn rhai da iawn, ond ni allwch ddweud eich bod yn gwrthod 30 y cant o'r plant—na allwch helpu. Ac felly dyna sy'n sail i'n rhesymau dros beidio â derbyn Ymddiriedolaeth WAVE.
Ac oes, mae gennym ddyletswydd i ddiogelu ein plant a dyna pam ein bod yn rhoi'r symiau mwyaf erioed o arian tuag at ofal cymdeithasol, i'r gwasanaethau cymdeithasol, er mwyn cynorthwyo teuluoedd i fagu eu plant a'u cefnogi mewn amrywiaeth eang o ffyrdd, oherwydd mae'n gwbl hanfodol ein bod yn gwneud yr hyn a allwn i gynorthwyo teuluoedd ac i gynorthwyo plant i aros mewn teuluoedd oherwydd credaf y byddem i gyd yn cytuno mai gyda'u teuluoedd yw'r lle gorau i blant, ac mae llawer gormod o blant yn derbyn gofal gan y wladwriaeth yng Nghymru ac rydym am weld y niferoedd hynny'n gostwng. Ac felly rydym yn rhoi mwy o gymorth tuag at ddiogelu plant mewn teuluoedd.
Thank you for that answer, Deputy Minister. I think the aspiration is what we need. Of course we want to protect 100 per cent of children in Wales, but going to 70 per cent and adopting a policy that's accepted in other UK nations would be step in the right direction, and I strongly recommend that the Welsh Government do reconsider this. Many of your colleagues, here and at Westminster, support obtaining a 70 per cent reduction to the levels of children who currently undergo ACEs by 2030, which, by the way, is the absolute minimum that the trust are calling for, rather than the maximum. In fact, a majority of your colleagues in the Labour Party support the target. Every Labour Member of the Scottish Parliament stood on a manifesto that committed them to 70/30. Why the disparity between the different parts of your party? You're split on devolution, you're split on the media, you're split on the constitution, ACEs—the list goes on, Deputy Minister, and we can't sit idly by and accept this. Will you therefore agree to a meeting with me, the WAVE Trust and one of their Welsh ambassadors, a survivor of adverse childhood experiences themselves and someone who can share their lived experience?
Diolch am yr ateb hwnnw, Ddirprwy Weinidog. Credaf mai uchelgais yw'r hyn sydd ei angen arnom. Wrth gwrs, rydym am ddiogelu 100 y cant o blant yng Nghymru, ond byddai cyrraedd 70 y cant a mabwysiadu polisi sy'n cael ei dderbyn gan wledydd eraill y DU yn gam i'r cyfeiriad iawn, ac rwy'n argymell yn gryf y dylai Llywodraeth Cymru ailystyried hyn. Mae llawer o'ch cymheiriaid, yma ac yn San Steffan, yn cefnogi camau i sicrhau gostyngiad o 70 y cant yn y lefelau o blant sy'n wynebu profiadau niweidiol yn ystod plentyndod erbyn 2030, sef, gyda llaw, yr isafswm pendant y mae'r ymddiriedolaeth yn galw amdano, yn hytrach na'r uchafswm. Yn wir, mae mwyafrif eich cymheiriaid yn y Blaid Lafur yn cefnogi'r targed. Safodd pob Aelod Llafur o Senedd yr Alban ar faniffesto a'u hymrwymai i 70/30. Pam y gwahaniaeth rhwng gwahanol rannau eich plaid? Rydych yn rhanedig ar ddatganoli, rydych yn rhanedig ar y cyfryngau, rydych yn rhanedig ar y cyfansoddiad, profiadau niweidiol yn ystod plentyndod—mae'r rhestr yn parhau, Ddirprwy Weinidog, ac ni allwn eistedd yn segur a derbyn hyn. A wnewch chi felly gytuno i gyfarfod gyda mi, Ymddiriedolaeth WAVE ac un o'u llysgenhadon yng Nghymru, sydd eu hunain wedi goroesi profiadau niweidiol yn ystod plentyndod ac a all rannu eu profiad?
Thank you very much. I can only speak for what our policy is here, and our policy here is not to adopt the WAVE Trust's proposals. I have met with the WAVE Trust, I had a lengthy meeting with the WAVE Trust, I have discussed with them in detail why we don't support their proposals. I think they understood why, because we are ambitious, and we don't think we can write off 30 per cent of our children. And in terms of ACEs, I'm sure you're aware of the large amount of money that the Welsh Government puts in to ACEs, in order to try to prevent adverse childhood experiences. That has been one of the key ground stones of our policies. And we've also been putting in a lot more money in terms of grass-roots community resources, where adverse childhood experiences can be prevented by the support of a community. So, our work on ACEs has moved, and, really, we're one of the leading countries in terms of work on ACEs. So, I think, really, continuing to go on about wanting to sign up to the WAVE Trust—what we want to do is improve things here for children in Wales. I'm happy to listen to the WAVE Trust, I've met them, I know what they say, and we are continuing to try to do our best for the children in Wales.
Diolch yn fawr iawn. Ni allaf ond siarad am yr hyn yw ein polisi yma, a'n polisi yma yw peidio â mabwysiadu cynigion Ymddiriedolaeth WAVE. Rwyf wedi cyfarfod ag Ymddiriedolaeth WAVE, cefais gyfarfod hir gydag Ymddiriedolaeth WAVE, rwyf wedi trafod gyda hwy'n fanwl pam nad ydym yn cefnogi eu cynigion. Credaf eu bod yn deall pam, oherwydd ein bod yn uchelgeisiol, ac nid ydym yn credu y gallwn anghofio am 30 y cant o'n plant. Ac ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol o'r swm mawr o arian y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi tuag at brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, er mwyn ceisio atal profiadau o'r fath. Dyna fu un o gonglfeini sylfaenol allweddol ein polisïau. Ac rydym hefyd wedi bod yn rhoi llawer mwy o arian tuag at adnoddau cymunedol ar lawr gwlad, lle y gellir atal profiadau niweidiol yn ystod plentyndod drwy gefnogaeth cymuned. Felly, mae ein gwaith ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod wedi symud, ac mewn gwirionedd, rydym yn un o'r gwledydd blaenllaw mewn perthynas â gwaith ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Felly, rwy'n meddwl bod parhau i fod eisiau cefnogi Ymddiriedolaeth WAVE—yr hyn yr ydym yn dymuno ei wneud yw gwella pethau yma i blant yng Nghymru. Rwy'n hapus i wrando ar Ymddiriedolaeth WAVE, rwyf wedi cyfarfod â hwy, rwy'n gwybod beth y maent yn ei ddweud, ac rydym yn parhau i geisio gwneud ein gorau dros blant Cymru.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Cwestiwn yn gyntaf roeddwn i wedi bwriadu ei ofyn cyn sylweddoli ein bod ni fel pwyllgor iechyd yn cyhoeddi heddiw ein hadroddiad ar lif cleifion drwy'r system iechyd a gofal. Mae'r argymhellion, dwi'n meddwl, yn rhai pwerus, maen nhw'n rhai pwysig, yn ymwneud â'r angen i gryfhau'r system gofal cymdeithasol, i ddenu a chefnogi staff. Mae'n sector, wrth gwrs, sydd wedi cael ei anwybyddu yn llawer, llawer rhy hir. Ond gaf i awgrymu bod yna eliffant arall yn yr ystafell pan fo'n dod at sicrhau bod cleifion yn gallu cael eu rhyddhau'n amserol o'n hysbytai acíwt ni? Mae yna ryw 10,500 o wlâu ysbyty yng Nghymru; 30 mlynedd yn ôl, mi oedd yna dros 15,000. Dŷn ni wedi colli un o bob tri gwely. Ac mi oedd llawer o'r gwlâu, wrth gwrs, sydd wedi cael eu colli yn welyau cymunedol, gwlâu step-down, lle'r oedd pobl yn gallu mynd i greu rhagor o le a chreu rhagor o gapasiti yn yr ysbytai acíwt . Ydy'r Gweinidog yn cytuno bod colli'r capasiti yna, o dan oruchwyliaeth un Gweinidog Llafur ar ôl y llall, wrth gwrs, wedi helpu i greu'r argyfwng presennol, a beth ydy ei chynlluniau hi i adfer y capasiti cymunedol yna?
Thank you very much, Llywydd. A question first of all that I’d intended to ask before realising that we as a health committee were publishing today our report on patient flow through the health and care system. The recommendations, I think, are powerful, they are important, and they relate to the need to strengthen the social care system, to attract and support staff. It’s a sector that has been ignored for far, far too long. But may I suggest that there is another elephant in the room when it comes to ensuring that patients can be released in a timely manner from our acute hospitals? There are some 10,500 hospital beds in Wales; 30 years ago, there were over 15,000. We’ve lost one in three beds. And many of the beds lost were community based, they were step-down beds, where people could go and thereby create more capacity in the acute hospitals. Does the Minister agree that the loss of that capacity, under the watch of one Labour Minister after another, of course, has helped to create the current crisis, and what are her plans to restore that community capacity?
Diolch yn fawr, a diolch hefyd i'r pwyllgor am yr argymhellion. Mi fyddaf i'n cymryd amser i fynd drwy'r rheini, ond dwi'n siŵr y bydd yna lot o syniadau. Dyw e ddim yn rhywbeth rŷn ni wedi bod yn ei anwybyddu, mae'n rhywbeth rŷn ni wedi bod yn talu lot o sylw iddo. Ond fel y mae'r pwyllgor nawr yn deall, mae'n system sy'n gymhleth tu hwnt, lle mae'n rhaid ichi anelu at wneud gwelliant ar bob lefel o'r system, yn cynnwys y system gofal rŷn ni wedi bod yn ei thrafod y bore yma.
Ar y cwestiwn o welyau yng Nghymru, wrth gwrs, beth y mae'n rhaid inni ei gofio yw, yn ddelfrydol, beth rŷn ni eisiau ei weld yw cleifion yn mynd mewn, cael eu trin, ac wedyn mynd adref. Rŷn ni eisiau gweld mwy o ofal gartref i gleifion. Ac yn sicr, dyna ble mae fy ffocws i—i geisio cael pobl allan cyn gynted â phosibl. A beth mae hynny'n ei olygu yw, mewn gwirionedd, rŷch chi eisiau llai o welyau, achos rŷch chi eisiau iddyn nhw fod allan, gartref. A beth mae'n rhaid inni ei wneud yw cryfhau'r gofal, fel rŷch chi'n ei ddweud, yn y cymunedau, a dyna beth dwi eisiau ei weld. Mae'n ddiddorol bod y Nuffield Trust, er enghraifft, yr wythnos diwethaf, wedi dweud yn eu hadroddiad nhw bod
Thank you very much, and thank you also to the committee for the recommendations. I will be taking time to go through those recommendations, and I’m sure there’ll be a lot of ideas contained in them. It’s not something that we’ve been ignoring, it’s something that we’ve been paying a great deal of attention to. But as the committee now understands, it is a very complex system, where you have to aim to make improvement on every level of the system, including the care system, which we’ve been discussing this morning.
With regard to the number of beds in Wales, of course, what we have to remember is that, ideally, what we want to see is patients going in, being treated and then returning home. We want to see more care in the home for patients. And certainly, that’s where my focus is—to try to get people discharged from hospital as soon as possible. And what that means, if truth be told, is that you want fewer beds because you want them to be discharged and at home. What we want to do is to strengthen the care in those communities, as you say, and that’s what I want to see. It's interesting that the Nuffield Trust, for example, last week, had stated in their report that there are
270 beds per 100,000 in Wales compared to 170 beds per 100,000 in England. So, if you compare our figures, in terms of beds here in Wales compared to England, then we come out much better than they do.
270 o welyau i bob 100,000 yng Nghymru o'i gymharu â 170 o welyau i bob 100,000 yn Lloegr. Felly, os cymharwch ein ffigurau, o ran gwelyau yma yng Nghymru o'u cymharu â Lloegr, rydym yn gwneud yn llawer gwell nag y maent hwy'n ei wneud.
And politicians in England can criticise the English Government for what they're doing on the loss of community beds too. The problem is that you are putting unsustainable pressure on the care sector, because of the loss of that step-down facility. Resolving the issue, I think, of patient flow will be a major contributor to the work of dealing with the backlog in the health service—the waiting times. But we also need to build in new capacity there and new ideas.
Now, when the Minister announced plans to cut waiting lists and waiting times recently, we were told that some specialisms may be excluded. Incredibly, it was suggested that this could even include orthopaedics, where waiting times are so, so long, but we have a plan for orthopaedics. It's called the national clinical strategy for orthopaedic surgery. I was given a presentation today by the two consultants and the manager who've drawn it up, and it is brilliant. Exactly the kind of expert-led, in-depth, data-driven work that we need. They propose three new build stand-alone elective orthopaedic hubs, they want a national multidisciplinary workforce review, and they want to see the establishment of a Welsh orthopaedic network with the delegated powers necessary to drive this forward. Will the Minister assure us that she will do everything in her power to deliver that?
A gall gwleidyddion yn Lloegr feirniadu Llywodraeth Lloegr am yr hyn y maent hwy'n ei wneud ynglŷn â cholli gwelyau cymunedol. Y broblem yw eich bod yn rhoi pwysau anghynaliadwy ar y sector gofal, oherwydd colli'r cyfleuster cam-i-lawr hwnnw. Credaf y bydd datrys mater llif cleifion yn cyfrannu'n helaeth at y gwaith o fynd i'r afael â'r ôl-groniad yn y gwasanaeth iechyd—yr amseroedd aros. Ond mae angen inni hefyd adeiladu capasiti newydd yno a chael syniadau newydd.
Nawr, pan gyhoeddodd y Gweinidog gynlluniau i dorri rhestrau aros ac amseroedd aros yn ddiweddar, dywedwyd wrthym y gallai rhai arbenigeddau gael eu hepgor. Yn anhygoel, awgrymwyd y gallai hyn gynnwys orthopedeg hyd yn oed, lle mae amseroedd aros mor hir, ond mae gennym gynllun ar gyfer orthopedeg. Fe'i gelwir yn strategaeth glinigol genedlaethol ar gyfer llawdriniaeth orthopedig. Cefais gyflwyniad heddiw gan y ddau feddyg ymgynghorol a'r rheolwr a'i lluniodd, ac mae'n wych, yn union y math o waith manwl a arweinir gan arbenigwyr ac wedi ei yrru gan ddata sydd ei angen arnom. Maent yn argymell tri hyb annibynnol wedi'u hadeiladu o'r newydd ar gyfer llawdriniaethau orthopedig dewisol, maent am gael adolygiad cenedlaethol o'r gweithlu amlddisgyblaethol, ac maent am weld rhwydwaith orthopedig i Gymru yn cael ei sefydlu gyda'r pwerau dirprwyedig sydd eu hangen i fwrw ymlaen â hyn. A wnaiff y Gweinidog ein sicrhau y bydd yn gwneud popeth yn ei gallu i gyflawni hynny?
Well, certainly you've misunderstood, if you think that we somehow excluded orthopaedics from our planned care strategy. That is the place where I have most concerns, because the waiting lists are really quite hefty, and that's why we're actually paying a lot of attention to it and focusing on it. And I've made it absolutely clear, as the Member knows, that I'm very keen to see regional hubs being developed, and we are seeing, for example in Hywel Dda, precisely what you're suggesting being developed.
Wel, yn bendant, rydych wedi camddeall os credwch ein bod rywsut wedi hepgor orthopedeg o'n strategaeth gofal wedi'i gynllunio. Dyna lle mae gennyf fwyaf o bryderon, oherwydd mae'r rhestrau aros yn faith iawn mewn gwirionedd, a dyna pam ein bod yn rhoi llawer o sylw iddo ac yn canolbwyntio arno. Ac rwyf wedi dweud yn gwbl glir, fel y gŵyr yr Aelod, fy mod yn awyddus iawn i weld hybiau rhanbarthol yn cael eu datblygu, ac rydym yn gweld yr union beth yr ydych yn ei awgrymu yn cael ei ddatblygu, yn Hywel Dda er enghraifft.
This could supersede it.
Gallai hyn gymryd lle hynny.
And I think it's really important, of course, that we listen to clinicians. We're the people who've asked these people to come up with their ideas. The restriction on us is capital, so that is the problem that we have. Can we actually set up these establishments? We'll need to, I think, adapt what we have, rather than build new facilities, but you won't get any objection to us here from doing that. And, of course, the other issue is it's not just about surgeons, it's actually about all of the teams around them, and that's certainly the message that I heard very loudly and clearly from the Welsh Surgical Society on Friday.
Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, wrth gwrs, ein bod yn gwrando ar glinigwyr. Ni yw'r bobl sydd wedi gofyn i'r bobl hyn feddwl am syniadau. Y cyfyngiad arnom yw cyfalaf, felly dyna'r broblem sydd gennym. A allwn ni sefydlu'r sefydliadau hyn mewn gwirionedd? Rwy'n credu y bydd angen inni addasu'r hyn sydd gennym, yn hytrach nag adeiladu cyfleusterau newydd, ond ni chewch unrhyw wrthwynebiad yma rhag gwneud hynny. Ac wrth gwrs, y mater arall yw nad yw'n ymwneud â llawfeddygon yn unig, mae'n ymwneud â'r holl dimau o'u cwmpas mewn gwirionedd, a dyna'n sicr yw'r neges a glywais yn uchel ac yn glir iawn gan Gymdeithas Lawfeddygol Cymru ddydd Gwener.
3. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am waith Llywodraeth Cymru i gynyddu mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol yn ne-ddwyrain Cymru? OQ58184
3. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's work to increase access to primary care services in south-east Wales? OQ58184
Access to primary care services has changed dramatically across Wales over the past two years. Services have had to adapt to ensure patients can access primary care in a safe and effective manner. Digital technology has helped to deliver these improvements.
Mae mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol wedi newid yn ddramatig ledled Cymru dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Mae gwasanaethau wedi gorfod addasu i sicrhau bod cleifion yn gallu cael gofal sylfaenol mewn modd diogel ac effeithiol. Mae technoleg ddigidol wedi helpu i gyflawni'r gwelliannau hyn.
Minister, in the Severnside area of my constituency of Newport East, we've seen a great deal of growth in housing over recent years, in the Magor, Rogiet, Undy and Caldicot areas and around, but we haven't seen the sort of growth in primary care services that would reflect that increased population. And many people in those areas now feel that they're not sufficiently served by GPs and primary care generally, and they would like to see an increase in that capacity. So, Minister, could you tell me how you're working with health boards and surgeries to respond to those situations, where we have these growing populations, and concerns that primary care capacity is not keeping pace with those developments?
Weinidog, yn ardal Severnside yn fy etholaeth i yn Nwyrain Casnewydd, rydym wedi gweld llawer iawn o gynnydd yn nifer y tai dros y blynyddoedd diwethaf, yn ardaloedd Magwyr, Rogiet, Gwndy a Chil-y-coed a'r cyffiniau, ond nid ydym wedi gweld y math o gynnydd mewn gwasanaethau gofal sylfaenol a fyddai'n adlewyrchu'r cynnydd yn y boblogaeth. Ac mae llawer o bobl yn yr ardaloedd hyn bellach yn teimlo nad ydynt yn cael eu gwasanaethu'n ddigonol gan feddygon teulu a gofal sylfaenol yn gyffredinol, a hoffent weld cynnydd yn y capasiti hwnnw. Felly, Weinidog, a wnewch chi ddweud wrthyf sut rydych yn gweithio gyda byrddau iechyd a meddygfeydd i ymateb i'r sefyllfaoedd hynny, lle mae gennym boblogaethau sy'n tyfu, a phryderon nad oes capasiti gofal sylfaenol i gyd-fynd â'r datblygiadau hynny?
Well, we're very aware that, when we're seeing these developments happen, we do need to consider that additional infrastructure, including schools and all of those other things that go with them, and we're very aware of the increase in the population in particular in the area that you refer to, John. And that's why I have recently given approval for £28 million of funding, which has been confirmed, in order to develop the Newport east health and well-being centre. The construction of that facility will start this summer, and that will be on the adjacent site to the existing Ringland Health Centre. That facility is going to include a range of clinical services, which will be provided by Aneurin Bevan health board, including general practitioner, community pharmacists, general dental practice services, together with social care and third sector provision, exactly the kind of model that we're really interested in rolling out, and Newport is going to be one of the first to see that happening. So, I'm very pleased to see that. What we're keen to see also, and that's the reason why we want to develop these hubs, is that integrated and preventative service that is tailored to meet the specific needs of that community and to address those significant issues of health inequalities.
Wel, pan welwn y datblygiadau hyn yn digwydd, rydym yn ymwybodol iawn fod angen inni ystyried seilwaith ychwanegol, yn cynnwys ysgolion a'r holl bethau eraill sy'n mynd gyda hwy, ac rydym yn ymwybodol iawn o'r cynnydd yn y boblogaeth yn enwedig yn yr ardal y cyfeiriwch ati, John. A dyna pam fy mod wedi cymeradwyo £28 miliwn o gyllid yn ddiweddar, sydd wedi'i gadarnhau, er mwyn datblygu canolfan iechyd a lles dwyrain Casnewydd. Bydd y gwaith o adeiladu'r cyfleuster hwnnw'n dechrau yr haf hwn, a hynny ar y safle gerllaw Canolfan Iechyd Ringland ar hyn o bryd. Bydd y cyfleuster yn cynnwys amrywiaeth o wasanaethau clinigol a ddarperir gan fwrdd iechyd Aneurin Bevan, yn cynnwys gwasanaethau meddygon teulu, fferyllwyr cymunedol, practis deintyddol cyffredinol, ynghyd â darpariaeth gofal cymdeithasol a'r trydydd sector, yn union y math o fodel y mae gennym ddiddordeb gwirioneddol yn ei gyflwyno, a Chasnewydd fydd un o'r mannau cyntaf i weld hynny'n digwydd. Felly, rwy'n falch iawn o weld hynny. Rydym hefyd yn awyddus i weld—a'r rheswm pam ein bod am ddatblygu'r hybiau hyn—gwasanaeth integredig ac ataliol wedi'i deilwra i ddiwallu anghenion penodol y gymuned honno ac i fynd i'r afael â materion pwysig yn ymwneud ag anghydraddoldebau iechyd.
Minister, I share John Griffiths's concerns—primary services aren't keeping up with the housing developments in Newport and across my region of South Wales East. Constituents in my region are rightly concerned about the level of access, particularly to dental services. We lost 150 dental practices in two years from 2019 to 2021. In my own region of South Wales East, we're seeing a concerning picture where numerous constituents are now reporting waiting times of over a year for a check-up, if they are even able to join an NHS practice. I welcome your comments on the Newport hub, but this is a serious concern for many people across my region and Wales. Minister, the situation has deteriorated so badly, how do you plan on increasing the number of NHS dental practices and retain those NHS dentists in Wales? Thank you.
Weinidog, rwyf innau, fel John Griffiths, yn pryderu—ni cheir gwasanaethau sylfaenol i gyd-fynd â'r datblygiadau tai yng Nghasnewydd ac ar draws fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru. Mae etholwyr yn fy rhanbarth yn pryderu, a hynny'n briodol, am lefel y mynediad, yn enwedig at wasanaethau deintyddol. Collwyd 150 o bractisau deintyddol mewn dwy flynedd rhwng 2019 a 2021. Yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru, rydym yn gweld darlun sy'n peri pryder lle mae nifer o etholwyr bellach yn adrodd am amseroedd aros o dros flwyddyn am archwiliad, os gallant ymuno â phractis GIG hyd yn oed. Rwy'n croesawu eich sylwadau am hyb Casnewydd, ond mae hyn yn bryder difrifol i lawer o bobl ar draws fy rhanbarth i a Chymru. Weinidog, mae'r sefyllfa wedi dirywio cymaint, sut y bwriadwch gynyddu nifer y practisau deintyddol GIG a chadw'r deintyddion GIG hynny yng Nghymru? Diolch.
Thanks very much. First of all, I think it's really important that people note that about 20,000 people are treated in terms of dentistry each week in Wales, and the number of dentists has risen in 2018 and 2019 above 1,500. Of course, one of the issues we've had is that the aerosol generating capacity that happens was very dangerous during COVID, and that's where we saw a massive reduction in the ability of patients to get access. Now, I'm very pleased that we've at last seen a de-escalation of the IPC advice in relation to dental practices, and so they will now make their own risk assessment and hopefully they will schedule different people according to the respiratory risks and perhaps put them together at the end of the day. The other issue that we've really focused on is contract reform. In the past, as you know, we've paid according to the units of dental activity. That has completely changed now, and I'm really pleased that 78 per cent of NHS dentists have now moved onto the new contract. What that will mean is that we will see them taking on board new NHS patients, and there will be a requirement to reduce the routine and repetitive work that has been done in the past that didn't necessarily move things on for people.
Diolch yn fawr. Yn gyntaf oll, credaf ei bod yn bwysig iawn fod pobl yn nodi bod tua 20,000 o bobl yn cael eu trin gan wasanaethau deintyddol bob wythnos yng Nghymru, ac mae nifer y deintyddion wedi codi yn 2018 a 2019 i dros 1,500. Wrth gwrs, un o'r problemau a gawsom oedd bod cynhyrchiant aerosol mewn practisau deintyddol yn beryglus iawn yn ystod COVID, a dyna lle y gwelsom ostyngiad enfawr yng ngallu cleifion i gael mynediad. Nawr, rwy'n falch iawn ein bod o'r diwedd wedi gweld cyngor ar atal a rheoli heintiau yn cael ei lacio mewn perthynas â phractisau deintyddol, ac felly byddant bellach yn gwneud eu hasesiad risg eu hunain a gobeithio y byddant yn trefnu gwahanol bobl yn ôl y risgiau anadlol ac efallai'n eu rhoi gyda'i gilydd ar ddiwedd y diwrnod. Y mater arall yr ydym wedi canolbwyntio'n fanwl arno yw diwygio contractau. Yn y gorffennol, fel y gwyddoch, rydym wedi talu yn ôl nifer yr unedau o weithgarwch deintyddol. Mae hynny wedi newid yn llwyr yn awr, ac rwy'n falch iawn fod 78 y cant o ddeintyddion y GIG bellach wedi symud at y contract newydd. Golyga hynny y byddwn yn eu gweld yn derbyn cleifion GIG newydd, a bydd yn ofynnol iddynt leihau'r gwaith rheolaidd ac ailadroddus a wnaed yn y gorffennol nad oedd o reidrwydd yn symud pethau ymlaen i bobl.
4. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r ddarpariaeth o ddeintyddion yng nghanolbarth Cymru? OQ58168
4. What assessment has the Minister made of the provision of dentists in mid Wales? OQ58168
Well, a follow-up from the last question. Certainly, the health boards are responsible for the planning and assessment of dental provision to meet the local population needs. The Welsh Government is working on reforming the dental contract to focus on prevention and needs-based treatment in order to create more access for new NHS patients.
Wel, dilyniant o'r cwestiwn diwethaf. Yn sicr, mae'r byrddau iechyd yn gyfrifol am gynllunio ac asesu darpariaeth ddeintyddol i ddiwallu anghenion y boblogaeth leol. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio ar ddiwygio'r contract deintyddol i ganolbwyntio ar atal a thriniaeth sy'n seiliedig ar angen er mwyn creu mwy o fynediad i gleifion GIG newydd.
Thank you for your answer, Minister. I've been raising in this Chamber for years and years and years the issue of my constituents not being able to access a local NHS dentist. Now, this was well before the pandemic started, okay—well before the pandemic started. What my constituents tell me now is that, if they contact an NHS dentist, they get put on a waiting list, which they get told could be up to three years, or they get offered a dentist and it could be a two-hour round trip to the nearest dentist because we don't have the transport provision available to accommodate that. Can I say, Minister—and I heard your answer to Laura Anne Jones in terms of more dentists now being available—that this is the information I've got: there are 83 fewer dentists now than there were at the beginning of the pandemic? You've talked about the new contract, but, when I speak to dentists, they tell me something very different: they tell me that new contract is actually not helpful because it takes the focus away from regular check-ups, it makes dentists choose between old and new patients, it pays dentists based on out-of-date performance data, and is also funded by a falling amount—in fact, 15 per cent less than it was six years ago. So, can I ask you, do you agree with me that there is a genuine capacity issue in people being able to access or register with an NHS dentist? And what more are you going to do and are the Welsh Government going to do, to ensure that, in two years' time, I'm not standing here again asking when my constituents can get an NHS local dentist?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Ers blynyddoedd maith tynnais sylw'r Siambr hon at y ffaith nad yw fy etholwyr yn gallu cael gafael ar ddeintydd GIG lleol. Nawr, roedd hyn ymhell cyn i'r pandemig ddechrau, iawn—ymhell cyn i'r pandemig ddechrau. Yr hyn y mae fy etholwyr yn ei ddweud wrthyf yn awr yw, os byddant yn cysylltu â deintydd GIG, eu bod yn cael eu rhoi ar restr aros, y dywedir wrthynt y gallent fod hyd at dair blynedd, neu cânt gynnig deintydd, a gallai fod yn daith o ddwy awr at y deintydd agosaf ac yn ôl am nad oes gennym drafnidiaeth ar gael i ddarparu ar gyfer hynny. Weinidog, os caf ddweud—a chlywais eich ateb i Laura Anne Jones yn nodi bod mwy o ddeintyddion ar gael bellach—dyma'r wybodaeth sydd gennyf: mae 83 yn llai o ddeintyddion yn awr nag a oedd ar ddechrau'r pandemig. Rydych wedi sôn am y contract newydd, ond pan siaradaf â deintyddion, maent yn dweud rhywbeth gwahanol iawn wrthyf: maent yn dweud wrthyf nad yw contract newydd yn ddefnyddiol mewn gwirionedd gan ei fod yn tynnu'r ffocws oddi ar archwiliadau rheolaidd, mae'n gwneud i ddeintyddion ddewis rhwng cleifion blaenorol a chleifion newydd, mae'n talu deintyddion yn seiliedig ar ddata perfformiad sydd wedi dyddio, ac mae'r swm o arian sydd ar gael yn gostwng—15 y cant yn llai na'r hyn ydoedd chwe blynedd yn ôl mewn gwirionedd. Felly, a gaf fi ofyn ichi, a ydych yn cytuno â mi fod problem wirioneddol gyda chapasiti o ran gallu pobl i gael mynediad at ddeintydd GIG neu gofrestru gydag un? A beth arall a wnewch chi ac a wnaiff Llywodraeth Cymru, i sicrhau, ymhen dwy flynedd, nad wyf yn sefyll yma eto yn gofyn pryd y gall fy etholwyr gael deintydd GIG lleol?
Thanks, Russell. I would accept that there is currently a capacity issue, and that's why I'm spending quite a lot of my time now trying to address this very issue. We are making steady progress with the recovery of dental services. And whilst I accept that it wasn't fantastic before the pandemic, the pandemic has certainly made things considerably worse, and we're still a long way from being 100 per cent of what we were doing pre pandemic. So, those are restrictions that are beyond a politician's control. And we've got to understand that we have to ensure that people are safe when they are having that treatment.
Now, 89 per cent of the contract value will be operating under that new dental reform principle, and what will happen as a result of that, for example in Powys, is that we will see access for around 5,000 new people to be able to come onto the NHS to be able to see an NHS dentist. I think one of the differences is that if you look at what the National Institute for Health and Care Excellence proposes in this space—and what we've all been conditioned to believe over the years is that you've got to go for a check-up every six months, but NICE is no longer saying that; it's not me—NICE is saying that, actually, it depends on how healthy your teeth are. So, you shouldn't necessarily need to go for a check-up every six months. Now, it's not me, as I say; this is clinical experts saying that, actually, we've spent a lot of money and a lot of time on sending people for a check-up who didn't necessarily need it, and people who did need to get a check-up who couldn't get a check-up at all because they couldn't get access are left out completely. And that's one of the reasons why we've gone for the reform of the contract as we have.
Diolch, Russell. Rwy'n derbyn bod problem gyda chapasiti ar hyn o bryd, a dyna pam fy mod yn treulio cryn dipyn o fy amser yn awr yn ceisio mynd i'r afael â'r union fater hwn. Rydym yn gwneud cynnydd cyson gydag adfer gwasanaethau deintyddol. Ac er fy mod yn derbyn nad oedd yn wych cyn y pandemig, mae'r pandemig yn sicr wedi gwneud pethau gryn dipyn yn waeth, ac rydym yn dal i fod ymhell o fod yn 100 y cant o'r hyn yr oeddem yn ei wneud cyn y pandemig. Felly, mae'r rheini'n gyfyngiadau sydd y tu hwnt i reolaeth gwleidydd. Ac mae'n rhaid inni ddeall bod yn rhaid inni sicrhau bod pobl yn ddiogel pan fyddant yn cael triniaeth.
Nawr, bydd 89 y cant o werth y contract yn gweithredu o dan yr egwyddor diwygio deintyddol newydd honno, a'r hyn a fydd yn digwydd o ganlyniad i hynny, er enghraifft ym Mhowys, yw y gwelwn fynediad i tua 5,000 o bobl newydd allu dod i weld deintydd GIG. Credaf mai un o'r gwahaniaethau, os edrychwch ar yr hyn y mae'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal yn ei gynnig yn y lle hwn—a'r hyn yr ydym i gyd wedi cael ein cyflyru i'w gredu dros y blynyddoedd yw bod rhaid ichi fynd am archwiliad bob chwe mis, ond nid yw NICE yn dweud hynny mwyach; nid fi yw'r unig un—mae NICE yn dweud ei fod yn dibynnu mewn gwirionedd ar ba mor iach yw eich dannedd. Felly, ni ddylai fod angen o reidrwydd ichi fynd am archwiliad bob chwe mis. Nawr, nid fi sy'n dweud hynny, fel y dywedaf; arbenigwyr clinigol sy'n dweud ein bod wedi gwario llawer o arian mewn gwirionedd, ac wedi treulio llawer o amser ar anfon pobl am archwiliad nad oedd mo'i angen o reidrwydd, ac roedd pobl a oedd angen archwiliad, ond na allent gael un o gwbl am na allent gael mynediad, yn cael eu gadael allan yn llwyr. A dyna un o'r rhesymau pam ein bod wedi dewis diwygio'r contract fel y gwnaethom.
Minister, it is teeth again. Like many in this Siambr, you'll know that I have repeatedly raised the issue of access to dentistry in mid and west Wales over the last year. I am grateful to you for the funding to support an additional dentist in Llandrindod Wells, although, sadly, there have been no expressions of interest in the role since February.
I understand, Minister, that part of the solution may be increasing the availability of dental therapists and nurses. I understand that dental therapists, for example, can complete fillings in children and single fillings in adults. So, I wondered, Minister, what steps you may be taking to increase the training of more dental therapists and nurses to help us in mid and west Wales. And do you have any targets or thresholds that would signal a point of improvement for patients? Diolch yn fawr iawn.
Weinidog, dyma ni'n trafod dannedd eto. Fel llawer yn y Siambr hon, fe fyddwch yn gwybod fy mod wedi codi mater mynediad at ddeintyddiaeth dro ar ôl tro yng nghanolbarth a gorllewin Cymru dros y flwyddyn ddiwethaf. Rwy'n ddiolchgar i chi am yr arian i gefnogi deintydd ychwanegol yn Llandrindod, er, yn anffodus, ni chafwyd unrhyw ddatganiadau o ddiddordeb yn y rôl ers mis Chwefror.
Weinidog, deallaf mai rhan o'r ateb o bosibl fyddai cynyddu argaeledd therapyddion a nyrsys deintyddol. Deallaf y gall therapyddion deintyddol, er enghraifft, wneud llenwadau i blant a llenwadau sengl i oedolion. Felly, Weinidog, tybed pa gamau y gallech eu cymryd i gynyddu hyfforddiant mwy o therapyddion a nyrsys deintyddol i'n helpu yn y canolbarth a'r gorllewin. Ac a oes gennych unrhyw dargedau neu drothwyon a fyddai'n arwydd o welliant i gleifion? Diolch yn fawr iawn.
Thanks, Jane, and thanks for your continued focus on this issue. It's certainly keeping my feet to the fire. I'm pleased to say that this new contract will, as I say, hopefully see 5,000 additional people who currently can't get access to NHS dentists in Powys getting access, and 13,000 people in the Hywel Dda area.
So, we have put money on the table, but, as you note, money is not going to fix this alone. We put £2 million on the table last year and there's recurrent funding of £2 million, but, actually, what we're seeing is that dentists just don't want to pick it up, they don't want to play. And so, you're absolutely right that what we need to do is to think around new ways of doing things, and that's why we are very focused on using dental therapists in the way that you suggest. This is certainly something that I've raised with all of the health boards in my annual appraisals with them—something that I raised just this week with the chair of the Powys health board. Certainly, one of the things that we are seeing, for example, is an increase of 74 places in the foundation training of dental places. So, things are improving, but what I'm trying to do is to see if we can push a lot further on those people who are able to do a lot of the work that dentists have been doing in the past.
Diolch, Jane, a diolch am eich ffocws parhaus ar y mater hwn. Mae'n sicr yn cadw'r pwysau arnaf fi. Rwy'n falch o ddweud y bydd y contract newydd hwn, fel y dywedais, yn arwain at weld 5,000 o bobl ychwanegol nad ydynt yn gallu cael mynediad at ddeintyddion y GIG ym Mhowys ar hyn o bryd yn cael mynediad, a 13,000 o bobl yn ardal Hywel Dda.
Felly, rydym wedi rhoi arian ar y bwrdd, ond fel y nodwch, nid yw arian ar ei ben ei hun yn mynd i ddatrys hyn. Rhoesom £2 filiwn ar y bwrdd y llynedd a cheir cyllid rheolaidd o £2 filiwn, ond mewn gwirionedd, yr hyn a welwn yw nad yw deintyddion am ei gael, nid ydynt am chwarae. Ac felly, rydych yn llygad eich lle fod angen inni feddwl am ffyrdd newydd o wneud pethau, a dyna pam ein bod yn canolbwyntio ar ddefnyddio therapyddion deintyddol yn y ffordd a awgrymwch. Mae hyn yn sicr yn rhywbeth a godais gyda'r holl fyrddau iechyd yn fy arfarniadau blynyddol gyda hwy—rhywbeth a godais yr wythnos hon gyda chadeirydd bwrdd iechyd Powys. Yn sicr, un o'r pethau a welwn, er enghraifft, yw cynnydd o 74 o leoedd mewn hyfforddiant deintyddol sylfaenol. Felly, mae pethau'n gwella, ond rwy'n ceisio gweld a allwn wthio'n llawer pellach ar y bobl sy'n gallu gwneud llawer o'r gwaith y mae deintyddion wedi bod yn ei wneud yn y gorffennol.
5. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut y mae gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol yng Nghymru yn cael eu darparu? OQ58159
5. Will the Minister provide an update on how perinatal mental health services in Wales are being delivered? OQ58159
Health boards continue to develop services in line with the Royal College of Psychiatrists' standards for perinatal mental health. This is being supported by additional service improvement funding this year, which builds on our previous investment.
Mae byrddau iechyd yn parhau i ddatblygu gwasanaethau yn unol â safonau Coleg Brenhinol y Seiciatryddion ar gyfer iechyd meddwl amenedigol. Cefnogir y gwaith gan gyllid gwella ychwanegol ar gyfer gwasanaethau eleni, sy'n adeiladu ar ein buddsoddiad blaenorol.
Diolch, Weinidog. New mothers have had a really tough couple of years. The pandemic has resulted in so many of them going through a lot of milestones alone, suffering from acute loneliness and isolation at what could otherwise have been a really happy time. I'd like to know, please, Minister, if an assessment has been made of the effects the pandemic has had on new parents and children born since 2020. How has not being able to see people face to face affected them, what about the impact of staffing changes, and how has the work of community perinatal health teams been impacted, or health visitors? And finally, Minister, what work is being undertaken now to make sure that new parenthood is a time that all parents can cherish?
Diolch, Weinidog. Mae mamau newydd wedi cael ychydig o flynyddoedd anodd iawn. Mae'r pandemig wedi arwain at gynifer ohonynt yn mynd drwy lawer o gerrig milltir ar eu pen eu hunain, yn dioddef o unigrwydd ac arwahanrwydd mawr ar adeg a allai fod wedi bod yn hapus iawn fel arall. Os gwelwch yn dda, Weinidog, hoffwn wybod a oes asesiad wedi'i wneud o'r effeithiau y mae'r pandemig wedi'u cael ar rieni newydd a phlant a aned ers 2020. Sut y mae methu gweld pobl wyneb yn wyneb wedi effeithio arnynt, beth am effaith newidiadau staffio, a sut yr effeithiwyd ar waith timau iechyd amenedigol cymunedol, neu ymwelwyr iechyd? Ac yn olaf, Weinidog, pa waith a wneir yn awr i sicrhau bod bod yn rhiant newydd yn amser y gall pob rhiant ei fwynhau?
Thank you very much, Delyth, for that important question, and, as you highlight, it has been really difficult to have a new baby during lockdown. I think we all recognise that, and you'll recall that I led a debate in this Chamber as a backbencher on babies in lockdown. So, we are very cognisant in Welsh Government of the challenges. I know that perinatal services adapted really quickly to the pandemic, although some of that work was, by necessity, undertaken on a virtual basis, and the same was true with health visitors. But we are very mindful of what families have been through. Services are getting back on track. We've invested very significantly in our tier 0 and lower level support for anyone with mental health issues, and we've also made additional funding available for 2022–23 to support services most impacted by the pandemic and key priority areas in our 'Together for Mental Health' strategy, and that includes perinatal mental health services, which are a priority in the strategy. And we are expecting health boards now to be compliant with the Royal College of Psychiatrists' workforce standards—on standard 1 by April 2023—and they've all been asked to prioritise perinatal support. As part of the additional funding we've made available, they've been asked to bid against that and provide detailed information on what they're doing with that, and we are, officials are, currently assessing those submissions from health boards.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn pwysig hwnnw, Delyth, ac fel y dywedwch, mae wedi bod yn anodd iawn cael babi newydd yn ystod y cyfyngiadau symud. Credaf ein bod i gyd yn cydnabod hynny, ac fe fyddwch yn cofio imi arwain dadl yn y Siambr fel aelod o'r meinciau cefn ar fabanod yn ystod y cyfyngiadau symud. Felly, rydym yn ymwybodol iawn o'r heriau yn Llywodraeth Cymru. Gwn fod gwasanaethau amenedigol wedi addasu'n gyflym iawn i'r pandemig, er bod rhywfaint o'r gwaith hwnnw, o reidrwydd, wedi'i wneud ar sail rithwir, ac roedd yr un peth yn wir am ymwelwyr iechyd. Ond rydym yn ymwybodol iawn o'r hyn y mae teuluoedd wedi bod drwyddo. Mae gwasanaethau'n dod yn ôl ar y trywydd iawn. Rydym wedi buddsoddi'n sylweddol iawn yn ein cymorth haen 0 a chymorth lefel is i unrhyw un sydd â phroblemau iechyd meddwl, ac rydym hefyd wedi darparu cyllid ychwanegol ar gyfer 2022–23 i gefnogi gwasanaethau yr effeithiwyd arnynt fwyaf gan y pandemig a meysydd blaenoriaeth allweddol yn ein strategaeth 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', ac mae hynny'n cynnwys gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol, sy'n flaenoriaeth yn y strategaeth. Ac rydym yn disgwyl i fyrddau iechyd gydymffurfio yn awr â safonau gweithlu Coleg Brenhinol y Seiciatryddion—ar safon 1 erbyn Ebrill 2023—a gofynnwyd iddynt i gyd flaenoriaethu cymorth amenedigol. Fel rhan o'r cyllid ychwanegol a ddarparwyd gennym, gofynnwyd iddynt wneud cais ar gyfer hynny a darparu gwybodaeth fanwl am yr hyn y maent yn ei wneud gyda'r arian hwnnw, ac rydym ni, mae swyddogion, wrthi'n asesu'r cyflwyniadau hynny gan fyrddau iechyd ar hyn o bryd.
Certainly, going through a pregnancy and having a baby is a life-changing event. Postnatal depression, however, and other perinatal mental health problems, such as women experiencing eating problems during and after pregnancy, including possible other causes, can be incredibly dangerous to mother and baby. It is an issue I've remained very passionate about. Around one in five women experience a perinatal mental health problem during pregnancy or within the early postnatal years. And, shockingly, when writing this response, I was shocked to find that 70 per cent of mothers will hide or underplay their illness. So, what ongoing discussions is the Welsh Government having with our healthcare specialists? You know, time after time, week after week, I stand here, when there are so many pressures on my own local health board, and how can I be assured that those mothers who are really seeking help for perinatal depression or any mental health issue—? How can I be assured, Deputy Minister, or Minister, that they're going to get the absolute support that they need? Thank you.
Yn sicr, mae mynd drwy feichiogrwydd a chael babi yn ddigwyddiad sy'n newid bywydau. Fodd bynnag, gall iselder ôl-enedigol a phroblemau iechyd meddwl amenedigol eraill, megis menywod yn cael problemau bwyta yn ystod ac ar ôl beichiogrwydd, gan gynnwys achosion eraill posibl, fod yn hynod beryglus i'r fam a'r baban. Mae'n fater rwyf wedi parhau i fod yn angerddol iawn yn ei gylch. Mae tua un o bob pum menyw yn profi problem iechyd meddwl amenedigol yn ystod beichiogrwydd neu yn ystod y blynyddoedd ôl-enedigol cynnar. Ac yn frawychus, wrth ysgrifennu'r ymateb hwn, cefais syndod o weld y bydd 70 y cant o famau'n cuddio eu salwch neu'n ymatal rhag ei ddatgelu'n llawn. Felly, pa drafodaethau parhaus y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda'n harbenigwyr gofal iechyd? Wyddoch chi, dro ar ôl tro, wythnos ar ôl wythnos, rwy'n sefyll yma, pan fydd cymaint o bwysau ar fy mwrdd iechyd lleol fy hun, a sut y gallaf fod yn sicr fod y mamau sy'n chwilio'n daer am gymorth ar gyfer iselder amenedigol neu unrhyw fater iechyd meddwl—? Sut y gallaf gael sicrwydd, Ddirprwy Weinidog, neu Weinidog, y byddant yn cael y gefnogaeth lwyr sydd ei hangen arnynt? Diolch.
Thank you, Janet, and you can be assured, absolutely, that this is a priority for Welsh Government. That's why we made the recurrent funding available, to establish perinatal mental health teams. They are up and running in all parts of Wales. I was very pleased to go and meet the perinatal team in Betsi, who are doing some really excellent work supporting families at what can be, as you say, a really challenging time in their lives. But we know that we need to do more, which is why we're continuing to prioritise investment in perinatal mental health services, and this is also a priority for things like Health Education and Improvement Wales's workforce plan. But we have made really good progress in terms of establishing those teams, and we will continue to prioritise our focus on perinatal mental health, because we recognise it's not just for the families; it's about giving babies the best possible start in life.
Diolch, Janet, a gallwch fod yn gwbl dawel eich meddwl fod hyn yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Dyna pam y gwnaethom sicrhau bod y cyllid rheolaidd ar gael, i sefydlu timau iechyd meddwl amenedigol. Maent ar waith ym mhob rhan o Gymru. Roeddwn yn falch iawn o gyfarfod â'r tîm amenedigol yn Betsi, sy'n gwneud gwaith rhagorol iawn yn cefnogi teuluoedd ar adeg a all fod, fel y dywedwch, yn gyfnod heriol iawn yn eu bywydau. Ond rydym yn gwybod bod angen inni wneud mwy, a dyna pam ein bod yn parhau i flaenoriaethu buddsoddiad mewn gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol, ac mae hyn hefyd yn flaenoriaeth i bethau fel cynllun gweithlu Addysg a Gwella Iechyd Cymru. Ond rydym wedi gwneud cynnydd da iawn yn sefydlu'r timau hynny, a byddwn yn parhau i flaenoriaethu ein ffocws ar iechyd meddwl amenedigol, oherwydd rydym yn cydnabod nad ar gyfer y teuluoedd yn unig y mae hyn; mae'n ymwneud â rhoi'r dechrau gorau posibl mewn bywyd i fabanod.
Buffy Williams. Buffy Williams. Ah, there you go. Oh, no—. Yes. Start now, thank you.
Buffy Williams. Buffy Williams. A, dyna chi. O, na—. Ie. Dechreuwch yn awr, diolch.
Diolch, Llywydd. The birth of a child is one of the most intense and emotional experiences in a woman's life, but sometimes the best-planned births can quickly become an event where, sadly, anything but joy and happiness is felt. Support for mothers, their birth partners and their families throughout the perinatal period is absolutely crucial for this reason. On top of the dedicated uned gobaith in Swansea Bay, the support is available across all seven health boards through dedicated perinatal mental health support teams and through the third sector via charities like Mothers Matter. Will the Minister provide an update on the progress made to provide perinatal mental health support training to all healthcare professionals involved in the perinatal period, and how is the Welsh Government ensuring charities like Mothers Matter are adequately funded to enable them to continue to provide invaluable support to mothers and their families?
Diolch, Lywydd. Genedigaeth plentyn yw un o'r profiadau mwyaf dwys ac emosiynol ym mywyd menyw, ond weithiau gall y genedigaethau sydd wedi'u cynllunio orau droi'n gyflym i fod yn ddigwyddiad heb fawr o lawenydd a hapusrwydd, yn anffodus. Mae cymorth i famau, eu partneriaid geni a'u teuluoedd drwy gydol y cyfnod amenedigol yn gwbl hanfodol am y rheswm hwn. Yn ogystal â'r uned gobaith benodedig ym Mae Abertawe, mae'r gefnogaeth ar gael ar draws y saith bwrdd iechyd drwy dimau cymorth iechyd meddwl amenedigol penodedig a chan y trydydd sector drwy gyfrwng elusennau fel Mothers Matter. A wnaiff y Gweinidog ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd a wnaed i ddarparu hyfforddiant cymorth iechyd meddwl amenedigol i bob gweithiwr gofal iechyd proffesiynol sy'n ymwneud â'r cyfnod amenedigol, a sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod elusennau fel Mothers Matter yn cael eu hariannu'n ddigonol i'w galluogi i barhau i ddarparu cymorth amhrisiadwy i famau a'u teuluoedd?
Thank you very much, Buffy. As you rightly highlight, we all go into childbirth expecting to have a really blissfully happy experience, but, unfortunately, things can go wrong, there can be distressing experiences, and I know that you recognise that, as do I. It's really important that we put support in place. I'm grateful to you, as well, for your acknowledgement of the work that we've done already through establishing the mother and baby unit at Tonna Hospital, and also the perinatal mental health teams that are now operating throughout Wales.
Training, though, as you say, is absolutely vital, and it's vital that everybody who comes into contact with pregnant women or women in the perinatal period have that good understanding of perinatal mental health, because this is everybody's business. The perinatal mental health network that we have established is taking forward the development of a training framework for perinatal mental health, and it's also a priority area for HEIW too. You'll be pleased to know that HEIW have now completed the consultation on their mental health workforce plan, and will be setting forth, in due course, how they're going to take forward those issues.
Can I also take a moment just to place on record my thanks to the third sector organisations like the one that you've referred to, Mothers Matter? I was really struck, as Chair of the committee, by what absolutely crucial work the third sector is doing, often without being recognised by funding. I've been very clear with health boards that we want those third sector organisations to be treated as equal partners and considered to have the funding when it's made available. That's one of the things I'll be looking at when these bids come back to me, that they have actually worked in partnership with the third sector to ensure that they get a fair stab at accessing the funding.
Diolch yn fawr iawn, Buffy. Fel rydych yn iawn i ddweud, rydym i gyd yn disgwyl cael profiad hapus iawn wrth eni plant, ond yn anffodus, gall pethau fynd o chwith, gall fod profiadau trallodus, a gwn eich bod yn cydnabod hynny, fel finnau. Mae'n bwysig iawn ein bod yn rhoi cymorth ar waith. Rwy'n ddiolchgar ichi hefyd am gydnabod y gwaith a wnaethom eisoes drwy sefydlu'r uned mamau a babanod yn Ysbyty Tonna, a hefyd y timau iechyd meddwl amenedigol sydd bellach yn gweithredu ledled Cymru.
Fodd bynnag, mae hyfforddiant, fel y dywedwch, yn gwbl hanfodol, ac mae'n hanfodol bod pawb sy'n dod i gysylltiad â menywod beichiog neu fenywod yn y cyfnod amenedigol yn meddu ar ddealltwriaeth dda o iechyd meddwl amenedigol, oherwydd mae hyn yn fusnes i bawb. Mae'r rhwydwaith iechyd meddwl amenedigol a sefydlwyd gennym yn datblygu fframwaith hyfforddi ar gyfer iechyd meddwl amenedigol, ac mae hefyd yn ardal flaenoriaeth i Addysg a Gwella Iechyd Cymru. Fe fyddwch yn falch o wybod bod AaGIC bellach wedi cwblhau'r ymgynghoriad ar gynllun y gweithlu iechyd meddwl, ac y byddant yn nodi, maes o law, sut y byddant yn bwrw ymlaen â'r materion hynny.
