National Assembly for Wales

Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon will be questions to the Cabinet Secretary for Housing and Local Government, and the first question is from Jenny Rathbone.

Mae’r safonau rheoleiddiol yn nodi disgwyliadau Llywodraeth Cymru ar gyfer cymdeithasau tai. Mae'r safonau hyn yn ei gwneud yn ofynnol i gymdeithasau ddarparu gwasanaethau o ansawdd uchel a chartrefi diogel, yn ogystal â'i gwneud yn ofynnol i denantiaid allu dylanwadu ar benderfyniadau strategol a darpariaeth gwasanaethau. Caiff cydymffurfiaeth â'r safonau ei fonitro ac adroddir arno drwy ddyfarniadau rheoleiddio.

Felly, yng nghyd-destun yr angen i geisio nodi unrhyw un sy'n mynd heb gredyd pensiwn i allu cael taliad tanwydd y gaeaf, rwyf wedi bod yn siarad â'r cymdeithasau tai yn fy etholaeth i yng Nghanol Caerdydd i weld pa ddyletswydd gofal sydd ganddynt i les eu tenantiaid er mwyn sicrhau eu bod yn cael yr hyn y mae ganddynt hawl iddo a'u bod yn gwybod sut i wneud cais amdano cyn 21 Rhagfyr. Rwy’n falch iawn o ddweud bod Cymdeithas Tai Cymunedol Caerdydd yn cymryd camau rhagweithiol i gysylltu â’r holl denantiaid perthnasol, ond nad yw eraill ond yn cynorthwyo preswylwyr pan ofynnir iddynt am wybodaeth. Ac rwy'n teimlo bod y mater llesiant hwn, i sicrhau bod pobl yn cael yr incwm sydd ei angen arnynt ac y mae ganddynt hawl iddo ar yr adeg anodd hon o ran biliau tanwydd cynyddol, yn rhywbeth y mae angen inni fynd ar ei drywydd. Felly, pa drafodaethau rydych chi'n eu cael gyda chymdeithasau tai ynghylch eich disgwyliadau ynghylch llesiant tenantiaid yn ogystal â bod awdurdodau lleol yn mynd ati'n rhagweithiol i sicrhau nad oes unrhyw un sydd mewn perygl o golli credyd pensiwn a lwfans tanwydd y gaeaf yn cael eu hamddifadu am na allant wneud cais digidol, neu am nad oes ganddynt aelod o'r teulu i wneud hynny drostynt.

Diolch am eich cwestiwn, Jenny—mae'n un hynod bwysig, ac rwy'n eich canmol am y gwaith a wnewch yn eich ardal yn arbennig, ac rwy'n siŵr y bydd Aelodau eraill yn gwneud hynny hefyd er mwyn gwneud popeth a allwn i sicrhau bod pobl yn hawlio popeth y mae ganddynt hawl iddo. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod pobl Cymru yn hawlio pob punt y mae ganddynt hawl iddi. Mae gennym ein hymgyrch flaenllaw i sicrhau bod pobl yn manteisio ar raglen ‘Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi’, sydd wedi sicrhau canlyniadau cadarnhaol iawn, ac rydym yn sicrhau ein bod yn parhau i fynd ar drywydd hynny.

Rydym yn gweithio ar y cyd â Llywodraeth y DU a’n partneriaid, gan gynnwys Cartrefi Cymunedol Cymru, i gynyddu’r nifer sy’n hawlio credyd pensiwn yng Nghymru, ac mae Cartrefi Cymunedol Cymru wedi datblygu hyb cymorth costau byw i rannu cyngor dysgu ac arferion da ymhlith pob cymdeithas dai er mwyn gefnogi tenantiaid mewn trafferthion ariannol. Hoffem annog pob landlord cymdeithasol cofrestredig ac awdurdod lleol i weithio gyda ni a’n partneriaid i helpu i gynyddu’r nifer sy’n hawlio budd-daliadau, gan y gwyddom mai dyma’r porth yn aml i bobl gael mynediad at gymorth ariannol pellach. Felly, mae’n bwysig iawn, a byddaf yn parhau i fonitro hyn hefyd gyda fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet.

Mae cymdeithasau tai wedi dweud pryderon wrthyf, am eu bod yn cymryd mwy o denantiaid oddi ar restrau blaenoriaeth ac felly’n gweithio gyda phobl sydd mewn argyfwng neu sydd wedi bod mewn argyfwng, fod hyn yn cael effaith fawr, lle mae anghenion tenantiaid yn dod yn fwyfwy cymhleth a’r galwadau arnynt yn cynyddu wrth iddynt weithio gyda theuluoedd yr effeithir arnynt a chynnal eu cartrefi, a'u bod hefyd yn ei chael hi'n anodd gyda dyheadau Llywodraeth Cymru i ddatgarboneiddio lle mae eu gallu i gyflawni mewn gwirionedd, a dyfynnaf, yn 'amherthnasol', gyda thwll du enfawr yn y cyllid i'w wneud yn y ffordd y gofynnir iddynt ei wneud, a bod angen cydbwyso'r uchelgais gyda'r hyn sy'n realistig, gan weithio gyda thenantiaid i bennu'r ffordd orau ar gyfer cartrefi unigol. Felly, wrth bennu'r safonau y mae’n disgwyl i gymdeithasau tai eu darparu o ran gofal tenantiaid, pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i’r pryderon hyn?

Diolch, Mark. Fel y dywedais, rydym yn gweithio’n agos iawn gyda landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, a chredaf fod hwnnw’n ddull partneriaeth pwysig, yn ogystal â llywodraeth leol, gan fod pob un ohonom am weld cymaint o bobl â phosibl yn cael mynediad at yr hyn y mae ganddynt hawl iddo. Mae Cartrefi Cymunedol Cymru, fel y dywedais, wedi datblygu hyb cymorth costau byw i rannu dysgu, cyngor ac arferion gorau â chymdeithasau tai, gan roi cymorth costau byw hanfodol i’w tenantiaid. Felly, mae gwaith yn mynd rhagddo. Mae gan landlordiaid cymdeithasol ddyletswydd gofal i’w tenantiaid drwy wahanol ddeddfwriaeth landlordiaid a thenantiaid, gan gynnwys Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016. Ond fel y dywedais, mae llawer o waith yn mynd rhagddo yn y maes hwn. Rydym yn ymwybodol iawn ohono. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol yn cadeirio’r Grŵp Rhyngweinidogol ar Waith a Phensiynau nesaf, a bydd yn trafod pa mor bwysig yw hi fod y ddwy Lywodraeth yn gweithio gyda’i gilydd i fynd i’r afael â’r rheswm pam nad yw pobl hŷn yn manteisio ar eu hawliau. Mae llawer o ffocws yn y maes hwn, ac rwy’n siŵr y bydd yr Aelodau’n cael y wybodaeth ddiweddaraf am hyn maes o law.

Mae ein rhaglen adfywio Trawsnewid Trefi yn darparu pecyn cymorth cydgysylltiedig, gan roi cyfle i awdurdodau lleol fuddsoddi yng nghanol trefi ledled Cymru. Gall trefi unigol elwa drwy nodi'r cymysgedd o ymyriadau sy'n gweddu orau i'w cryfderau lleol, diwylliant, treftadaeth a nodweddion penodol.

Diolch. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi datgan bod ganddynt ddiffyg o £45 miliwn i'w lenwi yn eu cyllid. Mae bygythiad y bydd Sefydliad y Glowyr, Coed-duon yn cau o ganlyniad, gyda'r cyhoeddiad cyntaf ddiwedd mis Gorffennaf y byddai’n cau, o bosibl, bum mis yn ddiweddarach ar ddiwedd mis Rhagfyr. Felly, yn dilyn protest fawr a gorymdaith drwy Goed-duon, a deiseb wedi'i llofnodi gan filoedd, mae’r cynnig wedi'i oedi wrth i’r cyngor geisio awdurdod cyfreithiol i’w pwerau i wneud penderfyniadau cyfreithiol oherwydd statws elusennol y 'stiwt'.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r astudiaeth achos o Sefydliad y Glowyr, Coed-duon a’r sefyllfa ariannol a wynebir gan gynghorau Cymru yn galw am gamau gweithredu brys a dull ymyraethol o ran yr hyn sy’n digwydd ar lefel llywodraeth leol. Rhybuddiodd Harold Macmillan unwaith fod canlyniadau Thatcheriaeth fel gwerthu llestri arian y teulu. Mae gwerthu asedau

'yn gyffredin ymhlith unigolion ac ystadau pan fyddant yn mynd i drafferthion ariannol…. Yn gyntaf, mae'r llestri arian Sioraidd yn mynd, wedyn yr holl gelfi hyfryd a arferai fod yn yr ystafelloedd cyhoeddus, ac yna mae'r Canalettos yn mynd.'

Felly, beth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i sicrhau bod mesurau diogelu ar waith, fel bod gan awdurdodau lleol yr arbenigedd, y gefnogaeth a'r hyn sy'n ofynnol i weithio gyda phartneriaid allanol i sicrhau nad yw asedau cymunedol hynod werthfawr yn cael eu haberthu ar allor cyfrifyddiaeth?

Diolch am eich cwestiwn, Rhianon, ac rwy’n ymwybodol o’r sefyllfa yr ydych wedi'i nodi. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod y rôl allweddol y mae diwylliant yn ei chwarae mewn cymunedau ledled Cymru, ei gyfraniad i iechyd a llesiant, effeithiau economaidd, atyniadau i ymwelwyr, adnoddau ar gyfer ysgolion a dysgu gydol oes, ac mae'r pethau hyn oll yn hanfodol. Mae Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o’r opsiynau anodd iawn y mae’n rhaid eu harchwilio yn yr hinsawdd ariannol sydd ohoni. Mater i'r corff llywodraethu yw rheoli ac ariannu lleoliadau fel Sefydliad y Glowyr, Coed-duon. Yn yr achos hwn, Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yw hwnnw. Gwn fod Cyngor Celfyddydau Cymru wedi bod yn trafod gyda chyngor Caerffili ynghylch yr ymgynghoriad y mae’r awdurdod lleol wedi’i gael, a gwn fod y swyddogion yno wedi bod mewn cysylltiad rheolaidd â thîm y sefydliad, a'u bod wedi cynnig cymorth ac yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i Lywodraeth Cymru ynglŷn â datblygiadau.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n llwyr gefnogi pryder Rhianon Passmore ynghylch diffyg cefnogaeth cyngor Llafur Caerffili i leoliadau cymunedol. Fodd bynnag, mae cipolwg cyflym ar gyfrifon y cyngor yn dweud wrthych y gellir datrys y broblem. Mae cyngor Llafur Caerffili yn eistedd ar £220 miliwn o gronfeydd wrth gefn. Mewn cyferbyniad, mae gan gyngor sir Fynwy £20 miliwn mewn cronfeydd wrth gefn. Mae bron i £0.25 biliwn yn eistedd mewn banc yn gwneud dim tra bo pobl yn galaru am golli cyfleusterau pwysig, ac asedau diwylliannol, fel y dywedwch, Ysgrifennydd y Cabinet. A yw’r Gweinidog yn cytuno â mi ei bod yn gwbl warthus fod y cyfleuster cymunedol poblogaidd hwn yn Islwyn—y ddau gyfleuster yn Islwyn—yn mynd i gau oherwydd diffyg arian, pan fo symiau enfawr yn cronni mewn cyfrifon banc? A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gyfarfod gyda chyngor y celfyddydau a chyngor Caerffili i wneud iddynt geisio rhoi rhywfaint o'r arian sydd ganddynt yn y banc i'r gymuned lle dylai fod?

Diolch, Laura. Rydym yn deall sut y mae’r rhain yn benderfyniadau anodd i awdurdodau lleol. Fel y dywedais, mater i’r awdurdod lleol yw hwn. Credaf eich bod yn cyfuno dau beth ynghylch pwrpas y cronfeydd wrth gefn, ond rydym yn ymwybodol o’r sefyllfa. Gwyddom fod yr awdurdod lleol wedi ymgysylltu â’r cyhoedd. Bu ymgynghoriad llawn a chraffu effeithiol gan yr aelodau etholedig, ac mae honno’n elfen bwysig o benderfyniadau lleol ar y darpariaethau a’r gwasanaethau a ddarperir. Felly, fel y dywedais, mae trafodaethau o fewn—. Mae Cyngor Celfyddydau Cymru yn rhan o'r trafodaethau—mae swyddogion yno. Gofynnwyd inni gadw mewn cysylltiad â’r trafodaethau hynny, felly gallaf roi sicrwydd i chi fod hynny’n digwydd.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae tynged Sefydliad y Glowyr, Coed-duon yn y fantol, ac mae trigolion a staff yn bryderus iawn, yn enwedig ar ôl y newyddion yr wythnos diwethaf y bydd Llancaiach Fawr yn cau. Mae cyngor Caerffili, fel y dywedwyd, wedi gorfod oedi eu penderfyniad ynglŷn â dyfodol sefydliad y glowyr, ond mae gan ymgyrchwyr lleol lawer o gwestiynau. Mae sefydliad y glowyr wedi derbyn arian gan gyngor y celfyddydau. Roedd i fod i gael arian o'r gronfa ffyniant gyffredin—efallai fod yr arian a glustnodwyd ar gyfer y sefydliad eisoes wedi'i roi i ffynonellau eraill. Pa gymorth brys y gall Llywodraeth Cymru ei roi—credaf fod hyn yn rhywbeth y dylai Llywodraeth Cymru ei gefnogi—i sicrhau bod un o gonglfeini bywyd diwylliannol yn y gymuned yn parhau i fod ar agor? Mae risg wirioneddol y bydd cynyrchiadau’n tynnu allan hyd yn oed cyn i benderfyniad gael ei wneud oherwydd yr ansicrwydd parhaus, ac mae ysbryd staff yn syfrdanol o isel, yn rhannol, unwaith eto, oherwydd y penderfyniad yr wythnos diwethaf ynglŷn â Llancaiach Fawr. A all y Llywodraeth roi cymorth brys, gan y dylid rhoi cymorth cenedlaethol i leoliadau sydd o bwysigrwydd cenedlaethol?

Diolch, Delyth. Rwy'n deall y safbwyntiau angerddol sydd gan bob Aelod ynghylch Sefydliad y Glowyr, Coed-duon. Gwn fod ymgynghoriad yn mynd rhagddo gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili. Fel y dywedais, mae Cyngor Celfyddydau Cymru yn rhan o'r trafodaethau. Fel y soniwch, maent wedi ariannu Sefydliad y Glowyr, Coed-duon, ond gwn fod y trafodaethau hynny’n parhau. Felly, rwy’n deall pwysigrwydd yr adeilad. Mae hwn yn benderfyniad i Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, ac fel y dywedaf, rwy'n deall y cefndir ariannol i hyn oll hefyd.

Questions now from party spokespeople. The Conservatives' spokesperson, Peter Fox.

Diolch, Lywydd. Yn gyntaf, a gaf i eich croesawu i’ch swydd newydd, Ysgrifennydd y Cabinet? Rwy'n ddiffuant yn dymuno'r gorau i chi, a byddaf yn gwneud fy ngorau i fod mor gefnogol ag y gallaf.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r Prif Weinidog wedi cyhoeddi ei blaenoriaethau ar gyfer y Llywodraeth hon. Rwy'n gobeithio y dowch â syniadau a safbwyntiau newydd ar fater cyllid llywodraeth leol. Ysgrifennydd y Cabinet, beth fydd eich cynlluniau ar gyfer cyllid cynaliadwy i lywodraeth leol?

Diolch, Peter. Diolch yn fawr iawn am y croeso cynnes, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi a chyd-Aelodau eraill ar draws y Siambr ar y portffolio hwn.

Mae'n ddyddiau cynnar i mi ar hyn—yn wir, dyma'r mis cyntaf, rwy'n credu, neu'r ychydig wythnosau cyntaf, beth bynnag. Rydym yn datblygu protocol real ar y cyd ag awdurdodau lleol, gan edrych ar sut y gallwn symud ymlaen i weld a oes yna her ariannol sylweddol. Felly, rydym yn ceisio mynd at wraidd hynny, mewn gwirionedd, gydag awdurdodau lleol. Edrychaf ymlaen at gael trafodaethau gydag arweinwyr awdurdodau lleol ledled Cymru—rwyf eisoes wedi dechrau ar hynny—ac edrychaf ymlaen at weithio gyda CLlLC. Felly, rwy’n awyddus i siarad ag awdurdodau lleol yn uniongyrchol a chlywed ganddynt ynglŷn â rhai o’r heriau a’r cyfleoedd y maent yn eu hwynebu.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n braf clywed hynny, ac rwy'n eich annog i gael y sgyrsiau hynny cyn gynted â phosibl. Yr wythnos diwethaf, clywsom gan arweinydd sir y Fflint ynglŷn â sut oedd yr awdurdod lleol yno mewn sefyllfa lle gallai fod angen iddynt ddatgan methdaliad ar ryw bwynt. Ac yna clywsom negeseuon tebyg yn nes ymlaen, oni wnaethom, ychydig ddyddiau'n ddiweddarach, gan Gastell-nedd Port Talbot. Fe wyddom y bydd llawer o awdurdodau eraill yn hynod bryderus ynglŷn â'r sefyllfa. Gwyddom fod cyllideb y llynedd wedi golygu toriad mewn termau real o oddeutu 5 y cant i gynghorau, ac mae goblygiadau hyn, a’r blynyddoedd anodd blaenorol, yn bygwth cynaliadwyedd llywodraeth leol ar ei ffurf bresennol. Gyda hyn mewn golwg, pa gamau y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau y gall pob cyngor barhau i ddarparu’r amryw wasanaethau hanfodol y mae ein cymunedau’n talu amdanynt ac yn eu disgwyl? A fyddwch chi eisiau adolygu’r trefniadau presennol ar gyfer cyllid llywodraeth leol? Gwn eich bod wedi dweud y byddwch yn siarad â CLlLC ac arweinwyr, ond a oes awydd yn eich portffolio, o fewn y Llywodraeth, i edrych yn agos ar fformiwla gyllido llywodraeth leol?

Diolch, Peter. Credaf fod cyfle yma hefyd i dalu teyrnged i’r holl bobl sy’n gweithio yn yr awdurdodau lleol a’r swyddogion sy’n gweithio’n galed bob dydd i sicrhau bod y gwasanaethau hynny’n cael eu darparu ar gyfer ein cymunedau lleol. Felly, rwy’n falch iawn fod gennyf y cyfrifoldeb dros lywodraeth leol yn fy mhortffolio, a hoffwn dalu teyrnged i’r gweithlu sy’n gweithio’n galed mewn sefyllfaoedd anodd.

Fel y nodwyd nawr, rydym yn datblygu protocol ar y cyd gydag awdurdodau lleol i'w ddefnyddio pan fydd yna her ariannol sylweddol. Pan fydd wedi'i gwblhau, bydd yr is-grŵp cyllid yn cytuno ar y protocol hwnnw. Mae’n mynd i nodi ystod o opsiynau posibl ar gyfer cymorth. Fodd bynnag, ni fydd hyn yn cynnwys mynediad at gyllid ychwanegol, ond yn hytrach at gamau anariannol a thechnegol, gan gynnwys, lle bo'n briodol, cyfarwyddiadau cyfalafu. Felly, mae rhywbeth yno yr ydym yn edrych arno rhag ofn, gan fy mod yn cydnabod y straen sydd ar y system ar hyn o bryd a’r hyn a welsom dros y ffin hefyd. Felly, rydym yn sicrhau ein bod yn gweithio gyda llywodraeth leol i baratoi. Felly, fel y dywedais, rwy’n awyddus iawn i gael y trafodaethau hynny gydag arweinwyr awdurdodau lleol a CLlLC, ac rwy’n siŵr y byddaf yn clywed rhai o’r pwyntiau a godwyd gennych heddiw.

Diolch. Rwy’n siŵr y bydd y sgyrsiau hynny’n gynhyrchiol. Credaf ei bod yn bwysig ac yn ddyletswydd arnaf i dynnu sylw at y materion ehangach. Fel y gwyddoch, o'm profiad yn y gorffennol, gwn fod gwahaniaeth sylweddol yn y gwytnwch sydd gan lawer o gynghorau. Clywsom achos yn gynharach am lefelau’r cronfeydd wrth gefn. Nid wyf am sôn am gronfeydd wrth gefn, gan y gwn eu bod eisoes yn cael eu defnyddio. Fodd bynnag, mae rhai mewn sefyllfa fregus am nad ydynt yn wydn, ac mae hynny o ganlyniad i’r system ariannu ac nid yw’n gynaliadwy.

Gan symud ymlaen, Ysgrifennydd y Cabinet, cur pen enfawr i gynghorau, fel y gwyddoch yn iawn, yw’r pwysau sy'n gysylltiedig â gofal cymdeithasol. Y llynedd, roedd awdurdodau lleol yn wynebu twll du ariannol o oddeutu £260 miliwn i fynd i’r afael â gofal cymdeithasol, ond fe fyddwch yn gwybod mai dim ond oddeutu 10 y cant o’r cyllid ychwanegol a gawsant gan Lywodraeth Cymru. Roedd hynny’n groes i'r angen i fynd i’r afael â’r sefyllfa o ran lles, gan gydnabod faint o arian sy'n mynd i faes iechyd. Yn amlwg, felly, mae yna ddiffyg ymagwedd gyfannol gan y Llywodraeth mewn perthynas ag iechyd a lles. Mae llywodraeth leol yn chwarae rhan hollbwysig yn cynnal lles ein cymunedau. Felly, gyda hyn mewn golwg, Ysgrifennydd y Cabinet, beth y gall y teulu llywodraeth leol ddisgwyl ei weld gennych chi a'ch cyd-Aelodau i unioni'r sefyllfa ar gyfer gofal cymdeithasol?

Diolch, Peter. Unwaith eto, diolch am yr holl waith a wnaethoch yn eich bywyd blaenorol, cyn dod yma, ym maes llywodraeth leol. Rydych chi'n sôn am wydnwch awdurdodau lleol, a gwn unwaith eto fod pobl yn gweithio’n galed iawn yn yr awdurdodau lleol hynny, mewn cyd-destun anodd o ran pwysau ariannol, disgwyliadau gan wasanaethau a’r hyn y mae awdurdodau lleol yn ei ddarparu, ac fel rydych chi wedi'i nodi, mae gofal cymdeithasol yn elfen mor hanfodol o hynny. Fe wyddom, ac rwyf eisoes wedi clywed fy hun gan arweinwyr awdurdodau lleol a chynghorwyr, am y pwysau sydd ar awdurdodau lleol oherwydd gofal cymdeithasol. Rwy’n awyddus i weithio gydag Aelod y Cabinet dros ofal cymdeithasol hefyd, y Gweinidog gofal cymdeithasol, ar hyn, ac Aelod y Cabinet dros iechyd a gofal cymdeithasol, oherwydd os oes ffordd y gallwn gael ffocws go iawn yn y maes hwn, yn enwedig i gael pobl allan o ysbytai, gwn fod hynny'n rhywbeth y mae'r Prif Weinidog wedi sôn amdano dros beth amser bellach. Felly, credaf y bydd cael y ffocws hwnnw a chydweithio ar draws portffolios o gymorth hefyd gyda llywodraeth leol, sy’n wirioneddol hanfodol.

Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.

Thank you, Llywydd. I also look forward to working with you on the housing portfolio. Yesterday, we discussed the findings of the Audit Wales report that stated that the Welsh Government target of 20,000 social homes won't be reached without significant additional expenditure. To be specific, the Auditor General for Wales states that there's a need for as much as between £580 million and £740 million of capital expenditure in addition to the current financial assumptions to get close to that target by March 2026. Do you agree with the findings of this report? And how do you respond to that? 

Diolch, Siân. Fel y dywedais, diolch eto am eich croeso cynnes hefyd—edrychaf ymlaen at weithio gyda chi yn y portffolio hwn—ac am y gwaith awdurdod lleol a wnaethoch chi'n flaenorol. Fel y soniais ddoe, rwy'n croesawu adroddiad Archwilio Cymru, a hoffwn gofnodi fy niolch iddynt am y gwaith y maent wedi'i wneud. Rwyf wedi derbyn pob un o’r argymhellion yn yr adroddiad hwnnw ac mae swyddogion wedi ymateb i hynny.

Okay. But that didn't answer the question on the additional finance that they've identified as being essential to move things forward.

However, it was noted yesterday that almost 140,000 people were on social housing waiting lists. Although these people are waiting for affordable accommodation, many will be pushed into homelessness, into debt and into poverty. We do know that current pressures on homelessness services are unsustainable and vast, and we also know that the best way of helping people and reducing the pressure on services is to move people to long-term appropriate accommodation. But that won't be possible unless you enhance the social housing stock. So, can I ask, therefore, by how many are you looking to reduce the waiting list for social housing by the end of this Senedd? Or, in other words, how many people do you anticipate will be moved into social housing by the end of this Senedd term? 

Diolch, Siân. A dylwn fod wedi dweud mewn ymateb i’r cwestiwn cyntaf, o ran y ffigur y cyfeiriwyd ato yn adroddiad Archwilio Cymru, wyddoch chi, mae’n ddarlun cymhleth. Maent wedi sôn am gyllid, ond mae agweddau eraill ar y cyflenwad sydd eu hangen o ran sgiliau. Nid mater ariannol yn unig mohono. Credaf mai'r pwynt arall yr hoffwn ei wneud ar yr adroddiad hwnnw, mewn gwirionedd, yw ein bod wedi edrych ar yr adroddiad, rydym wedi'i dderbyn, rydym wedi derbyn yr argymhellion ynddo. Ac o ran sut rwy'n edrych ar y rhan hon o'r portffolio, mae a wnelo â sut y gallwn ddatgloi'r potensial sydd gennym eisoes. Wyddoch chi, fe ysgrifennais lythyr, yn gynharach yn yr haf, i holi pob awdurdod lleol a landlord cymdeithasol cofrestredig ynglŷn â'u sefyllfa, sut y gallwn wneud mwy, a beth yw'r mannau problemus o fewn eu hardaloedd, er mwyn cael y manylion, a byddaf yn edrych ar hynny'n agos iawn i weld beth arall sydd angen i ni ei wneud. Felly, nid wyf yn credu bod y cyfan yn ariannol o reidrwydd.

Ac o ran y rhestr, gwyddom fod angen mwy o gartrefi arnom. Wyddoch chi, mae gan bob un ohonom awydd gwirioneddol i weld cymaint â phosibl o gartrefi’n cael eu hadeiladu, ac rydym am i hynny ddigwydd cyn gynted â phosibl, fel y dywedais yn fy natganiad ddoe, ond mae'n rhaid inni ganolbwyntio ar rai o’r problemau real a wynebwn mewn gwahanol ardaloedd ledled Cymru.

Thank you very much. So, you're saying there's more to this than just financial barriers, but it's entirely clear, isn't it, that there isn't enough money available to reach the Welsh Government's target, as things currently stand. And the results of that are already known to us: more and more people pushed into debt and poverty and homelessness. Recently, the Deputy Prime Minister in Westminster, Angela Rayner, has been suggesting a major package of social housing building in the spending review next month. She's described this as,

'y don fwyaf o dai cymdeithasol ers cenhedlaeth.'

The housing charity, Shelter, has said that the UK Government would have to build 90,000 homes and flats for social rent in England to meet the UK Government's house building commitments, namely 1.5 million. According to Shelter, that would cost £11.8 billion to the Government in Westminster. So, what discussions are you having with that Government about its intention to increase the budget for building social housing? And more importantly, rather than just having discussions on the issue, what will be the implications in terms of possible consequentials for Wales? That is, what will be the likely consequentials that could emerge in relation to this big wave of social housing that’s going to be built, according to Angela Rayner?

Diolch, Siân. Fe sonioch chi am rai o'r materion sy'n ymwneud â phobl. Fel y dywedais eto ddoe, mae’r niferoedd y gwyddom eu bod mewn llety dros dro, neu'n bobl ddigartref, rydym yn clywed y niferoedd a’r ffigurau, ond unigolion yw'r rhain, ac ni ellir diystyru’r straen sydd ar bobl ychwaith.

Mae un o'r pwyntiau eraill yr hoffwn eu gwneud yn ymwneud â'r tasglu a gyhoeddais, a bydd hynny'n digwydd, ac fe gawn ragor o fanylion ynglŷn â hynny y byddaf yn eu cyflwyno i'r Senedd. Mae'n cynnwys edrych ar sut y gallwn ddadflocio rhai ardaloedd penodol a chael ffocws gwirioneddol ar sut y gallwn adeiladu mwy o gartrefi cymdeithasol yng Nghymru.

Rwyf wedi cael trafodaethau gyda swyddogion yn San Steffan. Roeddwn yn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn ddiweddar, ac yno, llwyddais i gael trafodaeth gyda’r Farwnes Stevenage, sydd yn y portffolio tai yno, a buom yn trafod rhai o’r problemau, yr heriau sy'n ein hwynebu yma yng Nghymru. Yn yr un modd, yn Lloegr, ac edrych ar sut y gallwn gydweithio lle gallwn.

O ran y ffigurau y gofynnoch chi amdanynt, nid yw’r rheini gennyf, ac mae hynny’n rhywbeth y gallaf ei rannu pan fydd gennyf fwy o wybodaeth.

Question 3, Joyce Watson.

Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu Ysgrifennydd y Cabinet i’w rôl newydd.

Diolch. Lansiwyd safon ansawdd tai Cymru newydd ym mis Hydref 2023 ac fe’i rhoddwyd ar waith o 1 Ebrill 2024 ymlaen. Mae landlordiaid cymdeithasol eisoes yn gweithio tuag at fodloni'r safon feiddgar ac uchelgeisiol hon. Bydd yr adroddiadau cyntaf ar gynnydd tuag at fodloni'r safon yn cael eu llunio yn ystod haf 2025.

