National Assembly for Wales

Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon will be questions to the Cabinet Secretary for Housing and Local Government, and the first question is from Jenny Rathbone.

Mae’r safonau rheoleiddiol yn nodi disgwyliadau Llywodraeth Cymru ar gyfer cymdeithasau tai. Mae'r safonau hyn yn ei gwneud yn ofynnol i gymdeithasau ddarparu gwasanaethau o ansawdd uchel a chartrefi diogel, yn ogystal â'i gwneud yn ofynnol i denantiaid allu dylanwadu ar benderfyniadau strategol a darpariaeth gwasanaethau. Caiff cydymffurfiaeth â'r safonau ei fonitro ac adroddir arno drwy ddyfarniadau rheoleiddio.

Felly, yng nghyd-destun yr angen i geisio nodi unrhyw un sy'n mynd heb gredyd pensiwn i allu cael taliad tanwydd y gaeaf, rwyf wedi bod yn siarad â'r cymdeithasau tai yn fy etholaeth i yng Nghanol Caerdydd i weld pa ddyletswydd gofal sydd ganddynt i les eu tenantiaid er mwyn sicrhau eu bod yn cael yr hyn y mae ganddynt hawl iddo a'u bod yn gwybod sut i wneud cais amdano cyn 21 Rhagfyr. Rwy’n falch iawn o ddweud bod Cymdeithas Tai Cymunedol Caerdydd yn cymryd camau rhagweithiol i gysylltu â’r holl denantiaid perthnasol, ond nad yw eraill ond yn cynorthwyo preswylwyr pan ofynnir iddynt am wybodaeth. Ac rwy'n teimlo bod y mater llesiant hwn, i sicrhau bod pobl yn cael yr incwm sydd ei angen arnynt ac y mae ganddynt hawl iddo ar yr adeg anodd hon o ran biliau tanwydd cynyddol, yn rhywbeth y mae angen inni fynd ar ei drywydd. Felly, pa drafodaethau rydych chi'n eu cael gyda chymdeithasau tai ynghylch eich disgwyliadau ynghylch llesiant tenantiaid yn ogystal â bod awdurdodau lleol yn mynd ati'n rhagweithiol i sicrhau nad oes unrhyw un sydd mewn perygl o golli credyd pensiwn a lwfans tanwydd y gaeaf yn cael eu hamddifadu am na allant wneud cais digidol, neu am nad oes ganddynt aelod o'r teulu i wneud hynny drostynt.

Diolch am eich cwestiwn, Jenny—mae'n un hynod bwysig, ac rwy'n eich canmol am y gwaith a wnewch yn eich ardal yn arbennig, ac rwy'n siŵr y bydd Aelodau eraill yn gwneud hynny hefyd er mwyn gwneud popeth a allwn i sicrhau bod pobl yn hawlio popeth y mae ganddynt hawl iddo. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod pobl Cymru yn hawlio pob punt y mae ganddynt hawl iddi. Mae gennym ein hymgyrch flaenllaw i sicrhau bod pobl yn manteisio ar raglen ‘Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi’, sydd wedi sicrhau canlyniadau cadarnhaol iawn, ac rydym yn sicrhau ein bod yn parhau i fynd ar drywydd hynny.

Rydym yn gweithio ar y cyd â Llywodraeth y DU a’n partneriaid, gan gynnwys Cartrefi Cymunedol Cymru, i gynyddu’r nifer sy’n hawlio credyd pensiwn yng Nghymru, ac mae Cartrefi Cymunedol Cymru wedi datblygu hyb cymorth costau byw i rannu cyngor dysgu ac arferion da ymhlith pob cymdeithas dai er mwyn gefnogi tenantiaid mewn trafferthion ariannol. Hoffem annog pob landlord cymdeithasol cofrestredig ac awdurdod lleol i weithio gyda ni a’n partneriaid i helpu i gynyddu’r nifer sy’n hawlio budd-daliadau, gan y gwyddom mai dyma’r porth yn aml i bobl gael mynediad at gymorth ariannol pellach. Felly, mae’n bwysig iawn, a byddaf yn parhau i fonitro hyn hefyd gyda fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet.

Mae cymdeithasau tai wedi dweud pryderon wrthyf, am eu bod yn cymryd mwy o denantiaid oddi ar restrau blaenoriaeth ac felly’n gweithio gyda phobl sydd mewn argyfwng neu sydd wedi bod mewn argyfwng, fod hyn yn cael effaith fawr, lle mae anghenion tenantiaid yn dod yn fwyfwy cymhleth a’r galwadau arnynt yn cynyddu wrth iddynt weithio gyda theuluoedd yr effeithir arnynt a chynnal eu cartrefi, a'u bod hefyd yn ei chael hi'n anodd gyda dyheadau Llywodraeth Cymru i ddatgarboneiddio lle mae eu gallu i gyflawni mewn gwirionedd, a dyfynnaf, yn 'amherthnasol', gyda thwll du enfawr yn y cyllid i'w wneud yn y ffordd y gofynnir iddynt ei wneud, a bod angen cydbwyso'r uchelgais gyda'r hyn sy'n realistig, gan weithio gyda thenantiaid i bennu'r ffordd orau ar gyfer cartrefi unigol. Felly, wrth bennu'r safonau y mae’n disgwyl i gymdeithasau tai eu darparu o ran gofal tenantiaid, pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i’r pryderon hyn?

Diolch, Mark. Fel y dywedais, rydym yn gweithio’n agos iawn gyda landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, a chredaf fod hwnnw’n ddull partneriaeth pwysig, yn ogystal â llywodraeth leol, gan fod pob un ohonom am weld cymaint o bobl â phosibl yn cael mynediad at yr hyn y mae ganddynt hawl iddo. Mae Cartrefi Cymunedol Cymru, fel y dywedais, wedi datblygu hyb cymorth costau byw i rannu dysgu, cyngor ac arferion gorau â chymdeithasau tai, gan roi cymorth costau byw hanfodol i’w tenantiaid. Felly, mae gwaith yn mynd rhagddo. Mae gan landlordiaid cymdeithasol ddyletswydd gofal i’w tenantiaid drwy wahanol ddeddfwriaeth landlordiaid a thenantiaid, gan gynnwys Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016. Ond fel y dywedais, mae llawer o waith yn mynd rhagddo yn y maes hwn. Rydym yn ymwybodol iawn ohono. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol yn cadeirio’r Grŵp Rhyngweinidogol ar Waith a Phensiynau nesaf, a bydd yn trafod pa mor bwysig yw hi fod y ddwy Lywodraeth yn gweithio gyda’i gilydd i fynd i’r afael â’r rheswm pam nad yw pobl hŷn yn manteisio ar eu hawliau. Mae llawer o ffocws yn y maes hwn, ac rwy’n siŵr y bydd yr Aelodau’n cael y wybodaeth ddiweddaraf am hyn maes o law.

Mae ein rhaglen adfywio Trawsnewid Trefi yn darparu pecyn cymorth cydgysylltiedig, gan roi cyfle i awdurdodau lleol fuddsoddi yng nghanol trefi ledled Cymru. Gall trefi unigol elwa drwy nodi'r cymysgedd o ymyriadau sy'n gweddu orau i'w cryfderau lleol, diwylliant, treftadaeth a nodweddion penodol.

Diolch. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi datgan bod ganddynt ddiffyg o £45 miliwn i'w lenwi yn eu cyllid. Mae bygythiad y bydd Sefydliad y Glowyr, Coed-duon yn cau o ganlyniad, gyda'r cyhoeddiad cyntaf ddiwedd mis Gorffennaf y byddai’n cau, o bosibl, bum mis yn ddiweddarach ar ddiwedd mis Rhagfyr. Felly, yn dilyn protest fawr a gorymdaith drwy Goed-duon, a deiseb wedi'i llofnodi gan filoedd, mae’r cynnig wedi'i oedi wrth i’r cyngor geisio awdurdod cyfreithiol i’w pwerau i wneud penderfyniadau cyfreithiol oherwydd statws elusennol y 'stiwt'.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r astudiaeth achos o Sefydliad y Glowyr, Coed-duon a’r sefyllfa ariannol a wynebir gan gynghorau Cymru yn galw am gamau gweithredu brys a dull ymyraethol o ran yr hyn sy’n digwydd ar lefel llywodraeth leol. Rhybuddiodd Harold Macmillan unwaith fod canlyniadau Thatcheriaeth fel gwerthu llestri arian y teulu. Mae gwerthu asedau

'yn gyffredin ymhlith unigolion ac ystadau pan fyddant yn mynd i drafferthion ariannol…. Yn gyntaf, mae'r llestri arian Sioraidd yn mynd, wedyn yr holl gelfi hyfryd a arferai fod yn yr ystafelloedd cyhoeddus, ac yna mae'r Canalettos yn mynd.'

Felly, beth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i sicrhau bod mesurau diogelu ar waith, fel bod gan awdurdodau lleol yr arbenigedd, y gefnogaeth a'r hyn sy'n ofynnol i weithio gyda phartneriaid allanol i sicrhau nad yw asedau cymunedol hynod werthfawr yn cael eu haberthu ar allor cyfrifyddiaeth?

Diolch am eich cwestiwn, Rhianon, ac rwy’n ymwybodol o’r sefyllfa yr ydych wedi'i nodi. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod y rôl allweddol y mae diwylliant yn ei chwarae mewn cymunedau ledled Cymru, ei gyfraniad i iechyd a llesiant, effeithiau economaidd, atyniadau i ymwelwyr, adnoddau ar gyfer ysgolion a dysgu gydol oes, ac mae'r pethau hyn oll yn hanfodol. Mae Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o’r opsiynau anodd iawn y mae’n rhaid eu harchwilio yn yr hinsawdd ariannol sydd ohoni. Mater i'r corff llywodraethu yw rheoli ac ariannu lleoliadau fel Sefydliad y Glowyr, Coed-duon. Yn yr achos hwn, Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yw hwnnw. Gwn fod Cyngor Celfyddydau Cymru wedi bod yn trafod gyda chyngor Caerffili ynghylch yr ymgynghoriad y mae’r awdurdod lleol wedi’i gael, a gwn fod y swyddogion yno wedi bod mewn cysylltiad rheolaidd â thîm y sefydliad, a'u bod wedi cynnig cymorth ac yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i Lywodraeth Cymru ynglŷn â datblygiadau.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n llwyr gefnogi pryder Rhianon Passmore ynghylch diffyg cefnogaeth cyngor Llafur Caerffili i leoliadau cymunedol. Fodd bynnag, mae cipolwg cyflym ar gyfrifon y cyngor yn dweud wrthych y gellir datrys y broblem. Mae cyngor Llafur Caerffili yn eistedd ar £220 miliwn o gronfeydd wrth gefn. Mewn cyferbyniad, mae gan gyngor sir Fynwy £20 miliwn mewn cronfeydd wrth gefn. Mae bron i £0.25 biliwn yn eistedd mewn banc yn gwneud dim tra bo pobl yn galaru am golli cyfleusterau pwysig, ac asedau diwylliannol, fel y dywedwch, Ysgrifennydd y Cabinet. A yw’r Gweinidog yn cytuno â mi ei bod yn gwbl warthus fod y cyfleuster cymunedol poblogaidd hwn yn Islwyn—y ddau gyfleuster yn Islwyn—yn mynd i gau oherwydd diffyg arian, pan fo symiau enfawr yn cronni mewn cyfrifon banc? A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gyfarfod gyda chyngor y celfyddydau a chyngor Caerffili i wneud iddynt geisio rhoi rhywfaint o'r arian sydd ganddynt yn y banc i'r gymuned lle dylai fod?

Diolch, Laura. Rydym yn deall sut y mae’r rhain yn benderfyniadau anodd i awdurdodau lleol. Fel y dywedais, mater i’r awdurdod lleol yw hwn. Credaf eich bod yn cyfuno dau beth ynghylch pwrpas y cronfeydd wrth gefn, ond rydym yn ymwybodol o’r sefyllfa. Gwyddom fod yr awdurdod lleol wedi ymgysylltu â’r cyhoedd. Bu ymgynghoriad llawn a chraffu effeithiol gan yr aelodau etholedig, ac mae honno’n elfen bwysig o benderfyniadau lleol ar y darpariaethau a’r gwasanaethau a ddarperir. Felly, fel y dywedais, mae trafodaethau o fewn—. Mae Cyngor Celfyddydau Cymru yn rhan o'r trafodaethau—mae swyddogion yno. Gofynnwyd inni gadw mewn cysylltiad â’r trafodaethau hynny, felly gallaf roi sicrwydd i chi fod hynny’n digwydd.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae tynged Sefydliad y Glowyr, Coed-duon yn y fantol, ac mae trigolion a staff yn bryderus iawn, yn enwedig ar ôl y newyddion yr wythnos diwethaf y bydd Llancaiach Fawr yn cau. Mae cyngor Caerffili, fel y dywedwyd, wedi gorfod oedi eu penderfyniad ynglŷn â dyfodol sefydliad y glowyr, ond mae gan ymgyrchwyr lleol lawer o gwestiynau. Mae sefydliad y glowyr wedi derbyn arian gan gyngor y celfyddydau. Roedd i fod i gael arian o'r gronfa ffyniant gyffredin—efallai fod yr arian a glustnodwyd ar gyfer y sefydliad eisoes wedi'i roi i ffynonellau eraill. Pa gymorth brys y gall Llywodraeth Cymru ei roi—credaf fod hyn yn rhywbeth y dylai Llywodraeth Cymru ei gefnogi—i sicrhau bod un o gonglfeini bywyd diwylliannol yn y gymuned yn parhau i fod ar agor? Mae risg wirioneddol y bydd cynyrchiadau’n tynnu allan hyd yn oed cyn i benderfyniad gael ei wneud oherwydd yr ansicrwydd parhaus, ac mae ysbryd staff yn syfrdanol o isel, yn rhannol, unwaith eto, oherwydd y penderfyniad yr wythnos diwethaf ynglŷn â Llancaiach Fawr. A all y Llywodraeth roi cymorth brys, gan y dylid rhoi cymorth cenedlaethol i leoliadau sydd o bwysigrwydd cenedlaethol?

Diolch, Delyth. Rwy'n deall y safbwyntiau angerddol sydd gan bob Aelod ynghylch Sefydliad y Glowyr, Coed-duon. Gwn fod ymgynghoriad yn mynd rhagddo gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili. Fel y dywedais, mae Cyngor Celfyddydau Cymru yn rhan o'r trafodaethau. Fel y soniwch, maent wedi ariannu Sefydliad y Glowyr, Coed-duon, ond gwn fod y trafodaethau hynny’n parhau. Felly, rwy’n deall pwysigrwydd yr adeilad. Mae hwn yn benderfyniad i Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, ac fel y dywedaf, rwy'n deall y cefndir ariannol i hyn oll hefyd.

Questions now from party spokespeople. The Conservatives' spokesperson, Peter Fox.

Diolch, Lywydd. Yn gyntaf, a gaf i eich croesawu i’ch swydd newydd, Ysgrifennydd y Cabinet? Rwy'n ddiffuant yn dymuno'r gorau i chi, a byddaf yn gwneud fy ngorau i fod mor gefnogol ag y gallaf.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r Prif Weinidog wedi cyhoeddi ei blaenoriaethau ar gyfer y Llywodraeth hon. Rwy'n gobeithio y dowch â syniadau a safbwyntiau newydd ar fater cyllid llywodraeth leol. Ysgrifennydd y Cabinet, beth fydd eich cynlluniau ar gyfer cyllid cynaliadwy i lywodraeth leol?

Diolch, Peter. Diolch yn fawr iawn am y croeso cynnes, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi a chyd-Aelodau eraill ar draws y Siambr ar y portffolio hwn.

Mae'n ddyddiau cynnar i mi ar hyn—yn wir, dyma'r mis cyntaf, rwy'n credu, neu'r ychydig wythnosau cyntaf, beth bynnag. Rydym yn datblygu protocol real ar y cyd ag awdurdodau lleol, gan edrych ar sut y gallwn symud ymlaen i weld a oes yna her ariannol sylweddol. Felly, rydym yn ceisio mynd at wraidd hynny, mewn gwirionedd, gydag awdurdodau lleol. Edrychaf ymlaen at gael trafodaethau gydag arweinwyr awdurdodau lleol ledled Cymru—rwyf eisoes wedi dechrau ar hynny—ac edrychaf ymlaen at weithio gyda CLlLC. Felly, rwy’n awyddus i siarad ag awdurdodau lleol yn uniongyrchol a chlywed ganddynt ynglŷn â rhai o’r heriau a’r cyfleoedd y maent yn eu hwynebu.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n braf clywed hynny, ac rwy'n eich annog i gael y sgyrsiau hynny cyn gynted â phosibl. Yr wythnos diwethaf, clywsom gan arweinydd sir y Fflint ynglŷn â sut oedd yr awdurdod lleol yno mewn sefyllfa lle gallai fod angen iddynt ddatgan methdaliad ar ryw bwynt. Ac yna clywsom negeseuon tebyg yn nes ymlaen, oni wnaethom, ychydig ddyddiau'n ddiweddarach, gan Gastell-nedd Port Talbot. Fe wyddom y bydd llawer o awdurdodau eraill yn hynod bryderus ynglŷn â'r sefyllfa. Gwyddom fod cyllideb y llynedd wedi golygu toriad mewn termau real o oddeutu 5 y cant i gynghorau, ac mae goblygiadau hyn, a’r blynyddoedd anodd blaenorol, yn bygwth cynaliadwyedd llywodraeth leol ar ei ffurf bresennol. Gyda hyn mewn golwg, pa gamau y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau y gall pob cyngor barhau i ddarparu’r amryw wasanaethau hanfodol y mae ein cymunedau’n talu amdanynt ac yn eu disgwyl? A fyddwch chi eisiau adolygu’r trefniadau presennol ar gyfer cyllid llywodraeth leol? Gwn eich bod wedi dweud y byddwch yn siarad â CLlLC ac arweinwyr, ond a oes awydd yn eich portffolio, o fewn y Llywodraeth, i edrych yn agos ar fformiwla gyllido llywodraeth leol?

Diolch, Peter. Credaf fod cyfle yma hefyd i dalu teyrnged i’r holl bobl sy’n gweithio yn yr awdurdodau lleol a’r swyddogion sy’n gweithio’n galed bob dydd i sicrhau bod y gwasanaethau hynny’n cael eu darparu ar gyfer ein cymunedau lleol. Felly, rwy’n falch iawn fod gennyf y cyfrifoldeb dros lywodraeth leol yn fy mhortffolio, a hoffwn dalu teyrnged i’r gweithlu sy’n gweithio’n galed mewn sefyllfaoedd anodd.

Fel y nodwyd nawr, rydym yn datblygu protocol ar y cyd gydag awdurdodau lleol i'w ddefnyddio pan fydd yna her ariannol sylweddol. Pan fydd wedi'i gwblhau, bydd yr is-grŵp cyllid yn cytuno ar y protocol hwnnw. Mae’n mynd i nodi ystod o opsiynau posibl ar gyfer cymorth. Fodd bynnag, ni fydd hyn yn cynnwys mynediad at gyllid ychwanegol, ond yn hytrach at gamau anariannol a thechnegol, gan gynnwys, lle bo'n briodol, cyfarwyddiadau cyfalafu. Felly, mae rhywbeth yno yr ydym yn edrych arno rhag ofn, gan fy mod yn cydnabod y straen sydd ar y system ar hyn o bryd a’r hyn a welsom dros y ffin hefyd. Felly, rydym yn sicrhau ein bod yn gweithio gyda llywodraeth leol i baratoi. Felly, fel y dywedais, rwy’n awyddus iawn i gael y trafodaethau hynny gydag arweinwyr awdurdodau lleol a CLlLC, ac rwy’n siŵr y byddaf yn clywed rhai o’r pwyntiau a godwyd gennych heddiw.

Diolch. Rwy’n siŵr y bydd y sgyrsiau hynny’n gynhyrchiol. Credaf ei bod yn bwysig ac yn ddyletswydd arnaf i dynnu sylw at y materion ehangach. Fel y gwyddoch, o'm profiad yn y gorffennol, gwn fod gwahaniaeth sylweddol yn y gwytnwch sydd gan lawer o gynghorau. Clywsom achos yn gynharach am lefelau’r cronfeydd wrth gefn. Nid wyf am sôn am gronfeydd wrth gefn, gan y gwn eu bod eisoes yn cael eu defnyddio. Fodd bynnag, mae rhai mewn sefyllfa fregus am nad ydynt yn wydn, ac mae hynny o ganlyniad i’r system ariannu ac nid yw’n gynaliadwy.