A gaf fi hefyd roi eiliad i gofnodi fy niolch i sefydliadau'r trydydd sector fel yr un y cyfeirioch chi ato, sef Mothers Matter? Gwnaed argraff fawr arnaf, fel Cadeirydd y pwyllgor, gan y gwaith hollol hanfodol y mae'r trydydd sector yn ei wneud, yn aml heb gydnabyddiaeth ariannol. Rwyf wedi bod yn glir iawn gyda byrddau iechyd ein bod am i'r sefydliadau trydydd sector hynny gael eu trin fel partneriaid cyfartal a'u hystyried ar gyfer cyllid pan fydd ar gael. Dyna un o'r pethau y byddaf yn edrych arno pan ddaw'r ceisiadau hyn yn ôl ataf, eu bod wedi gweithio mewn partneriaeth â'r trydydd sector i sicrhau eu bod yn cael cyfle teg i gael gafael ar gyllid.
6. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad am yr hyfforddiant meddygol sydd ar gael yn ysgol feddygol gogledd Cymru? OQ58186
6. Will the Minister provide an update on the medical training that is available in the north Wales medical school? OQ58186
Diolch. Ar hyn o bryd, mae'r rhaglen hyfforddiant meddygol C21 gogledd Cymru ym Mhrifysgol Bangor yn cael ei darparu ar y cyd gyda Phrifysgol Caerdydd. Cafodd y fenter hon ei chyflwyno i adlewyrchu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddarparu hyfforddiant meddygol yn y gogledd, a bydd hon yn sail i gwricwlwm ysgol feddygol gogledd Cymru.
Thank you. At present, the C21 north Wales medical training programme at Bangor University is delivered in collaboration with Cardiff University. This initiative was introduced to reflect the Welsh Government’s commitment to deliver medical training in north Wales, and it will form the basis of the curriculum of the north Wales medical school.
Diolch i chi am y diweddariad, a dwi'n edrych ymlaen i weld yr ysgol feddygol yn cael canolfan newydd sbon yng nghanol dinas Bangor maes o law, fydd yn gallu cyfrannu yn ogystal at y gwaith o adfywio'r stryd fawr yn y ddinas.
Mae strategaeth eich Llywodraeth chi, 'Mwy na geiriau', yn pwysleisio bod cael gofal yn eich iaith gyntaf yn allweddol i ansawdd y gofal yna. Mae hyn yn wir am blant bach uniaith Gymraeg sydd heb gaffael y Saesneg ac mae o'n wir hefyd am oedolion sydd wedi colli'r defnydd o'u hail iaith. Fedrwch chi felly egluro wrthyf i sut bydd ysgol feddygol Bangor yn cyfrannu at y gwaith o greu doctoriaid dwyieithog? A wnewch chi amlinellu eich disgwyliadau chi o ran recriwtio myfyrwyr dwyieithog ar gyfer eu hyfforddi yn ysgol feddygol y gogledd? A pha dargedau, pa gwotâu, sydd eu hangen i'w cyflwyno gan y ddwy brifysgol sydd yn rhan o'r prosiect yma?
Thank you very much for that update, and I look forward to seeing the medical school receiving a brand new centre in the middle of the city of Bangor in due course, which will be able to contribute to the regeneration of the high street in the city.
Your Government's strategy, 'More than just words', emphasises that having care in your first language is vital to the quality of that care. This is true for monolingual Welsh-speaking young children who haven't yet acquired English, and it's also true for adults who have lost the use of their second language. So, can you therefore explain to me how the Bangor medical school will contribute to this work of producing bilingual doctors? Will you outline your expectations in terms of recruiting bilingual students to be trained in the north Wales medical school? And what targets, what quotas, will be required and will have to be introduced by the two universities that are a part of this project?
Diolch yn fawr. Wel, yn sicr dwi'n awyddus iawn i weld 'Mwy na geiriau' yn parhau ac yn newid ffurf ac yn mynd yn fwy aggressive o ran beth rŷn ni'n disgwyl ei gweld o ran y byrddau iechyd o ran darpariaeth. O ran yr ansawdd i blant bach ac i bobl sydd yn uniaith Gymraeg neu sy'n fwy cyfforddus drwy gyfrwng y Gymraeg, wrth gwrs, mae safon ansawdd gofal yn newid i'r rheini sy'n derbyn y gwasanaeth trwy gyfrwng y Saesneg os nad ydyn nhw'n gallu cael ef yn eu hiaith eu hunain.
Gwnes i ddod â'r cwestiwn yma i fyny yn ddiweddar o ran recriwtio yn ysgol feddygaeth Caerdydd—ac, wrth gwrs, maen nhw'n gweithio'n agos iawn gyda Bangor ar hyn o bryd—a beth oedd yn ddiddorol oedd gweld faint o bobl yn ychwanegol sy'n cael eu recriwtio nawr o Gymru o'i gymharu â'r sefyllfa yn y gorffennol. Beth sy'n bwysig yw bod y bobl yma'n cyrraedd y safon sy'n ddisgwyliedig, dim ots pa iaith maen nhw'n ei siarad, ac mae'n bwysig ein bod ni'n cadw'r safon yna'n uchel, ond, yn sicr, mae hwn yn rhywbeth maen nhw'n ystyried sydd yn bwysig, ac un o'r pethau rôn i wedi gweld pan oeddwn i'n Weinidog y Gymraeg oedd tiwtora yn cael ei roi trwy gyfrwng y Gymraeg i grŵp nid yn unig o bobl oedd yn siarad Cymraeg ond i bobl ryngwladol a phobl ddi-Gymraeg hefyd. Roedd hi'n hyfryd gweld hynny'n digwydd. Dwi'n meddwl mai chwaer Rhun oedd yn rhoi'r ddarlith. Dwi yn meddwl bod hynny'n dangos ei fod e'n bosibl i roi'r darlithiau yma ac i roi'r hyfforddiant yma drwy gyfrwng y Gymraeg hefyd, a gobeithio bod hynny hefyd yn mynd i ddenu mwy o bobl at astudio meddygaeth. Dwi'n falch o weld bod mwy o recriwtio'n digwydd yng Nghymru ymysg y Cymry. Mae hwnna wedi gwella lot yn y blynyddoedd diwethaf.
Thank you very much. Well, certainly I'm very eager to see 'More than just words' continuing and evolving and becoming more aggressive in terms of what we expect to see from the health boards in terms of provision. In terms of quality of care for young children and those who are monolingual Welsh speakers or more comfortable through the medium of Welsh, then, of course, the quality of care would be altered if that service were provided through the medium of English, if they weren't able to access it in their first language.
I brought this question up recently in terms of recruitment at the Cardiff medical school—and of course they do work very closely with Bangor at the moment—and what was interesting was how many additional people are now recruited from Wales as compared to the situation in the past. What's important is that these people reach the expected standards, never mind which language they speak, and it's important that we maintain those high standards. But, certainly, this is something that they do see as being important. One of the things that I saw when I was Minister for the Welsh language was tutoring provided through the medium of Welsh to a group not only of Welsh speakers but non-Welsh speakers and international students too. It was wonderful to see that happen. I think it was Rhun's sister who was giving that lecture. I do think that that demonstrates that it is possible to provide these lectures and to provide the training through the medium of Welsh too, and I do very much hope that that will attract more people to the study of medicine. I'm pleased to see that there is more recruitment happening in Wales. That has improved a great deal in recent years.
7. A wnaiff y Gweinidog amlinellu'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella lles meddyliol ar draws Dyffryn Clwyd? OQ58179
7. Will the Minister outline the actions the Welsh Government is taking to improve mental wellbeing across the Vale of Clwyd? OQ58179
Thank you. Improving the well-being of Wales is at the heart of everything we do, thanks to our groundbreaking Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. Examples of specific actions include the healthy and active fund, which aims to support projects that increase the physical activity of those who are currently sedentary or have very low levels of activity and improve mental well-being.
Diolch. Mae gwella llesiant Cymru wrth wraidd popeth a wnawn, diolch i'n Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 sy'n torri tir newydd. Mae enghreifftiau o gamau gweithredu penodol yn cynnwys y gronfa iach ac egnïol, i gefnogi prosiectau sy'n cynyddu gweithgarwch corfforol y rhai nad ydynt yn gwneud fawr o weithgarwch corfforol ar hyn o bryd, os o gwbl, a gwella lles meddyliol.
Thank you for that answer, Deputy Minister. During this Men's Health Week, I wanted to raise an issue directly impacting the mental well-being of my constituents, which is the Denbigh Men's Shed. We're all aware of the fantastic work undertaken by Men's Sheds in creating places where loneliness and isolation are addressed in a friendly environment, and where men can chat and enjoy each other's company. Denbigh Men's Shed has been operating out of Trefeirian on Love Lane, and it's owned by Betsi Cadwaladr University Health Board, but it's recently been told that they can no longer use the site. This has caused tremendous upset and anxiety for the group, already struggling with the loss of one of its members to suicide, unfortunately.
Deputy Minister, I have asked the health board to urgently resolve these issues, but I'm just asking today if there's anything you or your officials can do to intervene with the health board in order to ensure that Denbigh Men's Shed can open back up as soon as possible. Thank you.
Diolch am yr ateb hwnnw, Ddirprwy Weinidog. Yn ystod yr Wythnos Iechyd Dynion hon, roeddwn eisiau codi mater sy'n effeithio'n uniongyrchol ar les meddyliol fy etholwyr, sef Sied Dynion Dinbych. Rydym i gyd yn ymwybodol o'r gwaith gwych a wneir gan Men's Sheds ar greu mannau lle mae unigrwydd ac arwahanrwydd yn cael sylw mewn amgylchedd cyfeillgar, a lle y gall dynion sgwrsio a mwynhau cwmni ei gilydd. Mae Sied Dynion Dinbych wedi bod yn gweithredu o Drefeirian ar Love Lane, ac mae'n eiddo i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, ond dywedwyd wrthynt yn ddiweddar na chânt ddefnyddio'r safle mwyach. Mae hyn wedi achosi gofid a phryder aruthrol i'r grŵp, sydd eisoes yn dioddef ar ôl colli un o'u haelodau i hunanladdiad, yn anffodus.
Ddirprwy Weinidog, rwyf wedi gofyn i'r bwrdd iechyd ddatrys y problemau hyn ar frys, ond rwy'n gofyn heddiw a oes unrhyw beth y gallwch chi neu eich swyddogion ei wneud i ymyrryd yn y bwrdd iechyd er mwyn sicrhau y gall Sied Dynion Dinbych ailagor cyn gynted â phosibl. Diolch yn fawr.
Thank you very much for that supplementary, Gareth. Can I take this opportunity to place on record my appreciation of the work that is done by Men's Sheds throughout Wales? I think they play a really important role in supporting mental health and tackling loneliness, and I'm glad that we've been able to support them through Welsh Government funding in the past.
In relation to the issue that you've raised about the Men's Shed in Denbigh, I was very concerned to hear about that situation. I've been in touch with the health board and have been advised that, following a health and safety walk around, risks were noted and felt to be of such a nature that a temporary suspension of this service was required. The decision to temporarily curtail access to the site was made in relation to the four-day bank holiday. A more detailed health and safety report is being provided, and a fire safety report for the site is expected. This will be developed to agree a joint mitigation plan on 24 June to ensure that the service can be reinstated without delay. It is recognised, though, that any further delay in reopening access to this site might have a negative impact for those citizens who rely on the Men's Shed service, and I'm assured that the health board will ensure any risks remaining are either addressed or support any alternative options for delivering this service while risks on the Trefeirian site are resolved, if the concerns can be mitigated. So, I hope that that gives you the assurance that this is being followed up and that the health board are seeking to resolve it urgently.
Diolch yn fawr am y cwestiwn atodol hwnnw, Gareth. A gaf fi achub ar y cyfle hwn i gofnodi fy ngwerthfawrogiad o'r gwaith a wneir gan Men's Sheds ledled Cymru? Rwy'n credu eu bod yn chwarae rhan bwysig iawn yn y gwaith o gefnogi iechyd meddwl a mynd i'r afael ag unigrwydd, ac rwy'n falch ein bod wedi gallu eu cefnogi drwy gyllid Llywodraeth Cymru yn y gorffennol.
Ar y mater a godwyd gennych am y Sied Dynion yn Ninbych, roeddwn yn bryderus iawn o glywed am y sefyllfa honno. Rwyf wedi bod mewn cysylltiad â'r bwrdd iechyd ac wedi cael gwybod, yn dilyn gwiriad iechyd a diogelwch, fod risgiau wedi'u nodi a'u bod yn teimlo'u bod o'r fath natur fel bod angen atal y gwasanaeth hwn dros dro. Gwnaed y penderfyniad i gyfyngu ar fynediad i'r safle mewn perthynas â'r ŵyl banc pedwar diwrnod. Mae adroddiad iechyd a diogelwch manylach yn cael ei ddarparu, a disgwylir adroddiad diogelwch tân ar gyfer y safle. Caiff hwn ei ddatblygu i gytuno ar gynllun lliniaru ar y cyd ar 24 Mehefin i sicrhau y gellir adfer y gwasanaeth heb oedi. Cydnabyddir, serch hynny, y gallai unrhyw oedi pellach cyn ailagor mynediad i'r safle gael effaith negyddol ar ddinasyddion sy'n dibynnu ar y gwasanaeth Men's Shed, a chefais sicrwydd y bydd y bwrdd iechyd yn sicrhau bod unrhyw risgiau sy'n parhau naill ai'n cael sylw neu y byddant yn cefnogi opsiynau amgen ar gyfer darparu'r gwasanaeth tra bo'r risgiau ar safle Trefeirian yn cael eu hunioni, os gellir lliniaru'r pryderon. Felly, gobeithio bod hynny'n rhoi sicrwydd i chi fod hyn yn cael sylw a bod y bwrdd iechyd yn ceisio ei ddatrys ar frys.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Rhys ab Owen.
And finally, question 8, Rhys ab Owen.
8. Pryd y bydd bwrdd y rhaglen genedlaethol newydd ar gyfer gofal lliniarol a gofal diwedd oes yn dechrau gweithio ar gynllun gweithredu? OQ58171
8. When will the new national programme board for palliative and end-of-life care begin work on an implementation plan? OQ58171
Ar hyn o bryd mae'r bwrdd gofal diwedd oes yn paratoi ar gyfer pontio i fwrdd y rhaglen newydd ar gyfer gofal diwedd oes, a hynny o 1 Gorffennaf 2022. Mae rhaglen waith y bwrdd newydd yn cael ei datblygu ar hyn o bryd, a bydd yn cefnogi amrywiaeth o gynlluniau galluogi gofal diwedd oes.
The end-of-life care board is currently preparing to transition into the new programme board for end-of-life care from 1 July 2022. The work programme for the new board is currently in development, and it will support a range of end-of-life care enabling plans.
Diolch yn fawr, Weinidog, a dwi'n falch iawn o glywed bod y gwaith yn dechrau mor fuan. A allech chi gadarnhau i fi, plîs, Weinidog, y bydd digon o gapasiti o fewn y bwrdd i sicrhau bod y cynllun gweithredu yn digwydd yn gyflym?
Thank you very much, Minister; I'm very pleased to hear that the work is starting so soon. Can you confirm to me, Minister, that there will be sufficient capacity within the board to ensure that the action plan happens quickly?
Diolch yn fawr, ac rŷn ni'n sicr yn gobeithio y bydd hynny'n digwydd. Wrth gwrs, rŷn ni eisoes wedi rhoi £2 miliwn o bunnoedd er mwyn sicrhau ein bod ni'n gweld delivery ar y pwnc yma ac, yn sicr, beth rŷn ni eisiau ei weld o ran y capasiti ar y bwrdd yna a'r niferoedd a'r math o bobl sydd gyda ni ar y bwrdd yw bod y rhaglen newydd yn cymryd agwedd mwy holistig efallai i ofal diwedd oes. Rŷn ni'n gwybod bod tua 33,000 o bobl yn marw bob blwyddyn yng Nghymru. Rŷn ni'n disgwyl gweld hynny'n cynyddu 27 y cant erbyn 2040, ac felly mae rhoi diwedd i fywyd da i bobl yn mynd i fod yn rhywbeth sy'n hollbwysig. Mae'n bwysig nawr, ond, gyda'r cynnydd aruthrol yna, mae'n bwysig ein bod ni yn rhoi mwy o ffocws iddi.
Thank you very much, and we certainly hope that will happen. Of course, we've already provided £2 million in order to ensure that we see a delivery in this area and, certainly, what we want to see in terms of the capacity on that board and the kinds of people we have on the board is that the new programme should take a more holistic approach to end-of-life care. We know that around 33,000 people die in Wales every year. We expect to see that increasing by 27 per cent by 2040, so providing good end-of-life care for people is going to be crucially important. It's important now, but, with that huge increase, it's also important that we provide more focus to it.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf felly yw'r cwestiynau amserol, ac mae'r cwestiwn cyntaf i'w ateb gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ac i'w ofyn gan Carolyn Thomas.
The next item, therefore, is the topical questions, and the first question is to be answered by the Minister for Climate Change and is to be asked by Carolyn Thomas.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gyhoeddi dyfodol yr hediadau rhwymedigaeth gwasanaeth cyhoeddus rhwng Caerdydd ac Ynys Môn? TQ637
1. Will the Minister make a statement on the announcement of the future of the Cardiff to Anglesey public service obligation flights? TQ637
Thank you, Carolyn. Following a full cost-benefit analysis, we've made a decision to cease all support for the service. We don't think passenger levels will return to a level that makes this service viable, either economically or environmentally. We will use the funding earmarked for the air link to accelerate work to improve north-south connectivity.
Diolch, Carolyn. Yn dilyn dadansoddiad cost a budd llawn, rydym wedi penderfynu rhoi'r gorau i bob cefnogaeth i'r gwasanaeth. Nid ydym yn credu y bydd lefelau teithwyr yn dychwelyd i lefel sy'n gwneud y gwasanaeth hwn yn hyfyw, naill ai'n economaidd neu'n amgylcheddol. Byddwn yn defnyddio'r cyllid a glustnodwyd ar gyfer y cyswllt awyr i gyflymu gwaith i wella cysylltedd rhwng y gogledd a'r de.
Thank you for that explanation, Minister. I understand the flights have been costly and agree with your reasoning for not restarting the service. I welcome that the millions of pounds saved by cancelling these flights will be invested into connectivity in north Wales, both digital, through the excellent digital signal processing centre in Bangor, and the roll-out of the pilots in Anglesey of broadband and transport. I know the Minister will be concerned, as I was, to see the horrendous overcrowding on trains from north to south Wales over the weekend, which shows that additional carriages, the ones that are on order to improve the service, are needed urgently. We need four carriages on that service. Sometimes we have four carriages. Very often it's the two-carriage service, which isn't enough any more. Will the Minister give an update regarding when the new trains and carriages will be operating on that service? Thank you.
Diolch am yr esboniad hwnnw, Weinidog. Rwy'n deall bod yr hediadau wedi bod yn gostus ac yn cytuno â'ch rheswm dros beidio ag ailgychwyn y gwasanaeth. Rwy'n croesawu'r ffaith y bydd y miliynau o bunnoedd a gaiff eu harbed drwy ganslo'r hediadau hyn yn cael eu buddsoddi mewn cysylltedd yng ngogledd Cymru, yn ddigidol, drwy'r ganolfan prosesu signalau digidol ardderchog ym Mangor, a chyflwyno cynlluniau peilot ar Ynys Môn ar gyfer band eang a thrafnidiaeth. Gwn y bydd y Gweinidog yn bryderus, fel roeddwn i, wrth weld y gorlenwi erchyll ar drenau o'r gogledd i'r de dros y penwythnos, sy'n dangos bod angen cerbydau ychwanegol, y rhai sydd wedi eu harchebu er mwyn gwella'r gwasanaeth, a hynny ar frys. Mae angen pedwar cerbyd ar y gwasanaeth hwnnw. Weithiau fe gawn bedwar cerbyd. Yn aml iawn, y gwasanaeth dau gerbyd a gawn, ac nid yw'n ddigon mwyach. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â pha bryd y bydd y trenau a'r cerbydau newydd yn gweithredu ar y gwasanaeth hwnnw? Diolch.
Certainly, Carolyn. Absolutely right: we obviously do need to improve, as fast as possible, connectivity between all areas of north Wales and south Wales. The brand-new 197 trains that will be introduced in north Wales will be introduced well before they're introduced in the rest of Wales, and they're due to enter service no later than the end of this year, but later this year, and we're working to make that as soon as possible this year. We have 77 trains on order, and they will increase capacity on our services, exactly as you say, improve passenger experience and enable new services to be introduced along the north Wales route, as well as making sure that we have sufficient capacity at peak times on the route. So, I absolutely accept the premise, and we will be able to redirect the money from the service to accelerating that.
Yn sicr, Carolyn. Yn hollol gywir: mae'n amlwg fod angen inni wella cysylltedd rhwng pob rhan o'r gogledd a'r de cyn gynted â phosibl. Bydd y trenau 197 newydd sbon a gyflwynir yn y gogledd yn cael eu cyflwyno ymhell cyn iddynt gael eu cyflwyno yng ngweddill Cymru, ac maent i fod i ddechrau gwasanaethu erbyn diwedd eleni fan bellaf, ac rydym yn gweithio i sicrhau bod hynny'n digwydd cyn gynted â phosibl eleni. Mae gennym 77 o drenau wedi'u harchebu, a byddant yn cynyddu capasiti ar ein gwasanaethau, yn union fel y dywedwch, yn gwella profiad teithwyr ac yn ei gwneud hi'n bosibl cyflwyno gwasanaethau newydd ar hyd llwybr y gogledd, yn ogystal â sicrhau bod gennym ddigon o gapasiti ar adegau prysur ar y llwybr. Felly, rwy'n derbyn y cynsail yn llwyr, a byddwn yn gallu ailgyfeirio'r arian o'r gwasanaeth i gyflymu hynny.
I'm glad, frankly, that the Welsh Government has finally woken up and smelt the coffee. I told you back in 2010 that this service was not good value for money for the taxpayer, and that alternatives needed to kick in. In fact, I've spoken about a number of alternatives that you could have looked at over the years, including an opportunity for the plane to hop to a number of different destinations in order to make it more commercially viable, including through Anglesey, say to the Isle of Man, Anglesey and Cardiff. I put that proposal forward, you didn't listen. You didn't listen. You didn't listen either when I said that this service would be better placed in north-east Wales, where the majority of the population in north Wales actually live. You didn't listen. You didn't listen either when I said you should have put this air link into somewhere like Liverpool or Manchester, connecting the north of England, the powerhouse that is the north of England, with our economy here in south Wales. But you didn't listen. Those could have been commercially viable options that would have kept an air service available to the people of north Wales for them to be able to use in order for them to be able to access Cardiff, but you didn't listen.
So, will you listen now, when I say to you: will you look at working with other airlines as potential partners to try to establish some of those alternatives, to make sure that north Wales does have those good transport links that we need to be able to have with south Wales? And will you also look at the disparity in transport spending from your Government here in Wales? You're spending hundreds of millions of pounds on roads in the south of the country and paltry amounts, frankly, on the transport network in north Wales. You're spending peanuts, and I say peanuts, in terms of the cash that you're putting into the north Wales metro, at £50 million compared to £750 million in south Wales. We need some better levelling up of our transport infrastructure in north Wales, and we've not got it at the moment. So, why don't you look at making sure that your capital infrastructure is spent more evenly across the country, and take the opportunity to see whether there are potential airline partners who can establish commercially viable links that can serve the people of north Wales, helping to connect them to the south in a way that your publicly subsidised service, frankly, could not?
Rwy'n falch, a dweud y gwir, fod Llywodraeth Cymru o'r diwedd wedi deffro a gweld beth sy'n digwydd. Dywedais wrthych yn ôl yn 2010 nad oedd y gwasanaeth hwn yn darparu gwerth da am arian i'r trethdalwr, a bod angen sefydlu opsiynau amgen. Mewn gwirionedd, rwyf wedi sôn am nifer o opsiynau amgen y gallech fod wedi edrych arnynt dros y blynyddoedd, gan gynnwys y cyfle i'r awyren lanio mewn nifer o gyrchfannau gwahanol er mwyn ei gwneud yn fwy hyfyw'n fasnachol, gan gynnwys drwy Ynys Môn, er enghraifft, i Ynys Manaw, Ynys Môn a Chaerdydd. Cyflwynais y cynnig hwnnw, ni wnaethoch wrando. Ni wnaethoch wrando. Ni wnaethoch wrando ychwaith pan ddywedais y byddai'r gwasanaeth hwn mewn gwell sefyllfa yng ngogledd-ddwyrain Cymru, lle mae'r rhan fwyaf o'r boblogaeth yn y gogledd yn byw. Ni wnaethoch wrando. Ni wnaethoch wrando ychwaith pan ddywedais y dylech fod wedi symud y cyswllt awyr hwn i rywle fel Lerpwl neu Fanceinion, gan gysylltu gogledd Lloegr, pwerdy gogledd Lloegr, â'n heconomi yma yn ne Cymru. Ond ni wnaethoch wrando. Gallai'r rheini fod wedi bod yn opsiynau masnachol hyfyw a fyddai wedi cadw gwasanaeth awyr ar gael i bobl gogledd Cymru er mwyn iddynt allu ei ddefnyddio i gyrraedd Caerdydd, ond ni wnaethoch wrando.
Felly, a wnewch chi wrando yn awr, pan ddywedaf wrthych: a wnewch chi edrych ar weithio gyda chwmnïau awyrennau eraill fel partneriaid posibl i geisio sefydlu rhai o'r opsiynau amgen hynny, er mwyn sicrhau bod gan ogledd Cymru y cysylltiadau trafnidiaeth da sydd angen inni allu eu cael gyda de Cymru? Ac a wnewch chi hefyd edrych ar y gwahaniaethau mewn gwariant ar drafnidiaeth gan eich Llywodraeth yma yng Nghymru? Rydych yn gwario cannoedd o filiynau o bunnoedd ar ffyrdd yn ne'r wlad a symiau pitw, a dweud y gwir, ar y rhwydwaith trafnidiaeth yng ngogledd Cymru. Rydych yn gwario briwsion, ac rwy'n golygu briwsion, o ran yr arian a wariwch ar fetro gogledd Cymru, sef £50 miliwn o'i gymharu â £750 miliwn yn ne Cymru. Mae angen codi'r gwastad yn well yn ein seilwaith trafnidiaeth yn y gogledd, ac nid ydym yn gweld hynny ar hyn o bryd. Felly, pam na wnewch chi sicrhau bod eich cyfalaf seilwaith yn cael ei wario'n fwy cyfartal ledled y wlad, a manteisio ar y cyfle i weld a oes yna gwmnïau awyrennau a allai fod yn bartneriaid posibl i sefydlu cysylltiadau masnachol hyfyw a all wasanaethu pobl gogledd Cymru, i helpu i'w cysylltu â'r de mewn ffordd na allai eich gwasanaeth sy'n cael cymhorthdal cyhoeddus mo'i wneud?
Well, I think that is an absolutely excellent example of what the Conservatives think of their commitment to net zero. Let's fund a commercially viable, but environmentally destructive air service when what we should be doing is putting that money into rail services. [Interruption.] And you'd be a lot better placed, Darren Millar, to—[Interruption.]
Wel, credaf ein bod wedi cael enghraifft gwbl ragorol o'r hyn y mae'r Ceidwadwyr yn ei feddwl o'u hymrwymiad i sero net. Gadewch inni ariannu gwasanaeth awyr sy'n fasnachol hyfyw, ond sy'n ddinistriol i'r amgylchedd, er mai'r hyn y dylem ei wneud yw rhoi'r arian hwnnw tuag at wasanaethau rheilffyrdd. [Torri ar draws.] A byddech yn well o lawer, Darren Millar—[Torri ar draws.]
Darren Millar, you've had your chance to ask your question. Allow the Minister to respond.
Darren Millar, rydych wedi cael eich cyfle i ofyn eich cwestiwn. Gadewch i'r Gweinidog ymateb.
You'd be a lot better placed to use your undoubted emotional energy to get the Government in Westminster to properly fund rail services in Wales, and get behind the net-zero commitment that you say you will support, but every single time we do anything towards it, you say something different. It's absolute nonsense to say that the solution to north Wales connectivity is to put more airlines half-empty into the air, when we are looking at a climate emergency the like of which we've never seen before. [Interruption.] I absolutely am not listening to that, because it is nonsense.
Byddech yn well o lawer yn defnyddio eich egni emosiynol diamheuol i gael y Llywodraeth yn San Steffan i ariannu gwasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru yn briodol, a chefnogi'r ymrwymiad sero net y dywedwch y byddwch yn ei gefnogi, ond bob tro y gwnawn unrhyw beth tuag ato, rydych yn dweud rhywbeth gwahanol. Nonsens llwyr yw dweud mai'r ateb i gysylltedd gogledd Cymru yw rhoi mwy o awyrennau hanner gwag yn yr awyr, pan fyddwn yn edrych ar argyfwng hinsawdd nad ydym erioed wedi gweld ei debyg o'r blaen. [Torri ar draws.] Nid wyf am wrando ar hynny o gwbl, gan ei fod yn nonsens.
Mae'n rhaid i mi ddweud, Llywydd, dwi'n rhyfeddu at ragrith y Ceidwadwyr yn fan hyn, yn lladd ar gysylltiadau de-gogledd, yn dweud bod gormod o fuddsoddiad yn y de, pan oedden nhw eisiau gwario biliynau o bunnoedd ar yr M4 yn y de-ddwyrain. Dwi'n synnu bod Carolyn Thomas wedi gofyn y cwestiwn yma a hithau mor ffwrdd-â-hi ar raglen Sharp End ITV Cymru neithiwr ynglŷn â chysylltiadau de-gogledd, yn awgrymu bod fawr o ots am y cysylltiadau de-gogledd oherwydd bod Llywodraeth Cymru yn rhoi buddsoddiad i mewn i dechnoleg ddigidol. Rŵan, peidiwch â fy nghamddeall i, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol Cymru ddigidol, dwi'n croesawu'r buddsoddiad mewn prosesu signalau digidol, ond peidiwch â thrio dweud wrthyf i fod a wnelo'r buddsoddiad hwnnw unrhyw beth â chysylltiadau trafnidiaeth de-gogledd. Mae Llywodraeth Cymru wedi dangos yn y ffordd maen nhw wedi gwneud y penderfyniad yma eu bod nhw wedi edrych ar bris yr hedfaniad rhwng Caerdydd ac Ynys Môn, ond ddim wedi ystyried beth oedd ei werth o—ei werth o fel arwydd bod ots gan ein Llywodraeth ni am uno'n gwlad ni drwy drafnidiaeth gyflym, bod ots gan Weinidogion am estyn allan i ardaloedd sydd, dwi'n addo ichi, yn teimlo'n bell iawn ar adegau o'r brifddinas a lle mae ein Llywodraeth ni.
Rŵan, fel dwi wedi ei ddweud o'r blaen, mi fues i'n bragmataidd a dweud, wrth gwrs bod ein dulliau newydd ni o weithio yn sgil COVID wedi gwanhau y cynllun busnes. Does dim angen teithio bob amser o un pen y wlad i'r llall. Mi ddywedais i, wrth gwrs bod ein pryderon cynyddol ni am yr amgylchedd yn rhywbeth i'w groesawu a bod hynny hefyd yn newid y cyd-destun. Ond, y cwestiwn y gwnes i ei ofyn, yn syml iawn, oedd: os nad yr awyren fel buddsoddiad o werth ein cysylltiadau ni o un pen y wlad i'r llall, yna beth? A beth gawson ni yn y cyhoeddiad yma oedd dim. Dim ymrwymiad o gwbl, dim buddsoddiad o gwbl mewn gwella a chryfhau cysylltedd rhwng y de a'r gogledd, a dim arwydd bod ots gan y Llywodraeth yma ynglŷn â sut mae'n gwlad ni'n cael ei chysylltu yn economaidd ac yn gymdeithasol.
I have to say, Llywydd, that I am shocked by the hypocrisy of the Conservatives here, denigrating north-south links, saying that there's been too much investment in south Wales, when they wanted to spend billions of pounds on the M4 in the south-east. I am shocked that Carolyn Thomas asked this question given that she was so lackadaisical on the Sharp End programme on ITV Wales last night about north-south links, saying that there wasn't much of a problem with north-south links because the Welsh Government was investing in digital. Now, don't misunderstand me, as the chair of the cross-party group on digital Wales, I welcome the investment in digital signal processing, but don't try to tell me that that investment has anything to do with transport connections between north and south. The Welsh Government has shown in the way that they've made this decision that they've looked at the cost of the flight between Cardiff and Anglesey, but haven't considered its value—its value as a sign that our Government cares about uniting our nation through swift transport, that Ministers care about reaching out to areas that, I promise you, do feel very far away from the capital city at times, where our Government is based.
Now, as I've said in the past, I was pragmatic and said that of course our new ways of working in light of COVID had weakened the business plan. We don't always need to travel from one end of the country to another. I said that of course our increasing concern about the environment was something that should be welcomed, and that also changes the context. But, the question that I asked, very simply, was: if not an air link as an investment in the value of our connections from one end of the country to another, then what? And what we got in this announcement was nothing. No commitment whatsoever, no investment whatsoever in improving and strengthening connections between north and south, and no sign that this Government cares about how our nation is linked economically and socially.
As one constituent of mine said,
'This is a decision that demonstrates a depressing lack of vision and ambition. Wales has so often been the victim of a casual decision made in London',
he said,
'ignorant or uncaring about its effects on Wales.'
Now, he feels that this is as casually ignorant of the need to bring us together as a nation through transport links—not necessarily the nature of that link and the air link that we've had, but the fact that nothing was provided and no vision was presented instead of it.
Fel y dywedodd un etholwr wrthyf,
'Mae hwn yn benderfyniad digalon sy'n dangos diffyg gweledigaeth ac uchelgais. Mae Cymru wedi dioddef mor aml oherwydd penderfyniad ffwrdd-â-hi a wnaed yn Llundain',
meddai,
'sy'n anwybodus neu'n ddi-hid ynglŷn â'i effeithiau ar Gymru.'
Nawr, mae'n teimlo bod hyn yr un mor anwybodus ynghylch yr angen i ddod â ni at ein gilydd fel cenedl drwy gysylltiadau trafnidiaeth—nid o reidrwydd natur y cyswllt hwnnw a'r cyswllt awyr a fu gennym, ond y ffaith na ddarparwyd unrhyw beth ac na chyflwynwyd gweledigaeth yn ei le.
Well, Rhun, I completely agreed with the first part of your analysis, of course, and I won't bother to repeat that. And I'm sorry to hear that your constituent felt that, because that was certainly not the impression that we wished to give. According to our pre-pandemic passenger surveys, undertaken by the operator, 77 per cent of the people who travelled on the service used it for work purposes—so, very few for leisure purposes—and we widely recognise that business travel has significantly reduced as a result of the pandemic, and the change in behaviour is likely to continue. We also had an independent study commissioned into the carbon impact of the service, and basically—I was not surprised to find this—it is the most carbon intensive way of connecting the two parts of Wales.
Now, I completely agree with you that we need to get the connectivity between north and south Wales much better, much faster, much more comfortable—something that you can do without having to worry about the effect on yourself and your journey. I completely agree with that. So, we've already announced, as I said in answer to Carolyn, the brand new 197 trains, which will come into effect in north Wales before the rest of the country. And, as part of the co-operation agreement between our two parties, we've agreed to work with you on a range of other measures to improve north and south connectivity. This money will help us to accelerate that connectivity work, and I'm looking forward to doing that.
I take your point about the digital, but I was nevertheless pleased to see the digital improvement. I know that you are too. We've announced a number of things that allow us to look at white premises on Ynys Môn—and you and I, in a previous life, went to look at some of those, so I was delighted with that as well. I absolutely accept that that doesn't improve the connectivity, but what it does do is make it more and more likely that people will work from home a very large percentage of the time, and make it more likely that the plane is even less full than it was in the first place.
So, I am sorry to hear your constituent felt like that. It was certainly not casually taken. It was the subject of a great deal of thought. We do not wish anyone in north Wales to feel less connected, and we look forward to working with you, through the co-operation agreement, on improving that north-south connectivity to the best of our ability, and also working with you to hold the feet of the Conservatives opposite to the fire about the absolutely scandalous position of rail infrastructure investment in Wales.
Wel, Rhun, cytunais yn llwyr â rhan gyntaf eich dadansoddiad, wrth gwrs, ac nid wyf am drafferthu ailadrodd hynny. Ac mae'n ddrwg gennyf glywed bod eich etholwr yn teimlo hynny, oherwydd yn sicr nid dyna'r argraff y dymunem ei rhoi. Yn ôl ein harolygon teithwyr cyn y pandemig, a gynhaliwyd gan y gweithredwr, roedd 77 y cant o'r bobl a oedd yn teithio ar y gwasanaeth yn ei ddefnyddio at ddibenion gwaith—felly, ychydig iawn a wnâi hynny at ddibenion hamdden—ac rydym yn cydnabod yn gyffredinol fod teithio busnes wedi lleihau'n sylweddol o ganlyniad i'r pandemig, ac mae'r newid ymddygiad yn debygol o barhau. Hefyd, cawsom astudiaeth annibynnol wedi'i chomisiynu i effaith carbon y gwasanaeth, ac yn y bôn—nid oeddwn yn synnu gweld hyn—dyma'r ffordd fwyaf drud-ar-garbon o gysylltu'r ddwy ran o Gymru.
Nawr, rwy'n cytuno'n llwyr fod angen inni gael y cysylltedd rhwng y gogledd a'r de yn llawer gwell, yn llawer cyflymach, yn llawer mwy cyfforddus—rhywbeth y gallwch ei wneud heb orfod poeni am yr effaith arnoch chi a'ch taith. Rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Felly, rydym eisoes wedi cyhoeddi, fel y dywedais wrth ateb Carolyn, y trenau 197 newydd sbon, a fydd yn gweithredu yn y gogledd cyn gweddill y wlad. Ac fel rhan o'r cytundeb cydweithio rhwng ein dwy blaid, rydym wedi cytuno i weithio gyda chi ar ystod o fesurau eraill i wella cysylltedd rhwng y gogledd a'r de. Bydd yr arian hwn yn ein helpu i gyflymu'r gwaith cysylltedd hwnnw, ac rwy'n edrych ymlaen at wneud hynny.
Rwy'n derbyn eich pwynt am y digidol, ond roeddwn serch hynny'n falch o weld y gwelliant digidol. Gwn eich bod chithau hefyd. Rydym wedi cyhoeddi nifer o bethau sy'n caniatáu inni edrych ar safleoedd gwyn ar Ynys Môn—ac fe aethoch chi a minnau, mewn bywyd blaenorol, i edrych ar rai o'r rheini, felly roeddwn wrth fy modd ynglŷn â hynny hefyd. Rwy'n derbyn yn llwyr nad yw hynny'n gwella'r cysylltedd, ond yr hyn y mae'n ei wneud yw ei gwneud yn fwy a mwy tebygol y bydd pobl yn gweithio gartref am ganran fawr iawn o'r amser, ac yn ei gwneud yn fwy tebygol fod yr awyren hyd yn oed yn llai llawn nag yn y lle cyntaf.
Felly, mae'n ddrwg gennyf glywed bod eich etholwr yn teimlo felly. Yn sicr, nid oedd yn benderfyniad ffwrdd-â-hi. Roedd yn destun llawer iawn o feddwl. Nid ydym am i neb yn y gogledd deimlo'n fwy digyswllt, ac edrychwn ymlaen at weithio gyda chi, drwy'r cytundeb cydweithio, ar wella'r cysylltedd rhwng y gogledd a'r de hyd eithaf ein gallu, a gweithio gyda chi hefyd i roi pwysau ar y Ceidwadwyr gyferbyn ynghylch sefyllfa gwbl warthus y buddsoddiad yn y seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru.
Diolch i'r Gweinidog am yr atebion i'r cwestiynau yna. Hi eto sydd yn ateb y cwestiwn amserol nesaf, a'r cwestiwn hwnnw gan Natasha Asghar.
I thank the Minister for the responses to those questions. She is also responding to the next topical question, and that question is from Natasha Asghar.
2. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda gweithredwyr rheilffyrdd ynghylch y posibilrwydd o darfu ar wasanaethau rheilffyrdd oherwydd cyngherddau Stereophonics a Tom Jones yng Nghaerdydd y penwythnos hwn? TQ638
2. What discussions has the Minister had with rail operators about the potential disruption to rail services due to the Stereophonics and Tom Jones concerts in Cardiff this weekend? TQ638
Thank you for that question, Natasha. Following recent difficulties with travelling on event days, we've asked Transport for Wales to provide as much additional capacity and extra services as possible, alongside clear advice to customers to support events such as the Stereophonics and Tom Jones concerts this weekend. However—
Diolch am y cwestiwn hwnnw, Natasha. Yn dilyn anawsterau diweddar gyda theithio ar ddiwrnodau digwyddiadau, rydym wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru ddarparu cymaint o gapasiti ychwanegol a gwasanaethau ychwanegol â phosibl, ochr yn ochr â chyngor clir i gwsmeriaid gefnogi digwyddiadau fel cyngherddau Stereophonics a Tom Jones y penwythnos hwn. Fodd bynnag—
Thank you for that—
Diolch ichi am hynny—
Sorry, I haven't quite finished.
Mae'n ddrwg gennyf, nid wyf wedi gorffen yn llwyr.
Apologies for that.
Ymddiheuriadau am hynny.
However, as a point of realism, no rail operator carries as standard the extra flexibility to provide exactly the same level of service on days when mass events take place as they would on other days.
Fodd bynnag, y realiti yw nad oes gan unrhyw weithredwr rheilffyrdd lefel safonol o hyblygrwydd ychwanegol i allu darparu'r un lefel o wasanaeth yn union ar ddiwrnodau pan fydd digwyddiadau torfol yn digwydd ag a fyddai ganddynt ar ddiwrnodau eraill.
Thank you, Minister. I'm sure that you're aware that legends Tom Jones and the Stereophonics are set to play this weekend, undoubtedly in front of thousands of people, in Cardiff this Friday and Saturday. Now, only a few weeks ago, we all witnessed the complete chaos when Ed Sheeran staged three concerts in the Principality Stadium. There were 15-mile-long queues on the M4, motorists were trapped in their car parks because the city centre was in gridlock, and many people were left stranded on train platforms for hours on end because our crumbling rail network couldn't cope with the demand. To put it bluntly, Minister, Cardiff and surrounding areas were brought to a standstill because the Labour Government failed to plan ahead, and you cannot blame the Westminster Government for this.
I am sure that many here in the Chamber will agree with me that the last thing we want to see is a repeat of recent events on this coming Friday and Saturday, but sadly it appears that lessons have not been learnt, with Transport for Wales getting their excuses in and asking people not to use its services. It really is a sad state of affairs when people are being urged not to take a train because the rail network isn't fit for the twenty-first century. The Tom Jones concert and the Stereophonics concert had been in the calendar for at least six months, and anyone with this much common sense would know it's going to draw in thousands of people into the city. So, Minister, what lessons have been learnt from the Ed Sheeran fiasco, and what action is your Government going to be taking to minimise the disruption ahead of the concerts this week?
And secondly, the Welsh Government's major events strategy, which expired two years ago, had the aim of, and I quote,
'Developing a balanced and sustainable portfolio of major events which enhances Wales' international reputation and the wellbeing of its people and communities.'
Do you accept that this strategy has well and truly failed? And what discussions have you had with your colleagues about publishing an updated plan that actually does what it sets out to achieve? Thank you, Minister.
Diolch yn fawr, Weinidog. Rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol y bydd yr anfarwol Tom Jones a Stereophonics yn perfformio y penwythnos hwn, o flaen miloedd o bobl, yn ddi-os, yng Nghaerdydd ddydd Gwener a dydd Sadwrn yma. Nawr, ychydig wythnosau yn ôl, gwelsom i gyd yr anhrefn llwyr pan gynhaliodd Ed Sheeran dri chyngerdd yn Stadiwm Principality. Roedd ciwiau 15 milltir o hyd ar yr M4, modurwyr wedi'u caethiwo yn eu meysydd parcio oherwydd y tagfeydd yng nghanol y ddinas, a llawer o bobl wedi'u gadael ar blatfformau gorsafoedd am oriau oherwydd na allai ein rhwydwaith rheilffyrdd chwilfriw ymdopi â'r galw. Os caf ei roi'n blwmp ac yn blaen, Weinidog, daethpwyd â Chaerdydd a'r ardaloedd cyfagos i stop am fod y Llywodraeth Lafur wedi methu cynllunio ymlaen llaw, ac ni allwch feio Llywodraeth San Steffan am hyn.
Rwy'n siŵr y bydd sawl un yma yn y Siambr yn cytuno â mi mai'r peth olaf yr ydym am ei weld yw ailadrodd y digwyddiadau diweddar y dydd Gwener a'r dydd Sadwrn hwn, ond yn anffodus mae'n ymddangos nad yw gwersi wedi'u dysgu, gyda Trafnidiaeth Cymru yn rhoi esgusodion ymlaen llaw ac yn gofyn i bobl beidio â defnyddio ei gwasanaethau. Mae'n sefyllfa drist iawn pan fydd pobl yn cael eu hannog i beidio â dal trên am nad yw'r rhwydwaith rheilffyrdd yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Mae cyngherddau Tom Jones a Stereophonics wedi bod ar y calendr ers o leiaf chwe mis, a byddai unrhyw un sydd â chymaint â hyn o synnwyr cyffredin yn gwybod eu bod yn mynd i ddenu miloedd o bobl i mewn i'r ddinas. Felly, Weinidog, pa wersi sydd wedi'u dysgu o ffiasgo Ed Sheeran, a pha gamau y bydd eich Llywodraeth yn eu cymryd i leihau'r aflonyddwch cyn y cyngherddau yr wythnos hon?
Ac yn ail, nod strategaeth digwyddiadau mawr Llywodraeth Cymru, a ddaeth i ben ddwy flynedd yn ôl, oedd
'datblygu portffolio cytbwys a chynaliadwy o ddigwyddiadau mawr a fydd yn gwella lles pobl a chymunedau Cymru ac enw da'r wlad yn rhyngwladol.'
A ydych yn derbyn bod y strategaeth hon wedi methu'n llwyr? A pha drafodaethau a gawsoch gyda'ch cyd-Weinidogion ynglŷn â chyhoeddi cynllun wedi'i ddiweddaru sy'n gwneud yr hyn y bwriadwyd iddo ei gyflawni? Diolch yn fawr, Weinidog.
Well, again, at least some of the righteous indignation that's perceived in this Chamber from the Conservatives could be rightly directed to getting the right amount of rail infrastructure investment into Wales, couldn't it? So, please do direct it in that direction occasionally.
However, we absolutely, of course, accept that the level of service provided to passengers by TfW over that weekend was not good enough, and we absolutely understand the frustration. We have a limited capacity in relation to current rolling stock, and you already know, and I won't repeat again, that the brand-new trains that are being built and tested now will increase capacity. The long-term solution to overcrowding on event days is, of course, increased capacity, and we're working hard to deliver that through the new trains and increased services in our timetables. None of those things can happen overnight, and TfW is one of the only services to go back to pre-pandemic timetables, just to be clear.
I also think you need to acknowledge that with events such as these concerts, there is significant demand for additional capacity and services for passengers travelling from and back to Bristol, Birmingham, London, et cetera, and those services are run by Great Western Railway and CrossCountry Trains, who only operate the level of service agreed by the UK Government. So, again, directing some of your apparently righteous indignation towards the UK Government would actually be very welcome here.
We are clear what we want to do, and we are clear that we want to introduce the new rolling stock across Wales. We are also clear that people who live locally should try and use other forms of transport on event days. I am also very clear that if you go to a major event, you cannot expect to simply vacate the car park in 1.5 minutes. I love attending live music events; I absolutely accept that it's going to take me longer to get out of the city that I've gone to, and that's any city that you go to those events in, because the transport system is set up for normal operation and some peak. It is not set up to empty Wembley Stadium, for example. So, if you go there, you wait in queues to come out because that's part of the experience; that's what happens. I don't understand what you think we would do with the increased capacity on all the other days of the week. That's not an efficient way to run a railway service.
Nevertheless, it was very disappointing to see the overcrowding on TfW services in north Wales over the weekend, and we have asked them to make every effort to focus resources at the busiest services and ensure that passenger communication is absolutely timely and to point. We're also in the process of loaning two additional trains from Northern Trains, in addition to the brand-new CAF trains planned to enter service later this year, which will enable that additional capacity to be provided on busy services and to support events.
Wel, unwaith eto, gellid cyfeirio o leiaf rywfaint o'r dicter cyfiawn a deimlir yn y Siambr hon gan y Ceidwadwyr tuag at gael y swm cywir o fuddsoddiad yn y seilwaith rheilffyrdd i Gymru, oni ellid? Felly, a fyddech cystal â'i gyfeirio i'r cyfeiriad hwnnw o bryd i'w gilydd.
Fodd bynnag, rydym yn derbyn yn llwyr, wrth gwrs, nad oedd lefel y gwasanaeth a ddarparwyd i deithwyr gan Trafnidiaeth Cymru dros y penwythnos hwnnw yn ddigon da, ac rydym yn llwyr ddeall y rhwystredigaeth. Capasiti cyfyngedig sydd gennym o ran cerbydau trên ar hyn o bryd, ac rydych eisoes yn gwybod, ac ni wnaf ei ailadrodd eto, y bydd y trenau newydd sbon sy'n cael eu hadeiladu a'u profi yn awr yn cynyddu capasiti. Yr ateb hirdymor i orlenwi ar ddiwrnodau digwyddiadau, wrth gwrs, yw mwy o gapasiti, ac rydym yn gweithio'n galed i gyflawni hynny drwy'r trenau newydd a mwy o wasanaethau yn ein hamserlenni. Ni all yr un o'r pethau hynny ddigwydd dros nos, a Trafnidiaeth Cymru yw un o'r ychydig wasanaethau sydd wedi dychwelyd at amserlenni cyn y pandemig, i fod yn glir.
Credaf hefyd fod angen ichi gydnabod, gyda digwyddiadau fel y cyngherddau hyn, fod galw sylweddol am gapasiti a gwasanaethau ychwanegol i deithwyr sy'n teithio o ac yn ôl i Fryste, Birmingham, Llundain, ac ati, ac mae'r gwasanaethau hynny'n cael eu rhedeg gan Great Western Railway a CrossCountry Trains, sydd ond yn gweithredu lefel y gwasanaeth y cytunwyd arni gan Lywodraeth y DU. Felly, unwaith eto, byddai ichi gyfeirio rhywfaint o'ch dicter cyfiawn tuag at Lywodraeth y DU yn cael croeso mawr yma.
Rydym yn glir ynglŷn â'r hyn y dymunwn ei wneud, ac rydym yn glir ein bod am gyflwyno'r cerbydau trên newydd ledled Cymru. Rydym hefyd yn glir y dylai pobl sy'n byw'n lleol geisio defnyddio mathau eraill o drafnidiaeth ar ddiwrnodau digwyddiadau. Rwyf hefyd yn glir iawn, os ewch i ddigwyddiad mawr, na allwch ddisgwyl gadael y maes parcio mewn 1.5 munud. Rwyf wrth fy modd yn mynychu digwyddiadau cerddoriaeth byw; rwy'n derbyn yn llwyr y bydd yn cymryd mwy o amser imi fynd allan o'r ddinas yr euthum iddi, ac mae hynny'n cynnwys unrhyw ddinas y byddwch yn mynd i'r digwyddiadau hyn ynddi, oherwydd mae'r system drafnidiaeth wedi'i sefydlu ar gyfer gweithrediad arferol a rhywfaint o adegau prysur. Nid yw wedi'i sefydlu i wagio Stadiwm Wembley, er enghraifft. Felly, os ewch chi yno, rydych chi'n aros mewn ciwiau i ddod allan oherwydd bod hynny'n rhan o'r profiad; dyna sy'n digwydd. Nid wyf yn deall beth y credwch y byddem yn ei wneud gyda'r capasiti cynyddol ar holl ddyddiau eraill yr wythnos. Nid yw honno'n ffordd effeithlon o redeg gwasanaeth rheilffordd.
Serch hynny, roedd yn siomedig iawn gweld y gorlenwi ar wasanaethau Trafnidiaeth Cymru yn y gogledd dros y penwythnos, ac rydym wedi gofyn iddynt wneud pob ymdrech i ganolbwyntio adnoddau ar y gwasanaethau prysuraf a sicrhau bod cyfathrebu â theithwyr yn gwbl amserol ac i'r pwynt. Rydym hefyd yn y broses o fenthyg dau drên ychwanegol gan Northern Trains, yn ogystal â'r trenau CAF newydd sbon y bwriedir eu rhoi ar waith yn nes ymlaen eleni, a fydd yn ei gwneud hi'n bosibl darparu'r capasiti ychwanegol hwnnw ar wasanaethau prysur ac i gefnogi digwyddiadau.