Diolch am eich ateb. Gwyddom fod Llywodraeth Cymru wedi arwain y ffordd o ran gosod set gadarn o safonau sydd wedi helpu i drawsnewid rhywfaint o’r stoc dai cymdeithasol yn fy ardal i yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru. Bydd y diweddariad diweddar i’r safon, a ddaeth i rym, fel y dywedoch chi, ym mis Ebrill, yn gwella’r stoc dai cymdeithasol ymhellach. Rwy'n croesawu'r buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru i awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol yn fy rhanbarth ar gyfer 2024-25, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny, yn ei dro, yn eu helpu i gyflawni’r newidiadau a osodwyd gan y safon newydd. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno â mi ei bod yn hollbwysig fod safon ansawdd tai Cymru yn parhau i adlewyrchu'r ffordd y mae pobl yn byw, yn gweithio, a hefyd yn teimlo am eu cartrefi?

Diolch, Joyce, a diolch am eich cwestiwn, ac yn sicr, rwy’n cytuno bod hynny’n bwysig. Mae'r ychydig flynyddoedd diwethaf wedi arwain at newidiadau gwirioneddol gyflym ac annisgwyl, yn enwedig gyda'r pandemig byd-eang, ac mae hynny wedi newid yn llwyr sut y mae pobl yn byw ac yn gweithio a'r hyn sydd ei angen arnynt mewn cartref. Credaf fod pob un ohonom wedi meddwl am ein cartrefi ar ôl eistedd yno drwy'r pandemig. Ond mae gwerthfawrogiad o'n cartrefi yn uwch nag erioed, a dyna pam fod y safon ansawdd tai Cymru newydd yn canolbwyntio i'r fath raddau ar denantiaid, a chredaf fod hynny'n wirioneddol bwysig. Mae'r safon yn ymwneud â mwy na brics a morter, mae a wnelo â chreu cartrefi sy'n ddiogel, yn gyfforddus ac sy'n cynnal ffordd o fyw iach. Felly, rwy'n awyddus iawn fod hyn yn cael ei ddilyn. Rwy'n falch o weld hyn yn digwydd, ac rwy'n credu fy mod yn cytuno'n llwyr â'ch cwestiwn.

Rwy’n ddiolchgar i Joyce Watson am godi’r cwestiwn ar y safon ansawdd tai oherwydd, Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r gofynion yn y safonau yn helaeth ac yn gymeradwy, wrth gwrs, ond fe fyddwch yn gwybod yn well na neb fod miloedd o bobl, oddeutu 67,000 o bobl, ar restr aros am dai cymdeithasol ar hyn o bryd, ac mae’r gofynion yn y safon ansawdd tai, o ran ôl-osod ac o ran cartrefi newydd, yn ei gwneud yn anos adeiladu tai newydd, ac i fwy o dai gael eu hadeiladu i gefnogi’r bobl sydd ar hyn o bryd naill ai’n ddigartref, yn byw mewn gwely a brecwast neu angen eu cartref eu hunain yn ddybryd. A ydych chi'n credu bod y cydbwysedd yn iawn gennych ar hyn o bryd o ran chwarae ein rhan i fynd i’r afael â newid hinsawdd a sicrhau bod ein tai o safon briodol i gefnogi hynny ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol, gan sicrhau hefyd fod gan genhedlaeth heddiw dŷ i fyw ynddo?

Diolch, Sam. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn meddwl am hynny, ond mae'n gydbwysedd go iawn, oherwydd rhaid inni beidio â chyfaddawdu ar y safonau yn y llefydd y gofynnwn i bobl fyw ynddynt. Fel y dywedais, cartref yw hwn, ac rydym am i bobl fyw mewn cartrefi a thai o ansawdd da. Mae'r safon yn adeiladu ar gyflawniadau rhagorol ei rhagflaenydd, ond mae'r safon newydd yn cadw'r gofyniad gwrth-dlodi sy'n sail i'r gwaith ac yn gwella effeithlonrwydd ynni gyda'r nod o roi mwy o arian ym mhocedi tenantiaid a chefnogi eu cysur a'u llesiant. Mae'n safon feiddgar a blaengar. Rwy'n credu ei bod yn bwysig nad ydym yn cyfaddawdu, ond mae'n hanfodol edrych ar y cydbwysedd, oherwydd fel y dywedwch yn gywir ddigon, mae angen mwy o gartrefi arnom.

Diolch, John. Mae cysgu allan yn fater cymhleth, ac rydym yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol i ddarparu allgymorth dyfal cefnogol nid yn unig i gynorthwyo pobl oddi ar y strydoedd i mewn i lety, ond i sicrhau eu bod yn cael cymorth i'w helpu i aros mewn llety.

Diolch am hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae a wnelo un agwedd arwyddocaol ar ddigartrefedd â charcharorion a ryddheir o'r ddalfa. Mae 13 y cant o garcharorion Cymru a Lloegr yn cael eu rhyddhau heb gartref i fynd iddo, ac mae'r Prif Arolygydd Prawf yn dweud mai digartrefedd yw'r ffactor mwyaf sy'n gwneud i bobl aildroseddu neu'n dorri amodau eu trwydded. Mae ffigurau'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn dangos bod tua 332 o bobl a reolir gan wasanaethau prawf Cymru yn cysgu allan yn 2022-23, sef cynnydd o 210 y cant o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Felly, mae'n rhan bwysig o fynd i'r afael â chysgu allan yng Nghymru, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn amlwg, mae'r bobl hyn yn agored i niwed, ac os ydym am iddynt gael eu hadsefydlu a pheidio ag aildroseddu, a fyddai'n gymaint o hwb iddynt eu hunain, eu teuluoedd a'u cymunedau, mae angen inni sicrhau bod ganddynt gartref sefydlog a digonol. Ysgrifennydd y Cabinet, yn enwedig o ystyried polisi presennol Llywodraeth y DU o ryddhau'n gynnar o'r carchar, sydd, yn amlwg, yn arwain at lawer mwy o bobl yn gadael y ddalfa ac angen cartref, a wnewch chi ystyried gweithio gydag awdurdodau lleol, carchardai ac eraill i weld pa gamau, pa fesurau y gellir eu rhoi ar waith i sicrhau bod gan bawb sy'n cael eu rhyddhau o'r carchar yng Nghymru gartref i fynd iddo.

Diolch, John. Yn bendant, mae'n bwysig, ac unwaith eto, mae'r ffigurau a nodwyd gennych yn unigolion, onid ydynt, ac fe wyddom fod pwysau ar awdurdodau lleol ar hyn o bryd o ran faint o bobl sydd angen cartref. Fel rydych chi wedi dweud yn gywir ddigon, rhaid i nifer o bartneriaid weithio gyda'i gilydd ar hyn, oherwydd nid un cyfrifoldeb yn unig ydyw. Rwy'n credu mai un o'r elfennau hanfodol yw bod rhannu gwybodaeth o ansawdd uchel rhwng y gwasanaeth carchardai ac awdurdodau lleol yn amserol yn allweddol er mwyn sicrhau bod y timau opsiynau tai, sy'n gwneud gwaith mor wych, yn gallu cynllunio'n effeithiol i sicrhau nad yw pobl sy'n gadael sefydliadau diogel mewn perygl o fod yn ddigartref, felly ceisio gwneud hynny'n gynnar.

Gwn fod Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn adrodd bod rhyddhau'r gyfran gyntaf o bobl o dan gynllun Llywodraeth y DU ar 10 Medi wedi mynd yn weddol dda, felly rydym yn dysgu o hynny. Cefnogwyd hyn gan waith partneriaeth effeithiol iawn. Rydym yn gwybod y gall gwasanaethau datganoledig fel tai chwarae rhan bwysig iawn yn atal pobl rhag aildroseddu, ac fel y dywedais, rydym yn gweithio'n agos gyda Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EF i roi cymaint o feddwl i hyn ag y gallwn. Mae awdurdodau lleol yn gweithio'n gyflym i ddod o hyd i lety. Rwy'n credu, weithiau, y gallai ymddangos yn nifer fach ym mhob ardal awdurdod lleol, ond weithiau gall hynny fynd â nhw dros y dibyn, mewn gwirionedd. Felly, mae'r nifer sydd angen cymorth digartrefedd yn parhau'n uchel. Ond rwy'n gwybod bod awdurdodau lleol yn gweithio'n galed iawn yn y maes hwn, mae llawer o dimau'n gwneud hynny, ac rwy'n ddiolchgar iddynt am yr holl waith a wnânt ar hyn, oherwydd mae'n bwysig iawn ein bod yn gwneud cymaint ag y gallwn i atal hynny cyn bod pobl mewn perygl o ddigartrefedd.

Diolch, John, am godi'r mater pwysig hwn. Ysgrifennydd y Cabinet, yn anffodus, rydym wedi gweld cynnydd o 65 y cant yn nifer y bobl sy'n cysgu allan dros y 12 mis diwethaf. Mewn trefi ar draws fy rhanbarth i, a ledled Cymru yn wir, gorfodir pobl i gysgu mewn pebyll ar unrhyw ddarn o dir sydd ar gael. Ym Mhorthcawl, mae hyn yn cynnwys y gylchfan ar y prif lwybr i mewn i'r dref. Fodd bynnag, yr hyn a wnaeth fy synnu'n fwy oedd adroddiad arbennig Sky News ddoe, a siaradodd â charcharorion wedi eu rhyddhau'n gynnar a oedd wedi cael eu gorfodi i gysgu allan. Dywedodd un dyn a gafodd ei gyfweld ei fod yn byw mewn mynwent ym Mhen-y-bont ar Ogwr a'i fod yn ystyried aildroseddu cyn y gaeaf er mwyn iddo gael rhywle cynnes i fyw. Ysgrifennydd y Cabinet, sut ydych chi'n gweithio gydag awdurdodau lleol ledled Cymru a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder i sicrhau bod cyn-droseddwyr yn cael llety ar ôl cael eu rhyddhau o'r carchar? Diolch.

Diolch, Altaf. Fel y dywedais, mae llawer o waith yn digwydd yn y maes hwn ac mae'n waith ar draws Llywodraethau, ar draws partneriaethau. Mae'r awdurdodau lleol yn chwarae eu rôl yn dda, ac mae'r timau tai sydd â'r dasg o wneud hyn yn dweud y gallent ymddangos yn nifer fach weithiau, ond mewn gwirionedd, gall fod yn bwynt critigol i awdurdodau lleol.

Fel y gwyddoch, Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am reoli troseddwyr, ond mae Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EF yn arwain ar sicrhau bod pobl yn y ddalfa a'r gymuned yn cael eu rheoli'n effeithiol fel bod y risg o aildroseddu'n cael ei lleihau, a'u bod yn cael cefnogaeth i adsefydlu. Felly, mae llawer o waith yn digwydd ar hyn. Fel y dywedais, rydym yn dysgu wrth inni fynd yn ein blaenau yma, am mai ar 10 Medi y cafwyd y gyfran gyntaf yn y cynllun hwnnw, felly mae'n ddyddiau cynnar o hyd, ond byddwn yn cadw llygad barcud ar hyn ac yn parhau i weithio mor agos â phosibl gyda phawb sy'n gysylltiedig â'r mater.

Fel Llywodraeth, rydym wedi diogelu gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen cyn belled ag y bo modd. Mae awdurdodau lleol wedi cael setliad o £5.72 biliwn eleni, cynnydd o 3.3 y cant ar sail debyg am debyg o'i gymharu â 2023-24.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe wnaeth y Democratiaid Rhyddfrydol sy'n rhedeg Cyngor Sir Powys godi'r dreth gyngor 7.5 y cant eleni ac maent yn rhagweld y bydd yn codi 5 y cant y flwyddyn nesaf. Mae hyn i gyd wedi dod yn amlwg ar adeg pan fo nifer yr uwch-reolwyr yng Nghyngor Sir Powys sy'n cael dros £70,000 y flwyddyn wedi dyblu. Er eu bod wedi dyblu'r nifer honno, maent wedi penderfynu torri gwasanaethau ailgylchu cardbord cymunedol, wedi dileu gwasanaethau hamdden mewn trefi a hefyd wedi gadael i rai o'n ffyrdd fynd yn ôl i fod yn ddim ond cerrig mân, a'r cyfan er mwyn arbed arian. Ysgrifennydd y Cabinet, beth y gallwch chi ei wneud i sicrhau bod y Democratiaid Rhyddfrydol yng Nghyngor Sir Powys yn gwario'r arian yn ddoethach ac yn diogelu gwasanaethau rheng flaen rhag toriadau ariannol? Oherwydd os na fydd rhywbeth yn cael ei wneud i amddiffyn Cyngor Sir Powys rhag y Democratiaid Rhyddfrydol, y cyfan a fydd gennym fydd uwch-reolwyr a dim staff rheng flaen i ddarparu'r gwasanaethau sydd eu hangen arnom i gyd. 

Diolch, James. Rwy'n gweld beth rydych chi'n ceisio ei wneud, ond diolch am y cwestiwn. Mae'r cyllid craidd heb ei neilltuo, fel y gwyddoch; awdurdodau lleol sydd i benderfynu ar ddyraniad cyllid ar gyfer eu gwasanaethau. Mae awdurdodau lleol wedi blaenoriaethu gofal cymdeithasol ac addysg ers blynyddoedd lawer, ac mae hyn yn anochel wedi golygu bod gwasanaethau eraill wedi bod o dan fwy o bwysau am arbedion effeithlonrwydd. Rwy'n edrych ymlaen at ymweld â Chyngor Sir Powys cyn bo hir a gobeithio y byddaf yn eu gweld yn fuan. Edrychaf ymlaen at weithio gyda nhw, fel gydag awdurdodau lleol eraill yng Nghymru.

Yn dilyn dros ddegawd o gyni, pwysau chwyddiant enfawr ac anghenion cynyddol, mae cynghorau bellach ar eu gliniau. Maent wedi ad-drefnu, ailstrwythuro a diwygio, gyda phob cyngor yn gorfod gwneud miliynau o bunnoedd o arbedion. Dywedodd llefarydd ariannol Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Anthony Hunt, fod eleni'n hollbwysig. Maent yn gobeithio y bydd pwysau chwyddiant y flwyddyn nesaf yn lleihau, felly hoffwn ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet: a ydych chi'n cytuno y byddai cyllid dirprwyedig wedi'i glustnodi'n uniongyrchol i awdurdodau lleol yn helpu pethau fel na fyddai'n rhaid iddynt fynd trwy broses hir a thrwm ar adnoddau o gyflwyno ceisiadau am grantiau? Hefyd, pa sylwadau a gyflwynir gennych i Lywodraeth y DU? Maent yn sôn y bydd yn cymryd amser i ymdrin â'r diffyg ac y bydd y dyfodol yn well, ond mae eleni'n gwbl hanfodol i awdurdodau lleol, gan fod cynghorau ledled y DU, nid yng Nghymru'n unig, yn wynebu methdaliad. Diolch.  

Diolch am y cwestiwn, Carolyn. Rydym yn cydymdeimlo'n fawr â'r pwysau ariannol sydd ar awdurdodau lleol, yn enwedig cyflogau, gan gynnwys y cyflog byw gwirioneddol mewn gofal cymdeithasol. Rydym yn gwneud popeth y gallwn ei wneud, ond rydym yn effro iawn i'r pwysau sydd arnynt. Rydym yn edrych ar leihau beichiau diangen ar awdurdodau lleol. O ran grantiau, gwnaed rhywfaint o waith eisoes, ac rwy'n awyddus i edrych ar ffyrdd eraill y gallwn wneud hynny. Bydd hynny'n cael ei wneud drwy drafod ac mewn cydweithrediad ag awdurdodau lleol, ac rwy'n siŵr y bydd hyn yn rhywbeth a godir gyda mi ar yr ymweliadau niferus yr edrychaf ymlaen atynt yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf.

Question 6, Mike Hedges.

Mae'n ddrwg gennyf, roeddwn yn aros i fy meicroffon gael ei agor.

Mae ein rhaglen adfer yn mynd rhagddi'n dda. Mae gwaith ar y gweill ar 50 o adeiladau'r sector preifat, ac mae pob un o'r 12 datblygwr mawr wedi ymrwymo i'n cytundeb datblygwyr.

Fis Medi diwethaf, fe wnaeth Bellway Homes arwyddo cytundeb cyfreithiol gyda Llywodraeth Cymru ynglŷn â datblygiad Altamar. Roedd y cytundeb yn ei gwneud yn ofynnol cynnal arolwg annibynnol, a gwnaed hyn ym mis Chwefror 2024. Dim ond ar ddechrau'r mis hwn y rhyddhaodd Bellway ganlyniadau'r arolwg. Ers hynny mae Bellway wedi dweud bod angen gwneud arolygon pellach ar ddrysau tân a dur adeiladu. Pryd y gall pobl sy'n byw mewn datblygiadau fel hyn ddisgwyl i'r gwaith adfer ddechrau?

Diolch am y cwestiwn, Mike, ac fe wn am eich diddordeb hirsefydlog mewn diogelwch adeiladu yma yn y Senedd yn arbennig. Mae ein rhaglen adfer wedi mabwysiadu dull o weithredu ar sail adeilad cyfan, sy'n ystyried diogelwch tân mewnol ac allanol, felly nid cladin allanol yn unig, ac mae'n rhoi diogelwch pobl yn gyntaf. Ar hyn o bryd mae yna 238 o adeiladau daliadaeth breifat yng Nghymru; cadarnhawyd bod tri adeilad wedi'u cwblhau, ac mae gwaith wedi dechrau ar y safle ar y 50 adeilad y soniais amdanynt. Rydym wedi cael gwybod nad oes angen gwaith diogelwch tân ar saith adeilad. Ar eich pwynt penodol am Altamar yn eich etholaeth, mae swyddogion yn gweithio'n agos gyda Bellway, datblygwr Altamar, i sicrhau bod cynnydd yn cael ei wneud a bod gwaith yn dechrau cyn gynted â phosibl.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n siŵr fod llawer ohonom yma yn cael sawl e-bost bob dydd gan breswylwyr adeiladau uchel sy'n pryderu am ddiogelwch tân, arafwch y gwaith adfer a'r costau y mae'n ofynnol iddynt eu talu. Maent wedi cyrraedd pen eu tennyn, ac yn teimlo eu bod yn cael eu hanwybyddu'n llwyr a dweud y gwir. Yn dilyn y golygfeydd brawychus ddiwedd mis Awst mewn adeilad uchel yn Dagenham, ysgrifennodd y Welsh Cladiators atoch ddwywaith yn gofyn am gyfarfod. Byddai dweud eu bod wedi eu siomi'n ddirfawr gan eich gwrthodiad yn danosodiad. Maent wedi dweud ar sawl achlysur nad ydynt yn credu mai'r grŵp rhanddeiliaid yw'r fforwm priodol i leisio eu pryderon, a gall y rhai ohonom sydd wedi cyfarfod â hwy dystio i'r dystiolaeth bwerus sydd ganddynt, a'r dystiolaeth emosiynol iawn. Rwy'n deall eich bod yn brysur iawn—mae gennych bortffolio eang—ond a wnewch chi ailystyried a chytuno i gyfarfod â grŵp ymgyrchu y sgandal diogelwch adeiladau yma yng Nghymru? Diolch yn fawr.

Diolch, Rhys, ac unwaith eto, rwy'n cydnabod eich gwaith chi yn y maes hwn hefyd. Mynychais gyfarfod o'r grŵp rhanddeiliaid strategol ar ddiogelwch adeiladu ddoe, lle roedd cynrychiolwyr o'r Cladiators, yn ogystal ag eraill yn y grŵp hwnnw sy'n cymryd rhan, ac mae hynny'n ddefnyddiol iawn. Rwy'n credu ei fod yn deimlad cyffredinol, gan imi ofyn sut oedd pobl yn teimlo am y grŵp, ac a oeddent yn gallu trafod pethau yno, ac rwy'n credu bod yna deimlad cryf fod y grŵp yn gweithio'n dda. Cafwyd diweddariad ar ddatblygwyr a gwaith adfer yn y cyfarfod hwnnw. Roeddwn i'n meddwl mai dyna'r cyfarfod gorau i fynd iddo ar unwaith mae'n debyg, gan mai ers amser byr yn unig y bûm yn y swydd. Rhoddodd hyn gyfle i mi glywed gan bawb sydd â diddordeb yn y maes ac sy'n canolbwyntio ar y gwaith hwnnw. Rwyf bob amser yn hapus i gyfarfod â phobl i drafod materion penodol, ond ar y cychwyn, rwy'n credu mai ddoe oedd y cyfarfod, a chafodd pawb gyfle i siarad â mi am hynny. Ond rwyf bob amser yn hapus i gyfarfod.

Er nad oes gennym gymuned ymarfer benodol ar gyfer y grant tai cymdeithasol ar hyn o bryd, mae gennym gydweithrediad helaeth a chysylltiadau cryf ar draws y sector tai, gyda landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ac awdurdodau lleol. Fodd bynnag, rydym yn agored i archwilio cymuned ymarfer fwy ffurfiol.

Diolch am yr ateb. Mae cymunedau ymarfer wedi cael eu defnyddio'n llwyddiannus mewn gwahanol feysydd o weithgarwch Llywodraeth Cymru, gan gynnwys yr economi sylfaenol a rhaglen ddatgarboneiddio Llywodraeth Cymru, lle mae 70 o gyfranogwyr o bob sector yn cyfarfod bob yn ail fis i edrych ar sut y gallant ledaenu a chwyddo arferion da. O ystyried bod oddeutu £250 miliwn o wariant ar y grant tai cymdeithasol bob blwyddyn, a bod y Llywodraeth yn cael ei herio i gyrraedd ei tharged o 20,000 o gartrefi newydd, a fyddai'r Gweinidog yn ystyried sefydlu tasg benodol i gefnogi'r sector, i yrru'r defnydd o ddeunyddiau lleol, cefnogi'r economi sylfaenol, a helpu gweithredwyr gwahanol i gyrraedd ein targed?

Diolch, Lee. Diolch am hynny. Rwy'n gwybod eich bod wedi codi'r pwynt hwn gyda mi yn gyffredinol yn y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ychydig wythnosau yn ôl, ac yn sgil hynny, rwyf wedi gofyn i fy swyddogion adolygu'r rhwydweithiau a'r fforymau presennol, ac i archwilio a fyddai cymuned ymarfer grant tai cymdeithasol mwy ffurfiol yn rhywbeth a allai fod o werth gwirioneddol. Felly, fe roddaf y wybodaeth ddiweddaraf i chi am hynny, ond rydym yn ymchwilio i'r mater. Felly, diolch am yr awgrym.

Finally, question 8, Peredur Owen Griffiths.

Diolch, Peredur. Yn 2024-25, mae'r Llywodraeth yn darparu cyllid refeniw heb ei neilltuo o dros £5.72 biliwn a thros £1 biliwn mewn cyllid grant penodol i gefnogi awdurdodau lleol i ddarparu gwasanaethau statudol ac anstatudol. Mae cynghorau lleol yn gyrff a etholir yn uniongyrchol gyda chyfrifoldeb am y dewisiadau a wnânt ynghylch blaenoriaethau gwasanaethau lleol.

Thank you for that response, and welcome to your role.

Dull arall posibl o wneud hyn fyddai hawl gymunedol i brynu. Rwy'n nodi datganiad diweddar y Llywodraeth ar y comisiwn asedau cymunedol, a gyhoeddwyd ar 24 Medi. Nid yw fy nghwestiwn mewn unrhyw fodd yn beirniadu'r bobl neu'r sefydliadau sy'n ymwneud â'r comisiwn hwnnw, ond mae'n rhaid imi ddweud pa mor siomedig yw hi fod Cymru, yn 2024, yn dal heb ddeddfwriaeth sy'n rhoi hawl i gymunedau brynu asedau lleol. Mae hyn yn rhywbeth y mae cymunedau yn Lloegr wedi ei fwynhau ers bron i ddegawd a hanner, ac mae'r Llywodraeth SNP hefyd wedi cyflwyno deddfwriaeth debyg ond llawer cryfach yn yr Alban. A yw'n syndod fod melin drafod y Sefydliad Materion Cymreig wedi disgrifio cymunedau Cymru fel y rhai sydd wedi'u grymuso leiaf ym Mhrydain o ran diogelu tir ac asedau? Mae hyn o ddiddordeb arbennig yn y rhanbarth a gynrychiolir gennyf, lle mae cabinet Llafur Caerffili newydd benderfynu cau plasty Tuduraidd gwych ac amgueddfa fyw Llancaiach Fawr. Byddai deddfwriaeth o'r fath wedi bod yn opsiwn amgen i'r awdurdod lleol a'r gymuned leol. Am ba hyd y bydd yn rhaid i gymunedau Cymru aros i fwynhau hawliau a manteision asedau cymunedol y mae eu cymheiriaid yn y DU wedi gallu ei wneud ers blynyddoedd? Am ba hyd y bydd yn rhaid i awdurdodau lleol aros am ddulliau ychwanegol i allu helpu yn y maes hwn? A faint mwy o adeiladau y bydd ein cymunedau yn eu colli cyn i'r Llywodraeth hon fynd i'r afael â hyn?

Diolch, Peredur. Ar y comisiwn asedau cymunedol y sonioch chi amdano, cyhoeddwyd datganiad ysgrifenedig ar 24 Medi. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod cyfleusterau cymunedol yn cael eu diogelu lle bynnag y bo'n bosibl. Mae'r ymrwymiad hwn wedi arwain at sefydlu'r comisiwn hwnnw, yn dilyn y gwaith a wnaed gan Bwyllgor Llywodraeth Leol a Thai y Senedd, y mae fy nghyd-Aelod John Griffiths yn ei gadeirio. Fe ddatblygodd ac fe gyhoeddodd Ystadau Cymru ganllaw arferion gorau ar gyfer trosglwyddo asedau cymunedol yn 2019, ac roedd yn cynnwys canllaw ar ddiwydrwydd dyladwy, enghraifft ymarferol o'r broses drosglwyddo ac astudiaethau achos go iawn. Mae'r canllawiau i gael eu hadolygu yn 2025, yn unol ag argymhellion gan y comisiwn asedau cymunedol. Felly, mae yna gynlluniau ar y gweill. Fe wyddom pa mor bwysig yw asedau cymunedol, ac rwyf wedi gweld enghreifftiau lle mae hynny wedi gweithio'n dda dros ben. Ond fel y dywedais, trefnwyd adolygiad o hynny ar gyfer 2025.

I thank the Cabinet Secretary. 

The next item will be the questions to the Cabinet Secretary for Education. The first question is from Janet Finch-Saunders. 

Mae gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy un uned cyfeirio disgyblion, Canolfan Addysg Conwy, sy'n darparu addysg i blant rhwng pump ac 16 oed. Mae'r uned cyfeirio disgyblion wedi'i lleoli ar dri safle ym Mhenmaenrhos, Penrhos a Llandudno.

Diolch. Deallaf fod rhywun wedi cysylltu â hwy am ymateb i'r cwestiwn hwn, sy'n ddiddorol iawn. Yn ôl adroddiad blynyddol Estyn, mae 22 uned cyfeirio disgyblion yng Nghymru yn cefnogi 969 o fyfyrwyr. Ar un adeg, yr unedau cyfeirio disgyblion oedd y lleoliad a ddefnyddid amlaf, gyda bron 50 y cant o'r holl gofrestriadau. Mae Estyn wedi nodi, ers y pandemig, fod awdurdodau lleol wedi nodi cynnydd yn y cyfraddau cyfeirio. Ar ôl siarad â chyngor Conwy fy hun, maent wedi gweld cynnydd yn y ceisiadau am ddarpariaeth ddysgu ychwanegol wedi'i hariannu a'i safoni gan yr awdurdod lleol dros y blynyddoedd diwethaf, ac yn wir ar ymweliad o amgylch fy ysgolion lleol, maent yn dweud eu bod yn ei chael hi'n anodd iawn cael lle yn yr unedau cyfeirio disgyblion yno. Mae hynny'n golygu bod yr unedau hyn, ac unrhyw gymorth ar gyfer anghenion ychwanegol, angen cyllid ychwanegol.

Nawr, ar nifer o achlysuron nodais fod y fformiwla ariannu'n gwbl annigonol i Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, yn y ddemograffeg hŷn, ond yn amlwg yma mae angen cyllid wedi'i dargedu i gefnogi plant sy'n ei chael hi'n anodd iawn. Pa gyllid ychwanegol, felly, y byddwch chi'n ei ddarparu yn 2025-26 i gynorthwyo gyda'r galw cynyddol am ddarpariaeth ddysgu ychwanegol? Diolch.

A gaf i ddiolch i Janet Finch-Saunders am y cwestiwn hwnnw, a chroesawu ei hymrwymiad hefyd i'r bobl ifanc sy'n derbyn addysg mewn lleoliadau heblaw yn yr ysgol? Rwy'n gwybod ei fod yn rhywbeth y mae hi wedi bod â diddordeb ynddo ers amser maith. Fel y gŵyr, mae unedau cyfeirio disgyblion yn rhan hanfodol o sicrhau bod plant na allant fynychu ysgol yn cael addysg addas, ac maent yn cefnogi dysgwyr i oresgyn yr heriau sy'n eu hwynebu, i gyflawni eu potensial ac i drosglwyddo'n gadarnhaol yn ôl i'r ysgol, i'r coleg neu i mewn i waith.

Fel y dywedodd yn gywir ddigon, rydym yn ymwybodol, ers y pandemig, fod y galw am leoedd yn yr unedau cyfeirio disgyblion wedi cynyddu'n sylweddol yng Nghymru, ac mae awdurdodau lleol yn gweithio i ymateb i'r cynnydd hwn ac yn cynyddu nifer y lleoedd sydd ar gael mewn unedau cyfeirio disgyblion. Fel y sonioch chi, fe gysylltodd swyddogion â'ch awdurdod lleol ac rwy'n falch o ddweud nad oes ganddynt restr aros ar gyfer eu hunedau cyfeirio disgyblion ar hyn o bryd. [Torri ar draws.] Wel, dyna a ddywedodd eich awdurdod lleol chi wrth swyddogion. Cawsom wybod gan y cyngor nad oes unrhyw ddysgwyr yn aros am leoliad yng Nghonwy. Fodd bynnag, maent wedi gweld cynnydd yn y ceisiadau am ddarpariaeth ddysgu ychwanegol a ariennir gan awdurdodau lleol, ac maent hefyd wedi ymestyn y ddarpariaeth arbenigol ar gyfer dysgwyr niwrowahanol yn enwedig.

Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn falch o wybod hefyd ein bod yn rhoi trefniadau ar waith i gasglu data am amseroedd aros ar gyfer lleoliadau addysg heblaw yn yr ysgol ac unedau cyfeirio disgyblion yn genedlaethol, ac os yw'r Aelod yn ymwybodol o achosion lle mae'n teimlo nad yw'r cyngor yn ymwybodol eu bod yn aros, a gaf i awgrymu ei bod hi'n ysgrifennu ataf?

Mae sicrhau bod pob addysgwr yn gallu cael mynediad at ddysgu proffesiynol gydol eu gyrfa yn rhan annatod o'n gweledigaeth ar gyfer addysg yng Nghymru. Mae'r hawl i ddysgu proffesiynol cenedlaethol, a lansiwyd yn 2022, eisoes yn chwarae rhan allweddol yn darparu mynediad i'n haddysgwyr at ddysgu proffesiynol o ansawdd uchel o ddechrau eu gyrfa i arweinyddiaeth systemau.

Some weeks ago, I asked a written question of you on this issue, asking simply: how many professional learning opportunities have been available to staff in the education profession over the past five years? Now, I was shocked by the answer that I received, namely, and I quote:

'The Welsh Government does not collect the requested information.'

And you encouraged me to contact other stakeholders to get a response to my question. Now, it's important that we should remind each other that the Welsh Government has spent almost £36 million on professional learning opportunities, and that the previous education Minister had made two statements in this Senedd on this issue, outlining the work of Government in this area. So, how on earth can the Cabinet Secretary measure the effectiveness and efficiency of her CPD provision if the most fundamental data on the issue isn't gathered and analysed? 

A gaf i ddiolch i Cefin Campbell am y cwestiwn hwnnw? Ac yn amlwg, rwy'n cofio'n iawn yr ateb ysgrifenedig a roddais i chi. Mae dysgu proffesiynol yn flaenoriaeth i ni; dyma'r llinell sylfaen absoliwt ar gyfer sicrhau y gallwn godi safonau mewn ysgolion. Mae'r hawl i ddysgu proffesiynol cenedlaethol yn dangos ein hymrwymiad i sicrhau bod pob addysgwr yn gallu cael mynediad at ddysgu proffesiynol o ansawdd drwy gydol eu gyrfa. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod, yn enwedig yn yr ymatebion a gawsom yn y gwaith ar yr adolygiad haen ganol, sef y rhaglen partneriaeth gwella ysgolion bellach, fod llawer o bryder ymhlith addysgwyr ac arweinwyr ysgolion am yr hyn a ddisgrifiwyd fel y cynnwrf ynghylch dysgu proffesiynol. Ac yn yr hyn a nodwyd gennych am y data Cyngor y Gweithlu Addysg, mae hyn yn enghraifft o hynny. 

Rydym yn dechrau darparu system ganolog fwy cydlynol, felly mae gennym un pwynt mynediad bellach at ddysgu proffesiynol o ansawdd drwy fan dysgu proffesiynol newydd a lansiwyd ar Hwb y llynedd. Ac rydym hefyd wedi rhoi camau ar waith nawr i warantu mynediad at ddysgu proffesiynol o ansawdd trwy broses ardystio drylwyr newydd, a lansiwyd ym mis Mawrth eleni, sy'n cael ei harwain gan banel cymeradwyo cenedlaethol dan gadeiryddiaeth yr Athro Ken Jones. 

Rwy'n ddiolchgar i chi am gydnabod y cyllid a fuddsoddwyd gennym mewn dysgu proffesiynol, ac rydym wedi parhau i'w gynnal gyda £12 miliwn arall wedi ei roi'n uniongyrchol i ysgolion eleni i alluogi pob addysgwr i gymryd rhan mewn dysgu proffesiynol. Ac rwy'n gwybod o fy sgyrsiau gydag ysgolion eu bod yn gwerthfawrogi'r cyfle hwnnw'n fawr. Mae hefyd yn wir, fodd bynnag, fod gennym fwy o waith i'w wneud yn y gofod hwn. Fel y gwyddoch, rydym yn gweithio ar y rhaglen partneriaeth gwella ysgolion. Bydd cyhoeddiadau pellach am hynny maes o law, a byddaf mewn sefyllfa i ddweud beth arall y byddwn yn ei wneud ynglŷn â chynnig dysgu proffesiynol cenedlaethol cydlynol yn y gofod hwnnw.

Ysgrifennydd y Cabinet, pan fyddaf yn mynd i siarad ag athrawon ac arweinwyr ysgolion ar draws fy etholaeth, ac yn fy amser ar y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, bydd llawer o athrawon ac arweinwyr ysgolion yn dweud wrthyf fod y beichiau ychwanegol sy'n cael eu rhoi arnynt yn eu hamddifadu o amser i wneud y dysgu proffesiynol parhaus a dysgu proffesiynol, boed yn ofynion ychwanegol y mae'n rhaid i athrawon eu gwneud mewn perthynas ag anghenion dysgu ychwanegol, neu'n gysylltiedig â methu cael digon o athrawon neu staff cymorth ysgol yn yr ystafell ddosbarth i'w galluogi i fynd i wneud hynny. Felly, pa gamau rydych chi'n eu cymryd i geisio lleihau'r baich ar ein hathrawon ac arweinwyr ysgolion fel y gallant wneud y dysgu proffesiynol parhaus, oherwydd os nad ydynt yn ei wneud, rydym yn gwneud cam â'r athrawon hynny a'r bobl ifanc yn yr ystafell ddosbarth nad ydynt yn cael y dulliau addysg diweddaraf yr ydym am weld ein pobl ifanc yn eu cael, fel y gallant adael yr ysgol a chyrraedd y gweithle yn ddinasyddion llawn a chyflawn? 

Diolch, James. Ac rydych chi'n llygad eich lle, mae dysgu proffesiynol o ansawdd yn gwbl hanfodol, ac rydym am i'n hathrawon a'n staff cymorth allu cael mynediad at hynny. Ac mae'n her, ac rwyf wedi dweud droeon yn y Siambr hon ein bod yn gofyn llawer gan ein hysgolion gyda'r genhadaeth i godi safonau, diwygio'r cwricwlwm ac anghenion dysgu ychwanegol, ac rwy'n hynod ymwybodol o hynny. Dyna un o'r rhesymau pam ein bod wedi darparu'r cyllid ychwanegol ar gyfer dysgu proffesiynol y gellir ei ddefnyddio mewn rhai ysgolion, os ydynt yn dewis gwneud hynny, i ryddhau staff i fanteisio ar gyfleoedd dysgu proffesiynol ac mae hynny'n bwysig iawn.

Ond rydych chi hefyd yn gwneud pwynt pwysig iawn am lwyth gwaith. Fe fyddwch yn ymwybodol fod hyn yn rhywbeth yr ydym yn gweithio'n agos arno gyda'n partneriaid yn yr undebau llafur. Mae gennym grŵp strategol ar lwyth gwaith mewn partneriaeth â'r undebau llafur yn Llywodraeth Cymru—mae iddo dair ffrwd waith—ac rydym hefyd yn datblygu offeryn effaith llwyth gwaith a ddefnyddir gennym yn Llywodraeth Cymru i asesu'r baich tebygol sy'n codi o unrhyw ddyletswyddau newydd a osodwn arnynt. Felly, rydym yn gweithio ar hyn, ond yn cydnabod bod mwy o waith i'w wneud.

Questions now from the party spokespeople. Welsh Conservative spokesperson, Tom Giffard.

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, adroddodd ITV ddydd Iau diwethaf fod 20 y cant o'n plant yng Nghymru yn ymarferol anllythrennog ar yr adeg y byddant yn mynd i'r ysgol uwchradd. Gennym ni hefyd y mae'r sgiliau darllen gwaethaf yn unman yn y Deyrnas Unedig. Nid yw honno'n record i fod yn falch ohoni ar ôl 25 mlynedd o Lafur yn rhedeg ein system addysg yng Nghymru. A rhan o'r rheswm yw'r ffordd y caiff plant eu dysgu i ddarllen yng Nghymru. Mae dangos ciwiau—yr arfer o ddysgu darllen drwy ddefnyddio lluniau fel ciwiau—yn arfer sydd wedi ei feirniadu'n rhyngwladol, ac eto dyna sut y mae plant mewn rhannau helaeth o Gymru yn cael eu dysgu i ddarllen.

Dywedodd yr arbenigwr addysg, Rhona Stainthorp, ar ôl edrych ar y ffordd y caiff plant eu dysgu i ddarllen yng Nghymru, wrth ITV:

'Rwyf wedi fy synnu. Rwyf wedi fy synnu'n fawr. Rwy'n credu bod hynny'n erchyll.'

Aeth ymlaen i ddweud:

'Yr holl dystiolaeth o... America, Awstralia a'r DU, yw bod yn rhaid ichi ddysgu plant ifanc i ddarllen y geiriau. Efallai fod y lluniau'n braf ac yn bert, ond nid ydynt yn eich helpu i ddarllen.'

Felly, pam mae ciwiau'n dal i gael eu defnyddio yn ysgolion Cymru?

Diolch, Tom. Rwy'n credu fy mod wedi bod yn glir iawn gyda phawb yn y Siambr hon fod codi safonau yn flaenoriaeth, fod gwella llythrennedd yn rhan allweddol o hynny ac nad ydym yn llaesu dwylo fel Llywodraeth mewn unrhyw ffordd ynglŷn â'r gwaith a wnawn ar hyn. Rwyf wedi bod yn glir fod llythrennedd yn brif flaenoriaeth i mi, a nodais eisoes yn y Siambr hon amrywiaeth o gamau ychwanegol a gymerwn i gefnogi llythrennedd, y byddwch yn eu cofio o fy natganiad cwricwlwm yn ôl yn yr haf.

Rwyf am fod yn glir iawn gyda chi, serch hynny, ein bod yn llwyr ddisgwyl i ffoneg gael ei addysgu yn ein hysgolion yng Nghymru. Rydym yn disgwyl i bob ysgol ddefnyddio ffoneg i ddysgu plant i ddarllen. A gaf i ddweud hefyd mai adroddiad Estyn 2012 oedd yr adroddiad y cyfeirioch chi ato, ac a nodwyd yn y darn gan ITV, felly mae hwnnw bellach yn 12 oed? Ond nid yw hynny'n golygu ein bod mewn unrhyw ffordd yn llaesu dwylo ynghylch yr heriau sy'n ein hwynebu. Roedd canlyniadau ein hasesiadau personol yn peri pryder, felly, mae hyn yn sicr yn ffocws, ac rwyf hefyd yn cydnabod bod angen inni wneud mwy i fod yn glir gydag ysgolion am y disgwyliadau ynghylch ffoneg.

Rwy'n credu bod y darn gan ITV yn glir iawn nad ysgolion ac athrawon oedd y broblem ac mai'r cyngor a roddir gan Lywodraeth Cymru oedd y broblem yn y maes hwn. A rhan o'r cyngor hwnnw yw'r datganiad a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn dweud nad oedd yn hyrwyddo dull penodol o addysgu darllen, sy'n gwrth-ddweud yr hyn a ddywedoch chi nawr am ffoneg. Ond dyna'n union yw'r broblem: mae addysgu drwy ddefnyddio ciwiau, fel sy'n cael ei wneud yn helaeth yn ysgolion Cymru, wedi cael ei disgrifio nid yn unig fel ffordd aneffeithiol o ddysgu pobl ifanc i ddarllen, ond ei bod yn niweidiol i blant ifanc, gan eu drysu, a hyd yn oed yn diddymu manteision ffoneg. Gwaharddwyd defnyddio ciwiau yn Lloegr yn 2005 am yr union reswm hwn. 

Dywedodd y Prif Weinidog ddoe y byddech chi'n gwneud datganiad ar hyn yn ystod y misoedd nesaf, ond rydych chi'n gwybod am y broblem hon ers 20 mlynedd. Ac ers diddymu ciwiau yn Lloegr, mae'r lefelau darllen yno ymhlith y goreuon yn y byd, ac yn lle hynny, yng Nghymru, mae gennym blant yn mynd i'r ysgol yn ymarferol anllythrennog—record y dylai eich plaid fod â chywilydd ohoni. Felly, ar ôl gwybod am yr effaith y mae ciwiau yn ei chael ar bobl ers 20 mlynedd, pam ar y ddaear nad yw Llywodraeth Cymru wedi gwahardd hyn yn gynt?

Wel, yn gyntaf oll, a gaf i ddweud na ddywedais mai ysgolion ac athrawon oedd y broblem—eich geiriau chi oedd hynny, nid fy rhai i? Rwyf wedi dweud bod gennym ddisgwyliad clir y bydd pob ysgol yn defnyddio ffoneg synthetig i addysgu darllen. Rwyf hefyd wedi dweud ein bod yn edrych ar beth arall y gallwn ei wneud i ail-bwysleisio'r disgwyliad hwnnw. Pe baech chi wedi bod yma ar gyfer fy natganiad cwricwlwm yn ôl yn yr haf, byddech yn cofio mai un o'r pethau a gyhoeddais oedd ein bod yn adolygu ein fframwaith llythrennedd a rhifedd ac rydym yn rhoi hynny ar sail statudol. Bydd hynny'n rhoi cyfle pellach i gryfhau disgwyliadau ar gyfer ysgolion mewn perthynas â ffoneg. Mae hyn wedi ei ysgrifennu mewn cyfraith yn y cwricwlwm ei hun yn rhan o fframwaith y cwricwlwm fod yn rhaid dysgu ffoneg ar gyfer ieithoedd a chyfathrebu. Felly, mae hynny'n glir iawn.

Nawr, o ran ciwiau, rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod bod athrawon yn weithwyr proffesiynol, eu bod yn adnabod eu dysgwyr, ac y bydd rhai plant efallai nad ydynt yn barod ar gyfer ffoneg. Efallai fod yna blant—. Rydym yn gwybod ein bod yn gweld mwy o blant â phroblemau lleferydd ac iaith, yn enwedig ers y pandemig, felly efallai y bydd plant yn dod i'r ysgol heb ddigon o leferydd i allu hollti geiriau yn y ffordd y mae ffoneg synthetig yn galw am ei wneud. Felly, ar y sail honno, bydd gan athrawon ddulliau eraill yn eu harfogaeth i gefnogi'r dysgwyr hynny y maent hwy'n eu hadnabod yn well na neb arall, ond unwaith eto, rydym yn hollol glir—ffoneg synthetig yw'r hyn rydym yn ei ddisgwyl fel y blociau adeiladu ar gyfer darllen yng Nghymru.

Fe ddywedoch chi eich bod wedi hyrwyddo ffoneg yn glir. Dyma eich datganiad yr wythnos diwethaf. Dyfyniad: nid yw Llywodraeth Cymru

'yn hyrwyddo unrhyw un dull penodol ar gyfer addysgu darllen'.

Dyna oedd eich dyfyniad yr wythnos diwethaf. Nid oes ryfedd nad yw ysgolion yn credu eich bod wedi bod yn glir, Ysgrifennydd y Cabinet. Serch hynny, gallaf ddweud wrthych pam fod safonau darllen yng Nghymru mor wael. Llywodraeth Lafur Cymru sy'n parhau i flaenoriaethu ideoleg dros dystiolaeth; awydd i wneud pethau'n wahanol, hyd yn oed os yw'r canlyniad yn waeth. Unwaith eto, i roi syniad i chi o raddfa'r broblem yr ydym yn sôn amdani yma, rwy'n dyfynnu yr Athro Rhona Stainthorp eto,

'Nid yw hynny'n rhywbeth y buaswn yn disgwyl ei ddarllen am addysgu mewn ysgol yn yr 21ain ganrif. Rydym wedi symud yn bell eithriadol oddi wrth hynny.'

A phan oedd rhieni pryderus yn gwylio'r adroddiad hwnnw gan ITV ar ein safonau darllen truenus yng Nghymru, gan chwilio am sicrwydd gan Lywodraeth Lafur Cymru, beth a welsant? Ysgrifennydd Cabinet y gofynnwyd iddi siarad ag ITV sawl gwaith i drafod y mater, ond a wrthododd wneud hynny. Fe wnaethant hefyd anfon rhestr o gwestiynau at eich adran ac ni chawsant mo'u hateb. Ble oeddech chi? Fe ddywedaf wrthych ble oeddech chi: yn llaesu dwylo, yn absennol o'r gwaith, yn cysgu wrth y llyw, yn claddu eich pen yn y tywod ac yn esgus nad yw'n broblem. Ac nid yw hynny'n mynd i weithio. Bydd yn gwneud cam â'n pobl ifanc. Felly, a wnewch chi ymrwymo, am unwaith, i ddilyn y dystiolaeth yn hytrach na'r ideoleg, a newid y canllawiau heddiw, fel nad oes rhagor o ddisgyblion yn dioddef oherwydd anghymhwysedd Llafur ym maes addysg?

Wel, Tom, rwy'n credu pe baech yn fy adnabod yn well, y byddech yn gwybod mai fi yw'r person olaf y gallech ei disgrifio fel rhywun sy'n absennol o'i gwaith. Fi hefyd yw'r person olaf y byddech yn disgwyl iddi flaenoriaethu ideoleg dros anghenion plant a phobl ifanc. Rwyf wedi bod yn glir iawn ers dechrau'r swydd hon mai dyna'r unig beth y mae gennyf ddiddordeb yn ei gyflawni yn y portffolio hwn: yr hyn sydd orau i blant a phobl ifanc. Dyna pam mai un o'r pethau cyntaf a wneuthum pan ddechreuais yn y swydd oedd nodi bod angen mwy o gefnogaeth ar ysgolion gyda'r cwricwlwm, ac mae hynny'n cynnwys llythrennedd a rhifedd, ac fe wnaethom gyhoeddi ym mis Gorffennaf ein bod yn darparu'r gefnogaeth honno. Rhan o'r gwaith hwnnw yw'r gefnogaeth genedlaethol ddwys ar gyfer llythrennedd yr ydym yn ei chyflwyno ledled Cymru nawr.

Ac os gallwn osgoi'r sgorio pwyntiau gwleidyddol am eiliad, credaf ei bod yn bwysig ein bod hefyd yn cydnabod y gwaith da iawn sy'n digwydd yn ein hysgolion. Er enghraifft, nododd adroddiad blynyddol diweddaraf Estyn ar gyfer 2022-23 fod y rhan fwyaf o ysgolion cynradd yn cynllunio'n effeithiol i ddatblygu sgiliau siarad, gwrando a darllen disgyblion, a bod sgiliau darllen ac ysgrifennu llawer o ddisgyblion yn cael eu datblygu'n briodol gan addysgwyr. Mewn ysgolion uwchradd, nododd yr adroddiad fod llawer o ddisgyblion yn dangos sgiliau darllen sylfaenol cadarn.

Ond nid oes gennyf asgwrn hunanfodlon yn fy nghorff. Rydym yn cydnabod bod rhagor o waith y mae'n rhaid inni ei wneud. Dyna pam ein bod yn gwneud mwy na chyflwyno'r gefnogaeth genedlaethol ddwys hon yn unig, rydym yn gosod y fframwaith ar sail statudol. Rydym yn casglu data drwy ein hasesiadau personol, sy'n rhywbeth nad ydynt yn ei wneud yn Lloegr. Rydym yn cyhoeddi'r wybodaeth honno fel ei bod yn agored ac yn hygyrch. A thrwy gydweithio â'n gweithwyr addysgu proffesiynol rhagorol, rwy'n hyderus y byddwn yn gwneud cynnydd.

Plaid Cymru spokesperson, Cefin Campbell.

Thank you very much, Llywydd. How many combined years of experience have left the teaching profession in Wales since 2016?

Sawl blwyddyn gyfunol o brofiad sydd wedi gadael—

Ie—sydd wedi gadael y proffesiwn addysgu ers 2016.

Wel, nid wyf yn credu bod y data hwnnw gennym, Cefin.

Wel, os nad oes gennych y data, gallaf roi'r data i chi nawr. Yn ôl eich ystadegau eich hun, mae bron i 100,000—wel, tua 92,000, i fod yn fanwl gywir—o flynyddoedd cyfunol o brofiad wedi gadael y proffesiwn addysgu yng Nghymru yn ystod yr wyth mlynedd diwethaf. Eich ystadegau chi yw'r rheini. Mae hynny'n gadael bwlch enfawr i'w lenwi. Ond yn y cyfnod hwnnw, mae Llywodraeth Cymru wedi methu cyrraedd ei thargedau recriwtio ei hun yn gyson, ac mae nifer yr athrawon sy'n gadael y proffesiwn yn gynnar yn eu gyrfaoedd ar y lefel uchaf erioed—dros 1,200 ers 2016 yn unig. Ysgrifennydd y Cabinet, mae fy nghwestiwn yn syml iawn: 'ydy' neu 'nac ydy', a yw hyn yn gynaliadwy?

Wel, o ran y ffigurau yr ydych wedi'u cyflwyno, byddaf yn sicr yn mynd yn ôl i edrych ar y rheini, er fy mod yn ei chael hi'n anodd iawn credu bod y ffigurau'n cael eu cyflwyno yn y ffordd honno o ran blynyddoedd o brofiad, oherwydd fy mhrofiad i o ddata Llywodraeth Cymru yw nad yw'r manylion yn mynd i lawr mor bell â hynny, ond fe edrychaf ar hynny. Ond wrth gwrs, nid wyf yn dadlau mewn unrhyw ffordd nad ydym yn wynebu heriau o ran recriwtio a chadw ein hathrawon, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym wedi'i drafod sawl gwaith yma yn y Siambr. Mae hwnnw'n ddarlun cymhleth, onid yw, yn enwedig ers y pandemig, ac nid oes un ateb syml ar gyfer cadw ein hathrawon. Mae'n ymwneud â chymorth llesiant, mae'n ymwneud â sicrhau bod ein hysgolion yn fannau apelgar i athrawon weithio ynddynt, mae'n ymwneud â sut rydym yn eu gwobrwyo, sut rydym yn lleihau'r pwysau ar eu llwyth gwaith.

Nawr, o ran targedau recriwtio, fel rydych chi'n eu galw—. Fe'u gelwir yn ddyraniadau bellach, ond rydym yn nodi dyraniadau, yn enwedig ar gyfer pynciau â phrinder. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r ymateb a anfonais at y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn ddiweddar ein bod yn gwneud yn dda iawn ar recriwtio cynradd; mae recriwtio uwchradd yn llawer mwy heriol. Mae'n llawer mwy heriol yng Nghymru, ac mae'n llawer mwy heriol dros y ffin hefyd. Dyna pam y mae gennym y cymhellion ar gyfer pynciau â blaenoriaeth, sy'n darparu arian ychwanegol ar gyfer pynciau fel gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg, y Gymraeg, ieithoedd tramor modern. Ond mae mwy y gallwn ei wneud bob amser, ac rwy'n croesawu'r ymchwiliad y mae'r pwyllgor yn ei wneud yn fawr, ac rwy'n edrych ymlaen at glywed eich barn, yn seiliedig ar y dystiolaeth a gasglwyd gennych, i weld a oes unrhyw beth pellach y gallwn ei wneud yn y gofod hwn.

Well, I'm not sure if I got the simple 'yes' or 'no' answer I was looking for, but, just for the record, it’s Plaid Cymru’s view, and the unions' view, very clearly, that the current situation when it comes to teacher recruitment and retention is not sustainable at all. Now, in answers to written questions that I tabled to you over the summer, I must admit that I was shocked to learn that the Welsh Government’s teacher recruitment and retention advisory board, which was set up to much fanfare in the last Senedd to provide expert advice to you on this issue, was disbanded last year, quietly and without a trace. Also, by your own admission, the Welsh Government doesn't gather even the most basic data on the effectiveness of its teacher training incentive schemes.

Ysgrifennydd y Cabinet, faint o gynlluniau cymhelliant a fydd heb eu mesur, arbenigwyr a fydd yn cael eu hanwybyddu, targedau recriwtio a fydd yn cael eu methu a blynyddoedd o brofiad addysgu a fydd wedi'u colli cyn y bydd Llywodraeth Cymru yn cyfaddef nad yw'r hyn y maent wedi bod yn ei wneud dros y 25 mlynedd diwethaf wedi gweithio?

Diolch am y cwestiynau hynny. Yn amlwg, cafodd y panel y cyfeirioch chi ato ei ddiddymu cyn imi ddod i'r swydd. Nid yw hynny'n golygu nad ydym yn cael cyngor arbenigol ar recriwtio a chadw athrawon. Ar hyn o bryd, rydym yn gwneud gwaith gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i edrych ar rai o'r problemau'n ymwneud â pham ei bod yn anodd recriwtio a chadw athrawon. Felly, rydym yn derbyn cyngor, ac rydym yn derbyn cyngor o amrywiaeth o ffynonellau. Nid yw'n wir dweud ychwaith na chaiff y cymhellion ar gyfer pynciau â blaenoriaeth mo'u mesur, oherwydd, fel y dywedais wrthych mewn ateb blaenorol, mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn ei wneud. Nid yw'n rhywbeth y gallwch ei wneud yn gyflym iawn. Felly, er enghraifft, gyda'r cymhellion cyfrwng Cymraeg, mae'n mynd i gymryd ychydig o amser i athrawon cyfrwng Cymraeg fynd drwy'r system, gwneud eu hyfforddiant, cael eu statws athro cymwysedig, dilyn eu proses sefydlu. Ond rwy'n gwbl ymrwymedig. Rwy'n meddwl bod data yn bwysig—mae'n eithriadol o bwysig. Mae'n rhywbeth a ddysgais yn fy rôl flaenorol. Rwy'n gofyn yn gyson am ragor o ddata ac yn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i wella'r data fel y gallwn fesur cynnydd.

Ysgolion annibynnol yw 5.3 y cant o gyfanswm yr ysgolion yng Nghymru ac maent yn cyfrannu at addysg 2.1 y cant o'r holl ddisgyblion. Mae Estyn yn arolygu pob ysgol annibynnol i werthuso ansawdd yr addysg ac i sicrhau bod pob ysgol yn cydymffurfio â'r safonau deddfwriaethol ar gyfer ysgolion annibynnol.

Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet, mae ysgolion annibynnol fel Haberdashers yn Nhrefynwy yn gwneud cyfraniad enfawr nid yn unig i addysg plant, ond hefyd i'r economi leol, gan mai nhw yw cyflogwyr mwyaf y dref ac mae'n denu ymwelwyr sy'n cefnogi busnesau lleol. Mae cynnig Llafur i godi TAW ar ffioedd ysgol yn fygythiad uniongyrchol i ddyfodol yr ysgol hon ac eraill sy'n debyg iddi, a gallai orfodi rhagor o ddisgyblion i fynd i'r sector gwladol sydd eisoes dan bwysau. Yn sir Fynwy, rydym wedi gweld problemau gyda gorlenwi, tanariannu, prinder athrawon mewn ysgolion gwladol, gyda disgyblion yng Nghil-y-coed, er enghraifft, yn cael eu haddysgu mewn dosbarth mathemateg ag ynddo 60 disgybl. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cydnabod y rôl hanfodol y mae ysgolion annibynnol yn ei chwarae yn lliniaru'r pwysau ar y sector gwladol? Ble fyddai'r plant yma i gyd yn mynd os byddai Haberdashers yn Nhrefynwy, er enghraifft, ac ysgolion eraill tebyg iddi, yn cau? A wnewch chi ymrwymo i wrthwynebu unrhyw bolisïau sy'n bygwth hyfywedd ysgolion annibynnol yng Nghymru, a fyddai'n gwaethygu'r heriau presennol yr ydych chi eisoes wedi'u hamlinellu heddiw? Diolch.

Diolch, Laura. Wel, rwy'n siŵr na fyddwch yn synnu clywed mai buddsoddi yn ein system addysg gyhoeddus ac ysgolion prif ffrwd yw fy mlaenoriaeth. Fel y gwnaethoch chi nodi, mae cynlluniau i godi TAW ar ysgolion preifat. Polisi gan Lywodraeth y DU yw hwnnw, ac nid yw wedi'i ddatganoli, ond mae'n un yr ydym yn cysylltu'n agos â nhw yn ei gylch i sicrhau ein bod yn cael y fargen orau bosibl a bod anghenion ein disgyblion yng Nghymru yn cael eu hystyried yn llawn.

O ran y disgyblion na fyddant efallai'n parhau i fynd i ysgolion preifat yn rhoi pwysau ar y sector gwladol, nid yw hynny'n rhywbeth yr ydym yn arbennig o bryderus yn ei gylch ar hyn o bryd, oherwydd mae 10,126 o ddisgyblion ysgolion annibynnol yng Nghymru, ac mae ein ffigurau diweddaraf yn dangos bod gennym 78,970 o leoedd gwag yn ein hysgolion gwladol yng Nghymru. A gaf i ddweud hefyd wrth yr Aelod y gallai fod eisiau edrych ar adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ar y cynnig polisi hwn, a ddaeth i'r casgliad nad oedd yn debygol y byddai fawr o effaith ar niferoedd y bobl sy'n mynd i ysgolion preifat o ganlyniad i'r polisi hwn. Ond fe fyddwch hefyd yn falch o wybod ein bod wedi ysgrifennu at bob ysgol breifat yng Nghymru a phob awdurdod lleol, yn eu hannog i ymateb i ymgynghoriad Llywodraeth y DU ar hyn, ac mae'r ymgynghoriad hwnnw wedi dod i ben bellach. Rwy'n gwybod bod asesiad effaith wedi'i gynnal ac y bydd canlyniad hwnnw'n dod yn hysbys yn y gyllideb ar 30 Hydref.

Mae'r grŵp llywio anghenion dysgu ychwanegol cyfrwng Cymraeg yn cynghori ar faterion sy'n ymwneud â gwella a chynyddu darpariaeth cyfrwng Cymraeg i ddysgwyr ag ADY. Mae'r arweinydd gweithredu cenedlaethol ADY cyfrwng Cymraeg wedi bod yn ei swydd ers y gwanwyn a bydd yn cymryd yr awenau fel cadeirydd y grŵp y mis hwn i yrru blaenoriaethau yn eu blaen.