Gan symud ymlaen, Ysgrifennydd y Cabinet, cur pen enfawr i gynghorau, fel y gwyddoch yn iawn, yw’r pwysau sy'n gysylltiedig â gofal cymdeithasol. Y llynedd, roedd awdurdodau lleol yn wynebu twll du ariannol o oddeutu £260 miliwn i fynd i’r afael â gofal cymdeithasol, ond fe fyddwch yn gwybod mai dim ond oddeutu 10 y cant o’r cyllid ychwanegol a gawsant gan Lywodraeth Cymru. Roedd hynny’n groes i'r angen i fynd i’r afael â’r sefyllfa o ran lles, gan gydnabod faint o arian sy'n mynd i faes iechyd. Yn amlwg, felly, mae yna ddiffyg ymagwedd gyfannol gan y Llywodraeth mewn perthynas ag iechyd a lles. Mae llywodraeth leol yn chwarae rhan hollbwysig yn cynnal lles ein cymunedau. Felly, gyda hyn mewn golwg, Ysgrifennydd y Cabinet, beth y gall y teulu llywodraeth leol ddisgwyl ei weld gennych chi a'ch cyd-Aelodau i unioni'r sefyllfa ar gyfer gofal cymdeithasol?

Diolch, Peter. Unwaith eto, diolch am yr holl waith a wnaethoch yn eich bywyd blaenorol, cyn dod yma, ym maes llywodraeth leol. Rydych chi'n sôn am wydnwch awdurdodau lleol, a gwn unwaith eto fod pobl yn gweithio’n galed iawn yn yr awdurdodau lleol hynny, mewn cyd-destun anodd o ran pwysau ariannol, disgwyliadau gan wasanaethau a’r hyn y mae awdurdodau lleol yn ei ddarparu, ac fel rydych chi wedi'i nodi, mae gofal cymdeithasol yn elfen mor hanfodol o hynny. Fe wyddom, ac rwyf eisoes wedi clywed fy hun gan arweinwyr awdurdodau lleol a chynghorwyr, am y pwysau sydd ar awdurdodau lleol oherwydd gofal cymdeithasol. Rwy’n awyddus i weithio gydag Aelod y Cabinet dros ofal cymdeithasol hefyd, y Gweinidog gofal cymdeithasol, ar hyn, ac Aelod y Cabinet dros iechyd a gofal cymdeithasol, oherwydd os oes ffordd y gallwn gael ffocws go iawn yn y maes hwn, yn enwedig i gael pobl allan o ysbytai, gwn fod hynny'n rhywbeth y mae'r Prif Weinidog wedi sôn amdano dros beth amser bellach. Felly, credaf y bydd cael y ffocws hwnnw a chydweithio ar draws portffolios o gymorth hefyd gyda llywodraeth leol, sy’n wirioneddol hanfodol.

Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.

Thank you, Llywydd. I also look forward to working with you on the housing portfolio. Yesterday, we discussed the findings of the Audit Wales report that stated that the Welsh Government target of 20,000 social homes won't be reached without significant additional expenditure. To be specific, the Auditor General for Wales states that there's a need for as much as between £580 million and £740 million of capital expenditure in addition to the current financial assumptions to get close to that target by March 2026. Do you agree with the findings of this report? And how do you respond to that? 

Diolch, Siân. Fel y dywedais, diolch eto am eich croeso cynnes hefyd—edrychaf ymlaen at weithio gyda chi yn y portffolio hwn—ac am y gwaith awdurdod lleol a wnaethoch chi'n flaenorol. Fel y soniais ddoe, rwy'n croesawu adroddiad Archwilio Cymru, a hoffwn gofnodi fy niolch iddynt am y gwaith y maent wedi'i wneud. Rwyf wedi derbyn pob un o’r argymhellion yn yr adroddiad hwnnw ac mae swyddogion wedi ymateb i hynny.

Okay. But that didn't answer the question on the additional finance that they've identified as being essential to move things forward.

However, it was noted yesterday that almost 140,000 people were on social housing waiting lists. Although these people are waiting for affordable accommodation, many will be pushed into homelessness, into debt and into poverty. We do know that current pressures on homelessness services are unsustainable and vast, and we also know that the best way of helping people and reducing the pressure on services is to move people to long-term appropriate accommodation. But that won't be possible unless you enhance the social housing stock. So, can I ask, therefore, by how many are you looking to reduce the waiting list for social housing by the end of this Senedd? Or, in other words, how many people do you anticipate will be moved into social housing by the end of this Senedd term? 

Diolch, Siân. A dylwn fod wedi dweud mewn ymateb i’r cwestiwn cyntaf, o ran y ffigur y cyfeiriwyd ato yn adroddiad Archwilio Cymru, wyddoch chi, mae’n ddarlun cymhleth. Maent wedi sôn am gyllid, ond mae agweddau eraill ar y cyflenwad sydd eu hangen o ran sgiliau. Nid mater ariannol yn unig mohono. Credaf mai'r pwynt arall yr hoffwn ei wneud ar yr adroddiad hwnnw, mewn gwirionedd, yw ein bod wedi edrych ar yr adroddiad, rydym wedi'i dderbyn, rydym wedi derbyn yr argymhellion ynddo. Ac o ran sut rwy'n edrych ar y rhan hon o'r portffolio, mae a wnelo â sut y gallwn ddatgloi'r potensial sydd gennym eisoes. Wyddoch chi, fe ysgrifennais lythyr, yn gynharach yn yr haf, i holi pob awdurdod lleol a landlord cymdeithasol cofrestredig ynglŷn â'u sefyllfa, sut y gallwn wneud mwy, a beth yw'r mannau problemus o fewn eu hardaloedd, er mwyn cael y manylion, a byddaf yn edrych ar hynny'n agos iawn i weld beth arall sydd angen i ni ei wneud. Felly, nid wyf yn credu bod y cyfan yn ariannol o reidrwydd.

Ac o ran y rhestr, gwyddom fod angen mwy o gartrefi arnom. Wyddoch chi, mae gan bob un ohonom awydd gwirioneddol i weld cymaint â phosibl o gartrefi’n cael eu hadeiladu, ac rydym am i hynny ddigwydd cyn gynted â phosibl, fel y dywedais yn fy natganiad ddoe, ond mae'n rhaid inni ganolbwyntio ar rai o’r problemau real a wynebwn mewn gwahanol ardaloedd ledled Cymru.

Thank you very much. So, you're saying there's more to this than just financial barriers, but it's entirely clear, isn't it, that there isn't enough money available to reach the Welsh Government's target, as things currently stand. And the results of that are already known to us: more and more people pushed into debt and poverty and homelessness. Recently, the Deputy Prime Minister in Westminster, Angela Rayner, has been suggesting a major package of social housing building in the spending review next month. She's described this as,

'y don fwyaf o dai cymdeithasol ers cenhedlaeth.'

The housing charity, Shelter, has said that the UK Government would have to build 90,000 homes and flats for social rent in England to meet the UK Government's house building commitments, namely 1.5 million. According to Shelter, that would cost £11.8 billion to the Government in Westminster. So, what discussions are you having with that Government about its intention to increase the budget for building social housing? And more importantly, rather than just having discussions on the issue, what will be the implications in terms of possible consequentials for Wales? That is, what will be the likely consequentials that could emerge in relation to this big wave of social housing that’s going to be built, according to Angela Rayner?

Diolch, Siân. Fe sonioch chi am rai o'r materion sy'n ymwneud â phobl. Fel y dywedais eto ddoe, mae’r niferoedd y gwyddom eu bod mewn llety dros dro, neu'n bobl ddigartref, rydym yn clywed y niferoedd a’r ffigurau, ond unigolion yw'r rhain, ac ni ellir diystyru’r straen sydd ar bobl ychwaith.

Mae un o'r pwyntiau eraill yr hoffwn eu gwneud yn ymwneud â'r tasglu a gyhoeddais, a bydd hynny'n digwydd, ac fe gawn ragor o fanylion ynglŷn â hynny y byddaf yn eu cyflwyno i'r Senedd. Mae'n cynnwys edrych ar sut y gallwn ddadflocio rhai ardaloedd penodol a chael ffocws gwirioneddol ar sut y gallwn adeiladu mwy o gartrefi cymdeithasol yng Nghymru.

Rwyf wedi cael trafodaethau gyda swyddogion yn San Steffan. Roeddwn yn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn ddiweddar, ac yno, llwyddais i gael trafodaeth gyda’r Farwnes Stevenage, sydd yn y portffolio tai yno, a buom yn trafod rhai o’r problemau, yr heriau sy'n ein hwynebu yma yng Nghymru. Yn yr un modd, yn Lloegr, ac edrych ar sut y gallwn gydweithio lle gallwn.

O ran y ffigurau y gofynnoch chi amdanynt, nid yw’r rheini gennyf, ac mae hynny’n rhywbeth y gallaf ei rannu pan fydd gennyf fwy o wybodaeth.

Question 3, Joyce Watson.

Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu Ysgrifennydd y Cabinet i’w rôl newydd.

Diolch. Lansiwyd safon ansawdd tai Cymru newydd ym mis Hydref 2023 ac fe’i rhoddwyd ar waith o 1 Ebrill 2024 ymlaen. Mae landlordiaid cymdeithasol eisoes yn gweithio tuag at fodloni'r safon feiddgar ac uchelgeisiol hon. Bydd yr adroddiadau cyntaf ar gynnydd tuag at fodloni'r safon yn cael eu llunio yn ystod haf 2025.

Diolch am eich ateb. Gwyddom fod Llywodraeth Cymru wedi arwain y ffordd o ran gosod set gadarn o safonau sydd wedi helpu i drawsnewid rhywfaint o’r stoc dai cymdeithasol yn fy ardal i yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru. Bydd y diweddariad diweddar i’r safon, a ddaeth i rym, fel y dywedoch chi, ym mis Ebrill, yn gwella’r stoc dai cymdeithasol ymhellach. Rwy'n croesawu'r buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru i awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol yn fy rhanbarth ar gyfer 2024-25, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny, yn ei dro, yn eu helpu i gyflawni’r newidiadau a osodwyd gan y safon newydd. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno â mi ei bod yn hollbwysig fod safon ansawdd tai Cymru yn parhau i adlewyrchu'r ffordd y mae pobl yn byw, yn gweithio, a hefyd yn teimlo am eu cartrefi?

Diolch, Joyce, a diolch am eich cwestiwn, ac yn sicr, rwy’n cytuno bod hynny’n bwysig. Mae'r ychydig flynyddoedd diwethaf wedi arwain at newidiadau gwirioneddol gyflym ac annisgwyl, yn enwedig gyda'r pandemig byd-eang, ac mae hynny wedi newid yn llwyr sut y mae pobl yn byw ac yn gweithio a'r hyn sydd ei angen arnynt mewn cartref. Credaf fod pob un ohonom wedi meddwl am ein cartrefi ar ôl eistedd yno drwy'r pandemig. Ond mae gwerthfawrogiad o'n cartrefi yn uwch nag erioed, a dyna pam fod y safon ansawdd tai Cymru newydd yn canolbwyntio i'r fath raddau ar denantiaid, a chredaf fod hynny'n wirioneddol bwysig. Mae'r safon yn ymwneud â mwy na brics a morter, mae a wnelo â chreu cartrefi sy'n ddiogel, yn gyfforddus ac sy'n cynnal ffordd o fyw iach. Felly, rwy'n awyddus iawn fod hyn yn cael ei ddilyn. Rwy'n falch o weld hyn yn digwydd, ac rwy'n credu fy mod yn cytuno'n llwyr â'ch cwestiwn.

Rwy’n ddiolchgar i Joyce Watson am godi’r cwestiwn ar y safon ansawdd tai oherwydd, Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r gofynion yn y safonau yn helaeth ac yn gymeradwy, wrth gwrs, ond fe fyddwch yn gwybod yn well na neb fod miloedd o bobl, oddeutu 67,000 o bobl, ar restr aros am dai cymdeithasol ar hyn o bryd, ac mae’r gofynion yn y safon ansawdd tai, o ran ôl-osod ac o ran cartrefi newydd, yn ei gwneud yn anos adeiladu tai newydd, ac i fwy o dai gael eu hadeiladu i gefnogi’r bobl sydd ar hyn o bryd naill ai’n ddigartref, yn byw mewn gwely a brecwast neu angen eu cartref eu hunain yn ddybryd. A ydych chi'n credu bod y cydbwysedd yn iawn gennych ar hyn o bryd o ran chwarae ein rhan i fynd i’r afael â newid hinsawdd a sicrhau bod ein tai o safon briodol i gefnogi hynny ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol, gan sicrhau hefyd fod gan genhedlaeth heddiw dŷ i fyw ynddo?

Diolch, Sam. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn meddwl am hynny, ond mae'n gydbwysedd go iawn, oherwydd rhaid inni beidio â chyfaddawdu ar y safonau yn y llefydd y gofynnwn i bobl fyw ynddynt. Fel y dywedais, cartref yw hwn, ac rydym am i bobl fyw mewn cartrefi a thai o ansawdd da. Mae'r safon yn adeiladu ar gyflawniadau rhagorol ei rhagflaenydd, ond mae'r safon newydd yn cadw'r gofyniad gwrth-dlodi sy'n sail i'r gwaith ac yn gwella effeithlonrwydd ynni gyda'r nod o roi mwy o arian ym mhocedi tenantiaid a chefnogi eu cysur a'u llesiant. Mae'n safon feiddgar a blaengar. Rwy'n credu ei bod yn bwysig nad ydym yn cyfaddawdu, ond mae'n hanfodol edrych ar y cydbwysedd, oherwydd fel y dywedwch yn gywir ddigon, mae angen mwy o gartrefi arnom.

Diolch, John. Mae cysgu allan yn fater cymhleth, ac rydym yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol i ddarparu allgymorth dyfal cefnogol nid yn unig i gynorthwyo pobl oddi ar y strydoedd i mewn i lety, ond i sicrhau eu bod yn cael cymorth i'w helpu i aros mewn llety.

Diolch am hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae a wnelo un agwedd arwyddocaol ar ddigartrefedd â charcharorion a ryddheir o'r ddalfa. Mae 13 y cant o garcharorion Cymru a Lloegr yn cael eu rhyddhau heb gartref i fynd iddo, ac mae'r Prif Arolygydd Prawf yn dweud mai digartrefedd yw'r ffactor mwyaf sy'n gwneud i bobl aildroseddu neu'n dorri amodau eu trwydded. Mae ffigurau'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn dangos bod tua 332 o bobl a reolir gan wasanaethau prawf Cymru yn cysgu allan yn 2022-23, sef cynnydd o 210 y cant o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Felly, mae'n rhan bwysig o fynd i'r afael â chysgu allan yng Nghymru, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn amlwg, mae'r bobl hyn yn agored i niwed, ac os ydym am iddynt gael eu hadsefydlu a pheidio ag aildroseddu, a fyddai'n gymaint o hwb iddynt eu hunain, eu teuluoedd a'u cymunedau, mae angen inni sicrhau bod ganddynt gartref sefydlog a digonol. Ysgrifennydd y Cabinet, yn enwedig o ystyried polisi presennol Llywodraeth y DU o ryddhau'n gynnar o'r carchar, sydd, yn amlwg, yn arwain at lawer mwy o bobl yn gadael y ddalfa ac angen cartref, a wnewch chi ystyried gweithio gydag awdurdodau lleol, carchardai ac eraill i weld pa gamau, pa fesurau y gellir eu rhoi ar waith i sicrhau bod gan bawb sy'n cael eu rhyddhau o'r carchar yng Nghymru gartref i fynd iddo.

Diolch, John. Yn bendant, mae'n bwysig, ac unwaith eto, mae'r ffigurau a nodwyd gennych yn unigolion, onid ydynt, ac fe wyddom fod pwysau ar awdurdodau lleol ar hyn o bryd o ran faint o bobl sydd angen cartref. Fel rydych chi wedi dweud yn gywir ddigon, rhaid i nifer o bartneriaid weithio gyda'i gilydd ar hyn, oherwydd nid un cyfrifoldeb yn unig ydyw. Rwy'n credu mai un o'r elfennau hanfodol yw bod rhannu gwybodaeth o ansawdd uchel rhwng y gwasanaeth carchardai ac awdurdodau lleol yn amserol yn allweddol er mwyn sicrhau bod y timau opsiynau tai, sy'n gwneud gwaith mor wych, yn gallu cynllunio'n effeithiol i sicrhau nad yw pobl sy'n gadael sefydliadau diogel mewn perygl o fod yn ddigartref, felly ceisio gwneud hynny'n gynnar.

Gwn fod Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn adrodd bod rhyddhau'r gyfran gyntaf o bobl o dan gynllun Llywodraeth y DU ar 10 Medi wedi mynd yn weddol dda, felly rydym yn dysgu o hynny. Cefnogwyd hyn gan waith partneriaeth effeithiol iawn. Rydym yn gwybod y gall gwasanaethau datganoledig fel tai chwarae rhan bwysig iawn yn atal pobl rhag aildroseddu, ac fel y dywedais, rydym yn gweithio'n agos gyda Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EF i roi cymaint o feddwl i hyn ag y gallwn. Mae awdurdodau lleol yn gweithio'n gyflym i ddod o hyd i lety. Rwy'n credu, weithiau, y gallai ymddangos yn nifer fach ym mhob ardal awdurdod lleol, ond weithiau gall hynny fynd â nhw dros y dibyn, mewn gwirionedd. Felly, mae'r nifer sydd angen cymorth digartrefedd yn parhau'n uchel. Ond rwy'n gwybod bod awdurdodau lleol yn gweithio'n galed iawn yn y maes hwn, mae llawer o dimau'n gwneud hynny, ac rwy'n ddiolchgar iddynt am yr holl waith a wnânt ar hyn, oherwydd mae'n bwysig iawn ein bod yn gwneud cymaint ag y gallwn i atal hynny cyn bod pobl mewn perygl o ddigartrefedd.

Diolch, John, am godi'r mater pwysig hwn. Ysgrifennydd y Cabinet, yn anffodus, rydym wedi gweld cynnydd o 65 y cant yn nifer y bobl sy'n cysgu allan dros y 12 mis diwethaf. Mewn trefi ar draws fy rhanbarth i, a ledled Cymru yn wir, gorfodir pobl i gysgu mewn pebyll ar unrhyw ddarn o dir sydd ar gael. Ym Mhorthcawl, mae hyn yn cynnwys y gylchfan ar y prif lwybr i mewn i'r dref. Fodd bynnag, yr hyn a wnaeth fy synnu'n fwy oedd adroddiad arbennig Sky News ddoe, a siaradodd â charcharorion wedi eu rhyddhau'n gynnar a oedd wedi cael eu gorfodi i gysgu allan. Dywedodd un dyn a gafodd ei gyfweld ei fod yn byw mewn mynwent ym Mhen-y-bont ar Ogwr a'i fod yn ystyried aildroseddu cyn y gaeaf er mwyn iddo gael rhywle cynnes i fyw. Ysgrifennydd y Cabinet, sut ydych chi'n gweithio gydag awdurdodau lleol ledled Cymru a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder i sicrhau bod cyn-droseddwyr yn cael llety ar ôl cael eu rhyddhau o'r carchar? Diolch.

Diolch, Altaf. Fel y dywedais, mae llawer o waith yn digwydd yn y maes hwn ac mae'n waith ar draws Llywodraethau, ar draws partneriaethau. Mae'r awdurdodau lleol yn chwarae eu rôl yn dda, ac mae'r timau tai sydd â'r dasg o wneud hyn yn dweud y gallent ymddangos yn nifer fach weithiau, ond mewn gwirionedd, gall fod yn bwynt critigol i awdurdodau lleol.

Fel y gwyddoch, Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am reoli troseddwyr, ond mae Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EF yn arwain ar sicrhau bod pobl yn y ddalfa a'r gymuned yn cael eu rheoli'n effeithiol fel bod y risg o aildroseddu'n cael ei lleihau, a'u bod yn cael cefnogaeth i adsefydlu. Felly, mae llawer o waith yn digwydd ar hyn. Fel y dywedais, rydym yn dysgu wrth inni fynd yn ein blaenau yma, am mai ar 10 Medi y cafwyd y gyfran gyntaf yn y cynllun hwnnw, felly mae'n ddyddiau cynnar o hyd, ond byddwn yn cadw llygad barcud ar hyn ac yn parhau i weithio mor agos â phosibl gyda phawb sy'n gysylltiedig â'r mater.