Diolch, Weinidog. Roeddwn i'n falch o'ch clywed chi'n dweud fan yna o ran y pwynt am y penwythnos, oherwydd mae'n un peth pan ydyn ni'n sôn am fandiau rhyngwladol yn dod yma i Gymru, ond pan fydd ein tîm cenedlaethol ni yn chwarae yn ein prifddinas, mi fyddwn i'n gobeithio y byddem ni'n gallu cael y drafnidiaeth gyhoeddus fel bod pawb yng Nghymru yn gallu dod i gefnogi eu tîm cenedlaethol os ydyn nhw'n dewis gwneud hynny. Dwi'n meddwl bod yna bwynt hefyd o ran y cysylltiadau, nid dim ond o ran pobl o'r gogledd yn dod i'r de, ond mae'n rhaid i bobl o'r de allu mynd i'r gogledd, a'n bod ni'n cael mwy o ddigwyddiadau, a bydd hynny yn rhoi heriau, wedyn, os oes gennym ni ddigwyddiadau mawr yn digwydd mewn llefydd fel Wrecsam, ac ati, bod pobl yn gallu teithio yna. Ac mae hynny'n golygu cael trafnidiaeth gyhoeddus sydd yn ymwybodol o ddigwyddiadau mawr fel hyn.
Yr hyn sy'n fy mhryderu i fwyaf ydy'r straeon am drenau gorlawn, hwyr, neu sydd ddim yn rhedeg o gwbl, pan nad oes yna ddigwyddiadau mawr, a hefyd sut rydyn ni'n cael nid i Lundain ac ati ar ôl y cyngherddau mawr yma, ond i gymoedd y de ac ardaloedd o Gaerdydd drwy drafnidiaeth gyhoeddus. Rydyn ni'n gwybod rŵan bod yna ddatblygiadau newydd yn y brifddinas, fel yr arena newydd yn y Bae, a fydd â chapasiti o 15,000. Rydyn ni'n gwybod am yr holl ddatblygiadau o ran tai sydd yng ngogledd y ddinas, ac ati. Ac rydyn ni'n gwybod bod gridlock llwyr o ran traffig ar y funud. Wedyn, dwi'n meddwl am yr heriau mawr sydd gennym ni—dydy'r metro ddim am ddatrys hynny chwaith. Felly, sut ydym ni'n mynd i sicrhau ein bod ni rŵan yn cael pobl allan o'u ceir—os oes ganddyn nhw geir ac yn gallu fforddio defnyddio'r rheini—i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus fforddiadwy, fel ein bod ni, fel rydych chi wedi cyfeirio ato yn eich ymateb i'r cwestiwn cyntaf heddiw hefyd—? Sut ydyn ni'n mynd i daclo'r argyfwng hinsawdd os oes yna gymaint o rwystrau ar y funud yn stopio pobl rhag defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus?
Thank you, Minister. I was pleased to hear you saying about the weekend, because it's one thing to talk about international bands coming here to Wales, but when our national team is playing in our capital city, I would hope that we could have public transport so that everyone in Wales could come to support their national team, if they chose to do just that. I think there's also a point about connections not just in terms of people from the north coming to south Wales, but people from south Wales need to be able to go to the north, so we have more events there, and that will pose challenges, if we have major events happening in places such as Wrexham, and so on, that people can travel there. That does mean having public transport that does respond to these kinds of major events.
What concerns me most is these stories about overcrowded, late-running trains, or those that don't run at all, when there aren't major events, and also, how do we get not to London, but to the Valleys and areas of Cardiff via public transport. We know that there are new developments in the capital, such as the new arena in the Bay, which will have a capacity of 15,000. We know about all of the housing developments in the north of the capital, and so on. And we know that traffic is in gridlock at the moment. I think about the major challenges that are facing us—the metro isn't going to solve all of those either. So, how are we going to ensure that we now get people out of their cars—if they have cars, and can afford to use them—so that they use public, affordable transport, so that we, as you have already said in your response to the first question today—? How are we going to tackle the climate crisis if there are so many barriers facing us, preventing people from using public transport?
Thank you very much for those remarks. I agree with all of them, really. The big issue for us is how to calibrate the change in modal shift that we are seeking to do, and to shift investment away from support for the car, which is a culturally ingrained concept for all of us. We've had this culturally ingrained in us since the middle of the twentieth century, and in a raft of legislation that went through in the mid 1980s, deregulating buses, and so on—an absolutely catastrophic economic model, which has clearly failed across the country. As my colleague Lee Waters said in committee this morning, it's not at all a surprise that Transport for London works—it wasn't deregulated. And it shows that you need a regulated, joined-up service, with a public service ethos and not a commercial profit ethos, to make those things happen. So, we have a journey to get there, we need to take people with us, we need to make it easier and easier for people to do the right thing and not do the wrong thing.
In response to Rhun on the last question as well, we need to work hard to ensure connectivity all over Wales—north to south, of course, west to east, of course; people in my constituency, in Swansea, have real serious issues with getting to events, and so on. We need to make sure that we do get people out of their cars, onto public transport, and, where possible, locally, into active travel routes. TfW, for the events at the weekend, have been appealing to people who could get there by active travel to do so, and for people to just be sensible about how long it will take for things to happen. As I say, I love an international match myself, it's one of my favourite things to do, but you factor into the equation how long it's going to take you to get there and park and get in, and how long it's going to take you to get out. Because we know that cities, especially if there's a stadium right in the middle, have issues with the peak right at the end of the concert. It's not unique to Cardiff or Wales, that happens all over the world, and if you're sensible, you regard it as part of the experience. And that's not to take away from the fact that we are not satisfied with the passenger experience and the overcrowding—of course we are not. We have a range of measures in place, and it will take a little time to bed in to make those things possible.
Diolch yn fawr iawn am eich sylwadau. Rwy'n cytuno â phob un ohonynt, a dweud y gwir. Y mater mawr i ni yw sut i raddnodi’r newid yr ydym yn ceisio’i wneud o ran newid dulliau teithio, a symud buddsoddiad oddi wrth gefnogaeth i geir, sy’n gysyniad sydd wedi’i wreiddio’n ddiwylliannol ym mhob un ohonom. Mae hyn wedi’i wreiddio’n ddiwylliannol ynom ers canol yr ugeinfed ganrif, ac mewn llu o ddeddfau a gyflwynwyd yng nghanol y 1980au, dadreoleiddio bysiau, ac yn y blaen—model economaidd cwbl drychinebus, sy'n amlwg wedi methu ledled y wlad. Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Lee Waters, yn y pwyllgor y bore yma, nid yw’n syndod o gwbl fod Transport for London yn gweithio—ni chafodd ei ddadreoleiddio. Ac mae'n dangos bod angen gwasanaeth cydgysylltiedig wedi'i reoleiddio, a chanddo ethos gwasanaeth cyhoeddus yn hytrach nag ethos elw masnachol, i wneud i'r pethau hynny ddigwydd. Felly, mae gennym daith i gyrraedd yno, mae angen inni fynd â phobl gyda ni, mae angen inni ei gwneud yn fwyfwy hawdd i bobl wneud y peth iawn a pheidio â gwneud y peth anghywir.
Mewn ymateb i Rhun ar y cwestiwn olaf hefyd, mae angen inni weithio'n galed i sicrhau cysylltedd ledled Cymru—o'r gogledd i'r de, wrth gwrs, o'r gorllewin i'r dwyrain, wrth gwrs; mae gan bobl yn fy etholaeth i, yn Abertawe, broblemau gwirioneddol ddifrifol o ran cyrraedd digwyddiadau ac ati. Mae angen inni sicrhau ein bod yn cael pobl allan o’u ceir, ar drafnidiaeth gyhoeddus, a lle bo modd, yn lleol, ar lwybrau teithio llesol. Mae Trafnidiaeth Cymru, ar gyfer y digwyddiadau ar y penwythnos, wedi bod yn apelio ar bobl a allai gyrraedd yno drwy deithio llesol i wneud hynny, ac i bobl fod yn synhwyrol ynglŷn â faint o amser y bydd yn ei gymryd i bethau ddigwydd. Fel y dywedaf, rwyf wrth fy modd mewn gêm ryngwladol, mae'n un o fy hoff bethau i'w gwneud, ond mae'n rhaid ichi gynnwys faint o amser y bydd yn ei gymryd ichi gyrraedd yno a pharcio a mynd i mewn, a pha mor hir y bydd yn ei gymryd ichi ddod allan. Oherwydd gwyddom fod dinasoedd, yn enwedig os oes stadiwm yn y canol, yn wynebu problemau gyda'r adegau prysur ar ddiwedd y cyngerdd. Nid yw'n unigryw i Gaerdydd nac i Gymru, mae'n digwydd ym mhob rhan o'r byd, ac os ydych yn synhwyrol, rydych yn ei ystyried yn rhan o'r profiad. Ac nid yw hynny'n lleihau dim ar y ffaith nad ydym yn fodlon ar y profiad i deithwyr a'r gorlenwi—wrth gwrs nad ydym. Mae gennym ystod o fesurau ar waith, a byddant yn cymryd rhywfaint o amser i wreiddio er mwyn gwneud y pethau hynny’n bosibl.
Minister, thank you for your answers so far. What is disappointing from your answers so far is that you're deflecting to say that you can't plan for peaks and troughs. These events are well advertised, well understood, because Cardiff hasn't suddenly become a destination city; the Principality Stadium has been there since 1999, and hosted many major events. There are simple things like the flow of information to customers at Cardiff Central railway station, which wasn't evident during the Ed Sheeran event, and people just standing in queues oblivious to what could happen—frustration is bound to be created in that situation. It is not acceptable for people to have to wait two to three hours to get out of car parks. I accept the point that you've made, that you wouldn't expect to get out in a minute or two—no-one would expect that—but two to three hours, Minister, that is not acceptable.
For people to come from London and other parts of the country and arrive in our capital city after allowing extra time to travel here, but only arriving at 9.30 p.m. or 9.45 p.m. after leaving London at midday, that clearly is unacceptable. So, from these benches, what we're asking is what lessons have been learnt, what measures can be put in place. I appreciate there's a limit on how much rolling stock is available, but when TfW say they're going to run rolling stock and that rolling stock does not materialise, that adds to the exasperation that people feel when they're in those queues at Cardiff Central station. So, please, can we have something positive to take away from this session that shows that there will be better messaging, that where the timetable is published it will be kept to, so that people can have confidence that they can make a reasonable journey in and out of our capital city?
Weinidog, diolch am eich atebion hyd yma. Yr hyn sy'n siomedig o'ch atebion hyd yma yw eich bod yn osgoi'r cwestiwn drwy ddweud na allwch gynllunio ar gyfer adegau prysur ac adegau llai prysur. Mae’r digwyddiadau hyn wedi’u hysbysebu’n dda, maent wedi'u deall yn dda, gan nad yw Caerdydd wedi dod yn ddinas gyrchfan dros nos; mae Stadiwm Principality yno ers 1999, a llawer o ddigwyddiadau mawr wedi'u cynnal yno. Mae pethau syml fel llif gwybodaeth i gwsmeriaid yng ngorsaf reilffordd Caerdydd Canolog, nad oedd yno yn ystod digwyddiad Ed Sheeran, a phobl yn sefyll mewn ciwiau heb wybod beth a allai ddigwydd—mae'r sefyllfa honno'n sicr o greu rhwystredigaeth. Nid yw’n dderbyniol fod pobl yn gorfod aros dwy i dair awr i fynd allan o feysydd parcio. Rwy'n derbyn y pwynt a wnaethoch, na fyddech yn disgwyl dod allan mewn munud neu ddwy—ni fyddai unrhyw un yn disgwyl hynny—ond dwy neu dair awr, nid yw hynny’n dderbyniol, Weinidog.
I bobl ddod o Lundain a rhannau eraill o’r wlad a chyrraedd ein prifddinas ar ôl caniatáu amser ychwanegol i deithio yma, yna cyrraedd am 9.30 pm neu 9.45 pm ar ôl gadael Llundain am hanner dydd, mae hynny’n amlwg yn annerbyniol. Felly, o'r meinciau hyn, yr hyn a ofynnwn yw pa wersi a ddysgwyd, pa fesurau y gellir eu rhoi ar waith. Rwy’n derbyn bod cyfyngiad ar faint o gerbydau trên sydd ar gael, ond pan fydd Trafnidiaeth Cymru yn dweud y byddant yn darparu cerbydau trên, ac nad yw'r cerbydau hynny'n cyrraedd wedyn, mae hynny’n ychwanegu at y dicter y mae pobl yn ei deimlo pan fyddant yn y ciwiau yng ngorsaf Caerdydd Canolog. Felly, os gwelwch yn dda, a gawn ni fynd â rhywbeth cadarnhaol o'r sesiwn hon sy'n dangos y bydd negeseuon gwell yn cael eu rhoi, ac y bydd y gwasanaethau'n cadw at yr amserlen pan fydd yn cael ei chyhoeddi, er mwyn i bobl fod yn hyderus y gallant wneud taith resymol i mewn ac allan o'n prifddinas?
Yes, absolutely, Andrew. I'm not in any way saying that we can't do better. My answer to the question—I'll just repeat a little bit of it—is that we have asked Transport for Wales to provide as much additional capacity and extra services as possible, alongside absolutely clear advice to customers about the nature of the service and what we're looking at. I completely agree with that. I do not want people standing in lines not having any clue what's going on or anything else. I completely agree with that and I am not in any way sliding away from the fact that we should have done that better last time. We've had stringent conversations with Transport for Wales to maximise that, absolutely.
But, as I also said, we don't run all of the services coming from Bristol, Manchester and London. Those are UK operators, operating to UK rules, and only the UK Ministers can talk to them about increasing capacity and increasing rolling stock. Genuinely, I'm not trying to make a political point. Genuinely, they need to be asked to make sure that Cardiff runs as a destination properly with those other services too. And you on those benches, you could add your voice to that, because that would be helpful. But I am not sliding out of saying that we can't do better. We absolutely can and should do better, but we do need all the services coming—to Cardiff in this particular instance, but as Heledd just said, to all over Wales—to step up to that as well.
I agree that two or three hours is not acceptable, but nor should we be expecting the whole thing to clear in 20 minutes, as it does not in any stadium in any place in the world. This is about some realism, about people planning their journeys properly, about local people being sensitive to how long that's going to take and using alternate means of transport, where that's possible. If it's not possible, then, clearly, they should be relying on public services and everybody being sensible about it. But I cannot emphasise enough that I started this answer by saying that we have had those conversations with Transport for Wales and asked them to provide that additional capacity and extra services as much as possible.
Ie, yn hollol, Andrew. Nid wyf yn dweud mewn unrhyw ffordd na allwn wneud yn well. Fy ateb i’r cwestiwn—fe ailadroddaf rywfaint ohono—yw ein bod wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru ddarparu cymaint o gapasiti ychwanegol a gwasanaethau ychwanegol â phosibl, ochr yn ochr â chyngor cwbl glir i gwsmeriaid ynglŷn â natur y gwasanaeth a'r hyn yr ydym yn edrych arno. Rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Nid wyf am weld pobl yn sefyll mewn rhesi heb syniad beth sy'n digwydd nac unrhyw beth arall. Rwy'n cytuno'n llwyr â hynny ac nid wyf yn osgoi mewn unrhyw fodd y ffaith y dylem fod wedi gwneud hynny’n well y tro diwethaf. Rydym wedi cael sgyrsiau llym gyda Trafnidiaeth Cymru i sicrhau bod hynny'n digwydd i'r graddau mwyaf posibl, yn bendant.
Ond fel y dywedais hefyd, nid ni sy'n rhedeg pob un o’r gwasanaethau a ddaw o Fryste, Manceinion a Llundain. Gweithredwyr y DU yw’r rheini, sy’n gweithredu yn unol â rheolau’r DU, a dim ond Gweinidogion y DU a all siarad â hwy ynglŷn â chynyddu capasiti a chynyddu nifer y cerbydau. O ddifrif, nid wyf yn ceisio gwneud pwynt gwleidyddol. O ddifrif, mae angen gofyn iddynt sicrhau bod Caerdydd yn gweithredu'n briodol fel cyrchfan gyda’r gwasanaethau eraill hynny hefyd. A chi ar y meinciau hynny, gallech ychwanegu eich llais at hynny, gan y byddai hynny o gymorth. Ond nid wyf yn osgoi dweud y gallem wneud yn well. Gallwn wneud yn well, a dylem wneud yn well, ond mae angen i'r holl wasanaethau a ddaw—i Gaerdydd yn yr achos penodol hwn, ond fel y dywedodd Heledd newydd, i bob rhan o Gymru—wella yn unol â hynny hefyd.
Cytunaf nad yw dwy neu dair awr yn dderbyniol, ond ni ddylem ychwaith fod yn disgwyl i’r holl beth glirio mewn 20 munud, gan nad yw hynny'n digwydd mewn unrhyw stadiwm yn unrhyw le yn y byd. Mae a wnelo hyn â rhywfaint o realaeth, â phobl yn cynllunio eu teithiau’n briodol, â phobl leol yn bod yn sensitif i faint o amser y mae’n mynd i’w gymryd a defnyddio dulliau trafnidiaeth amgen lle bo modd. Os nad yw hynny'n bosibl, yna yn amlwg, dylent fod yn dibynnu ar wasanaethau cyhoeddus, a phawb yn bod yn synhwyrol ynglŷn â'r peth. Ond ni allaf bwysleisio digon fy mod wedi dechrau’r ateb hwn drwy ddweud ein bod wedi cael y sgyrsiau hynny gyda Trafnidiaeth Cymru ac wedi gofyn iddynt ddarparu capasiti ychwanegol a gwasanaethau ychwanegol i'r graddau mwyaf sy'n bosibl.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf yw'r datganiadau 90 eiliad, ac mae'r datganiad cyntaf heddiw gan Darren Millar.
The next item is the 90-second statements, and the first today is from Darren Millar.
Diolch, Llywydd. This week marks the fortieth anniversary of the liberation of the Falkland Islands, following their invasion by Argentinian forces on 2 April 1982. The small British overseas territory in the south Atlantic was liberated by British forces on 14 June. The conflict saw 26,000 service personnel deployed in the air, on the ground and on the sea, and they were deployed to defend British sovereignty, democracy and freedom.
Many of those courageous military personnel were, of course, from our small nation of Wales, with the Welsh Guards playing a key role in the conflict. The guards, though, paid a high price for the liberation of the islands, losing 48 personnel and sustaining 97 casualties, more than any other British unit. The bombing of the RFA Sir Galahad alone took the lives of 32 Welsh Guards, when the ship was set ablaze after being bombed by the Argentines in Port Pleasant. Those scenes, of course, were watched with horror at home and abroad.
The events that took place in 1982 had a deep physical, mental and political impact on our nation, the scars of which are still felt today. But that impact was most felt by those brave men and women who fought to liberate the islands. In total, 255 British servicemen, 649 Argentine servicemen and three island civilians, all of them female, lost their lives. This week, as we commemorate the liberation of the Falkands, we must remember and respect all those involved and affected by the conflict, especially those who paid the ultimate sacrifice. We salute them all.
Diolch, Lywydd. Yr wythnos hon mae'n ddeugain mlynedd ers rhyddhau Ynysoedd Falkland, yn dilyn ymosodiad lluoedd yr Ariannin arnynt ar 2 Ebrill 1982. Rhyddhawyd y diriogaeth dramor Brydeinig fach yn ne Cefnfor Iwerydd gan luoedd Prydain ar 14 Mehefin. Yn ystod y gwrthdaro, bu 26,000 o'r lluoedd arfog yn weithredol yn yr awyr, ar y ddaear ac ar y môr, ac fe wnaethant wasanaethu i amddiffyn sofraniaeth, democratiaeth a rhyddid Prydain.
Roedd llawer o’r personél milwrol dewr hyn, wrth gwrs, yn dod o’n gwlad fach ni yng Nghymru, gyda’r Gwarchodlu Cymreig yn chwarae rhan allweddol yn y gwrthdaro. Fodd bynnag, talodd y gwarchodlu bris uchel am ryddhau'r ynysoedd, gan golli 48 o bersonél a dioddef 97 o anafiadau, mwy nag unrhyw uned Brydeinig arall. Lladdwyd 32 o'r Gwarchodlu Cymreig ar yr RFA Sir Galahad yn unig, pan aeth y llong ar dân ar ôl cael ei bomio gan yr Archentwyr yn Port Pleasant. Cafodd y golygfeydd hynny, wrth gwrs, eu gwylio gydag arswyd gartref a dros y môr.
Cafodd y digwyddiadau ym 1982 effaith gorfforol, feddyliol a gwleidyddol ddofn ar ein gwlad, ac rydym yn dal i deimlo eu creithiau hyd heddiw. Ond y dynion a'r menywod dewr a frwydrodd i ryddhau'r ynysoedd a deimlodd yr effaith honno fwyaf. Collodd cyfanswm o 255 o filwyr Prydain, 649 o filwyr yr Ariannin a thri o sifiliaid yr ynysoedd, pob un ohonynt yn fenywod, eu bywydau. Yr wythnos hon, wrth inni goffáu rhyddhau Ynysoedd Falkand, rhaid inni gofio a pharchu pawb a fu’n rhan o’r gwrthdaro ac yr effeithiwyd arnynt gan y gwrthdaro, yn enwedig y rheini a wnaeth yr aberth eithaf. Rydym yn saliwtio pob un ohonynt.
Mae'r datganiad nesaf gan Cefin Campbell.
The next statement is from Cefin Campbell.
Diolch, Llywydd. Dwi eisiau talu teyrnged i Phil Bennett, a fu farw dros y penwythnos yn 73 oed. Roedd Phil yn un o'r chwaraewyr rygbi gorau erioed i gynrychioli Cymru, y Llewod a'r Barbariaid. I'r rhai ohonom a gafodd y fraint o'i weld yn chwarae yng nghrys coch Llanelli neu Gymru, roedd yn wledd i'r llygaid. Disgrifiwyd y ffordd roedd Benny yn rhedeg ac yn ochrgamu fel poetry in motion. Ganwyd a magwyd Phil yn Felinfoel yn 1948. Ac er i rai ddweud wrtho ei fod yn rhy fach i chwarae rygbi, fe ddaeth o dan ofal y digymar Carwyn James, ac aeth ymlaen i chwarae 413 o gemau i Lanelli, gan wasanaethu’r clwb fel capten am chwe blynedd. Enillodd 29 o gapiau dros Gymru, chwaraeodd 20 gêm i'r Barbariaid, fe oedd seren taith y Llewod i Dde Affrica yn 1974, ac yn gapten ar y daith i Seland Newydd yn 1977.
Ond, er gwaetha'r llwyddiannau hyn, uchafbwynt ei yrfa heb os oedd y fuddugoliaeth hanesyddol honno, 9-3, yn erbyn y crysau duon ar Barc y Strade yn 1972—the day the pubs ran dry, fel y dywedodd Max Boyce. Sgoriodd Phil Bennett rai o'r ceisiau gorau yn hanes y gamp, gan ennill tair coron drifflyg a dwy bencampwriaeth pum gwlad yng nghrys coch Cymru. Er ei lwyddiant anhygoel ar y cae rygbi, roedd e'n berson cwbl ddiymhongar, ac arhosodd yn driw i'w filltir sgwâr tan y diwedd. Diolch, Phil, am dy gyfraniad aruthrol i’r gamp, i Lanelli, ac i Gymru, ac am adael atgofion o chwaraewr cwbl unigryw na welir ei debyg byth eto.
Thank you, Llywydd. I'd like to pay tribute to Phil Bennett, who passed away at the age of 73 over the weekend. Phil was one of the best ever rugby players to represent Wales, the Lions and the Barbarians. For those of us who had the privilege of seeing him play in the red shirt of Llanelli or Wales, it was a feast for the eyes. The way that Benny ran and sidestepped was described as poetry in motion. Phil was born and grew up in Felinfoel in 1948. And although some told him that he was too small to play rugby, under Carwyn James's tutelage, he went on to play 413 games for Llanelli, serving the club as captain for six years. He won 29 caps for Wales, he played 20 games for the Barbarians, he was the star of the Lions tour to South Africa in 1974, and he was captain of the tour of New Zealand in 1977.
But, despite all of these successes, the highlight of his career was that historic victory, 9-3, against the All Blacks at Stradey Park in 1972—the day the pubs ran dry, as Max Boyce said. Phil Bennett scored some of the best tries ever, winning three triple crowns and two five nations championships in the red shirt of Wales. Despite his huge success on the pitch, he was a very modest person, and he was true to his square mile until the very end. Thank you, Phil, for your vast contribution to the sport, to Llanelli, and to Wales, and for leaving such unique memories of a player that we will never see the like of again.
This week marks Men's Health Week 2022, a week that aims to raise awareness around the health issues that affect men disproportionately, whilst focusing on encouraging men to become aware of problems they may have or could develop, whilst encouraging them to gain the courage to do something about it.
Some of these statistics regarding men's health are quite alarming. As we sadly know, three out of four suicides are committed by men, 12.5 per cent of men suffer from mental health disorders, and men are nearly three times more likely than women to become alcohol dependent. Men are also more likely to use and die from illegal drugs. All of this and more culminates in the fact that the ultimate indicator of health, our life expectancy, means that men die four years younger than women in the UK.
It's clear that many men find it difficult to open up and talk about their health. We heard earlier today some of the positive work that organisations like Men's Sheds—I'm a trustee of the Abergele Men's Shed—can carry out and we must encourage those to exist so that more men can feel open and confident to talk about the challenges they face.
In closing, I would urge all Members of the Senedd today to join me in taking the opportunity to mark Men's Health Week, raise awareness of the issues facing men, and also encourage them to do something about it. Diolch yn fawr iawn.
Yr wythnos hon yw Wythnos Iechyd Dynion 2022, wythnos sy’n anelu at godi ymwybyddiaeth o’r problemau iechyd sy’n effeithio’n anghymesur ar ddynion, gan ganolbwyntio ar annog dynion i ddod yn ymwybodol o broblemau a allai fod ganddynt neu y gallent eu datblygu, a'u hannog i fagu’r dewrder i wneud rhywbeth am y peth.
Mae rhai o'r ystadegau ynglŷn ag iechyd dynion yn eithaf brawychus. Fel y gwyddom, yn anffodus, dynion yw tri o bob pedwar sy'n cyflawni hunanladdiad, mae 12.5 y cant o ddynion yn dioddef o anhwylderau iechyd meddwl, ac mae dynion bron deirgwaith yn fwy tebygol na menywod o ddod yn ddibynnol ar alcohol. Mae dynion hefyd yn fwy tebygol o ddefnyddio a marw o ganlyniad i gyffuriau anghyfreithlon. Mae hyn oll a mwy yn arwain at y ffaith bod y dangosydd iechyd eithaf, sef ein disgwyliad oes, yn golygu bod dynion yn marw bedair blynedd yn iau na menywod yn y DU.
Mae'n amlwg fod llawer o ddynion yn ei chael hi'n anodd bod yn agored a siarad am eu hiechyd. Clywsom yn gynharach heddiw am rywfaint o’r gwaith cadarnhaol y gall sefydliadau fel Men's Sheds—rwy’n un o ymddiriedolwyr Men's Shed Abergele—ei wneud, ac mae'n rhaid inni eu hannog i fodoli fel y gall mwy o ddynion deimlo’n agored ac yn hyderus i siarad am yr heriau y maent yn eu hwynebu.
I gloi, hoffwn annog holl Aelodau’r Senedd heddiw i ymuno â mi i achub ar y cyfle i nodi Wythnos Iechyd Dynion, i godi ymwybyddiaeth o’r problemau sy’n wynebu dynion, a'u hannog i wneud rhywbeth yn eu cylch. Diolch yn fawr iawn.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Diolch, bawb.
Thank you, all.
Eitem 5 y prynhawn yma yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, 'Adroddiad ar orlifoedd stormydd yng Nghymru'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Llyr Gruffydd.
Item 5 this afternoon is a debate on the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee report, 'Report on storm overflows in Wales'. I call on the committee Chair to move the motion—Llyr Gruffydd.
Cynnig NDM8024 Llyr Gruffydd
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith: ‘Adroddiad ar orlifoedd stormydd yng Nghymru’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 15 Mawrth 2022.
Motion NDM8024 Llyr Gruffydd
To propose that the Senedd:
Notes the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee report: ‘Report on storm overflows in Wales’, laid in the Table Office on 15 March 2022.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Fe wnaethom ni gynnal ein hymchwiliad byr, penodol i orlifoedd stormydd pan oedd y mater yn cael cryn dipyn o sylw. Roedd yna benawdau newyddion cyson am garthffosiaeth amrwd yn cael ei ollwng i afonydd ledled Cymru a Lloegr. Roedd adroddiadau o ddadlau brwd yn San Steffan ynghylch deddfau llymach i fynd i'r afael â gollyngiadau carthion. Yna, daeth cyhoeddiad Ofwat am ymchwiliad i gwmnïau dŵr ar y ddwy ochr i'r ffin a oedd, o bosib, yn torri trwyddedau gorlifoedd stormydd. Fel pwyllgor, roeddem yn teimlo ei bod hi'n bwysig cael darlun cliriach o orlifoedd stormydd yng Nghymru, a’r camau sy’n cael eu cymryd i fynd i’r afael â gollyngiadau carthion.
Felly, beth ydym ni’n ei wybod am orlifoedd stormydd? Wel, maen nhw i fod cael eu defnyddio yn anaml ac mewn amgylchiadau eithriadol, pan fo glaw trwm yn golygu nad yw’r carthffosydd cyfun yn gallu ymdopi. Maen nhw yna fel rhyw fath o falf diogelwch fel nad yw carthion yn gorlifo yn ôl i'n cartrefi a'n strydoedd ni. Er mor annymunol ydyn nhw, o gofio’r difrod a'r gofid sy’n cael ei greu pan fydd carthffosydd yn gorlifo, maen nhw’n rhan angenrheidiol o'r system garthffosydd rydym ni wedi'i hetifeddu.
Felly, beth yw’r broblem? Wel, mae’r ffigurau’n siarad drostyn nhw eu hunain, i ddweud y gwir. Yn hytrach na chael eu defnyddio mewn amgylchiadau eithriadol yn unig, mae'n ymddangos mai defnyddio gorlifoedd stormydd yw'r norm. Yn ôl Cyfoeth Naturiol Cymru, yn 2020 roedd dros 105,000 o ollyngiadau—105,000 o ollyngiadau—o’r dros 2,000 o orlifoedd a ganiateir ac sy’n cael eu monitro. Pa ryfedd, felly, fod y cyhoedd wedi ymateb mor gryf pan gyhoeddwyd y ffigurau hyn a bod y cwmnïau dŵr a Chyfoeth Naturiol Cymru wedi’u beirniadu mor hallt? A dyw'r ffigurau yna, wrth gwrs, ddim yn dweud y stori'n llawn—dydyn nhw ddim yn cynnwys gollyngiadau o orlifoedd a ganiateir sydd ddim yn cael eu monitro, nac yn wir o orlifoedd nas caniateir. Mae hyn yn golygu, felly, y gall gwir nifer y gollyngiadau fod yn llawer iawn, iawn uwch mewn gwirionedd.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. We undertook our short, focused inquiry into storm overflows when they were firmly in the public spotlight. There were frequent news headlines about raw sewage being dumped into rivers across England and Wales. There were reports of heated debates in Westminster on tighter laws to tackle sewage spills. Then came Ofwat’s announcement of an investigation into water companies on both sides of the border, which were potentially in breach of storm overflow permits. As a committee, we therefore felt it was important to have a clear picture of storm overflows in Wales and the actions being taken to tackle sewage spills.
So, what do we know about storm overflows? Well, they’re meant to be used infrequently and in exceptional circumstances, when heavy rainfall means that the capacity of the combined sewers is exceeded. They are there as a safety valve so that sewage doesn’t flood back into our homes and onto our streets. However unpleasant, given the damage and distress caused by sewer flooding, they are a necessary feature of the sewer system that we have inherited.
So, what’s the problem? Well, the figures speak for themselves. Rather than being used in exceptional circumstances only, it appears that storm overflows are the norm. According to NRW, in 2020 there were over 105,000 spills—105,000 spills—from the over 2,000 permitted overflows that are monitored. Is it any wonder, therefore, that the public responded so strongly when these figures were published and that the water companies and NRW were so harshly criticised? And those figures, of course, don't tell the whole story—they don't include spills from permitted overflows without monitors, or from unpermitted overflows. This means that the true number of spills may in fact be much higher.
Yn ystod ein hymchwiliad ni, fe glywon ni dro ar ôl tro nad gollyngiadau o’r gorlifoedd yw’r prif reswm dros ansawdd gwael ein hafonydd, a dydyn ni fel pwyllgor ddim yn anghytuno â hynny, wrth gwrs. Ond mae yna dueddiad gan rai i ddefnyddio hynny i geisio diystyru’r nifer annerbyniol o ollyngiadau a thrio troi’r ddadl at lygryddion a sectorau eraill, a dyw hynny'n fawr o help, wrth gwrs, gan fod gorlifoedd yn cyfrannu at ddirywiad ansawdd ein hafonydd, ac mae e yn faes lle mae angen mynd i'r afael ag e o ddifri.
Cyn troi at argymhellion penodol y pwyllgor, hoffwn gyfeirio i ddechrau at sylwadau rhagarweiniol y Gweinidog yn ei hymateb i’n hadroddiad ni. Mi ddywedodd y Gweinidog wrthon ni na fyddai taclo gorlifoedd stormydd yn unig yn arwain at welliannau cynhwysfawr o ran ansawdd dŵr. Wel, fel dwi'n siŵr bydd y Gweinidog yn gwerthfawrogi, dŷn ni ddim yn gofyn ichi fynd i'r afael â gorlifoedd stormydd yn unig. Wrth gwrs, mae'n rhaid mynd i'r afael â phob math o lygredd dŵr mewn ffordd gymesur a theg. Ond yr hyn rŷn ni yn gofyn i chi ei wneud, wrth gwrs, ynghyd â’r cwmnïau dŵr a Chyfoeth Naturiol Cymru ac eraill, yw i wneud mwy, ac i wneud hynny’n gyflym, i leihau nifer frawychus y gollyngiadau sydd yn digwydd, flwyddyn ar ôl blwyddyn ar hyd a lled Cymru.
Roedd 10 o argymhellion yn ein hadroddiad ni, ac fe gafodd pob un ohonyn nhw eu derbyn neu eu derbyn mewn egwyddor gan y Gweinidog. Roedd rhai o'r argymhellion hefyd wedi'u hanelu at Gyfoeth Naturiol Cymru, y cwmnïau dŵr ac Ofwat, ac rŷn ni'n ddiolchgar i'r Gweinidog a'r cwmnïau dŵr am eu hymatebion sydd, yn gyffredinol, mae'n rhaid i fi ddweud, yn gadarnhaol, ac rŷn ni hefyd yn edrych ymlaen at glywed gan Ofwat a Chyfoeth Naturiol Cymru pan ddaw'r amser iddyn nhw wneud hynny.
Yn ei hymateb i’n hargymhelliad cyntaf, sy’n gofyn i Lywodraeth Cymru ddangos mwy o arweiniad, fe gyfeiriodd y Gweinidog at fap ffordd, neu road map, ar gyfer gorlifoedd stormydd sy'n cael ei baratoi gan y tasglu ansawdd dŵr afon gwell. Galwodd y pwyllgor am i’r map ffordd yma gynnwys targedau ac amserlenni ar gyfer lleihau gollyngiadau, a systemau monitro ac adrodd cynhwysfawr a thryloyw er mwyn medru asesu cynnydd. Mae’r Gweinidog wedi derbyn yr argymhelliad hwn. Rŷn ni'n deall y bydd y map ffordd yn pennu amcanion a chanlyniadau mesuradwy er mwyn sicrhau gwelliannau. Felly, mae hynny yn ddechrau da ac yn beth addawol iawn. Ond beth am y targedau a'r amserlenni rŷn wedi galw amdanyn nhw hefyd? Efallai, Weinidog, y gallwch chi, wrth ymateb, ymrwymo i sicrhau bod y map ffordd yn cynnwys y rhain.
Dywedir wrthon ni hefyd mai mater i'r tasglu fydd goruchwylio'r broses o roi’r map ffordd ar waith ac mai aelodau'r tasglu fydd yn gyfrifol am sicrhau bod y camau priodol yn cael eu cymryd. Efallai, Weinidog, wedyn, allwch chi ddweud wrthon ni wrth ymateb sut y byddwn ni fel pwyllgor, a’r cyhoedd yn ehangach, felly, yn gallu craffu ar gynnydd o ran cyflawni’r amcanion? A wnewch chi sicrhau y bydd gwaith y tasglu yma yn gwbl dryloyw—rhywbeth, mae'n rhaid i mi ddweud, sydd wedi bod ar goll hyd yma?
Mae argymhelliad 4 yn galw am drefniadau monitro ychwanegol er mwyn cael gwell dealltwriaeth o effaith gollyngiadau ar ddŵr derbyn, hynny yw dŵr derbyn yw'r dŵr mae gollyngiadau yn llifo i mewn iddo fe. Fe gawsom ni wybod y bydd rhaglen fonitro ymchwiliol yn cael ei sefydlu i bennu gofynion hirdymor ar gyfer monitro gorlifoedd. Mae hynny'n codi’r cwestiwn: pam ei bod hi wedi cymryd tan nawr i wneud hynny? Mae angen i’r rhaglen yma arwain at ganlyniadau, ac mae angen inni weld y canlyniadau hynny yn gyflym.
Dwi eisiau dychwelyd at y mater o orlifoedd nas caniateir y gwnes i sôn amdanyn nhw'n gynharach, oherwydd does fawr ddim gwybodaeth, wrth gwrs, am y rhain, felly dŷn ni ddim yn gwybod pa ddifrod y gallan nhw fod yn ei wneud. Mi fuaswn i'n licio clywed, felly, gan y Gweinidog yn nes ymlaen: ydych wedi pennu amserlen gref a chlir sy’n dangos pryd rŷch chi’n disgwyl i Gyfoeth Naturiol Cymru gynnwys y rhain yn y drefn reoleiddio? I ba raddau ŷch chi'n meddwl y dylai Cyfoeth Naturiol Cymru roi blaenoriaeth i hyn?
Yn olaf, mae’r Gweinidog wedi dweud bod dal angen sgôpio allan y gost o ymgymryd â llawer o'r gwaith y mae’n ei amlinellu yn ei hymateb. Dyw hynny ddim yn ateb arbennig o foddhaol. Allwch chi roi syniad inni, efallai, Weinidog, o bryd y caiff y gwaith hwn ei gwblhau? A allwch chi hefyd ein sicrhau ni—yr un mor bwysig—fod digon o gyllid ar gael i dalu am y gwaith rŷch chi wedi ei amlinellu?
I gloi, felly, Dirprwy Lywydd, er bod gorlifoedd stormydd wedi cael llai o sylw yn y cyfryngau yn ystod y misoedd diwethaf, dyw'r problemau'n ymwneud â gollyngiadau carthion, wrth gwrs, ddim wedi diflannu. Nawr bod gwir faint y gollyngiadau wedi dod i'r amlwg, rŷn ni yn disgwyl gweld camau mwy pendant yn cael eu cymryd i'w lleihau. Rŷn ni'n disgwyl gweld cynnydd yn y ddealltwriaeth o effaith gronnol gollyngiadau ar ansawdd dŵr. Rŷn ni'n disgwyl, fel pwyllgor, gweld gostyngiad yn y difrod sy'n cael ei greu gan ollyngiadau i'n hafonydd ac i'r bywyd gwyllt gwerthfawr sy'n byw ynddyn nhw. Rŷn ni hefyd, wrth gwrs, fel pwyllgor, yn edrych ymlaen at drafod y cynnydd a fydd yn cael ei wneud, gobeithio, o ran rhoi ein hargymhellion ni ar waith yn ddiweddarach yn nhymor y Senedd hon. Diolch.
During the course of our work, we heard time and time again that spills from overflows are not the main cause of poor river quality, and we don't dispute that as a committee, of course, but there is a tendency by some to use that to try and underplay the unacceptable number of spills, by trying to deflect the debate to pollutants from other sectors, and that's just not helpful, because overflows do contribute to declining water quality, and it is an area that needs to be addressed.
Before turning to the committee's specific recommendations, I'd like to make reference to the Minister's introductory remarks in her response to our report. The Minister told us that tackling storm overflows alone would not lead to wholesale improvement in water quality. As I'm sure the Minister will appreciate, we're not asking you to only tackle storm overflows, of course. All forms of water pollution must be tackled in a proportionate and fair way. But what we are asking you to do, along with the water companies and NRW and others, is to do more and to do so quickly to bring down the eye-watering number of spills that are occurring year on year across Wales.
Our report makes 10 recommendations, and all of them were accepted in principle by the Minister. Some of the recommendations were also aimed at NRW, the water companies and Ofwat, and we are grateful to the Minister and the companies for their responses, which are in the main positive, and we also look forward to hearing from Ofwat and NRW when the time comes.
In the Minister's response to our first recommendation, which asks the Welsh Government to show greater leadership, the Minister referred to a road map for storm overflows that is being prepared by the better river quality taskforce. The committee called for this road map to include targets and timescales for reducing spills, and comprehensive and transparent monitoring and reporting mechanisms, so that progress towards delivery can be assessed. The Minister has accepted this recommendation. We are given that the road map will set out objectives and measurable outcomes for delivering improvements, so that's a good start and is very promising. But what about the targets and timescales that we've called for? Perhaps, Minister, in responding, you could commit to ensuring that the road map includes these.
We're also told that oversight for the delivery of the road map will be a matter for the taskforce and that accountability for delivering actions will lie with taskforce members. Well, perhaps, Minister, you can tell us in response how we and the public will be able to scrutinise progress towards delivery. Will you ensure full transparency in the work of the taskforce, something that has been missing to date, I have to say?
Recommendation 4 calls for enhanced monitoring arrangements to ensure better understanding of the impact of spills on receiving water, namely the water that spills flow into. We're told that an investigation monitoring programme will be established to determine long-term requirements for monitoring overflows. That begs the question: why has it taken until now to do so? This programme needs to lead to outcomes, and we need to see those quickly.
I want to return to the matter of unpermitted overflows, and I mentioned them a little earlier, because there's hardly any information on these, so we don't know what damage they could be causing. I'd like to hear from the Minister, therefore, whether you have such a clear time frame that sets out when you expect NRW to bring these into the regulatory regime. How much of a priority should this be for NRW?
Finally, the Minister has advised that the cost of delivering on much of this work is outlined in her response. Well, that's not a particularly satisfactory response. Can you give us an idea, Minister, of when this work will be completed? And can you also provide us with assurance that there is adequate funding available to pay for the work that you've outlined, which is just as important?
To conclude, therefore, Dirprwy Lywydd, although media attention on storm overflows may have waned in recent months, the problems of sewage spills have not gone away. Now that the true scale of the spills has emerged, we do expect to see firmer action taken to drive them down. We expect to see improvements in the understanding of the cumulative impact of spills on water quality. We, as a committee, expect to see a reduction in the damage caused by spills to our rivers and to the precious wildlife that inhabit them. We also, of course, as a committee, look forward to discussing the progress made, hopefully, in implementing our recommendations later in this Senedd term. Thank you.
May I thank Llyr and my committee colleagues for their work on this extremely important piece of work? From the conversations I have, and the correspondence I receive, I would suggest there is a growing public concern about the quality of our waterways. There's been a lot of media attention, rightly, on the Severn and Wye rivers, and the impact of pollution from chicken farms, for example. I have called in the past for a moratorium on these developments on a number of occasions, and I will do that again, because, to quote the Minister's letter to us:
'Discharges from combined storm overflows...are not the main cause of poor water quality in Wales—the main causes is runoff from animal waste and chemicals used in agriculture, pollution from disused mines, runoff from built up areas, and sewage pipes being wrongly connected to drainage networks.'
Welsh Water's own modelling on the Wye shows that its assets are responsible for 21 per cent of phosphorus in the main water bodies, with combined storm overflows only responsible for 1 per cent. The remainder is caused by those other factors that I've just mentioned.
There are certainly overflow issues in my region. Just last week, I was contacted by the Ask About the Arth community project, which is working with Dŵr Cymru, the West Wales Rivers Trust and Ceredigion Birds and Wildlife to reduce overflow into the Arth, and to regain a flag status for Aberarth beach. In 2019-20 raw sewage was pumped for 230 days, and the groups wants that to be reduced down to 60 days. I hope, Minister, that you'll be able to engage with the Ask About the Arth project going forward, and I will be more than happy to put you in touch with that group.
On a positive note, there are also examples of very best practice in Mid and West Wales too. The committee did look at Llanelli's innovative Rainscape project, where Welsh Government invested £115 million between 2012 and 2020, and it's delivered around 14 miles of new pipework and curb drainage, as well as a new tunnel and almost 10,000 plants and trees. And it's a superb example of a big infrastructure solution coupled with a nature-based approach. But a small change multiplied many times can be equally effective. Five years ago I led a short debate titled, 'Running off that road, running down that hill', and I'm still proud of that one. It followed up my 2009 legislative proposal to deal with surface water flooding by curbing the use of hard surfaces around people's homes, which the Assembly, at that time, did approve. And it was one of the main recommendations of the Pitt review that followed the devastating floods of 2007, and Members will recall. But 15 years on, these weather events are less exceptional. As Hafren Dyfrdwy noted in their evidence,
'extreme rainfall events are 30% more likely in the next decade'.
The fact is, compared to a garden, non-porous paving, tarmac and concrete increases run-off by as much as 50 per cent. And while there are planning restrictions for what can be laid in a front garden, there is very little, if nothing, likewise for the back of the garden and, in my opinion, there ought to be. So, again, I would urge the Minister, if she can, to take up that matter and to be bold in the next planning Bill—
A gaf fi ddiolch i Llyr a fy nghyd-Aelodau ar y pwyllgor am eu gwaith ar y mater hynod bwysig hwn? O’r sgyrsiau a gaf, a’r ohebiaeth a gaf, carwn awgrymu bod pryder cynyddol ymhlith y cyhoedd am ansawdd ein dyfrffyrdd. Mae llawer o sylw wedi'i roi yn y cyfryngau, a hynny’n gwbl briodol, i afon Hafren ac afon Gwy, ac effaith llygredd o ffermydd ieir, er enghraifft. Gelwais yn y gorffennol am foratoriwm ar y datblygiadau hyn ar sawl achlysur, a byddaf yn gwneud hynny eto, oherwydd, i ddyfynnu llythyr y Gweinidog atom:
'Nid gollyngiadau o orlifoedd carthffosiaeth cyfunol… yw prif achos ansawdd dŵr gwael yng Nghymru—y prif achosion yw dŵr ffo o wastraff anifeiliaid a chemegau a ddefnyddir mewn amaethyddiaeth, llygredd o byllau segur, dŵr ffo o ardaloedd adeiledig, a phibellau carthion yn cael eu cysylltu, yn anghywir, â rhwydweithiau draenio.'
Mae gwaith modelu Dŵr Cymru ei hun ar afon Gwy yn dangos bod eu hasedau’n gyfrifol am 21 y cant o'r ffosfforws yn y prif gyrff dŵr, gyda gorlifoedd stormydd cyfunol yn gyfrifol am 1 y cant yn unig. Achosir y gweddill gan y ffactorau eraill rwyf newydd eu crybwyll.
Yn sicr, ceir problemau gorlifo yn fy rhanbarth i. Yr wythnos diwethaf, cysylltodd prosiect cymunedol Gofynnwch am yr Arth â mi, sef prosiect sy’n gweithio gyda Dŵr Cymru, Ymddiriedolaeth Afonydd Gorllewin Cymru a Ceredigion Birds and Wildlife i leihau’r gorlif i afon Arth, ac i adennill statws baner ar gyfer traeth Aber-arth. Yn 2019-20, cafodd carthion amrwd eu pwmpio am 230 diwrnod, ac mae'r grwpiau am i hynny gael ei leihau i 60 diwrnod. Weinidog, rwy'n gobeithio y gallwch ymgysylltu â phrosiect Gofynnwch am yr Arth yn y dyfodol, ac rwy'n fwy na pharod i’ch rhoi mewn cysylltiad â’r grŵp hwnnw.
Ar nodyn cadarnhaol, ceir enghreifftiau hefyd o arferion da iawn yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru. Edrychodd y pwyllgor ar brosiect GlawLif arloesol Llanelli, lle mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £115 miliwn rhwng 2012 a 2020, ac sydd wedi darparu oddeutu 14 milltir o bibellwaith newydd a draeniau yn y cyrbiau, yn ogystal â thwnnel newydd a bron i 10,000 o blanhigion a choed. Ac mae'n enghraifft wych o ateb seilwaith mawr wedi'i baru â dull sy'n seiliedig ar natur. Ond gall newid bach wedi'i luosi sawl gwaith fod yr un mor effeithiol. Bum mlynedd yn ôl, arweiniais ddadl fer o'r enw, 'Dŵr Ffo o'r Mynydd ac ar ein Ffyrdd', ac rwy'n dal yn falch ohoni. Roedd yn dilyn fy nghynnig deddfwriaethol yn 2009 i ymdrin â llifogydd dŵr wyneb drwy gyfyngu ar y defnydd o arwynebau caled o amgylch cartrefi pobl, rhywbeth a gymeradwywyd gan y Cynulliad, fel y'i gelwid ar y pryd. Ac roedd yn un o brif argymhellion adolygiad Pitt a ddilynodd llifogydd dinistriol 2007, ac y bydd yr Aelodau'n eu cofio. Ond 15 mlynedd yn ddiweddarach, mae'r digwyddiadau tywydd hyn yn llai eithriadol. Fel y nododd Hafren Dyfrdwy yn eu tystiolaeth,
'mae digwyddiadau glawiad eithafol 30% yn fwy tebygol yn y degawd nesaf'.
Y ffaith amdani yw, o gymharu â gardd, mae cerrig palmant, tarmac a choncrit anhydraidd yn arwain at gynnydd o gymaint â 50 y cant mewn dŵr ffo. Ac er bod cyfyngiadau cynllunio ar yr hyn y gellir ei osod mewn gardd flaen, ychydig iawn, os o gwbl, sy'n bodoli ar gyfer yr ardd gefn, ac yn fy marn i, fe ddylai fod. Felly, unwaith eto, carwn annog y Gweinidog, os gall, i fynd i’r afael â’r mater hwnnw a bod yn feiddgar yn y Bil cynllunio nesaf—
Joyce, will you take an intervention?
Joyce, a wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
A little one. It's really great working with you on these sorts of issues on the committee, alongside you. Would you agree with me that the latest fad now is plastic lawns? Of course, there's no absorption with plastic lawns. And now that we are actually going forward trying to protect our environment, I know that we can't bring policy or legislation in, but should we not, perhaps, be putting a message out there that you're much better off in terms of this and also to protect our environment to actually stay with your natural lawn? Thank you.
Un bach. Mae'n wych gweithio gyda chi ar y mathau hyn o faterion ar y pwyllgor, ochr yn ochr â chi. A fyddech yn cytuno mai'r ffasiwn ddiweddaraf yn awr yw lawntiau plastig? Wrth gwrs, nid yw lawntiau plastig yn amsugno unrhyw beth. A chan ein bod yn cymryd camau bellach i geisio gwarchod ein hamgylchedd, gwn na allwn gyflwyno polisi neu ddeddfwriaeth, ond oni ddylem, efallai, gyfleu'r neges ei bod yn llawer gwell ichi gadw eich lawnt naturiol o ran hyn ac o ran diogelu ein hamgylchedd? Diolch.
I would absolutely agree with that, because it's not just about the surface water that they create, but it's about the micro particles of plastic that will be going down the drain as well. So, I'd absolutely agree with you and you just caught me, because I was about to finish urging the Minister to be bold in her policies coming forward, which she has been in the past, so to be bolder than she has been in the past, in terms of dealing with surface water.
Rwy'n cytuno’n llwyr â hynny, gan ei fod yn ymwneud â mwy na’r dŵr wyneb y maent yn ei greu, mae’n ymwneud hefyd â’r gronynnau micro o blastig a fydd yn mynd i lawr y draen hefyd. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â chi, ac rydych newydd fy nal, gan fy mod ar fin gorffen drwy annog y Gweinidog i fod yn feiddgar yn y polisïau y mae'n eu cyflwyno, fel y bu yn y gorffennol, felly i fod yn fwy beiddgar nag y bu yn y gorffennol wrth ymdrin â dŵr wyneb.
Of course, Wales is known for one of its greatest natural assets, which has contributed towards an integral part of Wales's culture, heritage and national identity. It shapes our natural environment and landscapes, supporting biodiversity and our ecosystems. As a vital natural resource, water underpins our economy and the effective operation of infrastructure, including energy supply. Access to clean, safe and resilient water supplies is essential also in supporting the health and well-being of everyone who lives, works and visits Wales. That is why we must do everything we can to protect it for future generations and work to safeguard its ability to be used to benefit Welsh interests in the future.
Now, the Government's programme supposedly commits us to improving water quality by beginning to designate inland waters for recreation and strengthening water quality monitoring. It also suggests a commitment to enhance the legislative framework in relation to sustainable drainage systems—SuDS, as we know them—to provide additional environmental, biodiversity, well-being and economic benefits to our communities, and these should also be adopted. The Welsh Government have made rolling provision for a multi-year, multimillion-pound programme, currently estimated at around £40 million, to improve water quality. However, reports from NRW indicate that the latest data is not as promising as it should be after 22 years of a devolved Government. Only 40 per cent of Wales's water bodies are at 'good' or 'better' ecological status. As the Welsh Government have already acknowledged, our water bodies are under pressure from a range of challenges, however extreme weather, pollution, climate impacts, industrial processes and associated water demand and population growth have failed to encourage the Welsh Government to speed up action that could solve many of these issues.