Thank you for that response. Thanks to the work of pioneers like Michael and Ethni Jones, and the late beloved Beryl Williams, who died two weeks ago, who worked in this area for decades, there is a commendable tradition of Welsh education for children with additional learning needs here in Cardiff. Before then, a number of families, including my own family, can give you examples of children who were rejected from receiving education in their native language. Unfortunately, the recent tv programme, Y Gymraeg: Hawl Pob Plentyn—every child's right—showed that the fight continues. The Welsh provision is nothing like the English provision. Two examples for you, Minister: there is a specific English unit for autism in south Wales, but there is no Welsh-medium unit; and there is no intensive specialist school through the medium of Welsh here in south Wales. So, how is the Welsh Government going to ensure that all children, whatever their needs, can access Welsh-medium education?

Diolch am y pwyntiau pwysig hyn. Fy mhrofiad cynnar o'r awdurdod lleol yng Nghaerdydd yw eu bod yn gweithio'n galed iawn ar eu darpariaeth cyfrwng Cymraeg. Roeddwn mewn uned drochi yr wythnos diwethaf ac roeddent yn rhoi pob gewyn ar waith, ac roedd yn drawiadol iawn gweld yr ymrwymiad a oedd yno. Os oes angen darpariaeth ddysgu ychwanegol ar blentyn neu berson ifanc yn Gymraeg, rydych chi'n ymwybodol y dylid cofnodi hynny yn eu cynllun datblygu unigol a rhaid rhoi pob cam rhesymol ar waith i gael y ddarpariaeth yn Gymraeg. Wrth gwrs, rwy'n ymwybodol o'r heriau mewn perthynas ag ADY a'r Gymraeg. Mae darparwyr a theuluoedd cyfrwng Cymraeg yn parhau i fynegi pryderon ynghylch argaeledd gweithlu, asesiadau ac adnoddau cyfrwng Cymraeg i gefnogi'r gwaith o nodi ADY a darparu ar eu cyfer. Dyna pam y mae penodiad ein harweinydd ADY Cymraeg yn bwysig iawn, oherwydd bydd hynny'n helpu i gydgysylltu'r ddarpariaeth hon ledled Cymru. Mae'r arweinydd hwnnw'n canolbwyntio ar fapio argaeledd darpariaeth ac adnoddau ADY Cymraeg ledled Cymru, gwella ansawdd ac argaeledd adnoddau a chefnogi'r gweithlu i fynd ar drywydd gwell profiadau addysgol i blant a phobl ifanc ag ADY sy'n cael addysg cyfrwng Cymraeg.

A gaf i ddweud yn ogystal fod Llywodraeth Cymru hefyd yn gweithio gyda phartneriaid, gan gynnwys Adnodd, sef y cwmni adnoddau addysgol dwyieithog, i wella'r ddarpariaeth ddysgu ychwanegol cyfrwng Cymraeg, fel bod pob dysgwr yn cael yr un cyfle i ddysgu a datblygu, ac ychwanegu hefyd fy mod yn falch iawn fod gennym waith yn cael ei ddatblygu ar offeryn asesu llythrennedd y mae â galw mawr amdano, sy'n cael ei ddatblygu gan Brifysgol Metropolitan Caerdydd, i helpu gyda phrofion safonol gyda'r nod o wella'r broses o nodi anawsterau llythrennedd ymhlith disgyblion ysgolion uwchradd sy'n siarad Cymraeg? Felly, rwy'n cydnabod bod rhagor o waith i'w wneud ac mae ADY yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth. Ac fe fyddwch yn ymwybodol hefyd fod y cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yn allweddol i hyn a bod yn rhaid iddynt nodi sut y mae'r awdurdodau lleol yn bodloni eu gofynion o ran y ddarpariaeth ddysgu ychwanegol hefyd. Mae pob un o'r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg bellach yn nwylo Llywodraeth Cymru am eleni, maent yn cael eu hasesu, a bydd awdurdodau lleol yn cael adborth ar hynny, ac os down o hyd i unrhyw ddiffygion penodol, gallaf eich sicrhau y byddaf yn mynd ar drywydd y rheini gyda'r awdurdodau lleol.

Roeddwn yn falch o ddarllen arolygiad diweddar Estyn o wasanaeth addysg Caerffili, a oedd, yn ôl yr adroddiad, yn rhoi buddiannau pennaf plant a phobl ifanc wrth wraidd y penderfyniadau a wnânt. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at ganfyddiadau cadarnhaol yn ymwneud â darpariaeth, dulliau ac arferion addysg yr awdurdod.

Diolch. Mae gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili 27,576 o ddisgyblion ar draws 86 o ysgolion, gan gynnwys 73 o ysgolion cynradd ac un ysgol arbennig. Fel y dywedoch chi, fe gynhaliodd Estyn, y corff gwarchod addysg, arolygiad manwl o wasanaethau addysg y cyngor ym mis Mehefin. Ym mis Medi, cyhoeddodd Estyn eu casgliadau. Cafodd gwasanaeth addysg Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili adolygiad disglair. Dywedodd Estyn: 

'Mae gwasanaethau addysg Caerffili yn cael eu harwain yn alluog iawn gan y Prif Swyddog Addysg a’i huwch dîm. Mae’r tîm yn rhoi pennaf les plant a phobl ifanc wrth wraidd y penderfyniadau a wnânt. Mae’r gwasanaeth addysg yn cael cymorth effeithiol gan y tîm rheoli corfforaethol. Mae’r gwasanaeth yn gwneud cyfraniad cryf at weledigaeth y Cyngor i sicrhau ‘dyfodol gwell i bawb’ yng Nghaerffili.'

Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch arweinwyr Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili dan arweiniad Llafur am sicrhau safonau addysgol uchel i blant Islwyn, ac a wnewch chi ymweld â ni yn Islwyn i weld drosoch eich hun y gwaith da sy'n digwydd?

Diolch, Rhianon, ac rydych chi wedi gwneud gwaith gwell nag y gallwn i ei wneud yn tynnu sylw at y pwyntiau cadarnhaol o adroddiad yr arolygiad. Hoffwn ddiolch i holl athrawon, staff cymorth, penaethiaid a staff yr awdurdod lleol gyda'i gilydd yn yr awdurdod lleol am eu gwaith, sydd wedi arwain at yr adroddiad rhagorol hwn, a oedd yn hyfryd iawn i'w ddarllen. Fel y dywedoch chi, mae yna strategaeth glir ar gyfer gwella ysgolion. Roedd yn wych gweld yr adborth ar arweinyddiaeth y prif swyddog addysg, sy'n darparu

'arweinyddiaeth strategol, empathetig, ac eto cadarn',

ac roedd hefyd yn wych clywed am eu dull o reoli swyddi gwag ymhlith arweinwyr ysgolion, sy'n golygu bod yr ysgolion yn gweithio'n gynaliadwy iawn o ran staffio. Felly, rwy'n hapus iawn i ddod i Islwyn i siarad â'r awdurdod lleol ac efallai i ymweld ag un o'ch ysgolion. A hoffwn gofnodi fy niolch eto i'r awdurdod a phawb arall yn yr ardal am eu gwaith caled.

Ysgrifennydd y Cabinet, fel y gwyddoch, mae cymhwysedd nofio a dŵr yn rhan o'r cwricwlwm cenedlaethol ar gyfer pob plentyn ysgol yng nghyfnod allweddol 2 yng Nghymru. Yn y cwricwlwm, mae'n nodi:

'Dylai disgyblion gael eu dysgu i:

'ddatblygu sgiliau diogelwch yn y dŵr a goroesi personol

'nofio heb gymorth am gyfnod penodol o amser'.

Fodd bynnag, Ysgrifennydd y Cabinet, mae adroddiad a gyd-gynhyrchwyd gan Chwaraeon Anabledd Cymru a'r elusen wych Sparkle yn fy rhanbarth yn ne-ddwyrain Cymru wedi datgelu nad yw'r sgiliau hanfodol hyn yn cael eu haddysgu i blant ag anghenion ychwanegol yng Nghymru. Mae'r adroddiad yn gwerthuso gwersi nofio arbenigol a gynigir i blant ag anableddau yn Serennu, yng Nghasnewydd, o'i gymharu â phrofiadau rhieni wrth geisio cael mynediad at wersi nofio ysgolion neu gymunedol ar gyfer y plant hynny heb y cyfleusterau arbenigol hyn. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, ar hyn o bryd, mae 100 o blant ar restr aros am wersi nofio yng Ngwent yn unig. Felly, o ystyried bod y cwricwlwm yn nodi y dylai pob plentyn gael mynediad at y sgiliau hanfodol hyn yn eu haddysg, beth allwch chi ei wneud i gefnogi sefydliadau fel Sparkle i ddarparu mynediad at y rhan hon o'r cwricwlwm a sicrhau nad yw plant ag anableddau sylweddol neu anableddau dysgu yn cael eu heithrio o sgìl allweddol nofio? Diolch.

Diolch, Natasha, ac i fod yn dryloyw, rwy'n ymwybodol o'r adroddiad y cyfeiriwch ato oherwydd cyfarfûm â Sparkle fy hun, yn rhinwedd fy swydd fel Aelod o'r Senedd, i drafod eu pryderon am nofio i blant anabl. Roeddwn yn bryderus iawn o glywed am y sefyllfa, a byddaf yn trafod hynny gyda swyddogion a byddaf hefyd yn ei drafod gyda fy nghyd-Aelod, Jayne Bryant. Rwy'n deall bod y materion sy'n codi yn ei gylch yn eithaf cymhleth, oherwydd mae'n ymwneud â thymheredd dŵr, staffio, offer codi priodol, ond rwy'n awyddus iawn i blant anabl gael yr un cyfleoedd â phlant nad ydynt yn anabl, felly byddaf yn mynd ar drywydd hynny gyda swyddogion ac yn ysgrifennu atoch.

Nid yw polisïau ynghylch treth ar werth wedi'u datganoli, ac nid oes gan Weinidogion Cymru unrhyw bwerau yn y maes hwn. Mae disgwyl i fanylion asesiad Llywodraeth y DU o effeithiau disgwyliedig y newidiadau polisi hyn gael eu cyhoeddi yng nghyllideb yr hydref ar 30 Hydref.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy'n ymwybodol eich bod wedi ateb rhai o fy mhwyntiau yn eich ymateb blaenorol i Laura Anne Jones. Ond yn groes i'r gred gyffredin, nid pethau ar gyfer plant miliwnyddion yn unig yw ysgolion preifat; mae llawer o rieni uchelgeisiol am gael yr addysg orau i'w plant ac wedi aberthu a chynilo am flynyddoedd i roi eu plant yn yr ysgolion hyn. Yn anffodus, bydd y TAW, a fydd yn cael ei osod o 1 Ionawr y flwyddyn nesaf, fel y gwyddom, yn rhoi baich ar ysgolion. Roeddwn gyda Haberdashers yn Nhrefynwy ddoe, ac nid ydynt o dan unrhyw gamargraff na fydd hyn yn effeithio ar bobl, yn enwedig ar fwrsarïau rhannol ac ati, a bydd yn gorfodi rhai rhieni i dynnu eu plant allan o ysgolion. Ac er y gallai'r niferoedd fod yn fach yn achos ysgolion unigol, ysgolion gwladol, a allai orfod derbyn plant, fe fydd, heb os, yn swm sylweddol pan gaiff ei gasglu ledled Cymru. Ac fel y clywsom yn gynharach, gwyddom fod ysgol yn agos at ble rwy'n byw yng Nghil-y-coed, ar hyn o bryd yn gweithredu gyda 60 o fyfyrwyr mewn dosbarth mathemateg, felly maent dan bwysau aruthrol. Felly, gyda hynny mewn golwg, Ysgrifennydd y Cabinet, pa sicrwydd a roddwyd i chi y bydd yr arian a godir drwy TAW gan ysgolion yng Nghymru yn cael ei drosglwyddo i Lywodraeth Cymru ac na chaiff ei ailddosbarthu i ysgolion yn Lloegr?

Diolch, Peter. Fel y dywedais, mae swyddogion wedi bod yn cael trafodaethau gyda swyddogion Llywodraeth y DU ynglŷn â hyn, i sicrhau bod y polisi hwn yn arwain at y manteision mwyaf sy'n bosibl i Gymru. Cyfarfûm ag un o Weinidogion y Trysorlys yn fuan ar ôl yr etholiad, ac yn amlwg, rwyf wedi pwysleisio wrth Lywodraeth y DU y byddem yn disgwyl cyllid canlyniadol yng Nghymru yn sgil unrhyw arian a gaiff ei wario o’r polisi hwn ar gyfer gwasanaethau datganoledig. Mae hynny'n bwysig iawn i ni. Rydym hefyd yn ymwybodol fod darpariaethau’n cael eu gwneud ar gyfer plant sydd mewn ysgolion preifat oherwydd lleoliadau ADY cynlluniau datblygu unigol, ac rydym wedi dweud yn glir iawn wrth Lywodraeth y DU ei bod yn hanfodol, lle mae awdurdodau lleol yn ariannu’r lleoedd hynny oherwydd ADY, eu bod yn gallu hawlio'r arian hwnnw yn ôl. Felly, rydym yn canolbwyntio ar fynd ati'n rhagweithiol i ddiogelu buddiannau Cymru a sicrhau ein bod yn elwa o unrhyw gyllid sy'n deillio o'r polisi hwn.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru a minnau wedi trafod amrywiaeth o faterion yn ymwneud â theithio gan ddysgwyr ar wahanol achlysuron. Cyfarfuom eto yn gynharach yr wythnos hon i drafod y mater pwysig hwn, ac rydym yn cydnabod pa mor bwysig yw hyn ar gyfer dysgu effeithiol.

Thank you very much for that. Too many parents across the south-east experience difficulty in sending their children to Welsh schools, and changes to school transport schemes can exacerbate these challenges. Caerphilly County Borough Council is consulting on curtailing its home-to-school transport programme, which is similar to consultations seen over the summer in other counties, such as Monmouthshire. There is a very real risk here that cutting back on these schemes could undermine years of work in those communities to give children opportunities to access Welsh-medium education. So many parents in these areas are people who don't speak the language themselves, but they have fought to give their children this opportunity—an opportunity they didn't have themselves. But without access to safe, free transport, more and more parents may decide not to take that step. It's not realistic, safe, or fair to expect children to walk miles to school in all weathers, and we remember, in many of these areas, the rates of families who own a private car are lower. So, what will the Government do to improve the situation, to give new confidence to parents, and to provide this golden opportunity for children to be able to learn through the medium of the Welsh language?

Diolch, Delyth. Fel y gwyddoch, mae Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008, y mae fy nghyd-Aelod o'r Cabinet yn arwain arno, yn nodi dyletswyddau'r awdurdod lleol i asesu anghenion teithio dysgwyr yn eu hardal a darparu cludiant am ddim i ddysgwyr os ydynt yn gymwys, yn seiliedig ar oedran, pellter, cymhwyster a meini prawf diogelwch i ysgol addas agosaf y dysgwr fel y'i pennir gan yr awdurdod lleol yn unol â'r polisi derbyn i ysgolion.

Awdurdodau lleol sy’n gyfrifol am asesu anghenion dysgwyr yn eu hardal, ac mae ganddynt bwerau disgresiynol i ddarparu cludiant yn unol â’r anghenion hyn, er enghraifft, islaw’r trothwyon milltiredd i ysgol cyfrwng Cymraeg neu hyd yn oed ar gyfer dysgwyr ôl-16, mater i awdurdodau lleol yw penderfynu ar eu darpariaeth cludiant. Fel y gwyddoch, darperir cyllid ar gyfer cludiant i'r ysgol drwy’r grant cynnal refeniw, felly gall awdurdodau lleol flaenoriaethu eu cyllid yn ôl angen lleol, ac rydym yn cydnabod yr heriau ariannol a wynebir gan awdurdodau lleol o ran darparu cludiant i ddysgwyr.

Fel y gwyddoch, mae'n debyg, mae gwaith wedi dechrau ar ddiweddaru’r ddogfen canllawiau gweithredol statudol sy’n cyd-fynd â’r Mesur teithio gan ddysgwyr, gan nodi dyletswyddau cyfreithiol yn ogystal ag arferion gorau ar gyfer darparu cludiant i ysgolion. Mae’r canllawiau diwygiedig hyn yn adlewyrchu’r adborth gan randdeiliaid, yn ogystal â phlant a phobl ifanc a’u teuluoedd, i roi mwy o eglurder ynghylch rolau a chyfrifoldebau ac i ymhelaethu ymhellach ar ddeddfwriaeth berthnasol.

I thank the Cabinet Secretary.

The next item is the topical question, to be answered by the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, and the question is to be asked by James Evans.

Diolch, James. Rwyf wedi cyhoeddi datganiad heddiw yn nodi’r sefyllfa ddiweddaraf yng Nghymru a fy nghyngor i ffermwyr. Mae fy swyddogion mewn cysylltiad dyddiol â'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion (APHA) a phartneriaid eraill i reoli'r tafod glas. Er bod y feirws wedi’i ganfod mewn rhai defaid a brynwyd i mewn i ogledd Cymru, nid oes gennym unrhyw dystiolaeth o haint actif yma ar hyn o bryd, a fy nod polisi o hyd yw cadw Cymru’n rhydd rhag y clefyd newydd hwn.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Diolch hefyd i’r Llywydd am dderbyn y cwestiwn amserol pwysig hwn heddiw. Sylwais, fel y dywedwch, ar ôl i fy nghwestiwn amserol gael ei dderbyn, fod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar ledaeniad y tafod glas, a oedd yn amseru gwych, rhaid dweud. Ond roedd yn drueni na allai Llywodraeth Cymru gyflwyno datganiad llafar ddoe, gan ei fod yn fater pwysig iawn i ffermwyr ledled Cymru, ac mae'n drueni ein bod wedi gorfod dod y ffordd hon er mwyn dod â chi i'r Siambr.

Fel yr amlinellwyd yn eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet, ac yn wir, yn eich datganiad ysgrifenedig, mae lledaeniad y tafod glas yn peri cryn bryder i’n cymuned ffermio, ac mae’n hollbwysig ein bod yn mynd i'r afael â hyn ar unwaith. Rwy'n croesawu'r camau a gymerwyd eisoes, gan gynnwys samplu helaeth a phrofion labordy, a wnaed gan APHA a Sefydliad Pirbright.

Serch hynny, Ysgrifennydd y Cabinet, mae achosion o’r tafod glas wedi'u nodi yn ne-ddwyrain Lloegr ers mis Awst, ac mae cynlluniau a rhagofalon wedi’u rhoi ar waith yn Lloegr gan Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig (DEFRA) ac APHA, ond yn anffodus, nid yw'n ymddangos bod hyn wedi digwydd yng Nghymru. Yng ngoleuni hyn, a allwch chi ymhelaethu ar ba drafodaethau rydych chi'n eu cael gyda'ch swyddogion cyfatebol yn DEFRA ynglŷn â'r lledaeniad? Ac a fyddwch chi'n cyflwyno unrhyw fesurau bioddiogelwch, megis parthau dan gyfyngiadau ac ardaloedd heintiedig, sydd wedi eu cyflwyno yn Lloegr? Oherwydd credaf fod hynny'n rhywbeth y gallem ei weld yng ngogledd Cymru, ac a ydych chi'n fodlon gwneud hynny.

Hefyd, rydym ar anterth y tymor prynu stoc ar hyn o bryd, stoc bridio. Felly, mae gennyf ddiddordeb yn y cyngor y byddwch yn ei roi i ffermwyr, drwy Cyswllt Ffermio neu asiantaethau eraill, ynghylch prynu stoc o ardaloedd risg uchel yn Lloegr, gan fod llawer iawn o ffermwyr yn fy etholaeth yn mynd i Loegr i brynu eu stoc yn barod ar gyfer y flwyddyn nesaf.

Ac yn ogystal â hyn, clywais gan ffermwyr nad oes unrhyw negeseuon gan Lywodraeth Cymru, er eu bod yn cael llawer o ddiweddariadau gan APHA am achosion yn Lloegr. Felly, hoffwn wybod a fyddech chi'n ystyried anfon hysbysiadau ffôn symudol at ffermwyr yng Nghymru ynglŷn ag achosion newydd, gan y credaf y byddai hynny'n rhywbeth y mae angen inni glywed amdano.

A hefyd, yn olaf, y drefn iawndal ar gyfer ein ffermwyr yng Nghymru. A allwch chi egluro sut y mae hynny’n mynd i weithio er mwyn sicrhau bod ein ffermwyr yng Nghymru yn cael iawndal priodol am y stoc y maent yn ei golli i’r tafod glas? Diolch, Lywydd.

James, diolch am eich cwestiynau, a Lywydd, dylwn egluro, mewn trafodaeth gyda'r prif swyddog milfeddygol a swyddogion APHA, roeddem wedi bwriadu cyflwyno datganiad heddiw—datganiad ysgrifenedig—pan oeddem yn gwybod holl fanylion yr anifeiliaid heintiedig presennol a gafodd eu prynu i mewn i Wynedd, ac nid cyn hynny, oherwydd roeddem yn awyddus i wneud datganiad priodol pan allem roi’r holl ffeithiau a manylion. Felly, rwy'n gobeithio y byddwch yn deall mai'r rheswm dros yr amseru o ran cyflwyno’r datganiad ysgrifenedig oedd er mwyn ei gyflwyno gyda’r wybodaeth lawn, yn hytrach na gwybodaeth gynamserol. Felly, roeddwn yn falch o gyflwyno’r datganiad hwnnw.

Fe ofynnoch chi nifer o gwestiynau. Yn gyntaf, nid yw'n wir mewn unrhyw ffordd fod Llywodraeth Cymru neu APHA neu'r prif swyddog milfeddygol wedi bod yn hwyr yn ymateb i hyn. Mewn gwirionedd, mae strategaeth Prydain ar gyfer rheoli’r tafod glas wedi bod ar waith ers mis Awst 2014, ac mae wedi’i hadolygu’n rheolaidd. Rydym ni yn Llywodraeth Cymru a’n swyddogion a’n prif swyddog milfeddygol wedi ymgysylltu'n ddwys â’n swyddogion cyfatebol ar lefel y DU ac arbenigwyr clefydau yn y DU, a ledled Ewrop yn wir, gan wneud mwy o hynny, mewn gwirionedd, ers ymlediad BTV-3 yn yr Iseldiroedd ym mis Medi 2023, a ddaeth â'r clefyd yn nes atom. Felly, cynyddodd dwyster yr ymgysylltu.

Rydym wedi bod yn codi ymwybyddiaeth ymhlith y gymuned ffermio a milfeddygol ers yr ymlediad yn yr Iseldiroedd, ac yn fwy dwys felly ers ymlediad y clefyd yn Lloegr fis Tachwedd diwethaf ac ym mis Awst eleni. Mae'r prif swyddog milfeddygol wedi sefydlu gweithdy ar gyfer rhanddeiliaid y diwydiant. Mae’n cyfarfod yn rheolaidd i drafod y risgiau ac ymateb Llywodraeth Cymru i ymlediad neu brigiad o achosion yng Nghymru. Nodaf yn glir, unwaith eto, Lywydd, nad yw hwn yn haint a gludir gan wybed yng Nghymru: tri anifail yw'r rhain a nodwyd gennym, oherwydd effeithiolrwydd y system dracio gyfan yma, fel rhai a brynwyd i mewn i Gymru ar hyn o bryd. Nid yw'n haint a gludir gan wybed. Mae’r grŵp hwn, y grŵp rhanddeiliaid, yn cael y wybodaeth ddiweddaraf am y darlun o’r clefyd yn Ewrop, yn Lloegr, a’r risg gynyddol i Gymru ym mhob cyfarfod, ac fe wnaed y penderfyniad i ganiatáu symud anifeiliaid o barthau dan gyfyngiadau i gael eu lladd mewn lladd-dai dynodedig yn unig mewn ymgynghoriad â'r grŵp hwn.

Rydym mewn cysylltiad agos rheolaidd ag undebau ffermio a sefydliadau fel y Gymdeithas Ddefaid Genedlaethol. Maent yn bartneriaid pwysig iawn gyda ni yn y grŵp hwn, ac maent yn rhaeadru gwybodaeth ynglŷn â'r risgiau i'w haelodau. Rydym yn ddiolchgar iawn am eu cydweithrediad ac am eu hymwneud â'r cymunedau amaethyddol. Rydym hefyd wedi cynnal gweminarau drwy Swyddfa'r Prif Swyddog Milfeddygol, Lywydd, ar gyfer practisau milfeddygon er mwyn codi ymwybyddiaeth a rhannu manylion am yr arwyddion clinigol, fel y gall milfeddygon drafod y clefyd gyda'u cleientiaid. Ac rydym yn annog ceidwaid anifeiliaid i geisio cyngor milfeddygol cyn caffael anifeiliaid o ardaloedd risg uchel, fel y gallant wneud asesiad gwybodus.

Ond yn hollbwysig, Lywydd, ar hyn o bryd, nid oes gennym unrhyw dystiolaeth o haint tafod glas actif yng Nghymru. Yn ystod y dyddiau diwethaf, yr hyn a welsom yw nifer fach o ddefaid a brynwyd i mewn i Gymru o ddwyrain Lloegr. Nid yw hyn yn gyfystyr â brigiad o achosion neu haint a gludir gan wybed yng Nghymru. Ac mae'n rhaid inni atgyfnerthu’r neges honno, ond rydym yn gofyn i bobl fod yn wyliadwrus iawn.

Rwy'n credu eich bod wedi codi mater iawndal. Am y tri anifail sydd wedi eu difa, talwyd iawndal i'r ffermwr yr effeithiwyd arnynt. Bydd ffermwyr yn cael iawndal os ceir diagnosis o'r tafod glas a bod y prif swyddog milfeddygol neu’r dirprwy brif swyddog milfeddygol yn gorchymyn lladd anifeiliaid yr effeithiwyd arnynt, a hynny’n unol â’n protocol arferol. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n helpu i ateb rhai o'ch cwestiynau. Gallaf fanylu ymhellach wrth gwrs, ond rwy'n ymwybodol o'r amser hefyd.

Mae’n galonogol clywed yr hyn a ddywedwch ynglŷn â chadarnhau y bydd iawndal ar gael i’r rhai yr effeithir arnynt yn uniongyrchol a lle maent o bosibl yn gorfod difa a chael gwared ar anifeiliaid heintiedig, ond mae cwestiwn ehangach yma ynghylch yr effaith o fewn parthau dan gyfyngiadau neu barthau dan reolaeth, onid oes, gan fy mod yn ymwybodol o enghreifftiau yn Lloegr—. Roedd yna fferm yn Suffolk, er enghraifft, sy'n dweud eu bod wedi colli mwy na £50,000 eleni, gan eu bod yn gweithredu o fewn parth dan gyfyngiadau tafod glas. Nid ydynt wedi cael unrhyw achosion uniongyrchol ar eu fferm eu hunain, ond wrth gwrs, maent yn dweud ei bod yn amhosibl gwerthu anifeiliaid, ac wrth gwrs, mae'r cyfyngiad ar symud anifeiliaid yn cael effaith ganlyniadol. Felly, hoffwn wybod beth yw eich barn ynglŷn â photensial gweithio gyda'r diwydiant, efallai, i geisio eu cefnogi drwy'r effeithiau mwy anuniongyrchol hynny, oherwydd diolch byth, gyda'r achos hwn, mae gennym rywfaint o amser, o bosibl, i ystyried y pethau hyn.

Felly hefyd gyda’r brechlyn, deallaf fod tri brechlyn anawdurdodedig wedi’u cymeradwyo gan DEFRA. A allwch chi gadarnhau bod y rheini ar gael yng Nghymru pe bai eu hangen? A gwyddom nad yw'r brechlyn yn effeithiol 100 y cant. Credaf ei fod yn eithaf drud. Felly, beth y gallwch ei ddweud wrthym ynglŷn ag argaeledd a fforddiadwyedd brechlynnau i ffermwyr Cymru?

A hoffwn ailadrodd y pwynt ynglŷn â chyfathrebu. Credaf fod hwn yn gyfle, onid yw, i bwysleisio'r negeseuon, gan y bydd pobl yn llawer mwy ystyriol o effeithiau posibl y tafod glas ar ôl yr achos ynysig hwn yng Ngwynedd. Mae rhai ffermwyr wedi dweud wrthyf, er enghraifft, nad oeddent wedi sylweddoli pa mor fawr yw’r ardal dan gyfyngiadau yn Lloegr, a phan fo hynny'n ymwneud â phrynu gwybodus ac ati, fel y sonioch chi, mae hynny’n allweddol.

Yn sicr. Yn hollol. Ac rwy'n credu mai un o’r cymwynasau mwyaf y gallwn eu gwneud â'n hetholwyr, ac i gadw Cymru’n rhydd rhag y clefyd hwn, yw pwysleisio'r negeseuon hyn heddiw, a dyna’r gwaith y buom yn ei wneud nid yn unig ers sawl mis, ond ers inni ddod yn ymwybodol fod yr afiechyd hwn yn dod atom o'r cyfandir agos. Dylem bwysleisio mai clefyd a gludir gan wybed yw hwn. Diben cymryd y camau pendant a gymerwyd gennym—a diolch am y gwaith a wnaed gan APHA a’n prif swyddog milfeddygol a’i swyddogion hefyd—yw gweithredu'n bendant. Mae'r gwaith tracio'n effeithiol iawn. Yr hyn y buom yn ei wneud yw cydnabod bod y sefyllfa’n wahanol iawn ar hyn o bryd yn nwyrain Lloegr, ac rydym yn cydymdeimlo â hwy hefyd, gan eu bod yn gorfod ymdrin ag ardaloedd mawr lle maent wedi gorfod cyfyngu'n llwyr ar symud unrhyw anifeiliaid, ond mae hynny'n rhan o'r ymateb. Nid yw’r anifeiliaid sydd wedi cyrraedd gogledd Cymru, yn anffodus, wedi cyrraedd yno drwy dorri rheolau na phrotocol. Ni chafodd ei ganfod tan yn ddiweddarach, wedi i'r da byw hynny ddod o ddwyrain Lloegr, a chanfod bod y clefyd yn lledaenu yno, gan gynnwys haint a gludir gan wybed, ac yna fe wnaethom dracio ble y cawsant eu gwerthu drwy arwerthiant ac i ble yr aethant, a byddwn yn parhau i wneud hynny hefyd.