Fel Llywodraeth, rydym wedi diogelu gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen cyn belled ag y bo modd. Mae awdurdodau lleol wedi cael setliad o £5.72 biliwn eleni, cynnydd o 3.3 y cant ar sail debyg am debyg o'i gymharu â 2023-24.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe wnaeth y Democratiaid Rhyddfrydol sy'n rhedeg Cyngor Sir Powys godi'r dreth gyngor 7.5 y cant eleni ac maent yn rhagweld y bydd yn codi 5 y cant y flwyddyn nesaf. Mae hyn i gyd wedi dod yn amlwg ar adeg pan fo nifer yr uwch-reolwyr yng Nghyngor Sir Powys sy'n cael dros £70,000 y flwyddyn wedi dyblu. Er eu bod wedi dyblu'r nifer honno, maent wedi penderfynu torri gwasanaethau ailgylchu cardbord cymunedol, wedi dileu gwasanaethau hamdden mewn trefi a hefyd wedi gadael i rai o'n ffyrdd fynd yn ôl i fod yn ddim ond cerrig mân, a'r cyfan er mwyn arbed arian. Ysgrifennydd y Cabinet, beth y gallwch chi ei wneud i sicrhau bod y Democratiaid Rhyddfrydol yng Nghyngor Sir Powys yn gwario'r arian yn ddoethach ac yn diogelu gwasanaethau rheng flaen rhag toriadau ariannol? Oherwydd os na fydd rhywbeth yn cael ei wneud i amddiffyn Cyngor Sir Powys rhag y Democratiaid Rhyddfrydol, y cyfan a fydd gennym fydd uwch-reolwyr a dim staff rheng flaen i ddarparu'r gwasanaethau sydd eu hangen arnom i gyd. 

Diolch, James. Rwy'n gweld beth rydych chi'n ceisio ei wneud, ond diolch am y cwestiwn. Mae'r cyllid craidd heb ei neilltuo, fel y gwyddoch; awdurdodau lleol sydd i benderfynu ar ddyraniad cyllid ar gyfer eu gwasanaethau. Mae awdurdodau lleol wedi blaenoriaethu gofal cymdeithasol ac addysg ers blynyddoedd lawer, ac mae hyn yn anochel wedi golygu bod gwasanaethau eraill wedi bod o dan fwy o bwysau am arbedion effeithlonrwydd. Rwy'n edrych ymlaen at ymweld â Chyngor Sir Powys cyn bo hir a gobeithio y byddaf yn eu gweld yn fuan. Edrychaf ymlaen at weithio gyda nhw, fel gydag awdurdodau lleol eraill yng Nghymru.

Yn dilyn dros ddegawd o gyni, pwysau chwyddiant enfawr ac anghenion cynyddol, mae cynghorau bellach ar eu gliniau. Maent wedi ad-drefnu, ailstrwythuro a diwygio, gyda phob cyngor yn gorfod gwneud miliynau o bunnoedd o arbedion. Dywedodd llefarydd ariannol Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Anthony Hunt, fod eleni'n hollbwysig. Maent yn gobeithio y bydd pwysau chwyddiant y flwyddyn nesaf yn lleihau, felly hoffwn ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet: a ydych chi'n cytuno y byddai cyllid dirprwyedig wedi'i glustnodi'n uniongyrchol i awdurdodau lleol yn helpu pethau fel na fyddai'n rhaid iddynt fynd trwy broses hir a thrwm ar adnoddau o gyflwyno ceisiadau am grantiau? Hefyd, pa sylwadau a gyflwynir gennych i Lywodraeth y DU? Maent yn sôn y bydd yn cymryd amser i ymdrin â'r diffyg ac y bydd y dyfodol yn well, ond mae eleni'n gwbl hanfodol i awdurdodau lleol, gan fod cynghorau ledled y DU, nid yng Nghymru'n unig, yn wynebu methdaliad. Diolch.  

Diolch am y cwestiwn, Carolyn. Rydym yn cydymdeimlo'n fawr â'r pwysau ariannol sydd ar awdurdodau lleol, yn enwedig cyflogau, gan gynnwys y cyflog byw gwirioneddol mewn gofal cymdeithasol. Rydym yn gwneud popeth y gallwn ei wneud, ond rydym yn effro iawn i'r pwysau sydd arnynt. Rydym yn edrych ar leihau beichiau diangen ar awdurdodau lleol. O ran grantiau, gwnaed rhywfaint o waith eisoes, ac rwy'n awyddus i edrych ar ffyrdd eraill y gallwn wneud hynny. Bydd hynny'n cael ei wneud drwy drafod ac mewn cydweithrediad ag awdurdodau lleol, ac rwy'n siŵr y bydd hyn yn rhywbeth a godir gyda mi ar yr ymweliadau niferus yr edrychaf ymlaen atynt yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf.

Question 6, Mike Hedges.

Mae'n ddrwg gennyf, roeddwn yn aros i fy meicroffon gael ei agor.

Mae ein rhaglen adfer yn mynd rhagddi'n dda. Mae gwaith ar y gweill ar 50 o adeiladau'r sector preifat, ac mae pob un o'r 12 datblygwr mawr wedi ymrwymo i'n cytundeb datblygwyr.

Fis Medi diwethaf, fe wnaeth Bellway Homes arwyddo cytundeb cyfreithiol gyda Llywodraeth Cymru ynglŷn â datblygiad Altamar. Roedd y cytundeb yn ei gwneud yn ofynnol cynnal arolwg annibynnol, a gwnaed hyn ym mis Chwefror 2024. Dim ond ar ddechrau'r mis hwn y rhyddhaodd Bellway ganlyniadau'r arolwg. Ers hynny mae Bellway wedi dweud bod angen gwneud arolygon pellach ar ddrysau tân a dur adeiladu. Pryd y gall pobl sy'n byw mewn datblygiadau fel hyn ddisgwyl i'r gwaith adfer ddechrau?

Diolch am y cwestiwn, Mike, ac fe wn am eich diddordeb hirsefydlog mewn diogelwch adeiladu yma yn y Senedd yn arbennig. Mae ein rhaglen adfer wedi mabwysiadu dull o weithredu ar sail adeilad cyfan, sy'n ystyried diogelwch tân mewnol ac allanol, felly nid cladin allanol yn unig, ac mae'n rhoi diogelwch pobl yn gyntaf. Ar hyn o bryd mae yna 238 o adeiladau daliadaeth breifat yng Nghymru; cadarnhawyd bod tri adeilad wedi'u cwblhau, ac mae gwaith wedi dechrau ar y safle ar y 50 adeilad y soniais amdanynt. Rydym wedi cael gwybod nad oes angen gwaith diogelwch tân ar saith adeilad. Ar eich pwynt penodol am Altamar yn eich etholaeth, mae swyddogion yn gweithio'n agos gyda Bellway, datblygwr Altamar, i sicrhau bod cynnydd yn cael ei wneud a bod gwaith yn dechrau cyn gynted â phosibl.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n siŵr fod llawer ohonom yma yn cael sawl e-bost bob dydd gan breswylwyr adeiladau uchel sy'n pryderu am ddiogelwch tân, arafwch y gwaith adfer a'r costau y mae'n ofynnol iddynt eu talu. Maent wedi cyrraedd pen eu tennyn, ac yn teimlo eu bod yn cael eu hanwybyddu'n llwyr a dweud y gwir. Yn dilyn y golygfeydd brawychus ddiwedd mis Awst mewn adeilad uchel yn Dagenham, ysgrifennodd y Welsh Cladiators atoch ddwywaith yn gofyn am gyfarfod. Byddai dweud eu bod wedi eu siomi'n ddirfawr gan eich gwrthodiad yn danosodiad. Maent wedi dweud ar sawl achlysur nad ydynt yn credu mai'r grŵp rhanddeiliaid yw'r fforwm priodol i leisio eu pryderon, a gall y rhai ohonom sydd wedi cyfarfod â hwy dystio i'r dystiolaeth bwerus sydd ganddynt, a'r dystiolaeth emosiynol iawn. Rwy'n deall eich bod yn brysur iawn—mae gennych bortffolio eang—ond a wnewch chi ailystyried a chytuno i gyfarfod â grŵp ymgyrchu y sgandal diogelwch adeiladau yma yng Nghymru? Diolch yn fawr.

Diolch, Rhys, ac unwaith eto, rwy'n cydnabod eich gwaith chi yn y maes hwn hefyd. Mynychais gyfarfod o'r grŵp rhanddeiliaid strategol ar ddiogelwch adeiladu ddoe, lle roedd cynrychiolwyr o'r Cladiators, yn ogystal ag eraill yn y grŵp hwnnw sy'n cymryd rhan, ac mae hynny'n ddefnyddiol iawn. Rwy'n credu ei fod yn deimlad cyffredinol, gan imi ofyn sut oedd pobl yn teimlo am y grŵp, ac a oeddent yn gallu trafod pethau yno, ac rwy'n credu bod yna deimlad cryf fod y grŵp yn gweithio'n dda. Cafwyd diweddariad ar ddatblygwyr a gwaith adfer yn y cyfarfod hwnnw. Roeddwn i'n meddwl mai dyna'r cyfarfod gorau i fynd iddo ar unwaith mae'n debyg, gan mai ers amser byr yn unig y bûm yn y swydd. Rhoddodd hyn gyfle i mi glywed gan bawb sydd â diddordeb yn y maes ac sy'n canolbwyntio ar y gwaith hwnnw. Rwyf bob amser yn hapus i gyfarfod â phobl i drafod materion penodol, ond ar y cychwyn, rwy'n credu mai ddoe oedd y cyfarfod, a chafodd pawb gyfle i siarad â mi am hynny. Ond rwyf bob amser yn hapus i gyfarfod.

Er nad oes gennym gymuned ymarfer benodol ar gyfer y grant tai cymdeithasol ar hyn o bryd, mae gennym gydweithrediad helaeth a chysylltiadau cryf ar draws y sector tai, gyda landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ac awdurdodau lleol. Fodd bynnag, rydym yn agored i archwilio cymuned ymarfer fwy ffurfiol.

Diolch am yr ateb. Mae cymunedau ymarfer wedi cael eu defnyddio'n llwyddiannus mewn gwahanol feysydd o weithgarwch Llywodraeth Cymru, gan gynnwys yr economi sylfaenol a rhaglen ddatgarboneiddio Llywodraeth Cymru, lle mae 70 o gyfranogwyr o bob sector yn cyfarfod bob yn ail fis i edrych ar sut y gallant ledaenu a chwyddo arferion da. O ystyried bod oddeutu £250 miliwn o wariant ar y grant tai cymdeithasol bob blwyddyn, a bod y Llywodraeth yn cael ei herio i gyrraedd ei tharged o 20,000 o gartrefi newydd, a fyddai'r Gweinidog yn ystyried sefydlu tasg benodol i gefnogi'r sector, i yrru'r defnydd o ddeunyddiau lleol, cefnogi'r economi sylfaenol, a helpu gweithredwyr gwahanol i gyrraedd ein targed?

Diolch, Lee. Diolch am hynny. Rwy'n gwybod eich bod wedi codi'r pwynt hwn gyda mi yn gyffredinol yn y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ychydig wythnosau yn ôl, ac yn sgil hynny, rwyf wedi gofyn i fy swyddogion adolygu'r rhwydweithiau a'r fforymau presennol, ac i archwilio a fyddai cymuned ymarfer grant tai cymdeithasol mwy ffurfiol yn rhywbeth a allai fod o werth gwirioneddol. Felly, fe roddaf y wybodaeth ddiweddaraf i chi am hynny, ond rydym yn ymchwilio i'r mater. Felly, diolch am yr awgrym.

Finally, question 8, Peredur Owen Griffiths.

Diolch, Peredur. Yn 2024-25, mae'r Llywodraeth yn darparu cyllid refeniw heb ei neilltuo o dros £5.72 biliwn a thros £1 biliwn mewn cyllid grant penodol i gefnogi awdurdodau lleol i ddarparu gwasanaethau statudol ac anstatudol. Mae cynghorau lleol yn gyrff a etholir yn uniongyrchol gyda chyfrifoldeb am y dewisiadau a wnânt ynghylch blaenoriaethau gwasanaethau lleol.

Thank you for that response, and welcome to your role.

Dull arall posibl o wneud hyn fyddai hawl gymunedol i brynu. Rwy'n nodi datganiad diweddar y Llywodraeth ar y comisiwn asedau cymunedol, a gyhoeddwyd ar 24 Medi. Nid yw fy nghwestiwn mewn unrhyw fodd yn beirniadu'r bobl neu'r sefydliadau sy'n ymwneud â'r comisiwn hwnnw, ond mae'n rhaid imi ddweud pa mor siomedig yw hi fod Cymru, yn 2024, yn dal heb ddeddfwriaeth sy'n rhoi hawl i gymunedau brynu asedau lleol. Mae hyn yn rhywbeth y mae cymunedau yn Lloegr wedi ei fwynhau ers bron i ddegawd a hanner, ac mae'r Llywodraeth SNP hefyd wedi cyflwyno deddfwriaeth debyg ond llawer cryfach yn yr Alban. A yw'n syndod fod melin drafod y Sefydliad Materion Cymreig wedi disgrifio cymunedau Cymru fel y rhai sydd wedi'u grymuso leiaf ym Mhrydain o ran diogelu tir ac asedau? Mae hyn o ddiddordeb arbennig yn y rhanbarth a gynrychiolir gennyf, lle mae cabinet Llafur Caerffili newydd benderfynu cau plasty Tuduraidd gwych ac amgueddfa fyw Llancaiach Fawr. Byddai deddfwriaeth o'r fath wedi bod yn opsiwn amgen i'r awdurdod lleol a'r gymuned leol. Am ba hyd y bydd yn rhaid i gymunedau Cymru aros i fwynhau hawliau a manteision asedau cymunedol y mae eu cymheiriaid yn y DU wedi gallu ei wneud ers blynyddoedd? Am ba hyd y bydd yn rhaid i awdurdodau lleol aros am ddulliau ychwanegol i allu helpu yn y maes hwn? A faint mwy o adeiladau y bydd ein cymunedau yn eu colli cyn i'r Llywodraeth hon fynd i'r afael â hyn?

Diolch, Peredur. Ar y comisiwn asedau cymunedol y sonioch chi amdano, cyhoeddwyd datganiad ysgrifenedig ar 24 Medi. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod cyfleusterau cymunedol yn cael eu diogelu lle bynnag y bo'n bosibl. Mae'r ymrwymiad hwn wedi arwain at sefydlu'r comisiwn hwnnw, yn dilyn y gwaith a wnaed gan Bwyllgor Llywodraeth Leol a Thai y Senedd, y mae fy nghyd-Aelod John Griffiths yn ei gadeirio. Fe ddatblygodd ac fe gyhoeddodd Ystadau Cymru ganllaw arferion gorau ar gyfer trosglwyddo asedau cymunedol yn 2019, ac roedd yn cynnwys canllaw ar ddiwydrwydd dyladwy, enghraifft ymarferol o'r broses drosglwyddo ac astudiaethau achos go iawn. Mae'r canllawiau i gael eu hadolygu yn 2025, yn unol ag argymhellion gan y comisiwn asedau cymunedol. Felly, mae yna gynlluniau ar y gweill. Fe wyddom pa mor bwysig yw asedau cymunedol, ac rwyf wedi gweld enghreifftiau lle mae hynny wedi gweithio'n dda dros ben. Ond fel y dywedais, trefnwyd adolygiad o hynny ar gyfer 2025.

I thank the Cabinet Secretary. 

The next item will be the questions to the Cabinet Secretary for Education. The first question is from Janet Finch-Saunders. 

Mae gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy un uned cyfeirio disgyblion, Canolfan Addysg Conwy, sy'n darparu addysg i blant rhwng pump ac 16 oed. Mae'r uned cyfeirio disgyblion wedi'i lleoli ar dri safle ym Mhenmaenrhos, Penrhos a Llandudno.

Diolch. Deallaf fod rhywun wedi cysylltu â hwy am ymateb i'r cwestiwn hwn, sy'n ddiddorol iawn. Yn ôl adroddiad blynyddol Estyn, mae 22 uned cyfeirio disgyblion yng Nghymru yn cefnogi 969 o fyfyrwyr. Ar un adeg, yr unedau cyfeirio disgyblion oedd y lleoliad a ddefnyddid amlaf, gyda bron 50 y cant o'r holl gofrestriadau. Mae Estyn wedi nodi, ers y pandemig, fod awdurdodau lleol wedi nodi cynnydd yn y cyfraddau cyfeirio. Ar ôl siarad â chyngor Conwy fy hun, maent wedi gweld cynnydd yn y ceisiadau am ddarpariaeth ddysgu ychwanegol wedi'i hariannu a'i safoni gan yr awdurdod lleol dros y blynyddoedd diwethaf, ac yn wir ar ymweliad o amgylch fy ysgolion lleol, maent yn dweud eu bod yn ei chael hi'n anodd iawn cael lle yn yr unedau cyfeirio disgyblion yno. Mae hynny'n golygu bod yr unedau hyn, ac unrhyw gymorth ar gyfer anghenion ychwanegol, angen cyllid ychwanegol.

Nawr, ar nifer o achlysuron nodais fod y fformiwla ariannu'n gwbl annigonol i Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, yn y ddemograffeg hŷn, ond yn amlwg yma mae angen cyllid wedi'i dargedu i gefnogi plant sy'n ei chael hi'n anodd iawn. Pa gyllid ychwanegol, felly, y byddwch chi'n ei ddarparu yn 2025-26 i gynorthwyo gyda'r galw cynyddol am ddarpariaeth ddysgu ychwanegol? Diolch.

A gaf i ddiolch i Janet Finch-Saunders am y cwestiwn hwnnw, a chroesawu ei hymrwymiad hefyd i'r bobl ifanc sy'n derbyn addysg mewn lleoliadau heblaw yn yr ysgol? Rwy'n gwybod ei fod yn rhywbeth y mae hi wedi bod â diddordeb ynddo ers amser maith. Fel y gŵyr, mae unedau cyfeirio disgyblion yn rhan hanfodol o sicrhau bod plant na allant fynychu ysgol yn cael addysg addas, ac maent yn cefnogi dysgwyr i oresgyn yr heriau sy'n eu hwynebu, i gyflawni eu potensial ac i drosglwyddo'n gadarnhaol yn ôl i'r ysgol, i'r coleg neu i mewn i waith.

Fel y dywedodd yn gywir ddigon, rydym yn ymwybodol, ers y pandemig, fod y galw am leoedd yn yr unedau cyfeirio disgyblion wedi cynyddu'n sylweddol yng Nghymru, ac mae awdurdodau lleol yn gweithio i ymateb i'r cynnydd hwn ac yn cynyddu nifer y lleoedd sydd ar gael mewn unedau cyfeirio disgyblion. Fel y sonioch chi, fe gysylltodd swyddogion â'ch awdurdod lleol ac rwy'n falch o ddweud nad oes ganddynt restr aros ar gyfer eu hunedau cyfeirio disgyblion ar hyn o bryd. [Torri ar draws.] Wel, dyna a ddywedodd eich awdurdod lleol chi wrth swyddogion. Cawsom wybod gan y cyngor nad oes unrhyw ddysgwyr yn aros am leoliad yng Nghonwy. Fodd bynnag, maent wedi gweld cynnydd yn y ceisiadau am ddarpariaeth ddysgu ychwanegol a ariennir gan awdurdodau lleol, ac maent hefyd wedi ymestyn y ddarpariaeth arbenigol ar gyfer dysgwyr niwrowahanol yn enwedig.

Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn falch o wybod hefyd ein bod yn rhoi trefniadau ar waith i gasglu data am amseroedd aros ar gyfer lleoliadau addysg heblaw yn yr ysgol ac unedau cyfeirio disgyblion yn genedlaethol, ac os yw'r Aelod yn ymwybodol o achosion lle mae'n teimlo nad yw'r cyngor yn ymwybodol eu bod yn aros, a gaf i awgrymu ei bod hi'n ysgrifennu ataf?

Mae sicrhau bod pob addysgwr yn gallu cael mynediad at ddysgu proffesiynol gydol eu gyrfa yn rhan annatod o'n gweledigaeth ar gyfer addysg yng Nghymru. Mae'r hawl i ddysgu proffesiynol cenedlaethol, a lansiwyd yn 2022, eisoes yn chwarae rhan allweddol yn darparu mynediad i'n haddysgwyr at ddysgu proffesiynol o ansawdd uchel o ddechrau eu gyrfa i arweinyddiaeth systemau.

Some weeks ago, I asked a written question of you on this issue, asking simply: how many professional learning opportunities have been available to staff in the education profession over the past five years? Now, I was shocked by the answer that I received, namely, and I quote:

'The Welsh Government does not collect the requested information.'