As I've already stated, our water bodies need to be protected so that current and future generations can benefit from a prosperous, resilient and healthy Wales. I'm afraid—. I know it's a big issue, I know that it's all about infrastructure and that we don't want to pass the cost onto customers, but I do believe that the Welsh Government could be doing more.
While there is promising data to look over, the amount of sewage discharged into Welsh rivers during heavy rainfall is unacceptable and this places an avoidable risk onto the general public. Storm overflows have been the subject of ongoing public and political debate over the past year. Concerns have been expressed about the frequency of sewage discharges from storm overflows, the adverse impact of discharges on the environment and public health, the underreporting of pollution incidents by water companies, and failure of environmental regulators to take enforcement action when pollution incidents occur. And I've had so many incidents recently whereby an incident has happened in my constituency, so I contact Dŵr Cymru, they tell me to contact NRW to report the fact that that's happening, so I have both agencies involved, or so I think, and I have to just keep chasing and chasing and chasing. If the Welsh Government are to start to restore public confidence, NRW must be able to respond timely and effectively to pollution incidents and must be prepared to take enforcement action immediately when permit breaches occur.
River pollution is a crisis that will only get worse without immediate and significant intervention. So, while the Welsh Government have followed recommendations in the report—some recommendations—it is lacking a framework and accompanying action plan for the long term.
The UK Conservative Government has outlined measures to tackle storm overflows, with plans that will implement ambitious targets for water companies to reduce discharges by 80 per cent. Under the proposed plan, by 2035, the environmental impacts of 3,000 storm overflows affecting our most important protected sites will have been eliminated. In addition, there'll be 70 per cent fewer discharges into bathing waters, and, by 2040, approximately 160,000 discharges, on average, will have been eliminated.
The evidence from contributors to the latest report suggests the sector is keen to adopt nature-based solutions to water management. Although some progress has been made in recent years, it is much slower than what has been expected by NRW. So, I am keen to understand why this is and how the Welsh Government expect to overcome this. So, I was just wondering, Minister, whether you would consider holding an open forum to discuss solutions, so that an array of industry specialists and law makers can advise on this. We must see action from the Welsh Government, in its leadership role, to ensure that the number and volume of discharges is reduced as a matter of urgency. I would like to see the Minister report back to our committee six months after the publication of the report on storm overflows in Wales, setting out the actions she has taken, with partners, to address this issue. Diolch.
Wrth gwrs, mae Cymru’n adnabyddus am un o’i hasedau naturiol mwyaf, sydd wedi cyfrannu at ran annatod o ddiwylliant, treftadaeth a hunaniaeth genedlaethol Cymru. Mae’n llunio ein hamgylchedd naturiol a’n tirweddau, gan gefnogi bioamrywiaeth a’n hecosystemau. Fel adnodd naturiol hanfodol, mae dŵr yn sail i’n heconomi a gweithrediad effeithiol seilwaith, gan gynnwys y cyflenwad ynni. Mae mynediad at gyflenwad dŵr glân, diogel a sicr hefyd yn hanfodol i gefnogi iechyd a llesiant pawb sy’n byw, yn gweithio ac yn ymweld â Chymru. Dyna pam fod yn rhaid inni wneud popeth a allwn i’w warchod ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol a gweithio i ddiogelu ei allu i gael ei ddefnyddio er budd Cymru yn y dyfodol.
Nawr, yn ôl y sôn, mae rhaglen y Llywodraeth yn ein hymrwymo i wella ansawdd dŵr drwy ddechrau dynodi dyfroedd mewndirol at ddibenion hamdden a chryfhau prosesau monitro ansawdd dŵr. Mae hefyd yn awgrymu ymrwymiad i wella’r fframwaith deddfwriaethol mewn perthynas â systemau draenio cynaliadwy er mwyn darparu manteision amgylcheddol, bioamrywiaeth, llesiant a manteision economaidd ychwanegol i’n cymunedau, a dylid mabwysiadu’r rhain hefyd. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud darpariaeth dreigl ar gyfer rhaglen amlflwyddyn, gwerth miliynau o bunnoedd, yr amcangyfrifir ei bod oddeutu £40 miliwn ar hyn o bryd, i wella ansawdd dŵr. Fodd bynnag, mae adroddiadau gan CNC yn nodi nad yw’r data diweddaraf mor addawol ag y dylai fod ar ôl 22 mlynedd o Lywodraeth ddatganoledig. Dim ond 40 y cant o gyrff dŵr Cymru sydd â statws ecolegol 'da' neu 'well'. Fel y mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi cydnabod, mae ein cyrff dŵr o dan bwysau oherwydd amryw o heriau, ond mae tywydd eithafol, llygredd, effeithiau hinsawdd, prosesau diwydiannol a’r galw cysylltiedig am ddŵr a thwf poblogaeth wedi methu annog Llywodraeth Cymru i gyflymu camau gweithredu a allai ddatrys llawer o'r problemau hyn.
Fel y dywedais eisoes, mae angen diogelu ein cyrff dŵr fel y gall cenedlaethau’r presennol a’r dyfodol elwa o Gymru lewyrchus, gydnerth ac iach. Mae arnaf ofn—. Gwn ei bod yn broblem fawr, gwn ei bod yn ymwneud â seilwaith ac nad ydym am drosglwyddo'r gost i gwsmeriaid, ond credaf y gallai Llywodraeth Cymru fod yn gwneud mwy.
Er bod data addawol i'w ystyried, mae faint o garthion sy’n cael eu gollwng i afonydd Cymru yn ystod glaw trwm yn annerbyniol ac mae hyn yn peri risg y gellir ei osgoi i’r cyhoedd. Mae gorlifoedd stormydd wedi bod yn destun trafodaeth gyhoeddus a gwleidyddol barhaus dros y flwyddyn ddiwethaf. Mynegwyd pryderon ynghylch amlder gollyngiadau carthion o orlifoedd stormydd, effaith andwyol gollyngiadau ar yr amgylchedd ac iechyd y cyhoedd, diffyg adrodd am ddigwyddiadau llygredd gan gwmnïau dŵr, a methiant rheoleiddwyr amgylcheddol i roi camau gorfodi ar waith pan geir digwyddiadau llygredd. Ac mae cymaint o ddigwyddiadau wedi bod yn fy etholaeth yn ddiweddar, ac rwy’n cysylltu â Dŵr Cymru, maent yn dweud wrthyf am gysylltu â CNC i nodi bod hynny’n digwydd, felly mae’r ddwy asiantaeth yn gweithio ar hyn, neu dyna rwy'n ei feddwl, ac mae'n rhaid imi ddal i fynd ar eu holau o hyd ac o hyd. Os yw Llywodraeth Cymru am ddechrau adfer hyder y cyhoedd, rhaid i CNC allu ymateb yn amserol ac yn effeithiol i achosion o lygredd, a rhaid iddynt fod yn barod i roi camau gorfodi ar waith ar unwaith pan fydd achosion o dorri amodau trwyddedau yn digwydd.
Mae llygredd afonydd yn argyfwng sy'n mynd i waethygu heb ymyrraeth sylweddol ar unwaith. Felly, er bod Llywodraeth Cymru wedi dilyn argymhellion yn yr adroddiad—rhai argymhellion—ni cheir fframwaith a chynllun gweithredu cysylltiedig ar gyfer y tymor hir.
Mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi amlinellu mesurau i fynd i’r afael â gorlifoedd stormydd, gyda chynlluniau a fydd yn rhoi targedau uchelgeisiol ar waith i gwmnïau dŵr leihau gollyngiadau 80 y cant. O dan y cynllun a argymhellir, erbyn 2035, bydd effeithiau amgylcheddol 3,000 o orlifoedd stormydd sy’n effeithio ar ein safleoedd gwarchodedig pwysicaf wedi’u dileu. Yn ogystal, bydd 70 y cant yn llai o ollyngiadau i ddyfroedd ymdrochi, ac erbyn 2040, bydd oddeutu 160,000 o ollyngiadau, ar gyfartaledd, wedi'u dileu.
Mae’r dystiolaeth gan gyfranwyr i’r adroddiad diweddaraf yn awgrymu bod y sector yn awyddus i fabwysiadu atebion sy'n seiliedig ar natur i reoli dŵr. Er bod rhywfaint o gynnydd wedi’i wneud dros y blynyddoedd diwethaf, mae’n llawer arafach na’r hyn a ddisgwylir gan CNC. Felly, rwy’n awyddus i ddeall pam, a sut y mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl mynd i'r afael â hyn. Felly, tybed a wnewch chi ystyried cynnal fforwm agored i drafod atebion, Weinidog, fel y gall amrywiaeth o arbenigwyr yn y diwydiant a deddfwyr roi cyngor ar hyn. Mae'n rhaid inni weld camau gweithredu gan Lywodraeth Cymru, yn ei rôl arweiniol, i sicrhau bod nifer a graddau'r gollyngiadau yn cael eu lleihau fel mater o frys. Hoffwn weld y Gweinidog yn adrodd yn ôl i’n pwyllgor chwe mis ar ôl cyhoeddi’r adroddiad ar orlifoedd stormydd yng Nghymru, gan nodi’r camau y mae wedi’u cymryd, gyda phartneriaid, i fynd i’r afael â’r mater hwn. Diolch.
Mae’n bleser siarad yn y ddadl hon, a hoffwn i ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor, gweddill y pwyllgor a’r tîm clercio am y gwaith pwysig maen nhw wedi'i wneud gyda’r adroddiad a’r ymgynghoriad byr.
Mae gorlifoedd storm yn fater pwysig, ac, fel dŷn ni wedi'i glywed, hefyd mae hyn yn fater emosiynol. Codwyd pryderon gyda ni am ba mor aml mae'r gorlifoedd storm yn gollwng carthion, yr effaith niweidiol mae hyn yn ei chael ar yr amgylchfyd ac iechyd cyhoeddus. Codwyd pryderon am y diffyg adrodd sy’n digwydd gan gwmnïau dŵr, eto fel dŷn ni wedi'i glywed, a’r methiant gan reoleiddwyr amgylcheddol i gymryd camau cryfach yn erbyn cwmnïau pan fo llygredd yn digwydd.
Rwy’n siŵr, Dirprwy Lywydd, roedd pob un ohonom ni wedi’n brawychu i glywed, yn gynharach eleni, fod 105,000 o achosion o ddadlwytho carthion wedi’u recordio yng Nghymru. A beth sy’n waeth ydy, fel mae Cadeirydd y pwyllgor wedi'i ddweud, gwnaethon ni fel pwyllgor ddod i ddeall fod y ffigwr go iawn siŵr o fod yn sylweddol uwch, gan fod cymaint o ddiffyg recordio yn digwydd, neu ddadlwytho sy'n anghyfreithlon.
Dylai gorlifoedd storm ond cael eu defnyddio yn anaml, eto fel oedd y Cadeirydd wedi'i ddweud, dan amgylchiadau eithriadol, ond nid fel yna y mae. Beth sy’n glir ydy bod y nifer o achosion o ddadlwytho yn cynyddu. Ac fel mae Llyr Gruffydd wedi dweud yn y gorffennol, all y sefyllfa hon ddim parhau, lle mae rhiant yn ofni gadael i’w plentyn nofio mewn afon yng Nghymru oherwydd maen nhw’n poeni cymaint am garthion. Mae fe'n ffiaidd. Mae jest yn sefyllfa hollol echrydus. Mae’n amlwg bod hi’n hen amser i’r diwydiant dŵr lanhau’r ffordd maen nhw'n gweithio. Diwygio, buddsoddi, gwneud beth maen nhw’n cael eu talu i'w wneud, sef diogelu llefydd dŵr ar gyfer pobl ond hefyd ar gyfer yr amgylchfyd.
Mae nifer yr achosion dŷn ni wedi clywed amdanyn nhw, mae hwnna'n dangos fod gap yn y broses reoleiddio amgylcheddol, ac yn y ffordd mae cyfraith amgylcheddol yn gweithio mewn realiti. Pryd bydd y Llywodraeth yn taclo’r gap llywodraethu amgylcheddol? A fydd y Gweinidog, plîs, yn gallu rhoi diweddariad inni am hyn?
Mae ymateb y Llywodraeth i’n hadroddiad yn sôn am £40 miliwn o fuddsoddiad dros dair blynedd, eto fel dŷn ni wedi'i glywed, mewn i SuDS, neu sustainable urban drainage solutions. Does gen i ddim syniad sut i ddweud hwnna yn Gymraeg. Mae hwnna i’w groesawu, ond all SuDS ar eu pennau eu hunain ddim ateb y broblem ynghylch y cynnydd mewn datblygiadau trefol a’r lleihad mewn pa mor permeable mae’r tir. Mae gwledydd eraill wedi edrych mewn i ffyrdd eraill o wella’r draeniad, y drainage: mae Awstria wedi ceisio lleihau sprawl trefol; mae Gwlad Belg yn ailddefnyddio tiroedd brownfield ar gyfer datblygiadau; mae’r Czech Republic wedi arwain y ffordd wrth ddiogelu tir amaethyddol trwy ffragmenteiddio tirlun, neu landscape fragmentation. Buaswn i’n hoffi clywed gan y Gweinidog os ydy’r Llywodraeth yma yng Nghymru wedi edrych ar beth sy’n digwydd yn rhyngwladol, neu y tu fas i Gymru, pan fyddan nhw yn ymateb i'r her yma. Gyda llaw, pan ŷn ni'n sôn am ddatblygiadau trefol, buaswn i'n cytuno'n gyfan gwbl gyda beth oedd Janet Finch-Saunders wedi'i ddweud ynglŷn â plastic grass. Eto, dwi ddim yn siŵr sut i ddweud hynna yn Gymraeg, o dop fy mhen.
I gloi, Dirprwy Lywydd, rwy’n falch bod y Llywodraeth wedi derbyn ein hargymhellion, ond rwy’n dal i bryderu. Dywedodd Dŵr Cymru wrth y pwyllgor y byddai cymryd mas pob gorlifydd storm, ac osgoi pob spill, yn golygu dyblygu’r rhwydwaith draeniad gyda chost o rhwng £9 biliwn a £14 biliwn. Dywedon nhw y byddai’r gost yn golygu cynnydd mewn biliau cwsmeriaid ar adeg o greisis costau byw, felly sut bydd y Llywodraeth yn ymateb i'r sialens yma o ran y gost, os gwelwch yn dda? Diolch.
I’m pleased to speak in this debate, and I'd like to thank the Chair of the committee, the rest of the committee members and the clerking team for the important work that they've done with the report and the consultation.
Storm overflows are an important issue and, as we've heard, this is also an emotional issue. Concerns were raised with us about how frequently storm overflows lead to sewage discharge and the detrimental effect that this has on the environment and public health. Concerns were also raised about the lack of reporting by water companies, again as we've heard, and the failure by environmental regulators to take stronger action against companies when pollution takes place.
I am sure, Dirprwy Lywydd, that we were all shocked to hear, earlier this year, that there were 105,000 cases of sewage discharge recorded in Wales. And worse still, as the committee Chair has said, we, as a committee, came to understand that the actual figure is probably significantly higher, given the lack of recording, or illegal discharges.
Storm overflows should be used infrequently only, and, as the Chair said, only in exceptional circumstances, but that is not the case. What is clear is that the number of cases of discharge is increasing. And, as Llyr Gruffydd has said in the past, this situation cannot continue, where a parent is afraid to let their child swim in a river in Wales because they are so worried about sewage. It's revolting. It's a terrible situation. It's clear that it's high time for the water industry to clean up the way that it works. It needs to reform and invest, and do what it is paid to do, namely protect areas of water for people, but also for the environment.
The many cases that we've heard about show that there is a gap in the environmental regulation process and in the way that environmental law works in reality. When will the Government tackle the environmental governance gap? Could the Minister please give us an update on this?
The Government's response to our report mentions £40 million-worth of investment over three years, as we've heard previously, in SuDS, namely sustainable urban drainage solutions. I don't know how to say that in Welsh. That is to be welcomed. But SuDS alone cannot solve the problem of the increase in urban development and the decrease in how permeable the land is. Other countries have looked at other ways to improve drainage. Austria has tried to reduce urban sprawl; Belgium is re-using brownfield land for developments; the Czech Republic has led the way in protecting agricultural land through landscape fragmentation. I would like to hear from the Minister whether this Government in Wales has looked at what happens outside Wales, or internationally, when they respond to this challenge. By the way, when we talk about urban development, I would agree entirely with what Janet Finch-Saunders said about plastic grass. Again, I'm not sure how to say that in Welsh.
I am pleased that the Government has accepted the recommendations, but I remain concerned. Welsh Water told the committee that removing all storm overflows and avoiding all spills would involve duplicating the drainage network at a cost of between £9 billion and £14 billion. It also said that the cost would mean an increase in customer bills during a cost-of-living crisis, so how will the Government respond to this challenge, relating to cost? Thank you.
I'm grateful for the opportunity to speak on this matter, considering I'm not a member of the committee, but particularly as the report is rather robust in its analysis and rather damning in its conclusions. My interest in this report is because my Member's legislative proposal is on improving inland waterways, and, obviously, water pollution affects my constituency.
The first recommendation of the report, in black and white on page 6, reads:
'The amount of sewage discharges into Welsh rivers is unacceptable. We must see action from the Welsh Government',
a damning admission that the Welsh Labour Government has been content, for over 20 years, to see raw sewage dumped into our waterways, waterways such as the River Towy in Carmarthenshire and the Cleddau in Pembrokeshire, both in my constituency. Simply put, it isn't good enough. This is why I'm grateful to the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee and its Chair, Llyr Gruffydd, for investigating this important matter. This is an issue that affects constituents of every Member in this Siambr, with notifications of discharges flooding my inbox. Every time a permitted combined sewage overflow discharges sewage, I get notified by concerned constituents, those who use the inland waterways, who get in touch in both anger and desperation through Surfers Against Sewage's online system.
According to the committee's report, 2020 saw 105,751 permitted—permitted—discharges. Those are instances where the Welsh Government policy dictated that raw sewage could be dumped in our rivers and seas. This number omits non-permitted sewage discharges, instances where there are no Welsh Government-approved permits to dump human waste in our rivers, a point raised and stressed by committee Chair Llyr earlier. The exact number we don't know, because neither the Welsh Government nor their sponsored body NRW monitor instances such as these. Frankly, I believe this is not good enough.
Across the border, the UK Government have brought an action plan to address these very issues; the Welsh Government have sat on their hands, signed off on sewage permits and continued to dump raw waste into our rivers.
Dŵr Cymru have stated that this is a situation that is, and I quote,
'not where we want to be.'
Ofwat have acknowledged their deep concerns about sewage discharge, going on to say the 'current level is unacceptable'. Yet, Welsh Government policy has led to us being in this position, so, by opting to do nothing, the situation will only worsen.
We can only effect change by taking heed of this report and the recommendations included in it. All 10 of these recommendations are constructive, effective and achievable.
I would also stress that the better river water quality taskforce needs to be more transparent than we are seeing at present. Where are the minutes from this meeting? This is such a public interest topic that the idea that a taskforce set up to improve river quality won't publish minutes of its meetings is frankly bizarre.
Welsh Government, water companies and regulators must all come together to deliver meaningful change. Now is the time to listen and for action and to work constructively with one another, and I'm sure we can make some positive steps forward. This is an opportunity to turn the page and ensure our rivers become bastions of biodiversity and places for all of us to enjoy. I sincerely hope this report is the wake-up call that's needed. Diolch.
Rwy’n ddiolchgar am y cyfle i siarad ar y mater hwn, o ystyried nad wyf yn aelod o’r pwyllgor, ond yn enwedig gan fod yr adroddiad yn eithaf cadarn ei ddadansoddiad ac yn eithaf damniol ei gasgliadau. Mae gennyf ddiddordeb yn yr adroddiad oherwydd bod cynnig deddfwriaethol fy Aelod ar wella dyfrffyrdd mewndirol, ac yn amlwg, mae llygredd dŵr yn effeithio ar fy etholaeth i.
Mae argymhelliad cyntaf yr adroddiad, mewn du a gwyn ar dudalen 6, yn dweud
‘Mae nifer y gollyngiadau carthion i afonydd Cymru yn annerbyniol. Rhaid i ni weld camau gweithredu gan Lywodraeth Cymru’
sy'n gyfaddefiad damniol fod Llywodraeth Lafur Cymru wedi bod yn fodlon gweld carthion amrwd yn cael ei ollwng i'n dyfrffyrdd, dyfrffyrdd fel afon Tywi yn sir Gaerfyrddin ac afon Cleddau yn sir Benfro, ill dau yn fy etholaeth, ers dros 20 mlynedd. Nid yw'n ddigon da. Dyna pam rwy’n ddiolchgar i’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith a’i Gadeirydd, Llyr Gruffydd, am ymchwilio i’r mater pwysig hwn. Mae'n fater sy'n effeithio ar etholwyr pob Aelod yn y Siambr hon, gyda hysbysiadau am ollyngiadau yn gorlifo fy mewnflwch. Bob tro y bydd gorlif carthffosiaeth cyfunol trwyddedig yn gollwng carthion, caf fy hysbysu gan etholwyr pryderus, y rhai sy'n defnyddio'r dyfrffyrdd mewndirol, sy'n cysylltu mewn dicter ac anobaith drwy system ar-lein Surfers Against Sewage.
Yn ôl adroddiad y pwyllgor, cafwyd 105,751 o ollyngiadau a ganiateir—a ganiateir—yn 2020. Mae’r rheini’n achosion lle roedd polisi Llywodraeth Cymru yn dweud y gallai carthion amrwd gael eu gollwng i'n hafonydd a’n moroedd. Mae’r nifer hwn yn hepgor gollyngiadau carthion heb eu trwyddedu, achosion lle nad oedd unrhyw drwyddedau wedi’u cymeradwyo gan Lywodraeth Cymru i ollwng gwastraff dynol yn ein hafonydd, pwynt a godwyd ac a bwysleisiwyd gan Gadeirydd y pwyllgor, Llyr, yn gynharach. Nid ydym yn gwybod yr union nifer, am nad yw Llywodraeth Cymru na'r corff a noddir ganddynt, CNC, yn monitro achosion o'r fath. A bod yn onest, nid wyf yn credu bod hyn yn ddigon da.
Ar draws y ffin, mae Llywodraeth y DU wedi cyflwyno cynllun gweithredu i fynd i’r afael â’r union faterion hyn; mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud dim, wedi cymeradwyo trwyddedau carthion a pharhau i ollwng gwastraff crai i'n hafonydd.
Mae Dŵr Cymru wedi datgan, ac rwy’n dyfynnu,
‘nid dyma yw’r sefyllfa yr hoffem fod ynddi.’
Mae Ofwat wedi cydnabod eu pryderon dwfn ynghylch gollwng carthion, gan fynd rhagddynt i ddweud bod y 'lefel bresennol yn annerbyniol'. Ac eto, polisi Llywodraeth Cymru sydd wedi arwain at y sefyllfa hon, felly drwy ddewis gwneud dim, dim ond gwaethygu a wnaiff y sefyllfa.
Ni allwn sicrhau newid heb gymryd sylw o'r adroddiad hwn a'r argymhellion sydd ynddo. Mae pob un o'r 10 argymhelliad yn adeiladol, yn effeithiol ac yn gyraeddadwy.
Hoffwn bwysleisio hefyd fod angen i'r tasglu ansawdd dŵr afon gwell fod yn fwy tryloyw na'r hyn a welwn ar hyn o bryd. Lle mae cofnodion y cyfarfod hwn? Mae hwn yn bwnc sy’n ennyn cymaint o ddiddordeb cyhoeddus fel bod y syniad na fydd tasglu a sefydlwyd i wella ansawdd afonydd yn cyhoeddi cofnodion ei gyfarfodydd yn gwbl ryfeddol.
Rhaid i Lywodraeth Cymru, cwmnïau dŵr a rheoleiddwyr ddod at ei gilydd i sicrhau newid ystyrlon. Nawr yw’r amser i wrando, i weithredu ac i weithio’n adeiladol gyda’n gilydd, ac rwy’n siŵr y gallwn wneud rhai camau cadarnhaol yn ein blaenau. Dyma gyfle i droi dalen newydd a sicrhau bod ein hafonydd yn gadarnleoedd ar gyfer bioamrywiaeth ac yn lleoedd i bob un ohonom eu mwynhau. Rwy'n mawr obeithio y bydd yr adroddiad hwn yn ein deffro i'r hyn sydd angen ei wneud. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James.
I call on the Minister for Climate Change, Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I would like to thank the committee for their detailed report, which they published on 15 March, and I very much want to acknowledge the hard work and real enthusiasm with which the committee did its work and to acknowledge the conclusions made within the report. As committee Chair Llyr has already pointed out, we've accepted or accepted in principle all the 10 recommendations made.
Dirprwy Lywydd, time will not permit me to go through every single thing that Members have raised today, but we're very much on board with the general points being made, and Llyr will know that we've accepted those. Where we've accepted them in principle, that's because we're either already doing it or we're already doing something very similar to it. So, it's not that we're trying to not do it in the future. So, I just wanted to make that point. I'm going to concentrate on a couple of the points, but I'm very happy to continue the dialogue with the committee and with the Senedd.
So, obviously, protecting and enhancing the water environment remains a top priority for the Welsh Government. The programme for government commits us to improving water quality by beginning to designate inland waters for recreation and strengthening water quality monitoring. It also includes a commitment to enhance the legislative framework in relation to sustainable drainage systems. As an aside, can I say how much I welcome the sudden conversion of everybody in the Senedd to what a great idea those were? That's not my recollection from when we brought them in, but I'm delighted with the conversion. They provide the additional environmental, biodiversity, well-being and economic benefits they bring to the communities.
We've already made provision for a multi-year, multimillion pound programme of works to improve water quality, totalling over £40 million over the next three years. As many people have already said in the Chamber, there's been much media coverage recently about water quality and sewage discharges into waterways, with a widespread perception that this is the main cause of poor water quality. As has been acknowledged across the Chamber—well, apart from the last contribution, which I didn't really follow—the evidence shows that numerous factors contribute to poor water quality, which include, of course, agricultural pollution, private drainage misconnections, septic tanks, et cetera, et cetera. So, it's not the main cause; it's one of a number of causes. I absolutely acknowledge, however, that we need to do something about it. So, just to say that I just think it's important to keep it in play.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i’r pwyllgor am eu hadroddiad manwl, a gyhoeddwyd ganddynt ar 15 Mawrth, ac rwyf eisiau cydnabod gwaith caled a brwdfrydedd gwirioneddol y pwyllgor wrth iddynt gyflawni’r gwaith hwn a chydnabod y casgliadau a wnaed yn yr adroddiad. Fel Cadeirydd y pwyllgor, mae Llyr eisoes wedi nodi ein bod wedi derbyn, neu wedi derbyn mewn egwyddor, pob un o'r 10 argymhelliad a wnaed.
Ddirprwy Lywydd, ni fydd amser yn caniatáu imi fynd drwy bob peth unigol y mae'r Aelodau wedi'i godi heddiw, ond rydym yn gwbl gefnogol i'r pwyntiau cyffredinol sy'n cael eu gwneud, a bydd Llyr yn gwybod ein bod wedi derbyn y rheini. Lle rydym wedi eu derbyn mewn egwyddor, mae hynny oherwydd ein bod naill ai yn ei wneud yn barod neu oherwydd ein bod eisoes yn gwneud rhywbeth tebyg iawn. Felly, nid yw’n golygu ein bod yn erbyn gwneud hynny yn y dyfodol. Felly, roeddwn eisiau gwneud y pwynt hwnnw. Rwyf am ganolbwyntio ar un neu ddau o’r pwyntiau, ond rwy’n hapus iawn i barhau â’r ddeialog gyda’r pwyllgor a chyda’r Senedd.
Felly, yn amlwg, mae diogelu a gwella'r amgylchedd dŵr yn parhau i fod yn brif flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Mae'r rhaglen lywodraethu yn ein hymrwymo i wella ansawdd dŵr drwy ddechrau dynodi dyfroedd mewndirol ar gyfer hamdden a chryfhau prosesau monitro ansawdd dŵr. Mae hefyd yn cynnwys ymrwymiad i wella'r fframwaith deddfwriaethol mewn perthynas â systemau draenio cynaliadwy. At hynny, a gaf fi ddweud cymaint rwy’n croesawu’r ffaith bod pawb yn y Senedd wedi sylweddoli'n sydyn syniad mor wych oedd y rheini? Nid felly oedd hi pan wnaethom eu cyflwyno, ond rwyf wrth fy modd gyda’r dröedigaeth. Maent yn darparu'r manteision ychwanegol sydd ganddynt i'w cynnig i'r cymunedau o ran bioamrywiaeth, llesiant, yr amgylchedd a'r economi.
Rydym eisoes wedi darparu ar gyfer rhaglen waith amlflwyddyn gwerth miliynau o bunnoedd i wella ansawdd dŵr, sy’n werth cyfanswm o dros £40 miliwn dros y tair blynedd nesaf. Fel y mae llawer o bobl eisoes wedi’i ddweud yn y Siambr, cafwyd llawer o sylw yn y cyfryngau yn ddiweddar am ansawdd dŵr a gollyngiadau carthion i ddyfrffyrdd, gyda chanfyddiad eang mai dyma brif achos ansawdd dŵr gwael. Fel y cydnabuwyd ar draws y Siambr—wel, ar wahân i’r cyfraniad diwethaf, na ddilynais mewn gwirionedd—mae’r dystiolaeth yn dangos bod ffactorau niferus yn cyfrannu at ansawdd dŵr gwael, yn cynnwys llygredd amaethyddol, camgysylltiadau draenio preifat, tanciau septig ac yn y blaen. Felly, nid dyma'r prif achos; mae'n un o nifer o achosion. Rwy’n cydnabod yn llwyr, fodd bynnag, fod angen inni wneud rhywbeth yn ei gylch. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig cadw hynny mewn golwg.
Will the Minister take an intervention?
A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?
Certainly.
Yn sicr.
Thank you. Well, all the information that I've related in the speech that I gave is in the report, so I think it's quite disingenuous for you to say that you didn't quite understand my contribution.
Diolch. Wel, mae’r holl bwyntiau a roddais yn fy araith wedi eu cynnwys yn yr adroddiad, felly nid wyf yn credu eich bod yn onest pan ddywedwch na wnaethoch ddeall fy nghyfraniad.
Well, I really rather meant that you seemed to be trying to contrast us with work over the border, and actually it's a real problem right across the UK. So—[Interruption.] Well, I'm not going to enter into an exchange across the Chamber.
As acknowledged by the Chair, storm overflows provide a controlled point of relief at times of heavy rainfall. With more extreme weather events occurring, they perform a crucial role in reducing the risk of serious flooding of homes and public spaces, preventing sewage from flooding homes and businesses. I absolutely accept, however, that they should be happening only in extreme events and only when the rivers are in complete flood, which, of course, allows a faster travel through the river. No water body in Wales could achieve good ecological status as a consequence of addressing spills from storm overflows alone. That's not to say that they don't need to address them. In all cases, we need to develop solutions that address all other causes of pollution as well.
So, tackling overflows is one of the key priority components of the wider holistic approach that the Welsh Government is taking to improve water quality. We need a cross-sectoral, holistic approach to achieve it; we're working closely with delivery partners, regulators and the relevant sectors to identify and implement the sustainable solutions that not only deliver on desired water quality improvement outcomes, but support our climate change adaptation, improve biodiversity and deliver our net-zero target.
Wel, yr hyn a olygwn oedd ei bod yn ymddangos eich bod yn ceisio ein cyferbynnu â gwaith dros y ffin, ac mae'n broblem wirioneddol ledled y DU mewn gwirionedd. Felly—[Torri ar draws.] Wel, nid wyf am ddadlau ar draws y Siambr.
Fel y mae’r Cadeirydd wedi cydnabod, mae gorlifoedd stormydd yn darparu man rhyddhau wedi'i reoli ar adegau o law trwm. Gyda digwyddiadau tywydd mwy eithafol yn digwydd, maent yn cyflawni rôl hanfodol er mwyn lleihau'r perygl o lifogydd difrifol i gartrefi a mannau cyhoeddus, gan atal carthion rhag gorlifo i gartrefi a busnesau. Rwy’n derbyn yn llwyr, fodd bynnag, mai dim ond mewn digwyddiadau eithafol y dylent fod yn digwydd a dim ond pan fydd yr afonydd wedi gorlifo’n llwyr, sydd, wrth gwrs, yn caniatáu symud yn gyflymach drwy’r afon. Ni allai unrhyw gorff dŵr yng Nghymru gyflawni statws ecolegol da o ganlyniad i fynd i’r afael â gollyngiadau o orlifoedd stormydd yn unig. Nid yw hynny'n golygu nad oes angen mynd i'r afael â hwy. Ym mhob achos, mae angen inni ddatblygu atebion sy'n mynd i'r afael â phob achos arall o lygredd hefyd.
Felly, mynd i’r afael â gorlifoedd yw un o elfennau blaenoriaeth allweddol y dull cyfannol ehangach y mae Llywodraeth Cymru yn ei fabwysiadu i wella ansawdd dŵr. Mae arnom angen dull cyfannol, traws-sector i’w gyflawni; rydym yn gweithio’n agos gyda phartneriaid cyflawni, rheoleiddwyr a’r sectorau perthnasol i nodi a gweithredu’r atebion cynaliadwy sydd nid yn unig yn cyflawni canlyniadau gwella ansawdd dŵr dymunol, ond sydd hefyd yn cefnogi ein hymaddasiad i newid hinsawdd, yn gwella bioamrywiaeth ac yn cyflawni ein targed sero net.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
Would you add to that list of partners you want to work with, especially when it comes to monitoring in future, the citizen scientists that have been playing an important role in emphasising the risks? I'd like you to join me in congratulating Surfers Against Sewage for the work that they have done to highlight the problems that we face here. Recommendation 4 does emphasise, doesn't it, the role that citizen scientists can play in future.
A fyddech yn ychwanegu gwyddonwyr y bobl sydd wedi bod yn chwarae rhan bwysig yn pwysleisio'r risgiau at y rhestr honno o bartneriaid yr ydych eisiau gweithio gyda hwy, yn enwedig ar gyfer monitro yn y dyfodol? Hoffwn i chi ymuno â mi i longyfarch Surfers Against Sewage am y gwaith y maent wedi'i wneud yn tynnu sylw at y problemau sy'n ein hwynebu yma. Mae argymhelliad 4 yn pwysleisio, onid yw, y rôl y gall gwyddonwyr y bobl ei chwarae yn y dyfodol.
I completely acknowledge that, and I'll mention it in brief—I'm going to talk very fast now—in the rest of my contribution.
I just wanted to acknowledge the work of Joyce Watson on the surface water drainage issue. She's left the Chamber now, but she's been working on that very hard as long as I've known her. I want to assure her that we're absolutely on board with that.
We've already taken steps to tackle discharges from overflows, including making sustainable drainage systems mandatory in all new building developments, which helps relieve the pressure on the network by diverting and slowing down the speed at which surface water enters the sewage system and ensures the last-resort nature of storm overflows.
NRW are currently finalising the next iteration of the river basin management plans, which will set out a comprehensive overview of our water bodies, pressures and a suite of measures required to deliver water quality improvements.
I cannot emphasise enough that it's only by working together across all players that we can tackle the multiple risks that our water bodies face. We're working with the regulators, water companies, Afonydd Cymru and the Consumer Council for Water, through the better river quality taskforce, to develop action plans. The action plans will support our understanding and identify changes required to ensure water companies effectively manage and operate their system of sewers to meet current and future challenges.
I've already committed to providing an update to the committee in the autumn, following the publication of the road map by the taskforce in July of this year. Those action plans will cover five areas of change and improvement, which are: reducing visual impact; improving effluent quality and river quality; improving the environmental regulation of overflows; longer term planning for capacity in the waterwork network; enhancing public understanding engagement on water quality, and the quality action plan will also focus on monitoring arrangements. We're establishing an investigative monitoring programme between NRW and both water companies to determine long-term requirements for monitoring the overflows throughout Wales and the need to monitor for a wider range of pollutants, including microplastics and pharmaceuticals, and public health parameters will also be assessed.
We're also investigating and promoting the use of monitoring and—
Rwy’n cydnabod hynny’n llwyr, a soniaf amdano’n gryno—rwyf am siarad yn gyflym iawn yn awr—yng ngweddill fy nghyfraniad.
Roeddwn eisiau cydnabod gwaith Joyce Watson ar fater draenio dŵr wyneb. Mae hi wedi gadael y Siambr yn awr, ond mae hi wedi bod yn gweithio'n galed iawn ar hynny ers imi ei hadnabod. Rwyf eisiau ei sicrhau ein bod yn gwbl gefnogol i hynny.
Rydym eisoes wedi cymryd camau i fynd i’r afael â gollyngiadau o orlifoedd, gan gynnwys gwneud systemau draenio cynaliadwy yn orfodol ym mhob datblygiad adeiladu newydd, sy’n helpu i leddfu’r pwysau ar y rhwydwaith drwy ddargyfeirio ac arafu’r cyflymder y mae dŵr wyneb yn mynd i mewn i’r system garthffosydd a sicrhau mai dewis olaf yw gorlifoedd stormydd.
Mae CNC wrthi'n cwblhau'r fersiwn nesaf o'r cynlluniau rheoli basn afon, a fydd yn nodi trosolwg cynhwysfawr o'n cyrff dŵr, y pwysau a chyfres o fesurau sydd eu hangen i gyflawni gwelliannau ansawdd dŵr.
Ni allaf bwysleisio ddigon mai dim ond drwy gydweithio cyffredinol y gallwn fynd i'r afael â'r risgiau lluosog y mae ein cyrff dŵr yn eu hwynebu. Rydym yn gweithio gyda'r rheolyddion, cwmnïau dŵr, Afonydd Cymru a Chyngor Defnyddwyr Cymru drwy'r tasglu ansawdd dŵr afon gwell i ddatblygu cynlluniau gweithredu. Bydd y cynlluniau gweithredu yn cefnogi ein dealltwriaeth ac yn nodi newidiadau sydd eu hangen i sicrhau bod cwmnïau dŵr yn rheoli ac yn gweithredu eu system garthffosydd yn effeithiol i oresgyn heriau'r presennol a'r dyfodol.
Rwyf eisoes wedi ymrwymo i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r pwyllgor yn yr hydref, yn dilyn cyhoeddi'r map ffordd gan y tasglu ym mis Gorffennaf eleni. Bydd y cynlluniau gweithredu hynny'n ymdrin â phum maes newid a gwella, sef: lleihau effaith weledol; gwella ansawdd elifion ac ansawdd afonydd; gwella rheoleiddio amgylcheddol gorlifoedd; cynllunio mwy hirdymor ar gyfer capasiti yn y rhwydwaith gwaith dŵr; gwella ymgysylltiad a dealltwriaeth y cyhoedd o ansawdd dŵr, a bydd y cynllun gweithredu ansawdd hefyd yn canolbwyntio ar drefniadau monitro. Rydym yn sefydlu rhaglen fonitro ymchwiliol rhwng CNC a’r ddau gwmni dŵr i bennu gofynion hirdymor ar gyfer monitro gorlifoedd ledled Cymru a’r angen i fonitro ystod ehangach o lygryddion, gan gynnwys microblastigion a chynhyrchion fferyllol, a bydd paramedrau iechyd y cyhoedd hefyd yn cael eu hasesu.
Rydym hefyd yn ymchwilio ac yn hyrwyddo'r defnydd o fonitro a—
You need to conclude now, Minister. I've given you sufficient time to cover the interventions.
Mae angen i chi ddirwyn i ben nawr, Weinidog. Rwyf wedi rhoi digon o amser i chi i wneud iawn am yr ymyriadau.
Okay. Let me just sum up then, Dirprwy Lywydd. Just to say that we want to actively work with the citizen scientists mentioned by Rhun in order to improve the monitoring and support. The biodiversity deep dive, as mentioned in committee this morning, will help us with the targets, Llyr, that you mentioned. And just to emphasise at last that it's only by working together and taking a Team Wales approach that we can tackle multiple risks, and we have a summit being chaired by the First Minister on the first day of the Royal Welsh Show to finish it off. Diolch.
Iawn. Gadewch imi grynhoi felly, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddweud ein bod ni eisiau gweithio'n weithredol gyda gwyddonwyr y bobl fel y crybwyllodd Rhun er mwyn gwella'r monitro a'r cymorth. Bydd yr archwiliad dwfn ar fioamrywiaeth, fel y crybwyllwyd yn y pwyllgor y bore yma, yn ein helpu gyda’r targedau y sonioch chi amdanynt, Llyr. A hoffwn bwysleisio i gloi mai dim ond drwy weithio gyda'n gilydd a mabwysiadu ymagwedd Tîm Cymru y gallwn fynd i'r afael â risgiau lluosog, ac mae gennym uwchgynhadledd yn cael ei chadeirio gan y Prif Weinidog ar ddiwrnod cyntaf y Sioe Frenhinol i orffen. Diolch.
Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i ymateb i'r ddadl.
I call on the committee Chair to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch i bawb sydd wedi cyfrannu. Dwi'n meddwl bod rhai o'r pwyntiau sydd wedi cael eu codi wedi, yn sicr, cyfoethogi y gwaith pwyso a mesur mae'r pwyllgor wedi'i wneud. Mi gawsom ni ein hatgoffa mai un o ganlyniadau ymarferol y diffygion yma yw bod yna draethau yn colli eu baneri glas, ac mae hynny nid yn unig yn dod â goblygiadau amgylcheddol, ond mae yna oblygiadau economaidd ehangach hefyd yn dod yn sgil hynny.
Dwi'n falch bod yna gyfeirio wedi bod at y SuDS. Buodd yna gyfeirio at RainScape yn Llanelli pan gyrhaeddais i yma gyntaf yn 2011. Mae'n drueni ein bod ni'n dal i sôn am hynny, i raddau, fel rhywbeth rŷn ni eisiau dal lan fel enghraifft gadarnhaol. Mae yna waith wedi digwydd yn Grangetown fan hyn yng Nghaerdydd yn fwy diweddar, a dyna'r norm rŷn ni eisiau ymgyrraedd ato fe, a dwi'n gwerthfawrogi bod yna waith angen ei wneud i gyrraedd y lle yna, ond yn sicr mae e'n rhywbeth sydd angen gweld mwy ohono fe, yn hytrach nag efallai ein bod ni'n gallu cyfeirio atyn nhw fel rhyw eithriadau y dylem ni ymgyrraedd tuag atyn nhw.
Mae'r pwynt ynglŷn â chael y capasiti ymhlith y rheoleiddiwr, wrth gwrs, i fedru stopio llygru afonydd, gorfodi y rheoliadau yn fwy effeithiol, a chosbi hefyd lle mae angen gwneud hynny, yn un pwysig. A diwedd y gân yw'r geiniog, ac mae pob sgwrs debyg, wrth gwrs, yn bennu lan yn trafod ariannu Cyfoeth Naturiol Cymru. Wel, dwi'n gwybod bod yna waith yn digwydd yn y cyd-destun hynny.
Diolch i Delyth Jewell jest am ein hatgoffa ni. 'Echrydus', dwi'n credu, oedd y gair ddefnyddiodd hi, ac mae e yn echrydus pan ŷch chi jest yn stopio i feddwl beth sydd yn y dŵr. Mae'r peth jest yn gwbl, gwbl annerbyniol, ond hefyd realiti'r ffaith y byddai yn costio rhwng £9 biliwn ac £14 biliwn i ddatrys y broblem yn llwyr, ac felly mae'n rhaid inni ddelio â'r mater cam wrth gam. Mae tryloywder y tasglu yn rhywbeth pwysig. Byddwn i'n dweud, efallai, ar hyn o bryd ei fod e mor glir â pheth o dŵr rŷn ni'n ei weld yn ein hafonydd ni, sydd ddim yn beth da iawn, a bod angen gwella ar hynny.
Ac yn olaf, mae'r pwynt ynglŷn â citizen science yn bwysig iawn. Wrth gwrs, mae casglu data, felly, yn bwysig. Mae monitro amser byw—real-time monitoring—yn bwysig. Ac, wrth gwrs, dwi ddim wastad yn licio cyfeirio at gymharu rhwng Cymru a Lloegr, ond yn Lloegr mae disgwyl i gwmnïau adrodd o fewn awr yn ôl Deddf Amgylchedd 2021 pan fydd achosion fel hyn yn codi, sydd ddim yn ymrwymiad sydd gennym ni yng Nghymru.
Beth bynnag, mae afonydd Cymru, fel rŷn ni'n gwybod, yn rhan hanfodol o'n treftadaeth naturiol ni. Un rhan o'r broblem yw llygredd o garthffosiaeth, ond mae e yn un rhan o'r ateb hefyd, sy'n rhywbeth sy'n gorfod cael ei ddelio ag e. Mae mwy o law o ganlyniad i newid hinsawdd yn dod—rŷn ni'n gwybod hynny; mae yna dwf yn dal i ddigwydd yn y boblogaeth ac mae yna ehangu trefol yn digwydd, felly mae risg gwirioneddol y bydd y sefyllfa yma yn gwaethygu cyn iddi fynd yn well. A dyna pam y mae'r pwyllgor yn awyddus i weld camau pendant, a dyna pam y mae ein hadroddiad ni yn cynnwys yr ystod o argymhellion ar gyfer gweithredu o ran Llywodraeth Cymru, y cwmnïau dŵr a'r rheoleiddwyr. A phle y pwyllgor i chi yw ichi i gyd ddod at eich gilydd, fel rŷch chi wedi awgrymu yn yr uwchgynhadledd, er mwyn taclo'r broblem a chyflawni y newid sydd ei angen, a helpu i wella cyflwr afonydd Cymru. Diolch.
Thank you very much, and thank you to everyone who's contributed. I think some of the points that have been raised have certainly enhanced the work that the committee has done. We were reminded that one of the practical upshots of these deficiencies is that some beaches do lose their blue flags, and that not only brings environmental implications, but there are also wider economic implications too.
I'm pleased there was reference made to the SuDS. There was talk of RainScape in Llanelli when I got here first in 2011. It's sad that we're still talking about that as something that we want to hold up as a positive example. There is work happening in Grangetown in Cardiff, which has happened more recently, and that's the norm we want to attain. I understand that work needs to be done to get to that place, but it's certainly something that we need to see more of, rather than simply referring to these as exceptions or exemplars that we seek to emulate.
The point on having capacity amongst regulators to stop this river pollution, to enforce the regulations more effectively, and to penalise too where needs be, is an important one. Ultimately, it comes down to the money, and every similar conversation comes down to a discussion of the funding of NRW. I know that there is work happening in that context.
I'd like to thank Delyth Jewell for reminding us. I think she used the word 'appalling', and it is appalling when you stop to think what's actually in the water. It is entirely unacceptable, but, of course, the reality of the situation is that it would cost between £9 billion and £14 billion to fully resolve the problem, and, therefore, we do have to deal with the issue in a phased manner. Transparency of the taskforce is important. I would say that, at the moment, it's as clear as some of the water that we see in our rivers, which is not a good thing, and I would say that that needs to improve.
And finally, the point on citizen science is very important indeed. Gathering data is important and real-time monitoring is also very important. And I don't always want to make comparisons between Wales and England, but in England companies are expected to report within an hour according to the Environment Act 2021 when such cases arise, which isn't a commitment that we have here in Wales.
However, Welsh rivers, as we know, are a crucial part of our natural heritage. One part of the problem is pollution from sewage, but it's one part of the solution too, and certainly something that has to be dealt with. More rain as a result of climate change will happen—we know that; there is still population growth and we're seeing urban sprawl, so there is a very real risk that this situation will get worse before it improves. And that is why the committee is eager to see steps taken, and that's why our report includes a range of recommendations for actions by the Welsh Government, the water companies and the regulators. And the committee's plea to you is that you all come together, as you've suggested in a summit, to tackle the problem and to deliver the change that we need, and to help improve the state of our rivers. Thank you.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 6 sydd nesaf, dadl ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, 'Craffu blynyddol ar waith Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol: Y wybodaeth ddiweddaraf'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig, Jenny Rathbone.
Item 6 is next, and this is a debate on the Equality and Social Justice Committee report, 'Annual scrutiny of the Future Generations Commissioner: An update'. I call on the Chair of the committee to move the motion, Jenny Rathbone.
Cynnig NDM8025 Jenny Rathbone
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol 'Craffu blynyddol ar waith Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol: Y wybodaeth ddiweddaraf', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 11 Ebrill 2022.
Motion NDM8025 Jenny Rathbone
To propose that the Senedd:
Notes the Equality and Social Justice Committee report ‘Annual scrutiny of the Future Generations Commissioner: An Update’, laid in the Table Office on 11 April 2022.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. The Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is getting noticed, both by other nations and by Welsh organisations not covered by the Act. For example, I was delighted to see that NFU Cymru's future agriculture policy was framed in the context of the seven principles of the Act, and that's really excellent, to see that happening. But given this external interest in the well-being of future generations, it's really important that the Senedd and the Welsh Government are seen to be operating fully in line with our own Act. We can't have, 'Do what I say, not what I do.' The serious times we live in, in any case, oblige us all to constantly review smarter ways of working so we can maximise our ability to respond to this unprecedented cost-of-living crisis and the climate emergency, both of which require a public as well as a personal and private response.
Diolch. Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn cael sylw gan wledydd eraill a chan sefydliadau Cymreig nad yw'r Ddeddf yn eu cynnwys. Er enghraifft, roeddwn wrth fy modd yn gweld bod polisi amaethyddiaeth NFU Cymru yn y dyfodol wedi'i lunio yng nghyd-destun saith egwyddor y Ddeddf, ac mae'n ardderchog iawn gweld hynny'n digwydd. Ond o ystyried y diddordeb allanol hwn yn llesiant cenedlaethau'r dyfodol, mae'n bwysig iawn fod y Senedd a Llywodraeth Cymru yn cael eu gweld yn gweithredu'n llawn yn unol â'n Deddf ni ein hunain. Ni allwn gael, 'Gwnewch yr hyn a ddywedaf, nid yr hyn a wnaf.' Mae'r adeg ddifrifol hon yr ydym yn byw ynddi, beth bynnag, yn gyson yn ein gorfodi i gyd i archwilio ffyrdd doethach o weithio er mwyn inni allu gwneud y gorau o'n gallu i ymateb i'r argyfwng costau byw digynsail a'r argyfwng hinsawdd, sydd, ill dau, yn galw am ymateb cyhoeddus yn ogystal ag ymateb personol a phreifat.
So, to remind you, then, in November the Equality and Social Justice Committee held a joint debate with the Public Accounts and Public Administration Committee on the implementation of the Act, reflecting the work of the auditor general and the Public Accounts Committee's work in the fifth Parliament. The remit of the Equality and Social Justice Committee specifically includes scrutinising the well-being of future generations in the sixth Senedd, though, as I said in November, every committee must see it as their responsibility to incorporate the principles and aims of the Act into their day-to-day work. And there's obviously more that we can all do to ensure that it is embedded into all aspects of our work.
The report we're debating today arose out of our committee's annual scrutiny of the well-being of future generations commissioner back in February. All four of its recommendations have been accepted variously by PAPAC and the Welsh Government, so this is not about probing further why x or y recommendation has been rejected or only accepted in principle. Today the Senedd must address the fundamental issues that flow from acceptance of these recommendations, and these go well beyond the efficiency and effectiveness of the current well-being of future generations commissioner as postholder, and her office. We have to ensure that all our independent commissioners and their offices are using their resources and their scrutiny powers to maximum effect.
So, as Sophie Howe's seven-year term of office comes to an end in February next year, this is a really good time to be reviewing the funding arrangements for the well-being of future generations commissioner, and all these other independent scrutinising bodies. PAPAC, with its additional public administration responsibilities, must get to grips with the rationale behind the resourcing arrangements of all five Wales commissioners. All these posts were created at different times and with different legislative drivers. Page 7 of our report spells out that the well-being of future generations commissioner has a budget of £1.5 million, and that compares with, for example, £3.3 million for the Welsh Language Commissioner and over £5 million for the public services ombudsman. The children's commissioner was created in the first Senedd, the others created in subsequent Senedds, and there's no coherence, really, around the way in which the funding and resourcing has been given to them. So, this is a good opportunity to get some proper underpinning to that, and so we must look forward to the systematic review of how Wales's commissioners are resourced and whether this adequately reflects their current remit. Are they achieving maximum efficiency in the way they carry out their duties for the whole of Wales, or could they be doing things differently, sharing some of their back-room expenses, et cetera?
Recommendation 2 was for the Welsh Government. We simply can't go on adding to the alphabet soup of public bodies without there being additional resource implications. An overcomplicated administrative landscape makes it difficult for stakeholder organisations to understand how and where decisions are made, so it must be impenetrable for the Welsh citizen. I was delighted to hear the Minister for Climate Change say this morning that the marine energy plan has been rolled into the net-zero plan, but we need a lot more of that intellectual coherence to ensure that governance is understood and easy to scrutinise.