Ond mae'n bwysig fod ein hymgyrch gyfathrebu barhaus yn rhoi pwyslais ar brynu da byw yn ddiogel—credaf fod llawer o ffermwyr ledled Cymru bellach yn meddwl, 'Wel, gallwn weld maint y broblem yn nwyrain Lloegr, mae'n rhaid inni ofalu nad ydym yn prynu o ardaloedd risg uchel.' Byddwn yn parhau i atgyfnerthu hyn drwy ein cyfarfodydd rheolaidd â rhanddeiliaid, cynrychiolwyr, proffesiynau milfeddygol, Gwlad, erthyglau newyddion eraill, negeseuon eraill ar y cyfryngau cymdeithasol. Mewn gwirionedd, mae'r prif filfeddyg ei hun wedi bod yn nodi hyn ar y cyfryngau cymdeithasol yn rheolaidd dros y flwyddyn ddiwethaf, ar ei gyfrif Twitter ei hun. Felly, rydym yn ceisio defnyddio pob ffordd bosibl o'i wneud.

O ran iawndal, ni allaf ond ailadrodd bod yna brotocolau wedi’u hen sefydlu. Felly, lle cafwyd heintio helaeth a heintio cylchredol gan wybed yn nwyrain Lloegr, maent wedi talu swm sylweddol o iawndal. Rydym yn ceisio osgoi’r sefyllfa honno yma yng Nghymru, wrth gwrs, drwy gadw’r clefyd allan. Ond pe bai hyn yn digwydd, yn amlwg, byddai'r un protocolau ac iawndal yn berthnasol. Ond mae'n rhaid inni fod yn ystyriol hefyd o'r trawma ychwanegol i'r ffermwyr dan sylw, oherwydd os oes gennych ardaloedd dan gyfyngiadau, mae hynny'n eithaf difrifol.

Ar frechu, mae'r sefyllfa'n wahanol iawn ar y cyfandir agos, mae'n wahanol iawn yn nwyrain Lloegr ar hyn o bryd. Y cyngor ar hyn o bryd gan ein prif swyddog milfeddygol, ac yn ei drafodaethau gyda swyddogion cyfatebol ar lefel y DU hefyd, yw mai ychydig iawn o ddiben sydd mewn cyflwyno a defnyddio’r brechlyn yng Nghymru tra bo Cymru'n rhydd rhag y clefyd. Yr hyn sydd gennym yw anifeiliaid sydd wedi cyflwyno'r clefyd i fuches, ac rydym yn cymryd y camau cywir. Mae materion sylweddol yn codi, ac fe gyfeirioch chi at hyn, gyda’r defnydd o rai o'r brechlynnau sydd ar gael ar hyn o bryd, gan gynnwys, mae’n rhaid imi ddweud, brechlynnau anawdurdodedig. Mae angen inni ystyried hyn yn ofalus. Rydym yn parhau i adolygu’r defnydd o frechlynnau, gan edrych yn arbennig ar statws y clefyd yng Nghymru nad yw yr un fath ag yn Lloegr ar hyn o bryd. Ond byddem yn ystyried trwyddedu'r defnydd o frechlyn yng Nghymru os ceir tystiolaeth fod feirws y tafod glas yn lledaenu. Nid oes tystiolaeth ar hyn o bryd fod y feirws yn lledaenu'n lleol mewn gwybed, ond byddwn yn parhau i adolygu hyn, Llyr.

I thank the Deputy First Minister.

Item 4 is next, the 90-second statements, and the first is from Russell George. 

Dychmygwch redeg nid yn unig i fyny pob un o dri chopa Cymru, ond rhedeg i a rhwng bob un ohonynt, i gyd o fewn 34 awr. Wel, dyna a wnaeth chwech o bobl fel rhan o daith gyfnewid i godi ymwybyddiaeth a thynnu sylw at waith elusen Max Appeal. Cenhadaeth Max Appeal yw cynyddu ymwybyddiaeth, dealltwriaeth a chydgysylltu gofal ar gyfer pobl sydd wedi cael diagnosis o anhwylder genetig dileu 22q11.2 neu syndrom DiGeorge, sy'n effeithio ar gymaint ag un o bob 1,000 o bobl yng Nghymru. Gall yr anhwylder effeithio ar iechyd ac ansawdd bywyd o enedigaeth, drwy blentyndod ac i fywyd fel oedolyn, gyda thros 180 o effeithiau corfforol, gweithredol a seicolegol wedi'u nodi.

Cwblhaodd chwech o fy etholwyr her tri chopa Cymru fel rhan o dîm cyfnewid. Fe wnaethant gychwyn o Plas Robin Rural Retreats yn Llandysul, sir Drefaldwyn, i Ben y Fan yn y Bannau, i Gadair Idris, a gorffen gyda’r Wyddfa—gan ddringo'r tri mynydd mor gyflym â phosibl, a rhedeg y llwybr cyfan o’r dechrau i’r diwedd. Mae'n 200 milltir, sy'n cyfateb i saith marathon a hanner gefn wrth gefn. Llongyfarchiadau i Jordan Powell, a arweiniodd y tîm, a hefyd i Ria Davey, Connor Parry, Cameron Parry, Huw McGrath a Tim Davies. Maent wedi codi bron i £2,000, rwy'n credu, sy’n gyflawniad gwych, yn ogystal â chodi ymwybyddiaeth o’r cyflwr hwn. A dylid diolch hefyd i’r noddwyr a’r llu o bobl a’u cefnogodd i gwblhau’r her er budd Max Appeal.

Hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddymuno’n dda i’r Seintiau Newydd, ar foment hanesyddol i’r clwb, ac wrth gwrs, i bêl-droed Cymru, gan mai pencampwyr Uwch Gynghrair Cymru, TNS, yw'r tîm cyntaf erioed yng Nghymru i gyrraedd cymal y grwpiau yng nghystadlaethau pêl-droed y clybiau Ewropeaidd. Ac o ganlyniad, nos yfory byddant yn wynebu Fiorentina yng Nghyngres UEFA.

Fel y gŵyr pob un ohonom, TNS yw un o’r timau mwyaf llwyddiannus yn hanes pêl-droed domestig Cymru. Maent wedi ennill teitl Uwch Gynghrair Cymru 16 o weithiau. Mae'r garfan bresennol yn chwaraewyr proffesiynol amser llawn dan arweiniad y rheolwr, Craig Harrison. Ac er bod y clwb yn cyrraedd cystadlaethau Ewropeaidd bron yn ddieithriad, mae wedi bod yn freuddwyd o hyd, yn enwedig gan gadeirydd y clwb, Mike Harris, i gyrraedd cymal y grwpiau, a’r tro hwn, maent wedi llwyddo.

Fel y tîm cyntaf o Uwch Gynghrair Cymru i gyrraedd cymal y grwpiau, maent bellach yn wynebu’r posibilrwydd anodd o chwarae rhai o enwau mawr pêl-droed Ewrop, a bydd y gêm hanesyddol gyntaf, wrth gwrs, yn cael ei chwarae nos yfory yn erbyn y cewri o’r Eidal, Fiorentina, yn y Stadio Artemio Franchi, sydd â lle i 43,000 o gefnogwyr, tipyn mwy na'r lle i 2,000 sydd gan TNS yn stadiwm Neuadd y Parc. Ac mae Fiorentina, gyda llaw, wedi colli yn rownd derfynol y gystadleuaeth hon yn y ddau dymor diwethaf, felly mae’n mynd i fod yn dipyn o brofiad i dîm Craig Harrison.

Many will remember Bangor beating Napoli back in 1962. Some will remember Merthyr beating Atalanta in 1987. Well, will The New Saints be the next Welsh team to beat an Italian giant in Europe? All the best to The New Saints from everyone in the Welsh Parliament. Give them hell. [Laughter.]

Item 5 today is a Member debate under Standing Order 11.21 on women's healthcare, and I call on Delyth Jewell to move the motion.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Bydd y rhan fwyaf o fenywod, ar ryw adeg yn eu bywydau, yn clywed y geiriau, 'Efallai y bydd hyn yn brifo'. Nid gan ymosodwr, ond gan eu meddyg neu nyrs, gan fod gormod o driniaethau personol mewn gofal iechyd menywod yn rhai poenus. Mae disgwyl i fenywod oddef y poen hwnnw. Ac nid bai meddygon neu nyrsys unigol mo hyn, ond oherwydd nad oes digon o ffocws nac adnoddau wedi'u rhoi i herio'r disgwyliad hwnnw. Mae'r triniaethau a gawn, boed yn brawf ceg y groth, gosod coil neu hysterosgopi yn boenus, maent yn anghyfforddus, ac o'r herwydd, yn rhy aml o lawer, mae menywod yn oedi rhag cael y cymorth sydd ei angen arnynt am eu bod yn poeni am y poen hwnnw.

Nid dyma'r unig ffordd y disgwylir i fenywod oddef poen. Mae'r ystadegau ofnadwy ar gyfer canserau gynaecolegol yn deillio'n rhannol o'r ffaith nad yw menywod yn cael eu credu pan fyddant yn siarad â'u meddygon am y poen y maent yn ei deimlo mewn rhannau o'r corff sy'n fwy lletchwith i sôn amdanynt. Mae ymchwil gan Target Ovarian Cancer wedi canfod bod chwarter menywod Cymru yn dweud eu bod wedi ymweld â’u meddyg teulu dair gwaith neu fwy cyn cael eu hatgyfeirio am brofion, a thraean yn dweud eu bod wedi aros mwy na thri mis ar ôl eu hapwyntiad cyntaf gyda’r meddyg teulu cyn cael diagnosis.

Mae meddygon naill ai heb gael yr hyfforddiant i nodi symptomau rhai canserau, neu nad oes digon o ymchwil wedi'i wneud i ddod o hyd i ffyrdd mwy cywir o ddehongli'r mathau aneglur hynny o boen. Wedyn, mae gennych y cyflyrau gwanychol sy'n effeithio ar fenywod nad ydym yn gwybod digon amdanynt o hyd, oherwydd diffyg ymchwil neu ddealltwriaeth. Mae endometriosis yn gyflwr sy'n effeithio ar oddeutu un o bob 10 menyw, ac mae'n cael ei achosi pan fydd y meinwe y tu mewn i'r groth yn dechrau tyfu y tu allan iddi, gan arwain at boen cronig.

Fel y mae Gwasanaeth Cynghori ar Feichiogrwydd Prydain yn ei nodi, er mor gyffredin yw endometriosis, nid yw'n cael ei ddiagnosio'n ddigon aml, ac yn rhy aml, caiff ei gamddeall. Gyda'r cyflwr hwn a chymaint o gyflyrau eraill, yn rhy aml caiff menywod eu dibwyllo, eu cynghori i beidio â phoeni, i aros i weld a yw pethau'n gwaethygu, neu cânt eu seicolegu, a gofynnir iddynt a ydynt yn dioddef o orbryder. Ac mae hyn oll yn gwneud menywod, unwaith eto, yn llai tebygol o ofyn am gymorth, am fod eu poen yn cael ei fychanu, os nad ei ddiystyru. Dywedir wrthynt am beidio ag ymddiried yn eu greddf eu hunain sy'n dweud wrthynt fod rhywbeth o'i le.

Faint o fywydau menywod sy'n cael eu colli neu eu gwneud yn annioddefol oherwydd poen am eu bod yn syrthio drwy'r rhwyd yn ein system gofal iechyd lle nad yw eu geiriau'n cael eu credu, lle caiff eu greddf ei hanwybyddu, lle caiff menywod glywed nad ydynt yn deall eu cyrff eu hunain a sut y maent yn gweithio? Mewn triniaethau, mae'r poen a achosir i fenywod yn cael ei dderbyn fel rhywbeth sy'n normal, neu'n cael ei fychanu, ac mae'r poen y mae menywod yn sôn amdano neu'n ceisio cymorth ar ei gyfer hefyd yn cael ei fychanu.

Pam y dylem orfod dioddef cymaint o boen? Pam y mae hynny'n normal? Roedd llythyr mewn papur newydd prif ffrwd ychydig flynyddoedd yn ôl lle roedd menyw'n sôn am y poen a ddioddefodd wrth gael hysterosgopi—lle caiff camera ei roi drwy'r wain a cheg y groth i mewn i'r groth. Ni chynigiwyd unrhyw anesthetig neu dawelydd iddi, ond rai blynyddoedd yn ddiweddarach, pan fu'n rhaid i'r un fenyw gael colonosgopi ar gyfer cyflwr arall, fe'i gwnaed dan dawelydd. Fel y dywedodd yn ei llythyr, 'Nid oedd unrhyw gwestiwn o'i wneud hebddo.'

Gyda thriniaethau mwy cyffredin hefyd, fel profion ceg y groth, disgwylir i fenywod oddef rhywfaint o boen fel pe bai'n normal. Rydym wedi cael dadleuon yn y Senedd hon dros y blynyddoedd diwethaf sy’n canolbwyntio ar y niferodd brawychus o isel o bobl sy’n manteisio ar brofion ceg y groth. Bydd lletchwithdod ac anghyfforddusrwydd y driniaeth, heb os, yn rhan o'r rheswm pam fod y ffigurau hynny mor isel. Nid wyf yn weithiwr meddygol proffesiynol, ac yn fwy na hynny, mae gennyf y parch mwyaf at y rheini sy'n rhoi eu bywydau proffesiynol i helpu eraill. Rwy'n siŵr fod y sefyllfa hon yn peri cryn bryder i'r mwyafrif helaeth o feddygon, nyrsys a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol hefyd.

Unwaith eto, nid yw hyn yn ymwneud ag unigolion; mae a wnelo â'r diffyg ymchwil, adnoddau a meddwl systemig a roddir i leihau'r angen am boen mewn triniaethau gynaecolegol. Heb os, mae absenoldeb cynllun iechyd penodol i fenywod a merched yng Nghymru yn rhan o'r broblem. Mae Llywodraethau eraill, fel Llywodraeth yr Alban, Llywodraeth Norwy, Llywodraeth Sweden a Llywodraeth Canada wedi cyhoeddi cynlluniau iechyd ar gyfer menywod a merched, ac mae’r rheini wedi caniatáu i’r gwledydd hynny ganolbwyntio mwy ar sicrhau bod lleisiau menywod yn ganolog i’w gofal iechyd. Mae Cymru ar ei hôl hi. Mae'n ganmoladwy fod ein Prif Weinidog benywaidd cyntaf wedi siarad am fynd i’r afael â’r mater o’r diwedd, ond ni ddylai fod wedi cymryd cyhyd. Unwaith eto, faint o fenywod sydd wedi cael eu colli neu wedi gorfod dioddef lefelau annerbyniol o boen oherwydd yr oedi hwn? Mae’n oedi sy'n sicr wedi costio bywydau.

Mae ffigurau a anfonwyd ataf gan Ymgyrch Claire yn amlygu maint y broblem. Y targed ar gyfer menywod sy'n dechrau eu triniaeth ar gyfer canser gynaecolegol o fewn 62 diwrnod yw 75 y cant, ac eto, ym mis Gorffennaf eleni, 26.9 y cant yn unig o fenywod yn ardal bwrdd iechyd Aneurin Bevan a lwyddodd i wneud hyn. Dim ond saith o bob 26 claf yw hynny. Mae rhwng 20 a 30 o gleifion yn cael diagnosis o ganser gynaecolegol bob mis, ond dim ond saith neu wyth o fenywod sy'n dechrau eu triniaeth o fewn y targed yn y bwrdd iechyd. Dyma un rheswm yn unig pam y buaswn yn cytuno ag Ymgyrch Claire fod yn rhaid i gynllun iechyd menywod gynnwys ffocws penodol ar ganserau gynaecolegol. Buaswn yn falch o wybod a fydd hyn yn digwydd ac a fydd y cynllun hefyd yn edrych ar ddiwylliant clinigol a rhai o'r rhwystrau sy'n costio bywydau menywod.

Mae'n rhaid i'r cynllun iechyd menywod ddysgu o brofiadau cleifion, gynaecolegwyr, bydwragedd a grwpiau iechyd menywod. Dyna pam y byddai fy nghynnig yn sefydlu gofyniad cyfreithiol i ddarparwyr gofal iechyd gasglu adborth gan gleifion benywaidd am eu profiadau, yn enwedig apwyntiadau gynaecolegol, bydwreigiaeth a gwasanaethau ôl-enedigol, iechyd amenedigol a menopos. Mae gormod o fenywod yn cael eu gadael i deimlo'n ynysig, yn doredig ac mewn poen ar ôl yr apwyntiadau hyn. Ni ddylai hyn fod yn normal. Mae dyletswydd arnom i sicrhau nad yw'n normal.

Mae cymaint o ysgogiadau o fewn rheolaeth Llywodraeth Cymru i fynd i’r afael â’r broblem endemig hon. Mae gan Lywodraeth Cymru allu i ddylanwadu ar gwricwlwm cyrsiau gofal iechyd a ddarperir ac a ariennir yng Nghymru i ddarparu hyfforddiant ychwanegol mewn gofal iechyd menywod. Gall ddylanwadu ar gyrff rheoleiddio cenedlaethol fel y Cyngor Meddygol Cyffredinol a Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol i deilwra agweddau ar ei safonau hyfforddi neu i roi mentrau ar waith i fynd i'r afael ag iechyd menywod yn well.

Ddirprwy Lywydd, gall gyhoeddi canllawiau hefyd i sefydliadau'r GIG yng Nghymru, a buaswn am i'r canllawiau hynny ganolbwyntio'n arbennig ar fynd i'r afael â rhagfarn ar sail rhywedd mewn perthynas â rheoli poen. Rhaid i’r canllawiau hynny ddod law yn llaw â’r gofyniad cyfreithiol i sefydliadau’r GIG yng Nghymru gasglu adborth gan gleifion benywaidd, fel y crybwyllais eisoes, i nodi meysydd y mae angen eu gwella o ran mynd i’r afael â’r poen corfforol a seicolegol sy'n cael ei dderbyn fel elfen normal o ofal iechyd menywod. Dylai Llywodraeth Cymru gefnogi ymchwil i faterion iechyd menywod, yn enwedig i ganfyddiad o boen a chanserau gynaecolegol. Dylem fod yn dysgu gan rannau eraill o'r byd sydd wedi dod o hyd i ffyrdd arloesol o fynd i'r afael â chyfraddau diagnosis isel a hwyr, fel cyflwyno pecynnau profion canser ceg y groth i'w hanfon drwy'r post. Mae hynny'n digwydd yn Denmarc.

Gwn y bydd sylwadau rhai o'r Aelodau eraill hefyd yn canolbwyntio ar sut y mae'n rhaid inni wella’r driniaeth ar gyfer menywod sy’n mynd drwy’r menopos a menywod sy’n dioddef o iselder ôl-enedigol. Gall y poen a ddioddefir gan fenywod yn eu gofal iechyd fod yn gorfforol; gall fod yn seicolegol hefyd. Ac mae'n annerbyniol, mae'n costio bywydau. Os caiff y cynnig hwn ei dderbyn, rwy'n gobeithio y bydd yn arwain at ganllawiau gwell, at newidiadau mewn triniaethau a gwell hyfforddiant i weithwyr iechyd proffesiynol. Menywod yw hanner ein poblogaeth. Ni ddylid trin eu dioddefaint fel rhywbeth normal.

Hoffwn ddiolch i'r Aelod, Delyth Jewell, am ddod â'r ddadl bwysig hon yma heddiw. Drwy gydol eu bywydau, mae'n rhaid i fenywod ddioddef llawer: y mislif, genedigaeth, bod yn brif ofalwr yn aml, y trefnydd, ac yna daw'r menopos. Ac yn aml caiff ei weld fel gwendid yn hytrach na dangos pa mor gryf yw menywod, sy'n goddef y cyfan ac yn gwneud popeth a wnânt. Gall y rhain i gyd fod yn wanhaol, yn gorfforol, yn feddyliol ac yn hormonaidd, gan geisio dal i fynd ar yr un pryd, jyglo cyfrifoldebau a cheisio gofalu am ddibynyddion. Pan fydd menyw'n teimlo'n sâl, y rhagdybiaeth yw mai un o'r rhain yw'r rheswm, ac felly mae popeth yn iawn, oherwydd fe'i hystyrir yn normal i fenywod fyw mewn poen ac anghysur. Cafodd llawer o afiechydon eu cuddio y tu ôl i'r rhagdybiaethau hyn.

Bydd llawer ohonoch yn gwybod am ymgyrch Claire dros newidiadau polisi ar gyfer canserau gynaecolegol. Cafodd Claire ddiagnosis o ganser y groth ddwy flynedd ar ôl sôn wrth ei meddyg teulu gyntaf am ei symptomau, a chafodd gamddiagnosis o syndrom coluddyn llidus. Cyfradd oroesi canser y groth, sy'n ganser ymosodol, yw 65 y cant. Os caiff ei ddal ar gam diweddarach, dim ond 14 y cant o bobl sy'n goroesi hyd at bum mlynedd. Ac yn drist iawn, nid oes modd gwella canser Claire, ac mae hi'n brwydro'n ddewr dros y newid diwylliant sydd ei angen yn fawr yn ein system gofal iechyd. Mae angen gwrando ar fenywod a'u clywed ac rwy'n talu teyrnged i Claire am bopeth a wna.

Gall newidiadau hormonaidd trwy gydol bywyd menyw gael effaith enfawr ar eich corff. Mae'n ei gwneud hi hyd yn oed yn anos ymdopi â'r pwysau y mae cymdeithas yn ei roi ar ymddangosiad menywod. Yn ystod genedigaeth, gall y gwallt dewhau, a byddwch yn ei golli wedyn wrth fynd trwy'r menopos. Yn ystod y mislif gall y stumog chwyddo. Ar ôl rhoi genedigaeth, mae cymdeithas yn disgwyl i chi allu ffitio'n ôl i'ch dillad cyn beichiogrwydd yn fuan. Poen mislif, y lletchwithdod, y rhwystredigaeth sy'n eich atal rhag byw'n normal. Rwyf wedi siarad â sawl menyw y dywedwyd wrthynt gan feddyg ei bod yn debygol fod ganddynt endometriosis, ond bod cael diagnosis yn broses boenus ac na fyddai'n gwneud fawr o wahaniaeth i'w cyflwr oherwydd diffyg opsiynau triniaeth. Ni ddylai 'dioddefwch a daliwch i wenu' fod yn gyngor diofyn i fenywod sy'n cael trafferth gyda phroblemau mislif.

Mae'r disgwyliad y dylai menywod fod yn gyfrifol am atal cenhedlu, neilltuo amser ar gyfer apwyntiadau meddyg lluosog, gorfod ymdopi ag ôl-effeithiau hormonaidd a chael triniaethau poenus weithiau heb gyffur lleddfu poen, hefyd yn rhywbeth y mae'n rhaid i fenywod ei ddioddef. Ac rwy'n cytuno'n llwyr â chynsail y cynnig y dylai gweithwyr gofal iechyd proffesiynol anelu at leihau sefyllfaoedd lle caiff poen ei ddisgwyl a'i dderbyn fel rhywbeth normal yng ngofal iechyd y GIG. Byddai hyn yn gwneud cymaint o wahaniaeth i brofiad cymaint o fenywod.

Yn anad dim, mae angen inni gydnabod bod menywod yn deall eu cyrff a'r newidiadau a brofant—dylid eu cymryd o ddifrif. Mae mor bwysig mewn gofal iechyd i gleifion deimlo eu bod yn cael eu clywed a'u deall, heb deimlo eu bod yn cael eu diystyru a bod neb yn eu clywed. Pan gefais fabi yn yr ysbyty, nid oedd neb yn derbyn fy mod i yn y broses o esgor. Roeddwn i'n gwybod hynny, ond nid oeddent hwy'n ei dderbyn. Felly, fe ymdopais ar fy mhen fy hun i raddau helaeth. Penderfynais gael fy mabi olaf gartref. Rwy'n cofio cael fy nghanmol yn yr ysbyty am roi genedigaeth heb gyffur lleddfu poen. Nid oes unrhyw anrhydedd mewn dioddef poen. Mewn gwirionedd, gall rhoi genedigaeth fod yn hynod o drawmatig. Gall y sgil-effeithiau iechyd meddwl fod yn drychinebus. Yn anffodus, mae llawer o fenywod yn casáu mynd am archwiliadau iechyd am nad ydynt yn hoffi gwastraffu amser—rwy'n meddwl fy mod i'n un o'r bobl hynny hefyd—eu hamser eu hunain, fel prif ofalwr hefyd, neu amser y gweithiwr iechyd proffesiynol, sy'n gallu bod yn ddiystyriol.

Yn y Pwyllgor Deisebau yr wythnos hon, roedd y deisebydd Delyth Owen o Ynys Môn eisiau codi ymwybyddiaeth o ddiffyg gwasanaethau yn Ysbyty Gwynedd. Mae'n rhaid iddynt deithio i Wrecsam, a allai olygu taith o dair awr i gyd. Felly, os ydych chi'n ofalwr, mae hynny'n anodd iawn, a cheisio jyglo hynny i gyd, ac felly, yn aml iawn, ni fyddant yn trafferthu.

Rwy'n credu y dylid gwahodd menywod i gael archwiliadau iechyd rheolaidd, os nad ydynt wedi gweld rhywun ers tro, a hynny gyda rhywun sy'n cydymdeimlo. Byddai'n gwneud iddynt fynd i drafod pethau gyda rhywun. Byddai'n gyfle i leisio pryderon heb i fenyw feddwl y gallai fod yn gwastraffu ei hamser ei hun neu amser y gweithiwr proffesiynol. Er y gall archwiliadau fod yn brofiadau cyffredin i'r meddyg neu'r nyrs sy'n eu cyflawni, gall fod yn brofiad anghyfforddus i fenywod.

Hefyd, mae angen inni weld cynllun iechyd menywod yn cael ei gyflwyno, fel yr addawyd. Gall rhoi amser i esbonio'r driniaeth a gwrando ar bryderon wneud gwahaniaeth enfawr i barodrwydd rhywun i ddod yn ôl ar gyfer eu hapwyntiad nesaf. Ac rwy'n credu y byddai casglu adborth yn rheolaidd ar ôl apwyntiadau yn annog newid cadarnhaol wedi ei arwain gan gleifion yn y ffordd y caiff apwyntiadau eu cynnal, a hoffwn weld hynny'n cael ei barhau.

Fe wnaeth fy merch roi genedigaeth i'w hail blentyn yr wythnos diwethaf. Mae'r ddau'n gwneud yn dda iawn, ac mae hi'n brydferth—wel, fy merch a'i babi [Chwerthin.] Ond roedd yn ofidus clywed mam ifanc yn y gwely drws nesaf iddi'n beichio crio. Roedd yn drist iawn, ac roedd y llenni wedi'u tynnu o'i chwmpas. Felly, dywedodd fy merch ei bod wedi dod yn ffrind iddi a'i bod hi'n mynd i wneud yn siŵr ei bod hi'n iawn, ond roedd hynny—

Carolyn, rwy'n mynd i ofyn i chi ddod i ben oherwydd mae gennym lawer o siaradwyr. 

Iawn, fe wnaf, mae'n ddrwg gennyf. Rwy'n falch o gyd-gyflwyno'r cynnig, ac rwy'n gobeithio y bydd eraill yn y Siambr yn ei gefnogi. Diolch. 

It is disappointing, I have to say—. I know that the Minister with responsibility for women’s health is here, but the First Minister told us, and made a great show of the fact, that she was listening, and that women’s health was an issue that she’d heard, but, unfortunately, she’s not here this afternoon to hear this important debate.

The Scottish SNP Government has had a women's health plan in place since 2021, and although we’ve had pledges from the Welsh Government, and the First Minister herself, who had responsibility, of course, for health from that year until August this year, we are still waiting.

I’d like to focus in my contribution on the effect of the lack of priority, emphasis and delivery in terms of women's health from the point of view of one thing that affects everyone who has a womb—over half of our population, therefore—namely, the menopause. There have been a number of high-profile campaigns seeking to draw attention to the symptoms, and trying to ensure that workplaces and employers are considerate of people who experience them, and we’ve had several discussions in this Chamber about the importance of educating people about the menopause and to break the historical taboo about it. But the lack of a specific plan in terms of how the health service supports patients with menopause symptoms, and offers them timely and appropriate treatment, has created an entirely unacceptable situation.

Although we’ve heard Eluned Morgan, for example, insisting that nobody in Wales now should be forced to wait in that 8 o'clock queue on the phone if they want to see their GP, that isn’t the norm across Wales, if you want an appointment in advance rather than an emergency appointment, and many surgeries are still failing to provide a way for people to book a face-to-face appointment in advance. Many of my constituents have contacted me to confirm and complain about that. Because if you're not off work sick, you can't spend hours and hours waiting for that phone call to get back to you, and then wait further hours to get that conversation with your doctor, because you have to work. And if you want to discuss the menopause, it’s also understandable that you want to make an appointment with your GP, on a face-to-face basis, to have that discussion, for the reasons that Carolyn set out.

I want to share the experience of one woman who wanted to have a chat with her GP about the symptoms, as they were affecting her physical and mental health. She’d waited in that morning queue, and then she was told that she couldn’t book an advance appointment. She was then phoned back by the doctor on the same day, although they couldn’t provide her with a time slot within an hour or two, so she failed to ensure that she was able to receive that call in a private area. And some of the symptoms that she had were also physical, and she wanted to show the doctor. She was then told that the doctor would have to conclude the call after some minutes as he had a very long list of people to call. She asked if there was some sort of clinic or nurse that she could go to to discuss her symptoms and any possible treatment. She was told that there wasn’t.