And you encouraged me to contact other stakeholders to get a response to my question. Now, it's important that we should remind each other that the Welsh Government has spent almost £36 million on professional learning opportunities, and that the previous education Minister had made two statements in this Senedd on this issue, outlining the work of Government in this area. So, how on earth can the Cabinet Secretary measure the effectiveness and efficiency of her CPD provision if the most fundamental data on the issue isn't gathered and analysed? 

A gaf i ddiolch i Cefin Campbell am y cwestiwn hwnnw? Ac yn amlwg, rwy'n cofio'n iawn yr ateb ysgrifenedig a roddais i chi. Mae dysgu proffesiynol yn flaenoriaeth i ni; dyma'r llinell sylfaen absoliwt ar gyfer sicrhau y gallwn godi safonau mewn ysgolion. Mae'r hawl i ddysgu proffesiynol cenedlaethol yn dangos ein hymrwymiad i sicrhau bod pob addysgwr yn gallu cael mynediad at ddysgu proffesiynol o ansawdd drwy gydol eu gyrfa. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod, yn enwedig yn yr ymatebion a gawsom yn y gwaith ar yr adolygiad haen ganol, sef y rhaglen partneriaeth gwella ysgolion bellach, fod llawer o bryder ymhlith addysgwyr ac arweinwyr ysgolion am yr hyn a ddisgrifiwyd fel y cynnwrf ynghylch dysgu proffesiynol. Ac yn yr hyn a nodwyd gennych am y data Cyngor y Gweithlu Addysg, mae hyn yn enghraifft o hynny. 

Rydym yn dechrau darparu system ganolog fwy cydlynol, felly mae gennym un pwynt mynediad bellach at ddysgu proffesiynol o ansawdd drwy fan dysgu proffesiynol newydd a lansiwyd ar Hwb y llynedd. Ac rydym hefyd wedi rhoi camau ar waith nawr i warantu mynediad at ddysgu proffesiynol o ansawdd trwy broses ardystio drylwyr newydd, a lansiwyd ym mis Mawrth eleni, sy'n cael ei harwain gan banel cymeradwyo cenedlaethol dan gadeiryddiaeth yr Athro Ken Jones. 

Rwy'n ddiolchgar i chi am gydnabod y cyllid a fuddsoddwyd gennym mewn dysgu proffesiynol, ac rydym wedi parhau i'w gynnal gyda £12 miliwn arall wedi ei roi'n uniongyrchol i ysgolion eleni i alluogi pob addysgwr i gymryd rhan mewn dysgu proffesiynol. Ac rwy'n gwybod o fy sgyrsiau gydag ysgolion eu bod yn gwerthfawrogi'r cyfle hwnnw'n fawr. Mae hefyd yn wir, fodd bynnag, fod gennym fwy o waith i'w wneud yn y gofod hwn. Fel y gwyddoch, rydym yn gweithio ar y rhaglen partneriaeth gwella ysgolion. Bydd cyhoeddiadau pellach am hynny maes o law, a byddaf mewn sefyllfa i ddweud beth arall y byddwn yn ei wneud ynglŷn â chynnig dysgu proffesiynol cenedlaethol cydlynol yn y gofod hwnnw.

Ysgrifennydd y Cabinet, pan fyddaf yn mynd i siarad ag athrawon ac arweinwyr ysgolion ar draws fy etholaeth, ac yn fy amser ar y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, bydd llawer o athrawon ac arweinwyr ysgolion yn dweud wrthyf fod y beichiau ychwanegol sy'n cael eu rhoi arnynt yn eu hamddifadu o amser i wneud y dysgu proffesiynol parhaus a dysgu proffesiynol, boed yn ofynion ychwanegol y mae'n rhaid i athrawon eu gwneud mewn perthynas ag anghenion dysgu ychwanegol, neu'n gysylltiedig â methu cael digon o athrawon neu staff cymorth ysgol yn yr ystafell ddosbarth i'w galluogi i fynd i wneud hynny. Felly, pa gamau rydych chi'n eu cymryd i geisio lleihau'r baich ar ein hathrawon ac arweinwyr ysgolion fel y gallant wneud y dysgu proffesiynol parhaus, oherwydd os nad ydynt yn ei wneud, rydym yn gwneud cam â'r athrawon hynny a'r bobl ifanc yn yr ystafell ddosbarth nad ydynt yn cael y dulliau addysg diweddaraf yr ydym am weld ein pobl ifanc yn eu cael, fel y gallant adael yr ysgol a chyrraedd y gweithle yn ddinasyddion llawn a chyflawn? 

Diolch, James. Ac rydych chi'n llygad eich lle, mae dysgu proffesiynol o ansawdd yn gwbl hanfodol, ac rydym am i'n hathrawon a'n staff cymorth allu cael mynediad at hynny. Ac mae'n her, ac rwyf wedi dweud droeon yn y Siambr hon ein bod yn gofyn llawer gan ein hysgolion gyda'r genhadaeth i godi safonau, diwygio'r cwricwlwm ac anghenion dysgu ychwanegol, ac rwy'n hynod ymwybodol o hynny. Dyna un o'r rhesymau pam ein bod wedi darparu'r cyllid ychwanegol ar gyfer dysgu proffesiynol y gellir ei ddefnyddio mewn rhai ysgolion, os ydynt yn dewis gwneud hynny, i ryddhau staff i fanteisio ar gyfleoedd dysgu proffesiynol ac mae hynny'n bwysig iawn.

Ond rydych chi hefyd yn gwneud pwynt pwysig iawn am lwyth gwaith. Fe fyddwch yn ymwybodol fod hyn yn rhywbeth yr ydym yn gweithio'n agos arno gyda'n partneriaid yn yr undebau llafur. Mae gennym grŵp strategol ar lwyth gwaith mewn partneriaeth â'r undebau llafur yn Llywodraeth Cymru—mae iddo dair ffrwd waith—ac rydym hefyd yn datblygu offeryn effaith llwyth gwaith a ddefnyddir gennym yn Llywodraeth Cymru i asesu'r baich tebygol sy'n codi o unrhyw ddyletswyddau newydd a osodwn arnynt. Felly, rydym yn gweithio ar hyn, ond yn cydnabod bod mwy o waith i'w wneud.

Questions now from the party spokespeople. Welsh Conservative spokesperson, Tom Giffard.

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, adroddodd ITV ddydd Iau diwethaf fod 20 y cant o'n plant yng Nghymru yn ymarferol anllythrennog ar yr adeg y byddant yn mynd i'r ysgol uwchradd. Gennym ni hefyd y mae'r sgiliau darllen gwaethaf yn unman yn y Deyrnas Unedig. Nid yw honno'n record i fod yn falch ohoni ar ôl 25 mlynedd o Lafur yn rhedeg ein system addysg yng Nghymru. A rhan o'r rheswm yw'r ffordd y caiff plant eu dysgu i ddarllen yng Nghymru. Mae dangos ciwiau—yr arfer o ddysgu darllen drwy ddefnyddio lluniau fel ciwiau—yn arfer sydd wedi ei feirniadu'n rhyngwladol, ac eto dyna sut y mae plant mewn rhannau helaeth o Gymru yn cael eu dysgu i ddarllen.

Dywedodd yr arbenigwr addysg, Rhona Stainthorp, ar ôl edrych ar y ffordd y caiff plant eu dysgu i ddarllen yng Nghymru, wrth ITV:

'Rwyf wedi fy synnu. Rwyf wedi fy synnu'n fawr. Rwy'n credu bod hynny'n erchyll.'

Aeth ymlaen i ddweud:

'Yr holl dystiolaeth o... America, Awstralia a'r DU, yw bod yn rhaid ichi ddysgu plant ifanc i ddarllen y geiriau. Efallai fod y lluniau'n braf ac yn bert, ond nid ydynt yn eich helpu i ddarllen.'

Felly, pam mae ciwiau'n dal i gael eu defnyddio yn ysgolion Cymru?

Diolch, Tom. Rwy'n credu fy mod wedi bod yn glir iawn gyda phawb yn y Siambr hon fod codi safonau yn flaenoriaeth, fod gwella llythrennedd yn rhan allweddol o hynny ac nad ydym yn llaesu dwylo fel Llywodraeth mewn unrhyw ffordd ynglŷn â'r gwaith a wnawn ar hyn. Rwyf wedi bod yn glir fod llythrennedd yn brif flaenoriaeth i mi, a nodais eisoes yn y Siambr hon amrywiaeth o gamau ychwanegol a gymerwn i gefnogi llythrennedd, y byddwch yn eu cofio o fy natganiad cwricwlwm yn ôl yn yr haf.

Rwyf am fod yn glir iawn gyda chi, serch hynny, ein bod yn llwyr ddisgwyl i ffoneg gael ei addysgu yn ein hysgolion yng Nghymru. Rydym yn disgwyl i bob ysgol ddefnyddio ffoneg i ddysgu plant i ddarllen. A gaf i ddweud hefyd mai adroddiad Estyn 2012 oedd yr adroddiad y cyfeirioch chi ato, ac a nodwyd yn y darn gan ITV, felly mae hwnnw bellach yn 12 oed? Ond nid yw hynny'n golygu ein bod mewn unrhyw ffordd yn llaesu dwylo ynghylch yr heriau sy'n ein hwynebu. Roedd canlyniadau ein hasesiadau personol yn peri pryder, felly, mae hyn yn sicr yn ffocws, ac rwyf hefyd yn cydnabod bod angen inni wneud mwy i fod yn glir gydag ysgolion am y disgwyliadau ynghylch ffoneg.

Rwy'n credu bod y darn gan ITV yn glir iawn nad ysgolion ac athrawon oedd y broblem ac mai'r cyngor a roddir gan Lywodraeth Cymru oedd y broblem yn y maes hwn. A rhan o'r cyngor hwnnw yw'r datganiad a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn dweud nad oedd yn hyrwyddo dull penodol o addysgu darllen, sy'n gwrth-ddweud yr hyn a ddywedoch chi nawr am ffoneg. Ond dyna'n union yw'r broblem: mae addysgu drwy ddefnyddio ciwiau, fel sy'n cael ei wneud yn helaeth yn ysgolion Cymru, wedi cael ei disgrifio nid yn unig fel ffordd aneffeithiol o ddysgu pobl ifanc i ddarllen, ond ei bod yn niweidiol i blant ifanc, gan eu drysu, a hyd yn oed yn diddymu manteision ffoneg. Gwaharddwyd defnyddio ciwiau yn Lloegr yn 2005 am yr union reswm hwn. 

Dywedodd y Prif Weinidog ddoe y byddech chi'n gwneud datganiad ar hyn yn ystod y misoedd nesaf, ond rydych chi'n gwybod am y broblem hon ers 20 mlynedd. Ac ers diddymu ciwiau yn Lloegr, mae'r lefelau darllen yno ymhlith y goreuon yn y byd, ac yn lle hynny, yng Nghymru, mae gennym blant yn mynd i'r ysgol yn ymarferol anllythrennog—record y dylai eich plaid fod â chywilydd ohoni. Felly, ar ôl gwybod am yr effaith y mae ciwiau yn ei chael ar bobl ers 20 mlynedd, pam ar y ddaear nad yw Llywodraeth Cymru wedi gwahardd hyn yn gynt?

Wel, yn gyntaf oll, a gaf i ddweud na ddywedais mai ysgolion ac athrawon oedd y broblem—eich geiriau chi oedd hynny, nid fy rhai i? Rwyf wedi dweud bod gennym ddisgwyliad clir y bydd pob ysgol yn defnyddio ffoneg synthetig i addysgu darllen. Rwyf hefyd wedi dweud ein bod yn edrych ar beth arall y gallwn ei wneud i ail-bwysleisio'r disgwyliad hwnnw. Pe baech chi wedi bod yma ar gyfer fy natganiad cwricwlwm yn ôl yn yr haf, byddech yn cofio mai un o'r pethau a gyhoeddais oedd ein bod yn adolygu ein fframwaith llythrennedd a rhifedd ac rydym yn rhoi hynny ar sail statudol. Bydd hynny'n rhoi cyfle pellach i gryfhau disgwyliadau ar gyfer ysgolion mewn perthynas â ffoneg. Mae hyn wedi ei ysgrifennu mewn cyfraith yn y cwricwlwm ei hun yn rhan o fframwaith y cwricwlwm fod yn rhaid dysgu ffoneg ar gyfer ieithoedd a chyfathrebu. Felly, mae hynny'n glir iawn.

Nawr, o ran ciwiau, rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod bod athrawon yn weithwyr proffesiynol, eu bod yn adnabod eu dysgwyr, ac y bydd rhai plant efallai nad ydynt yn barod ar gyfer ffoneg. Efallai fod yna blant—. Rydym yn gwybod ein bod yn gweld mwy o blant â phroblemau lleferydd ac iaith, yn enwedig ers y pandemig, felly efallai y bydd plant yn dod i'r ysgol heb ddigon o leferydd i allu hollti geiriau yn y ffordd y mae ffoneg synthetig yn galw am ei wneud. Felly, ar y sail honno, bydd gan athrawon ddulliau eraill yn eu harfogaeth i gefnogi'r dysgwyr hynny y maent hwy'n eu hadnabod yn well na neb arall, ond unwaith eto, rydym yn hollol glir—ffoneg synthetig yw'r hyn rydym yn ei ddisgwyl fel y blociau adeiladu ar gyfer darllen yng Nghymru.

Fe ddywedoch chi eich bod wedi hyrwyddo ffoneg yn glir. Dyma eich datganiad yr wythnos diwethaf. Dyfyniad: nid yw Llywodraeth Cymru

'yn hyrwyddo unrhyw un dull penodol ar gyfer addysgu darllen'.

Dyna oedd eich dyfyniad yr wythnos diwethaf. Nid oes ryfedd nad yw ysgolion yn credu eich bod wedi bod yn glir, Ysgrifennydd y Cabinet. Serch hynny, gallaf ddweud wrthych pam fod safonau darllen yng Nghymru mor wael. Llywodraeth Lafur Cymru sy'n parhau i flaenoriaethu ideoleg dros dystiolaeth; awydd i wneud pethau'n wahanol, hyd yn oed os yw'r canlyniad yn waeth. Unwaith eto, i roi syniad i chi o raddfa'r broblem yr ydym yn sôn amdani yma, rwy'n dyfynnu yr Athro Rhona Stainthorp eto,

'Nid yw hynny'n rhywbeth y buaswn yn disgwyl ei ddarllen am addysgu mewn ysgol yn yr 21ain ganrif. Rydym wedi symud yn bell eithriadol oddi wrth hynny.'

A phan oedd rhieni pryderus yn gwylio'r adroddiad hwnnw gan ITV ar ein safonau darllen truenus yng Nghymru, gan chwilio am sicrwydd gan Lywodraeth Lafur Cymru, beth a welsant? Ysgrifennydd Cabinet y gofynnwyd iddi siarad ag ITV sawl gwaith i drafod y mater, ond a wrthododd wneud hynny. Fe wnaethant hefyd anfon rhestr o gwestiynau at eich adran ac ni chawsant mo'u hateb. Ble oeddech chi? Fe ddywedaf wrthych ble oeddech chi: yn llaesu dwylo, yn absennol o'r gwaith, yn cysgu wrth y llyw, yn claddu eich pen yn y tywod ac yn esgus nad yw'n broblem. Ac nid yw hynny'n mynd i weithio. Bydd yn gwneud cam â'n pobl ifanc. Felly, a wnewch chi ymrwymo, am unwaith, i ddilyn y dystiolaeth yn hytrach na'r ideoleg, a newid y canllawiau heddiw, fel nad oes rhagor o ddisgyblion yn dioddef oherwydd anghymhwysedd Llafur ym maes addysg?

Wel, Tom, rwy'n credu pe baech yn fy adnabod yn well, y byddech yn gwybod mai fi yw'r person olaf y gallech ei disgrifio fel rhywun sy'n absennol o'i gwaith. Fi hefyd yw'r person olaf y byddech yn disgwyl iddi flaenoriaethu ideoleg dros anghenion plant a phobl ifanc. Rwyf wedi bod yn glir iawn ers dechrau'r swydd hon mai dyna'r unig beth y mae gennyf ddiddordeb yn ei gyflawni yn y portffolio hwn: yr hyn sydd orau i blant a phobl ifanc. Dyna pam mai un o'r pethau cyntaf a wneuthum pan ddechreuais yn y swydd oedd nodi bod angen mwy o gefnogaeth ar ysgolion gyda'r cwricwlwm, ac mae hynny'n cynnwys llythrennedd a rhifedd, ac fe wnaethom gyhoeddi ym mis Gorffennaf ein bod yn darparu'r gefnogaeth honno. Rhan o'r gwaith hwnnw yw'r gefnogaeth genedlaethol ddwys ar gyfer llythrennedd yr ydym yn ei chyflwyno ledled Cymru nawr.

Ac os gallwn osgoi'r sgorio pwyntiau gwleidyddol am eiliad, credaf ei bod yn bwysig ein bod hefyd yn cydnabod y gwaith da iawn sy'n digwydd yn ein hysgolion. Er enghraifft, nododd adroddiad blynyddol diweddaraf Estyn ar gyfer 2022-23 fod y rhan fwyaf o ysgolion cynradd yn cynllunio'n effeithiol i ddatblygu sgiliau siarad, gwrando a darllen disgyblion, a bod sgiliau darllen ac ysgrifennu llawer o ddisgyblion yn cael eu datblygu'n briodol gan addysgwyr. Mewn ysgolion uwchradd, nododd yr adroddiad fod llawer o ddisgyblion yn dangos sgiliau darllen sylfaenol cadarn.

Ond nid oes gennyf asgwrn hunanfodlon yn fy nghorff. Rydym yn cydnabod bod rhagor o waith y mae'n rhaid inni ei wneud. Dyna pam ein bod yn gwneud mwy na chyflwyno'r gefnogaeth genedlaethol ddwys hon yn unig, rydym yn gosod y fframwaith ar sail statudol. Rydym yn casglu data drwy ein hasesiadau personol, sy'n rhywbeth nad ydynt yn ei wneud yn Lloegr. Rydym yn cyhoeddi'r wybodaeth honno fel ei bod yn agored ac yn hygyrch. A thrwy gydweithio â'n gweithwyr addysgu proffesiynol rhagorol, rwy'n hyderus y byddwn yn gwneud cynnydd.

Plaid Cymru spokesperson, Cefin Campbell.

Thank you very much, Llywydd. How many combined years of experience have left the teaching profession in Wales since 2016?

Sawl blwyddyn gyfunol o brofiad sydd wedi gadael—

Ie—sydd wedi gadael y proffesiwn addysgu ers 2016.

Wel, nid wyf yn credu bod y data hwnnw gennym, Cefin.

Wel, os nad oes gennych y data, gallaf roi'r data i chi nawr. Yn ôl eich ystadegau eich hun, mae bron i 100,000—wel, tua 92,000, i fod yn fanwl gywir—o flynyddoedd cyfunol o brofiad wedi gadael y proffesiwn addysgu yng Nghymru yn ystod yr wyth mlynedd diwethaf. Eich ystadegau chi yw'r rheini. Mae hynny'n gadael bwlch enfawr i'w lenwi. Ond yn y cyfnod hwnnw, mae Llywodraeth Cymru wedi methu cyrraedd ei thargedau recriwtio ei hun yn gyson, ac mae nifer yr athrawon sy'n gadael y proffesiwn yn gynnar yn eu gyrfaoedd ar y lefel uchaf erioed—dros 1,200 ers 2016 yn unig. Ysgrifennydd y Cabinet, mae fy nghwestiwn yn syml iawn: 'ydy' neu 'nac ydy', a yw hyn yn gynaliadwy?

Wel, o ran y ffigurau yr ydych wedi'u cyflwyno, byddaf yn sicr yn mynd yn ôl i edrych ar y rheini, er fy mod yn ei chael hi'n anodd iawn credu bod y ffigurau'n cael eu cyflwyno yn y ffordd honno o ran blynyddoedd o brofiad, oherwydd fy mhrofiad i o ddata Llywodraeth Cymru yw nad yw'r manylion yn mynd i lawr mor bell â hynny, ond fe edrychaf ar hynny. Ond wrth gwrs, nid wyf yn dadlau mewn unrhyw ffordd nad ydym yn wynebu heriau o ran recriwtio a chadw ein hathrawon, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym wedi'i drafod sawl gwaith yma yn y Siambr. Mae hwnnw'n ddarlun cymhleth, onid yw, yn enwedig ers y pandemig, ac nid oes un ateb syml ar gyfer cadw ein hathrawon. Mae'n ymwneud â chymorth llesiant, mae'n ymwneud â sicrhau bod ein hysgolion yn fannau apelgar i athrawon weithio ynddynt, mae'n ymwneud â sut rydym yn eu gwobrwyo, sut rydym yn lleihau'r pwysau ar eu llwyth gwaith.