The future generations report back in 2020 recommended that the Welsh Government should stop complicating an already complex landscape, and the Minister for Social Justice has told us that there will be fewer than 10 additional public bodies subject to the well-being of future generations Act, and there's a review taking place, including a public consultation, into the workings of the Act and of the commissioner. We must be mindful that any increase in the future generation commissioner's duties either has resource implications or, alternatively, it potentially dilutes the commissioner's capacity to scrutinise the growing list of bodies she is responsible for.
So, officials are looking into the scope and responsibilities of the Act and whether or not the Act needs revising. There is a potential for a conflict of interest there, which the Senedd needs to be mindful of. Back in February, in our scrutiny session, the commissioner raised specific concerns about the newest layer, which is the corporate joint committees, and the interrelationship between public services boards, regional partnership boards and CJCs is unclear even to the commissioner, who has the job of scrutinising how well they're interacting with the well-being of future generations Act.
The commissioner also reminded us about the implementation gap, something we often talk about—the tendency to push out legislation, policy, guidance and direction from Government with little understanding of how it will be delivered or adequately resourced in practice. During our scrutiny, the commissioner also reminded us of her powers under section 20 of the Act.
Her review of procurement had found that public bodies were not adequately applying the future generations Act to their procurement decisions. This is something that, of course, our committee will revisit in our Stage 1 scrutiny of the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill. Sophie Howe is now conducting a section 20 review into the machinery of Welsh Government, which is a timely piece of work in the context of this debate.
Recommendation 3 called for the Welsh Government to set out how it uses training and professional development to ensure its own employees fully understand and comply with the Act. It's a very large institution, and the Minister cannot simply be in charge of everything that officials are doing. So, it's really important that the Permanent Secretary is ensuring that all layers of Welsh Government understand the importance of the Act.
Recommendation 4, also accepted by the Government, sets out plans for embedding the Act in all aspects of public life that could be shaped by this legislation and making sure that the implementation of the Act is fit for purpose.
So, I very much look forward to the way that the Minister is going to take forward that communication, and particularly with wider society in the context of all of the other things going on in our lives, including the climate emergency. So, there are positive signs of progress in terms of implementing the Act, and it's great that all of our recommendations have been accepted. However, there is ample room for improvement, particularly in relation to the gap between policy and practice. And, given the cross-cutting nature of the Act, we're very pleased to be able to raise these issues on the Senedd stage, because at the end of the day it's all our responsibility.
Felly, i'ch atgoffa, ym mis Tachwedd, cynhaliodd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ddadl ar y cyd â'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus ar weithrediad y Ddeddf, gan adlewyrchu gwaith yr archwilydd cyffredinol a gwaith y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn y pumed Senedd. Mae cylch gwaith y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn benodol yn cynnwys craffu ar lesiant cenedlaethau'r dyfodol yn y chweched Senedd, er, fel y dywedais ym mis Tachwedd, rhaid i bob pwyllgor ysgwyddo'r cyfrifoldeb o ymgorffori egwyddorion a nodau'r Ddeddf yn eu gwaith o ddydd i ddydd. Ac mae'n amlwg bod mwy y gallwn i gyd ei wneud i sicrhau ei fod yn rhan annatod o bob agwedd ar ein gwaith.
Cododd yr adroddiad yr ydym yn ei drafod heddiw o waith craffu blynyddol ein pwyllgor ar y comisiynydd llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn ôl ym mis Chwefror. Mae pob un o'i bedwar argymhelliad wedi'u derbyn mewn sawl ffordd gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus a Llywodraeth Cymru, felly nid yw hyn yn ymwneud â holi ymhellach pam fod argymhelliad x neu y wedi'i wrthod neu wedi'i dderbyn mewn egwyddor yn unig. Heddiw, rhaid i'r Senedd fynd i'r afael â'r materion sylfaenol sy'n deillio o dderbyn yr argymhellion hyn, ac mae'r rhain yn mynd ymhell y tu hwnt i effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd y comisiynydd llesiant cenedlaethau'r dyfodol presennol fel deiliad y swydd, a'i swyddfa. Rhaid inni sicrhau bod ein holl gomisiynwyr annibynnol a'u swyddfeydd yn defnyddio eu hadnoddau a'u pwerau craffu i'r eithaf.
Felly, wrth i gyfnod saith mlynedd Sophie Howe ddod i ben ym mis Chwefror y flwyddyn nesaf, mae'n adeg dda iawn i adolygu'r trefniadau ariannu ar gyfer comisiynydd llesiant cenedlaethau'r dyfodol, a'r holl gyrff craffu annibynnol eraill hyn. Rhaid i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, gyda'i gyfrifoldebau gweinyddu cyhoeddus ychwanegol, fynd i'r afael â'r rhesymeg sy'n sail i drefniadau ariannu pob un o'r pum comisiynydd yng Nghymru. Crëwyd yr holl swyddi hyn ar wahanol adegau a chyda gwahanol ysgogiadau deddfwriaethol. Mae tudalen 7 o'n hadroddiad yn nodi bod gan gomisiynydd llesiant cenedlaethau'r dyfodol gyllideb o £1.5 miliwn, ac mae hynny'n cymharu â £3.3 miliwn, er enghraifft, ar gyfer Comisiynydd y Gymraeg a dros £5 miliwn ar gyfer yr ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus. Crëwyd y comisiynydd plant yn y Senedd gyntaf, cafodd y lleill eu creu mewn Seneddau dilynol, ac nid oes unrhyw gydlyniad, mewn gwirionedd, o ran y ffordd y mae'r cyllid a'r adnoddau wedi'u darparu iddynt. Felly, dyma gyfle da i sicrhau sylfaen briodol yn hynny o beth, ac felly rhaid inni edrych ymlaen at yr adolygiad systematig o sut y darperir adnoddau i gomisiynwyr Cymru ac a yw hyn yn adlewyrchu eu cylch gwaith presennol yn ddigonol. A ydynt yn sicrhau'r effeithlonrwydd mwyaf posibl yn y ffordd y maent yn cyflawni eu dyletswyddau ar gyfer Cymru gyfan, ynteu a allent fod yn gwneud pethau'n wahanol, gan rannu rhai o'u treuliau ystafell gefn, ac yn y blaen?
Argymhelliad ar gyfer Llywodraeth Cymru oedd argymhelliad 2. Ni allwn ddal ati i ychwanegu at gawl o gyrff cyhoeddus heb fod goblygiadau ychwanegol o ran adnoddau. Mae tirwedd weinyddol sydd wedi'i gorgymhlethu yn ei gwneud yn anodd i sefydliadau rhanddeiliaid ddeall sut a lle y gwneir penderfyniadau, felly mae'n rhaid ei fod yn ddyrys i ddinasyddion Cymru. Roeddwn wrth fy modd yn clywed y Gweinidog Newid Hinsawdd yn dweud y bore yma fod y cynllun ynni morol wedi'i symud i'r cynllun sero net, ond mae arnom angen llawer mwy o'r cydlyniad deallusol hwnnw i sicrhau bod pobl yn deall prosesau llywodraethu a sicrhau eu bod yn hawdd i'w craffu.
Argymhellodd adroddiad cenedlaethau'r dyfodol yn ôl yn 2020 y dylai Llywodraeth Cymru roi'r gorau i gymhlethu tirwedd sydd eisoes yn gymhleth, ac mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi dweud wrthym y bydd llai na 10 corff cyhoeddus ychwanegol yn ddarostyngedig i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol, ac mae adolygiad ar y gweill, gan gynnwys ymgynghoriad cyhoeddus, ar weithrediadau'r Ddeddf a'r comisiynydd. Rhaid inni gofio bod goblygiadau ariannol i unrhyw gynnydd yn nyletswyddau comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, neu fel arall gallai wanhau gallu'r comisiynydd i graffu ar y rhestr gynyddol o gyrff y mae'n gyfrifol amdanynt.
Felly, mae swyddogion yn ymchwilio i gwmpas a chyfrifoldebau'r Ddeddf a ph'un a oes angen diwygio'r Ddeddf ai peidio. Mae'n bosibl y bydd buddiannau'n gwrthdaro, ac mae angen i'r Senedd fod yn ymwybodol o hynny. Yn ôl ym mis Chwefror, yn ein sesiwn graffu, cododd y comisiynydd bryderon penodol am yr haen fwyaf newydd, sef y cyd-bwyllgorau corfforaethol, ac mae'r gydberthynas rhwng byrddau gwasanaethau cyhoeddus, byrddau partneriaeth rhanbarthol a chyd-bwyllgorau corfforaethol yn aneglur hyd yn oed i'r comisiynydd, sydd â'r gwaith o graffu ar ba mor dda y maent yn rhyngweithio â Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol.
Cawsom ein hatgoffa gan y comisiynydd hefyd am y bwlch gweithredu, rhywbeth yr ydym yn sôn amdano'n aml—y duedd sydd gan y Llywodraeth i wthio deddfwriaeth, polisi, arweiniad a chyfeiriad heb lawer o ddealltwriaeth ynglŷn â sut y caiff ei gyflawni na'i ariannu'n ddigonol yn ymarferol. Yn ystod ein gwaith craffu, fe'n hatgoffwyd gan y comisiynydd hefyd o'i phwerau o dan adran 20 o'r Ddeddf.
Canfu ei hadolygiad o gaffael nad yw cyrff cyhoeddus yn cymhwyso Deddf cenedlaethau'r dyfodol yn ddigonol yn eu penderfyniadau caffael. Mae hyn yn rhywbeth y bydd ein pwyllgor, wrth gwrs, yn ailedrych arno yn ein gwaith craffu Cyfnod 1 ar y Bil Partneriaethau Cymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru). Mae Sophie Howe bellach yn cynnal adolygiad adran 20 o beirianwaith Llywodraeth Cymru, sy'n waith amserol yng nghyd-destun y ddadl hon.
Galwai argymhelliad 3 ar Lywodraeth Cymru i nodi sut y mae'n defnyddio hyfforddiant a datblygiad proffesiynol i sicrhau bod ei gweithwyr ei hun yn deall ac yn cydymffurfio â'r Ddeddf yn llawn. Mae'n sefydliad mawr iawn, ac ni all y Gweinidog fod yn gyfrifol am bopeth y mae swyddogion yn ei wneud. Felly, mae'n bwysig iawn fod yr Ysgrifennydd Parhaol yn sicrhau bod pob haen o Lywodraeth Cymru yn deall pwysigrwydd y Ddeddf.
Mae argymhelliad 4, a gafodd ei dderbyn gan y Llywodraeth hefyd, yn nodi cynlluniau ar gyfer ymgorffori'r Ddeddf ym mhob agwedd ar fywyd cyhoeddus a allai gael ei llunio gan y ddeddfwriaeth hon a sicrhau bod gweithrediad y Ddeddf yn addas i'r diben.
Felly, edrychaf ymlaen yn fawr at weld y ffordd y bydd y Gweinidog yn bwrw ymlaen â'r cyfathrebu hwnnw, ac yn enwedig gyda'r gymdeithas yn ehangach yng nghyd-destun yr holl bethau eraill sy'n digwydd yn ein bywydau, gan gynnwys yr argyfwng hinsawdd. Felly, ceir arwyddion cadarnhaol o gynnydd ar weithredu'r Ddeddf, ac mae'n wych fod ein holl argymhellion wedi'u derbyn. Fodd bynnag, mae digon o le i wella, yn enwedig mewn perthynas â'r bwlch rhwng polisi ac ymarfer. Ac o ystyried natur drawsbynciol y Ddeddf, rydym yn falch iawn o allu codi'r materion hyn ar lwyfan y Senedd, oherwydd mae'n gyfrifoldeb i bawb ohonom yn y pen draw.
I'm pleased to speak in this debate as Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee, which you kindly referred to. The committee, which has the acronym PAPAC, has long-term interest in the implementation of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, with our predecessor committee having reported on 'Delivering for Future Generations: the story so far' in March 2020.
Last November, I was pleased to share the lead on a joint debate with the Chair of the Equality and Social Justice Committee on the Welsh Government's response to that report, as well as its responses to the first statutory report by the future generations commissioner and by the Auditor General for Wales, published in May 2020, on the Act. That joint committee debate, the first of its kind, demonstrated cross-party commitment to securing the successful implementation of the Act and ensuring that our public services deliver efficiently and sustainably for our future generations. I thank the Equality and Social Justice Committee for their work in this area and welcome this report from them, which builds upon the work undertaken by the previous Public Accounts Committee and reinforces many of the concerns raised by it.
Recommendation 1 of this report is directed at the Public Accounts and Public Administration Committee and asked us to carry out a review of the resourcing arrangements of Wales's commissioners. I note that the report acknowledges that each commissioner has different roles and responsibilities and that resourcing needs vary accordingly, but clarification of the justification behind different resource allocations is lacking and warrants further scrutiny.
The report highlights that the different roles and offices of the Welsh commissioners have grown in a piecemeal fashion. It is the responsibility of the Welsh Government to better justify how each commissioner is resourced, but I agree that a review by PAPAC, which would be the first time such scrutiny has been undertaken, would be beneficial and would provide important insights for the appointment of future commissioners. I’m therefore pleased to confirm that PAPAC has accepted this recommendation and we will undertake scrutiny into the work of Welsh commissioners in autumn of this year.
The Equality and Social Justice Committee report refers to the complex landscape within which implementation of the Act operates. This is an issue our predecessor committee raised, concluding that the, and I quote,
'complex and bureaucratic landscape of partnership bodies and plethora of legislative and reporting requirements has made it difficult for public bodies to adopt this Act and has, at times, actively disincentivised it.'
In recently updating PAPAC on the implementation of this recommendation, the Minister highlighted that the outcome of the Welsh Government's review of strategic partnerships contained clear recommendations on practical actions to simplify the partnership landscape. We also noted from the update the commitment in the co-operation agreement between the Labour Government and Plaid Cymru to keep regional partnership arrangements under review, which overlaps with the recommendations of our predecessor committee. We therefore hope the Equality and Social Justice Committee’s conclusion that the Welsh Government should provide greater leadership and clarity around how different bodies interact within the context and framework of the Act will give further impetus to simplifying the overly complex landscape and remove a significant barrier to implementation of the Act.
During the last Plenary debate on the implementation of the Act, I noted that successful implementation depended upon cultural change that needs to begin with awareness and understanding at all levels of public bodies. It is disappointing that the Equality and Social Justice Committee report concludes that, while encouraging progress is being made in terms of implementation of the Act, there is ample room for improvement, particularly in relation to the gap between policy and practice. I therefore endorse recommendation 4 of the committee’s report, which asks the Welsh Government to set out its plans for embedding the Act to ensure that all aspects of public life are shaped by the legislation and that the measures in place to monitor and evaluate progress in implementing the Act are fit for purpose.
In summing up, continued collaborative scrutiny of implementation of the Act across the Senedd is essential going forward. We hope that the response from the Welsh Government to this report and the ongoing work being undertaken in response to the previous Public Accounts Committee report is progress towards better implementation, but this remains slow. I look forward to working with the Equality and Social Justice Committee and to ensuring that the Public Accounts and Public Administration Committee will maintain a key role in monitoring progress and holding the Welsh Government, and others tasked with implementing the Act, to account. Diolch yn fawr.
Rwy'n falch o siarad yn y ddadl hon fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, fel y nodoch chi yn garedig iawn. Mae gan y pwyllgor hwnnw, sydd â'r acronym PAPAC, ddiddordeb hirdymor yng ngweithrediad Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, a chyflwynodd y pwyllgor a'n rhagflaenodd adroddiad, 'Cyflawni ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol: y stori hyd yn hyn' ym mis Mawrth 2020.
Fis Tachwedd diwethaf, roeddwn yn falch o arwain ar y cyd ar ddadl ar y cyd gyda Chadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar ymateb Llywodraeth Cymru i'r adroddiad hwnnw, yn ogystal â'i ymatebion i'r adroddiad statudol cyntaf ar y Ddeddf gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol a chan Archwilydd Cyffredinol Cymru, a gyhoeddwyd ym mis Mai 2020. Dangosodd y ddadl honno, a gynhaliwyd gan y pwyllgorau ar y cyd, y gyntaf o'i bath, yr ymrwymiad trawsbleidiol i sicrhau bod y Ddeddf yn cael ei gweithredu'n llwyddiannus a sicrhau bod ein gwasanaethau cyhoeddus yn cyflawni'n effeithlon ac yn gynaliadwy ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Diolch i'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol am eu gwaith yn y maes hwn ac rwy'n croesawu'r adroddiad hwn ganddynt, sy'n adeiladu ar y gwaith a wnaed gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus blaenorol ac sy'n atgyfnerthu llawer o'r pryderon a godwyd ganddo.
Mae argymhelliad 1 yr adroddiad wedi'i gyfeirio at y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus a gofynnwyd inni gynnal adolygiad o drefniadau ariannu comisiynwyr Cymru. Nodaf fod yr adroddiad yn cydnabod bod gan bob comisiynydd rolau a chyfrifoldebau gwahanol a bod anghenion ariannu'n amrywio'n unol â hynny, ond ni cheir digon o eglurhad ynghylch y cyfiawnhad sy'n sail i ddyraniadau ariannol gwahanol ac mae'n haeddu craffu pellach.
Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at y ffaith bod gwahanol rolau a swyddogaethau comisiynwyr Cymru wedi tyfu fesul tipyn. Cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw cyfiawnhau'n well sut y dyrennir adnoddau i bob comisiynydd, ond rwy'n cytuno y byddai adolygiad gan PAPAC, sef y tro cyntaf i waith craffu o'r fath gael ei gyflawni, yn fuddiol ac y byddai'n darparu mewnwelediad pwysig ar gyfer penodi comisiynwyr yn y dyfodol. Felly, rwy'n falch o gadarnhau bod PAPAC wedi derbyn yr argymhelliad hwn a byddwn yn craffu ar waith comisiynwyr Cymru yn ystod yr hydref eleni.
Mae adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn cyfeirio at y dirwedd gymhleth y mae'r Ddeddf yn gweithredu ynddi. Mae hwn yn fater a godwyd gan y pwyllgor a'n rhagflaenodd, a ddaeth i'r casgliad fod
'tirwedd gymhleth a biwrocrataidd cyrff partneriaeth a llu o ofynion deddfwriaethol ac adrodd wedi’i gwneud yn fwy anodd i gyrff cyhoeddus fabwysiadu’r Ddeddf hon ac, ar brydiau, wedi peidio â’i chymell yn weithredol.'
Wrth roi'r wybodaeth ddiweddaraf i PAPAC yn ddiweddar ar weithrediad yr argymhelliad hwn, tynnodd y Gweinidog sylw at y ffaith bod canlyniad adolygiad Llywodraeth Cymru o bartneriaethau strategol yn cynnwys argymhellion clir ar gamau ymarferol i symleiddio tirwedd y bartneriaeth. Fe wnaethom nodi hefyd, o'r diweddariad, yr ymrwymiad yn y cytundeb cydweithio rhwng y Llywodraeth Lafur a Phlaid Cymru i barhau i adolygu trefniadau partneriaethau rhanbarthol, sy'n gorgyffwrdd ag argymhellion y pwyllgor a'n rhagflaenodd. Gobeithiwn felly y bydd casgliad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol y dylai Llywodraeth Cymru ddarparu mwy o arweiniad ac eglurder ynghylch sut y bydd y modd y mae gwahanol gyrff yn rhyngweithio o fewn cyd-destun a fframwaith y Ddeddf yn rhoi hwb pellach i symleiddio'r dirwedd or-gymhleth ac yn dileu rhwystr sylweddol i weithrediad y Ddeddf.
Yn ystod y ddadl ddiwethaf yn y Cyfarfod Llawn ar weithredu'r Ddeddf, nodais fod gweithredu llwyddiannus yn dibynnu ar newid diwylliannol y mae angen iddo ddechrau gydag ymwybyddiaeth a dealltwriaeth ar bob lefel mewn cyrff cyhoeddus. Mae'n siomedig fod adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn dod i'r casgliad, er bod cynnydd calonogol yn cael ei wneud ar weithredu'r Ddeddf, fod digon o le i wella, yn enwedig mewn perthynas â'r bwlch rhwng polisi ac ymarfer. Ategaf felly argymhelliad 4 yn adroddiad y pwyllgor, sy'n gofyn i Lywodraeth Cymru nodi ei chynlluniau ar gyfer ymgorffori'r Ddeddf i sicrhau bod pob agwedd ar fywyd cyhoeddus yn cael ei llunio gan y ddeddfwriaeth a bod y mesurau sydd ar waith i fonitro a gwerthuso cynnydd ar weithredu'r Ddeddf yn addas i'r diben.
I grynhoi, mae'n hanfodol fod gwaith cydweithredol yn parhau i graffu ar weithrediad y Ddeddf ar draws y Senedd wrth symud ymlaen. Gobeithiwn y bydd ymateb Llywodraeth Cymru i'r adroddiad hwn a'r gwaith sy'n mynd rhagddo mewn ymateb i adroddiad blaenorol y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn gynnydd tuag at weithredu gwell, ond mae hyn yn parhau i fod yn araf. Edrychaf ymlaen at weithio gyda'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ac at sicrhau y bydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus yn cynnal rôl allweddol yn monitro cynnydd a dwyn Llywodraeth Cymru, ac eraill sydd â'r dasg o weithredu'r Ddeddf, i gyfrif. Diolch yn fawr.
Mae yna nifer o bethau i'w dathlu am sut y mae blaengaredd Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol a gwaith comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn helpu i lywio gweledigaeth a gweithrediad polisi, ond rŷn ni'n gwybod hefyd bod yna nifer o heriau. Fel aelod o'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol a fu'n craffu ar waith y comisiynydd, rwy'n cytuno bod nifer o gwestiynau pwysig y mae'n hanfodol eu harchwilio a'u datrys os ydym wir am weld y Ddeddf yn cyrraedd ei llawn botensial, a'r angen gwirioneddol am feddylfryd hirdymor wrth lunio polisi sydd yn briodol ac, o'r diwedd, wedi dod yn fwy amlwg yn ddiweddar yn sgil y pandemig, yr argyfwng costau byw, ac wrth i ni ymrafael â'r argyfwng hinsawdd.
Yn ei thystiolaeth i'r pwyllgor, fe wnaeth y comisiynydd osod mas nifer o broblemau ymarferol sy'n rhwystro effeithlonrwydd y Ddeddf a gwaith ei swyddfa yn sicrhau ffocws ar effaith hirdymor polisïau, a grym cydweithio i ragweld problemau posib. Un o'r materion mwyaf arwyddocaol, dwi'n meddwl, a mwyaf pryderus efallai, yw'r bwlch gweithredu yma rhwng polisi a'r camau ymarferol sy'n cael eu cymryd. Roedd yn destun pryder gwirioneddol bod y comisiynydd yn gallu disgrifio mewn termau mor eglur wrthym dueddiad y Llywodraeth o greu deddfwriaeth, polisïau a chyhoeddi canllawiau heb fawr o ddealltwriaeth o sut byddai hyn i gyd yn cael ei gyflawni, nac o sut y byddai adnoddau digonol ymarferol yn cael eu darparu.
Mae'n ymddangos o'i thystiolaeth hi i ni nad oes yna ddealltwriaeth ddigonol gan rai cyrff cyhoeddus na llawer o'r gwasanaeth sifil ei hun o'r hyn mae'r Ddeddf yn gofyn iddyn nhw ei wneud, a bod gorddibyniaeth felly ar ei swyddfa hi yn sgil y diffyg arbenigedd yma o fewn cyrff cyhoeddus, sy'n llyncu capasiti ac adnoddau. Mae'n dda clywed felly gan yr Ysgrifennydd Parhaol yn ei ymateb i argymhellion y pwyllgor bod yna ailddyblu yn yr ymdrechion i gywiro hyn, a chyflymu'r newid sydd ei angen i helpu ailffocysu cyrff cyhoeddus, ac i hyfforddi'r gwasanaeth sifil pan fo'n dod i ddealltwriaeth o'r Ddeddf.
Rwy'n gobeithio y bydd hyn yn tynnu'r pwysau ymgynghori yma oddi ar ysgwyddau swyddfa'r comisiynydd, a fydd yn ei rhyddhau hi i osod a ffocysu ar gyflawni ei chylch gwaith ei hun wrth sicrhau gweithrediad y Ddeddf, gan gynnwys ei hymchwiliadau adran 20 grymus a gwerthfawr. Rhaid i'r bwlch gweithrediad yma ddod yn ganolbwynt, dwi'n meddwl, ar gyfer sicrhau bod Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol wir yn deilwng o'r ganmoliaeth hael a haeddiannol y mae wedi ei chael yn rhyngwladol.
Mae'r adroddiad craffu, fel rŷm ni wedi clywed, hefyd wedi codi'r cyfle yma i gymryd stoc o'r adnoddau a gynigiwyd i weithredu amcanion y Ddeddf, ac mae'n glir bod y gyllideb sydd ar gael i swyddfa'r comisiynydd yn anghytbwys o gymharu â'r hyn sydd ar gael i'r comisiynwyr eraill, ac yn annigonol i'r gwaith—gwaith, fel rŷm ni wedi clywed, sydd yn cynyddu. Mae gwaith y comisiynydd, wrth gwrs, yn wahanol iawn, ac ni fyddwn i'n dymuno gweld adnoddau yn cael eu cymharu mewn modd simplistig. Ond mae'n galonogol bod yna gytundeb i asesu cyfrifoldebau a chyllideb yr holl gomisiynwyr, fel awgrymwyd gan y pwyllgor.
Dyma gyfle, cyfle go iawn, i ni adlewyrchu ar un o'n cyfreithiau mwyaf unigryw, ac i rymuso'r Ddeddf. Gallwn ni ddangos i genhedloedd eraill sut i ddiogelu ein cymunedau, ein hamgylchedd, a sut i wneud datblygu cynaliadwy yn gonglfaen i'n trefniadau llywodraethu. Gobeithio bod awydd i wneud hyn i roi dannedd i Ddeddf, a nerth felly i'r comisiynydd i'w galluogi i flodeuo i'w llawn botensial. Diolch.
There are many things to celebrate in terms of how the innovation of the well-being of future generations Act and the work of the future generations commissioner help to steer the vision and implementation of policy, but we also know that there are many challenges. As a member of the Equality and Social Justice Committee, which has been scrutinising the work of the commissioner, I agree that there are a number of important questions that we do need to look at and resolve if we truly want to see the Act reaching its full potential, and the very real need for long-term thinking in drawing up policy that is appropriate and has, at last, become more prominent recently in light of the pandemic, the cost-of-living crisis, and as we grapple with the climate emergency.
In her evidence to the committee, the commissioner set out a number of practical problems that are a barrier to the effectiveness of the Act and the work of her office in ensuring a focus on the long-term impact of policy, and the power of co-operation to anticipate possible problems. One of the most significant issues, and one of the most concerning issues perhaps, is that implementation gap between policy and the practical steps that are taken. It was a cause of real concern that the commissioner could describe in such clear terms the tendency of Government to create legislation, policy and to publish guidance without much understanding of how all of that would be delivered, or how sufficient resources could be practically provided.
It appears from her evidence to us that there isn't an adequate understanding by some public bodies and much of the civil service itself of what the Act requires of them, and that there is therefore an over-reliance on her office as a result of that lack of expertise within public bodies, which swallows up capacity and resources. It's good to hear therefore from the Permanent Secretary in his response to the committee's recommendation that there is a redoubling of efforts to put this right, and to hasten the change needed to help refocus public bodies, and to train the civil service when it comes to an understanding of the Act.
I very much hope that this will take the advisory pressure off the commissioner's shoulders, and release her to focus on delivering her own remit in ensuring the implementation of the Act, including her powerful and valuable section 20 inquiries. The implementation gap must become a focus, I think, in ensuring that the well-being of future generations Act is truly worthy of the high and deserved praise that it's been given internationally.
The scrutiny report, as we've heard, has also given us an opportunity to take stock of the resources provided to deliver the objectives of the Act, and it's clear that the budget available to the commissioner's office is unbalanced as compared to what's available to other commissioners, and is inadequate for the work involved—work, as we've heard, that is increasing. The work of the commissioner, of course, is very different, and we wouldn't want to see resources being compared in a simplistic manner. But it is encouraging that there is agreement to assess the responsibilities and budget of all commissioners, as was suggested by the committee.
This is an opportunity, a real opportunity, for us to reflect on one of our unique laws, and to empower the Act. We can show other nations how they can safeguard communities, the environment, and to make sustainable development a cornerstone of our governance arrangements. Hopefully, there is a desire to do this to give the Act teeth, and to give the commissioner strength to allow her to develop to her full potential. Thank you.
Let me start by thanking our Chair, Jenny Rathbone, my fellow Members and the committee clerks and researchers. As a committee, we have set ourselves the objective of championing equality, social justice and the well-being of future generations across the Senedd, so scrutinising the implementation of the well-being of future generations Act is a crucial part of this. And as we come to seven years since the Act was passed, now is a particularly poignant time at the start of our sixth Senedd to reflect and present ideas for improvements in how it is enacted. Our committee report has four key recommendations, so it may be small, but it is also mighty to ensure that our first-of-its-kind legislation is as effective as possible for all.
Let me start by saying that I am pleased that recommendation 2 has been accepted by Welsh Government—to carry out an evaluation looking at the scope of the commissioner's work and responsibilities, and look to support future expansion. As you've just said, Sioned, there are lots of reasons why this needs to be done. In particular, I believe exploring the possibility of the commissioner's office being able to take on casework could be hugely beneficial to the people of Wales. I know that in my own constituency, Bridgend, we recently had a campaign where the local community came out and wanted to protect Brackla fields, as we call it, and they wrote to the future generations commissioner, who wrote them a letter back, which really did give them a big boost in terms of doing their campaign. But I think that if they could have had more guidance in terms of how they could have fought for their campaign in line with the legislation, that would have made a huge difference. Furthermore, part of the recommendation is that an evaluation should be undertaken in time for the appointment of the new future generations commissioner in 2023. So, as we begin to look to the next era of the office, I would also just like to thank our first future generations commissioner, Sophie Howe, and her team for all that she continues to do in providing evidence and suggestions for how to strengthen the office going forward, and the goals.
I am also pleased the Welsh Government has accepted recommendation 4, in particular committing to set out plans for how to monitor and evaluate progress in implementing the Act and making sure that it's fit for purpose across public bodies. Again, I draw on what is happening in my own constituency, where we have lots of wonderful projects and plans in the pipeline for regeneration. However, when I met with the future generations commissioner to have a chat about some of these and whether or not they were in line with the plans and the legislation, it's not something that they can look into at the time; it's something that will be assessed later on with these periodic reports that are done. Unfortunately, that means that even though it may be unintentional that it hasn't been in line, it is lacking, and decisions have already been made that cannot be undone.
I'd like to thank the Permanent Secretary for responding to our recommendation 3, relating to providing training and professional development to ensure that Welsh Government employees fully understand and comply with the Act, and I welcome the update on the recently launched Welsh Government 2025 three-year programme for organisational development, and also a platform so that the workforce can feed back and talk about the changes and improvements that they would like to see. As we've already heard, the commissioner did make the point that she feels that the Welsh Government has relied quite heavily on their office to give them support, and to feed back on the work that it's doing and if it's in line with the goals and the legislation. And so, hopefully training will mean that that comes down and that the commissioner's office has time to do other work.
I'll end by saying that although not accepted, I do think that the Public Accounts and Public Administration Committee, when it has capacity, should carry out a review of the resourcing arrangements of the Wales commissioners. We've heard from Jenny and Sioned about the reasons why this is very relevant, and I do think that possibly that could include sharing of some back-room functions and staff across the board.
Overall, I am satisfied with the Welsh Government response—thank you, Minister—and I'm confident that they will be taken seriously. I really do look forward to seeing how our world-leading legislation will strengthen and improve outcomes for the well-being of our future generations.
Gadewch imi ddechrau drwy ddiolch i’n Cadeirydd, Jenny Rathbone, fy nghyd-Aelodau a chlercod ac ymchwilwyr y pwyllgor. Fel pwyllgor, rydym wedi gosod yr amcan i'n hunain o hyrwyddo cydraddoldeb, cyfiawnder cymdeithasol a llesiant cenedlaethau’r dyfodol ar draws y Senedd, felly mae craffu ar weithrediad Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol yn rhan hanfodol o hyn. Ac wrth inni agosáu at saith mlynedd ers i’r Ddeddf gael ei phasio, mae nawr yn amser arbennig o addas ar ddechrau ein chweched Senedd i fyfyrio a chyflwyno syniadau ar gyfer gwelliannau yn y ffordd y caiff ei deddfu. Mae gan adroddiad ein pwyllgor bedwar argymhelliad allweddol, felly efallai ei fod yn fach, ond mae hefyd yn gryf, er mwyn sicrhau bod ein deddfwriaeth, y gyntaf o’i bath, mor effeithiol â phosibl i bawb.
Gadewch imi ddechrau drwy ddweud fy mod yn falch fod argymhelliad 2 wedi’i dderbyn gan Lywodraeth Cymru—cynnal gwerthusiad a fydd yn edrych ar gwmpas gwaith a chyfrifoldebau’r comisiynydd, gyda’r bwriad o gefnogi unrhyw ehangu yn y dyfodol. Fel rydych newydd ei ddweud, Sioned, mae llawer o resymau pam fod angen gwneud hyn. Yn fwyaf arbennig, credaf y gallai archwilio’r posibilrwydd y gallai swyddfa’r comisiynydd ymgymryd â gwaith achos fod o fudd aruthrol i bobl Cymru. Gwn ein bod, yn fy etholaeth i, Pen-y-bont ar Ogwr, wedi cael ymgyrch yn ddiweddar lle roedd y gymuned leol yn awyddus i ddiogelu caeau Bracla, fel rydym yn eu galw, a gwnaethant ysgrifennu at gomisiynydd cenedlaethau’r dyfodol, a ysgrifennodd lythyr yn ôl yn rhoi hwb mawr iddynt gyda'u hymgyrch. Ond pe baent wedi cael mwy o arweiniad ar sut y gallent fod wedi ymladd dros eu hymgyrch yn unol â’r ddeddfwriaeth, credaf y byddai hynny wedi gwneud gwahaniaeth enfawr. Yn ychwanegol at hynny, rhan o’r argymhelliad yw y dylid cynnal gwerthusiad cyn penodi comisiynydd cenedlaethau’r dyfodol newydd yn 2023. Felly, wrth inni ddechrau edrych at gyfnod y comisiynydd nesaf yn y swydd, hoffwn ddiolch i’n comisiynydd cenedlaethau’r dyfodol cyntaf, Sophie Howe, a’i thîm am bopeth y maent yn parhau i’w wneud yn darparu tystiolaeth ac awgrymiadau ar sut i gryfhau’r swydd wrth symud ymlaen, a’r nodau.
Rwyf hefyd yn falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn argymhelliad 4, ac yn benodol, ymrwymo i nodi cynlluniau ar gyfer sut i fonitro a gwerthuso cynnydd ar weithredu’r Ddeddf a sicrhau ei bod yn addas i'r diben ar draws cyrff cyhoeddus. Unwaith eto, cyfeiriaf at yr hyn sy’n digwydd yn fy etholaeth i, lle mae gennym lawer o brosiectau a chynlluniau gwych ar y gweill ar gyfer adfywio. Fodd bynnag, pan gyfarfûm â chomisiynydd cenedlaethau’r dyfodol i gael sgwrs am rai o’r rhain a ph'un a oeddent yn cyd-fynd â’r cynlluniau a’r ddeddfwriaeth ai peidio, nid yw’n rhywbeth y gallant ymchwilio iddo ar y pryd; mae'n rhywbeth a fydd yn cael ei asesu'n ddiweddarach gyda'r adroddiadau cyfnodol hyn a gynhyrchir. Yn anffodus, er ei bod efallai'n anfwriadol nad yw wedi cyd-fynd, golyga hynny ei bod yn ddiffygiol, a bod penderfyniadau eisoes wedi'u gwneud na ellir eu dadwneud.
Hoffwn ddiolch i’r Ysgrifennydd Parhaol am ymateb i argymhelliad 3, sy’n ymwneud â darparu hyfforddiant a datblygiad proffesiynol i sicrhau bod cyflogeion Llywodraeth Cymru yn deall y Ddeddf yn llawn ac yn cydymffurfio â hi, a chroesawaf y wybodaeth ddiweddaraf am raglen tair blynedd 2025 Llywodraeth Cymru ar gyfer datblygu sefydliadol a lansiwyd yn ddiweddar, yn ogystal â llwyfan i’r gweithlu allu rhoi adborth a sôn am y newidiadau a’r gwelliannau yr hoffent eu gweld. Fel rydym wedi'i glywed eisoes, gwnaeth y comisiynydd y pwynt ei bod yn teimlo bod Llywodraeth Cymru wedi dibynnu cryn dipyn ar eu swyddfa am gymorth, ac i roi adborth ar y gwaith y mae’n ei wneud a ph'un a yw’n cyd-fynd â’r nodau a'r ddeddfwriaeth. Ac felly, rwy'n gobeithio y bydd hyfforddiant yn golygu bod hynny’n lleihau a bod gan swyddfa’r comisiynydd amser i wneud gwaith arall.
Rwyf am gloi drwy ddweud, er nad yw wedi'i dderbyn, y credaf y dylai’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, pan fydd ganddo gapasiti, gynnal adolygiad o drefniadau ariannu comisiynwyr Cymru. Clywsom gan Jenny a Sioned ynglŷn â'r rhesymau pam fod hyn yn berthnasol iawn, a chredaf o bosibl y gallai hynny gynnwys rhannu rhai swyddogaethau cefn swyddfa a staff yn gyffredinol.
Ar y cyfan, rwy’n fodlon ag ymateb Llywodraeth Cymru—diolch, Weinidog—ac rwy’n hyderus y cânt eu cymryd o ddifrif. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weld sut y bydd ein deddfwriaeth, y gyntaf o'i bath yn y byd, yn cryfhau ac yn gwella canlyniadau ar gyfer llesiant cenedlaethau'r dyfodol.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Thank you, Chair, and my fellow committee Members. As the current future generations commissioner's term draws to a close, it is useful to consider the impact the commissioner and her office have had. Whilst it's not always easy being the first in such a groundbreaking role, it is an opportunity to set a standard. The commissioner has not shied away from contributing to challenging and difficult subjects such as the M4 relief road, climate change and public services. Naturally, it would be easy for politicians to attack the commissioner for not focusing on those things they want her to do, or to expect the commissioner to side with them on a particular issue. But that's not what this role is about; the commissioner's role is to challenge all of us about the decisions we take and how to ensure those decisions are rooted in the principles of sustainability, futureproofing, what we do and what we spend to safeguard the interests of those future generations who will face so many challenges.
There is so much that we have expected the commissioner to do in this first term. I for one have been hugely concerned at the continued level of social and economic inequality in Wales, and perhaps the next commissioner will take note. In 2018 the Equality and Human Rights Commission recommended the implementation of a socioeconomic duty. This means public bodies must have due regard to the need to reduce social inequalities. They set out a series of evidence-based objectives, one of them being to ensure that people's life chances are not held back by barriers in their way. The facts are simple: 200,000 children are in poverty, with 90,000 in serious poverty; a quarter of parents are frequently skipping meals; and 45 per cent of households are in fuel poverty. Poverty can have a major impact on children in their later lives. Poverty can have an adverse affect on their education, so opportunities to develop prosperous careers will be more difficult. If a child skips meals, it can have an impact on their overall health later on. Socioeconomic duty was commenced to improve the lives of those on low incomes. The poorest households in Wales spend 26.2 per cent of their income on energy and food. This is one of the highest figures in the UK. With the cost-of-living crisis, this will undoubtedly rise. The changing economic picture means that Government and the public bodies need to think, work and deliver differently if we are to be agile and creative enough to respond to these present challenges that threaten the development of current and future generations.
As we enter the final year of the current future generations commissioner's term, a review of how the role is resourced is urgently needed. The commissioner has demonstrated significant impartiality in discharging her duties, tackling big issues that have shown the value of the office, thinking about the bigger picture and how to ensure that all public bodies, including Welsh Ministers, comply with duties placed upon them. The Welsh Government has not enabled her to fulfil her role due to the lack of budget. And in my view, if we are committed to this role being a success, then the resourcing has to be a consideration. The commissioner's role includes supporting 44 public bodies, 16 public services boards, with 368 well-being objectives. In her own words, this has been described as an impossible task. In its current state, I don't think the future generations commissioner is fit for purpose and can deliver the improvements needed for Wales. If the commissioner role is to continue, the Welsh Government need to ensure the office is properly resourced to deliver the requirements of the Act. Thank you very much.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch, Gadeirydd, a chyd-Aelodau ar y pwyllgor. Wrth i dymor y comisiynydd cenedlaethau’r dyfodol presennol ddod i ben, mae’n ddefnyddiol ystyried yr effaith y mae’r comisiynydd a’i swyddfa wedi’i chael. Er nad yw bob amser yn hawdd bod y cyntaf mewn rôl mor arloesol, mae'n gyfle i osod safon. Nid yw’r comisiynydd wedi osgoi cyfrannu at bynciau heriol ac anodd fel ffordd liniaru’r M4, newid hinsawdd a gwasanaethau cyhoeddus. Yn naturiol, byddai’n hawdd i wleidyddion ymosod ar y comisiynydd am beidio â chanolbwyntio ar y pethau y maent hwy am iddi eu gwneud, neu i ddisgwyl i’r comisiynydd ochri â hwy ar faterion penodol. Ond nid dyna ddiben y rôl hon; rôl y comisiynydd yw herio pob un ohonom ar y penderfyniadau a wnawn, a sut i sicrhau bod egwyddorion cynaliadwyedd, diogelu at y dyfodol, yr hyn a wnawn a’r hyn a wariwn wrth wraidd y penderfyniadau hynny er mwyn diogelu buddiannau cenedlaethau’r dyfodol a fydd yn wynebu cymaint o heriau.
Rydym wedi disgwyl i’r comisiynydd wneud cymaint yn y tymor cyntaf hwn. Rwyf i wedi bod yn bryderus iawn am y lefel barhaus o anghydraddoldeb cymdeithasol ac economaidd yng Nghymru, ac efallai y bydd y comisiynydd nesaf yn nodi hyn. Yn 2018, argymhellodd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol y dylid gweithredu dyletswydd economaidd-gymdeithasol. Golyga hyn fod yn rhaid i gyrff cyhoeddus roi sylw dyledus i'r angen i leihau anghydraddoldebau cymdeithasol. Gwnaethant nodi cyfres o amcanion sy'n seiliedig ar dystiolaeth, ac un ohonynt oedd sicrhau nad yw cyfleoedd bywyd pobl wedi eu llesteirio gan rwystrau. Mae’r ffeithiau’n syml: mae 200,000 o blant yn byw mewn tlodi, gyda 90,000 yn byw mewn tlodi difrifol; mae chwarter y rhieni'n mynd heb brydau bwyd yn aml; ac mae 45 y cant o aelwydydd yn byw mewn tlodi tanwydd. Gall tlodi gael effaith fawr ar blant yn ddiweddarach yn eu bywydau. Gall tlodi gael effaith andwyol ar eu haddysg, felly bydd cyfleoedd i ddatblygu gyrfaoedd llewyrchus yn anoddach. Os yw plentyn yn mynd heb brydau bwyd, gall hynny gael effaith ar eu hiechyd cyffredinol yn ddiweddarach. Cyflwynwyd y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol i wella bywydau pobl ar incwm isel. Mae’r aelwydydd tlotaf yng Nghymru yn gwario 26.2 y cant o’u hincwm ar ynni a bwyd. Dyma un o'r ffigurau uchaf yn y DU. Gyda'r argyfwng costau byw, bydd hyn yn siŵr o godi. Mae’r darlun economaidd newidiol yn golygu bod angen i Lywodraeth a chyrff cyhoeddus feddwl, gweithio a chyflawni’n wahanol os ydym am fod yn ddigon ystwyth a chreadigol i ymateb i’r heriau presennol hyn sy’n bygwth datblygiad cenedlaethau’r presennol a’r dyfodol.
Wrth inni ddod at flwyddyn olaf tymor y comisiynydd cenedlaethau’r dyfodol presennol, mae angen adolygiad ar fyrder o’r modd y darperir adnoddau ar gyfer y rôl. Mae’r comisiynydd wedi dangos didueddrwydd sylweddol wrth gyflawni ei dyletswyddau, gan fynd i’r afael â materion pwysig sydd wedi dangos gwerth y swydd, a meddwl am y darlun ehangach a sut i sicrhau bod pob corff cyhoeddus, gan gynnwys Gweinidogion Cymru, yn cydymffurfio â’r dyletswyddau a osodwyd arnynt. Nid yw Llywodraeth Cymru wedi ei galluogi i gyflawni ei rôl oherwydd diffyg cyllideb. Ac yn fy marn i, os ydym wedi ymrwymo i sicrhau bod y rôl hon yn llwyddiant, mae'n rhaid i'r adnoddau fod yn ystyriaeth. Mae rôl y comisiynydd yn cynnwys cefnogi 44 o gyrff cyhoeddus, 16 o fyrddau gwasanaethau cyhoeddus, gyda 368 o amcanion llesiant. Yn ei geiriau ei hun, disgrifiwyd hyn fel tasg amhosibl. Yn ei chyflwr presennol, ni chredaf fod rôl comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn addas i'r diben er mwyn cyflawni'r gwelliannau sydd eu hangen ar Gymru. Os yw rôl y comisiynydd i barhau, mae angen i Lywodraeth Cymru sicrhau bod y swydd yn cael yr adnoddau priodol i gyflawni gofynion y Ddeddf. Diolch yn fawr iawn.
I'd also like to put on record my thanks to the Chair, to colleagues on the committee, to the clerking team and to the researchers for the piece of work that's been undertaken. And I'd also like to take this opportunity to thank the future generations commissioner for groundbreaking work, for consistent and constructive challenge that has been offered to policy makers, and for being fiercely independent.
I'd like to just speak briefly to recommendation 1, if I may. As you can see in the report from the committee, £13 million of taxpayers' money is invested in the offices of commissioners and the public services ombudsman. And I think it would be hugely, hugely beneficial to examine what functions could be collaborated and combined in order to drive savings to the front line, in order to make sure that excellence is shared across each of the offices, because they do excel in many different ways. For example, the future generations office I think excels in terms of communications and research excellence; other offices excel in terms of advocacy work. And I think it would be very valuable for each of the commissioner's offices to be able to examine what excellence, what particular strengths can be shared and combined. But such a review shouldn't be undertaken in isolation; it shouldn't be viewed as a stand-alone piece of work. So, I'd urge the Welsh Government itself to look at what functions of other bodies and organisations could be shared in the spirit of collaboration, in the spirit of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, in order to drive excellence, to share excellence and to get as much investment to the front line as possible. Diolch.
Hoffwn innau ddiolch i'r Cadeirydd, i fy nghyd-Aelodau ar y pwyllgor, i'r tîm clercio ac i'r ymchwilwyr am y gwaith a gyflawnwyd. A hoffwn achub ar y cyfle hwn hefyd i ddiolch i gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol am ei gwaith arloesol, am herio llunwyr polisi yn gyson ac yn adeiladol, ac am fod yn ffyrnig o annibynnol.
Hoffwn sôn yn gryno am argymhelliad 1, os caf. Fel y gwelwch yn adroddiad y pwyllgor, mae £13 miliwn o arian trethdalwyr yn cael ei fuddsoddi yn swyddfeydd y comisiynwyr a’r ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus. A chredaf y byddai’n hynod fuddiol archwilio pa swyddogaethau y gellid eu cydweithredu a’u cyfuno er mwyn darparu arbedion i’r rheng flaen, i sicrhau bod rhagoriaeth yn cael ei rhannu ar draws pob un o’r swyddfeydd, gan eu bod yn rhagori mewn llawer o wahanol ffyrdd. Er enghraifft, credaf fod swyddfa cenedlaethau’r dyfodol yn rhagori o ran cyfathrebu a rhagoriaeth ymchwil; mae swyddfeydd eraill yn rhagori o ran gwaith eirioli. A chredaf y byddai’n werthfawr iawn pe gallai pob un o swyddfeydd y comisiynwyr archwilio pa fath o ragoriaeth, pa gryfderau penodol y gellir eu rhannu a’u cyfuno. Ond ni ddylid cynnal adolygiad o'r fath ar ei ben ei hun; ni ddylid ei ystyried yn waith sy’n annibynnol ar bopeth arall. Felly, hoffwn annog Llywodraeth Cymru i edrych ar swyddogaethau cyrff a sefydliadau eraill y gellid eu rhannu yn ysbryd cydweithredu, yn ysbryd Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, er mwyn ysgogi rhagoriaeth, rhannu rhagoriaeth a sicrhau bod cymaint o fuddsoddiad â phosibl yn mynd i'r rheng flaen. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.
I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'd like to thank members of the Equality and Social Justice Committee for their report on the annual scrutiny of the Future Generations Commissioner for Wales and for your contributions today. I very much welcome the continuation of the conversation we've been having in the Senedd about how we can use the well-being of future generations legislation to put Wales on a more sustainable path.
Today's debate is about the work of the commissioner and her annual report, and I want to start by saying that I'm immensely grateful for the work of the commissioner and her office in supporting sustainable changes across public bodies in Wales, and thank her and her team for establishing the office in such a powerful and significant way. The well-being of future generations Act challenges and enables us all to think about the long term, as has been said, so that we can collectively leave a better legacy for future generations. And the commissioner role is an essential and now internationally recognised part of the implementation of the Act, as a result of the work and the influence of the commissioner and her team, and I'm encouraged by the commissioner's reports, which highlight good practice across Wales in bringing this Act to life.
Our action and leadership on the well-being of future generations agenda is accelerating in this Government term, and we're maximising every opportunity to deliver on our well-being objectives, identifying areas where we can integrate approaches and contribute to shaping Wales's future. I'm particularly pleased that the committee and the commissioner have welcomed our continued strengthening of political commitment and leadership on this agenda, and it's a cross-Government commitment, clearly, as the improved integration and application of the Act is embedded in the way that has been brought forward, again, by the committee and in the debate today, so that it is brought forward for that application at a strategic-policy level.
Turning to the committee's report, we have, as has been recognised, accepted recommendations 2 and 4. In recommendation 2, we recognise that expanding the list of bodies subject to the Act will increase the number of bodies that the commissioner's general duty and functions apply to. And I want to assure the Chair of the committee and Members that we're in discussions with the commissioner's office on the financial implications on her office. But I've also asked officials to explore the scope and need for evaluation of the Act, which could include an assessment of the role and functions of the commissioner, and I'll provide more information to the committee on this evaluation in due course, and would welcome the committee's engagement in this work.
Recommendation 3 of the report concerns the training and professional development of the Welsh Government civil service. It is a matter for the Permanent Secretary, who has provided a separate response to the committee. But I think we have got examples, and I'll give a couple, of this change of direction and the way in which this is being implemented, the well-being of future generations Act, and has had a huge impact on the policy development and the delivery of policy, and then service development, by our civil service.
On recommendation 4, this concerns plans for embedding the Act. I do want to outline some of the actions we're taking to embed the Act across public life and also to recognise that this is a key point from the Public Accounts and Public Administration Committee as well. Our programme for government, with the 10 well-being objectives at its heart, demonstrates the central role of the Act in our thinking and policy making. We now have in place 50 national well-being indicators and nine national milestones and that helps us monitor progress towards our seven well-being goals. Alongside our future trends report, these mechanisms reflect best practice in responding to the sustainable development Bill's agenda and ensuring the well-being of future generations framework remains relevant to Wales in 2022 and into the long term. Our well-being of future generations national stakeholder forum is very important. It continues to advise and support us, and I recently attended a forum session, which was discussing the importance of diversity within the well-being of future generations agenda, to ensure our pursuit of the well-being goals holds no-one back and leaves no-one behind. And this event was important in itself because it was instrumental in getting public bodies to share good practice with each other, not just addressing these from their own perspectives, but to share good practice, so that there's a lot of follow-up from that, and just showing how implementation can be delivered, often, when it's in partnership. So, that was a really good example of how we are embedding the Act. But building on the report's findings, we will, and are, looking at ways in which we can better communicate the actions we're taking to embed the Act further in how we work.
Just a few standout examples of where the Act has underpinned our work at a local level: we've had a couple of examples from Members today, as well as in public services boards and in Welsh Government. And, again, I thank the Public Accounts and Public Administration Committee for also recognising those examples of good practice where public bodies have changed the way they work, and the outcomes of that is what we are looking for. Communities and regions across Wales have been inspired by the Valleys Regional Park initiative, and it's a good example, bringing partners together to think about the long-term collaboration with stakeholders, involving communities to get the most out of the unique and valuable Welsh landscapes, combining nature with community spirit, economic development, educating people about climate issues, ensuring skills are taught across the area. And thank you, Chair, for the reference to the NFU in adopting the framework of this Act.