She told me that she had been made to feel like she was a nuisance, that she was bothering the doctor over nothing. She didn’t blame the GP for this; she said she could hear the stress and fatigue in the doctor’s voice. But it’s clear that the way we’re providing menopause services is not right. She gave up trying to seek treatment, and she has now just decided to put up with the joint pain, the difficulty sleeping, the periods of low mood. What was worse, she said, was that she knew that some of her friends who were the same age had had an entirely different experience, and were recovering as a result of therapies and drugs provided by their GP. So, there’s a very inconsistent picture across Wales.  

The GP is the key to the door in terms of consistent, standardised healthcare that meets the specific needs of women effectively. But the pressure on the primary care system, together with the lack of a plan to ensure consistency and fairness for every woman in Wales, means that it’s the same old story that’s the true for many women, namely having to put up with the effects of the menopause without support—suffering in silence, which of course can have a grave impact on mental health, as well as physical health, the ability to work and to succeed in your work, the ability to care, the ability to keep fit, the ability to play a full part in society.

So, it is not enough to discuss the menopause, to have political campaigns to raise awareness, without a specific health plan to ensure that the days of suffering in silence are gone forever.

Rwy'n ddiolchgar iawn i Delyth Jewell am gyflwyno'r ddadl hon heddiw ar ofal iechyd menywod, lle mae'r cynnig yn amlygu'r angen am gydnabyddiaeth i'r agweddau unigryw a phoenus iawn yn aml ar iechyd menywod. Ym mhob maes iechyd menywod, mae ein hanatomeg yn aml yn creu anawsterau a chymhlethdodau unigryw, sy'n cael eu derbyn fel y norm a rhywbeth y mae'n rhaid i fenywod a merched eu dioddef ac ymdopi â hwy. Boed yn brofion ymwthiol, symptomau heb eu diagnosio neu drafferthion mislif, rydym yn dueddol o oddef gormodedd o boen, amrywiadau hormonaidd ac anghysur cyffredinol, oherwydd y daith anhygoel, llafurus ac anodd yn aml y mae ein cyrff yn mynd arni, a hynny ar hyd ein hoes. O gyflyrau fel syndrom cyn mislif, syndrom ofari polysystig ac endometriosis, i feichiogrwydd, ffrwythlondeb, iechyd y pelfis a'r menopos, fe geir llu o gyflyrau yn ogystal â heriau corfforol a meddyliol sy'n dod gyda nhw hefyd. Rydym yn aml yn eu gweld yn cael eu derbyn mewn cymdeithas, ac a dweud y gwir, nid oes digon o drafod arnynt. Er fy mod yn credu ei bod yn bwysig nodi bod datblygiadau i ofal iechyd menywod yn ystod y blynyddoedd diwethaf, o ran agweddau technegol, megis profion, a thrafodaethau ynghylch y nifer gynyddol o opsiynau sydd gennym bellach yn gwella, mae gennym ffordd bell i fynd.

Mae cymaint o bwyntiau y gallwn eu nodi yn y ddadl hon. Fodd bynnag, rwyf am ganolbwyntio fy nghyfraniad ar un maes penodol yma heddiw. Yr wythnos hon cefais y pleser o gyfarfod â Breast Cancer Now, sefydliad gwych sy'n cefnogi pobl sy'n cael diagnosis o ganser y fron, yn ogystal â'u teuluoedd. Buom yn siarad am yr angen am fwy o drafodaeth ynglŷn â gwyddoniaeth a symptomau canser y fron, ochr yn ochr â'r angen am ddull holistaidd o fewn gofal iechyd menywod, a sgrinio ar gyfer cyflyrau fel canser y fron mewn canolfannau iechyd. Byddai gwella trefniadau casglu data ar gyfer cleifion canser y fron yn benodol, yn ogystal â chynyddu nifer y safleoedd lle gellir cynnal y profion, ochr yn ochr â hybu ymwybyddiaeth o'r arwyddion a'r symptomau, nid yn unig yn lleihau'r pwysau ar feddygon teulu ac ysbytai, ond yn y pen draw byddai'n helpu cymaint o bobl i nodi arwyddion o ganser yn gynharach, ac felly'n atal diagnosis ar gam diweddarach, gobeithio.

Rhywbeth arall y gwnaethom gyffwrdd ag ef oedd yr angen i lawdriniaeth—i lawer o fenywod, llawdriniaeth adluniol yw hon, yn dilyn triniaethau a llawdriniaethau ar gyfer canser y fron—gael ei gweld a'i chynnwys yn rhan o'r driniaeth, a'r daith iachau hefyd yn y pen draw. Fel arall, os na wneir hynny, rydym mewn perygl y bydd llawer o fenywod yn aros blynyddoedd am eu llawdriniaeth adluniol, gan ei bod yn aml yn cael ei hystyried fel rhywbeth ar wahân yn y system gofal iechyd, ac mae'n rhywbeth a all gael effaith ddifrifol ar eu hiechyd meddwl yn ogystal â'u llesiant cyffredinol yn dilyn triniaethau dwys o'r fath.

Arweiniodd y sgwrs hon yn naturiol at gynllun iechyd menywod arfaethedig Llywodraeth Cymru a'r gwahaniaeth rhwng cynlluniau gofal iechyd sy'n cael eu creu yng Ngogledd Iwerddon, yr Alban a Lloegr. Yng Nghymru, fel y gwyddom, mae Gweithrediaeth GIG Cymru a byrddau iechyd yn creu ac yn gweithredu'r cynlluniau gofal iechyd i fenywod a gwella canser. Fodd bynnag, yn Lloegr, Gogledd Iwerddon a'r Alban, y Llywodraethau sy'n darparu'r cynlluniau hyn. Rwy'n credu'n ddiffuant fod angen atebolrwydd yn y maes hwn, a lle mae Llywodraeth Cymru wedi dyfeisio'r cynllun iechyd, dylai fod cyfeiriad strategol y gallant ei ddarparu wedyn i fyrddau iechyd, yn ogystal â thîm Gweithrediaeth GIG Cymru, i helpu i arwain a gweithredu'r gwaith hanfodol hwn, a allai fod o fudd i gynifer o fenywod a merched ledled Cymru.

Yn ogystal, mae'n bwysig nodi na chafodd yr agweddau hyn, fel llawdriniaeth adluniol, eu cynnwys yn y cynllun gwella canser 2023 i 2026, ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, nid yw canser yn debygol o gael ei gynnwys yn y cynllun gofal iechyd menywod ychwaith. Rwy'n credu'n gryf y dylai, gan fod llawer o ganserau menywod y mae'n rhaid inni barhau i godi ymwybyddiaeth yn eu cylch a chefnogi'r rhai sy'n eu cael. Mae llawer yn gweld y gellid gwella canlyniadau'r rheini drwy eu cynnwys yn y cynllun ei hun.

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch unwaith eto i Delyth Jewell am gyflwyno'r ddadl hynod bwysig hon yma heddiw. Rwy'n gobeithio ein bod gyda'n gilydd yn dwyn y Llywodraeth i gyfrif yn y maes hwn, er mwyn sicrhau bod y gofal a'r canlyniadau gorau posibl ar gael i fenywod a merched ym mhob cwr o Gymru. Diolch.

I can't comprehend what women have to endure. Of course, here in Wales we have work outcomes in cancer care, eye care—and I'll be referring to that later, in another debate. We see maternity services creaking, and abortion services that don't exist in many areas of Wales. But I do have empathy, and I do have love—love for my wife, two daughters, mother and sister, and all the other women who have been such an important part of my life. Hearing the stories of the women who come to my surgeries sends a cold shiver down my back.

Before being elected to this place, I had never heard of endometriosis. But, very soon after being elected, a constituent came to one of my surgeries and shared her story. She had been suffering pain for many years, and the doctor could not identify the complaint. Because she also suffers from fibro, the doctors assumed that this was the root cause of the problem and referred her to specialists in that area in Manchester. But there was no improvement in her condition. She was further diagnosed with IBS, and then ME, but, again, there was no improvement. As a result, she has had to pay thousands of pounds for different scans and private medical advice. The end result was that she had to have a complete hysterectomy—against her will, by the way. But, when this procedure was carried out, it was discovered that she was suffering from endometriosis, which has now spread. This woman is now in her 50s. She has been suffering since she was 18, and has paid out over £12,000 in recent years to try and obtain a diagnosis. This all stems from an original misdiagnosis and the failure of the medical profession to recognise her symptoms.

I have had teenage girls come to me living with endometriosis. One of them has just had to pay £8,000 for treatment, and another is on a two-year waiting list, having already waited for over six months. Not only does their condition have harmful physical effects, but these women also suffer mentally, as do their loved ones, and they are also unable to hold down a job, even though they are talented and able women. But, in every case—from the pharmacy through to the surgery and on to the hospital and the clinical specialists—these women are repeatedly let down because of a lack of understanding and acknowledgement of the severity of their situation. And endo is just one condition, of course.

The evidence received by the health committee on gynaecological cancers was extremely powerful, with all of the witnesses telling a similar story of how they had been ignored and passed from pillar to post, either because of systematic sexism in the system or a basic lack of understanding of the female body. The fact that cancer diagnosis statistics continue to be dangerously low in some areas, with women being particularly badly affected due to a failure to identify the disease, should be a huge concern for the Government here, and there are lessons that need to be learned urgently.

Because this motion doesn't really ask for much, in truth. Goodness me, if you look at the motion, it speaks of gathering feedback about women's experiences, which should be an absolutely fundamental part of any health process. Amazon, eBay and almost all companies collect feedback about their users' experiences. It's common sense if someone wants to learn and improve. But not, it seems, when it comes to women's experiences of their medical treatments.

Comprehensive and useable data are the foundation of any successful business or sector or organisation. This has been routine since the Sumerians gathered data about harvests on clay tablets over 5,000 years ago, but we don’t do it in the health sector in Wales. It’s such a shame that we're still waiting, therefore, for a comprehensive women's health plan today. So, thank you to everyone who has brought forward this motion—I thank Delyth for the opening remarks—and I trust that this Senedd here will see fit to support it.

Hoffwn ddiolch i Delyth a'i chyd-gyflwynwyr a'i chefnogwyr am godi mater hynod o bwysig. Rydym i gyd yn gwybod, ers gormod o amser, fod profiad menywod o boen, boed yn fislif, yn atgenhedlol neu'n gronig, wedi cael ei ddiystyru neu ei fychanu. Nid mater iechyd unigol mohono, ond methiant systematig sy'n effeithio ar les dros hanner ein poblogaeth. Mae menywod yn aml yn wynebu amseroedd aros hirach cyn cael diagnosis a thriniaeth ac mae eu pryderon yn aml yn cael eu hanwybyddu mewn lleoliadau clinigol. Mae'r normaleiddio hwn yn creu diwylliant lle mae menywod yn teimlo nad oes neb yn eu clywed ac yn aml heb eu cefnogi ac yn ei dro, mae hynny'n gwaethygu'r problemau iechyd sydd ganddynt.

Mae un cyflwr iechyd menywod penodol lle mae hyn i'w weld yn aml yn ymwneud â phoen mislif. Gall normaleiddio poen mislif achosi oedi difrifol cyn cael diagnosis o gyflyrau gynaecolegol, yn enwedig endometriosis, a gall yr oedi hwnnw gael ôl-effeithiau difrifol iawn, gan effeithio ar les corfforol a meddyliol menywod, eu bywyd o ddydd i ddydd ac o bosibl eu gobaith o feichiogi, os ydynt am gael plant. Rwy'n derbyn bod Llywodraeth Cymru yn gweithio i fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn ac yn achos endometriosis, mae nyrs arbenigol wedi'i chyflogi ar gyfer pob ardal bwrdd iechyd. Wrth gwrs, buaswn yn cwestiynu a yw un nyrs iechyd arbenigol ar gyfer pob ardal gofal iechyd yn ymrwymiad difrifol. Ond yn fwy na dim, mae'n rhaid inni herio'r stigma sy'n gysylltiedig â phoen menywod a sicrhau bod proffesiynau gofal iechyd yn cael eu hyfforddi i'w adnabod a mynd i'r afael ag ef yn briodol. Rydym yn datblygu cynllun gofal iechyd menywod, ac mae'n rhaid inni ganolbwyntio yn y cynllun hwnnw ar y maes penodol hwn.

Ond rwyf hefyd am godi cwestiwn nad yw wedi ei godi eto, sef y gwahaniaeth mewn triniaeth a'r disgwyliad o boen yn achos menywod du ac Indiaidd. Cafwyd llawer o adroddiadau—adroddiadau lluosog—ac mae'r BBC hefyd wedi gwneud ymchwiliadau iddo yn Lloegr, lle cafodd menywod eu galw'n 'princess', lle cyfeirir atynt mewn ffordd wahanol i'r ffordd y cyfeirir at fenywod gwyn, lle cafodd eu poen ei fychanu a lle cawsant eu hanwybyddu'n llwyr. Felly, yn ogystal â'r pethau yn yr adroddiad hwn, rwyf am alw heddiw am inni siarad â'r gymuned honno neu'r cymunedau hynny o fenywod a chael dealltwriaeth o'r hyn a deimlant, a gadael i'w lleisiau gael eu clywed, oherwydd yn y pen draw math o hiliaeth ydyw pan fyddwch chi'n cyfeirio at bobl mewn ffordd na fyddech chi'n cyfeirio at bobl wyn, pan fyddwch yn eu hamddifadu o lais a phan fyddwch chi'n anwybyddu eu pryderon. Nid yw'n faes yr ydym wedi edrych arno ar y pwyllgor iechyd; ni chafodd ei ystyried pan oeddem yn cynnal ein hymchwiliad. Ond os ydym o ddifrif eisiau cynrychioli nid yn unig yr 50 y cant o'r boblogaeth, ond yr holl bobl o fewn yr 50 y cant, mae'n rhaid inni newid ein ffocws a'i ymestyn hefyd. 

Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i Delyth Jewell am gyflwyno'r ddadl hon heddiw, ac rwy'n ddiolchgar fy mod yn gallu cyfrannu ati a'i chefnogi hefyd. Er mai menywod a merched yw mwy na hanner poblogaeth Cymru, mae iechyd a lles menywod yn aml yn cael eu tanbrisio a'u tanariannu, ac mae gwir angen lleihau anghydraddoldebau iechyd, gwella tegwch gwasanaeth a gwella canlyniadau iechyd i fenywod Cymru, sy'n dechrau trwy roi sylw a pharch cyfartal i iechyd menywod. 

Hoffwn ddechrau trwy drafod trawma genedigaeth, sy'n gallu bod yn ddinistriol i fywyd menyw, yn enwedig gyda'r cyfrifoldebau ychwanegol sy'n dod gyda bod yn fam, ac yn aml mae'n rhywbeth sy'n cael ei leihau neu ei ymyleiddio. Mae un o bob 25 yn datblygu anhwylder straen ôl-drawmatig ar ôl rhoi genedigaeth, ac eto nid yw'n denu'r sylw na'r ystyriaeth y mae'n ei haeddu o hyd. Roedd adroddiad gan y grŵp seneddol hollbleidiol ar drawma genedigaeth yn cynnwys thema gylchol ar ofal ôl-enedigol gwael, gyda menywod yn aml yn dweud eu bod yn cael eu gadael i orwedd ar gynfasau ag arnynt staeniau gwaed neu eu bod wedi canu'r seiniwr am help a heb gael ymateb; cafodd rhai eu ceryddu am fethu gallu bwydo ar y fron, a hynny heb gael unrhyw gymorth i wneud hynny. Dywedodd Dr Kim Thomas o'r Gymdeithas Trawma Genedigaeth fod menywod y clywsant hwy ganddynt wedi dweud wrth weithwyr mamolaeth proffesiynol eu bod yn poeni bod rhywbeth wedi mynd o'i le gyda'r esgor, ddim ond i gael eu diystyru ar y sail eu bod yn orbryderus. Arweiniodd y methiant hwn i wrando ar fenywod at ganlyniadau trychinebus; at farw-enedigaeth mewn un achos. Mae'r tystiolaethau trallodus hyn yn cadarnhau pa mor bwysig yw hi i drawma geni gael ei gydnabod fel rhywbeth dilys, a'i fod yn cael sylw, ac rwy'n awyddus i wybod sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda byrddau iechyd i fynd i'r afael â'r materion hyn mewn gofal ôl-enedigol ar sail ranbarthol ledled Cymru.

Hoffwn nodi hefyd mai Cymru yw'r unig wlad ym Mhrydain heb gynllun iechyd menywod. Cyhoeddodd Llywodraeth Geidwadol y DU ei strategaeth iechyd menywod ar gyfer Lloegr ym mis Awst 2022, ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyhoeddi eu cynllun iechyd menywod erbyn diwedd 2024. Dylai'r Senedd gael y wybodaeth ddiweddaraf ynghylch y cynnydd ar yr ymrwymiad hwn. Mae'r cynnig hwn hefyd yn galw am ei gwneud yn ofyniad i ddarparwyr gofal iechyd gasglu adborth ynghylch bodlonrwydd cleifion â'r gofal a gawsant mewn arbenigeddau sy'n gysylltiedig ag iechyd menywod. Rwy'n credu bod hwn yn syniad ardderchog a fydd yn caniatáu i ddarparwyr gofal iechyd nodi lle gellir gwella gwasanaethau ac rwy'n gobeithio y bydd hyn yn rhan o gynllun iechyd menywod Llywodraeth Cymru.

Yn olaf hefyd, hoffwn drafod y prinder cenedlaethol o therapi adfer hormonau, rhywbeth a godais yn y Senedd o'r blaen ac mae'n fater hirsefydlog sy'n effeithio ar lawer o fy etholwyr. Unwaith eto, fel llawer o'r materion eraill a godwyd yn y ddadl hon, nid yw'n cael ei drin â'r lefel o ddifrifoldeb y mae'n ei haeddu, gyda llawer yn anymwybodol o ba mor annymunol yw'r menopos heb therapi adfer hormonau. Oherwydd prinder cenedlaethol ohono, mae fferyllfeydd yn aml yn darparu dewisiadau amgen, ond oherwydd diofalwch yn y protocolau ar gyfer prinder difrifol, mae llawer o fenywod yn methu gwirio argaeledd cynhyrchion therapi adfer hormonau amgen ar draws fferyllfeydd gwahanol, sydd wedi gadael rhai o fy etholwyr heb feddyginiaeth ar adegau. Gall canlyniadau hyn gynnwys symptomau fel chwiwiau poeth, magu pwysau cyflym, pyliau o banig, risgiau i iechyd esgyrn ac iechyd cardiofasgwlaidd a llawer mwy. Buaswn hefyd yn dadlau na ddylid gadael rhywun â phwysedd gwaed uchel heb feddyginiaeth pwysedd gwaed o dan yr un amgylchiadau. Felly, dylai prinder therapi adfer hormonau gael sylw cydradd yn hyn o beth.

Er mai menywod a merched yw mwy na hanner poblogaeth Cymru, fel y nodwyd yn flaenorol, mae iechyd a lles menywod yn aml yn cael ei danbrisio a'i dangyllido. Mae angen lleihau anghydraddoldebau iechyd, gwella tegwch gwasanaeth a gwella canlyniadau iechyd i bob menyw yng Nghymru. Diolch.

I'm extremely grateful to Delyth for bringing forward this vital debate, and for the opportunity to support it here on the floor of the Senedd.

As we've already heard, the challenges and disappointments that women have to face when fighting for fair and thorough healthcare are often significant and very frustrating. More often than not, these factors are disproportionately prominent in rural Wales. Here, far too often, there is a lack of expertise in women's health, with medical capacity and support varying greatly from area to area. Of course, the situation has deteriorated recently, as we see more rural surgeries closing and also cuts in public transport services, which makes access to women's health services more difficult, and that means that too many women are suffering in silence.

About two years ago, I drew attention, on the floor of the Chamber, to an example of the suffering that a 23-year-old constituent at the time had suffered in my region, because of endometriosis and adenomyosis. Despite demanding medical attention, time and time again, her condition would be disregarded by doctors, who considered it a mental health condition and offered her antidepressants and so forth, rather than investigating the root cause of the problem. In the end, she had to turn, as we've already heard from Mabon, to private services, having endured physical and mental suffering for many years, and at a very significant financial cost to the family. All in order to be able to identify a condition that affects one in 10 women throughout Wales. Since then, this issue has hit closer to home for me personally, because one member of my family has been diagnosed with adenomyosis. When she was a young girl, she suffered period pains and was given painkillers for years. She knew, because she knew her own body, that that wasn't a solution to the problem. Then, in a state of high emotion, she went to a doctor and it was suggested that she should receive mental health support, which was a very serious thing for a girl who knew that that wasn't what she needed.

I'm very pleased to say that by now she has had a diagnosis after years of suffering, and, hopefully, she's waiting, and has waited for far too long in all honesty—and she's still waiting—to hear what the next steps are. When she looked on the Welsh Government website a little while ago, adenomyosis wasn't listed among the conditions that women were likely to suffer; that, following a petition submitted by a number of women, has been rectified.

So, what I'm saying is, as we've heard so often: these problems have existed, and women have been suffering, for many years and nothing has changed. I can tell you from personal experience how much pain that has caused me, as a parent, and also a close family member. So, we have to move quickly in order to tackle these conditions and give women fairness in order to improve women's health generally, particularly perhaps in our rural communities, but also everywhere.

Mae gan Gymru rai o’r cyfraddau goroesi gwaethaf yn Ewrop ar gyfer canser yr ofarïau. Mae dros 300 o fenywod yn cael diagnosis o ganser yr ofarïau bob blwyddyn yng Nghymru, ac mae mwy o fenywod yn marw o ganlyniad i ganser yr ofarïau yn y DU nag unrhyw un neu bob canser gynaecolegol arall gyda’i gilydd, ac eto mae’r clefyd hwn yn parhau i gael ei anghofio. Wrth siarad yma ym mis Ionawr 2022, anogais Lywodraeth Cymru i ymateb i’r alwad am ymgyrch ymwybyddiaeth o ganser yr ofarïau yng Nghymru. Nodais hefyd, po gynharaf y gwneir diagnosis o ganser yr ofarïau, yr hawsaf yw hi i'w drin, ac eto yng Nghymru, dim ond 15 y cant o fenywod a fyddai’n gwneud apwyntiad brys i weld meddyg teulu pe bai ganddynt fol chwyddedig parhaus fel symptom, ac mae angen i hynny newid.

Ym mis Ebrill y llynedd, cynhaliais dderbyniad Braenaru Cymru Target Ovarian Cancer yn y Senedd, lle gwneuthum bwysleisio, neu fynegi siom, er gwaethaf y ffaith bod Pwyllgor Deisebau Cynulliad Cenedlaethol Cymru fel y'i gelwid ar y pryd wedi llunio adroddiad yn 2017 yn galw am ymgyrch ymwybyddiaeth o ganser yr ofarïau ar gyfer y cyhoedd yng Nghymru, hyd hynny, nid oedd unrhyw ymgyrch ymwybyddiaeth benodol wedi bod ar gyfer canser yr ofarïau.

Yn rhy aml, nid yw poen ac anghysur menywod wedi cael eu hystyried o ddifrif, ac nid ydynt wedi cael y wybodaeth sydd ei hangen arnynt am gyflyrau a chanserau gynaecolegol. Mae 'Iechyd Menywod yng Nghymru—Adroddiad Darganfod: Sylfeini Cynllun Iechyd Menywod' yn nodi 'yn aml ni roddir digon o bwys ar iechyd a lles menywod ac ni ddarperir digon o adnoddau ar eu cyfer'. Mae'r adroddiad hefyd yn dangos bod ymchwil yn awgrymu bod llawer o fenywod hefyd yn teimlo'n anghyfforddus wrth drafod materion iechyd neu nad ydynt yn cael eu clywed pan fyddant yn gwneud hynny.

Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gryfhau’r disgwyliadau ar gyfer gwasanaethau’r GIG yn y datganiad ansawdd ar gyfer iechyd menywod a merched, gan helpu i wella ymwybyddiaeth ac addysg meddygon teulu. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ystyried sut y bydd yn cymryd camau i wella ymwybyddiaeth o ganserau gynaecolegol nad oes rhaglen sgrinio hyfyw ar eu cyfer, fel canser yr ofarïau. Mae'n rhaid i fenywod deimlo eu bod wedi'u grymuso mewn perthynas â'u hiechyd a bod ganddynt hyder i ymweld â'u meddyg teulu os ydynt yn teimlo bod rhywbeth o'i le.

Fel y nodwyd, mae dros 300 o fenywod yn cael diagnosis o ganser yr ofarïau bob blwyddyn yng Nghymru; mae dros 150 o fenywod yn colli eu bywydau i ganser yr ofarïau bob blwyddyn yng Nghymru; mae ychydig dros draean o fenywod yn cael diagnosis yn gynnar, pan fydd canlyniadau'n well; dim ond 36 y cant o fenywod sy’n cael diagnosis yn gynnar yng ngogledd Cymru; ac mae 64 y cant o fenywod yn cael diagnosis yn hwyr yng ngogledd Cymru, pan fydd y clefyd yn fwy anodd ei drin.

Canfu adroddiad 'Pathfinder 2022: Faster, Further and Fairer' gan Target Ovarian Cancer fod ymwybyddiaeth o symptomau yn parhau i fod yn ddifrifol o isel a bod gormod o oedi o hyd yn y llwybr diagnostig, a bod angen mwy o hyfforddiant a chymorth ar feddygon teulu. Dim ond 27 y cant o fenywod a all enwi bol chwyddedig fel symptom. Mae 42 y cant o fenywod yng Nghymru yn credu, yn anghywir, y bydd sgrinio serfigol yn canfod canser yr ofarïau. Dywedodd chwarter menywod Cymru eu bod wedi ymweld â'u meddyg teulu deirgwaith neu fwy cyn cael eu hatgyfeirio am brofion. Mae 43 y cant o feddygon teulu a arolygwyd yng Nghymru yn credu, yn anghywir, mai dim ond yng nghamau hwyr y clefyd y ceir symptomau. Mae ffyrdd newydd o weithio hefyd yn heriol, gyda 70 y cant o feddygon teulu yng Nghymru yn dweud wrthynt eu bod yn credu y gall ymgynghoriadau o bell lesteirio diagnosis. Mae Target Ovarian Cancer, felly, yn galw yn gywir ddigon am ymgyrch ymwybyddiaeth a ariennir gan y Llywodraeth, fel bod pawb yn gwybod beth yw symptomau canser yr ofarïau, a llwybr diagnostig byrrach ar gyfer canser yr ofarïau gyda chymorth a hyfforddiant i feddygon teulu. Rwy’n annog Llywodraeth Cymru i wrando ar eu galwad.

Rwyf hefyd yn annog Llywodraeth Cymru i wrando ar ganfyddiadau Marie Curie y gall rhywedd effeithio ar brofiadau o ofal lliniarol a gofal diwedd oes. Os bydd y tueddiadau presennol yn parhau, bydd oddeutu 37,000 o bobl yn marw gydag anghenion gofal lliniarol bob blwyddyn erbyn y 2040au. Bod yn rhydd rhag poen yw blaenoriaeth fwyaf pobl ar ddiwedd eu hoes. Fodd bynnag, mae ymchwil yn dangos bod ffactorau'n gysylltiedig â rhyw a rhywedd wedi arwain at anghysondebau yn y modd y mae rhai menywod yn adrodd am symptomau, y poen y maent yn ei ddioddef a'r driniaeth a gânt wrth iddynt nesáu at ddiwedd eu hoes. Mae rhywfaint o ymchwil yn awgrymu y gall normau cymdeithasol a rhagfarn ar sail rhywedd effeithio ar ddealltwriaeth a barn menywod am ofal lliniarol a gofal diwedd oes, a allai arwain at anghydraddoldebau yn y ffordd y mae menywod yn meddwl am, yn gwneud penderfyniadau ynghylch, ac yn y pen draw, yn cael mynediad at driniaethau a allai wella ansawdd eu bywydau. Felly, mae angen gwell mynediad at ddata a thystiolaeth am fynediad menywod at ofal lliniarol a gofal diwedd oes, a'u profiad ohono, er mwyn sicrhau bod gwasanaethau'n diwallu anghenion menywod. Ac mae'n rhaid cynnwys gofal lliniarol a gofal diwedd oes yn y cynllun iechyd menywod a merched.

Mark, mae angen ichi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda.

Dyna ni. Diolch. [Chwerthin.]

May I thank Delyth Jewell for bringing this important debate forward? It saddens me that it's necessary to bring it forward. Building on Cefin's comments: these aren't new issues for us to be discussing. In November 2022, the report, 'Women's Health in Wales—A Discovery Report: Foundations for a Women's Health Plan', was published. The plan should have been put in place in 2023. We should be starting to implement that now. That was what was announced in 2022. Three thousand eight hundred women gave of their time, shared their experiences, and so many of the issues that we've been discussing today, have been hearing about, are issues that were contained in that report. It saddens me that we're still having—. It's clear that every one of us still has regular casework—certainly, I have casework—involving women where, unfortunately, it's either too late for them—that the diagnosis came far too late in the day and that they are looking at dying so much younger than they should—. And we also hear of people, as Mabon mentioned, who are unable to work.

We're also hearing of young women who are missing so many days of school. We know that learner absence is something that's been in the headlines again yesterday. How much do we ask about how many school days young women miss because of these conditions? We must also link with the education system, because it's extremely important that we do teach girls from a young age that pain is not the norm. That's why things such as providing free period products is so important. I would like to see that being enshrined in legislation, and that it's normalised, because the more we talk, the more people become aware. And I think that one of the only good things—one of the few good things—to have come out of the social media phenomenon is that more women and girls are sharing their experiences, sharing their symptoms, and people are thinking, 'Well, I'm not strange; there may be something wrong me', and they then go to see their doctor.

There are two things that I want to focus on here, because there's one issue that has emerged, and we all see this through our casework too, in terms of those women who aren't believed when they take that step of approaching their GP—they are ignored. Carolyn mentioned that people didn't believe you were about to give birth—that's a story I've heard from so many different people. You should be able to know your own body, and when somebody tells you, 'No, you're not having a baby', well, you're bound to feel strange. And clearly that's going to have an impact on people's mental health too. If someone tells you, 'No, no, it's just you that can't cope', or 'There's nothing wrong with you', then you do start to question yourself—it's gaslighting—and it happens far too often. And then there's that mental health impact. How much does that cost the health service in having people on medication to deal with the fact that they are anxious? It makes no sense at all. And people lose days in work, too. We have to tackle this issue.