Nawr, o ran targedau recriwtio, fel rydych chi'n eu galw—. Fe'u gelwir yn ddyraniadau bellach, ond rydym yn nodi dyraniadau, yn enwedig ar gyfer pynciau â phrinder. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r ymateb a anfonais at y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn ddiweddar ein bod yn gwneud yn dda iawn ar recriwtio cynradd; mae recriwtio uwchradd yn llawer mwy heriol. Mae'n llawer mwy heriol yng Nghymru, ac mae'n llawer mwy heriol dros y ffin hefyd. Dyna pam y mae gennym y cymhellion ar gyfer pynciau â blaenoriaeth, sy'n darparu arian ychwanegol ar gyfer pynciau fel gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg, y Gymraeg, ieithoedd tramor modern. Ond mae mwy y gallwn ei wneud bob amser, ac rwy'n croesawu'r ymchwiliad y mae'r pwyllgor yn ei wneud yn fawr, ac rwy'n edrych ymlaen at glywed eich barn, yn seiliedig ar y dystiolaeth a gasglwyd gennych, i weld a oes unrhyw beth pellach y gallwn ei wneud yn y gofod hwn.

Well, I'm not sure if I got the simple 'yes' or 'no' answer I was looking for, but, just for the record, it’s Plaid Cymru’s view, and the unions' view, very clearly, that the current situation when it comes to teacher recruitment and retention is not sustainable at all. Now, in answers to written questions that I tabled to you over the summer, I must admit that I was shocked to learn that the Welsh Government’s teacher recruitment and retention advisory board, which was set up to much fanfare in the last Senedd to provide expert advice to you on this issue, was disbanded last year, quietly and without a trace. Also, by your own admission, the Welsh Government doesn't gather even the most basic data on the effectiveness of its teacher training incentive schemes.

Ysgrifennydd y Cabinet, faint o gynlluniau cymhelliant a fydd heb eu mesur, arbenigwyr a fydd yn cael eu hanwybyddu, targedau recriwtio a fydd yn cael eu methu a blynyddoedd o brofiad addysgu a fydd wedi'u colli cyn y bydd Llywodraeth Cymru yn cyfaddef nad yw'r hyn y maent wedi bod yn ei wneud dros y 25 mlynedd diwethaf wedi gweithio?

Diolch am y cwestiynau hynny. Yn amlwg, cafodd y panel y cyfeirioch chi ato ei ddiddymu cyn imi ddod i'r swydd. Nid yw hynny'n golygu nad ydym yn cael cyngor arbenigol ar recriwtio a chadw athrawon. Ar hyn o bryd, rydym yn gwneud gwaith gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i edrych ar rai o'r problemau'n ymwneud â pham ei bod yn anodd recriwtio a chadw athrawon. Felly, rydym yn derbyn cyngor, ac rydym yn derbyn cyngor o amrywiaeth o ffynonellau. Nid yw'n wir dweud ychwaith na chaiff y cymhellion ar gyfer pynciau â blaenoriaeth mo'u mesur, oherwydd, fel y dywedais wrthych mewn ateb blaenorol, mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn ei wneud. Nid yw'n rhywbeth y gallwch ei wneud yn gyflym iawn. Felly, er enghraifft, gyda'r cymhellion cyfrwng Cymraeg, mae'n mynd i gymryd ychydig o amser i athrawon cyfrwng Cymraeg fynd drwy'r system, gwneud eu hyfforddiant, cael eu statws athro cymwysedig, dilyn eu proses sefydlu. Ond rwy'n gwbl ymrwymedig. Rwy'n meddwl bod data yn bwysig—mae'n eithriadol o bwysig. Mae'n rhywbeth a ddysgais yn fy rôl flaenorol. Rwy'n gofyn yn gyson am ragor o ddata ac yn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i wella'r data fel y gallwn fesur cynnydd.

Ysgolion annibynnol yw 5.3 y cant o gyfanswm yr ysgolion yng Nghymru ac maent yn cyfrannu at addysg 2.1 y cant o'r holl ddisgyblion. Mae Estyn yn arolygu pob ysgol annibynnol i werthuso ansawdd yr addysg ac i sicrhau bod pob ysgol yn cydymffurfio â'r safonau deddfwriaethol ar gyfer ysgolion annibynnol.

Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet, mae ysgolion annibynnol fel Haberdashers yn Nhrefynwy yn gwneud cyfraniad enfawr nid yn unig i addysg plant, ond hefyd i'r economi leol, gan mai nhw yw cyflogwyr mwyaf y dref ac mae'n denu ymwelwyr sy'n cefnogi busnesau lleol. Mae cynnig Llafur i godi TAW ar ffioedd ysgol yn fygythiad uniongyrchol i ddyfodol yr ysgol hon ac eraill sy'n debyg iddi, a gallai orfodi rhagor o ddisgyblion i fynd i'r sector gwladol sydd eisoes dan bwysau. Yn sir Fynwy, rydym wedi gweld problemau gyda gorlenwi, tanariannu, prinder athrawon mewn ysgolion gwladol, gyda disgyblion yng Nghil-y-coed, er enghraifft, yn cael eu haddysgu mewn dosbarth mathemateg ag ynddo 60 disgybl. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cydnabod y rôl hanfodol y mae ysgolion annibynnol yn ei chwarae yn lliniaru'r pwysau ar y sector gwladol? Ble fyddai'r plant yma i gyd yn mynd os byddai Haberdashers yn Nhrefynwy, er enghraifft, ac ysgolion eraill tebyg iddi, yn cau? A wnewch chi ymrwymo i wrthwynebu unrhyw bolisïau sy'n bygwth hyfywedd ysgolion annibynnol yng Nghymru, a fyddai'n gwaethygu'r heriau presennol yr ydych chi eisoes wedi'u hamlinellu heddiw? Diolch.

Diolch, Laura. Wel, rwy'n siŵr na fyddwch yn synnu clywed mai buddsoddi yn ein system addysg gyhoeddus ac ysgolion prif ffrwd yw fy mlaenoriaeth. Fel y gwnaethoch chi nodi, mae cynlluniau i godi TAW ar ysgolion preifat. Polisi gan Lywodraeth y DU yw hwnnw, ac nid yw wedi'i ddatganoli, ond mae'n un yr ydym yn cysylltu'n agos â nhw yn ei gylch i sicrhau ein bod yn cael y fargen orau bosibl a bod anghenion ein disgyblion yng Nghymru yn cael eu hystyried yn llawn.

O ran y disgyblion na fyddant efallai'n parhau i fynd i ysgolion preifat yn rhoi pwysau ar y sector gwladol, nid yw hynny'n rhywbeth yr ydym yn arbennig o bryderus yn ei gylch ar hyn o bryd, oherwydd mae 10,126 o ddisgyblion ysgolion annibynnol yng Nghymru, ac mae ein ffigurau diweddaraf yn dangos bod gennym 78,970 o leoedd gwag yn ein hysgolion gwladol yng Nghymru. A gaf i ddweud hefyd wrth yr Aelod y gallai fod eisiau edrych ar adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ar y cynnig polisi hwn, a ddaeth i'r casgliad nad oedd yn debygol y byddai fawr o effaith ar niferoedd y bobl sy'n mynd i ysgolion preifat o ganlyniad i'r polisi hwn. Ond fe fyddwch hefyd yn falch o wybod ein bod wedi ysgrifennu at bob ysgol breifat yng Nghymru a phob awdurdod lleol, yn eu hannog i ymateb i ymgynghoriad Llywodraeth y DU ar hyn, ac mae'r ymgynghoriad hwnnw wedi dod i ben bellach. Rwy'n gwybod bod asesiad effaith wedi'i gynnal ac y bydd canlyniad hwnnw'n dod yn hysbys yn y gyllideb ar 30 Hydref.

Mae'r grŵp llywio anghenion dysgu ychwanegol cyfrwng Cymraeg yn cynghori ar faterion sy'n ymwneud â gwella a chynyddu darpariaeth cyfrwng Cymraeg i ddysgwyr ag ADY. Mae'r arweinydd gweithredu cenedlaethol ADY cyfrwng Cymraeg wedi bod yn ei swydd ers y gwanwyn a bydd yn cymryd yr awenau fel cadeirydd y grŵp y mis hwn i yrru blaenoriaethau yn eu blaen.

Thank you for that response. Thanks to the work of pioneers like Michael and Ethni Jones, and the late beloved Beryl Williams, who died two weeks ago, who worked in this area for decades, there is a commendable tradition of Welsh education for children with additional learning needs here in Cardiff. Before then, a number of families, including my own family, can give you examples of children who were rejected from receiving education in their native language. Unfortunately, the recent tv programme, Y Gymraeg: Hawl Pob Plentyn—every child's right—showed that the fight continues. The Welsh provision is nothing like the English provision. Two examples for you, Minister: there is a specific English unit for autism in south Wales, but there is no Welsh-medium unit; and there is no intensive specialist school through the medium of Welsh here in south Wales. So, how is the Welsh Government going to ensure that all children, whatever their needs, can access Welsh-medium education?

Diolch am y pwyntiau pwysig hyn. Fy mhrofiad cynnar o'r awdurdod lleol yng Nghaerdydd yw eu bod yn gweithio'n galed iawn ar eu darpariaeth cyfrwng Cymraeg. Roeddwn mewn uned drochi yr wythnos diwethaf ac roeddent yn rhoi pob gewyn ar waith, ac roedd yn drawiadol iawn gweld yr ymrwymiad a oedd yno. Os oes angen darpariaeth ddysgu ychwanegol ar blentyn neu berson ifanc yn Gymraeg, rydych chi'n ymwybodol y dylid cofnodi hynny yn eu cynllun datblygu unigol a rhaid rhoi pob cam rhesymol ar waith i gael y ddarpariaeth yn Gymraeg. Wrth gwrs, rwy'n ymwybodol o'r heriau mewn perthynas ag ADY a'r Gymraeg. Mae darparwyr a theuluoedd cyfrwng Cymraeg yn parhau i fynegi pryderon ynghylch argaeledd gweithlu, asesiadau ac adnoddau cyfrwng Cymraeg i gefnogi'r gwaith o nodi ADY a darparu ar eu cyfer. Dyna pam y mae penodiad ein harweinydd ADY Cymraeg yn bwysig iawn, oherwydd bydd hynny'n helpu i gydgysylltu'r ddarpariaeth hon ledled Cymru. Mae'r arweinydd hwnnw'n canolbwyntio ar fapio argaeledd darpariaeth ac adnoddau ADY Cymraeg ledled Cymru, gwella ansawdd ac argaeledd adnoddau a chefnogi'r gweithlu i fynd ar drywydd gwell profiadau addysgol i blant a phobl ifanc ag ADY sy'n cael addysg cyfrwng Cymraeg.

A gaf i ddweud yn ogystal fod Llywodraeth Cymru hefyd yn gweithio gyda phartneriaid, gan gynnwys Adnodd, sef y cwmni adnoddau addysgol dwyieithog, i wella'r ddarpariaeth ddysgu ychwanegol cyfrwng Cymraeg, fel bod pob dysgwr yn cael yr un cyfle i ddysgu a datblygu, ac ychwanegu hefyd fy mod yn falch iawn fod gennym waith yn cael ei ddatblygu ar offeryn asesu llythrennedd y mae â galw mawr amdano, sy'n cael ei ddatblygu gan Brifysgol Metropolitan Caerdydd, i helpu gyda phrofion safonol gyda'r nod o wella'r broses o nodi anawsterau llythrennedd ymhlith disgyblion ysgolion uwchradd sy'n siarad Cymraeg? Felly, rwy'n cydnabod bod rhagor o waith i'w wneud ac mae ADY yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth. Ac fe fyddwch yn ymwybodol hefyd fod y cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yn allweddol i hyn a bod yn rhaid iddynt nodi sut y mae'r awdurdodau lleol yn bodloni eu gofynion o ran y ddarpariaeth ddysgu ychwanegol hefyd. Mae pob un o'r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg bellach yn nwylo Llywodraeth Cymru am eleni, maent yn cael eu hasesu, a bydd awdurdodau lleol yn cael adborth ar hynny, ac os down o hyd i unrhyw ddiffygion penodol, gallaf eich sicrhau y byddaf yn mynd ar drywydd y rheini gyda'r awdurdodau lleol.

Roeddwn yn falch o ddarllen arolygiad diweddar Estyn o wasanaeth addysg Caerffili, a oedd, yn ôl yr adroddiad, yn rhoi buddiannau pennaf plant a phobl ifanc wrth wraidd y penderfyniadau a wnânt. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at ganfyddiadau cadarnhaol yn ymwneud â darpariaeth, dulliau ac arferion addysg yr awdurdod.

Diolch. Mae gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili 27,576 o ddisgyblion ar draws 86 o ysgolion, gan gynnwys 73 o ysgolion cynradd ac un ysgol arbennig. Fel y dywedoch chi, fe gynhaliodd Estyn, y corff gwarchod addysg, arolygiad manwl o wasanaethau addysg y cyngor ym mis Mehefin. Ym mis Medi, cyhoeddodd Estyn eu casgliadau. Cafodd gwasanaeth addysg Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili adolygiad disglair. Dywedodd Estyn: 

'Mae gwasanaethau addysg Caerffili yn cael eu harwain yn alluog iawn gan y Prif Swyddog Addysg a’i huwch dîm. Mae’r tîm yn rhoi pennaf les plant a phobl ifanc wrth wraidd y penderfyniadau a wnânt. Mae’r gwasanaeth addysg yn cael cymorth effeithiol gan y tîm rheoli corfforaethol. Mae’r gwasanaeth yn gwneud cyfraniad cryf at weledigaeth y Cyngor i sicrhau ‘dyfodol gwell i bawb’ yng Nghaerffili.'

Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch arweinwyr Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili dan arweiniad Llafur am sicrhau safonau addysgol uchel i blant Islwyn, ac a wnewch chi ymweld â ni yn Islwyn i weld drosoch eich hun y gwaith da sy'n digwydd?

Diolch, Rhianon, ac rydych chi wedi gwneud gwaith gwell nag y gallwn i ei wneud yn tynnu sylw at y pwyntiau cadarnhaol o adroddiad yr arolygiad. Hoffwn ddiolch i holl athrawon, staff cymorth, penaethiaid a staff yr awdurdod lleol gyda'i gilydd yn yr awdurdod lleol am eu gwaith, sydd wedi arwain at yr adroddiad rhagorol hwn, a oedd yn hyfryd iawn i'w ddarllen. Fel y dywedoch chi, mae yna strategaeth glir ar gyfer gwella ysgolion. Roedd yn wych gweld yr adborth ar arweinyddiaeth y prif swyddog addysg, sy'n darparu

'arweinyddiaeth strategol, empathetig, ac eto cadarn',

ac roedd hefyd yn wych clywed am eu dull o reoli swyddi gwag ymhlith arweinwyr ysgolion, sy'n golygu bod yr ysgolion yn gweithio'n gynaliadwy iawn o ran staffio. Felly, rwy'n hapus iawn i ddod i Islwyn i siarad â'r awdurdod lleol ac efallai i ymweld ag un o'ch ysgolion. A hoffwn gofnodi fy niolch eto i'r awdurdod a phawb arall yn yr ardal am eu gwaith caled.

Ysgrifennydd y Cabinet, fel y gwyddoch, mae cymhwysedd nofio a dŵr yn rhan o'r cwricwlwm cenedlaethol ar gyfer pob plentyn ysgol yng nghyfnod allweddol 2 yng Nghymru. Yn y cwricwlwm, mae'n nodi:

'Dylai disgyblion gael eu dysgu i:

'ddatblygu sgiliau diogelwch yn y dŵr a goroesi personol

'nofio heb gymorth am gyfnod penodol o amser'.

Fodd bynnag, Ysgrifennydd y Cabinet, mae adroddiad a gyd-gynhyrchwyd gan Chwaraeon Anabledd Cymru a'r elusen wych Sparkle yn fy rhanbarth yn ne-ddwyrain Cymru wedi datgelu nad yw'r sgiliau hanfodol hyn yn cael eu haddysgu i blant ag anghenion ychwanegol yng Nghymru. Mae'r adroddiad yn gwerthuso gwersi nofio arbenigol a gynigir i blant ag anableddau yn Serennu, yng Nghasnewydd, o'i gymharu â phrofiadau rhieni wrth geisio cael mynediad at wersi nofio ysgolion neu gymunedol ar gyfer y plant hynny heb y cyfleusterau arbenigol hyn. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, ar hyn o bryd, mae 100 o blant ar restr aros am wersi nofio yng Ngwent yn unig. Felly, o ystyried bod y cwricwlwm yn nodi y dylai pob plentyn gael mynediad at y sgiliau hanfodol hyn yn eu haddysg, beth allwch chi ei wneud i gefnogi sefydliadau fel Sparkle i ddarparu mynediad at y rhan hon o'r cwricwlwm a sicrhau nad yw plant ag anableddau sylweddol neu anableddau dysgu yn cael eu heithrio o sgìl allweddol nofio? Diolch.

Diolch, Natasha, ac i fod yn dryloyw, rwy'n ymwybodol o'r adroddiad y cyfeiriwch ato oherwydd cyfarfûm â Sparkle fy hun, yn rhinwedd fy swydd fel Aelod o'r Senedd, i drafod eu pryderon am nofio i blant anabl. Roeddwn yn bryderus iawn o glywed am y sefyllfa, a byddaf yn trafod hynny gyda swyddogion a byddaf hefyd yn ei drafod gyda fy nghyd-Aelod, Jayne Bryant. Rwy'n deall bod y materion sy'n codi yn ei gylch yn eithaf cymhleth, oherwydd mae'n ymwneud â thymheredd dŵr, staffio, offer codi priodol, ond rwy'n awyddus iawn i blant anabl gael yr un cyfleoedd â phlant nad ydynt yn anabl, felly byddaf yn mynd ar drywydd hynny gyda swyddogion ac yn ysgrifennu atoch.

Nid yw polisïau ynghylch treth ar werth wedi'u datganoli, ac nid oes gan Weinidogion Cymru unrhyw bwerau yn y maes hwn. Mae disgwyl i fanylion asesiad Llywodraeth y DU o effeithiau disgwyliedig y newidiadau polisi hyn gael eu cyhoeddi yng nghyllideb yr hydref ar 30 Hydref.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy'n ymwybodol eich bod wedi ateb rhai o fy mhwyntiau yn eich ymateb blaenorol i Laura Anne Jones. Ond yn groes i'r gred gyffredin, nid pethau ar gyfer plant miliwnyddion yn unig yw ysgolion preifat; mae llawer o rieni uchelgeisiol am gael yr addysg orau i'w plant ac wedi aberthu a chynilo am flynyddoedd i roi eu plant yn yr ysgolion hyn. Yn anffodus, bydd y TAW, a fydd yn cael ei osod o 1 Ionawr y flwyddyn nesaf, fel y gwyddom, yn rhoi baich ar ysgolion. Roeddwn gyda Haberdashers yn Nhrefynwy ddoe, ac nid ydynt o dan unrhyw gamargraff na fydd hyn yn effeithio ar bobl, yn enwedig ar fwrsarïau rhannol ac ati, a bydd yn gorfodi rhai rhieni i dynnu eu plant allan o ysgolion. Ac er y gallai'r niferoedd fod yn fach yn achos ysgolion unigol, ysgolion gwladol, a allai orfod derbyn plant, fe fydd, heb os, yn swm sylweddol pan gaiff ei gasglu ledled Cymru. Ac fel y clywsom yn gynharach, gwyddom fod ysgol yn agos at ble rwy'n byw yng Nghil-y-coed, ar hyn o bryd yn gweithredu gyda 60 o fyfyrwyr mewn dosbarth mathemateg, felly maent dan bwysau aruthrol. Felly, gyda hynny mewn golwg, Ysgrifennydd y Cabinet, pa sicrwydd a roddwyd i chi y bydd yr arian a godir drwy TAW gan ysgolion yng Nghymru yn cael ei drosglwyddo i Lywodraeth Cymru ac na chaiff ei ailddosbarthu i ysgolion yn Lloegr?