Our public services boards have also used the Act as a catalyst for positive change. One example: the north Wales research and insight partnership, bringing together teams from the four north Wales PSBs, along with the regional partnership board—interesting there how that's come together. Wrexham Glyndŵr University, Data Cymru and Co-production Network for Wales—they're developing innovative approaches to citizen engagement, including the citizen analysis pilot, just demonstrating a firm commitment to involving citizens in their work.
So, finally from me, Deputy Llywydd, we have two examples in the Welsh Government of ways in which we've used the Act very proactively: the anti-racist Wales action plan, the pilot on basic income—I'm making a statement shortly on this—and we do share with the committee and the commissioner an ambition of how we use our well-being of future generations Act to continually learn, improve how Government and the public sector works in Wales. There's much more that we can do, clearly, but I hope my examples of practice in responding to the debate, delivering the key tenets of the Act, will provide encouragement to Members. I welcome collaborative scrutiny and I look forward to continuing to work with the Equality and Social Justice Committee, so that Government and public bodies enabled by the Act can play their part in delivering the seven well-being goals for Wales.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i aelodau’r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol am eu hadroddiad ar y gwaith craffu blynyddol ar Gomisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol Cymru ac am eich cyfraniadau heddiw. Rwy'n croesawu parhad y sgwrs y buom yn ei chael yn y Senedd ynglŷn â sut y gallwn ddefnyddio deddfwriaeth llesiant cenedlaethau’r dyfodol i roi Cymru ar lwybr mwy cynaliadwy.
Mae’r ddadl heddiw'n ymwneud â gwaith y comisiynydd a’i hadroddiad blynyddol, a hoffwn ddechrau drwy ddweud fy mod yn hynod ddiolchgar am waith y comisiynydd a’i swyddfa yn cefnogi newidiadau cynaliadwy ar draws cyrff cyhoeddus yng Nghymru, a diolch iddi hi a'i thîm am sefydlu’r swyddfa mewn ffordd mor bwerus ac arwyddocaol. Mae Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol yn herio ac yn galluogi pob un ohonom i feddwl am y tymor hir, fel y dywedwyd, fel y gallwn adael etifeddiaeth well gyda’n gilydd ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol. Ac mae rôl y comisiynydd yn rhan hanfodol, sydd bellach yn cael ei chydnabod yn rhyngwladol, o'r gwaith o weithredu’r Ddeddf, o ganlyniad i waith a dylanwad y comisiynydd a’i thîm, ac rwyf wedi fy nghalonogi gan adroddiadau’r comisiynydd, sy’n tynnu sylw at arferion da ledled Cymru o ran rhoi'r Ddeddf hon ar waith.
Mae ein camau gweithredu a’n harweinyddiaeth ar agenda llesiant cenedlaethau’r dyfodol yn cyflymu yn nhymor y Llywodraeth hon, ac rydym yn manteisio i’r eithaf ar bob cyfle i gyflawni ein hamcanion llesiant, gan nodi meysydd lle y gallwn integreiddio dulliau gweithredu a chyfrannu at lunio dyfodol Cymru. Rwy’n arbennig o falch fod y pwyllgor a’r comisiynydd wedi croesawu’r ffaith ein bod yn parhau i gryfhau ein hymrwymiad gwleidyddol a’n harweinyddiaeth ar yr agenda hon, ac mae’n ymrwymiad trawslywodraethol, yn amlwg, gan fod gwelliannau o ran integreiddio a gweithredu'r Ddeddf wedi’u gwreiddio yn y ffordd y mae hynny wedi'i gyflwyno, unwaith eto, gan y pwyllgor ac yn y ddadl heddiw, fel y gellir ei rhoi ar waith i'r diben hwnnw ar lefel polisi strategol.
Gan droi at adroddiad y pwyllgor, fel y nodwyd, rydym wedi derbyn argymhellion 2 a 4. Yn argymhelliad 2, rydym yn cydnabod y bydd ehangu’r rhestr o gyrff sy’n ddarostyngedig i’r Ddeddf yn cynyddu nifer y cyrff y mae dyletswydd a swyddogaethau cyffredinol y comisiynydd yn berthnasol iddynt. A hoffwn roi sicrwydd i Gadeirydd y pwyllgor a'r Aelodau ein bod yn cael trafodaethau gyda swyddfa'r comisiynydd ynglŷn â'r goblygiadau ariannol ar gyfer ei swyddfa. Ond rwyf hefyd wedi gofyn i swyddogion archwilio’r cwmpas a’r angen i werthuso’r Ddeddf, a allai gynnwys asesiad o rôl a swyddogaethau’r comisiynydd, a byddaf yn darparu mwy o wybodaeth i’r pwyllgor am y gwerthusiad hwn maes o law, a byddwn yn croesawu cyfraniad y pwyllgor yn y gwaith hwn.
Mae argymhelliad 3 yn yr adroddiad yn ymwneud â hyfforddiant a datblygiad proffesiynol gwasanaeth sifil Llywodraeth Cymru. Mae’n fater i’r Ysgrifennydd Parhaol, sydd wedi rhoi ymateb ar wahân i’r pwyllgor. Ond credaf fod gennym enghreifftiau, ac rwyf am roi un neu ddwy, o’r newid cyfeiriad a’r ffordd y caiff Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol ei rhoi ar waith, ac wedi cael effaith enfawr ar waith datblygu polisi a chyflawni polisi, a datblygu gwasanaethau wedyn, gan ein gwasanaeth sifil.
Ar argymhelliad 4, mae a wnelo â chynlluniau ar gyfer ymwreiddio’r Ddeddf. Hoffwn amlinellu rhai o'r camau yr ydym yn eu cymryd i ymwreiddio'r Ddeddf ym mhob agwedd ar fywyd cyhoeddus a chydnabod hefyd fod hwn yn bwynt allweddol gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus. Mae ein rhaglen lywodraethu, gyda’r 10 amcan llesiant sydd wrth ei gwraidd, yn dangos rôl hollbwysig y Ddeddf yn ein ffordd o feddwl a’n polisïau. Mae gennym bellach 50 o ddangosyddion llesiant cenedlaethol a naw carreg filltir genedlaethol ar waith, ac mae hynny’n ein helpu i fonitro cynnydd tuag at ein saith nod llesiant. Ochr yn ochr â’n hadroddiad tueddiadau’r dyfodol, mae’r mecanweithiau hyn yn adlewyrchu’r arferion gorau wrth ymateb i agenda’r Bil datblygu cynaliadwy a sicrhau bod fframwaith llesiant cenedlaethau’r dyfodol yn parhau i fod yn berthnasol i Gymru yn 2022 ac yn hirdymor. Mae ein fforwm rhanddeiliaid cenedlaethol llesiant cenedlaethau’r dyfodol yn bwysig iawn. Mae’n parhau i’n cynghori a’n cefnogi, ac yn ddiweddar, mynychais un o sesiynau'r fforwm a oedd yn trafod pwysigrwydd amrywiaeth o fewn agenda llesiant cenedlaethau’r dyfodol, er mwyn sicrhau nad yw ein hymgais i gyrraedd y nodau llesiant yn dal unrhyw yn ôl nac yn gadael unrhyw un ar ôl. Ac roedd y digwyddiad hwn yn bwysig ynddo'i hun gan ei fod yn allweddol wrth sicrhau bod cyrff cyhoeddus yn rhannu arferion da gyda'i gilydd, ac nid yn unig yn mynd i'r afael â'r rhain o'u safbwyntiau eu hunain, ond yn rhannu arferion da, fel bod hynny'n arwain at lawer o waith dilynol, a dangos sut y gellir rhoi pethau ar waith, yn aml, pan fydd hynny'n digwydd mewn partneriaeth. Felly, roedd honno’n enghraifft wirioneddol dda o sut rydym yn ymwreiddio’r Ddeddf. Ond gan adeiladu ar ganfyddiadau'r adroddiad, fe fyddwn, ac rydym, yn edrych ar ffyrdd y gallwn gyfathrebu'n well y camau yr ydym yn eu cymryd i ymwreiddio'r Ddeddf ymhellach yn y ffordd y gweithiwn.
Ychydig enghreifftiau nodedig o lle mae’r Ddeddf wedi bod yn sail i’n gwaith ar lefel leol: cawsom ambell enghraifft gan yr Aelodau heddiw, yn ogystal ag ar fyrddau gwasanaethau cyhoeddus ac yn Llywodraeth Cymru. Ac unwaith eto, diolch i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus am gydnabod hefyd yr enghreifftiau hynny o arferion da lle mae cyrff cyhoeddus wedi newid y ffordd y maent yn gweithio, a chanlyniadau hynny yw'r hyn yr edrychwn amdano. Mae cymunedau a rhanbarthau ledled Cymru wedi’u hysbrydoli gan fenter Parc Rhanbarthol y Cymoedd, ac mae’n enghraifft dda sy'n dod â phartneriaid ynghyd i feddwl am y cydweithio hirdymor gyda rhanddeiliaid, gan gynnwys cymunedau er mwyn cael y gorau o dirweddau unigryw a gwerthfawr Cymru, a chyfuno natur gydag ysbryd cymunedol, datblygu economaidd, addysgu pobl am faterion hinsawdd a sicrhau bod sgiliau'n cael eu haddysgu ar draws yr ardal. A diolch, Gadeirydd, am gyfeirio at Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr yn mabwysiadu fframwaith y Ddeddf hon.
Mae ein byrddau gwasanaethau cyhoeddus hefyd wedi defnyddio’r Ddeddf fel catalydd ar gyfer newid cadarnhaol. Un enghraifft: partneriaeth ymchwil a deall gogledd Cymru, sy'n dod â thimau o bedwar bwrdd gwasanaethau cyhoeddus gogledd Cymru ynghyd, ynghyd â'r bwrdd partneriaeth rhanbarthol—diddorol sut y mae hynny wedi dod at ei gilydd. Prifysgol Glyndŵr Wrecsam, Data Cymru a Rhwydwaith Cydgynhyrchu Cymru—maent yn datblygu dulliau arloesol o ymgysylltu â dinasyddion, gan gynnwys y peilot dadansoddiad dinasyddion, gan ddangos ymrwymiad cadarn i gynnwys dinasyddion yn eu gwaith.
Felly, yn olaf gennyf fi, Ddirprwy Lywydd, mae gennym ddwy enghraifft yn Llywodraeth Cymru o ffyrdd yr ydym wedi defnyddio'r Ddeddf yn rhagweithiol iawn: cynllun gweithredu Cymru wrth-hiliol, y cynllun peilot ar incwm sylfaenol—byddaf yn gwneud datganiad ar hyn cyn bo hir—ac rydym yn rhannu uchelgais y pwyllgor a'r comisiynydd ynglŷn â sut y defnyddiwn ein Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol i barhau i ddysgu a gwella'r ffordd y mae'r Llywodraeth a'r sector cyhoeddus yn gweithio yng Nghymru. Mae llawer mwy y gallwn ei wneud, yn amlwg, ond rwy'n gobeithio y bydd fy enghreifftiau wrth ymateb i’r ddadl o arferion sy'n cyflawni daliadau allweddol y Ddeddf yn rhoi anogaeth i Aelodau. Rwy'n croesawu craffu cydweithredol ac edrychaf ymlaen at barhau i weithio gyda’r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, fel y gall y Llywodraeth a chyrff cyhoeddus a alluogir gan y Ddeddf chwarae eu rhan yn y gwaith o gyflawni saith nod llesiant i Gymru.
Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i ymateb i'r ddadl.
I call the committee Chair to reply to the debate.
Thank you very much. So, we started by hearing from Mark Isherwood, as Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee. Obviously, lots of warm words about the importance of this work. What I didn't hear from your contribution was a timescale for the work that you need to do. Because we really do need to know how you're going to carry it out and when you might reach some conclusions that are going to be very important, as we move forward in the appointment of the next future generations commissioner.
Diolch yn fawr iawn. Felly, dechreuasom drwy glywed gan Mark Isherwood, fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus. Yn amlwg, llawer o eiriau cynnes am bwysigrwydd y gwaith hwn. Yr hyn na chlywais yn eich cyfraniad oedd amserlen ar gyfer y gwaith y mae angen i chi ei wneud. Oherwydd mae gwir angen inni wybod sut yr ewch ati i'w gyflawni a phryd y gallech ddod i gasgliadau sy'n mynd i fod yn bwysig iawn wrth inni fwrw ymlaen â'r gwaith o benodi'r comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol nesaf.
I'm sorry if you missed it. I stated that it's in our work programme and we'll be doing this in the autumn session of the Senedd. We'll be treating this as a priority matter and not something to take weeks and months before we've got anything to report.
Mae'n ddrwg gennyf os gwnaethoch ei golli. Dywedais ei bod yn ein rhaglen waith, ac y byddwn yn ei wneud yn sesiwn y Senedd yn yr hydref. Byddwn yn trin hyn fel mater blaenoriaethol yn hytrach na rhywbeth a fydd yn cymryd wythnosau a misoedd cyn bod gennym unrhyw beth i'w adrodd.
Thank you, Mark, and I'm sorry if I missed that—that's really important to have on the public record, because it is vital that—. This is a very good time to be doing this work, because we know that we've had an absolutely excellent appointment in Sophie Howe for this particular role, because of the prominence that she has given to the Act and the way in which public bodies need to comply with it.
Diolch, Mark, ac mae'n ddrwg gennyf os collais hynny—mae hynny'n bwysig iawn i'w gael wedi'i gofnodi'n gyhoeddus, gan ei bod yn hanfodol—. Mae hwn yn amser da iawn i wneud y gwaith hwn, gan y gwyddom fod Sophie Howe wedi bod yn benodiad cwbl ragorol i'r rôl arbennig hon, oherwydd yr amlygrwydd y mae wedi’i roi i’r Ddeddf a’r ffordd y mae angen i gyrff cyhoeddus gydymffurfio â hi.
So, now really is the time to review the role of the well-being of future generations commissioner's office, but also to look at all the other independent people whose job it is to independently scrutinise public bodies. So, thank you very much indeed for that, but I agree with you also on the points you made about the importance of cultural change, making people aware and also understanding what the words on the page actually mean in the way we translate policy into action.
Sioned Williams dwelt on recommendation 2 in relation to training and—3, I beg your pardon, in relation to training and professional development of Welsh Government staff and the importance of the Welsh Government not over-relying on the office of the future generations commissioner, which happens to be co-located in our capital city. I think geographical proximity, obviously, often plays a role in all these things. It's really important that the Welsh Government is making sure that all its officials understand the importance of its own Act. It's the Welsh Government who proposed this Act. Carl Sargeant really did shape it into something that's proved to be a really important initiative, but it's really crucial that the Welsh Government is doing enough work on its own to induct its officials to release the time of the well-being of future generations commissioner to deal with other public bodies. There are 45 other bodies involved, and we need to ensure that we're taking account of their needs, and often they are much smaller organisations, much less likely to have experts involved.
Sarah Murphy posed an interesting question, which is: should the well-being of future generations commissioner take on casework? She illustrated it with a local campaign in her constituency, also reminding us about the importance of consulting the workforce on how this looks to them. I think that's a really important point and it will come up again in relationship to the social partnership Bill.
Altaf Hussain focused on the very important global and more equal Wales and the really difficult decisions that parents are having to make, skipping meals to feed their child, and the fact that so many households are now threatened with fuel poverty. So, it's absolutely important that we are ensuring that the work of the well-being of future generations commissioner is focusing on that as much as anything else. But we also have to remind ourselves that producing very fat reports doesn't necessarily get us where we need to be, and 365 well-being objectives—thank you for reminding us of that—makes it a pretty impossible task. We really do need to hone those down into smaller numbers so that they can be more effective.
I absolutely agree with Ken Skates that Sophie Howe has been fiercely independent and has done a wonderful job in really setting the bar for any successor, and the importance of getting to grips with how we share excellence and get resources to the front line. I also think it's really important that we are ensuring that—. The economic action plan that was proposed by Ken Skates, obviously, is likely to be embedded into legislation through the social partnership and procurement Bill. It will bring private bodies who want to contract with public bodies into the Act, and, therefore, we really do have to get this right and make it into something that's coherent and manageable, digestible.
Sophie Howe once again gave some excellent examples of the way in which her office has implemented the Act, the anti-racist action plan, the pilot of the minimum income guarantee, and I'm fully confident that the Minister really does lead that cross-Government commitment. I was also very pleased to see the Minister for finance listening intently to this debate, because, obviously, this is entirely relevant to the very difficult decisions that Rebecca has to make in devising the next budget.
So, I absolutely agree with the Minister that scoping and evaluating the implementation of the Act is a very important milestone to ensure we're getting this right. So, we have a difficult task ahead of us, but we really do need to be coherent and inclusive, and, as the Minister for Climate Change rightly reminds us, we cannot be outsourcing our global carbon emissions. We have global responsibility, so simply saying, 'We're going to do x so that we have less emissions in Wales'—. We have to ensure that we are living our lives differently so that we are globally responsible and sharing the burden—
Felly, nawr yw'r amser i adolygu rôl swyddfa comisiynydd llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ond hefyd i edrych ar yr holl bobl annibynnol eraill sy'n gyfrifol am graffu'n annibynnol ar gyrff cyhoeddus. Felly, diolch yn fawr iawn ichi am hynny, ond rwy'n cytuno gyda chi hefyd ar y pwyntiau a wnaethoch am bwysigrwydd newid diwylliannol, gwneud pobl yn ymwybodol a deall hefyd beth y mae'r geiriau ar y dudalen yn ei olygu mewn gwirionedd yn y ffordd yr ydym yn trosi polisi'n weithredu.
Soniodd Sioned Williams am argymhelliad 2 mewn perthynas â hyfforddiant a—3, mae'n ddrwg gennyf, ar hyfforddiant a datblygiad proffesiynol staff Llywodraeth Cymru a phwysigrwydd sicrhau nad yw Llywodraeth Cymru'n or-ddibynnol ar swyddfa comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, sy'n digwydd bod wedi ei chydleoli yn ein prifddinas. Credaf fod agosrwydd daearyddol, yn amlwg, yn aml yn chwarae rhan yn yr holl bethau hyn. Mae'n bwysig iawn fod Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod ei holl swyddogion yn deall pwysigrwydd ei Deddf ei hun. Llywodraeth Cymru a gynigiodd y Ddeddf hon. Gwnaeth Carl Sargeant ei llunio'n rhywbeth sydd wedi bod yn fenter wirioneddol bwysig, ond mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gwneud digon o waith ar ei phen ei hun i gyfarwyddo ei swyddogion er mwyn rhyddhau amser i'r comisiynydd llesiant cenedlaethau'r dyfodol allu ymdrin â chyrff cyhoeddus eraill. Mae 45 o gyrff eraill yn rhan o hyn, ac mae angen inni sicrhau ein bod yn ystyried eu hanghenion hwy, ac yn aml maent yn sefydliadau llawer llai, sy'n llawer llai tebygol o gynnwys arbenigwyr.
Gofynnodd Sarah Murphy gwestiwn diddorol, sef: a ddylai comisiynydd llesiant cenedlaethau'r dyfodol ymgymryd â gwaith achos? Dangosodd hynny gydag ymgyrch leol yn ei hetholaeth, gan ein hatgoffa hefyd am bwysigrwydd ymgynghori â'r gweithlu ynglŷn â sut y mae hyn yn edrych iddynt hwy. Credaf fod hwnnw'n bwynt pwysig iawn a bydd yn codi eto mewn perthynas â'r Bil partneriaeth gymdeithasol.
Canolbwyntiodd Altaf Hussain ar y Gymru fyd-eang a mwy cyfartal, sy'n bwysig iawn, a'r penderfyniadau anodd y mae rhieni'n gorfod eu gwneud, gan fynd heb brydau bwyd er mwyn bwydo eu plentyn, a'r ffaith bod cynifer o aelwydydd bellach dan fygythiad tlodi tanwydd. Felly, mae'n gwbl bwysig ein bod yn sicrhau bod gwaith comisiynydd llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn canolbwyntio ar hynny lawn cymaint ag unrhyw beth arall. Ond mae'n rhaid inni atgoffa ein hunain hefyd nad yw cynhyrchu adroddiadau trwchus o reidrwydd yn mynd â ni i lle mae angen inni fod, a bod 365 o amcanion llesiant—diolch am ein hatgoffa o hynny—yn ei gwneud yn dasg amhosibl. Mae gwir angen inni fireinio'r rheini'n niferoedd llai er mwyn iddynt allu bod yn fwy effeithiol.
Rwy'n cytuno'n llwyr â Ken Skates fod Sophie Howe wedi bod yn ffyrnig o annibynnol ac wedi gwneud gwaith gwych yn gosod y bar ar gyfer unrhyw olynydd, a phwysigrwydd mynd i'r afael â'r ffordd yr ydym yn rhannu rhagoriaeth ac yn cael adnoddau i'r rheng flaen. Credaf hefyd ei bod yn bwysig iawn ein bod yn sicrhau—. Mae'r cynllun gweithredu economaidd a gynigiwyd gan Ken Skates, yn amlwg, yn debygol o gael ei ymgorffori mewn deddfwriaeth drwy'r Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael. Bydd yn dod â chyrff preifat sydd am gontractio gyda chyrff cyhoeddus i mewn i'r Ddeddf, ac felly, rhaid inni gael hyn yn iawn a'i wneud yn rhywbeth sy'n gydlynol ac yn hylaw, yn dreuliadwy.
Unwaith eto, rhoddodd Sophie Howe enghreifftiau rhagorol o'r ffordd y mae ei swyddfa wedi gweithredu'r Ddeddf, y cynllun gweithredu gwrth-hiliol, y cynllun peilot o'r warant isafswm incwm, ac rwy'n gwbl hyderus fod y Gweinidog yn arwain yr ymrwymiad trawslywodraethol hwnnw mewn gwirionedd. Roeddwn hefyd yn falch iawn o weld y Gweinidog cyllid yn gwrando'n astud ar y ddadl hon, oherwydd, yn amlwg, mae hyn yn gwbl berthnasol i'r penderfyniadau anodd iawn y mae'n rhaid i Rebecca eu gwneud wrth lunio'r gyllideb nesaf.
Felly, cytunaf yn llwyr â'r Gweinidog fod cwmpasu a gwerthuso gweithrediad y Ddeddf yn garreg filltir bwysig iawn i sicrhau ein bod yn gwneud hyn yn iawn. Felly, mae gennym dasg anodd o'n blaenau, ond mae gwir angen inni fod yn gydlynol ac yn gynhwysol, ac fel y mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn ein hatgoffa'n briodol, ni allwn allanoli ein hallyriadau carbon byd-eang. Mae gennym gyfrifoldeb byd-eang, felly nid yw dweud, 'Rydym yn mynd i wneud x fel bod gennym lai o allyriadau yng Nghymru'—. Rhaid inni sicrhau ein bod yn byw ein bywydau'n wahanol er mwyn inni fod yn gyfrifol yn fyd-eang a rhannu baich—
You need to conclude now, please.
Mae angen i chi ddod i ben yn awr, os gwelwch yn dda.
—of the challenges that we all face. Thank you.
—yr heriau yr ydym i gyd yn eu hwynebu. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid wyf wedi clywed gwrthwynebiad. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? I see no objections. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar.
Eitem 7 heddiw yw dadl Plaid Cymru, strategaeth hydrogen. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i wneud y cynnig.
We'll move to item 7, the Plaid Cymru debate, on hydrogen strategy. I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion.
Cynnig NDM8027 Siân Gwenllian
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi:
a) pwysigrwydd datblygu'r broses o gynhyrchu hydrogen gwyrdd i helpu i ryddhau potensial Cymru o ran ynni adnewyddadwy i ddatgarboneiddio ynni, helpu i ddisodli tanwydd ffosil a helpu i ddarparu ateb hirdymor i'r argyfwng costau byw;
b) y gall datblygu'r sector hydrogen helpu i drawsnewid economi gylchol a sylfaenol Cymru yn unol â'r agenda lleoleiddio.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) lunio strategaeth hydrogen i Gymru gyda'r nod o fod ymhlith y gwledydd sydd ar flaen y gad o ran datblygu'r sector newydd hwn;
b) sicrhau bod rheolaeth a pherchnogaeth Cymru o'r sector newydd hwn yn cael eu rheoli i'r eithaf fel rhan o'i strategaeth.
Motion NDM8027 Siân Gwenllian
To propose that the Senedd:
1. Notes:
a) the importance of developing green hydrogen production to help release Wales’s renewables potential to decarbonise energy, help replace fossil fuels and help provide a long-term solution to the cost of living crisis;
b) that developing the hydrogen sector can help transform Wales’s circular and foundational economy in line with the localisation agenda.
2. Calls on the Welsh Government to:
a) produce a Wales hydrogen strategy with the aim of being among the countries at the forefront of the development of this new sector;
b) ensure Welsh control and ownership of this new sector is maximised as part of its strategy.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Wel, dwi yma heddiw ac mae'r cynnig yma wedi cael ei gyflwyno i'ch annog chi i gyffroi am hydrogen.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I'm here today and this motion has been tabled to encourage you to get excited about hydrogen.
I want this Parliament and the Welsh Government to get excited about hydrogen. I can tell you now what I'd like to hear from the Minister. Quite simply, I want the Minister to say, 'I am serious about wanting Wales to be a player in the emerging hydrogen sector.' I'm determined that, with a clear strategy and well-targeted investment, we can maximise the massive opportunities that the hydrogen sector represents for the Welsh economy, for jobs, for communities, and, of course, for the environment. It will be impossible to fully decarbonise the UK's economy without a major role for hydrogen, and Wales can be a big, big winner.
Wales is home to world-leading hydrogen research and development projects, including facilities at several universities. We have hydrogen capabilities through our wind energy presence; we have the strategically important ports and the infrastructure in ports in the north and in the south; we already have numerous industrial and non-industrial companies with hydrogen expertise. When I last led a debate on hydrogen here in the Senedd in early 2020, it coincided with the launch of a new Wales hydrogen trade association, HyCymru. Wales really can help lead the way in the development of a hydrogen economy as part of a wider UK green industrial revolution.
Now, we already have excellent examples of innovative hydrogen projects. Back in that debate two years ago, I talked about the potential for hydrogen growth in my constituency. We now already have the hydrogen hub being developed in Holyhead by the social enterprise Menter Môn. We have the work on hydrogen by the south Wales industrial cluster, the Energy Kingdom project in Milford Haven. I was reading today about the world's first smart hydrogen hybrid heating system, demonstrated in Pembrokeshire earlier this year. Wales is also the home of Riversimple, that wonderful car company, making electric cars powered by hydrogen rather than batteries. It's a long list, and it represents the foundations, I think, of a successful sector.
We're a nation rich in the natural resources needed in order to produce hydrogen. Our abundant access to fresh water, and, in combination with that, our vast offshore and onshore wind resources, means Wales is strongly positioned to become a giant in green hydrogen, the form of hydrogen with the lowest carbon. It should form the basis of Wales's hydrogen strategy, which is why we have put it in our motion front and centre.
Now, Welsh Government has already put its toes in the water. That's good. Today is about where we go next, how fast we go there, and with what level of determination. Welsh Government has undertaken a pathways assessment to map out measures that can initiate hydrogen developments in Wales, but, although there is strong multisector activity in hydrogen, we don't yet have a coherent strategic framework in which to steer progress. We need a comprehensive Government strategy to be prepared that sets out clear goals and sets out ambition, and as soon as possible, given the kinds of developments we're now seeing in many countries around the world. For example, setting a target of, say, at least 10 GW of green hydrogen supplied by 2035 would provide the framework for commercial activity to grow, coupled with clear policy signals in taxation, regulatory and other measures to stimulate demand.
Rwyf am i'r Senedd hon a Llywodraeth Cymru fod yn fwy brwd ynglŷn â hydrogen. Gallaf ddweud wrthych yn awr beth yr hoffwn ei glywed gan y Gweinidog. Yn syml iawn, rwyf am i'r Gweinidog ddweud, 'Rwyf o ddifrif ynglŷn â bod eisiau i Gymru fod yn chwaraewr yn y sector hydrogen sy'n datblygu.' Rwy'n benderfynol, gyda strategaeth glir a buddsoddiad wedi'i dargedu'n dda, y gallwn fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd enfawr y mae'r sector hydrogen yn eu cynnig i economi Cymru, i swyddi, i gymunedau, ac wrth gwrs, i'r amgylchedd. Bydd yn amhosibl datgarboneiddio economi'r DU yn llawn heb rôl bwysig i hydrogen, a gall Cymru fod ar ei hennill yn fawr iawn.
Mae Cymru'n gartref i brosiectau ymchwil a datblygu hydrogen o'r radd flaenaf, gan gynnwys cyfleusterau mewn sawl prifysgol. Mae gennym alluoedd hydrogen drwy ein presenoldeb ynni gwynt; mae gennym borthladdoedd strategol bwysig a'r seilwaith mewn porthladdoedd yn y gogledd ac yn y de; mae gennym eisoes nifer o gwmnïau diwydiannol ac anniwydiannol sydd ag arbenigedd hydrogen. Pan arweiniais ddadl ddiwethaf ar hydrogen yma yn y Senedd ar ddechrau 2020, roedd yn cyd-daro â lansiad cymdeithas fasnach hydrogen newydd i Gymru, HyCymru. Gall Cymru helpu i arwain y ffordd ar ddatblygu economi hydrogen fel rhan o chwyldro diwydiannol gwyrdd ehangach yn y DU.
Nawr, mae gennym eisoes enghreifftiau rhagorol o brosiectau hydrogen arloesol. Yn ôl yn y ddadl honno ddwy flynedd yn ôl, soniais am y potensial ar gyfer twf hydrogen yn fy etholaeth. Eisoes erbyn hyn mae gennym yr hyb hydrogen sy'n cael ei ddatblygu yng Nghaergybi gan y fenter gymdeithasol, Menter Môn. Mae gennym y gwaith ar hydrogen gan glwstwr diwydiannol de Cymru, prosiect Energy Kingdom yn Aberdaugleddau. Roeddwn yn darllen heddiw am system wresogi hybrid hydrogen clyfar gyntaf y byd a arddangoswyd yn sir Benfro yn gynharach eleni. Cymru hefyd yw cartref Riversimple, y cwmni ceir gwych sy'n gwneud ceir trydan wedi'u pweru gan hydrogen yn hytrach na batris. Mae'n rhestr hir, ac yn fy marn i, mae'n darparu'r sylfeini ar gyfer sector llwyddiannus.
Rydym yn genedl sy'n llawn o'r adnoddau naturiol sydd eu hangen er mwyn cynhyrchu hydrogen. Mae'r dŵr ffres helaeth sydd gennym at ein defnydd, ac yn ogystal â hynny, ein hadnoddau gwynt helaeth ar y môr ac ar y tir, yn golygu bod Cymru mewn sefyllfa gref i fod yn gawr ym maes hydrogen gwyrdd, sef y ffurf ar hydrogen sydd â'r carbon isaf. Dylai ffurfio sail i strategaeth hydrogen Cymru, a dyna pam ein bod wedi rhoi sylw blaenllaw iddo yn ein cynnig.
Nawr, mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi rhoi ei thraed yn y dŵr. Mae hynny'n dda. Mae heddiw'n ymwneud ag i ble yr awn ni nesaf, pa mor gyflym yr awn ni yno, a chyda pha lefel o benderfyniad. Mae Llywodraeth Cymru wedi cynnal asesiad llwybr i fapio mesurau a all roi cychwyn ar ddatblygiadau hydrogen yng Nghymru, ond er bod gweithgarwch aml-sector cryf mewn hydrogen, nid oes gennym fframwaith strategol cydlynol eto i lywio cynnydd. Mae arnom angen strategaeth gynhwysfawr gan y Llywodraeth i fod yn barod, strategaeth sy'n gosod nodau clir ac yn nodi uchelgais, a hynny cyn gynted â phosibl o ystyried y mathau o ddatblygiadau a welwn yn awr mewn llawer o wledydd ledled y byd. Er enghraifft, byddai gosod targed o 10 GW fan lleiaf o hydrogen gwyrdd i'w gyflenwi erbyn 2035, dyweder, yn darparu fframwaith i weithgarwch masnachol allu tyfu, ynghyd ag arwyddion polisi clir ym maes trethiant, rheoleiddio a mesurau eraill i ysgogi galw.
We're talking about a transition here from the fossil fuel economy to a low-carbon economy, and hydrogen really is a keystone. It can support all priority areas, if you look at it, within the programmes of UK and devolved Governments in green technology, in innovation, clean growth, green recovery and the infrastructure needed in that drive to net zero. And, of course, there are elements that are devolved, elements that are not devolved currently, and there'll have to be partnership working. But, if we can get this right, the hydrogen economy really could be adopted swiftly in Wales, and it could be a model and a launch pad for the rest of the UK. Other nations and regions of Europe have already developed clear pathways for hydrogen, notably the Netherlands, which provide a ready-made template for Wales. We share many characteristics with these other countries and regions that are leading the way in hydrogen.
So, I mentioned the setting of a hydrogen-production target. There are a number of other tangible and proactive steps that need to be taken to develop our hydrogen supply chain, for example, introducing changes to the transportation sector. Of course, all of this will create highly skilled jobs. In my own constituency, when I look at the old Anglesey Aluminium site, a hugely important, strategic site, I see the potential for hydrogen. When I consider the jobs lost in the Amlwch area in recent years—the north of the island, from where a former crude oil pipeline still runs across the north of Wales—I see the potential for hydrogen production and a means to distribute it. But we're talking here about economic opportunities throughout Wales. That's why we need the plan, with financial incentives, like the introduction of hydrogen scale-up funds, say, in facilitating the development of critical hydrogen infrastructure. And if the plan I outline today lacks some of the detail needed, which of course it does, because this is about setting out the vision, then Government and policy makers can feel confident that they can draw on the expertise and insights of those already driving innovative projects in hydrogen in Wales who do have the answers to those questions of how to create a thriving hydrogen sector, to build a sustainable supply chain, to understand hydrogen as an energy sector, to help with upscaling as required, and to learn lessons as we go along.
Most crucially of all—I make the point again—Wales needs to act now or risk losing its competitive advantage—and talent also—to other nations. Hydrogen will not fix all our decarbonisation problems in fell swoop, but its role in Wales's decarbonisation plans really cannot be overstated. So, let us today make a clear statement that Wales wants to be an innovator in hydrogen, tackling climate change, transitioning to a new kind of industry, changing communities, creating jobs. Plaid Cymru is determined that Wales must be a part of that revolution. I'm glad the Members on the Conservative benches see the potential that we're outlining today. We're happy to support the amendment calling for pilot schemes on community use of hydrogen.
I began by saying what I wanted to hear the Minister say today, and I'm pretty hopeful that I will be hearing some very positive words from the Minister, but let me just add this. I'm looking for more than just words—I'm looking for signs of a new energy. This has to be a 'we will leave no stone unturned' moment. We're at the advent of a new industry, and now is the time for Wales to roll up its sleeves, and that has to start with a new national strategy for hydrogen, a clear plan for the journey ahead. So, please support our motion today.
Rydym yn sôn am bontio yma o economi tanwydd ffosil i economi carbon isel, a hydrogen yw'r allwedd mewn gwirionedd. Gall gefnogi pob maes blaenoriaeth, os edrychwch arno, o fewn rhaglenni Llywodraeth y DU a'r Llywodraethau datganoledig mewn technoleg werdd, arloesi, twf glân, adferiad gwyrdd a'r seilwaith sydd ei angen yn yr ymdrech tuag at sero net. Ac wrth gwrs, ceir elfennau sydd wedi'u datganoli, elfennau nad ydynt wedi'u datganoli ar hyn o bryd, a bydd yn rhaid gweithio mewn partneriaeth. Ond os gallwn wneud hyn yn iawn, gellid mabwysiadu'r economi hydrogen yn gyflym yng Nghymru, a gallai fod yn fodel ac yn fan cychwyn ar gyfer gweddill y DU. Mae gwledydd a rhanbarthau eraill Ewrop eisoes wedi datblygu llwybrau clir ar gyfer hydrogen, yn enwedig yr Iseldiroedd, sy'n darparu templed parod i Gymru. Rydym yn rhannu llawer o nodweddion gyda'r gwledydd a'r rhanbarthau eraill hyn sy'n arwain y ffordd ym maes hydrogen.
Felly, soniais am osod targed cynhyrchu hydrogen. Mae nifer o gamau diriaethol a rhagweithiol eraill y mae angen eu cymryd i ddatblygu ein cadwyn gyflenwi hydrogen, er enghraifft cyflwyno newidiadau i'r sector trafnidiaeth. Wrth gwrs, bydd hyn i gyd yn creu swyddi medrus iawn. Yn fy etholaeth i, pan edrychaf ar hen safle Alwminiwm Môn, safle strategol hynod bwysig, gwelaf y potensial ar gyfer hydrogen. Pan ystyriaf y swyddi a gollwyd yn ardal Amlwch yn ystod y blynyddoedd diwethaf—gogledd yr ynys, lle mae hen bibell olew crai yn dal i redeg ar draws gogledd Cymru—gwelaf y potensial ar gyfer cynhyrchu hydrogen a modd i'w ddosbarthu. Ond rydym yn siarad yma am gyfleoedd economaidd ledled Cymru. Dyna pam y mae angen y cynllun, gyda chymhellion ariannol, fel cyflwyno cronfeydd ar gyfer tyfu mentrau hydrogen, dyweder, i hwyluso'r gwaith o ddatblygu seilwaith hydrogen hollbwysig. Ac os yw'r cynllun a amlinellaf heddiw yn brin o rai o'r manylion sydd eu hangen, ac mae hynny'n wir wrth gwrs gan mai ymwneud â nodi'r weledigaeth y mae'r cynnig hwn, yna gall y Llywodraeth a llunwyr polisi deimlo'n hyderus y gallant fanteisio ar arbenigedd a mewnwelediad y rhai sydd eisoes yn gyrru prosiectau hydrogen arloesol yng Nghymru ac sydd â'r atebion i'r cwestiynau ynglŷn â sut i greu sector hydrogen ffyniannus, adeiladu cadwyn gyflenwi gynaliadwy, deall hydrogen fel sector ynni, helpu i uwchraddio yn ôl yr angen, a dysgu gwersi wrth inni fynd rhagom.
Yn bwysicaf oll—gwnaf y pwynt eto—mae angen i Gymru weithredu yn awr neu fentro colli ei mantais gystadleuol—a thalent hefyd—i wledydd eraill. Ni fydd hydrogen yn datrys ein holl broblemau datgarboneiddio ar unwaith, ond ni ellir gorbwysleisio ei rôl yng nghynlluniau datgarboneiddio Cymru. Felly, gadewch inni heddiw wneud datganiad clir fod Cymru am fod yn arloeswr ym maes hydrogen, gan fynd i'r afael â newid hinsawdd, pontio i fath newydd o ddiwydiant, newid cymunedau, creu swyddi. Mae Plaid Cymru yn benderfynol fod yn rhaid i Gymru fod yn rhan o'r chwyldro hwnnw. Rwy'n falch fod yr Aelodau ar feinciau'r Ceidwadwyr yn gweld y potensial a amlinellir gennym heddiw. Rydym yn hapus i gefnogi'r gwelliant sy'n galw am gynlluniau peilot ar ddefnydd cymunedol o hydrogen.
Dechreuais drwy ddweud beth yr oeddwn eisiau clywed y Gweinidog yn ei ddweud heddiw, ac rwy'n eithaf gobeithiol y byddaf yn clywed geiriau cadarnhaol iawn, ond gadewch imi ychwanegu hyn. Rwy'n chwilio am fwy na geiriau—rwy'n chwilio am arwyddion o egni newydd. Mae'n rhaid i hon fod yn foment 'gwnawn bopeth yn ein gallu'. Rydym ar drothwy diwydiant newydd, a dyma'r amser i Gymru dorchi ei llewys, a rhaid i hynny ddechrau gyda strategaeth genedlaethol newydd ar gyfer hydrogen, cynllun clir ar gyfer y daith sydd o'n blaenau. Felly, cefnogwch ein cynnig heddiw.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Janet Finch-Saunders i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
I have selected the amendment to the motion. I call on Janet Finch-Saunders to move amendment 1, tabled in the name of Darren Millar.
Gwelliant 1—Darren Millar
Ychwanegu is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 2:
darparu treial cymdogaeth hydrogen erbyn 2023, ac yna treial pentref hydrogen mawr erbyn 2025, ac o bosibl cynllun peilot tref hydrogen cyn diwedd y degawd.
Amendment 1—Darren Millar
Add as new sub-point at the end of point 2:
deliver a hydrogen neighbourhood trial by 2023, followed by a large hydrogen village trial by 2025, and potentially a hydrogen town pilot before the end of the decade.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and as you say, I move the amendment tabled in the name of Darren Millar MS.
In the face of the cost-of-living crisis and the urgent need to replace fossil fuels, we need to be ambitious in our pursuit of alternative energy sources. As you know, hydrogen could actually displace natural gas in heating systems, or even be used as a storage medium for renewable electricity. Importantly, we are not starting from scratch. Wales might already be on the way to being a hydrogen hub. The SME Riversimple is designing, building and testing innovative hydrogen fuel cell electric vehicles. The Dolphyn flow study is exploring the feasibility of a 100 MW to 300 MW commercial hydrogen windfarm off south Wales, and then of course there is the hydrogen centre at Baglan Energy Park. The UK Government has announced capital funding up to £4.8 million, subject to a business case, for the Holyhead hydrogen hub, and is also backing HyNet, which by 2030 will reduce carbon dioxide emissions by 10 millions tonnes every year, the equivalent of taking 4 million cars off the road.
However, there is room, as Rhun has said, for us to be even more ambitious for Wales. Whilst the UK Government has committed to pioneering trials of hydrogen heating, beginning with a hydrogen neighbourhood trial by 2023, followed by a large hydrogen village trial by 2025, and potentially a hydrogen town pilot before the end of the decade, Minister, I share Rhun's concerns about this energy we need from your Government as to why won't you do the same here in Wales. I see no reason why the UK Government can pursue the goal of delivering a hydrogen village trial for, say, up to 2,000 properties by 2025, and we cannot do this. In fact, we are already considerably behind England, where the UK Government is minded to fund a potential village trial location in north-west England, exploring the supply of blue hydrogen to cover over 1,900 properties, and a potential village trial location in the north-east of England exploring a range of green and negative carbon hydrogen supply methods, with grey hydrogen as a back-up option to over 1,800 meter points. In fact, we're even behind Scotland, where about 300 homes in the area of Levenmouth will be powered by green hydrogen gas in a project called H100. Customers will be offered free hydrogen-ready boilers and cookers in this scheme, which will initially last five and a half years. This is amazing and, as such, I hope that you will agree to take the first step to follow the example set by Scotland and England by backing these amendments, and thank you to Plaid Cymru for supporting our amendment.
At present here in Wales, your ambition is limited, with commitments to, for example, only establishing one renewable hydrogen production site by 2023-4. It's not good enough. It's not quick enough. Nor is the fact that we don't even have a long-term plan to make hydrogen zero carbon. So, Plaid Cymru, you can certainly count on the Welsh Conservatives' support today. We should produce a Wales hydrogen strategy with the aim of being among the countries at the forefront of the development of this new sector. However, bear in mind we need to back this amendment, which you're doing, but we need the Minister to support it so to at least catch up with our British neighbours, let alone for us to lead.
Obviously, our priority is to deliver the use of hydrogen to reduce the burden of cost on our residents and our businesses. In theory, I have no issue with supporting Welsh control and ownership, but if the expertise required to deliver on the ambitions we have for hydrogen in Wales are outside of our border, we should not be afraid to look elsewhere for assistance whilst developing the skill set here. In reality, I think it only fair to suggest that hydrogen, like nuclear, has not been receiving its fair share of attention from the Welsh Government. So, I do hope that this debate today can transform that situation so that the lightest element receives the heaviest ministerial attention. Thank you.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac fel y dywedwch, cynigiaf y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Darren Millar AS.
Yn wyneb yr argyfwng costau byw a'r angen dybryd i gael gwared ar danwydd ffosil, mae angen inni fod yn uchelgeisiol wrth inni chwilio am ffynonellau ynni amgen. Fel y gwyddoch, gallai hydrogen ddisodli nwy naturiol mewn systemau gwresogi, neu hyd yn oed gael ei ddefnyddio fel cyfrwng storio ar gyfer trydan adnewyddadwy. Yn bwysig iawn, nid ydym yn dechrau o'r dechrau. Efallai fod Cymru eisoes ar y ffordd i fod yn hyb hydrogen. Mae'r BBaCh, Riversimple, yn cynllunio, yn adeiladu ac yn treialu cerbydau trydan celloedd tanwydd hydrogen arloesol. Mae astudiaeth llif Dolphyn yn archwilio dichonoldeb fferm wynt hydrogen fasnachol 100 MW i 300 MW oddi ar arfordir de Cymru, ac wrth gwrs, ceir y ganolfan hydrogen ym Mharc Ynni Baglan. Mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi cyllid cyfalaf o hyd at £4.8 miliwn, yn amodol ar achos busnes, ar gyfer hyb hydrogen Caergybi, ac mae hefyd yn cefnogi HyNet, a fydd erbyn 2030 yn sicrhau gostyngiad o 10 miliwn tunnell o allyriadau carbon deuocsid bob blwyddyn, sy'n cyfateb i dynnu 4 miliwn o geir oddi ar y ffyrdd.
Fodd bynnag, fel y dywedodd Rhun, mae lle inni fod hyd yn oed yn fwy uchelgeisiol dros Gymru. Er bod Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i dreialon arloesol ar systemau gwresogi hydrogen, gan ddechrau gyda threial cymdogaeth hydrogen erbyn 2023, yna treial pentref hydrogen mawr erbyn 2025, ac o bosibl, treial tref hydrogen cyn diwedd y degawd, Weinidog, rwy'n rhannu pryderon Rhun am yr egni yr ydym ei angen gan eich Llywodraeth a pham na wnewch yr un peth yma yng Nghymru. Ni welaf unrhyw reswm pam y gall Llywodraeth y DU fynd ar drywydd y nod o ddarparu treial pentref hydrogen ar gyfer, dyweder, hyd at 2,000 eiddo erbyn 2025, ac na allwn ni wneud hyn. Yn wir, rydym eisoes ar ei hôl hi gryn dipyn o gymharu â Loegr, lle mae Llywodraeth y DU yn bwriadu ariannu lleoliad posibl ar gyfer treialu pentref yng ngogledd-orllewin Lloegr, gan archwilio'r cyflenwad o hydrogen glas i dros 1,900 eiddo, a lleoliad posibl ar gyfer treialu pentref yng ngogledd-ddwyrain Lloegr i archwilio ystod o ddulliau o gyflenwi hydrogen gwyrdd a charbon negyddol, gyda hydrogen llwyd fel opsiwn wrth gefn i dros 1,800 o fesuryddion. Yn wir, rydym ar ei hôl hi o gymharu â'r Alban hyd yn oed, lle bydd tua 300 o gartrefi yn ardal Levenmouth yn cael eu pweru gan nwy hydrogen gwyrdd mewn prosiect o'r enw H100. Bydd cwsmeriaid yn cael cynnig boeleri a chwcerau hydrogen parod am ddim yn y cynllun hwn, a fydd yn para pum mlynedd a hanner i ddechrau. Mae hyn yn anhygoel ac o'r herwydd, rwy'n gobeithio y byddwch yn cytuno i gymryd y cam cyntaf i ddilyn yr esiampl a osodwyd gan yr Alban a Lloegr drwy gefnogi'r gwelliannau hyn, a diolch i Blaid Cymru am gefnogi ein gwelliant.
Ar hyn o bryd yma yng Nghymru, mae eich uchelgais yn gyfyngedig, gydag ymrwymiadau, er enghraifft, i sefydlu un safle cynhyrchu hydrogen adnewyddadwy yn unig erbyn 2023-4. Nid yw'n ddigon da. Nid yw'n ddigon cyflym. Nid yw'r ffaith nad oes gennym gynllun hirdymor hyd yn oed i wneud hydrogen yn ddi-garbon yn ddigon da ychwaith. Felly, Blaid Cymru, gallwch yn sicr ddibynnu ar gefnogaeth y Ceidwadwyr Cymreig heddiw. Dylem gynhyrchu strategaeth hydrogen i Gymru gyda'r nod o fod ymhlith y gwledydd sydd ar flaen y gad yn y gwaith o ddatblygu'r sector newydd hwn. Fodd bynnag, cofiwch fod angen inni gefnogi'r gwelliant hwn, ac rydych yn gwneud hynny, ond mae angen i'r Gweinidog ei gefnogi er mwyn inni allu dal i fyny â'n cymdogion Prydeinig o leiaf, heb sôn am arwain.
Yn amlwg, ein blaenoriaeth yw defnyddio hydrogen i leihau baich y gost i'n trigolion a'n busnesau. Mewn egwyddor, nid oes gennyf unrhyw broblem gyda chefnogi rheolaeth a pherchnogaeth Gymreig, ond os yw'r arbenigedd sydd ei angen i gyflawni'r uchelgeisiau sydd gennym ar gyfer hydrogen yng Nghymru ar yr ochr arall i'r ffin, ni ddylem ofni edrych am gymorth yn rhywle arall wrth inni ddatblygu'r set sgiliau yma. Mewn gwirionedd, credaf ei bod yn deg awgrymu nad yw hydrogen, fel niwclear, wedi bod yn cael ei gyfran deg o sylw gan Lywodraeth Cymru. Felly, rwy'n gobeithio y gall y ddadl hon heddiw drawsnewid y sefyllfa honno fel bod yr elfen ysgafnaf yn cael sylw mwyaf y Gweinidog. Diolch.
I'm pleased to be able to speak in this important debate today. Over the next 10 years, we need to see serious action taken to address the climate emergency and, of course, a move to renewable energy. But, we must be sure to highlight that green hydrogen is very different to blue or grey hydrogen and that they should not be treated the same. To quote the former chair of the UK Hydrogen and Fuel Cell Association,
'I believe passionately that I would be betraying future generations by remaining silent on that fact that blue hydrogen is at best an expensive distraction, and at worst a lock-in for continued fossil fuel use that guarantees we will fail to meet our decarbonisation goals'.
Mr Jackson's statement has been corroborated by a recent peer-reviewed study on blue hydrogen from Cornell and Stanford universities, which concluded that, even with carbon capture, blue hydrogen is dirtier than simply burning natural gas. It is along these lines that I feel I must use today's debate to air my concerns about the proposed HyNet hydrogen and carbon capture storage in north Wales.
The project promotes the continued use of fossil fuels to produce hydrogen and to use carbon capture, which in itself is strongly intensive, to store the carbon dioxide released. It could make Wales the exhaust pipe for Cheshire businesses and have a local and global environmental impact. There are currently just a handful of commercially working carbon capture schemes, and all have problems. The main issue beside cost is leakages, whether from pipes or natural storage. Where leaks occur, they are easy to hide, particularly under the sea bed. I attended a HyNet meeting and a geologist was there, and he raised concerns at that meeting. I have not been in touch with him since about it, but I just wanted to pass on those concerns.
Already, the increased carbon dioxide taken up in the oceans is having a major effect on animal life, due to acidification, which is on top of the global rise in sea temperature. The proposed plans could worsen habitat loss and threaten marine biodiversity further. I have also been warned that blue hydrogen can be unstable and combustible, dispensing methane into the air. I feel more detailed research is needed into the possible environmental risks of the mass carbon capture and storage proposed by the project, because I'm not an expert, it's just what I'm being told. However, fundamentally, we should be encouraging the decarbonisation of industry and homes here in Wales. The appeal of this project appears to be the ability to continue with life as usual, advertising that household appliances and boilers would not need replacing, undermining the goal of retrofitting.
Carbon capture is a short-term solution to the climate emergency, when the focus ought to be on achieving long-term sustainability, and any hydrogen strategy must have a focus on green hydrogen. I also would like to raise concerns that have been shared with me recently regarding capacity for increased renewable energy. The ageing National Grid infrastructure is already struggling to cope with increased electricity use and production, with households in my region unable to connect up their solar panels. Serious consideration needs to be given to how we can significantly improve energy infrastructure across the UK to cope with the transition to renewable forms of energy production and the surges that they produce. Thank you, Llywydd, and I welcome being able to raise my concerns here today in the Senedd.
Rwy'n falch o allu siarad yn y ddadl bwysig hon heddiw. Dros y 10 mlynedd nesaf, mae angen inni weld camau difrifol yn cael eu cymryd i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd ac wrth gwrs, i symud at ynni adnewyddadwy. Ond rhaid inni fod yn siŵr ein bod yn nodi'r ffaith bod hydrogen gwyrdd yn wahanol iawn i hydrogen glas neu lwyd ac na ddylid eu trin yr un fath. Os caf ddyfynnu cyn-gadeirydd Cymdeithas Hydrogen a Chelloedd Tanwydd y DU,
'Rwy'n credu'n angerddol y byddwn yn bradychu cenedlaethau'r dyfodol drwy gadw'n ddistaw am y ffaith bod hydrogen glas ar ei orau yn ymyrraeth ddrud, ac ar ei waethaf yn ein rhwymo i ddefnyddio tanwydd ffosil yn barhaus gan sicrhau y byddwn yn methu cyflawni ein nodau datgarboneiddio'.