But the other important element—Cefin, you mentioned access to surgeries and so on. We do know and Sioned mentioned this too, about people—. We know that women have to do most of the caring. They don't go to the doctor unless they really have to. They don't want to make a fuss, but then there are so many barriers. We know that there are so many houses and households in Wales where there is no car, or just one car, and very often that one car is used by the male who is going to work. With the cuts in public transport, I know from my own casework how many women find it difficult to get to an appointment on time. So, even if you get that appointment and someone is willing to listen to you, actually getting there can be a barrier. And with the cost-of-living crisis too, it's a huge concern of mine that people are leaving it too late, that they think, 'It's just too much trouble, it's too difficult for me to get to the doctor.' So, there are so many barriers here.

I just want to briefly mention ADHD and autism. We know that the symptoms for women are different, and very often this is ignored. There is a clear link between girls' and women's hormones and how ADHD and autism can become manifest at different times in their lives. We have to ensure that we better understand how different conditions have different impacts on women and men.

So I'm delighted to be supporting Delyth's debate today. But why are we still talking about this issue? We need to see that change, and I do hope that we will hear when the Welsh Government will start to take action, so that we don't have to continue to repeat these arguments time and again.

I call on the Minister for Mental Health and Well-being, Sarah Murphy.

Rwy’n ddiolchgar iawn i Delyth Jewell a’r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl bwysig hon heddiw. Yn bersonol, credaf mai gorau po fwyaf y byddwn yn sôn am y mater. Sioned Williams, fe sonioch chi am y tabŵ sy’n dal i fodoli, a chredaf ein bod yn gwneud llawer o ddaioni yma yn y Siambr drwy siarad am y materion hyn gymaint â phosibl.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Wrth gwrs.

Rwy'n cytuno'n llwyr, ond y pwynt roeddwn i'n ceisio ei wneud oedd, po fwyaf y siaradwn amdano, rydych chi wedyn yn codi disgwyliadau, ac ar hyn o bryd, nid yw’r gwasanaeth iechyd yn bodloni’r disgwyliadau hynny.

Yn hollol, a dof at hynny yn ddiweddarach yn fy natganiad, ond fe nodaf y pwynt. Ond rwy'n credu ei bod hefyd yn gadarnhaol clywed nad oedd Mabon ap Gwynfor wedi clywed am endometriosis cyn iddo ddod i’r rôl hon, ac mewn gwirionedd, drwy gael llawer o fenywod yn siarad yma, yn rhoi llais i fenywod eraill yng Nghymru, rwy'n credu ein bod yn gwneud gwahaniaeth.

Cadarnhaodd y Prif Weinidog yn y Senedd yn ddiweddar fod iechyd menywod yn parhau i fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon. Rydym wedi gwneud ymrwymiad clir i wella gwasanaethau iechyd i fenywod a merched, i sicrhau bod menywod yn cael eu clywed, y gallant gael mynediad at y gofal sydd ei angen arnynt mewn modd amserol, a’u bod yn cael gwasanaethau iechyd sy’n ymateb i’w hanghenion.

Mae llawer ohonoch chi wedi nodi cyflyrau heddiw—[Torri ar draws.] Wrth gwrs.

Diolch, Weinidog. Rwy'n falch iawn o'r ddadl hon heddiw, ac roedd llawer o'r hyn a ddywedodd Delyth Jewell yn cyd-fynd ag adroddiad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar ganserau gynaecolegol. Roedd cymaint ohono'n cyd-fynd â'r hyn a ddywedodd Delyth. Wrth gwrs, Weinidog, roeddech chi ar y pwyllgor hwnnw, ac mewn gwirionedd, roeddech chi'n un o’r Aelodau allweddol a oedd yn awyddus iawn inni wneud y gwaith hwnnw hefyd. Nawr, nid oedd y pwyllgor yn arbennig o fodlon ar ymateb y Llywodraeth. Mae'n debyg fy mod yn bod yn gwrtais wrth ddweud hynny. Roeddent yn anhapus iawn â’r ymateb, gallaf ddweud—ac mae'r Gweinidog yn nodio—gyda’r ymateb i’n 26 o argymhellion. Felly, o ystyried eich bod yn Weinidog newydd, a'ch bod yn edrych o'r newydd ar y gwaith hwn, a ydych chi'n credu y byddai'n briodol ailwerthuso'r 26 argymhelliad a chyflwyno ymateb newydd gan y Llywodraeth i'r argymhellion hynny? Tybed a fyddech chi'n agored i hynny.

Buaswn yn dweud, i ateb y cwestiwn hwnnw’n gadarn iawn, nid ar hyn o bryd, gan fod gennyf derfyn amser mor llym i sicrhau fy mod yn dod gerbron pob un ohonoch ar 10 Rhagfyr, ac yn cyflwyno'r cynllun hwn. Felly, ar hyn o bryd, ni fuaswn yn agored i hynny, ond rwy'n gobeithio eich bod yn deall y bydd cymaint o’r hyn a oedd yn yr adroddiad hwnnw, y bûm yn rhan o’i gynhyrchu, yn cael ei ymgorffori yn y cynllun. Credaf inni gynnal ymchwiliad arloesol, a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr 2023. Bydd llawer ohonoch chi wedi bod ar bwyllgorau gyda mi. Rwy'n ddi-flewyn-ar-dafod ynghylch yr ymatebion a gawsom, ac rwy'n cofio fy rhwystredigaeth fy hun, gan fy mod yn teimlo ar y pryd, 'Pam fod hyn yn mynd i gymryd blwyddyn arall?' Fodd bynnag, mae’n cymryd amser am fod yn rhaid i hyn ddigwydd o dan arweiniad clinigol; mae'n rhaid i hyn ddod gan y GIG. Fel arall, nid yw’n mynd i fod yn wir ac nid yw’n mynd i fod yn real, ac nid yw’n mynd i fod yn gynaliadwy. Ond byddaf yn dod ato yn nes ymlaen yn fy araith hefyd, ac nid yw’n golygu nad yw pethau wedi bod yn digwydd. Felly, hoffwn roi sicrwydd i bawb o hynny, ond rwyf hefyd yn gwerthfawrogi pawb sydd wedi siarad am yr ymchwiliad hwnnw, a hefyd am Ymgyrch Claire.

Mae llawer ohonoch chi wedi nodi llawer o gyflyrau sy’n gysylltiedig ag iechyd gynaecolegol ac atgenhedlol, fel rydym newydd fod yn trafod, ond mae hefyd yn bwysig inni gryfhau’r agweddau hyn ar ofal iechyd, a phrofiadau menywod yn gyffredinol—y ffaith y gall fod yn anodd, ei fod yn amrywio'n fawr, nad oes digon o bwys yn cael ei roi i symptomau, y gallant gael eu bychanu, eu hanwybyddu neu hyd yn oed eu diystyru, fel symptomau cardiofasgwlaidd, fel meigryn, fel anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd. Felly, byddwn yn sicr yn defnyddio dull cwrs bywyd pan gaiff y cynllun hwn ei gyflwyno. Hoffwn ddiolch hefyd i’m cyd-Aelod, Joyce Watson, am drafod yr amrywiaeth y mae angen ei hymgorffori yn hyn o beth. Roeddwn yn amgueddfa Sain Ffagan ddydd Sadwrn yn nathliadau Mae Bywydau Du o Bwys Race Council Cymru. Roedd cymaint o sôn yno am iechyd meddwl, ond am iechyd menywod hefyd, ac mae hynny’n mynd i gael ei ymgorffori.

Rwyf hefyd yn rhannu pryderon yr Aelodau ynghylch y profiadau a godwyd yn y ddadl hon heddiw ynghylch normaleiddio poen corfforol ac emosiynol menywod. Mae tystiolaeth am drin poen, boed yn boen symptomatig, ar ôl llawdriniaethau neu mewn lleoliadau brys, yn awgrymu y gall menywod fod yn aros yn hirach na dynion am feddyginiaeth lleddfu poen, ac mae llawer o fenywod yn dweud bod cael eu symptomau wedi eu diystyru yn normal, neu'n cael eu priodoli, yn anghywir, i achosion seicolegol. Pan oedd yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, dechreuodd y Prif Weinidog y broses o wella gwasanaethau ar gyfer iechyd menywod a phrofiad menywod o wasanaethau iechyd, ac mae bron i 4,000 o fenywod a merched wedi rhannu eu profiadau o ofal iechyd yng Nghymru, gan ddweud wrthym beth sy’n wirioneddol bwysig iddynt. Mae a wnelo un o themâu allweddol y cynnig hwn â chael yr adborth hwnnw am eu pryderon iechyd a sut na chawsant eu cymryd o ddifrif, gan gynnwys poen a sut y caiff ei ddiystyru neu ei normaleiddio.

Hoffwn roi sicrwydd i bawb y bydd yr adroddiad yn cynnwys argymhellion clir a fydd yn cael eu cefnogi drwy ddatblygiad y cynllun iechyd menywod 10 mlynedd. Bydd galwad am ymchwil yn cael ei chynnwys hefyd, gan ganolbwyntio'n llwyr ar flaenoriaethau iechyd menywod, a bydd yn cael ei lansio y flwyddyn nesaf, ac rydym wedi ymrwymo £750,000 tuag at brosiectau iechyd menywod allweddol. O ystyried pwysigrwydd iechyd menywod a chryfder fy ymrwymiad i wella gwasanaethau iechyd i fenywod a merched, rwy’n falch o allu cefnogi byrdwn y cynnig hwn. Fodd bynnag, nid wyf yn cytuno ar hyn o bryd fod angen deddfwriaeth ar hyn, na rhwymedigaethau statudol ar gyfer y maes. A'r rheswm am hynny, os caf ddod at yr hyn y soniodd Natasha Asghar amdano yn gynharach—[Torri ar draws.] Wrth gwrs, Gareth.

Diolch yn fawr. Yn fy araith, soniais am y gwahaniaeth ar draws gwledydd y DU. A ydych chi'n meddwl ei bod hi'n dderbyniol fod gan Loegr gynllun iechyd menywod ers 2022, ac eto yng Nghymru, rydym yn dal i aros? A nawr, gyda'ch sylwadau, mae gennym Lywodraeth nad yw'n cefnogi'r cynnig hwn. Pa neges y credwch y bydd hynny'n ei hanfon at fenywod ledled Cymru?

Fel y dywedais eisoes, rydym yn cefnogi byrdwn y cynnig hwn, a byddwn yn pleidleisio o’i blaid heddiw oherwydd hynny—gan ein bod o ddifrif yn ei gylch—ond nid ydym yn cefnogi’r angen am ddeddfwriaeth ar hyn o bryd. Rydym wedi cyhoeddi datganiad ansawdd—i ddod yn ôl at yr hyn a godwyd gan Natasha Asghar yn gynharach—nad ydym yn gadael hyn i fod; yn sicr, mae trosolwg gan Lywodraeth Cymru. Lluniwyd y datganiad ansawdd hwnnw gan y Prif Weinidog erbyn hyn. Rydym wedi dweud yn glir iawn beth rydym yn ei ddisgwyl. Rydym wedi cael 4,000 darn o adborth ac rydym yn gyfan gwbl o ddifrif yn eu cylch.

Fe sonioch chi am Loegr hefyd. Yn ddiddorol, ddydd Llun, cyfarfu'r rhwydwaith clinigol ar gyfer menywod. Cawsom dri chyflwyniad gan glinigwyr o Loegr, yn sôn sut y mae pethau wedi digwydd yn Lloegr mewn gwirionedd, a chafwyd pethau da, ond cafwyd llawer o bethau negyddol hefyd. Credaf ein bod yn ffodus iawn yng Nghymru ein bod yn mynd i ddysgu o’r profiadau hynny nawr.

Nid yw'n bosibl cymryd yr hyn a wnaed yn Lloegr a'i efelychu'n llwyr yng Nghymru. Clywsom heddiw am ein cymunedau gwledig; mae pethau'n wahanol iawn yma. Mae gennym 60 o glystyrau meddygon teulu ledled Cymru. Dylai pob un o’r rheini allu rhoi’r cymorth sy’n angenrheidiol i fenywod mewn gwirionedd. Ac mae cymaint o bethau da yn digwydd. Bellach, mae gennym rywun ar gyfer endometriosis ym mhob bwrdd iechyd, fel y soniwyd, ac ar gyfer cynnal archwiliadau iechyd y pelfis. Nid yw fel pe na bai unrhyw beth wedi'i wneud.

Pan gynhyrchir y cynllun hwn ym mis Rhagfyr—fel yr addawyd, fel y sicrhawyd—bydd popeth a drafodwyd gennych yn cael ei ymgorffori ynddo. Ond hoffwn ddweud hefyd fod hon yn mynd i fod yn ddogfen fyw. Nid ydym yn mynd i'w chyhoeddi ar ddiwedd y flwyddyn ac yna dyna ni; mae hon yn mynd i fod yn ddogfen fyw, bydd adborth yn dod drwodd yn gyson. Rwy'n ystyried hyn yn gyfle gwirioneddol i ni yma yng Nghymru wrando o ddifrif ar fenywod ac i wneud gwahaniaeth go iawn. Rydym yn wynebu anghydraddoldebau hanesyddol, systemig iawn yma sydd wedi bodoli ers cenedlaethau, sy'n deillio o hanes o feddyginiaeth, o driniaethau'n cael eu profi ar ddynion ac yna'n cael eu defnyddio ar fenywod. Rydym wedi cael ein diystyru—a soniodd Delyth Jewell am yr enghraifft o beidio â chael meddyginiaeth lleddfu poen ar gyfer archwiliadau sy’n amlwg yn boenus.

I gloi, gadewch imi roi sicrwydd i chi fy mod yn falch o'r sgwrs hon heddiw ac yn ei chroesawu. Rwy'n gobeithio y byddwn yn parhau i gael mwy ohonynt, ac edrychaf ymlaen at gyflwyno’r cynllun iechyd menywod i chi, a fydd yn cynnwys y metrigau mesuradwy hynny, a phopeth a drafodwyd gennych heddiw, a bydd llais menywod Cymru yn cael ei glywed yn uchel ac yn glir. Diolch.

I call on Delyth Jewell to reply to the debate.

Thank you, Dirprwy Lywydd. I thank everyone who has taken part in this debate.

Carolyn, diolch yn fawr. Fe sonioch chi sut y gellir rhannu cylch bywyd menywod yn gyfnodau o boen a sut y mae’n aml yn cael ei ystyried yn wendid. A dweud y gwir, mae’n brawf o'u cryfder, ond fel y dywedwch, ni ddylai fod yn rhaid inni fynd drwy hyn. Fe sonioch chi sut y ceir disgwyliad y dylai menywod orfod gwenu a goddef poen, ac yn sicr, nid yw hynny'n dderbyniol. Fel y dywedwch, dylem gredu menywod. Dylem wrando arnynt. Pam y mae menywod yn cael eu canmol am roi genedigaeth heb gyffur lleddfu poen? Mae'n rhywbeth sydd bob amser wedi fy mhoeni innau hefyd. Pam y dylid ystyried hynny'n rhywbeth anrhydeddus? Ni allaf ddychmygu unrhyw driniaeth feddygol fawr arall, neu os yw weithiau'n cynnwys agweddau ar lawdriniaeth—. Pam y dylid ei weld fel, 'O, ac fe'i gwnaeth heb gyffuriau'? O, bobl bach, mae hyn yn beth mawr. Pam y dylid canmol hynny? Diolch, Carolyn.

I do agree with Sioned that it would've been good for the First Minister to have been here to hear this debate; I hope that she will watch this back. Sioned focused her contribution on the menopause and the need to break that taboo. Face-to-face appointments are needed to discuss sensitive issues. And this woman who was made to feel that she was a nuisance—we hear this all the time, the fact that she had given up and that this is just part of her life; pain is part of her life. Our health service is failing women like this, those who are suffering in silence. It's not good enough. It's not acceptable.

Soniodd Natasha am y disgwyliad fod yn rhaid i fenywod dderbyn ac ymdopi â phoen. Diolch, Natasha, am sôn am waith Breast Cancer Now—sefydliad gwych. Mae'n rhaid inni ei gwneud hi'n haws i gael eich profi. Ac ie, eich pwynt ynghylch llawdriniaethau adluniol a sut y cânt eu trin o bosibl fel pe baent yn driniaethau cosmetig, rhywbeth braf i'w gael, ond na, mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â menywod yn gallu adnabod eu cyrff eu hunain eto ar ôl iddynt fynd drwy'r trawma hwn ac erchyllterau canser. Dylai allu teimlo fel eu corff eu hunain, felly gallaf ddeall yn llwyr a chytuno â'ch pwyntiau yn hynny o beth.

Thank you, Mabon, for speaking. It's important that men have been part of this debate. The woman that Mabon mentioned, who was suffering from endometriosis—the years of waiting and then the terrible things that happened to her. And Mabon said all of it has been a result of a failure in the service that she received. Why should women have to pay privately and get gaslighted because people didn't believe them? It's not good enough, as Mabon said. Data gathering is normal in our capitalist world; why on earth could we not do that in our health service?

Soniodd Joyce am y methiannau systemig, systematig sy’n effeithio ar fywydau hanner ein poblogaeth, ac mae normaleiddio poen mislif yn un o’r pethau y soniodd Joyce amdanynt. Credaf fod normaleiddio poen mislif yn arbennig o greulon, gan fod hynny'n golygu, o oedran ifanc iawn, fod merched yn cael eu haddysgu bod poen yn mynd i fod yn rhan o’u bywyd a’i fod yn anochel, ac na ellir ei osgoi. A'r stigma sy'n gysylltiedig â phoen mislif menywod, eu cyrff—pam y dylai fod yn anos siarad amdano? Felly, diolch yn fawr, Joyce. Rydym bob amser yn dweud, onid ydym, 'Mae'n rhaid inni fynd i'r afael â hynny'. Gwyddom beth sy'n rhaid inni ei wneud. Mae cymaint o'r negeseuon a glywsom dro ar ôl tro yr un fath. Ond Joyce, diolch i chi yn arbennig am sôn am y problemau dwysach a haenog y mae menywod du ac Indiaidd yn eu hwynebu, y gall eu trawma fod hyd yn oed yn fwy cuddiedig. Mae'n rhaid i'w lleisiau gael eu clywed. Diolch yn fawr, Joyce.

Diolch, Gareth, am siarad am drawma genedigaeth. Mae un o bob 25 o fenywod yn datblygu anhwylder straen wedi trawma ar ôl rhoi genedigaeth. Mae hwnnw'n ystadegyn llwm. A'r hyn roeddech chi'n sôn amdano, y syniad o fenywod yn cael eu gadael i orwedd ar gynfasau wedi'u staenio â gwaed, mae hynny'n dorcalonnus, nid yw'n dderbyniol. Mae'n rhaid credu menywod pan fyddant yn sôn am eu cyrff eu hunain. Unwaith eto, mae'n codi dro ar ôl tro.

Cefin talked about the bereavements and disappointments, and how those are worse in rural areas. There is a risk, as I mentioned, that women are isolated in the wake of NHS treatment, and it's worse in rural areas. In terms of the experience that somebody in your family has had, Cefin, she should never have had to battle for that diagnosis—it's entirely unacceptable. As you said, things such as endometriosis are so normalised within our lives. It affects so many women—why did she have to battle? It's terrible. 

Soniodd Mark am ganser yr ofarïau, un o’r clefydau hynny lle caiff symptomau eu camddeall mor aml, lle nad yw menywod yn cael eu cymryd o ddifrif; yn rhy aml, nid ydynt yn cael eu credu. Mark, fe ddywedoch chi nad yw menywod yn cael eu clywed. Fel y gwyddoch, nid yw hynny oherwydd diffyg ymdrech. Mae menywod yn eu ffordd eu hunain wedi bod yn sgrechian am help, i'r fath raddau nes bod llawer ohonynt wedi colli eu llais. Fe ddylid eu credu.

Heledd talked about the thousands of women who had given testimony. There is a cost to all of this, as Heledd said—the lost school days and lost work days. We have to consider that: count the economic cost, but also in terms of living standards. I'm aware that I'm running out of time. 

Diolch i’r Gweinidog. Rwy'n edrych ymlaen at y cynllun. Rwy'n falch o glywed eich bod yn cytuno â'r angen i herio normaleiddio poen. Rwy'n siomedig nad ydych yn credu bod angen deddfwriaeth, ond nid wyf yn pryderu llawer sut y caiff y newidiadau hyn eu cyflwyno, rwyf eisiau newidiadau, dyna i gyd. Heb rwymedigaethau cyfreithiol i goladu adborth, rwy'n ofni na fyddwn yn gweld newid, ond mae'r mater hwn mor endemig—rwy'n dirwyn i ben, Ddirprwy Lywydd, rwy'n addo—mae'n fater mor endemig, os caiff y cynnig hwn ei basio heddiw, rwy'n gobeithio'n fawr y caiff ei adlewyrchu yn y cynllun ym mis Rhagfyr. Diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan, ac os oes un peth lle gallwn sicrhau newid, dylai lleisiau menywod gael eu clywed ac mae'n rhaid credu menywod. Diolch yn fawr.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Item 6 today is a debate on the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee report, 'Natural Resources Wales—Annual Scrutiny 2023-24'. I call on the Chair of the committee to move the motion—Llyr Gruffydd. 

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. This, of course, is the third annual report on NRW that the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee has published during this Senedd. Although we did see some progress in recent years, I'm afraid that the significant financial challenges faced by NRW and the potential impact that that will have on NRW's ability to fulfil its role has cast a shadow over the debate once again. I hope, however, that the debate will provide Members with an important opportunity to discuss the key challenges and opportunities facing NRW more broadly. 

First of all, we need to face up to the stark reality of NRW’s financial situation. Since the start of this Senedd, the committee has repeatedly raised concern about the increasing financial pressures on NRW. This year, NRW faces a funding gap of £13 million in its budget, and that is projected to rise to £17 million by 2026-27 if no action is taken.

Members will be fully aware that the funding shortfall is already having serious consequences. NRW is planning to cut 265 jobs. Campaigners have described these cuts as 'brutal', and there are concerns that the loss of these jobs could leave Wales without enough staff on the ground to enforce regulations, to protect biodiversity, and to respond to incidents.

Now, we've heard that the funding pressure will lead to the closure of visitor centres, possibly, which provide an important opportunity for people to connect with nature and to reap the well-being benefits that that brings. I am aware that the Petitions Committee has been considering a petition relating to the closure of Bwlch Nant yr Arian, Coed y Brenin and Ynyslas visitor centres. I want to thank those petitioners, and also the committee, for their work on this issue.

We have also heard directly from the Chartered Institute of Library and Information Professionals, the library and information association, which has expressed concerns about the potential closure of NRW’s library and information services, and they've explained how this will impact on the integrity and credibility of NRW, and on the wider fabric of specialist knowledge and research within the UK.

It is important for Members to know that these are deep and far-reaching cuts, and the potential impact on key services is deeply concerning for us as a committee. We have urged both NRW and the Welsh Government to explore all options to mitigate these losses, but the outlook remains uncertain. At a time when Wales should be ramping up action to bring nature back from the brink and to deliver its global biodiversity commitments, we cannot afford to lose any critical capacity within NRW.

Before I move on, I'd like to, on that note, take this opportunity to extend my support to NRW staff members who are going through a very difficult and uncertain period at the moment and, as a committee, we just wanted to put our support to you, as a team of staff, on the record, because we know that you are very committed to your roles, and they are roles that we all appreciate.

I will now turn to another key part of our report, namely NRW's governance arrangements. Now, last year, we welcomed the introduction of service level agreements between NRW and the Welsh Government. The Cabinet Secretary and NRW praised these SLAs at the time as clear and valuable mechanisms to help to align resources with NRW's statutory duties. The committee supported this as a means of helping to provide that stability that NRW so desperately needs.

A year on, it was surprising to see that this approach had been quietly abandoned. There will be no new SLAs. Instead, we've been told that NRW will focus on multi-annual budgeting frameworks. According to NRW and the Welsh Government, this new approach provides more flexibility for them. Well, that might be the case, but we don't see that there's any reason why SLAs couldn't function alongside a multi-annual budgeting framework. We would therefore be grateful for an explanation from the Cabinet Secretary as to why he felt that the SLA approach could not continue.

In any case, we will, of course, be monitoring the new financial planning process closely, and I'm sure that this is an issue that we will discuss further with the Cabinet Secretary during the next round of draft budget scrutiny.

On a more positive note, we are pleased that NRW has accepted the committee's recommendation on strategic performance indicators. These measures are vital for assessing NRW's progress in meeting its goals and addressing environmental challenges. NRW has committed to refining these indicators, and will provide an update later this year. And it's expected that these indicators will be fully implemented in 2025-26, and the committee will, once again, continue to scrutinise these developments to ensure that they provide meaningful insights into NRW's performance.

Finally, the committee's report covers several important policy areas that relate to NRW's responsibilities and, lord only knows, those are very broad indeed. In terms of agricultural pollution, we are all familiar with the differing views held by stakeholders and Members in this Chamber on the most effective approach to managing nutrient pollution. Now, putting that aside for a moment, if the current enhanced nutrient management approach is to be effective, then it is crucial that there are adequate resources for monitoring and enforcement. It is a cause for concern, therefore, that this aspect of the work of NRW is the subject of an SLA that will run out at the end of this year. So, we would appreciate an update from the Cabinet Secretary on that particular issue and where we go next on this.

On tree planting, the committee has emphasised the importance of regular reviews of NRW's forestry resource plans. We have encouraged NRW to focus on increasing the use of native species and mixed planting to promote biodiversity and forest resilience. We are pleased that NRW has accepted this recommendation.

Finally, we raised concerns about the management of internal drainage districts, which play a vital role in flood risk management and environmental protection. Now, in its response, NRW told us that there have been no formal discussions between the body and the Cabinet Secretary, but that a review might be timely. That's what they've told us. Now, we understand that the Cabinet Secretary advised the Economy, Trade and Rural Affairs Committee of this Senedd in May that he has ruled out a review at this time due to resource constraints. We would be grateful, therefore, for an update on this when the Cabinet Secretary responds to the debate.

To conclude, Llywydd, NRW is facing one of its toughest challenges yet. Serious questions are being asked about its ongoing ability to deliver on its responsibilities. NRW plays a crucial role in protecting Wales's environment, and it is vital that we find a way of securing the resource and capacity needed by the body to carry out this work. I don't need to remind Members that we are facing climate and nature emergencies, and there's only so much we can ask NRW to do within its current budget.

We will of course continue to scrutinise NRW's progress over the next year, and I do hope that next year's debate may be more positive. But for now, the road ahead looks difficult, and NRW must be supported appropriately to face the challenges ahead. But I certainly look forward to hearing the comments of Members during this debate and certainly the comments made by the Cabinet Secretary as he explains later what steps he will take to deliver this. Thank you.

Diolch i Llyr Gruffydd am gyflwyno'r adroddiad hwn i'r Siambr, ond hefyd am ei gadeiryddiaeth alluog i'n pwyllgor. Nawr, wrth gwrs fe wyddom fod y cynllun corfforaethol wedi glanio wedi oedi—llawer o oedi—yn 2023, ac roeddem wedi bod yn gofyn ac yn gofyn amdano. Dyma'r cyntaf ers 2018. Dyna'r un cyntaf ers i Lywodraeth Cymru ddatgan argyfwng hinsawdd, yr un cyntaf ers COVID, yr un cyntaf ers y gwahanol gyhoeddiadau amrywiol gan Lywodraeth y DU ynglŷn â pha mor ddifrifol yr oeddent yn ystyried newid hinsawdd. Felly, er ein bod ni'n teimlo rhyddhad fel pwyllgor wrth dderbyn yr adroddiad hwn, mae'n rhaid imi fod yn onest, nid yw'r oedi hwn yn argoeli'n dda, ac nid yw'n adlewyrchu lefel yr ymrwymiad y byddem yn ei ddisgwyl gan brif gorff rheoleiddio amgylcheddol Cymru. Nawr, roedd rhai o'r pwyntiau a wnaethoch chi yno, Gadeirydd, yn ymwneud â'u gallu i wneud eu gwaith, ac o ystyried nifer y cwynion a gaf gan ffermwyr o bob math, ynglŷn â llygredd tir, ynglŷn â llygredd dŵr a phethau—. Rwy'n gwybod bod yr adnoddau'n brin, ond yn y pen draw, mae angen tîm gorfodaeth amgylcheddol arnom sy'n gallu gweithio, a gweithio'n briodol.

Nawr, rydym yn pryderu ynglŷn â ddiddymu cytundebau lefel gwasanaeth a sut y bydd hynny'n effeithio ar allu Cyfoeth Naturiol Cymru i sicrhau bod eu hadnoddau'n adlewyrchu eu dyletswyddau a'u swyddogaethau statudol llawn. Yn ein hadroddiad, fe wnaethom nodi y gall cytundebau lefel gwasanaeth gyflawni diben gwerthfawr ar gyfer blaenoriaethu, ac yr hoffem i CNC rannu amlinelliad o gam nesaf y gwaith ar gytundebau lefel gwasanaeth gyda ni, gan gynnwys y meysydd sydd i'w cynnwys ac amserlen ar gyfer eu datblygu a'u gweithredu. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru yn teimlo y dylid cefnu arnynt, ac rwy'n poeni nawr na fyddwn yn gallu nodi a chraffu ar y 10 maes y mae CNC eu hunain yn eu hystyried yn flaenoriaethau. Mae Llywodraeth Cymru yn egluro y byddant yn dysgu o ddatblygu a gweithredu'r cytundebau lefel gwasanaeth. Nid wyf yn hollol siŵr beth y mae hynny'n ei olygu. Hoffwn wybod sut y bydd hyn yn bosibl, yn enwedig o ystyried, fel y nodwyd gan Prys Davies yn y pwyllgor, fod cytundebau lefel gwasanaeth wedi cael eu hoedi

'yn rhannol oherwydd pwysau ariannol'.