Diolch, Peter. Fel y dywedais, mae swyddogion wedi bod yn cael trafodaethau gyda swyddogion Llywodraeth y DU ynglŷn â hyn, i sicrhau bod y polisi hwn yn arwain at y manteision mwyaf sy'n bosibl i Gymru. Cyfarfûm ag un o Weinidogion y Trysorlys yn fuan ar ôl yr etholiad, ac yn amlwg, rwyf wedi pwysleisio wrth Lywodraeth y DU y byddem yn disgwyl cyllid canlyniadol yng Nghymru yn sgil unrhyw arian a gaiff ei wario o’r polisi hwn ar gyfer gwasanaethau datganoledig. Mae hynny'n bwysig iawn i ni. Rydym hefyd yn ymwybodol fod darpariaethau’n cael eu gwneud ar gyfer plant sydd mewn ysgolion preifat oherwydd lleoliadau ADY cynlluniau datblygu unigol, ac rydym wedi dweud yn glir iawn wrth Lywodraeth y DU ei bod yn hanfodol, lle mae awdurdodau lleol yn ariannu’r lleoedd hynny oherwydd ADY, eu bod yn gallu hawlio'r arian hwnnw yn ôl. Felly, rydym yn canolbwyntio ar fynd ati'n rhagweithiol i ddiogelu buddiannau Cymru a sicrhau ein bod yn elwa o unrhyw gyllid sy'n deillio o'r polisi hwn.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru a minnau wedi trafod amrywiaeth o faterion yn ymwneud â theithio gan ddysgwyr ar wahanol achlysuron. Cyfarfuom eto yn gynharach yr wythnos hon i drafod y mater pwysig hwn, ac rydym yn cydnabod pa mor bwysig yw hyn ar gyfer dysgu effeithiol.

Thank you very much for that. Too many parents across the south-east experience difficulty in sending their children to Welsh schools, and changes to school transport schemes can exacerbate these challenges. Caerphilly County Borough Council is consulting on curtailing its home-to-school transport programme, which is similar to consultations seen over the summer in other counties, such as Monmouthshire. There is a very real risk here that cutting back on these schemes could undermine years of work in those communities to give children opportunities to access Welsh-medium education. So many parents in these areas are people who don't speak the language themselves, but they have fought to give their children this opportunity—an opportunity they didn't have themselves. But without access to safe, free transport, more and more parents may decide not to take that step. It's not realistic, safe, or fair to expect children to walk miles to school in all weathers, and we remember, in many of these areas, the rates of families who own a private car are lower. So, what will the Government do to improve the situation, to give new confidence to parents, and to provide this golden opportunity for children to be able to learn through the medium of the Welsh language?

Diolch, Delyth. Fel y gwyddoch, mae Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008, y mae fy nghyd-Aelod o'r Cabinet yn arwain arno, yn nodi dyletswyddau'r awdurdod lleol i asesu anghenion teithio dysgwyr yn eu hardal a darparu cludiant am ddim i ddysgwyr os ydynt yn gymwys, yn seiliedig ar oedran, pellter, cymhwyster a meini prawf diogelwch i ysgol addas agosaf y dysgwr fel y'i pennir gan yr awdurdod lleol yn unol â'r polisi derbyn i ysgolion.

Awdurdodau lleol sy’n gyfrifol am asesu anghenion dysgwyr yn eu hardal, ac mae ganddynt bwerau disgresiynol i ddarparu cludiant yn unol â’r anghenion hyn, er enghraifft, islaw’r trothwyon milltiredd i ysgol cyfrwng Cymraeg neu hyd yn oed ar gyfer dysgwyr ôl-16, mater i awdurdodau lleol yw penderfynu ar eu darpariaeth cludiant. Fel y gwyddoch, darperir cyllid ar gyfer cludiant i'r ysgol drwy’r grant cynnal refeniw, felly gall awdurdodau lleol flaenoriaethu eu cyllid yn ôl angen lleol, ac rydym yn cydnabod yr heriau ariannol a wynebir gan awdurdodau lleol o ran darparu cludiant i ddysgwyr.

Fel y gwyddoch, mae'n debyg, mae gwaith wedi dechrau ar ddiweddaru’r ddogfen canllawiau gweithredol statudol sy’n cyd-fynd â’r Mesur teithio gan ddysgwyr, gan nodi dyletswyddau cyfreithiol yn ogystal ag arferion gorau ar gyfer darparu cludiant i ysgolion. Mae’r canllawiau diwygiedig hyn yn adlewyrchu’r adborth gan randdeiliaid, yn ogystal â phlant a phobl ifanc a’u teuluoedd, i roi mwy o eglurder ynghylch rolau a chyfrifoldebau ac i ymhelaethu ymhellach ar ddeddfwriaeth berthnasol.

I thank the Cabinet Secretary.

The next item is the topical question, to be answered by the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, and the question is to be asked by James Evans.

Diolch, James. Rwyf wedi cyhoeddi datganiad heddiw yn nodi’r sefyllfa ddiweddaraf yng Nghymru a fy nghyngor i ffermwyr. Mae fy swyddogion mewn cysylltiad dyddiol â'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion (APHA) a phartneriaid eraill i reoli'r tafod glas. Er bod y feirws wedi’i ganfod mewn rhai defaid a brynwyd i mewn i ogledd Cymru, nid oes gennym unrhyw dystiolaeth o haint actif yma ar hyn o bryd, a fy nod polisi o hyd yw cadw Cymru’n rhydd rhag y clefyd newydd hwn.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Diolch hefyd i’r Llywydd am dderbyn y cwestiwn amserol pwysig hwn heddiw. Sylwais, fel y dywedwch, ar ôl i fy nghwestiwn amserol gael ei dderbyn, fod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar ledaeniad y tafod glas, a oedd yn amseru gwych, rhaid dweud. Ond roedd yn drueni na allai Llywodraeth Cymru gyflwyno datganiad llafar ddoe, gan ei fod yn fater pwysig iawn i ffermwyr ledled Cymru, ac mae'n drueni ein bod wedi gorfod dod y ffordd hon er mwyn dod â chi i'r Siambr.

Fel yr amlinellwyd yn eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet, ac yn wir, yn eich datganiad ysgrifenedig, mae lledaeniad y tafod glas yn peri cryn bryder i’n cymuned ffermio, ac mae’n hollbwysig ein bod yn mynd i'r afael â hyn ar unwaith. Rwy'n croesawu'r camau a gymerwyd eisoes, gan gynnwys samplu helaeth a phrofion labordy, a wnaed gan APHA a Sefydliad Pirbright.

Serch hynny, Ysgrifennydd y Cabinet, mae achosion o’r tafod glas wedi'u nodi yn ne-ddwyrain Lloegr ers mis Awst, ac mae cynlluniau a rhagofalon wedi’u rhoi ar waith yn Lloegr gan Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig (DEFRA) ac APHA, ond yn anffodus, nid yw'n ymddangos bod hyn wedi digwydd yng Nghymru. Yng ngoleuni hyn, a allwch chi ymhelaethu ar ba drafodaethau rydych chi'n eu cael gyda'ch swyddogion cyfatebol yn DEFRA ynglŷn â'r lledaeniad? Ac a fyddwch chi'n cyflwyno unrhyw fesurau bioddiogelwch, megis parthau dan gyfyngiadau ac ardaloedd heintiedig, sydd wedi eu cyflwyno yn Lloegr? Oherwydd credaf fod hynny'n rhywbeth y gallem ei weld yng ngogledd Cymru, ac a ydych chi'n fodlon gwneud hynny.

Hefyd, rydym ar anterth y tymor prynu stoc ar hyn o bryd, stoc bridio. Felly, mae gennyf ddiddordeb yn y cyngor y byddwch yn ei roi i ffermwyr, drwy Cyswllt Ffermio neu asiantaethau eraill, ynghylch prynu stoc o ardaloedd risg uchel yn Lloegr, gan fod llawer iawn o ffermwyr yn fy etholaeth yn mynd i Loegr i brynu eu stoc yn barod ar gyfer y flwyddyn nesaf.

Ac yn ogystal â hyn, clywais gan ffermwyr nad oes unrhyw negeseuon gan Lywodraeth Cymru, er eu bod yn cael llawer o ddiweddariadau gan APHA am achosion yn Lloegr. Felly, hoffwn wybod a fyddech chi'n ystyried anfon hysbysiadau ffôn symudol at ffermwyr yng Nghymru ynglŷn ag achosion newydd, gan y credaf y byddai hynny'n rhywbeth y mae angen inni glywed amdano.

A hefyd, yn olaf, y drefn iawndal ar gyfer ein ffermwyr yng Nghymru. A allwch chi egluro sut y mae hynny’n mynd i weithio er mwyn sicrhau bod ein ffermwyr yng Nghymru yn cael iawndal priodol am y stoc y maent yn ei golli i’r tafod glas? Diolch, Lywydd.

James, diolch am eich cwestiynau, a Lywydd, dylwn egluro, mewn trafodaeth gyda'r prif swyddog milfeddygol a swyddogion APHA, roeddem wedi bwriadu cyflwyno datganiad heddiw—datganiad ysgrifenedig—pan oeddem yn gwybod holl fanylion yr anifeiliaid heintiedig presennol a gafodd eu prynu i mewn i Wynedd, ac nid cyn hynny, oherwydd roeddem yn awyddus i wneud datganiad priodol pan allem roi’r holl ffeithiau a manylion. Felly, rwy'n gobeithio y byddwch yn deall mai'r rheswm dros yr amseru o ran cyflwyno’r datganiad ysgrifenedig oedd er mwyn ei gyflwyno gyda’r wybodaeth lawn, yn hytrach na gwybodaeth gynamserol. Felly, roeddwn yn falch o gyflwyno’r datganiad hwnnw.

Fe ofynnoch chi nifer o gwestiynau. Yn gyntaf, nid yw'n wir mewn unrhyw ffordd fod Llywodraeth Cymru neu APHA neu'r prif swyddog milfeddygol wedi bod yn hwyr yn ymateb i hyn. Mewn gwirionedd, mae strategaeth Prydain ar gyfer rheoli’r tafod glas wedi bod ar waith ers mis Awst 2014, ac mae wedi’i hadolygu’n rheolaidd. Rydym ni yn Llywodraeth Cymru a’n swyddogion a’n prif swyddog milfeddygol wedi ymgysylltu'n ddwys â’n swyddogion cyfatebol ar lefel y DU ac arbenigwyr clefydau yn y DU, a ledled Ewrop yn wir, gan wneud mwy o hynny, mewn gwirionedd, ers ymlediad BTV-3 yn yr Iseldiroedd ym mis Medi 2023, a ddaeth â'r clefyd yn nes atom. Felly, cynyddodd dwyster yr ymgysylltu.

Rydym wedi bod yn codi ymwybyddiaeth ymhlith y gymuned ffermio a milfeddygol ers yr ymlediad yn yr Iseldiroedd, ac yn fwy dwys felly ers ymlediad y clefyd yn Lloegr fis Tachwedd diwethaf ac ym mis Awst eleni. Mae'r prif swyddog milfeddygol wedi sefydlu gweithdy ar gyfer rhanddeiliaid y diwydiant. Mae’n cyfarfod yn rheolaidd i drafod y risgiau ac ymateb Llywodraeth Cymru i ymlediad neu brigiad o achosion yng Nghymru. Nodaf yn glir, unwaith eto, Lywydd, nad yw hwn yn haint a gludir gan wybed yng Nghymru: tri anifail yw'r rhain a nodwyd gennym, oherwydd effeithiolrwydd y system dracio gyfan yma, fel rhai a brynwyd i mewn i Gymru ar hyn o bryd. Nid yw'n haint a gludir gan wybed. Mae’r grŵp hwn, y grŵp rhanddeiliaid, yn cael y wybodaeth ddiweddaraf am y darlun o’r clefyd yn Ewrop, yn Lloegr, a’r risg gynyddol i Gymru ym mhob cyfarfod, ac fe wnaed y penderfyniad i ganiatáu symud anifeiliaid o barthau dan gyfyngiadau i gael eu lladd mewn lladd-dai dynodedig yn unig mewn ymgynghoriad â'r grŵp hwn.

Rydym mewn cysylltiad agos rheolaidd ag undebau ffermio a sefydliadau fel y Gymdeithas Ddefaid Genedlaethol. Maent yn bartneriaid pwysig iawn gyda ni yn y grŵp hwn, ac maent yn rhaeadru gwybodaeth ynglŷn â'r risgiau i'w haelodau. Rydym yn ddiolchgar iawn am eu cydweithrediad ac am eu hymwneud â'r cymunedau amaethyddol. Rydym hefyd wedi cynnal gweminarau drwy Swyddfa'r Prif Swyddog Milfeddygol, Lywydd, ar gyfer practisau milfeddygon er mwyn codi ymwybyddiaeth a rhannu manylion am yr arwyddion clinigol, fel y gall milfeddygon drafod y clefyd gyda'u cleientiaid. Ac rydym yn annog ceidwaid anifeiliaid i geisio cyngor milfeddygol cyn caffael anifeiliaid o ardaloedd risg uchel, fel y gallant wneud asesiad gwybodus.

Ond yn hollbwysig, Lywydd, ar hyn o bryd, nid oes gennym unrhyw dystiolaeth o haint tafod glas actif yng Nghymru. Yn ystod y dyddiau diwethaf, yr hyn a welsom yw nifer fach o ddefaid a brynwyd i mewn i Gymru o ddwyrain Lloegr. Nid yw hyn yn gyfystyr â brigiad o achosion neu haint a gludir gan wybed yng Nghymru. Ac mae'n rhaid inni atgyfnerthu’r neges honno, ond rydym yn gofyn i bobl fod yn wyliadwrus iawn.

Rwy'n credu eich bod wedi codi mater iawndal. Am y tri anifail sydd wedi eu difa, talwyd iawndal i'r ffermwr yr effeithiwyd arnynt. Bydd ffermwyr yn cael iawndal os ceir diagnosis o'r tafod glas a bod y prif swyddog milfeddygol neu’r dirprwy brif swyddog milfeddygol yn gorchymyn lladd anifeiliaid yr effeithiwyd arnynt, a hynny’n unol â’n protocol arferol. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n helpu i ateb rhai o'ch cwestiynau. Gallaf fanylu ymhellach wrth gwrs, ond rwy'n ymwybodol o'r amser hefyd.

Mae’n galonogol clywed yr hyn a ddywedwch ynglŷn â chadarnhau y bydd iawndal ar gael i’r rhai yr effeithir arnynt yn uniongyrchol a lle maent o bosibl yn gorfod difa a chael gwared ar anifeiliaid heintiedig, ond mae cwestiwn ehangach yma ynghylch yr effaith o fewn parthau dan gyfyngiadau neu barthau dan reolaeth, onid oes, gan fy mod yn ymwybodol o enghreifftiau yn Lloegr—. Roedd yna fferm yn Suffolk, er enghraifft, sy'n dweud eu bod wedi colli mwy na £50,000 eleni, gan eu bod yn gweithredu o fewn parth dan gyfyngiadau tafod glas. Nid ydynt wedi cael unrhyw achosion uniongyrchol ar eu fferm eu hunain, ond wrth gwrs, maent yn dweud ei bod yn amhosibl gwerthu anifeiliaid, ac wrth gwrs, mae'r cyfyngiad ar symud anifeiliaid yn cael effaith ganlyniadol. Felly, hoffwn wybod beth yw eich barn ynglŷn â photensial gweithio gyda'r diwydiant, efallai, i geisio eu cefnogi drwy'r effeithiau mwy anuniongyrchol hynny, oherwydd diolch byth, gyda'r achos hwn, mae gennym rywfaint o amser, o bosibl, i ystyried y pethau hyn.

Felly hefyd gyda’r brechlyn, deallaf fod tri brechlyn anawdurdodedig wedi’u cymeradwyo gan DEFRA. A allwch chi gadarnhau bod y rheini ar gael yng Nghymru pe bai eu hangen? A gwyddom nad yw'r brechlyn yn effeithiol 100 y cant. Credaf ei fod yn eithaf drud. Felly, beth y gallwch ei ddweud wrthym ynglŷn ag argaeledd a fforddiadwyedd brechlynnau i ffermwyr Cymru?

A hoffwn ailadrodd y pwynt ynglŷn â chyfathrebu. Credaf fod hwn yn gyfle, onid yw, i bwysleisio'r negeseuon, gan y bydd pobl yn llawer mwy ystyriol o effeithiau posibl y tafod glas ar ôl yr achos ynysig hwn yng Ngwynedd. Mae rhai ffermwyr wedi dweud wrthyf, er enghraifft, nad oeddent wedi sylweddoli pa mor fawr yw’r ardal dan gyfyngiadau yn Lloegr, a phan fo hynny'n ymwneud â phrynu gwybodus ac ati, fel y sonioch chi, mae hynny’n allweddol.

Yn sicr. Yn hollol. Ac rwy'n credu mai un o’r cymwynasau mwyaf y gallwn eu gwneud â'n hetholwyr, ac i gadw Cymru’n rhydd rhag y clefyd hwn, yw pwysleisio'r negeseuon hyn heddiw, a dyna’r gwaith y buom yn ei wneud nid yn unig ers sawl mis, ond ers inni ddod yn ymwybodol fod yr afiechyd hwn yn dod atom o'r cyfandir agos. Dylem bwysleisio mai clefyd a gludir gan wybed yw hwn. Diben cymryd y camau pendant a gymerwyd gennym—a diolch am y gwaith a wnaed gan APHA a’n prif swyddog milfeddygol a’i swyddogion hefyd—yw gweithredu'n bendant. Mae'r gwaith tracio'n effeithiol iawn. Yr hyn y buom yn ei wneud yw cydnabod bod y sefyllfa’n wahanol iawn ar hyn o bryd yn nwyrain Lloegr, ac rydym yn cydymdeimlo â hwy hefyd, gan eu bod yn gorfod ymdrin ag ardaloedd mawr lle maent wedi gorfod cyfyngu'n llwyr ar symud unrhyw anifeiliaid, ond mae hynny'n rhan o'r ymateb. Nid yw’r anifeiliaid sydd wedi cyrraedd gogledd Cymru, yn anffodus, wedi cyrraedd yno drwy dorri rheolau na phrotocol. Ni chafodd ei ganfod tan yn ddiweddarach, wedi i'r da byw hynny ddod o ddwyrain Lloegr, a chanfod bod y clefyd yn lledaenu yno, gan gynnwys haint a gludir gan wybed, ac yna fe wnaethom dracio ble y cawsant eu gwerthu drwy arwerthiant ac i ble yr aethant, a byddwn yn parhau i wneud hynny hefyd.

Ond mae'n bwysig fod ein hymgyrch gyfathrebu barhaus yn rhoi pwyslais ar brynu da byw yn ddiogel—credaf fod llawer o ffermwyr ledled Cymru bellach yn meddwl, 'Wel, gallwn weld maint y broblem yn nwyrain Lloegr, mae'n rhaid inni ofalu nad ydym yn prynu o ardaloedd risg uchel.' Byddwn yn parhau i atgyfnerthu hyn drwy ein cyfarfodydd rheolaidd â rhanddeiliaid, cynrychiolwyr, proffesiynau milfeddygol, Gwlad, erthyglau newyddion eraill, negeseuon eraill ar y cyfryngau cymdeithasol. Mewn gwirionedd, mae'r prif filfeddyg ei hun wedi bod yn nodi hyn ar y cyfryngau cymdeithasol yn rheolaidd dros y flwyddyn ddiwethaf, ar ei gyfrif Twitter ei hun. Felly, rydym yn ceisio defnyddio pob ffordd bosibl o'i wneud.

O ran iawndal, ni allaf ond ailadrodd bod yna brotocolau wedi’u hen sefydlu. Felly, lle cafwyd heintio helaeth a heintio cylchredol gan wybed yn nwyrain Lloegr, maent wedi talu swm sylweddol o iawndal. Rydym yn ceisio osgoi’r sefyllfa honno yma yng Nghymru, wrth gwrs, drwy gadw’r clefyd allan. Ond pe bai hyn yn digwydd, yn amlwg, byddai'r un protocolau ac iawndal yn berthnasol. Ond mae'n rhaid inni fod yn ystyriol hefyd o'r trawma ychwanegol i'r ffermwyr dan sylw, oherwydd os oes gennych ardaloedd dan gyfyngiadau, mae hynny'n eithaf difrifol.