Mae datganiad Mr Jackson wedi'i gadarnhau mewn astudiaeth ddiweddar a adolygwyd gan gymheiriaid ar hydrogen glas gan brifysgolion Cornell a Stanford, a ddaeth i'r casgliad, hyd yn oed gyda dal carbon, fod hydrogen glas yn fwy budr na llosgi nwy naturiol yn unig. Ar hyd y llinellau hyn rwy'n teimlo bod rhaid imi ddefnyddio'r ddadl heddiw i wyntyllu fy mhryderon ynghylch cynllun hydrogen a dal a storio carbon arfaethedig HyNet yng ngogledd Cymru.
Mae'r prosiect yn hyrwyddo'r defnydd parhaus o danwydd ffosil i gynhyrchu hydrogen ac i ddefnyddio dal carbon, sydd ynddo'i hun yn ddwys iawn, i storio'r carbon deuocsid a ryddheir. Gallai wneud Cymru'n bibell wacáu i fusnesau swydd Gaer a gallai arwain at effaith amgylcheddol leol a byd-eang. Ar hyn o bryd, dim ond llond llaw o gynlluniau dal carbon gweithredol masnachol a geir, ac mae problemau ynghlwm wrth bob un. Y brif broblem ac eithrio'r gost yw gollyngiadau, boed hynny o bibellau neu ddulliau storio naturiol. Lle mae gollyngiadau'n digwydd, maent yn hawdd eu cuddio, yn enwedig o dan wely'r môr. Bûm mewn cyfarfod HyNet ac roedd daearegwr yno, a mynegodd bryderon yn y cyfarfod hwnnw. Nid wyf wedi bod mewn cysylltiad ag ef ynghylch y peth ers hynny, ond roeddwn am drosglwyddo'r pryderon hynny.
Eisoes, mae'r carbon deuocsid cynyddol a geir yn y cefnforoedd yn cael effaith fawr ar fywyd anifeiliaid, oherwydd asideiddio, sy'n ychwanegol at y cynnydd byd-eang yn nhymheredd y môr. Gallai'r cynlluniau arfaethedig arwain at golli mwy o gynefinoedd a bygwth bioamrywiaeth forol ymhellach. Cefais fy rhybuddio hefyd y gall hydrogen glas fod yn ansefydlog ac yn hylosg, gan wasgaru methan i'r awyr. Rwy'n teimlo bod angen ymchwil fanylach i risgiau amgylcheddol posibl y cynlluniau dal a storio carbon ar raddfa eang a argymhellir gan y prosiect, oherwydd nid wyf yn arbenigwr, ond dyma sy'n cael ei ddweud wrthyf. Fodd bynnag, yn y bôn, dylem fod yn annog datgarboneiddio diwydiant a chartrefi yma yng Nghymru. Ymddengys mai apêl y prosiect hwn yw'r gallu i barhau â bywyd fel arfer, gan hysbysebu na fyddai angen newid offer a boeleri cartrefi, a thanseilio'r nod o ôl-ffitio.
Mae dal carbon yn ateb tymor byr i'r argyfwng hinsawdd, pan ddylai'r ffocws fod ar sicrhau cynaliadwyedd hirdymor, a rhaid i unrhyw strategaeth hydrogen ganolbwyntio ar hydrogen gwyrdd. Hefyd, hoffwn fynegi pryderon a rannwyd gyda mi yn ddiweddar ynglŷn â'r capasiti ar gyfer ynni adnewyddadwy cynyddol. Mae seilwaith y Grid Cenedlaethol sy'n heneiddio eisoes yn ei chael hi'n anodd ymdopi â defnydd a chynhyrchiant trydan cynyddol, gydag aelwydydd yn fy rhanbarth yn methu cysylltu eu paneli solar. Mae angen ystyried o ddifrif sut y gallwn wella'r seilwaith ynni'n sylweddol ledled y DU er mwyn ymdopi â'r newid i ffyrdd adnewyddadwy o gynhyrchu ynni a'r ymchwyddiadau y maent yn eu cynhyrchu. Diolch, Lywydd, ac rwy'n croesawu'r cyfle i fynegi fy mhryderon yma heddiw yn y Senedd.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Rŷn ni wedi clywed yn barod gan nifer o bobl am y budd byddai'n dod o ddatblygu'r sector hydrogen gwyrdd yng Nghymru a'r angen am ymrwymiad clir gan Lywodraeth Cymru i gefnogi'r newid hwn trwy gyflwyno strategaeth benodol. Gwnaf i ganolbwyntio fy sylwadau ar yr effaith y gall hydrogen gwyrdd ei gael ar drafnidiaeth.
Mae degawdau wedi pasio ers arwyddo protocol Kyoto, ac rŷn ni'n ffeindio ein hunain yn byw mewn cyfnod lle, o fewn degawd arall, gall hinsawdd ein byd gyrraedd pwynt lle nad oes modd dychwelyd ohono. Mae ein sector trafnidiaeth yn dal i redeg yn llethol ar danwydd ffosil, yn enwedig olew, ac mae mwy a mwy o leisiau'n galw am newid chwyldroadol, pellgyrhaeddol.
Yn ystod y ddwy flynedd diwethaf, mae'r ddadl gyhoeddus ar ddatgarboneiddio’r sector trafnidiaeth wedi’i ddominyddu gan drafodaethau am geir electrig neu fatri, sy'n cynrychioli llwybr addawol tuag at leihau lefelau carbon. Wrth i geir electrig fynd mewn i system masgynhyrchu, bydd prisiau’n lleihau, a bydd y batris yn dod yn fwyfwy pwerus hefyd. Pan fydd ceir electronig yn cael eu gwefru trwy ddefnyddio ynni adnewyddadwy, gallant wir helpu i leihau olion carbon, neu carbon footprint, y sector trafnidiaeth. Ond wedi dweud hynny, Llywydd, bydd yna rai anfanteision yn y dyfodol agos. Mae ceir batri yn pwyso lot mwy na cheir arferol. Hefyd, bydd ail-drydanu ceir batri wastad yn cymryd llawer hirach nag ail-lenwi car arferol gyda phetrol.
Fel cludwr ynni glân, gall hydrogen chwarae rôl syfrdanol yn y broses o newid i economi carbon isel. Fel tanwydd trafnidiaeth, gall hydrogen gwyrdd leihau allyriadau a gwella ansawdd aer yn ein cymunedau—rhywbeth a fydd mor bwysig y byddwn ni gyd yn canolbwyntio arno yfory, wrth gwrs. A gall hydrogen gael ei ddefnyddio i oresgyn intermittency ffyrdd adnewyddadwy o bweru ein ffyrdd o deithio.
Yn ôl Network Rail, bydd lan at 1,300 km o linellau rheilffyrdd angen trenau hydrogen er mwyn cyrraedd y targed o net zero erbyn 2050. Ac mae'r Llywodraeth yn anelu at ddatgarboneiddio 100 y cant o gerbydau bysys a thacsis erbyn 2028. Mae hwnnw'n nod uchelgeisiol tu hwnt, a bydd angen buddsoddiad sylweddol yn hydrogen, yn enwedig pan ŷm ni’n ystyried y ffaith bod tua 9,100 o fysys wedi’u cofrestru yng Nghymru. Gall unrhyw fuddsoddiad hefyd helpu tacsis a cherbydau private hire.
Os ydym ni o ddifrif am ddatgarboneiddio trafnidiaeth, mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru ddechrau meddwl yn strategol am ddefnydd hydrogen gwyrdd yn y sector hwn. Mae llywodraethau lleol yn barod yn gweithio ar hyn, a gall rhaglenni caffael cyhoeddus ar gyfer hydrogen yn y sector trafnidiaeth helpu’r diwydiant i gynyddu masgynhyrchu a lleihau prisiau. Gall ysgogiadau trethi, os taw dyna ydy 'tax incentives', chwarae rhan efallai, neu gyflwyno newidiadau yn y cyfraddau treth, efallai, ar gyfer hydrogen, o’i gymharu â phetrol. Gallen nhw helpu i leihau'r prisiau. A thu hwnt i’r sector trafnidiaeth, pan fydd pris hydrogen wedi cwympo’n ddigonol, gall hydrogen helpu i ddatgarboneiddio rhannau eraill o’r economi hefyd, fel y diwydiannau haearn, dur neu sment.
Mae Cymru’n gartref i nifer fawr o gyrff sydd â diddordeb ac arbenigedd yn y maes hydrogen, gan gynnwys academyddion a chwmnïau start-up. Ond, hyd heddiw, mae diffyg cydgysylltu ar lefel genedlaethol wedi'n dal ni yn ôl. Gall hynna newid heddiw, fel roedd Rhun ap Iorwerth yn dweud. Gallwn ni ddechrau ar chwyldro hydrogen gwyrdd yng Nghymru—am gyfle cyffrous, os ydym ni’n dal y cyfle hwnnw.
We have heard already from a number of people about the benefits that would come from developing the green hydrogen sector in Wales and the need for a clear commitment from the Welsh Government to support this change through the introduction of a specific strategy. My own comments will focus on the impact that green hydrogen can have on transport.
Decades have passed since the Kyoto protocol was signed, and we find ourselves living in a time when, within another decade, our global climate may reach a point of no return. Our transport sector still runs overwhelmingly on fossil fuels, especially oil, and more and more voices are calling for revolutionary, far-reaching change.
Over the past two years, the public debate on decarbonising the transport sector has been dominated by discussions about electric or battery-powered cars, which represent a promising pathway towards reducing carbon levels. As electric cars enter mass production, prices will fall, and batteries will become more powerful as well. When electric cars are powered by renewable energy, they could really help to reduce the carbon footprint of the transport sector. Having said that, Llywydd, there will be some drawbacks in the near future. Battery-powered cars weigh a lot more than normal cars. Also, recharging battery-powered cars will always take much longer than refilling cars with petrol.
As a source of clean energy, hydrogen can play a massive role in the transition to a low-carbon economy. As a transport fuel, green hydrogen can reduce emissions and improve air quality in our communities—something that will be so important that we will be focusing on it tomorrow. And hydrogen can also be used to overcome the intermittency of the renewable ways of powering our transport.
According to Network Rail, up to 1,300 km of railway lines will need to carry hydrogen trains in order to reach the net zero target by 2050. And the Government is aiming to decarbonise 100 per cent of buses and taxis by 2028. That's a very ambitious goal that will require significant investment in hydrogen, especially when we consider the fact that there are around 9,100 buses registered in Wales. And any investment can also help with taxis and private-hire vehicles.
If we are serious about decarbonising transport, the Welsh Government must start thinking strategically about the use of green hydrogen in this sector. Local authorities are already working on this, and public procurement programmes for hydrogen in the transport sector could help the industry increase mass production and reduce prices. Tax incentives could play a role, perhaps, or the introduction of changes to the tax rates for hydrogen, as compared to petrol. They could certainly help to reduce prices. And beyond the transport sector, when the price of hydrogen has fallen sufficiently, hydrogen could help to decarbonise other parts of the economy as well, such as the iron, steel or cement industries.
Wales is home to a large number of bodies that have both an interest and expertise in the field of hydrogen, including academics and start-ups. However, until now, a lack of co-ordination at a national level has held us back. That can change today, as Rhun ap Iorwerth said. We could embark on a green hydrogen revolution in Wales—what an exciting opportunity, if we choose to seize it.
Can I also thank Plaid Cymru for submitting what will hopefully be a very productive debate, which I'm happy to say on these sides of the benches, as has already been mentioned, we will be supporting? Of course, I also find this an extremely timely debate with the hydrogen sector, as a whole, advancing rapidly all around the world, and my own region, North Wales, has already been highlighted as having really unique opportunities when it comes to hydrogen.
But just before I get into the meat of what I want to contribute, I was reminded this morning, because the Local Government and Housing Committee had a visit to a homeless organisation in Cardiff city earlier on today, and we were reminded there of a really important plaque, called 'the Pioneer plaque'. Some Members may be aware of this. This was placed on the Pioneer 10 space probe that was thrust into space in 1972. There's a reason for this story, everyone. This plaque was put on the probe in case the probe was intercepted by some extraterrestrial life of some sort, and they wanted to put on this plaque some symbols of where the probe had come from. So, they chose five symbols for this probe, and the first one was an image of a man and a woman; the second was an image of the sun; the third was an image of the solar system and our place as Earth within the solar system; the fourth image was an outline of the probe itself; and the final image, a fifth image, was the hyperfine structure of hydrogen. So, of all the things they could have chosen to symbolise life on Earth and the important things that are here on Earth and our place in the universe, they decided to put the structure of hydrogen on there, which shows the importance of hydrogen, not just as the most common element in the universe, but the importance of hydrogen and what it can mean to us as people, and its place in the universe, but of course also the importance, perhaps, to alien life forms.
In responding to the specifics of today's debate, there are three items that I would just like to contribute. The first, just being a bit more parochial, is around the unique opportunities that north Wales has, because we're seeing in north Wales in particular a significant number of renewable energy projects popping up all over the place, and we have already some opportunities around supply change and mechanisms to support hydrogen production. And as outlined in today's debate already, moving towards more renewable energy and hydrogen production is a great way of bouncing through a greener recovery, and also seeing really well-paid jobs, especially in my region up in north Wales.
Secondly, I'd like to focus and contribute and comment in particular on the role of collaboration between Governments at all levels, so Welsh Government working with the UK Government, and also the role local authorities can play in supporting a strategy and plan around hydrogen. A real good example of this—and I've mentioned this a few times in the Chamber—is the role of the Mersey Dee Alliance, which is a great partnership of local authorities across north-east Wales, but also into west Cheshire onto the Wirral as well. The Mersey Dee Alliance are currently working with HyNet, who have already been mentioned here today, to look at those cross-border opportunities in north Wales into the north-west of England around decarbonisation plans as well. I'll quote from HyNet's own words; they say they will
'unlock a low carbon future for the North Wales and North West England, creating routes for industry to rapidly decarbonise their production. Transport, such as trains and lorries, will use clean fuel and homes will blend hydrogen in to their gas supply to heat their homes with a low carbon fuel, without the need for new appliances.'
So, these collaborations across Governments at UK, Welsh and local government are really important to allow these businesses and industries to work successfully. Another example of collaboration that needs to be encouraged, and in particular around hydrogen, is that of the north Wales growth deal, which the North Wales Economic Ambition Board manages, as it were. Again, that's an opportunity for local government to work with Welsh Government. I know the Minister is already keen to make that happen and support that work and those green businesses coming through those growth deals.
A third point that I'd like Members just to consider is actually through our amendment today, which is the importance of having some pilots in place so we can see in practice how this technology and this hydrogen production could and should work. As outlined in our amendment today, we want to see a hydrogen neighbourhood trial delivered by 2023, followed by a large hydrogen village trial by 2025, and a town pilot by the end of this decade as well. There's a real ambitious set of dates and ideas there, but I think we need to have that ambition if we're going to see this work successfully and work soon.
In closing, Llywydd, I'd like to thank Plaid Cymru again for bringing forwards today's important and timely debate, but also reiterate my point that for this strategy to be a success, it's crucial that we work further on schemes that are a success, such as the Mersey Dee Alliance, such as working with the economic ambition board, and working across Governments as well as seeing trials in place and making the most of opportunities we have here in Wales. Diolch yn fawr iawn.
A gaf fi hefyd ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r hyn a fydd, gobeithio, yn ddadl gynhyrchiol iawn, ac rwy'n fodlon dweud ar y meinciau hyn, fel y crybwyllwyd eisoes, y byddwn yn ei chefnogi? Wrth gwrs, rwyf hefyd yn gweld hon yn ddadl hynod o amserol gyda'r sector hydrogen, yn ei gyfanrwydd, yn datblygu'n gyflym ledled y byd, ac mae fy rhanbarth i, Gogledd Cymru, eisoes wedi'i amlygu fel un sydd â chyfleoedd unigryw iawn ar gyfer hydrogen.
Ond ychydig cyn imi ddechrau ar brif ran yr hyn yr hoffwn ei gyfrannu, cefais fy atgoffa y bore yma, oherwydd bu'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ar ymweliad â sefydliad i bobl ddigartref yn ninas Caerdydd yn gynharach heddiw, a chawsom ein hatgoffa yno am blac gwirioneddol bwysig, o'r enw 'plac y Pioneer'. Efallai y bydd rhai o'r Aelodau'n gwybod amdano. Gosodwyd hwn ar y chwiliedydd gofod, y Pioneer 10, a gafodd ei saethu i'r gofod ym 1972. Mae yna reswm dros y stori hon, bawb. Rhoddwyd y plac ar y chwiliedydd rhag ofn y byddai rhyw fath o fywyd gofodol yn dod o hyd iddo, ac roeddent am gynnwys symbolau ar gyfer y lle y daethai'r chwiliedydd ohono ar y plac. Felly, dewiswyd pum symbol ar gyfer y chwiliedydd, a'r cyntaf oedd llun o ddyn a menyw; yr ail oedd llun o'r haul; y trydydd oedd llun o'r system solar a'n lle fel y Ddaear o fewn y system solar; y pedwerydd llun oedd amlinelliad o'r chwiliedydd ei hun; a'r llun olaf, pumed llun, oedd adeiledd tra-main hydrogen. Felly, o'r holl bethau y gallent fod wedi'u dewis i symboleiddio bywyd ar y Ddaear a'r pethau pwysig sydd yma ar y Ddaear a'n lle yn y bydysawd, penderfynasant roi adeiledd hydrogen yno, sy'n dangos pwysigrwydd hydrogen, nid yn unig fel yr elfen fwyaf cyffredin yn y bydysawd, ond pwysigrwydd hydrogen a'r hyn y gall ei olygu i ni fel pobl, a'i le yn y bydysawd, ond wrth gwrs hefyd y pwysigrwydd, efallai, i ffurfiau bywyd estron.
Wrth ymateb i fanylion y ddadl heddiw, mae tair eitem yr hoffwn eu cyfrannu. Mae'r gyntaf, a bod ychydig yn fwy plwyfol, yn ymwneud â'r cyfleoedd unigryw sydd yna i ogledd Cymru, oherwydd rydym yn gweld yn y gogledd yn arbennig nifer sylweddol o brosiectau ynni adnewyddadwy yn ymddangos ym mhob man, ac mae gennym eisoes gyfleoedd yn ymwneud â newid cyflenwad a mecanweithiau i gefnogi cynhyrchu hydrogen. Ac fel yr amlinellwyd yn y ddadl heddiw eisoes, mae symud tuag at fwy o ynni adnewyddadwy a chynhyrchiant hydrogen yn ffordd wych o fownsio drwy adferiad gwyrddach, a hefyd gweld swyddi sy'n talu'n dda iawn, yn enwedig yn fy rhanbarth i yn y gogledd.
Yn ail, hoffwn ganolbwyntio a chyfrannu a gwneud sylwadau penodol ar rôl cydweithio rhwng Llywodraethau ar bob lefel, fel bod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DU, a hefyd y rôl y gall awdurdodau lleol ei chwarae yn cefnogi strategaeth a chynllun hydrogen. Enghraifft dda iawn o hyn—ac rwyf wedi sôn am hyn sawl gwaith yn y Siambr—yw rôl Cynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy, sy'n bartneriaeth wych o awdurdodau lleol ar draws gogledd-ddwyrain Cymru, ond hefyd i mewn i orllewin swydd Gaer i Gilgwri hefyd. Mae Cynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy ar hyn o bryd yn gweithio gyda HyNet, sydd eisoes wedi'i grybwyll yma heddiw, i edrych ar gyfleoedd trawsffiniol yng ngogledd Cymru i mewn i ogledd-orllewin Lloegr o ran cynlluniau datgarboneiddio. Dyfynnaf o eiriau HyNet eu hunain; maent yn dweud y byddant yn
'datgloi dyfodol carbon isel ar gyfer Gogledd Cymru a Gogledd Orllewin Lloegr, gan greu llwybrau i ddiwydiant ddatgarboneiddio eu cynhyrchiant yn gyflym. Bydd trafnidiaeth, megis trenau a lorïau, yn defnyddio tanwydd glân a bydd cartrefi'n cymysgu hydrogen â'u cyflenwad nwy i wresogi eu cartrefi â thanwydd carbon isel, heb fod angen offer newydd.'
Felly, mae'r cydweithio hwn ar draws Llywodraethau yn y DU, Cymru a llywodraeth leol yn bwysig iawn er mwyn caniatáu i'r busnesau a'r diwydiannau hyn weithio'n llwyddiannus. Enghraifft arall o gydweithio y mae angen ei annog, ac yn enwedig mewn perthynas â hydrogen, yw bargen twf gogledd Cymru, a reolir, fel petai, gan fwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru. Unwaith eto, dyma gyfle i lywodraeth leol weithio gyda Llywodraeth Cymru. Gwn fod y Gweinidog eisoes yn awyddus i wneud i hynny ddigwydd a chefnogi'r gwaith a'r busnesau gwyrdd sy'n dod drwy'r bargeinion twf hynny.
Mae trydydd pwynt yr hoffwn i Aelodau ei ystyried yn deillio o'n gwelliant heddiw, sef pwysigrwydd cael treialon ar waith er mwyn inni allu gweld yn ymarferol sut y gallai ac y dylai'r dechnoleg hon a chynhyrchiant hydrogen weithio. Fel yr amlinellwyd yn ein gwelliant heddiw, rydym am weld treial cymdogaeth hydrogen yn cael ei ddarparu erbyn 2023, a threial pentref hydrogen mawr erbyn 2025, a threial tref erbyn diwedd y degawd hwn hefyd. Mae yna set uchelgeisiol iawn o ddyddiadau a syniadau yno, ond rwy'n credu bod angen inni gael uchelgais o'r fath os ydym am weld y gwaith yn gweithio'n llwyddiannus ac yn gweithio'n fuan.
Wrth gloi, Lywydd, hoffwn ddiolch i Blaid Cymru eto am gyflwyno'r ddadl bwysig ac amserol hon heddiw, ond rwy'n ailadrodd hefyd fy mhwynt ei bod hi'n hanfodol, er mwyn i'r strategaeth hon lwyddo, ein bod yn gweithio ymhellach ar gynlluniau sy'n llwyddiant, megis Cynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy, megis gweithio gyda'r bwrdd uchelgais economaidd, a gweithio ar draws Llywodraethau yn ogystal â gweld treialon ar waith a manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd sydd gennym yma yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.
I'd like to start by thanking Rhun for his continued advocacy of hydrogen. He's pushed it for quite some time in Plaid Cymru and in this place. I remember that debate almost two to three years ago; a very worthwhile debate. For Members in the Chamber, Rhun is as excited about hydrogen as he is about Wales going to the world cup, so I hope that shows how much of a passionate advocate he is.
As has already been pointed out in this debate, hydrogen is a particularly promising part of the Welsh green economy. It has the potential to play a key role in heating households, fuelling industry and to create high-quality work in Wales. If we act quickly on this, we have real potential to be leading the way at the forefront globally of this sector, which will bring us both economic and environmental gains. Demand for hydrogen has tripled since 1975, and is continuing to rise. It's thought that hydrogen will account for 12 per cent of global energy use by 2050, and will take off in the mid 2030s. However, transition to net zero and greater hydrogen production in Wales will not occur to the best of our ability and potential without proper Government planning and funding. A long-term funding model for hydrogen is necessary for investor confidence. Green hydrogen production in particular, which I will focus on in my contribution, which requires an input of renewable energy and water, and may, ultimately, release the full potential of renewables in Wales, is uniquely positioned to harness its potential as a country.
Recognised as being essential for the deep decarbonisation of economies, green hydrogen is forecast to be one of the growth industries of the 2020s. Wales, with extensive natural resources, is well placed to develop locally owned green hydrogen supply chains, building on projects that are emerging in all four corners of the country, and to help release the renewable energy potential in the middle. It's time the Government now advances at pace towards unlocking the green hydrogen sector in Wales by assessing the infrastructure requirements, such as dedicated hydrogen pipelines, identifying local demands for hydrogen, which will likely be transport to begin with, but expanding to heat, industry, power and agriculture, also encouraging partnerships and joint procurement with local authorities and assessing local ownership models for the hydrogen supply chain. Many of the solutions to the current cost-of-living crisis, which is largely being driven by rising energy costs, are purely reactive rather than long term and proactive. But investing in green energy, such as hydrogen, will protect us against us future crises, allowing us to be self-sufficient and bring down energy prices, protecting the most vulnerable who have been hit hardest by this cost-of-living crisis.
Expanding our hydrogen industry also creates the potential for high-quality green Welsh jobs. One in five Welsh workers are in climate critical sectors that may be lost due to net-zero targets. Ensuring that there are jobs that people have the correct training and education for in the hydrogen industry will contribute towards a just transition, making sure that no-one is left behind during the green industrial revolution, and guaranteeing prosperity for workers in Wales. According to a 2020 report from the UK hydrogen taskforce, scaling up hydrogen industries in the UK could support 75,000 jobs by 2035. Doing so will also bolster Wales's foundational economy and improve local economies and communities.
Green hydrogen will also contribute to Welsh Government's circular economy targets. If we want to achieve net-zero waste and carbon neutral goals by 2050, then hydrogen could play a major role. Green hydrogen is well suited to the circular economy also. It has many applications and can be made using renewables. It is a promising alternative to high-carbon fossil fuels in the transport, manufacturing and power sectors. It is thought that shifting to a circular economy could save the Welsh economy up to £2 billion, as well as creating green jobs and ensuring the Welsh economy is resilient to increasing costs and reduced resources.
This is not the first debate on hydrogen that Plaid Cymru have brought to the Senedd, as I mentioned earlier, but I am confident that, over the years, and today, Plaid Cymru have made the case for an ambitious hydrogen strategy, and have expressed the pace at which we need to go.
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Rhun am ei ddadleuon cyson o blaid hydrogen. Mae wedi dadlau o'i blaid ers cryn amser ym Mhlaid Cymru ac yn y lle hwn. Cofiaf y ddadl honno bron i ddwy neu dair blynedd yn ôl; dadl werth chweil. I Aelodau yn y Siambr, mae Rhun wedi cynhyrfu cymaint am hydrogen ag y mae am Gymru'n cyrraedd cwpan y byd, felly rwy'n gobeithio bod hynny'n dangos pa mor frwd y mae'n dadlau dros hydrogen.
Fel y nodwyd eisoes yn y ddadl hon, mae hydrogen yn rhan arbennig o addawol o economi werdd Cymru. Mae ganddo botensial i chwarae rhan allweddol yn gwresogi aelwydydd, yn tanio diwydiant ac yn creu gwaith o ansawdd uchel yng Nghymru. Os gweithredwn yn gyflym ar hyn, mae gennym botensial gwirioneddol i arwain y ffordd yn fyd-eang yn y sector hwn, gan arwain at enillion economaidd ac amgylcheddol. Mae'r galw am hydrogen wedi treblu ers 1975, ac mae'n parhau i godi. Credir mai hydrogen fydd 12 y cant o'r defnydd o ynni'n fyd-eang erbyn 2050, ac y bydd y cynnydd hwnnw'n dechrau yng nghanol y 2030au. Fodd bynnag, ni fydd y newid i sero net a chynhyrchu mwy o hydrogen yng Nghymru yn digwydd hyd eithaf ein gallu a'n potensial heb gynllunio a chyllido priodol gan y Llywodraeth. Mae angen model ariannu hirdymor ar gyfer hydrogen er mwyn ennyn hyder buddsoddwyr. Mae cynhyrchu hydrogen gwyrdd yn enwedig, y byddaf yn canolbwyntio arno yn fy nghyfraniad, sy'n galw am fewnbwn o ynni adnewyddadwy a dŵr, ac a fyddai'n gallu rhyddhau potensial llawn ynni adnewyddadwy yng Nghymru yn y pen draw, mewn sefyllfa unigryw inni allu harneisio ei botensial fel gwlad.
Gan gydnabod ei fod yn hanfodol ar gyfer datgarboneiddio economïau'n ddwfn, rhagwelir y bydd hydrogen gwyrdd yn un o ddiwydiannau twf y 2020au. Mae Cymru, gydag adnoddau naturiol helaeth, mewn sefyllfa dda i ddatblygu cadwyni cyflenwi hydrogen gwyrdd sy'n eiddo i'r ardal leol, gan adeiladu ar brosiectau sy'n dod i'r amlwg ym mhob cwr o'r wlad, a helpu i ryddhau'r potensial ynni adnewyddadwy yn y canol. Mae'n bryd i'r Llywodraeth symud ymlaen yn gyflym yn awr tuag at ddatgloi'r sector hydrogen gwyrdd yng Nghymru drwy asesu'r gofynion seilwaith, megis piblinellau hydrogen pwrpasol, nodi'r galw lleol am hydrogen, a fydd yn debygol o fod yn gysylltiedig â thrafnidiaeth i ddechrau, ond yn ehangu i gynnwys gwres, diwydiant, pŵer ac amaethyddiaeth, gan annog partneriaethau a chaffael ar y cyd ag awdurdodau lleol ac asesu modelau perchnogaeth lleol ar gyfer y gadwyn gyflenwi hydrogen. Mae llawer o'r atebion i'r argyfwng costau byw presennol, sy'n cael ei lywio'n bennaf gan gostau ynni cynyddol, yn adweithiol yn hytrach na hirdymor a rhagweithiol. Ond bydd buddsoddi mewn ynni gwyrdd, megis hydrogen, yn ein diogelu rhag argyfyngau yn y dyfodol, gan ganiatáu inni fod yn hunangynhaliol a gostwng prisiau ynni, a diogelu'r rhai mwyaf agored i niwed sydd wedi eu taro galetaf gan yr argyfwng costau byw hwn.
Mae ehangu ein diwydiant hydrogen hefyd yn creu potensial ar gyfer swyddi gwyrdd o ansawdd uchel yng Nghymru. Mae un o bob pum gweithiwr yng Nghymru mewn sectorau sy'n effeithio ar hinsawdd a allai gael eu colli oherwydd targedau sero net. Bydd sicrhau bod pobl yn cael hyfforddiant ac addysg gywir ar gyfer swyddi yn y diwydiant hydrogen yn cyfrannu at newid teg, gan sicrhau nad oes neb yn cael ei adael ar ôl yn ystod y chwyldro diwydiannol gwyrdd, a gwarantu ffyniant i weithwyr yng Nghymru. Yn ôl adroddiad yn 2020 gan dasglu hydrogen y DU, gallai ehangu diwydiannau hydrogen yn y DU gefnogi 75,000 o swyddi erbyn 2035. Bydd gwneud hynny hefyd yn cryfhau economi sylfaenol Cymru ac yn gwella economïau a chymunedau lleol.
Bydd hydrogen gwyrdd hefyd yn cyfrannu at dargedau economi gylchol Llywodraeth Cymru. Os ydym eisiau cyflawni nodau gwastraff sero net a charbon niwtral erbyn 2050, gallai hydrogen chwarae rhan bwysig. Mae hydrogen gwyrdd yn addas iawn ar gyfer yr economi gylchol hefyd. Mae sawl defnydd iddo a gellir ei greu drwy ddefnyddio ynni adnewyddadwy. Mae'n ddewis amgen addawol yn lle tanwydd ffosil carbon uchel yn y sectorau trafnidiaeth, gweithgynhyrchu a phŵer. Credir y gallai symud i economi gylchol arbed hyd at £2 biliwn i economi Cymru, yn ogystal â chreu swyddi gwyrdd a sicrhau bod economi Cymru yn gallu gwrthsefyll costau cynyddol a phrinder adnoddau.
Nid hon yw'r ddadl gyntaf ar hydrogen y mae Plaid Cymru wedi'i chyflwyno i'r Senedd, fel y soniais yn gynharach, ond rwy'n hyderus fod Plaid Cymru, dros y blynyddoedd, a heddiw, wedi dadlau'r achos dros strategaeth hydrogen uchelgeisiol, ac wedi mynegi pa mor gyflym y mae angen inni symud.
Diolch i Blaid Cymru am ddod â'r ddadl yma i'r Siambr heddiw.
Thank you to Plaid Cymru for bringing this debate to the Chamber today.
I can assure the Member from Ynys Môn that I am fizzing with excitement about the possibilities of hydrogen. As we transition towards a sustainable future, debates just like this are key to the development of greener, brighter and cleaner futures. Every industry has a part to play in this transition, and the beauty about hydrogen technology is that existing energy infrastructure projects can become important components in the future energy developments. This is especially the case in Pembrokeshire and the wider south Wales region. We are slap bang in the middle of an incredibly exciting time for the clean energy industry. There are numerous sizeable developments in the pipeline, all of which are basing their operations here in Wales. Two of these key players are the Haven Waterway future energy cluster and Milford Haven: Energy Kingdom—key critical strategic national energy assets, key economic gateways on Wales's west coast. The cluster have set out a series of proposals that are set to help support an accelerated low-carbon pathway for this important industrial centre. This means jobs for local people, investment in our communities, but, most importantly, a step closer to cheaper and cleaner renewable energy. This is where the Welsh Government's aspiration should be aimed.
These organisations are standing ready to expand upon existing grid capacity, incentivising the production and use of low-carbon fuels, as well as supporting the Milford Haven waterway SuperPlace ambition, which includes the development and use of hydrogen technology, both blue and green. In total, the Haven energy cluster anticipate that they can produce about one fifth of the 10 GW of low-carbon hydrogen 2030 target for the UK, with Pembrokeshire central to its development. To achieve this, we must become pragmatic and recognise that these changes cannot happen at the flick of a switch, which is why our optimisation of blue hydrogen is very important to our transition and shouldn't be ignored. Therefore, I disagree with the Member for North Wales's assumptions around blue hydrogen; I think if we are looking to maximise hydrogen creation, blue needs to be involved in that transition. By using—
Gallaf sicrhau'r Aelod o Ynys Môn fy mod yn llawn cyffro ynglŷn â phosibiliadau hydrogen. Wrth i ni newid i ddyfodol cynaliadwy, mae dadleuon fel y ddadl hon yn allweddol i ddatblygu dyfodol gwyrddach, mwy disglair a glanach. Mae gan bob diwydiant ran i'w chwarae yn y newid hwn, a'r peth da am dechnoleg hydrogen yw y gall prosiectau seilwaith ynni presennol ddod yn elfennau pwysig mewn datblygiadau ynni yn y dyfodol. Mae hyn yn arbennig o wir yn sir Benfro a rhanbarth ehangach de Cymru. Rydym yng nghanol cyfnod hynod o gyffrous i'r diwydiant ynni glân. Mae nifer o ddatblygiadau sylweddol ar y gweill, ac mae pob un ohonynt yn lleoli eu gweithrediadau yma yng Nghymru. Dau o'r chwaraewyr allweddol hyn yw clwstwr ynni'r dyfodol Dyfrffordd y Ddau Gleddau a Milford Haven: Energy Kingdom—asedau ynni cenedlaethol strategol hanfodol ac allweddol, pyrth economaidd allweddol ar arfordir gorllewinol Cymru. Mae'r clwstwr wedi nodi cyfres o gynigion a fydd yn helpu i gefnogi llwybr carbon isel cyflymach ar gyfer y ganolfan ddiwydiannol bwysig hon. Mae hyn yn golygu swyddi i bobl leol, buddsoddiad yn ein cymunedau, ond yn bwysicaf oll, mae gam yn nes at ynni adnewyddadwy rhatach a glanach. Dylai Llywodraeth Cymru anelu ei huchelgais at hyn.
Mae'r sefydliadau hyn yn barod i ehangu ar gapasiti presennol y grid, gan gymell cynhyrchu a defnyddio tanwyddau carbon isel, yn ogystal â chefnogi uchelgais SuperPlace dyfrffordd Aberdaugleddau, sy'n cynnwys datblygu a defnyddio technoleg hydrogen glas a gwyrdd. Gyda'i gilydd, mae clwstwr ynni Dyfrffordd y Ddau Gleddau yn rhagweld y gallant gynhyrchu tua un rhan o bump o'r 10 GW o darged 2030 hydrogen carbon isel y DU, gyda sir Benfro yn ganolog i'w ddatblygiad. Er mwyn cyflawni hyn, rhaid inni fod yn bragmatig a chydnabod na all y newidiadau hyn ddigwydd dros nos, a dyna pam y mae ein gwaith ar optimeiddio hydrogen glas yn bwysig iawn inni allu pontio ac ni ddylid ei anwybyddu. Felly, rwy'n anghytuno â rhagdybiaethau'r Aelod dros Ogledd Cymru ynghylch hydrogen glas; os ydym eisiau creu cymaint o hydrogen â phosibl, credaf fod angen i hydrogen glas fod yn rhan o'r pontio hwnnw. Drwy ddefnyddio—
Will you give way, please?
A wnewch chi ildio, os gwelwch yn dda?
I will give way.
Fe ildiaf.
Do you also, like me, welcome the fact that many large north Wales businesses are relying on HyNet in the future and fully supporting it, and that, although there are only 50 years' storage capacity for the HyNet project, this is to provide the breathing space to bring forward the green hydrogen technology that will take us into an even cleaner future?
A ydych chi hefyd, fel finnau, yn croesawu'r ffaith bod llawer o fusnesau mawr yn y gogledd yn dibynnu ar HyNet yn y dyfodol ac yn ei gefnogi'n llawn, ac er mai dim ond 50 mlynedd o gapasiti storio a geir ar gyfer prosiect HyNet, mae hyn er mwyn darparu lle i anadlu er mwyn cyflwyno'r dechnoleg hydrogen gwyrdd a fydd yn ein harwain at ddyfodol glanach byth?
Absolutely. And I give way to you, Mark, as someone who speaks for north Wales with great authority on this.
By using existing gas stocks and gas-fired power stations, such as the RWE power station in Pembroke, which result in far fewer emissions of nearly all types of pollutants, we can redevelop and equip existing infrastructure to meet the rising demand in energy. Basically, we can get going on hydrogen production sooner while we increase our renewable energy capacity.
As we continue to make advancements in greener technology, we can then make the jump to fully fledged green hydrogen—a natural progression that ensures that every part of the industry works hand-in-glove with another. Let's make no mistake, Wales can become the beating heart of the United Kingdom's green energy future, but to do this, having the right infrastructure in place is pivotal to achieving our aspirations. There is a huge opportunity to create a low-carbon hydrogen hub in Pembrokeshire, firstly with blue hydrogen powered using gas, and then, finally, transitioning to green hydrogen, as powered by floating offshore wind—
Yn sicr. Ac fe ildiaf i chi, Mark, fel rhywun sy'n siarad dros ogledd Cymru gydag awdurdod mawr ar hyn.
Drwy ddefnyddio stociau nwy presennol a gorsafoedd pŵer sy'n rhedeg ar nwy, megis gorsaf bŵer RWE ym Mhenfro, sy'n arwain at lawer llai o allyriadau o bron bob math o lygryddion, gallwn ailddatblygu a pharatoi'r seilwaith presennol i ateb y galw cynyddol am ynni. Yn y bôn, gallwn barhau i gynhyrchu hydrogen yn gynt wrth inni gynyddu ein capasiti ynni adnewyddadwy.
Wrth inni barhau i wneud cynnydd mewn technoleg wyrddach, gallwn wedyn wneud y naid i hydrogen gwyrdd llawn—cynnydd naturiol sy'n sicrhau bod pob rhan o'r diwydiant yn gweithio gyda'i gilydd. Gadewch inni beidio â chamgymryd, gall Cymru ddod yn galon i ddyfodol ynni gwyrdd y Deyrnas Unedig, ond i wneud hyn, mae cael y seilwaith cywir ar waith yn hollbwysig i gyflawni ein dyheadau. Mae cyfle enfawr i greu hyb hydrogen carbon isel yn sir Benfro, yn gyntaf gyda hydrogen glas yn cael ei bweru â nwy, ac yna, yn olaf, newid i hydrogen gwyrdd, a fydd yn cael ei bweru gan dechnoleg gwynt arnofiol ar y môr—
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
I'll happily give way to the Member for Alyn and Deeside.
Rwy'n hapus i ildio i'r Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy.
I thank Sam Kurtz for taking the intervention here. You mentioned about the possibility of Wales being the leader in renewable technology. Would you agree with me that a good way of doing that would be to disinvest public sector pension funds from fossil fuels and to invest in renewable technologies in Wales?
Diolch i Sam Kurtz am dderbyn yr ymyriad. Fe sonioch chi am y posibilrwydd y gallai Cymru fod yn arweinydd ym maes technoleg adnewyddadwy. A fyddech yn cytuno â mi mai ffordd dda o wneud hynny fyddai dadfuddsoddi cronfeydd pensiwn y sector cyhoeddus o danwydd ffosil a buddsoddi mewn technolegau adnewyddadwy yng Nghymru?
This is a topic that the Member has made many representations about previously, but diverts slightly away from the topic of hydrogen, which we'll focus on, given that time is of the essence.
If this is achieved, Wales would be able to export hydrogen across the country. But, Pembrokeshire needs a 100 per cent hydrogen pipeline to be built, connecting the Haven to south Wales's industrial heartlands—a pipeline that is already in the pipeline, if you pardon the pun. But if we are to deliver, then these plans must be accelerated and supported by the Welsh Government. By doing so, Wales can be an integral part of UK-wide decarbonisation strategy, mirroring the timeline of offshore wind development at low cost with no regret. Doing this would not just secure our future, but decarbonisation retains jobs and enhances our nation's skill set.
The economic benefits from the development of Wales's hydrogen economy must be part of the bigger picture. Retaining good jobs in Wales in wider Welsh industries is as important as maximising benefits for Wales from hydrogen. That's why the Welsh Government must centralise supply chain procurement, ensuring that manufacturers and producers choose to operate in and out of Wales. The production of low-carbon hydrogen and the goods and services in the value chain present clear, large and short-term Welsh creation opportunities. Perfection is often the enemy of progress, so let's not ignore blue hydrogen production in our transition to a cleaner, greener future. Diolch, Llywydd.
Mae hwn yn bwnc y mae'r Aelod wedi gwneud llawer o sylwadau yn ei gylch o'r blaen, ond mae'n gwyro ychydig oddi wrth bwnc hydrogen, y byddwn yn canolbwyntio arno, o gofio bod amser yn brin.
Os cyflawnir hyn, byddai Cymru'n gallu allforio hydrogen ar draws y wlad. Ond mae angen adeiladu piblinell sydd 100 y cant ar gyfer hydrogen yn sir Benfro, i gysylltu Dyfrffordd y Ddau Gleddau â chadarnleoedd diwydiannol de Cymru—piblinell sydd eisoes ar y gweill. Ond os ydym am gyflawni hyn, rhaid cyflymu'r cynlluniau a'u cefnogi gan Lywodraeth Cymru. Drwy wneud hynny, gall Cymru fod yn rhan annatod o strategaeth ddatgarboneiddio DU gyfan, gan adlewyrchu llinell amser datblygiadau gwynt ar y môr am gost isel heb anfanteision. Nid yn unig y byddai gwneud hyn yn diogelu ein dyfodol, mae datgarboneiddio'n cadw swyddi ac yn gwella set sgiliau ein cenedl.
Rhaid i'r manteision economaidd a fydd yn deillio o ddatblygu economi hydrogen Cymru fod yn rhan o'r darlun ehangach. Mae cadw swyddi da mewn diwydiannau ehangach yng Nghymru yr un mor bwysig â sicrhau'r manteision mwyaf posibl o hydrogen i Gymru. Dyna pam y mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ganoli caffael y gadwyn gyflenwi, gan sicrhau bod gweithgynhyrchwyr a chynhyrchwyr yn dewis gweithredu yng Nghymru ac allan o Gymru. Mae cynhyrchu hydrogen carbon isel a'r nwyddau a'r gwasanaethau yn y gadwyn gwerth yn cynnig cyfleoedd creu Cymreig clir, mawr a thymor byr. Mae perffeithrwydd yn aml yn elyn i gynnydd, felly gadewch inni beidio ag anwybyddu cynhyrchiant hydrogen glas wrth newid i ddyfodol glanach a gwyrddach. Diolch, Llywydd.
Y Gweinidog nawr i gyfrannu—Julie James.
The Minister to contribute—Julie James.
Diolch, Llywydd. I welcome the opportunity to respond to this debate and to give the Welsh Government's support to the motion. The climate emergency demands that we use all the tools at our disposal to accelerate progress to a net-zero energy system. We are committed to moving our energy system away from fossil fuels and towards renewable energy as a critical path to achieving our statutory targets and our international obligations as a globally responsible nation.
I welcome that the motion provides the Senedd the opportunity to recognise the urgent need to replace fossil fuels in Wales. While there are many failings of the UK Government's energy security strategy, the commitment to new licensing of oil and gas extraction, together with the recent decision from UK Ministers to overturn a local decision to allow new gas exploration, is indefensible. No Government genuinely committed to net zero and committed to the needs of our future generations could continue to lock the UK into dependency on fossil fuels. Here in Wales, by contrast, we stand by our commitments against the extraction of fossil fuels, our commitment to transition away from their use in Wales, and our vision for Wales to scale up renewable generation to at least meet our own energy needs.
Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i ymateb i'r ddadl hon ac i roi cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r cynnig. Mae'r argyfwng hinsawdd yn mynnu ein bod yn defnyddio'r holl offer sydd ar gael inni i gyflymu'r cynnydd tuag at system ynni sero net. Rydym wedi ymrwymo i symud ein system ynni oddi wrth danwydd ffosil a thuag at ynni adnewyddadwy fel llwybr hanfodol tuag at gyflawni ein targedau statudol a'n rhwymedigaethau rhyngwladol fel gwlad sy'n gyfrifol yn fyd-eang.
Rwy'n croesawu'r ffaith bod y cynnig yn rhoi cyfle i'r Senedd gydnabod yr angen dybryd i ddisodli tanwydd ffosil yng Nghymru. Er bod llawer o fethiannau yn strategaeth diogelu ynni Llywodraeth y DU, ni ellir amddiffyn yr ymrwymiad i drwyddedu newydd ar gyfer echdynnu olew a nwy, ynghyd â'r penderfyniad diweddar gan Weinidogion y DU i wrthdroi penderfyniad lleol i ganiatáu chwilio am nwy newydd. Ni allai'r un Llywodraeth sydd wedi ymrwymo'n wirioneddol i sero net ac sydd wedi ymrwymo i anghenion cenedlaethau'r dyfodol barhau i gynnal dibyniaeth y DU ar danwydd ffosil. Yma yng Nghymru, mewn cyferbyniad, rydym yn glynu wrth ein hymrwymiad yn erbyn echdynnu tanwydd ffosil, ein hymrwymiad i roi'r gorau i'w defnyddio yng Nghymru, a'n gweledigaeth i Gymru gynyddu cynhyrchiant adnewyddadwy er mwyn diwallu ein hanghenion ynni ein hunain fan lleiaf.
While hydrogen is still a developing technology, its unique properties mean it could, alongside extensive renewables developments, have a strong role in Wales's future power, transport and industrial sectors. It may also offer an alternative to fossil fuel heating systems, as has been mentioned by a number of contributors, and Rhun in particular. Wales is extremely well positioned to develop and capture the rapidly emerging opportunities offered by hydrogen. It has a huge potential to reduce emissions and support the economic transition, especially in energy-intensive industries, heavy goods vehicles, rail and potentially aviation. Globally, these sectors are acknowledged as difficult to decarbonise, and hydrogen has a key role in the road map to net zero for those sectors. Llywydd, it's absolutely essential that we look to decarbonise these sectors, and we do not create incentives that lock us into a continued dependency on fossil fuels. While I recognise there is a transition for some sectors in using hydrogen generated from fossil fuels, this must be a rapid transition and as limited as possible. We have to move to the exclusive use of green hydrogen as soon as is practically possible, and I welcome the specific focus on green energy in the motion. And we have to recognise that has been the case for all the emerging sources of new energy. The cost of hydrogen generation is currently high. That's why the development of hydrogen has to be part of a much wider push for greater deployment of renewable energy. The opportunities from renewable energy generation to produce hydrogen when supply exceeds demand must be exploited. Instead of paying windfarm operators to stop generating, we should pay them to provide a renewable energy source that can be stored and utilised when needed.
We are in a cost-of-living crisis, in part driven by high energy costs. We have to ensure that our approach to decarbonising our energy system is a just one for all consumers, including businesses in Wales. Supporting innovation in both the private and public sectors is essential to ensure hydrogen and other forms of low-carbon energy contribute to our Net Zero Wales plan and support the economic and social regeneration of our communities. That is why we have been supporting projects across Wales. Our Smart Living hybrid small business research initiative scheme supported 17 hydrogen feasibility and demonstration projects across Wales. The 17 projects in the first year of the scheme are delivering in all regions of Wales. They range from studies of microgreen hydrogen generation, hydrogen in rural areas, sustainable aviation fuel production, vehicle market development, community-based hydrogen production, and a digital one-stop-shop hydrogen advice and networking platform. A further phase of a hybrid launches next week in Merthyr Tydfil, with support at the same level. This will fund a pipeline of business feasibility projects as well as higher level demonstrator and prototyping work on the ground across the country.
Our track record of supporting world-leading hydrogen demonstration projects in Wales also includes, as many people have mentioned, the Milford Haven: Energy Kingdom, ongoing development of green hydrogen production hubs in Holyhead and Deeside, also mentioned by various Members, and the feasibility work of floating green hydrogen offshore platforms for the Pembrokeshire coast. Other ongoing work we support in mid Wales, Bridgend, Swansea and Neath Port Talbot, with local government, overseas investors and academic partners, including Flexis and South Wales Industrial Transition from Carbon Hub, promises significant take-off in hydrogen supply and demand creation, especially in transport and heat. We will create a pipeline for new Welsh businesses, supporting local ownership and wealth retention across Wales, and as we do so, we are committed to working with the UK Government, and have already been successful in leveraging UK funding on the back of our investment. And whilst of course we welcome that funding, as it is available from the UK Government, it must be recognised, especially by people on the opposite benches, who really could play a role in supporting this, that if we are to achieve our ambitions for 10 GW by 2030, then more funding is urgently needed from the UK Government. I would love to commit Wales to achieving the ambitions set out in the UK Government's 10-point plan, but without a scaling up of funding from the UK Government, those trials will be extremely limited, which is a real shame.
We've supported Welsh stakeholders with their potential bids for UK funding; we'll be learning the lessons from hydrogen heating trials elsewhere in the UK. In the meantime, we are assessing the role of hydrogen and heating in our heat strategy, due next year, and as part of our energy planning work. I hope, Janet, you will be making strong representations to colleagues in Westminster, to ensure a greater level of funding, since you are so supportive of this strategy. It's available to support future projects across all parts of the UK, including in Wales.
Llywydd, we are absolutely committed to Wales being at the forefront of the development of this new sector, and setting out our strategic approach to make that happen. In December 2020 we published a hydrogen pathway, dealing with opportunities for hydrogen across different sectors, aligned with our energy policy ambitions for achieving net zero. Our pathway and its 10 objectives focus on short-term actions driving demand, production and cross-cutting action to 2025. They also set out avenues to plan for larger scale projects, to ensure Wales is well positioned with respect to hydrogen and fuel-cell technologies.
Since the publication of the Wales hydrogen pathway, the role of hydrogen in the energy sector as a whole has become more established. Our pathway defines a set of 'no regrets' actions to position Wales to take advantage of the range of benefits that increased uptake of hydrogen can bring. Reports to the pathway report have been analysed, and initial recommendations summarised, and they will be published very shortly.
The vast majority of respondents supported the concept of developing hydrogen energy applications in Wales, and whilst recognising, as Rhun absolutely did, that this is not a silver bullet, we reflect that view about the increased role for hydrogen across our Net Zero Wales publications as well. As we build on the pathway, this will provide the strategic focus we need to make sure that hydrogen plays that important role in meeting net zero and make sure that Wales is well placed to be at the forefront of this developing sector.
Llywydd, I completely welcome this debate, and the Government will support the motion as proposed, noting the development of the hydrogen pathway as the strategy the motion calls for. Diolch.
Er bod hydrogen yn dal i fod yn dechnoleg sy'n datblygu, mae ei nodweddion unigryw yn golygu y gallai, ochr yn ochr â datblygiadau ynni adnewyddadwy helaeth, fod â rôl gref yn sectorau pŵer, trafnidiaeth a diwydiant Cymru yn y dyfodol. Gall hefyd gynnig dewis amgen yn lle systemau gwresogi tanwydd ffosil, fel y crybwyllwyd gan nifer o gyfranwyr, a Rhun yn enwedig. Mae Cymru mewn sefyllfa dda iawn i ddatblygu a manteisio ar y cyfleoedd sy'n datblygu'n gyflym a gynigir gan hydrogen. Mae ganddo botensial enfawr i leihau allyriadau a chefnogi'r trawsnewidiad economaidd, yn enwedig mewn diwydiannau sy'n defnyddio llawer o ynni, cerbydau nwyddau trwm, rheilffyrdd, ac awyrennau o bosibl. Yn fyd-eang, cydnabyddir bod y sectorau hyn yn anodd eu datgarboneiddio, ac mae gan hydrogen rôl allweddol yn y map ffordd at sero net ar gyfer y sectorau hynny. Lywydd, mae'n gwbl hanfodol ein bod yn ceisio datgarboneiddio'r sectorau hyn, ac nad ydym yn creu cymhellion sy'n cynnal dibyniaeth barhaus ar danwydd ffosil. Er fy mod yn cydnabod y bydd yna gyfnod o bontio i rai sectorau yn sgil defnyddio hydrogen a gynhyrchir o danwydd ffosil, rhaid iddo fod yn newid cyflym ac mor gyfyngedig â phosibl. Rhaid inni symud at ddefnyddio hydrogen gwyrdd yn unig cyn gynted ag y bo hynny'n ymarferol bosibl, ac rwy'n croesawu'r ffocws penodol ar ynni gwyrdd yn y cynnig. Ac mae'n rhaid inni gydnabod bod hynny wedi bod yn wir ar gyfer yr holl ffynonellau ynni newydd sy'n dod i'r amlwg. Mae cost cynhyrchu hydrogen yn uchel ar hyn o bryd. Dyna pam y mae'n rhaid i ddatblygu hydrogen fod yn rhan o ymdrech lawer ehangach i sicrhau mwy o ynni adnewyddadwy. Rhaid manteisio ar y cyfleoedd y mae cynhyrchu ynni adnewyddadwy yn eu cynnig i gynhyrchu hydrogen pan fo'r cyflenwad yn fwy na'r galw. Yn hytrach na thalu gweithredwyr ffermydd gwynt i roi'r gorau i gynhyrchu, dylem eu talu i ddarparu ffynhonnell ynni adnewyddadwy y gellir ei storio a'i defnyddio pan fo angen.
Rydym mewn argyfwng costau byw, wedi'i yrru'n rhannol gan gostau ynni uchel. Rhaid inni sicrhau bod ein dull o ddatgarboneiddio ein system ynni yn un teg i bob defnyddiwr, gan gynnwys busnesau yng Nghymru. Mae cefnogi arloesedd yn y sectorau preifat a chyhoeddus yn hanfodol er mwyn sicrhau bod hydrogen a mathau eraill o ynni carbon isel yn cyfrannu at ein cynllun Cymru Sero Net ac yn cefnogi adfywiad economaidd a chymdeithasol ein cymunedau. Dyna pam y buom yn cefnogi prosiectau ledled Cymru. Roedd ein cynllun menter ymchwil busnesau bach hybrid, Byw'n Glyfar, yn cefnogi 17 o brosiectau dichonoldeb ac arddangos hydrogen ledled Cymru. Mae'r 17 prosiect ym mlwyddyn gyntaf y cynllun yn cyflawni ym mhob rhanbarth yng Nghymru. Maent yn amrywio o astudiaethau o gynhyrchiant hydrogen microwyrdd, hydrogen mewn ardaloedd gwledig, cynhyrchu tanwydd hedfan cynaliadwy, datblygu'r farchnad gerbydau, cynhyrchu hydrogen yn y gymuned, a phlatfform cyngor a rhwydweithio siop un stop digidol ar gyfer hydrogen. Bydd cam pellach o danwydd hybrid yn lansio yr wythnos nesaf ym Merthyr Tudful, gyda chymorth ar yr un lefel. Bydd hyn yn ariannu llif o brosiectau dichonoldeb busnes yn ogystal â gwaith arddangos a phrototeipio lefel uwch ar lawr gwlad ledled y wlad.
Mae ein hanes o gefnogi prosiectau arddangos hydrogen sy'n arwain y byd yng Nghymru hefyd yn cynnwys, fel y mae llawer o bobl wedi sôn, Milford Haven: Energy Kingdom, datblygiad parhaus hybiau cynhyrchu hydrogen gwyrdd yng Nghaergybi a Glannau Dyfrdwy, a grybwyllwyd hefyd gan amryw o'r Aelodau, a gwaith dichonoldeb llwyfannau alltraeth hydrogen gwyrdd arnofiol ar gyfer arfordir sir Benfro. Mae gwaith arall sydd ar y gweill a gefnogir gennym yng nghanolbarth Cymru, Pen-y-bont ar Ogwr, Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot, gyda llywodraeth leol, buddsoddwyr tramor a phartneriaid academaidd, gan gynnwys Flexis a South Wales Industrial Transition from Carbon Hub, yn addo cynyddu'r cyflenwad hydrogen yn sylweddol, ac y caiff galw cynyddol ei greu, yn enwedig ym maes trafnidiaeth a gwres. Byddwn yn creu piblinell ar gyfer busnesau newydd yng Nghymru, gan gefnogi perchnogaeth leol a chadw cyfoeth ledled Cymru, ac wrth inni wneud hynny, rydym wedi ymrwymo i weithio gyda Llywodraeth y DU, ac rydym eisoes wedi llwyddo i ddenu cyllid y DU yn sgil ein buddsoddiad. Ac er ein bod, wrth gwrs, yn croesawu'r cyllid hwnnw, fel y mae ar gael gan Lywodraeth y DU, rhaid i'r bobl ar y meinciau gyferbyn, a allai chwarae rhan fawr yn cefnogi hyn, gydnabod, os ydym am gyflawni ein huchelgeisiau i sicrhau 10 GW erbyn 2030, fod angen mwy o gyllid ar frys gan Lywodraeth y DU. Byddwn wrth fy modd yn ymrwymo Cymru i gyflawni'r uchelgeisiau a nodir yng nghynllun 10 pwynt Llywodraeth y DU, ond heb i Lywodraeth y DU gynyddu'r cyllid, bydd y treialon hynny'n gyfyngedig tu hwnt, sy'n drueni mawr.
Rydym wedi cefnogi rhanddeiliaid o Gymru gyda'u ceisiadau posibl am gyllid y DU; byddwn yn dysgu'r gwersi o dreialon gwresogi hydrogen mewn rhannau eraill o'r DU. Yn y cyfamser, rydym yn asesu rôl hydrogen a gwresogi yn ein strategaeth wres, a fydd yn cael ei chyhoeddi y flwyddyn nesaf, ac fel rhan o'n gwaith cynllunio ynni. Rwy'n gobeithio, Janet, y byddwch yn cyflwyno sylwadau cryf i'ch cymheiriaid yn San Steffan, i sicrhau lefel uwch o gyllid, gan eich bod mor gefnogol i'r strategaeth hon. Mae ar gael i gefnogi prosiectau yn y dyfodol ar draws pob rhan o'r DU, gan gynnwys yng Nghymru.
Lywydd, rydym wedi ymrwymo'n llwyr i sicrhau bod Cymru ar flaen y gad o ran datblygu'r sector newydd hwn, ac rydym yn nodi ein dull strategol i sicrhau y bydd hynny'n digwydd. Ym mis Rhagfyr 2020, cyhoeddasom lwybr hydrogen i ymdrin â chyfleoedd ar gyfer hydrogen ar draws gwahanol sectorau, yn unol â'n huchelgeisiau polisi ynni ar gyfer cyflawni sero net. Mae ein llwybr a'i 10 amcan yn canolbwyntio ar gamau gweithredu tymor byr i lywio galw, cynhyrchiant a gweithredu trawsbleidiol hyd at 2025. Maent hefyd yn nodi ffyrdd o gynllunio ar gyfer prosiectau ar raddfa fwy, er mwyn sicrhau bod Cymru mewn sefyllfa dda o ran technolegau hydrogen a chelloedd tanwydd.
Ers cyhoeddi llwybr hydrogen Cymru, mae rôl hydrogen yn y sector ynni yn ei gyfanrwydd bellach yn fwy sefydledig. Mae ein llwybr yn diffinio cyfres o gamau 'heb anfanteision' i alluogi Cymru i elwa ar yr ystod o fanteision a all ddeillio o fwy o ddefnydd o hydrogen. Mae adroddiadau i'r adroddiad ar y llwybr wedi'u dadansoddi, a'r argymhellion cychwynnol wedi'u crynhoi, a byddant yn cael eu cyhoeddi'n fuan iawn.
Roedd y mwyafrif helaeth o'r ymatebwyr yn cefnogi'r cysyniad o ddatblygu defnydd o ynni hydrogen yng Nghymru, ac er ein bod yn cydnabod, fel y gwnaeth Rhun yn bendant, nad yw hwn yn ateb i bob dim, rydym yn adlewyrchu'r farn am y rôl gynyddol i hydrogen ar draws ein cyhoeddiadau Cymru Sero Net hefyd. Wrth inni adeiladu ar y llwybr, bydd hyn yn darparu'r ffocws strategol sydd ei angen arnom i sicrhau bod hydrogen yn chwarae rhan bwysig i'n galluogi i gyrraedd ein targed sero net ac i sicrhau bod Cymru mewn sefyllfa dda i fod ar flaen y gad yn y sector hwn sy'n datblygu.
Lywydd, rwy'n croesawu'r ddadl hon yn llwyr, a bydd y Llywodraeth yn cefnogi'r cynnig fel y'i cynigiwyd, gan nodi datblygiad y llwybr hydrogen fel y strategaeth y mae'r cynnig yn galw amdani. Diolch.
Galwaf ar Rhun ap Iorwerth nawr i ymateb i'r ddadl.
I call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Diolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl yma y prynhawn yma, a diolch i'r Gweinidog am ei hymateb hi. Gwnaf i ddim siarad yn hir. Dwi'n meddwl bod y cyffro yno ac yn cael ei rannu ar draws y meinciau yma ynglŷn â'r sgôp sydd yna i ddatblygu sector newydd yn fan hyn ac i fod yn flaenllaw ynddo fo.
Mi glywsom ni'r Gweinidog yn rhestru'r holl elfennau hynny o ddatblygiadau hydrogen sy'n digwydd yng Nghymru eisoes, fel y gwnes innau, ac fel dŷn ni wedi clywed gan Aelodau eraill. Beth mae hynny'n ei ddweud wrthyf fi ydy ein bod ni â'r sylfeini yn eu lle er mwyn adeiladu sector all wneud gwirioneddol wahaniaeth i economi Cymru drwyddi draw. Mae'r holl elfennau yma i'w croesawu, maen nhw i gyd yn building blocks bach sy'n mynd i, gobeithio, ein galluogi ni i adeiladu arnyn nhw.
Ond dyna ydy'r nod rŵan, gweld beth ydy'r potensial ac anelu'n uchel, oherwydd dyna'n union dŷn ni'n ei weld yn digwydd mewn gwledydd eraill. Mi ddywedodd y Gweinidog y bydd y Llywodraeth a'r meinciau Llafur yn cefnogi'r cynnig yma heddiw, a dwi'n ddiolchgar am hynny. Mae'n cefnogi oherwydd ei bod hi yn dweud bod y llwybr, y pathway, yn strategaeth. Dwi'n nodi'r termau a ddefnyddiodd hi ynglŷn â chael strategic approach a strategic focus. Dwi'n dal yn meddwl bod angen dod â'r cyfan at ei gilydd a bod â nod clir iawn. Dwi'n cofio edrych ar adroddiad Llywodraeth Iwerddon 'Harnessing Our Ocean Wealth' a gweld hwnnw fel patrwm y gallai Cymru ei ddilyn, ac mi ddaeth strategaeth ynglŷn â sut i wneud yn fawr o'n hamgylchedd morwrol ni. Dwi'n gweld yn fan hyn hefyd fod angen y math yna o ffocws mewn un strategaeth glir lle mae pawb yn gwybod i ba gyfeiriad dŷn ni yn mynd.
Ond fel dwi'n dweud, dwi wedi clywed y cyffro yna heddiw yma ar draws y meinciau. Nid dyma'r tro olaf y byddaf i'n codi hydrogen yma yn y Senedd, ond o leiaf dŷn ni wedi cael blas eto, ac mae ar y cofnod yma yn y Senedd o'r potensial o'r hyn y gallwn ni fod yn anelu amdano fo, oherwydd dyma, efo hydrogen gwyrdd yn benodol, ydy'r dyfodol y gallwn ni fod yn cyffroi ynglŷn ag o fel gwlad. Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much, Llywydd, and thank you to everyone who's contributed to this debate this afternoon. I thank the Minister for her response. I won't speak for too long, I think that the excitement is there and is shared across the benches here in terms of the scope to develop a new sector here and to be at the forefront.
We heard the Minister listing all of those elements of hydrogen developments already happening in Wales, as I did, and as we heard from other Members too. What that tells us is that the foundations are in place so that we can build a sector that truly can make a difference to the Welsh economy as a whole. All of the elements are to be welcomed, they are all small building blocks that, hopefully, will enable us to build upon them.
But that's the aim now, to see what the potential is, and to aim high, because that's exactly what we see happening in other nations. The Minister said that the Government and the Labour benches will support this motion today, and I'm grateful for that. She is supportive because she says that the pathway is a strategy. I note the terms that she used in terms of having a strategic approach and a strategic focus, but I still think we need to bring all of this together and have a clear aim. I remember looking at a report from the Irish Government, 'Harnessing Our Ocean Wealth', and I saw that as a pattern that Wales could adopt. There was a strategy as to how we could make the most of our marine environment. I see here too that we need that kind of focus in a single, clear strategy where everyone knows what the direction of travel is.
But as I said, I have heard that excitement across the benches here today. This won't be the last time that I raise the issue of hydrogen here in the Senedd, but at least we've had a flavour of it once again, and it's on the record here in terms of the potential and what we could be aiming for, because with green hydrogen specifically, this is the future that we could be getting excited about as a the nation. Thank you.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Oes yna wrthwynebiad? Na, does yna ddim gwrthwynebiad, ac felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? Is there any objection? No, there is no objection, therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Sy'n dod â'r eitem yna i ben. Fydd yna ddim angen pleidlais na chyfnod pleidleisio, felly.
That brings that item to a close. We won't need a vote or voting time, therefore.
Rŷn ni'n symud ymlaen, felly, at y ddadl fer.
Therefore, we move on to the short debate.
There'll be no votes this afternoon. We've broken out in some unison on hydrogen—[Interruption.]—'unison' I said there. We'll move on to the short debate.
Ni fydd unrhyw bleidleisiau y prynhawn yma. Rydym yn weddol gytûn mewn perthynas â hydrogen—[Torri ar draws.]—'cytûn' a ddywedais. Symudwn ymlaen at y ddadl fer.
Fe wnaf i ofyn i Rhianon Passmore gyflwyno ei dadl hi.
I'll ask Rhianon Passmore to speak on her topic.
I'm sure Members will be leaving quietly, and when we have a degree of calm in the Chamber, we'll start the short debate. Rhianon Passmore.
Rwy'n siŵr y bydd Aelodau'n gadael yn dawel, a phan gawn ni rywfaint o dawelwch yn y Siambr, fe ddechreuwn y ddadl fer. Rhianon Passmore.
Diolch, Llywydd. I'm very pleased to be able to give a minute of this debate—sadly, only a minute—to my colleagues Jayne Bryant, across the Chamber, Sam Rowlands and Delyth Jewell. Diolch.
Diolch, Lywydd. Rwy'n falch iawn o allu rhoi munud o'r ddadl hon—yn anffodus, dim ond munud—i fy nghyd-Aelodau, Jayne Bryant, ar draws y Siambr, Sam Rowlands a Delyth Jewell. Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
In Wales it is right that from September our new national plan for Wales prescribes that a lack of money does not prevent in particular our young people from learning music, further that music is not anymore the birthright for those who can afford to pay to play. This, I think, is our shared Welsh vision, and I place on record my gratitude for the furthering and safeguarding of our great cultural legacy. Wales has long been recognised around the world as the land of song, and this became the title of my first ever commissioned report to this place by the eminent Professor Paul Carr, and its contributors were global artists and professionals of Wales. Because we have so much to be proud of, our champion choirs and brass bands, our internationally recognised composers, our pop and rock bands, and our renowned recording artists and conductors on digital global platforms, it is true simply to say that Wales punches above its weight when it comes to music.
But this visible aural success has also been our greatest downfall. Masking the chaos of austerity impacts on our factories of music making, to paraphrase the very great Max Boyce. For much of the COVID pandemic, the music was silent. Our music of Wales in all its many coats of vibrant, colourful diversity was silenced. Venues closed, concerts cancelled. From the biggest stadia to our smallest community music groups, there was silence. Rehearsals silenced, for the greater good. A cultural grieving took hold, and people suffered, because music matters. It calms, it eases pain, it relaxes, it heals. Our Welsh hills and green valleys, like the greening of the coal tips now, are starting to breathe once again, alive with the sound of music once more.
Deputy Llywydd, to make needed change is why we are all here. However, as politicians, we must be honest and take a long, hard look in the mirror. Our various culture and Welsh language committee reports evidenced, as I'm sure Delyth Jewell will highlight, first-hand the unsustainable future. Witnesses like the great conductor Owain Arwel Hughes voiced that the engines of our global success were closing down the very lifeblood, draining from infrastructure—unsustainable. Our music support services withering due to austerity and COVID a loss not only to our youth, a loss to our national legacy and a loss to our global reputation as the land of song.
So, today, Minister, what is different? I believe, truly believe, that we are at the cusp of a new opportunity, unlimited, that we are steering in now new territory and that a new cultural renaissance in Wales can happen, that we can and will strengthen our musical and cultural scene and also our economy, most importantly through our funded access to music education, a priority for our future generations. There is a new vision for Wales. The strengthening of our music education is important to rebuild and support the well-being of our young people after coronavirus. And in this week where thousands flock to Cardiff to see a massive concert headlined by the great Sir Tom and the Stereophonics, we need to ask how do we nurture the next Shirley, Manics, Bryn Terfel, Catrin Finch, Claire Jones. Hugely important to this is our newly announced national plan for music, our national plan for music education and our National Music Service, and I'm hugely proud that a cornerstone of these plans will be universality, that every young person in Wales will have the opportunity to access music education and to learn an instrument. That company such as those in Merthyr that are producing socially procured plastic trumpets will be benefiting.
I have said many times in this Chamber that music education should be based on the ability to play and not the ability to pay. Key to this is that these new ambitious proposals are properly financed. So, I welcome greatly the £13.5 million of funding to local authorities and their music services, which is so necessary and a very healthy start to the upskilling of all of our Welsh pupils, with proper access routes to elite pathways. This policy matters because it is about what we stand for as a country, who we are, and what we invest in in our future to cascade to the world. So, I'd like to thank the Minister wholeheartedly for his commitment to delivering on the National Music Service, which I believe has sincere support and consensus across this Chamber. And I want to briefly, if I may, pay tribute to all of those who have joined me in campaigning on this issue over a number of years to ensure that it has remained on the political agenda. I have already mentioned Owain Arwel Hughes and his passionate advocacy, Craig Roberts and his amazing network of musicians, and Vanessa David. I will also mention my sister, Eluned, and many, many more.
And, of course, music does not exist within a vacuum. Creating a strong music sector relies on there being a vibrant cultural sector. Television, film, theatre and festivals provide an opportunity to showcase Welsh musical talent. During the last Senedd term, we saw the launch of Creative Wales to co-ordinate the growth of creative industries across Wales, and, despite the baptism of fire, the organisation has grown into the role, supporting the creative sector through unprecedented challenges, yet there is more opportunity, Dirprwy Lywydd, and room for co-operation and support across our different sectors. The arts are often intrinsically linked and economically of great significance to Wales, and I hope that Creative Wales and the Welsh Government will champion and work together in consensus to grow this co-operation.
Lastly, this position is fragile, and in order to maintain it we must cherish our talent. And while there is much to celebrate in the progressive work Welsh Government has undertaken, we must ensure that the outcomes are properly measured so that policies deliver what they are meant to do, that precious public funding is utilised—every penny in the arts, every pound. To conclude, I believe we should celebrate, though, the huge strides forward and avoid blowing our own trumpet. We must ensure that the National Music Service lives up to its founding principles: that we truly create music education that's accessible to everyone and that we are giving our youngsters the very best opportunities just to be well or to be musical stars. Finally, I believe we will see that new cultural renaissance if we all in this Chamber work together to achieve it, and that the dragon and the phoenix will rise again. Diolch.
Yng Nghymru, mae'n iawn fod ein cynllun cenedlaethol newydd ar gyfer Cymru o fis Medi ymlaen yn rhagnodi na ddylai diffyg arian atal ein pobl ifanc, yn arbennig, rhag dysgu cerddoriaeth, ac nad hawl i'r rhai sy'n gallu fforddio talu i chwarae yn unig yw cerddoriaeth mwyach. Credaf mai dyma yw ein gweledigaeth a rennir ar gyfer Cymru, a hoffwn gofnodi fy niolch am hyrwyddo a diogelu ein hetifeddiaeth ddiwylliannol wych. Mae Cymru wedi cael ei chydnabod ledled y byd fel gwlad y gân ers amser maith, a dyna oedd teitl yr adroddiad cyntaf imi erioed ei gomisiynu i'r lle hwn gan yr enwog Athro Paul Carr, ac roedd ei gyfranwyr yn cynnwys artistiaid byd-eang a gweithwyr proffesiynol o Gymru. Oherwydd bod gennym gymaint i ymfalchïo ynddo, ein bandiau pres a'n corau arobryn, ein cyfansoddwyr a gydnabyddir yn rhyngwladol, ein bandiau pop a roc, a'n hartistiaid a'n harweinwyr enwog ar blatfformau digidol byd-eang, mae'n wir dweud bod Cymru'n gwneud yn well na'r disgwyl yn y byd cerddoriaeth.
Ond mae'r llwyddiant gweladwy a chlywadwy hwn hefyd wedi bod yn anfantais fawr i ni. Mae cuddio anhrefn cyni'n effeithio ar ein ffatrioedd cerddoriaeth, i aralleirio'r enwog Max Boyce. Yn ystod llawer o'r pandemig COVID, roedd y gerddoriaeth yn ddistaw. Tawelwyd ein cerddoriaeth o Gymru yn ei holl haenau niferus o amrywiaeth bywiog, lliwgar. Cafodd lleoliadau eu cau, cafodd cyngherddau eu canslo. O'n stadia mwyaf i'n grwpiau cerddoriaeth cymunedol lleiaf, cafwyd distawrwydd. Rhoddwyd taw ar ymarferion, er lles y mwyafrif. Cydiodd galar diwylliannol yn ein cymunedau, a dioddefodd pobl, oherwydd mae cerddoriaeth yn bwysig. Mae'n llonyddu, mae'n lleddfu poen, mae'n ymlacio, mae'n gwella. Mae ein bryniau Cymreig a'n dyffrynnoedd gwyrdd, fel rydym yn gwyrddu'r pyllau glo yn awr, yn dechrau anadlu unwaith eto, yn bywiogi gyda sŵn cerddoriaeth unwaith eto.
Ddirprwy Lywydd, rydym i gyd yma i wneud y newidiadau sydd eu hangen. Fodd bynnag, fel gwleidyddion, rhaid inni fod yn onest ac edrych ar ein hunain yn hir yn y drych. Roedd ein hadroddiadau amrywiol ar y pwyllgor diwylliant a'r Gymraeg, fel y bydd Delyth Jewell yn siŵr o'i nodi, yn tynnu sylw uniongyrchol at y dyfodol anghynaliadwy. Mae tystion fel yr arweinydd gwych, Owain Arwel Hughes, wedi dweud bod peiriannau ein llwyddiant byd-eang yn atal y llif, yn draenio'r seilwaith—yn anghynaliadwy. Mae ein gwasanaethau cymorth cerddoriaeth yn gwywo oherwydd cyni a COVID ac mae hon yn golled i'n hieuenctid, yn golled i'n gwaddol cenedlaethol ac yn golled i'n henw da byd-eang fel gwlad y gân.
Felly, heddiw, Weinidog, beth sy'n wahanol? Rwy'n credu, yn credu o ddifrif, ein bod ar drothwy cyfle newydd, digyfyngiad, a'n bod bellach mewn tiriogaeth newydd lle y gallai dadeni diwylliannol newydd ddigwydd yng Nghymru, y gallwn ac y byddwn yn cryfhau ein sîn gerddorol a diwylliannol yn ogystal â'n heconomi, yn bwysicaf oll drwy ein mynediad a ariennir at addysg cerddoriaeth, sy'n flaenoriaeth i genedlaethau'r dyfodol. Ceir gweledigaeth newydd ar gyfer Cymru. Mae cryfhau ein haddysg cerddoriaeth yn bwysig er mwyn ailadeiladu a chefnogi llesiant ein pobl ifanc ar ôl coronafeirws. A'r wythnos hon, pan fo miloedd yn heidio i Gaerdydd i weld cyngerdd enfawr gyda Syr Tom a'r Stereophonics, mae angen inni ofyn sut y mae meithrin y Shirley, y Manics, y Bryn Terfel, y Catrin Finch, y Claire Jones nesaf. Mae'r cynllun cenedlaethol newydd sydd newydd ei gyhoeddi gennym ar gyfer cerddoriaeth yn hollbwysig i hyn, ein cynllun cenedlaethol ar gyfer addysg cerddoriaeth a'n Gwasanaeth Cerddoriaeth Cenedlaethol, ac rwy'n hynod falch mai un o gonglfeini'r cynlluniau hyn fydd y ffaith eu bod ar gyfer pawb, y bydd pob person ifanc yng Nghymru yn cael cyfle i gael addysg cerddoriaeth ac i ddysgu chwarae offeryn. Bydd y cwmni, fel yr un ym Merthyr sy'n cynhyrchu trympedi plastig a gaffaelwyd yn gymdeithasol gyfrifol, yn elwa.
Rwyf wedi dweud droeon yn y Siambr hon y dylai addysg cerddoriaeth fod yn seiliedig ar y gallu i chwarae ac nid ar y gallu i dalu. Yr hyn sy'n allweddol i hyn yw bod y cynigion uchelgeisiol newydd hyn yn cael eu hariannu'n briodol. Felly, rwy'n croesawu'n fawr y £13.5 miliwn o gyllid i awdurdodau lleol a'u gwasanaethau cerdd, sydd mor angenrheidiol ac sy'n ddechrau iach iawn i uwchsgilio pob un o'n disgyblion yng Nghymru, gyda llwybrau mynediad priodol at lwybrau elitaidd. Mae'r polisi hwn yn bwysig oherwydd mae'n ymwneud â'r hyn yr ydym yn sefyll drosto fel gwlad, pwy ydym ni, a'r hyn yr ydym yn buddsoddi ynddo yn y dyfodol i lifo i'r byd. Felly, hoffwn ddiolch o waelod calon i'r Gweinidog am ei ymrwymiad i gyflawni'r Gwasanaeth Cerddoriaeth Cenedlaethol, sydd, yn fy marn i, wedi ennyn cefnogaeth ddiffuant a chonsensws ar draws y Siambr hon. A hoffwn dalu teyrnged yn fyr, os caf, i bawb sydd wedi ymuno â mi i ymgyrchu ar y mater hwn dros nifer o flynyddoedd i sicrhau ei fod wedi aros ar yr agenda wleidyddol. Rwyf eisoes wedi sôn am Owain Arwel Hughes a'i gefnogaeth angerddol, Craig Roberts a'i rwydwaith rhyfeddol o gerddorion, a Vanessa David. Rwyf hefyd am grybwyll fy chwaer, Eluned, a llawer iawn mwy.
Ac wrth gwrs, nid yw cerddoriaeth yn bodoli mewn gwactod. Mae creu sector cerddoriaeth cryf yn dibynnu ar gael sector diwylliannol bywiog. Mae teledu, ffilm, theatr a gwyliau yn gyfle i arddangos talent gerddorol Gymreig. Yn ystod tymor diwethaf y Senedd, lansiwyd Cymru Greadigol i gydlynu twf diwydiannau creadigol ledled Cymru, ac er gwaethaf y bedydd tân, mae'r sefydliad wedi tyfu i mewn i'r rôl, gan gefnogi'r sector creadigol drwy heriau na welwyd eu tebyg o'r blaen, ac eto ceir rhagor o gyfleoedd, Ddirprwy Lywydd, a lle i gydweithredu a chefnogi ar draws ein gwahanol sectorau. Mae'r celfyddydau'n aml wedi'u cysylltu'n gynhenid ac maent yn bwysig iawn i Gymru o safbwynt economaidd, a gobeithio y bydd Cymru Greadigol a Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo ac yn gweithio gyda'i gilydd mewn consensws i adeiladu ar y cydweithrediad hwn.
Yn olaf, mae'r sefyllfa hon yn fregus, ac er mwyn ei chynnal rhaid inni ofalu am ein talent. Ac er bod llawer i'w ddathlu yn y gwaith blaengar y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud, rhaid inni sicrhau bod y canlyniadau'n cael eu mesur yn briodol fel bod polisïau'n cyflawni'r hyn y maent i fod i'w wneud, fod arian cyhoeddus gwerthfawr yn cael ei wario—pob ceiniog yn y celfyddydau, pob punt. I gloi, serch hynny, credaf y dylem ddathlu'r camau breision ymlaen ac osgoi canu ein clodydd ein hunain. Rhaid inni sicrhau bod y Gwasanaeth Cerddoriaeth Cenedlaethol yn bodloni ei egwyddorion sylfaenol: ein bod o ddifrif yn creu addysg cerddoriaeth sy'n hygyrch i bawb a'n bod yn rhoi'r cyfleoedd gorau i'n pobl ifanc i wneud yn iawn neu i fod yn sêr cerddorol. Yn olaf, credaf y gwelwn y dadeni diwylliannol newydd hwnnw os bydd pawb ohonom yn y Siambr hon yn gweithio gyda'n gilydd i'w gyflawni, ac y bydd y ddraig a'r ffenics yn codi eto. Diolch.
It's a pleasure to take part in this debate, and I'd like to congratulate my colleague and friend Rhianon Passmore on her dedication and continued excellent work in this field. Access to culture and music is so crucial for any child's development, and it should never be a luxury available only to those who can afford it. Wales prides itself as a country of poets and singers, where to be privileged is to be born with music in your heart and poetry in your soul. We must do everything we can to ensure that our proud tradition continues and all generations are able to experience and contribute to the cultural scene. Fostering a desire in children and young people to actively participate in music making, both in their school and the wider community, can act as a catalyst for creativity, expression and imagination that has the potential to not only benefit them, but society as a whole. This is the mantra that the wonderful Gwent Music have held since their inception.
I proudly chair the cross-party group on arts and health, where we have seen so many examples of where the arts are having beneficial impacts on people's lives. From keeping residents in social care engaged with music from their youth, and helping older people regain their confidence after a fall with dance, to the benefits of singing games to children who are long-term and sick in hospital, the examples go on and on, and the impact is on all age groups. Music and the arts in our culture are a force for good. Long may that continue, and a huge thank you to all those who tutor, teach and make that happen. Diolch yn fawr.
Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon, a hoffwn longyfarch fy nghyd-Aelod a fy nghyfaill, Rhianon Passmore, ar ei hymroddiad a'i gwaith rhagorol parhaus yn y maes hwn. Mae mynediad at ddiwylliant a cherddoriaeth mor hanfodol i ddatblygiad unrhyw blentyn, ac ni ddylai byth fod yn foethusrwydd sydd ar gael i'r rhai sy'n gallu ei fforddio yn unig. Mae Cymru'n ymfalchïo yn y ffaith ei bod yn wlad beirdd a chantorion, lle mae bod yn freintiedig yn golygu cael eich geni gyda cherddoriaeth yn eich calon a barddoniaeth yn eich enaid. Rhaid inni wneud popeth a allwn i sicrhau bod ein traddodiad balch yn parhau a bod pob cenhedlaeth yn gallu profi a chyfrannu at y byd diwylliannol. Gall meithrin awydd mewn plant a phobl ifanc i gymryd rhan weithredol mewn creu cerddoriaeth, yn eu hysgol ac yn y gymuned ehangach, fod yn gatalydd ar gyfer creadigrwydd, mynegiant a dychymyg sydd â'r potensial nid yn unig i fod o fudd iddynt hwy, ond i gymdeithas yn gyffredinol. Dyma'r mantra y mae Cerdd Gwent, sy'n sefydliad gwych, wedi'i arddel ers eu sefydlu.
Rwy'n falch o gadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar y celfyddydau ac iechyd, lle rydym wedi gweld cynifer o enghreifftiau o'r celfyddydau'n cael effeithiau buddiol ar fywydau pobl. O sicrhau bod preswylwyr mewn gofal cymdeithasol yn clywed cerddoriaeth eu hieuenctid, a helpu pobl hŷn i adfer eu hyder ar ôl cwymp drwy ddefnyddio dawns, i fanteision gemau canu i blant sydd â salwch hirdymor ac yn sâl yn yr ysbyty, mae'r enghreifftiau'n niferus, ac mae'r effaith ar bob grŵp oedran. Mae cerddoriaeth a'r celfyddydau yn ein diwylliant yn rym er daioni. Hir y parhaed hynny, a diolch yn fawr iawn i bawb sy'n tiwtora, yn addysgu ac yn gwneud i hynny ddigwydd. Diolch yn fawr.
Can I also thank Rhianon Passmore for submitting today's important short debate and for allowing me to contribute briefly this evening? As I have stated a number of times in the Chamber, music is extremely important to our culture here in Wales, and it's important to all walks of life, to all sorts of different people, and at different points in their life as well. In addition to this, I've personally found music beneficial to me, along with my family. I think the last time there was a short debate here in December on a similar topic, I let Members know where my daughters were up to in terms of their piano lessons, and you'll be pleased to know that 'Old MacDonald Had a Farm' is no longer being played; we've moved on to the 'Watchman's Song', which is a great relief to my ears, and 'The Music Box' is no longer being played—we're on to 'The Year 1620'—by the eldest. They're doing excellently. But music in bringing people together, in bringing families together, bringing communities together, is really important, and also in terms of education and lifelong skills. That's why I support this call for increased access for people to musical instruments and to learn those instruments as easily as possible. And that's why, last month, it was positive to see the Chamber welcome the Government's national music service, and, as I've outlined before, it's crucial that charities, businesses and co-operatives such as the Denbighshire and Wrexham music co-operative are encouraged and supported in improving access to music for all. I will remind Members that my sister-in-law is also a peripatetic teacher, in case there's any conflict there at all. But the importance of people having access to those lessons, and access to those instruments, is vital. So, again, I'd like to thank Rhianon Passmore for bringing forward today's debate and I certainly support her continued advocacy of this important part of life here in Wales. Diolch yn fawr iawn.
A gaf innau hefyd ddiolch i Rhianon Passmore am gyflwyno'r ddadl fer bwysig heddiw ac am ganiatáu imi gyfrannu'n fyr heno? Fel y dywedais droeon yn y Siambr, mae cerddoriaeth yn eithriadol o bwysig i'n diwylliant yma yng Nghymru, ac mae'n bwysig i bobl o bob cefndir, i bob math o wahanol bobl, ac ar wahanol adegau yn eu bywydau hefyd. Yn ogystal â hyn, mae cerddoriaeth wedi bod yn fuddiol i mi yn bersonol, yn ogystal â fy nheulu. Rwy'n credu mai'r tro diwethaf y cafwyd dadl fer yma ym mis Rhagfyr ar bwnc tebyg, dywedais wrth yr Aelodau lle roedd fy merched wedi cyrraedd gyda'u gwersi piano, ac fe fyddwch yn falch o wybod nad yw 'Old MacDonald Had a Farm' yn cael ei chwarae mwyach; rydym wedi symud ymlaen at y 'Watchman's Song', sy'n rhyddhad mawr i fy nghlustiau i, ac nid yw 'The Music Box' yn cael ei chwarae mwyach—rydym wedi symud ymlaen at 'The Year 1620'—gan yr hynaf. Maent yn gwneud yn rhagorol. Ond mae cerddoriaeth, drwy ddod â phobl at ei gilydd, drwy ddod â theuluoedd at ei gilydd, drwy ddod â chymunedau at ei gilydd, yn bwysig iawn, a hefyd o ran addysg a sgiliau gydol oes. Dyna pam fy mod yn cefnogi'r alwad hon am fwy o fynediad i bobl at offerynnau cerdd ac at ddysgu'r offerynnau hynny mor hawdd â phosibl. A dyna pam, fis diwethaf, yr oedd yn gadarnhaol gweld y Siambr yn croesawu gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol y Llywodraeth, ac fel y nodais o'r blaen, mae'n hanfodol fod elusennau, busnesau a chydweithfeydd megis cydweithfa gerddoriaeth sir Ddinbych a Wrecsam yn cael eu hannog a'u cefnogi i wella mynediad at gerddoriaeth i bawb. Carwn atgoffa'r Aelodau fod fy chwaer-yng-nghyfraith hefyd yn athrawes beripatetig, rhag ofn y bydd unrhyw wrthdaro yno o gwbl. Ond mae hi mor bwysig sicrhau bod pobl yn gallu manteisio ar y gwersi hynny, a chael mynediad at yr offerynnau hynny. Felly, unwaith eto, hoffwn ddiolch i Rhianon Passmore am gyflwyno'r ddadl heddiw ac yn sicr, rwy'n cefnogi'r modd y mae'n gyson yn hyrwyddo'r rhan bwysig hon o fywyd yma yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Rhianon—this is just such a lovely debate, isn't it? I'm delighted about the Government's announcement in this area. I come from a family of musicians, and my sister and I both benefited when we were in school from having music lessons. I had singing, piano and clarinet lessons. Do not ask to play the clarinet; I only got to grade 1 in the clarinet, and it would not sound good, but that's not down to the teachers; it's because I didn't practice.
Rhianon mentioned the amazing work, as well, that the previous culture committee in the previous Senedd had done on this. I pay tribute to the work of the committee as well as to Rhianon in campaigning for this. As Rhianon has intimated, the evidence that we received as a committee showed that having access to music education doesn't just develop a skill in music; it helps children's well-being, their confidence, it helps them to flourish and to take delight in this wonderful thing. Music opens doors onto other worlds, it allows us to have joy in our lives, and I couldn't agree more with the sentiments Rhianon was conveying—why on earth should that be the privilege of the few who can afford it? We are a land of song, we're a nation of music lovers, and every child, every adult should be able to take part in that rich heritage. So, diolch yn fawr iawn, thank you again to Rhianon, for bringing forward this debate, for the work on this issue, and I am really just so pleased that the Government has done this. And, Sam, my mother was a peripatetic music teacher, so she'll be very pleased as well.
Diolch, Rhianon—mae hon yn ddadl mor hyfryd, onid yw? Rwy'n falch iawn o gyhoeddiad y Llywodraeth yn y maes. Rwy'n dod o deulu o gerddorion, ac fe elwodd fy chwaer a minnau o gael gwersi cerddoriaeth pan oeddem yn yr ysgol. Cefais wersi canu, gwersi piano a gwersi clarinet. Peidiwch â gofyn imi chwarae'r clarinet; dim ond gradd 1 a gefais yn y clarinet, ac ni fyddai'n swnio'n dda, ond nid yr athrawon sy'n gyfrifol am hynny; y rheswm am hynny yw nad oeddwn yn ymarfer.
Soniodd Rhianon am y gwaith anhygoel a wnaeth y pwyllgor diwylliant blaenorol yn y Senedd flaenorol ar hyn. Rwy'n talu teyrnged i waith y pwyllgor yn ogystal ag i Rhianon am ymgyrchu dros hyn. Fel y nododd Rhianon, dangosodd y dystiolaeth a gawsom fel pwyllgor fod cael mynediad at addysg gerddorol yn datblygu mwy na sgil mewn cerddoriaeth yn unig; mae'n helpu llesiant plant, eu hyder, mae'n eu helpu i ffynnu ac i ymhyfrydu yn y peth gwych hwn. Mae cerddoriaeth yn agor drysau ar fydoedd eraill, mae'n caniatáu inni gael llawenydd yn ein bywydau, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r teimladau yr oedd Rhianon yn eu cyfleu—pam ar y ddaear y dylai hynny fod yn fraint i'r ychydig sy'n gallu ei fforddio? Gwlad y gân ydym ni, rydym yn genedl o bobl sy'n dwlu ar gerddoriaeth, a dylai pob plentyn, pob oedolyn, allu cymryd rhan yn yr etifeddiaeth gyfoethog honno. Felly, diolch yn fawr iawn eto i Rhianon am gyflwyno'r ddadl hon, am y gwaith ar y pwnc, ac rwyf mor falch fod y Llywodraeth wedi gwneud hyn. A Sam, roedd fy mam innau'n athrawes gerdd beripatetig, felly bydd hithau'n falch iawn hefyd.
Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i ymateb i'r ddadl—Jeremy Miles.
I call on the Minister for Education and the Welsh Language to reply to the debate—Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and may I thank Rhianon Passmore for bringing forward this important debate on music education? As I noted in my recent oral statement on the national music service and the national plan for music education, your passion and your commitment in campaigning on the importance of music education has been second to none. Many believe the plan ought actually to have been called the Rhianon Passmore plan for music education. But I also acknowledge her generous recognition of the contribution of many others to her campaign and lending their creative weight to the arguments that she has so diligently made, including the role of her own sister, which I know carries a particular significance for her. And I'll add my thanks as well to Jayne Bryant, and her words of thanks to the tutors and teachers across Wales who, day in day out, light up the lives of our young people by introducing them to the wonderful world of music.
Dirprwy Lywydd, as Rhianon Passmore mentioned in her opening speech, the theme for the debate links very clearly with the importance of taking active steps to support recovery in the wake of the COVID pandemic. It's certainly the case that the pandemic had a significant effect on music education and that a key focus now needs to be on rebuilding and supporting the well-being of our children and young people, and that this plays a significant role in that. The pandemic also notably, I think, impacted on the opportunities for making music with others as part of an ensemble or a choir or a brass band at school, community, local music service, or indeed at national level. And I think it's really worth noting that one of the key strands in the new plan is the programme on music for lifelong learning, health and well-being, which will focus on ensuring that learners, from an early age, are supported through music activities that we hope will inspire their senses and their imagination and that, through that, we'll banish the silence that Rhianon Passmore spoke about in her opening speech.
This is one of a wide range of areas that is incorporated in the national music service model, which, as Members will know, has been developed through a co-construction process with our key stakeholders. Our vision for the service is to provide a radical new approach that many have spoken about for a long-term and sustainable future for music education. And, as a fundamental part of this, we want to ensure that all children and young people across Wales, regardless of background, have opportunities to access and engage in musical activities and to learn to play a musical instrument—those opportunities unlimited that Rhianon Passmore spoke about.
And the foundation for the service I think, Dirprwy Lywydd, will be strengthened through close links with the curriculum to ensure access for all learners, providing enhanced opportunities for tuition and experiences. And with that significant funding investment of £4.5 million a year, a total of £13.5 million up to 2025, the national music service supports provision for schools and settings on a wider basis, music ensembles as well, and music in communities, together with professional learning for practitioners themselves.
The delivery of the specific strands for primary and secondary schools and settings will start from September. In primary schools, learners will get a minimum of half a term of musical instrument taster sessions delivered by trained and skilled music practitioners, and these sessions will help children to progress in their experiences of taking part in and creating music, and will support each school's individual needs, if you like, in realising the expressive arts area of the curriculum. At a secondary level, schools will receive funding for experiences that will support young people's health and well-being and their progression to GCSE music, providing them with opportunities to develop in playing an instrument or singing, and so nurturing their talents and ambitions and hopefully discovering the new Shirley, the new Tom or new Catrin, as has been referred to already.
The music service will be underpinned by the new national plan for music education. It sets out the vision that experiencing the joy of music in all its forms should be at the heart of every school and every setting, and it will help provide opportunities for all of our children and young people to play, sing, to take part in and to create music, both in the curriculum and also in the wider community. It will also provide a platform for celebrating that rich culture and national heritage that we have, which speakers in the debate have already referred to.
And on that wider level of culturally focused support, if you like, in responding to the pandemic, we've provided over £60 million in funding for cultural organisations. Through the Arts Council of Wales, we're supporting the BBC National Orchestra of Wales, Community Music Wales, Live Music Now Wales, Mid Wales Opera, Welsh National Opera, Trac Cymru and Tŷ Cerdd, and we are committed to seeing a culture sector that is accessible, diverse and inclusive, and the music sector is really leading the way on that. I'm sure we would all agree with that.
I should add, in conclusion, Dirprwy Lywydd, that well-being has been a key focus of our wider approach to supporting learners with the impacts of the pandemic, and this is pat of that overall picture. Our renew and reform plan, which has been supported by over £270 million in the last financial year, placed learners' physical and mental health and well-being at the heart of its approach. And, whether it's the Summer of Fun or the Winter of Well-being, that has provided opportunities for access for many of our young people to cultural and creative activities as well. And I'm determined that the emphasis on well-being and flexibility that we've seen over the course of the pandemic is built upon in the work that we are talking about here today and closely aligned with the curriculum. And, through the programme of activities, the national music service will work to ensure that lack of money is not a barrier to learning to play an instrument and that every child and young person, no matter their background, no matter their family income, is able to benefit from music education, as many of us have. Diolch yn fawr.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch i Rhianon Passmore am gyflwyno'r ddadl bwysig hon ar addysg cerddoriaeth. Fel y nodais yn fy natganiad llafar diweddar ar y gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol a'r cynllun cenedlaethol ar gyfer addysg cerddoriaeth, mae eich angerdd a'ch ymrwymiad i ymgyrchu ar bwysigrwydd addysg cerddoriaeth wedi bod heb ei ail. Mae llawer yn credu y dylai'r cynllun fod wedi cael ei alw'n gynllun Rhianon Passmore ar gyfer addysg cerddoriaeth. Ond rwyf hefyd yn cydnabod ei chydnabyddiaeth hael hi i gyfraniad llawer o bobl eraill i'w hymgyrch a'r modd y gwnaethant gyfrannu'n greadigol i'r dadleuon y mae hi wedi'u gwneud mor ddiwyd, gan gynnwys rôl ei chwaer ei hun, sydd, rwy'n gwybod, yn arbennig o arwyddocaol iddi. Hoffwn ychwanegu fy niolch hefyd i Jayne Bryant, a'i geiriau o ddiolch i'r tiwtoriaid a'r athrawon ledled Cymru sydd, o ddydd i ddydd, yn goleuo bywydau ein pobl ifanc drwy eu cyflwyno i fyd hyfryd cerddoriaeth.
Ddirprwy Lywydd, fel y soniodd Rhianon Passmore yn ei haraith agoriadol, mae thema'r ddadl yn cysylltu'n glir iawn â phwysigrwydd rhoi camau ar waith i gefnogi adferiad yn sgil y pandemig COVID. Mae'n sicr yn wir fod y pandemig wedi cael effaith sylweddol ar addysg cerddoriaeth a bod angen canolbwyntio'n benodol bellach ar ailadeiladu a chefnogi llesiant ein plant a'n pobl ifanc, a bod hyn yn chwarae rhan bwysig yn hynny. Rwy'n credu bod y pandemig hefyd wedi effeithio'n amlwg ar y cyfleoedd i wneud cerddoriaeth gydag eraill fel rhan o ensemble neu gôr neu fand pres yn yr ysgol, y gymuned, y gwasanaeth cerdd lleol, neu'n wir ar lefel genedlaethol. Ac rwy'n credu ei bod yn werth nodi mai un o'r elfennau allweddol yn y cynllun newydd yw'r rhaglen ar gerddoriaeth ar gyfer dysgu gydol oes, iechyd a llesiant, a fydd yn canolbwyntio ar sicrhau bod dysgwyr, o oedran cynnar, yn cael eu cefnogi drwy weithgareddau cerddoriaeth a fydd, gobeithio, yn ysbrydoli eu synhwyrau a'u dychymyg a thrwy hynny, y byddwn yn atal y distawrwydd y soniodd Rhianon Passmore amdano yn ei haraith agoriadol.
Mae hwn yn un o ystod eang o feysydd sydd wedi'u hymgorffori yn y model gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol, sydd, fel y gŵyr yr Aelodau, wedi'i ddatblygu drwy broses o gydadeiladu gyda'n rhanddeiliaid allweddol. Ein gweledigaeth ar gyfer y gwasanaeth yw darparu dull newydd radical y mae nifer wedi sôn amdano ar gyfer sicrhau dyfodol hirdymor a chynaliadwy i addysg cerddoriaeth. Ac yn rhan sylfaenol o hyn, rydym am sicrhau bod pob plentyn a pherson ifanc ledled Cymru, waeth beth fo'u cefndir, yn cael cyfleoedd i fanteisio ar weithgareddau cerddorol a chymryd rhan ynddynt ac i ddysgu chwarae offeryn cerdd—y cyfleoedd digyfyngiad y soniodd Rhianon Passmore amdanynt.
Ac yn fy marn i, Ddirprwy Lywydd, caiff y sylfaen ar gyfer y gwasanaeth ei chryfhau drwy gysylltiadau agos â'r cwricwlwm er mwyn sicrhau mynediad i bob dysgwr, gan ddarparu gwell cyfleoedd ar gyfer hyfforddiant a phrofiadau. A chyda buddsoddiad ariannol sylweddol o £4.5 miliwn y flwyddyn, cyfanswm o £13.5 miliwn hyd at 2025, mae'r gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol yn cefnogi darpariaeth i ysgolion a lleoliadau ar sail ehangach, ac ensembles cerddorol hefyd, a cherddoriaeth mewn cymunedau, ynghyd â dysgu proffesiynol i ymarferwyr eu hunain.
Bydd cyflwyno'r elfennau penodol ar gyfer ysgolion cynradd ac uwchradd a lleoliadau yn dechrau o fis Medi ymlaen. Mewn ysgolion cynradd, bydd dysgwyr yn cael o leiaf hanner tymor o sesiynau blasu offerynnau cerdd a gyflwynir gan ymarferwyr cerddoriaeth hyfforddedig a medrus, a bydd y sesiynau hyn yn helpu plant i symud ymlaen yn eu profiadau o gymryd rhan mewn cerddoriaeth a chreu cerddoriaeth, a bydd yn cefnogi anghenion unigol pob ysgol, os mynnwch, i wireddu maes celfyddydau mynegiannol y cwricwlwm. Ar lefel uwchradd, bydd ysgolion yn derbyn cyllid ar gyfer profiadau a fydd yn cefnogi iechyd a llesiant pobl ifanc a'u cynnydd tuag at gerddoriaeth TGAU, gan roi cyfleoedd iddynt ddatblygu wrth chwarae offeryn neu ganu, a meithrin eu doniau a'u huchelgeisiau, a darganfod y Shirley newydd, y Tom newydd neu'r Catrin newydd, gobeithio, fel y nodwyd eisoes.
Bydd y gwasanaeth cerddoriaeth yn cael ei ategu gan y cynllun cenedlaethol newydd ar gyfer addysg cerddoriaeth. Mae'n nodi'r weledigaeth y dylai profi llawenydd cerddoriaeth o bob math fod yn ganolog i bob ysgol a phob lleoliad, a bydd yn helpu i ddarparu cyfleoedd i'n holl blant a'n pobl ifanc allu chwarae, canu, cymryd rhan mewn cerddoriaeth a chreu cerddoriaeth, yn y cwricwlwm a hefyd yn y gymuned ehangach. Bydd hefyd yn darparu llwyfan ar gyfer dathlu'r diwylliant cyfoethog a'r etifeddiaeth genedlaethol sydd gennym, fel y nododd siaradwyr yn y ddadl eisoes.
Ac ar y lefel ehangach honno o gymorth sy'n canolbwyntio ar ddiwylliant, wrth ymateb i'r pandemig, rydym wedi darparu dros £60 miliwn o gyllid ar gyfer sefydliadau diwylliannol. Drwy Gyngor Celfyddydau Cymru, rydym yn cefnogi Cerddorfa Genedlaethol Gymreig y BBC, Cerdd Gymunedol Cymru, Live Music Now Cymru, Mid Wales Opera, Opera Cenedlaethol Cymru, Trac Cymru a Tŷ Cerdd, ac rydym wedi ymrwymo i sector diwylliant sy'n hygyrch, yn amrywiol ac yn gynhwysol, ac mae'r sector cerddoriaeth yn sicr yn arwain y ffordd ar hynny. Rwy'n siŵr y byddem i gyd yn cytuno â hynny.
Dylwn ychwanegu, i gloi, Ddirprwy Lywydd, fod llesiant wedi bod yn ganolbwynt allweddol i'n dull ehangach o gefnogi dysgwyr gydag effeithiau'r pandemig, ac mae hyn yn cyd-fynd â'r darlun cyffredinol hwnnw. Mae ein cynllun adnewyddu a diwygio, sydd wedi'i gefnogi gan dros £270 miliwn yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, yn rhoi iechyd a lles corfforol a meddyliol dysgwyr wrth wraidd ei ddull o weithredu. A boed yn Haf o Hwyl neu'r Gaeaf Llawn Lles, mae hynny wedi rhoi cyfle i lawer o'n pobl ifanc gael mynediad at weithgareddau diwylliannol a chreadigol. Ac rwy'n benderfynol o weld y pwyslais ar lesiant a hyblygrwydd a welsom yn ystod y pandemig yn sail i'r gwaith yr ydym yn sôn amdano yma heddiw ac yn cyd-fynd yn agos â'r cwricwlwm. A thrwy'r rhaglen o weithgareddau, bydd y gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol yn gweithio i sicrhau nad yw diffyg arian yn rhwystr i ddysgu chwarae offeryn a bod pob plentyn a pherson ifanc, waeth beth fo'i gefndir, waeth beth fo incwm ei deulu, yn gallu elwa o addysg cerddoriaeth, fel y mae llawer ohonom wedi'i wneud. Diolch yn fawr.
Diolch, pawb. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Thank you, everyone. That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:14.
The meeting ended at 18:14.