Ar frechu, mae'r sefyllfa'n wahanol iawn ar y cyfandir agos, mae'n wahanol iawn yn nwyrain Lloegr ar hyn o bryd. Y cyngor ar hyn o bryd gan ein prif swyddog milfeddygol, ac yn ei drafodaethau gyda swyddogion cyfatebol ar lefel y DU hefyd, yw mai ychydig iawn o ddiben sydd mewn cyflwyno a defnyddio’r brechlyn yng Nghymru tra bo Cymru'n rhydd rhag y clefyd. Yr hyn sydd gennym yw anifeiliaid sydd wedi cyflwyno'r clefyd i fuches, ac rydym yn cymryd y camau cywir. Mae materion sylweddol yn codi, ac fe gyfeirioch chi at hyn, gyda’r defnydd o rai o'r brechlynnau sydd ar gael ar hyn o bryd, gan gynnwys, mae’n rhaid imi ddweud, brechlynnau anawdurdodedig. Mae angen inni ystyried hyn yn ofalus. Rydym yn parhau i adolygu’r defnydd o frechlynnau, gan edrych yn arbennig ar statws y clefyd yng Nghymru nad yw yr un fath ag yn Lloegr ar hyn o bryd. Ond byddem yn ystyried trwyddedu'r defnydd o frechlyn yng Nghymru os ceir tystiolaeth fod feirws y tafod glas yn lledaenu. Nid oes tystiolaeth ar hyn o bryd fod y feirws yn lledaenu'n lleol mewn gwybed, ond byddwn yn parhau i adolygu hyn, Llyr.

I thank the Deputy First Minister.

Item 4 is next, the 90-second statements, and the first is from Russell George. 

Dychmygwch redeg nid yn unig i fyny pob un o dri chopa Cymru, ond rhedeg i a rhwng bob un ohonynt, i gyd o fewn 34 awr. Wel, dyna a wnaeth chwech o bobl fel rhan o daith gyfnewid i godi ymwybyddiaeth a thynnu sylw at waith elusen Max Appeal. Cenhadaeth Max Appeal yw cynyddu ymwybyddiaeth, dealltwriaeth a chydgysylltu gofal ar gyfer pobl sydd wedi cael diagnosis o anhwylder genetig dileu 22q11.2 neu syndrom DiGeorge, sy'n effeithio ar gymaint ag un o bob 1,000 o bobl yng Nghymru. Gall yr anhwylder effeithio ar iechyd ac ansawdd bywyd o enedigaeth, drwy blentyndod ac i fywyd fel oedolyn, gyda thros 180 o effeithiau corfforol, gweithredol a seicolegol wedi'u nodi.

Cwblhaodd chwech o fy etholwyr her tri chopa Cymru fel rhan o dîm cyfnewid. Fe wnaethant gychwyn o Plas Robin Rural Retreats yn Llandysul, sir Drefaldwyn, i Ben y Fan yn y Bannau, i Gadair Idris, a gorffen gyda’r Wyddfa—gan ddringo'r tri mynydd mor gyflym â phosibl, a rhedeg y llwybr cyfan o’r dechrau i’r diwedd. Mae'n 200 milltir, sy'n cyfateb i saith marathon a hanner gefn wrth gefn. Llongyfarchiadau i Jordan Powell, a arweiniodd y tîm, a hefyd i Ria Davey, Connor Parry, Cameron Parry, Huw McGrath a Tim Davies. Maent wedi codi bron i £2,000, rwy'n credu, sy’n gyflawniad gwych, yn ogystal â chodi ymwybyddiaeth o’r cyflwr hwn. A dylid diolch hefyd i’r noddwyr a’r llu o bobl a’u cefnogodd i gwblhau’r her er budd Max Appeal.

Hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddymuno’n dda i’r Seintiau Newydd, ar foment hanesyddol i’r clwb, ac wrth gwrs, i bêl-droed Cymru, gan mai pencampwyr Uwch Gynghrair Cymru, TNS, yw'r tîm cyntaf erioed yng Nghymru i gyrraedd cymal y grwpiau yng nghystadlaethau pêl-droed y clybiau Ewropeaidd. Ac o ganlyniad, nos yfory byddant yn wynebu Fiorentina yng Nghyngres UEFA.

Fel y gŵyr pob un ohonom, TNS yw un o’r timau mwyaf llwyddiannus yn hanes pêl-droed domestig Cymru. Maent wedi ennill teitl Uwch Gynghrair Cymru 16 o weithiau. Mae'r garfan bresennol yn chwaraewyr proffesiynol amser llawn dan arweiniad y rheolwr, Craig Harrison. Ac er bod y clwb yn cyrraedd cystadlaethau Ewropeaidd bron yn ddieithriad, mae wedi bod yn freuddwyd o hyd, yn enwedig gan gadeirydd y clwb, Mike Harris, i gyrraedd cymal y grwpiau, a’r tro hwn, maent wedi llwyddo.

Fel y tîm cyntaf o Uwch Gynghrair Cymru i gyrraedd cymal y grwpiau, maent bellach yn wynebu’r posibilrwydd anodd o chwarae rhai o enwau mawr pêl-droed Ewrop, a bydd y gêm hanesyddol gyntaf, wrth gwrs, yn cael ei chwarae nos yfory yn erbyn y cewri o’r Eidal, Fiorentina, yn y Stadio Artemio Franchi, sydd â lle i 43,000 o gefnogwyr, tipyn mwy na'r lle i 2,000 sydd gan TNS yn stadiwm Neuadd y Parc. Ac mae Fiorentina, gyda llaw, wedi colli yn rownd derfynol y gystadleuaeth hon yn y ddau dymor diwethaf, felly mae’n mynd i fod yn dipyn o brofiad i dîm Craig Harrison.

Many will remember Bangor beating Napoli back in 1962. Some will remember Merthyr beating Atalanta in 1987. Well, will The New Saints be the next Welsh team to beat an Italian giant in Europe? All the best to The New Saints from everyone in the Welsh Parliament. Give them hell. [Laughter.]

Item 5 today is a Member debate under Standing Order 11.21 on women's healthcare, and I call on Delyth Jewell to move the motion.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Bydd y rhan fwyaf o fenywod, ar ryw adeg yn eu bywydau, yn clywed y geiriau, 'Efallai y bydd hyn yn brifo'. Nid gan ymosodwr, ond gan eu meddyg neu nyrs, gan fod gormod o driniaethau personol mewn gofal iechyd menywod yn rhai poenus. Mae disgwyl i fenywod oddef y poen hwnnw. Ac nid bai meddygon neu nyrsys unigol mo hyn, ond oherwydd nad oes digon o ffocws nac adnoddau wedi'u rhoi i herio'r disgwyliad hwnnw. Mae'r triniaethau a gawn, boed yn brawf ceg y groth, gosod coil neu hysterosgopi yn boenus, maent yn anghyfforddus, ac o'r herwydd, yn rhy aml o lawer, mae menywod yn oedi rhag cael y cymorth sydd ei angen arnynt am eu bod yn poeni am y poen hwnnw.

Nid dyma'r unig ffordd y disgwylir i fenywod oddef poen. Mae'r ystadegau ofnadwy ar gyfer canserau gynaecolegol yn deillio'n rhannol o'r ffaith nad yw menywod yn cael eu credu pan fyddant yn siarad â'u meddygon am y poen y maent yn ei deimlo mewn rhannau o'r corff sy'n fwy lletchwith i sôn amdanynt. Mae ymchwil gan Target Ovarian Cancer wedi canfod bod chwarter menywod Cymru yn dweud eu bod wedi ymweld â’u meddyg teulu dair gwaith neu fwy cyn cael eu hatgyfeirio am brofion, a thraean yn dweud eu bod wedi aros mwy na thri mis ar ôl eu hapwyntiad cyntaf gyda’r meddyg teulu cyn cael diagnosis.

Mae meddygon naill ai heb gael yr hyfforddiant i nodi symptomau rhai canserau, neu nad oes digon o ymchwil wedi'i wneud i ddod o hyd i ffyrdd mwy cywir o ddehongli'r mathau aneglur hynny o boen. Wedyn, mae gennych y cyflyrau gwanychol sy'n effeithio ar fenywod nad ydym yn gwybod digon amdanynt o hyd, oherwydd diffyg ymchwil neu ddealltwriaeth. Mae endometriosis yn gyflwr sy'n effeithio ar oddeutu un o bob 10 menyw, ac mae'n cael ei achosi pan fydd y meinwe y tu mewn i'r groth yn dechrau tyfu y tu allan iddi, gan arwain at boen cronig.

Fel y mae Gwasanaeth Cynghori ar Feichiogrwydd Prydain yn ei nodi, er mor gyffredin yw endometriosis, nid yw'n cael ei ddiagnosio'n ddigon aml, ac yn rhy aml, caiff ei gamddeall. Gyda'r cyflwr hwn a chymaint o gyflyrau eraill, yn rhy aml caiff menywod eu dibwyllo, eu cynghori i beidio â phoeni, i aros i weld a yw pethau'n gwaethygu, neu cânt eu seicolegu, a gofynnir iddynt a ydynt yn dioddef o orbryder. Ac mae hyn oll yn gwneud menywod, unwaith eto, yn llai tebygol o ofyn am gymorth, am fod eu poen yn cael ei fychanu, os nad ei ddiystyru. Dywedir wrthynt am beidio ag ymddiried yn eu greddf eu hunain sy'n dweud wrthynt fod rhywbeth o'i le.

Faint o fywydau menywod sy'n cael eu colli neu eu gwneud yn annioddefol oherwydd poen am eu bod yn syrthio drwy'r rhwyd yn ein system gofal iechyd lle nad yw eu geiriau'n cael eu credu, lle caiff eu greddf ei hanwybyddu, lle caiff menywod glywed nad ydynt yn deall eu cyrff eu hunain a sut y maent yn gweithio? Mewn triniaethau, mae'r poen a achosir i fenywod yn cael ei dderbyn fel rhywbeth sy'n normal, neu'n cael ei fychanu, ac mae'r poen y mae menywod yn sôn amdano neu'n ceisio cymorth ar ei gyfer hefyd yn cael ei fychanu.

Pam y dylem orfod dioddef cymaint o boen? Pam y mae hynny'n normal? Roedd llythyr mewn papur newydd prif ffrwd ychydig flynyddoedd yn ôl lle roedd menyw'n sôn am y poen a ddioddefodd wrth gael hysterosgopi—lle caiff camera ei roi drwy'r wain a cheg y groth i mewn i'r groth. Ni chynigiwyd unrhyw anesthetig neu dawelydd iddi, ond rai blynyddoedd yn ddiweddarach, pan fu'n rhaid i'r un fenyw gael colonosgopi ar gyfer cyflwr arall, fe'i gwnaed dan dawelydd. Fel y dywedodd yn ei llythyr, 'Nid oedd unrhyw gwestiwn o'i wneud hebddo.'

Gyda thriniaethau mwy cyffredin hefyd, fel profion ceg y groth, disgwylir i fenywod oddef rhywfaint o boen fel pe bai'n normal. Rydym wedi cael dadleuon yn y Senedd hon dros y blynyddoedd diwethaf sy’n canolbwyntio ar y niferodd brawychus o isel o bobl sy’n manteisio ar brofion ceg y groth. Bydd lletchwithdod ac anghyfforddusrwydd y driniaeth, heb os, yn rhan o'r rheswm pam fod y ffigurau hynny mor isel. Nid wyf yn weithiwr meddygol proffesiynol, ac yn fwy na hynny, mae gennyf y parch mwyaf at y rheini sy'n rhoi eu bywydau proffesiynol i helpu eraill. Rwy'n siŵr fod y sefyllfa hon yn peri cryn bryder i'r mwyafrif helaeth o feddygon, nyrsys a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol hefyd.

Unwaith eto, nid yw hyn yn ymwneud ag unigolion; mae a wnelo â'r diffyg ymchwil, adnoddau a meddwl systemig a roddir i leihau'r angen am boen mewn triniaethau gynaecolegol. Heb os, mae absenoldeb cynllun iechyd penodol i fenywod a merched yng Nghymru yn rhan o'r broblem. Mae Llywodraethau eraill, fel Llywodraeth yr Alban, Llywodraeth Norwy, Llywodraeth Sweden a Llywodraeth Canada wedi cyhoeddi cynlluniau iechyd ar gyfer menywod a merched, ac mae’r rheini wedi caniatáu i’r gwledydd hynny ganolbwyntio mwy ar sicrhau bod lleisiau menywod yn ganolog i’w gofal iechyd. Mae Cymru ar ei hôl hi. Mae'n ganmoladwy fod ein Prif Weinidog benywaidd cyntaf wedi siarad am fynd i’r afael â’r mater o’r diwedd, ond ni ddylai fod wedi cymryd cyhyd. Unwaith eto, faint o fenywod sydd wedi cael eu colli neu wedi gorfod dioddef lefelau annerbyniol o boen oherwydd yr oedi hwn? Mae’n oedi sy'n sicr wedi costio bywydau.

Mae ffigurau a anfonwyd ataf gan Ymgyrch Claire yn amlygu maint y broblem. Y targed ar gyfer menywod sy'n dechrau eu triniaeth ar gyfer canser gynaecolegol o fewn 62 diwrnod yw 75 y cant, ac eto, ym mis Gorffennaf eleni, 26.9 y cant yn unig o fenywod yn ardal bwrdd iechyd Aneurin Bevan a lwyddodd i wneud hyn. Dim ond saith o bob 26 claf yw hynny. Mae rhwng 20 a 30 o gleifion yn cael diagnosis o ganser gynaecolegol bob mis, ond dim ond saith neu wyth o fenywod sy'n dechrau eu triniaeth o fewn y targed yn y bwrdd iechyd. Dyma un rheswm yn unig pam y buaswn yn cytuno ag Ymgyrch Claire fod yn rhaid i gynllun iechyd menywod gynnwys ffocws penodol ar ganserau gynaecolegol. Buaswn yn falch o wybod a fydd hyn yn digwydd ac a fydd y cynllun hefyd yn edrych ar ddiwylliant clinigol a rhai o'r rhwystrau sy'n costio bywydau menywod.

Mae'n rhaid i'r cynllun iechyd menywod ddysgu o brofiadau cleifion, gynaecolegwyr, bydwragedd a grwpiau iechyd menywod. Dyna pam y byddai fy nghynnig yn sefydlu gofyniad cyfreithiol i ddarparwyr gofal iechyd gasglu adborth gan gleifion benywaidd am eu profiadau, yn enwedig apwyntiadau gynaecolegol, bydwreigiaeth a gwasanaethau ôl-enedigol, iechyd amenedigol a menopos. Mae gormod o fenywod yn cael eu gadael i deimlo'n ynysig, yn doredig ac mewn poen ar ôl yr apwyntiadau hyn. Ni ddylai hyn fod yn normal. Mae dyletswydd arnom i sicrhau nad yw'n normal.

Mae cymaint o ysgogiadau o fewn rheolaeth Llywodraeth Cymru i fynd i’r afael â’r broblem endemig hon. Mae gan Lywodraeth Cymru allu i ddylanwadu ar gwricwlwm cyrsiau gofal iechyd a ddarperir ac a ariennir yng Nghymru i ddarparu hyfforddiant ychwanegol mewn gofal iechyd menywod. Gall ddylanwadu ar gyrff rheoleiddio cenedlaethol fel y Cyngor Meddygol Cyffredinol a Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol i deilwra agweddau ar ei safonau hyfforddi neu i roi mentrau ar waith i fynd i'r afael ag iechyd menywod yn well.

Ddirprwy Lywydd, gall gyhoeddi canllawiau hefyd i sefydliadau'r GIG yng Nghymru, a buaswn am i'r canllawiau hynny ganolbwyntio'n arbennig ar fynd i'r afael â rhagfarn ar sail rhywedd mewn perthynas â rheoli poen. Rhaid i’r canllawiau hynny ddod law yn llaw â’r gofyniad cyfreithiol i sefydliadau’r GIG yng Nghymru gasglu adborth gan gleifion benywaidd, fel y crybwyllais eisoes, i nodi meysydd y mae angen eu gwella o ran mynd i’r afael â’r poen corfforol a seicolegol sy'n cael ei dderbyn fel elfen normal o ofal iechyd menywod. Dylai Llywodraeth Cymru gefnogi ymchwil i faterion iechyd menywod, yn enwedig i ganfyddiad o boen a chanserau gynaecolegol. Dylem fod yn dysgu gan rannau eraill o'r byd sydd wedi dod o hyd i ffyrdd arloesol o fynd i'r afael â chyfraddau diagnosis isel a hwyr, fel cyflwyno pecynnau profion canser ceg y groth i'w hanfon drwy'r post. Mae hynny'n digwydd yn Denmarc.

Gwn y bydd sylwadau rhai o'r Aelodau eraill hefyd yn canolbwyntio ar sut y mae'n rhaid inni wella’r driniaeth ar gyfer menywod sy’n mynd drwy’r menopos a menywod sy’n dioddef o iselder ôl-enedigol. Gall y poen a ddioddefir gan fenywod yn eu gofal iechyd fod yn gorfforol; gall fod yn seicolegol hefyd. Ac mae'n annerbyniol, mae'n costio bywydau. Os caiff y cynnig hwn ei dderbyn, rwy'n gobeithio y bydd yn arwain at ganllawiau gwell, at newidiadau mewn triniaethau a gwell hyfforddiant i weithwyr iechyd proffesiynol. Menywod yw hanner ein poblogaeth. Ni ddylid trin eu dioddefaint fel rhywbeth normal.

Hoffwn ddiolch i'r Aelod, Delyth Jewell, am ddod â'r ddadl bwysig hon yma heddiw. Drwy gydol eu bywydau, mae'n rhaid i fenywod ddioddef llawer: y mislif, genedigaeth, bod yn brif ofalwr yn aml, y trefnydd, ac yna daw'r menopos. Ac yn aml caiff ei weld fel gwendid yn hytrach na dangos pa mor gryf yw menywod, sy'n goddef y cyfan ac yn gwneud popeth a wnânt. Gall y rhain i gyd fod yn wanhaol, yn gorfforol, yn feddyliol ac yn hormonaidd, gan geisio dal i fynd ar yr un pryd, jyglo cyfrifoldebau a cheisio gofalu am ddibynyddion. Pan fydd menyw'n teimlo'n sâl, y rhagdybiaeth yw mai un o'r rhain yw'r rheswm, ac felly mae popeth yn iawn, oherwydd fe'i hystyrir yn normal i fenywod fyw mewn poen ac anghysur. Cafodd llawer o afiechydon eu cuddio y tu ôl i'r rhagdybiaethau hyn.

Bydd llawer ohonoch yn gwybod am ymgyrch Claire dros newidiadau polisi ar gyfer canserau gynaecolegol. Cafodd Claire ddiagnosis o ganser y groth ddwy flynedd ar ôl sôn wrth ei meddyg teulu gyntaf am ei symptomau, a chafodd gamddiagnosis o syndrom coluddyn llidus. Cyfradd oroesi canser y groth, sy'n ganser ymosodol, yw 65 y cant. Os caiff ei ddal ar gam diweddarach, dim ond 14 y cant o bobl sy'n goroesi hyd at bum mlynedd. Ac yn drist iawn, nid oes modd gwella canser Claire, ac mae hi'n brwydro'n ddewr dros y newid diwylliant sydd ei angen yn fawr yn ein system gofal iechyd. Mae angen gwrando ar fenywod a'u clywed ac rwy'n talu teyrnged i Claire am bopeth a wna.

Gall newidiadau hormonaidd trwy gydol bywyd menyw gael effaith enfawr ar eich corff. Mae'n ei gwneud hi hyd yn oed yn anos ymdopi â'r pwysau y mae cymdeithas yn ei roi ar ymddangosiad menywod. Yn ystod genedigaeth, gall y gwallt dewhau, a byddwch yn ei golli wedyn wrth fynd trwy'r menopos. Yn ystod y mislif gall y stumog chwyddo. Ar ôl rhoi genedigaeth, mae cymdeithas yn disgwyl i chi allu ffitio'n ôl i'ch dillad cyn beichiogrwydd yn fuan. Poen mislif, y lletchwithdod, y rhwystredigaeth sy'n eich atal rhag byw'n normal. Rwyf wedi siarad â sawl menyw y dywedwyd wrthynt gan feddyg ei bod yn debygol fod ganddynt endometriosis, ond bod cael diagnosis yn broses boenus ac na fyddai'n gwneud fawr o wahaniaeth i'w cyflwr oherwydd diffyg opsiynau triniaeth. Ni ddylai 'dioddefwch a daliwch i wenu' fod yn gyngor diofyn i fenywod sy'n cael trafferth gyda phroblemau mislif.

Mae'r disgwyliad y dylai menywod fod yn gyfrifol am atal cenhedlu, neilltuo amser ar gyfer apwyntiadau meddyg lluosog, gorfod ymdopi ag ôl-effeithiau hormonaidd a chael triniaethau poenus weithiau heb gyffur lleddfu poen, hefyd yn rhywbeth y mae'n rhaid i fenywod ei ddioddef. Ac rwy'n cytuno'n llwyr â chynsail y cynnig y dylai gweithwyr gofal iechyd proffesiynol anelu at leihau sefyllfaoedd lle caiff poen ei ddisgwyl a'i dderbyn fel rhywbeth normal yng ngofal iechyd y GIG. Byddai hyn yn gwneud cymaint o wahaniaeth i brofiad cymaint o fenywod.

Yn anad dim, mae angen inni gydnabod bod menywod yn deall eu cyrff a'r newidiadau a brofant—dylid eu cymryd o ddifrif. Mae mor bwysig mewn gofal iechyd i gleifion deimlo eu bod yn cael eu clywed a'u deall, heb deimlo eu bod yn cael eu diystyru a bod neb yn eu clywed. Pan gefais fabi yn yr ysbyty, nid oedd neb yn derbyn fy mod i yn y broses o esgor. Roeddwn i'n gwybod hynny, ond nid oeddent hwy'n ei dderbyn. Felly, fe ymdopais ar fy mhen fy hun i raddau helaeth. Penderfynais gael fy mabi olaf gartref. Rwy'n cofio cael fy nghanmol yn yr ysbyty am roi genedigaeth heb gyffur lleddfu poen. Nid oes unrhyw anrhydedd mewn dioddef poen. Mewn gwirionedd, gall rhoi genedigaeth fod yn hynod o drawmatig. Gall y sgil-effeithiau iechyd meddwl fod yn drychinebus. Yn anffodus, mae llawer o fenywod yn casáu mynd am archwiliadau iechyd am nad ydynt yn hoffi gwastraffu amser—rwy'n meddwl fy mod i'n un o'r bobl hynny hefyd—eu hamser eu hunain, fel prif ofalwr hefyd, neu amser y gweithiwr iechyd proffesiynol, sy'n gallu bod yn ddiystyriol.

Yn y Pwyllgor Deisebau yr wythnos hon, roedd y deisebydd Delyth Owen o Ynys Môn eisiau codi ymwybyddiaeth o ddiffyg gwasanaethau yn Ysbyty Gwynedd. Mae'n rhaid iddynt deithio i Wrecsam, a allai olygu taith o dair awr i gyd. Felly, os ydych chi'n ofalwr, mae hynny'n anodd iawn, a cheisio jyglo hynny i gyd, ac felly, yn aml iawn, ni fyddant yn trafferthu.

Rwy'n credu y dylid gwahodd menywod i gael archwiliadau iechyd rheolaidd, os nad ydynt wedi gweld rhywun ers tro, a hynny gyda rhywun sy'n cydymdeimlo. Byddai'n gwneud iddynt fynd i drafod pethau gyda rhywun. Byddai'n gyfle i leisio pryderon heb i fenyw feddwl y gallai fod yn gwastraffu ei hamser ei hun neu amser y gweithiwr proffesiynol. Er y gall archwiliadau fod yn brofiadau cyffredin i'r meddyg neu'r nyrs sy'n eu cyflawni, gall fod yn brofiad anghyfforddus i fenywod.

Hefyd, mae angen inni weld cynllun iechyd menywod yn cael ei gyflwyno, fel yr addawyd. Gall rhoi amser i esbonio'r driniaeth a gwrando ar bryderon wneud gwahaniaeth enfawr i barodrwydd rhywun i ddod yn ôl ar gyfer eu hapwyntiad nesaf. Ac rwy'n credu y byddai casglu adborth yn rheolaidd ar ôl apwyntiadau yn annog newid cadarnhaol wedi ei arwain gan gleifion yn y ffordd y caiff apwyntiadau eu cynnal, a hoffwn weld hynny'n cael ei barhau.

Fe wnaeth fy merch roi genedigaeth i'w hail blentyn yr wythnos diwethaf. Mae'r ddau'n gwneud yn dda iawn, ac mae hi'n brydferth—wel, fy merch a'i babi [Chwerthin.] Ond roedd yn ofidus clywed mam ifanc yn y gwely drws nesaf iddi'n beichio crio. Roedd yn drist iawn, ac roedd y llenni wedi'u tynnu o'i chwmpas. Felly, dywedodd fy merch ei bod wedi dod yn ffrind iddi a'i bod hi'n mynd i wneud yn siŵr ei bod hi'n iawn, ond roedd hynny—

Carolyn, rwy'n mynd i ofyn i chi ddod i ben oherwydd mae gennym lawer o siaradwyr. 

Iawn, fe wnaf, mae'n ddrwg gennyf. Rwy'n falch o gyd-gyflwyno'r cynnig, ac rwy'n gobeithio y bydd eraill yn y Siambr yn ei gefnogi. Diolch. 

It is disappointing, I have to say—. I know that the Minister with responsibility for women’s health is here, but the First Minister told us, and made a great show of the fact, that she was listening, and that women’s health was an issue that she’d heard, but, unfortunately, she’s not here this afternoon to hear this important debate.

The Scottish SNP Government has had a women's health plan in place since 2021, and although we’ve had pledges from the Welsh Government, and the First Minister herself, who had responsibility, of course, for health from that year until August this year, we are still waiting.

I’d like to focus in my contribution on the effect of the lack of priority, emphasis and delivery in terms of women's health from the point of view of one thing that affects everyone who has a womb—over half of our population, therefore—namely, the menopause. There have been a number of high-profile campaigns seeking to draw attention to the symptoms, and trying to ensure that workplaces and employers are considerate of people who experience them, and we’ve had several discussions in this Chamber about the importance of educating people about the menopause and to break the historical taboo about it. But the lack of a specific plan in terms of how the health service supports patients with menopause symptoms, and offers them timely and appropriate treatment, has created an entirely unacceptable situation.

Although we’ve heard Eluned Morgan, for example, insisting that nobody in Wales now should be forced to wait in that 8 o'clock queue on the phone if they want to see their GP, that isn’t the norm across Wales, if you want an appointment in advance rather than an emergency appointment, and many surgeries are still failing to provide a way for people to book a face-to-face appointment in advance. Many of my constituents have contacted me to confirm and complain about that. Because if you're not off work sick, you can't spend hours and hours waiting for that phone call to get back to you, and then wait further hours to get that conversation with your doctor, because you have to work. And if you want to discuss the menopause, it’s also understandable that you want to make an appointment with your GP, on a face-to-face basis, to have that discussion, for the reasons that Carolyn set out.

I want to share the experience of one woman who wanted to have a chat with her GP about the symptoms, as they were affecting her physical and mental health. She’d waited in that morning queue, and then she was told that she couldn’t book an advance appointment. She was then phoned back by the doctor on the same day, although they couldn’t provide her with a time slot within an hour or two, so she failed to ensure that she was able to receive that call in a private area. And some of the symptoms that she had were also physical, and she wanted to show the doctor. She was then told that the doctor would have to conclude the call after some minutes as he had a very long list of people to call. She asked if there was some sort of clinic or nurse that she could go to to discuss her symptoms and any possible treatment. She was told that there wasn’t.

She told me that she had been made to feel like she was a nuisance, that she was bothering the doctor over nothing. She didn’t blame the GP for this; she said she could hear the stress and fatigue in the doctor’s voice. But it’s clear that the way we’re providing menopause services is not right. She gave up trying to seek treatment, and she has now just decided to put up with the joint pain, the difficulty sleeping, the periods of low mood. What was worse, she said, was that she knew that some of her friends who were the same age had had an entirely different experience, and were recovering as a result of therapies and drugs provided by their GP. So, there’s a very inconsistent picture across Wales.  

The GP is the key to the door in terms of consistent, standardised healthcare that meets the specific needs of women effectively. But the pressure on the primary care system, together with the lack of a plan to ensure consistency and fairness for every woman in Wales, means that it’s the same old story that’s the true for many women, namely having to put up with the effects of the menopause without support—suffering in silence, which of course can have a grave impact on mental health, as well as physical health, the ability to work and to succeed in your work, the ability to care, the ability to keep fit, the ability to play a full part in society.

So, it is not enough to discuss the menopause, to have political campaigns to raise awareness, without a specific health plan to ensure that the days of suffering in silence are gone forever.

Rwy'n ddiolchgar iawn i Delyth Jewell am gyflwyno'r ddadl hon heddiw ar ofal iechyd menywod, lle mae'r cynnig yn amlygu'r angen am gydnabyddiaeth i'r agweddau unigryw a phoenus iawn yn aml ar iechyd menywod. Ym mhob maes iechyd menywod, mae ein hanatomeg yn aml yn creu anawsterau a chymhlethdodau unigryw, sy'n cael eu derbyn fel y norm a rhywbeth y mae'n rhaid i fenywod a merched eu dioddef ac ymdopi â hwy. Boed yn brofion ymwthiol, symptomau heb eu diagnosio neu drafferthion mislif, rydym yn dueddol o oddef gormodedd o boen, amrywiadau hormonaidd ac anghysur cyffredinol, oherwydd y daith anhygoel, llafurus ac anodd yn aml y mae ein cyrff yn mynd arni, a hynny ar hyd ein hoes. O gyflyrau fel syndrom cyn mislif, syndrom ofari polysystig ac endometriosis, i feichiogrwydd, ffrwythlondeb, iechyd y pelfis a'r menopos, fe geir llu o gyflyrau yn ogystal â heriau corfforol a meddyliol sy'n dod gyda nhw hefyd. Rydym yn aml yn eu gweld yn cael eu derbyn mewn cymdeithas, ac a dweud y gwir, nid oes digon o drafod arnynt. Er fy mod yn credu ei bod yn bwysig nodi bod datblygiadau i ofal iechyd menywod yn ystod y blynyddoedd diwethaf, o ran agweddau technegol, megis profion, a thrafodaethau ynghylch y nifer gynyddol o opsiynau sydd gennym bellach yn gwella, mae gennym ffordd bell i fynd.

Mae cymaint o bwyntiau y gallwn eu nodi yn y ddadl hon. Fodd bynnag, rwyf am ganolbwyntio fy nghyfraniad ar un maes penodol yma heddiw. Yr wythnos hon cefais y pleser o gyfarfod â Breast Cancer Now, sefydliad gwych sy'n cefnogi pobl sy'n cael diagnosis o ganser y fron, yn ogystal â'u teuluoedd. Buom yn siarad am yr angen am fwy o drafodaeth ynglŷn â gwyddoniaeth a symptomau canser y fron, ochr yn ochr â'r angen am ddull holistaidd o fewn gofal iechyd menywod, a sgrinio ar gyfer cyflyrau fel canser y fron mewn canolfannau iechyd. Byddai gwella trefniadau casglu data ar gyfer cleifion canser y fron yn benodol, yn ogystal â chynyddu nifer y safleoedd lle gellir cynnal y profion, ochr yn ochr â hybu ymwybyddiaeth o'r arwyddion a'r symptomau, nid yn unig yn lleihau'r pwysau ar feddygon teulu ac ysbytai, ond yn y pen draw byddai'n helpu cymaint o bobl i nodi arwyddion o ganser yn gynharach, ac felly'n atal diagnosis ar gam diweddarach, gobeithio.

Rhywbeth arall y gwnaethom gyffwrdd ag ef oedd yr angen i lawdriniaeth—i lawer o fenywod, llawdriniaeth adluniol yw hon, yn dilyn triniaethau a llawdriniaethau ar gyfer canser y fron—gael ei gweld a'i chynnwys yn rhan o'r driniaeth, a'r daith iachau hefyd yn y pen draw. Fel arall, os na wneir hynny, rydym mewn perygl y bydd llawer o fenywod yn aros blynyddoedd am eu llawdriniaeth adluniol, gan ei bod yn aml yn cael ei hystyried fel rhywbeth ar wahân yn y system gofal iechyd, ac mae'n rhywbeth a all gael effaith ddifrifol ar eu hiechyd meddwl yn ogystal â'u llesiant cyffredinol yn dilyn triniaethau dwys o'r fath.

Arweiniodd y sgwrs hon yn naturiol at gynllun iechyd menywod arfaethedig Llywodraeth Cymru a'r gwahaniaeth rhwng cynlluniau gofal iechyd sy'n cael eu creu yng Ngogledd Iwerddon, yr Alban a Lloegr. Yng Nghymru, fel y gwyddom, mae Gweithrediaeth GIG Cymru a byrddau iechyd yn creu ac yn gweithredu'r cynlluniau gofal iechyd i fenywod a gwella canser. Fodd bynnag, yn Lloegr, Gogledd Iwerddon a'r Alban, y Llywodraethau sy'n darparu'r cynlluniau hyn. Rwy'n credu'n ddiffuant fod angen atebolrwydd yn y maes hwn, a lle mae Llywodraeth Cymru wedi dyfeisio'r cynllun iechyd, dylai fod cyfeiriad strategol y gallant ei ddarparu wedyn i fyrddau iechyd, yn ogystal â thîm Gweithrediaeth GIG Cymru, i helpu i arwain a gweithredu'r gwaith hanfodol hwn, a allai fod o fudd i gynifer o fenywod a merched ledled Cymru.

Yn ogystal, mae'n bwysig nodi na chafodd yr agweddau hyn, fel llawdriniaeth adluniol, eu cynnwys yn y cynllun gwella canser 2023 i 2026, ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, nid yw canser yn debygol o gael ei gynnwys yn y cynllun gofal iechyd menywod ychwaith. Rwy'n credu'n gryf y dylai, gan fod llawer o ganserau menywod y mae'n rhaid inni barhau i godi ymwybyddiaeth yn eu cylch a chefnogi'r rhai sy'n eu cael. Mae llawer yn gweld y gellid gwella canlyniadau'r rheini drwy eu cynnwys yn y cynllun ei hun.

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch unwaith eto i Delyth Jewell am gyflwyno'r ddadl hynod bwysig hon yma heddiw. Rwy'n gobeithio ein bod gyda'n gilydd yn dwyn y Llywodraeth i gyfrif yn y maes hwn, er mwyn sicrhau bod y gofal a'r canlyniadau gorau posibl ar gael i fenywod a merched ym mhob cwr o Gymru. Diolch.

I can't comprehend what women have to endure. Of course, here in Wales we have work outcomes in cancer care, eye care—and I'll be referring to that later, in another debate. We see maternity services creaking, and abortion services that don't exist in many areas of Wales. But I do have empathy, and I do have love—love for my wife, two daughters, mother and sister, and all the other women who have been such an important part of my life. Hearing the stories of the women who come to my surgeries sends a cold shiver down my back.

Before being elected to this place, I had never heard of endometriosis. But, very soon after being elected, a constituent came to one of my surgeries and shared her story. She had been suffering pain for many years, and the doctor could not identify the complaint. Because she also suffers from fibro, the doctors assumed that this was the root cause of the problem and referred her to specialists in that area in Manchester. But there was no improvement in her condition. She was further diagnosed with IBS, and then ME, but, again, there was no improvement. As a result, she has had to pay thousands of pounds for different scans and private medical advice. The end result was that she had to have a complete hysterectomy—against her will, by the way. But, when this procedure was carried out, it was discovered that she was suffering from endometriosis, which has now spread. This woman is now in her 50s. She has been suffering since she was 18, and has paid out over £12,000 in recent years to try and obtain a diagnosis. This all stems from an original misdiagnosis and the failure of the medical profession to recognise her symptoms.

I have had teenage girls come to me living with endometriosis. One of them has just had to pay £8,000 for treatment, and another is on a two-year waiting list, having already waited for over six months. Not only does their condition have harmful physical effects, but these women also suffer mentally, as do their loved ones, and they are also unable to hold down a job, even though they are talented and able women. But, in every case—from the pharmacy through to the surgery and on to the hospital and the clinical specialists—these women are repeatedly let down because of a lack of understanding and acknowledgement of the severity of their situation. And endo is just one condition, of course.

The evidence received by the health committee on gynaecological cancers was extremely powerful, with all of the witnesses telling a similar story of how they had been ignored and passed from pillar to post, either because of systematic sexism in the system or a basic lack of understanding of the female body. The fact that cancer diagnosis statistics continue to be dangerously low in some areas, with women being particularly badly affected due to a failure to identify the disease, should be a huge concern for the Government here, and there are lessons that need to be learned urgently.

Because this motion doesn't really ask for much, in truth. Goodness me, if you look at the motion, it speaks of gathering feedback about women's experiences, which should be an absolutely fundamental part of any health process. Amazon, eBay and almost all companies collect feedback about their users' experiences. It's common sense if someone wants to learn and improve. But not, it seems, when it comes to women's experiences of their medical treatments.

Comprehensive and useable data are the foundation of any successful business or sector or organisation. This has been routine since the Sumerians gathered data about harvests on clay tablets over 5,000 years ago, but we don’t do it in the health sector in Wales. It’s such a shame that we're still waiting, therefore, for a comprehensive women's health plan today. So, thank you to everyone who has brought forward this motion—I thank Delyth for the opening remarks—and I trust that this Senedd here will see fit to support it.

Hoffwn ddiolch i Delyth a'i chyd-gyflwynwyr a'i chefnogwyr am godi mater hynod o bwysig. Rydym i gyd yn gwybod, ers gormod o amser, fod profiad menywod o boen, boed yn fislif, yn atgenhedlol neu'n gronig, wedi cael ei ddiystyru neu ei fychanu. Nid mater iechyd unigol mohono, ond methiant systematig sy'n effeithio ar les dros hanner ein poblogaeth. Mae menywod yn aml yn wynebu amseroedd aros hirach cyn cael diagnosis a thriniaeth ac mae eu pryderon yn aml yn cael eu hanwybyddu mewn lleoliadau clinigol. Mae'r normaleiddio hwn yn creu diwylliant lle mae menywod yn teimlo nad oes neb yn eu clywed ac yn aml heb eu cefnogi ac yn ei dro, mae hynny'n gwaethygu'r problemau iechyd sydd ganddynt.

Mae un cyflwr iechyd menywod penodol lle mae hyn i'w weld yn aml yn ymwneud â phoen mislif. Gall normaleiddio poen mislif achosi oedi difrifol cyn cael diagnosis o gyflyrau gynaecolegol, yn enwedig endometriosis, a gall yr oedi hwnnw gael ôl-effeithiau difrifol iawn, gan effeithio ar les corfforol a meddyliol menywod, eu bywyd o ddydd i ddydd ac o bosibl eu gobaith o feichiogi, os ydynt am gael plant. Rwy'n derbyn bod Llywodraeth Cymru yn gweithio i fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn ac yn achos endometriosis, mae nyrs arbenigol wedi'i chyflogi ar gyfer pob ardal bwrdd iechyd. Wrth gwrs, buaswn yn cwestiynu a yw un nyrs iechyd arbenigol ar gyfer pob ardal gofal iechyd yn ymrwymiad difrifol. Ond yn fwy na dim, mae'n rhaid inni herio'r stigma sy'n gysylltiedig â phoen menywod a sicrhau bod proffesiynau gofal iechyd yn cael eu hyfforddi i'w adnabod a mynd i'r afael ag ef yn briodol. Rydym yn datblygu cynllun gofal iechyd menywod, ac mae'n rhaid inni ganolbwyntio yn y cynllun hwnnw ar y maes penodol hwn.

Ond rwyf hefyd am godi cwestiwn nad yw wedi ei godi eto, sef y gwahaniaeth mewn triniaeth a'r disgwyliad o boen yn achos menywod du ac Indiaidd. Cafwyd llawer o adroddiadau—adroddiadau lluosog—ac mae'r BBC hefyd wedi gwneud ymchwiliadau iddo yn Lloegr, lle cafodd menywod eu galw'n 'princess', lle cyfeirir atynt mewn ffordd wahanol i'r ffordd y cyfeirir at fenywod gwyn, lle cafodd eu poen ei fychanu a lle cawsant eu hanwybyddu'n llwyr. Felly, yn ogystal â'r pethau yn yr adroddiad hwn, rwyf am alw heddiw am inni siarad â'r gymuned honno neu'r cymunedau hynny o fenywod a chael dealltwriaeth o'r hyn a deimlant, a gadael i'w lleisiau gael eu clywed, oherwydd yn y pen draw math o hiliaeth ydyw pan fyddwch chi'n cyfeirio at bobl mewn ffordd na fyddech chi'n cyfeirio at bobl wyn, pan fyddwch yn eu hamddifadu o lais a phan fyddwch chi'n anwybyddu eu pryderon. Nid yw'n faes yr ydym wedi edrych arno ar y pwyllgor iechyd; ni chafodd ei ystyried pan oeddem yn cynnal ein hymchwiliad. Ond os ydym o ddifrif eisiau cynrychioli nid yn unig yr 50 y cant o'r boblogaeth, ond yr holl bobl o fewn yr 50 y cant, mae'n rhaid inni newid ein ffocws a'i ymestyn hefyd.