Ac yn fy marn i, ni ddylai pwysau ariannol fyth olygu llai o graffu. Os yw cyfyngiadau ariannol wedi rhwystro datblygiad a gweithrediad y cytundebau lefel gwasanaeth yn flaenorol, sut y mae CNC yn bwriadu diffinio'n glir yr adnoddau sydd eu hangen nawr i sicrhau bod y cynllun corfforaethol hwn, sydd wedi cymryd cymaint o amser i'w lunio, yn cael ei gyflawni'n llwyddiannus? Yn ogystal, sut y bydd Llywodraeth Cymru'n pennu pa adnoddau sy'n angenrheidiol i ddarparu gwahanol lefelau gwasanaeth ar draws y 10 maes blaenoriaeth?

Yn unol ag argymhelliad 3, ac yn seiliedig ar yr hyn rwyf newydd ei grybwyll, mae'r pwyllgor yn edrych ymlaen at dderbyn y diweddariad a addawyd, ar ôl 31 Hydref, ar gynnydd ar ddatblygu'r dangosyddion strategol terfynol a'r metrigau perfformiad a sut y maent yn cyd-fynd â'r cynllun corfforaethol newydd. Ond mae angen sicrwydd arnom hefyd. Mae CNC yn wynebu diffyg sylweddol yn ei gyllideb ac o'r herwydd, mae'n gorfod gwneud toriadau ysgubol i feysydd hanfodol. Ac rwyf am gymeradwyo pwynt a wnaethoch chi yno, Llyr—nid yw hyn yn ymwneud â staff CNC. Maent hwy'n gweithio'n anhygoel o galed, ac yn aml iawn, cânt eu secondio i wahanol brosiectau. Ac fe allwch ddweud bod hwn yn sefydliad sy'n jyglo ei flaenoriaethau. 

Mae Cynghrair Llwybr MTB y DU eisoes wedi cysylltu â mi yn bryderus iawn am fod gennym 500 km o lwybrau beicio mynydd ledled Cymru, ac mae CNC wedi awgrymu bod rhai o'r gweithgareddau a'r pethau hyn—a fyddant yn gallu cynnal y llwybrau hynny. Mae honno'n gamp iachus wirioneddol dda, onid yw, pobl yn mynd i'r goedwig ar feiciau mynydd. Felly, bydd yn lleihau mynediad cyhoeddus at weithgareddau hamdden awyr agored yn fawr, a gallai hynny yn ei dro gael effaith negyddol ddifrifol ar iechyd a llesiant. Felly, mae'n rhaid i chi edrych ar gostau hynny i'r diwydiant twristiaeth, y mae gogledd Cymru mor ddibynnol arno. Rwy'n deall o ymateb CNC eu bod wedi nodi rhai meysydd lle maent wedi penderfynu rhoi'r gorau i weithgareddau yn gyfan gwbl, gan gredu nad nhw sydd yn y sefyllfa orau i'w darparu mwyach. Felly, sut y mae'r meysydd hynny'n mynd i fod—ble mae'r pontio? Pwy sy'n mynd i ysgwyddo'r baich yn y meysydd a gafodd flaenoriaeth yn y gorffennol? A ydych chi fel Ysgrifennydd y Cabinet wedi cael y wybodaeth ddiweddaraf am ba feysydd yw'r rhain? Os felly, a fydd CNC yn egluro sut y bwriadant drosglwyddo'r cyfrifoldebau hyn? A fydd angen i sefydliadau, grwpiau cymunedol a gwirfoddolwyr eraill gamu i mewn?

Mae disgwyl i CNC roi gwybod i'r pwyllgor o fewn chwe mis ynglŷn â statws ei ganolfannau ymwelwyr. Unwaith eto, mae pobl sy'n eu hystyried yn werthfawr wedi mynegi pryderon wrthyf ynglŷn â hyn. Argymhelliad 7 yw hwnnw. Ond yn anffodus, mae'n ymddangos eu bod yn hynod o anymwybodol o bron i hanner y nodweddion ar safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig—ac rydym yn gweld gwerth y rheini yng Nghymru—am nad oes digon o staff ac adnoddau i gynnal y lefelau cadwraeth gofynnol. Yn syml, mae llawer o feysydd cyfrifoldeb yn disgyn o fewn cylch gwaith CNC, ac mae'n ymddangos bod y diffyg cyllid yn golygu bod cymaint o'r rhain, nawr, mewn perygl difrifol, gyda thorri swyddi pellach—

Rwyf wedi bod yn hael iawn eisoes, Janet, felly os gallwch dynnu eich sylwadau i ben. 

Iawn, diolch. Felly, yn y bôn, rwy'n gofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet: rhowch rywfaint o sicrwydd i ni yma heddiw ynglŷn â sut y bydd rhai o'r blaenoriaethau y byddant yn cyfyngu arnynt nawr yn cael eu cyflawni yn y dyfodol. Diolch.

I would like to thank the committee team, the committee Chair and the Members for their work on this consultation. I would like to start by acknowledging the vital role that NRW plays in protecting our environment, managing our natural resources and tackling the climate crisis. Now, it's clear that NRW is facing a significant financial shortfall, which has been exacerbated by rising costs. This raises numerous concerns about NRW's ability to fulfil its core duties. 

We understand that the Welsh Government and NRW must work together to mitigate the negative effects of this restricted budget. However, I am very concerned about the reality that NRW now faces, particularly, as has been mentioned, the recruitment freeze, which could undermine its ability to provide key services. How exactly does the Government plan to tackle this recruitment freeze to ensure that critical environmental functions are not compromised? And if we scale back services in any way, what mechanisms are in place to ensure that the most vulnerable and high-risk areas are protected?

NRW’s decision to prioritise certain services and reduce others is understandable, but it is essential that this is done in a strategic and transparent way. Has NRW implemented a comprehensive prioritisation process that ensures that essential services, such as flood control, for example, are protected? I'd encourage the Welsh Government to press for this, to find out, and I’d like to know how the Cabinet Secretary intends to support NRW in this regard.

Now, one issue that concerns me is the lack of consultation with the public that has taken place regarding these changes. The public deserves, I think, to be part of this conversation, particularly those communities that are most dependent on NRW services. So, could the Cabinet Secretary, when he responds, confirm whether there are any plans to ensure that public consultation happens regarding budget decisions and services relating to NRW in the future?

I also want to highlight the ongoing issue of funding gaps, particularly those relating to staffing. This has already been mentioned by the Chair. There are serious concerns about the ability of NRW to achieve conservation goals, particularly when we consider that half of the features on sites of special scientific interest remain unmonitored. We have heard that NRW may need to double its staffing levels to address these challenges effectively, so how will the Government reconcile these additional staffing needs with the current budget constraints? Does the Cabinet Secretary agree that failure to invest in the NRW workforce could have serious long-term consequences for our natural environment?

And I’d like to say finally, in closing, Llywydd, that I’d like to echo what the Chair has said about the importance of thanking staff at NRW for the vital work that they do. I’d like to know what plans are in place to support their well-being, because it must be a very difficult situation for staff, and I’d like to place on record again our thanks to them. They hear negative stories all the time, and they have to put up with people’s frustration about the things that they cannot do, so what support is available for those that are struggling or who are under extra pressure or will be under extra pressure in the future? Thank you.

Hoffwn innau hefyd dalu teyrnged i staff CNC a'r cyfan y maent yn ei wneud mewn amgylchiadau anodd. Cyhoeddwyd cynllun corfforaethol diweddaraf CNC, 'Byd Natur a Phobl yn Ffynnu Gyda'n Gilydd' ym mis Ebrill y llynedd, ac mae'n cyd-fynd â thelerau llythyr cylch gwaith y Llywodraeth ac yn canolbwyntio ar y tri amcan llesiant: mae natur yn ymadfer, mae cymunedau'n gallu gwrthsefyll newid hinsawdd ac mae llygredd yn cael ei leihau. Ond rwy'n poeni na ellir bodloni'r rhain i gyd. Pwysleisiodd adroddiad perfformiad CNC ar gyfer 2022-23 fod recriwtio'n parhau i fod yn her sylweddol, yn enwedig ar gyfer rheoli risg llifogydd a pheirianneg. Rwy'n ymwybodol fod awdurdodau lleol yn wynebu'r un heriau—hyn oll ar adeg pan fo llifogydd yn destun pryder mawr.

O ddechrau mis Awst y llynedd, roedd recriwtio, i bob pwrpas, wedi ei rewi a'r ymateb oedd bod CNC wedi dod yn well am symud staff o amgylch y sefydliad i feysydd lle roedd angen adnoddau staffio. Ond gyda phwysau chwyddiant parhaus a diffyg cyllid cyhoeddus gan Lywodraeth y DU, maent bellach yn wynebu toriadau difrifol, fel y disgrifiwyd, ac mae ymgyrchwyr amgylcheddol yn bryderus iawn.

Mae'r gweithlu eisiau bod yn rhan o gynllunio'r ateb i'r pwysau hyn a chredwn fod yn rhaid i CNC ymateb i'r cyfyngiadau cyllidebol hyn trwy wella datblygiad a symudedd mewnol staff i sicrhau y gellir mynd ati'n gyflym i lenwi'r swyddi gwag hyn sy'n hanfodol i'w waith. Os na wnaiff hynny, bydd staff sydd â blynyddoedd o brofiad yn cael eu colli ac ni fydd olyniaeth na pharhad cynllunio, sy'n bwysig iawn. Ar hyn o bryd mae ein pwyllgor yn cynnal ymchwiliad i fioamrywiaeth ac i ystyried a yw'r Llywodraeth ar y trywydd iawn i atal y dirywiad erbyn 2030. Hyd yn hyn, mae'n ddigalon, ac mae angen i ni gryfhau cadwraeth amgylcheddol, ac rwy'n poeni na fydd hyn yn digwydd.

Mae trigolion a sefydliadau eisiau bod yn rhan o ymgynghoriad ynghylch y canolfannau ymwelwyr, ac fel Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau, gallaf ddweud bod y pwyllgor yn ystyried dwy ddeiseb yn ymwneud â'r canolfannau ymwelwyr ar hyn o bryd, a byddwn yn cynnal ein dadl ein hunain ar y mater ddydd Mercher nesaf. Deiseb P-06-1474 yw 'Atal Cyfoeth Naturiol Cymru rhag cau canolfannau ymwelwyr Bwlch Nant yr Arian, Coed y Brenin ac Ynyslas' a hefyd deiseb P-06-1447 yw 'Atal Cyfoeth Naturiol Cymru rhag cau’r ganolfan ymwelwyr yng Ngwarchodfa Natur Genedlaethol Ynyslas'. Mae'r ddeiseb gyntaf wedi casglu 13,245 lofnodion, a'r ail wedi casglu 2,422 o lofnodion. Credaf fod nifer y llofnodion yn dangos y pryder cyhoeddus dwfn sy'n deillio o'r cynigion a'r effaith bosibl y gallai'r penderfyniadau hyn ei chael ar ddyfodol y safleoedd hynny.

Cafodd y pwyllgor ohebiaeth gan CNC ddoe sy'n rhoi mwy o bwyslais ar gynnal y cyfleusterau hyn nawr, ond gan ddod ag arbenigedd allanol i mewn i redeg cyfleusterau arlwyo a manwerthu. Fodd bynnag, mae amser yn bwysig, fel y mae parhad, felly mae gennym bryderon ynglŷn â hynny. Byddaf yn ymweld ag Ynyslas dros y penwythnos, ac edrychaf ymlaen at weld y cyfleusterau presennol drosof fy hun a chlywed barn defnyddwyr ynglŷn â'r newidiadau y gallem eu gweld.

Mae llyfrgell amgylcheddol bwrpasol CNC ym Mangor ar fin cau, ac fe'i defnyddir i helpu gyda cheisiadau cynllunio a monitro rhywogaethau prin. Hoffwn wybod a oes asesiad effaith wedi'i wneud ynglŷn â hyn ac a oes dewisiadau eraill ar gael, fel defnyddio Cofnod. Mae amgylcheddwyr yn pryderu y bydd troseddu'n mynd heb ei ganfod a digwyddiadau nad oes gan CNC gapasiti i ymdrin â hwy.

Rwy'n deall bod cyrff cyhoeddus ar draws y Llywodraethau, gan gynnwys cynghorau, ledled y DU yn wynebu penderfyniadau ofnadwy ar ôl cymaint o flynyddoedd o gyni a phwysau chwyddiant enfawr, ond Cymru a'r DU yw un o'r gwledydd lle mae natur wedi teneuo fwyaf yn y byd. Mae angen monitro safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig, rydym wedi llygru afonydd, ac mae bywyd morol yn dioddef. Caiff ceisiadau cynllunio eu hoedi wrth aros am ymatebion gan CNC, ac wrth ddatblygu deddfwriaeth fel y cynllun ffermio cynaliadwy, mae angen i arbenigwyr allu gweithio gyda ffermwyr. Diolch.

Nid wyf ar y pwyllgor hwn, ond rwy'n croesawu'r cyfle i siarad yn y ddadl hon heddiw. Bydd yn gyfraniad byr ar rywbeth sy'n chwarae ar fy meddwl. Yn amlwg, mae llawer i'w drafod mewn perthynas â CNC, ac rwy'n cytuno â phopeth y mae fy nghyd-Aelodau wedi'i ddweud ar draws y Siambr hyd yn hyn.

Ond roeddwn i eisiau siarad am rywbeth a wneuthum yn ddiweddar. Yr wythnos diwethaf, cefais y pleser o fynychu digwyddiad 'croeso i olwyno oddi ar y ffordd' yn ddwfn yng nghoedwigoedd Dyffryn Gwy. Roedd yn ddigwyddiad dadlennol a dyrchafol iawn, lle roedd defnyddwyr cadeiriau olwyn yn rhoi cynnig ar gadeiriau olwyn wedi'u haddasu i fynd dros y tir i wneud llwybrau cerdded mewn coedwigoedd a phethau'n fwy hygyrch. Roedd yn anhygoel. Roedd CNC yno a llawer o sefydliadau perthnasol eraill, ac roedd y cyfan yn ymwneud â gwella mynediad i ddefnyddwyr cadeiriau olwyn.

Fy nghwestiwn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, oedd fy mod wedi siarad â'r sefydliadau perthnasol ar yr ymweliad hwn, ac fe wnaethant godi pwynt, pwynt da, ac roeddent yn poeni am y ffaith eu bod wedi clywed y byddai gwefan CNC yn cael ei cholli oherwydd toriadau staff. Roeddent yn dweud bod gwefan CNC ar hyn o bryd yn tynnu sylw at y llwybrau hygyrch sy'n hygyrch i ddefnyddwyr cadeiriau olwyn, ac os caiff y wefan ei cholli, pwy arall sy'n mynd i wneud hynny, pwy arall sy'n mynd i wneud y gwaith hwnnw a hyrwyddo a gadael i ddefnyddwyr cadeiriau olwyn wybod pa lwybrau a fydd ar gael iddynt? Felly, mae'n rhywbeth i'w gofio pan fyddwn yn siarad am gyllid, ond hefyd, o ganlyniad i hynny, rwy'n poeni am barhad addasiadau mawr eu hangen i lwybrau cerdded, a chael gwared ar gatiau mochyn a'r math hwnnw o beth, pethau syml a fydd yn gwneud ein llwybrau cerdded yn fwy hygyrch i ddefnyddwyr cadeiriau olwyn yn y dyfodol. Diolch.

May I also thank the committee for its work on this? I think we should be gravely concerned, given the comments made by the Chair in introducing this report and opening this debate in terms of the increasing pressures on NRW. If you look, following the destructive floods of 2020, at the NRW report on that flooding incident, it became clear that a shortage of staff had been a grave problem for them. That report was clear that 70 more staff were needed in order to meet the needs of that body. Delyth Jewell mentioned that in her contribution, but I would like to know where we are now in terms of the staff dealing with flooding, because, as we heard yesterday following the statement by the Minister, this is going to be an increasing problem because of the climate emergency. We know that we're expecting more extreme weather, we know that flooding will become more prevalent; that's obvious to us all. But do NRW have the resources to cope with that challenge? Because I don't want to see another report following destructive flooding on the scale that we have seen in the past—because there will be at some point, unfortunately; that's the reality of the situation—saying again that we're not just short of one or two staff, but 70 staff on that team.

There is huge pressure on the staff, and I am pleased that we have recognised, in this Chamber today, the excellent staff working for NRW, and that we also acknowledge the huge pressure upon them. It's quite clear that there are so many people within the organisation who are gravely concerned about our natural resources, but they also know that they're unable to do some of the things that they would want to do. If you look at the work in supporting local flood groups, that team within NRW is very small. And what concerns me most, given the cuts they're now facing, is to see that some of that engagement work will have to come to an end, some of the educational work will cease, and they're also saying that they won't be able to do as much in tackling the climate emergency. Well, it was us, in this Chamber, who declared that nature, climate and biodiversity emergency. So, the fact that they're not going to be able to do what we've asked them to do and that we voted on as being a priority, is a real concern.

So, there are so many areas here, and I do think it's about time we had a conversation, because, clearly, the decision was made to create a single body, bringing all those individual organisations together, and what we have seen is cut and cut again and huge pressure. So, I'm pleased to see the committee's work, but in terms of the follow-on work and the work done in our communities and on the ground, I do think we need to start to find solutions, not just accept that the budgetary position is challenging and that we are going to lose some of these important posts.

So, could I ask the Cabinet Secretary specifically, having looked at the flood mitigation work and supporting communities, are you confident that NRW, since the report into the flooding in February 2020, have the staff necessary, because they did warn that, if they didn't have those resources, they wouldn't be able to respond in the future? So, I would like an assurance for those communities that the Welsh Government has listened to NRW.

I read this report. Like Laura, I am not a member of the committee, but NRW comes up regularly in my casework. And as has been said, the responsibilities are broad and expectations are high. As everyone who has contributed already has said, it's clear from the committee's report that these harsh cuts are undermining the important work done.

Fe wnaeth tri maes fy nharo; tri maes o ddiddordeb i mi hefyd. Y cyntaf yw'r pwynt y cyfeiriodd Janet ato eisoes am y nodweddion ar safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig—mae hwn yn fater sydd wedi ei godi yn ardal Pentyrch yng Nghaerdydd—a bod hanner y nodweddion hynny mewn cyflwr anhysbys. Rwy'n credu bod hynny'n anhygoel.

Mae'r lefel staffio bresennol yn annigonol at ddibenion cadwraeth. Dywed Cyswllt Amgylchedd Cymru y byddai angen dyblu'r lefelau staffio presennol yn Cyfoeth Naturiol Cymru, mae'n debyg—nid yn unig yn cynyddu, ond dyblu—er mwyn mynd i'r afael â'r heriau bioamrywiaeth yma yng Nghymru. Wel, fel y soniodd Heledd Fychan, nid oes unrhyw bwynt datgan argyfyngau os nad ydym yn rhoi'r adnoddau i fynd i'r afael â'r problemau hyn. Nid yw geiriau'n ddigon. Mae diffyg cyllid yn dinistrio meysydd o ddiddordeb gwyddonol a fyddai'n gwella dealltwriaeth academaidd o'r amgylchedd yma yng Nghymru a chyda hynny, ar draws y byd.

Yn ail, mae Heledd eisoes wedi sôn am lifogydd. Fel y dywed Clare Pillman yn ei thystiolaeth i'r pwyllgor, mae ardaloedd draenio yng Nghymru bellach yn profi mwy o lifogydd—mae'n gwaethygu. Rhan o'r achos, yn ei hôl hi, yw diffyg ailwerthuso strategol, gyda rhai meysydd heb fod mor effeithlon ag eraill am ddefnyddio'r cyllid cyfyngedig sydd ganddynt.

Yn drydydd, plannu coed. Nawr, clywsom lawer yn y Senedd hon am blannu coed, gan mai dyna un o flaenoriaethau allweddol cynllun newid hinsawdd Llywodraeth Cymru—plannu coed i ddal carbon. Ond cyfyngwyd ar hyn hefyd gan doriadau cyllidebol. Nid yw'r cynnydd ar blannu coed newydd wedi datblygu agos cymaint ag y dylai, os ydym am gyrraedd sero net erbyn 2050.

Unwaith eto, nid oes unrhyw bwynt cael targedau os na allwn eu cyflawni. Yn y bôn, mae'r toriadau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu gwneud i gyllideb Cyfoeth Naturiol Cymru wedi peryglu ei thargedau hinsawdd ei hun. Oni bai ein bod yn gweithredu nawr i wella recriwtio a chadw staff arbenigol sy'n gallu gofalu am yr amgylchedd, rwy'n poeni y bydd hyn yn parhau flwyddyn ar ôl blwyddyn, fel y mae eraill wedi nodi eisoes.

The new First Minister said on her election that the Welsh Government could tackle many challenges, such as the climate crisis, whilst focusing on health. But, as Llyr Huws Gruffydd said in opening the debate, our environment is essential to our health; there is no health without a healthy environment. Unless we support Natural Resources Wales sufficiently, then we are at risk of damaging not only the environment, not only our countryside and our waters, but our nation and, more importantly, our children and future generations. Thank you.

Rwy'n ddiolchgar i Llyr Gruffydd a'r pwyllgor am eu gwaith yn cynhyrchu'r adroddiad yr ydym yn ei drafod yma heddiw. Hefyd, rwyf am adleisio sylwadau a wnaed gan Aelodau eisoes, o ran y gwaith a wnaed gan dimau CNC ledled Cymru. Rwy'n siarad yn fyr heddiw, Lywydd, yn rhinwedd fy swydd fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar weithgareddau awyr agored—fel y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod—gydag amrywiaeth eang o grwpiau ac unigolion sy'n gwneud gwaith gwych i hyrwyddo'r sector awyr agored yng Nghymru. Ac rwy'n gwybod bod cefnogaeth bersonol a chyfranogiad Ysgrifennydd y Cabinet yn y maes yn bwysig iddo hefyd, ac fe fydd yn gwybod bod y sector hwnnw'n gwneud llawer iawn o waith ochr yn ochr â Cyfoeth Naturiol Cymru wrth iddynt wneud eu gwaith hwy.

Cawsom gyfarfod ychydig wythnosau yn ôl yma yn y Senedd, ac roedd yn ymwneud yn bennaf â'r cynigion presennol ynghylch yr ailstrwythuro a'r toriadau sy'n gysylltiedig â Cyfoeth Naturiol Cymru. Roeddwn eisiau bod yn glir fod yna bryderon difrifol wedi'u mynegi gan aelodau'r grŵp trawsbleidiol ynghylch gallu gweithredol CNC yn y dyfodol, ynghylch y toriadau arfaethedig y mae Aelodau eisoes wedi'u hamlinellu yn y Siambr y prynhawn yma, ond yn enwedig yr effaith ar fynediad cyhoeddus a darpariaeth hamdden—soniodd Janet Finch-Saunders am hyn hefyd—yn ogystal â rheolaeth a chynnal seilwaith presennol ar y safleoedd hyn.

Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn ymwybodol fod y sefydliadau yn y grŵp trawsbleidiol yn sicr yn deall rhai o'r problemau a'r rhesymeg y tu ôl i rywfaint o hyn, ac maent hefyd am fod yn rhan o'r ateb i ddarparu cefnogaeth. Ond maent wedi mynegi pryderon fod biwrocratiaeth ormodol o fewn CNC mewn perthynas â grwpiau cymunedol i gefnogi rhai o'r safleoedd hyn, ac rwy'n credu y byddent yn falch o ddeall sut y gellid dileu peth o'r fiwrocratiaeth honno. Oherwydd fe wyddom ei bod hi'n bwysig fod pobl yn gallu cael mynediad at y mannau hyn, gyda llawer ohonynt dan reolaeth CNC, gan y gwyddom eu bod yn chwarae rhan enfawr yn hyrwyddo iechyd corfforol a meddyliol, yn ogystal â gwneud cynnig twristiaeth Cymru hyd yn oed yn well ac yn fwy deniadol.

Cefais fy nharo gan sylwadau Cadeirydd y pwyllgor, ac yn briodol ddigon, fe siaradodd am y rôl bwysig sydd gan CNC yn diogelu'r amgylchedd. Mae hynny'n hollol gywir. Ond mae gan CNC rôl hefyd yn hyrwyddo'r amgylchedd sydd gennym o'n cwmpas, a'r defnydd o'r amgylchedd hwnnw, fel bod pobl yn gorfforol iach, ac yn gallu cael mynediad at y mannau hynny i helpu eu hiechyd meddwl hefyd.

Lywydd, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol fod y grŵp trawsbleidiol wedi ysgrifennu llythyr—mae ar ei ffordd ato nawr, os nad yw eisoes wedi cyrraedd—yn amlinellu'r pwyntiau hyn yn fanylach. Ond hoffwn glywed heddiw gan Ysgrifennydd y Cabinet, yn ei ymateb, am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud ar edrych ar effaith toriadau yn y meysydd, fel y disgrifiwyd, ac a fyddai'n fodlon cyfarfod â mi, yn rhinwedd fy swydd fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol, i drafod y pwyntiau hyn yn fanylach. Diolch yn fawr iawn.

I thank Llyr Gruffydd, the committee and the clerking team, and the research team, for the comprehensive work that they've done on this report. When the current Llywydd was the Minister for Rural Affairs, many years ago now, Wales showed vision and leadership that has given rise to an industry that is now worth hundreds of millions of pounds to the British economy, namely downhill mountain biking. Because it can be said that this started at the magnificent Coed y Brenin centre, near Ganllwyd in Meirionnydd. If you haven't been there, Cabinet Secretary, then I would encourage you to visit the place. It is a wonderful place, and it has grown in status and has a reputation that is internationally renowned. According to the Scottish Government, downhill mountain biking contributes up to £150 million to the country's economy. No similar assessment has been made here in Wales yet, but we can be sure that this sector contributes tens of millions of pounds to our economy in Wales.

But the birthplace of this sector, the cradle of a sector, which continues to be a popular attraction, namely Coed y Brenin, is now under threat. When this report was written, there was uncertainty about the future of the visitor centres. Things have now changed, and the body, NRW, is looking to close the visitor centres at Coed y Brenin, Nant yr Arian—another excellent cycling centre, by the way—and Ynyslas, in order to make savings of £1.2 million in this financial year. Although NRW is looking to close the visitor centres, the truth is that closing the visitor centres would have a detrimental impact on these places as visitor attractions, and would affect the maintenance of the trails as well. Although we do not know what the financial value of downhill mountain biking is to the Welsh economy, an assessment has been made of the economic value of these centres to mid Wales, and they contribute up to £67 million to the region's economy.

I understand that NRW is under significant financial pressure, but there are local, experienced and informed groups that are willing to collaborate with the body in order to take these assets forward. The trouble is that a very tight timetable has been imposed on NRW, and the staff at the visitor centres will be made unemployed by April. And once this happens, and the centres close, then it will be more difficult to reopen them, and so time is very short.

If we want to protect these pearls that attract so many people, and ensure that they continue to contribute tens of millions of pounds to the region's economy, then the Government must step in. The request that I have for you, therefore, Cabinet Secretary, is for you and the Welsh Government to provide the necessary £1.2 million to NRW in order to maintain the centres for this year, and to give time for these companies to put together their business plans, and to be part of the tendering process, without the centres having to close. I am sure that you would agree that this would be a very small contribution in order to maintain such valuable attractions.

Finally, I want to thank the committee also for taking the time to look at the inland drainage areas. I'm afraid that the Government's policy on flood protection has proven to be counterproductive. In prioritising property and people only, the result of this has been that rivers and streams are not dredged. This is harmful across Wales, as it means that water backs up and does not flow out into the sea to the extent that it should, as the bed and mouth of the river have silted up. But the situation is even worse in internal drainage areas. We must look again, therefore, at this policy, and secure capital investment for long-term work, or look again at the whole system and empower landowners to carry out the necessary work.

So, I would like to hear what the Minister's intentions are in these areas. Thank you, Llywydd.

The Cabinet Secretary now to contribute to the debate, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i'r Cadeirydd a'r pwyllgor, a hefyd i'r siaradwyr eraill heddiw sydd wedi siarad yn huawdl ac yn angerddol iawn, naill ai ar faterion lleol neu ar faterion penodol o ddiddordeb, ond hefyd ar faterion strategol yn gysylltiedig â CNC. A gadewch imi ddweud ar y dechrau, a gaf i ategu'r sylwadau sydd wedi'u gwneud am staff CNC, sy'n gweithio'n galed bob dydd i helpu i ddiogelu ein hamgylchedd naturiol? Mae llawer o siaradwyr wedi gwneud y pwynt hwnnw heddiw ac rwy'n ei adleisio. Y peth arall yr hoffwn ei adleisio yw bod mynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur yn rhan allweddol o amcanion y Llywodraeth hon, i mi yn bersonol, a hefyd i genedlaethau'r presennol a'r dyfodol yma yng Nghymru ac ar draws y byd. Mae gennym ran i'w chwarae yn yr hyn a wnawn.

Rydym yn boenus o ymwybodol, fel y gwelsom mewn dadleuon yn gynharach yr wythnos hon, o'r risgiau y mae pobl a natur yn eu hwynebu, o lifogydd i lygredd afonydd, i batrymau tywydd mwy eithafol a mwy, a staff CNC sydd ar flaen y gad yn ymdrin â'r argyfyngau hyn yn ein gwlad ni. Gyda llaw, rwy'n croesawu gwaith craffu'r pwyllgor a'r sylwadau a wnaed heddiw, yn enwedig yng ngoleuni'r argyfyngau hinsawdd a natur. Mae'n rhaid inni gael rheoleiddiwr cryf ac effeithiol i ddiogelu'r byd naturiol. Mae o'r pwys mwyaf, a dyna pam ei bod hefyd yn bwysig o ran y swyddogaeth adrodd fod CNC a'i dîm arweinyddiaeth yn cael eu craffu a'u dwyn i gyfrif ynghylch y modd y mae'n cyflawni ei swyddogaethau deddfwriaethol a statudol, a hynny mewn cyfnod heriol yn enwedig. Felly, gadewch imi droi yn gyntaf at fanylion yr adroddiad, ac fe geisiaf fynd i'r afael â rhai o'r materion a godwyd, Lywydd, ond nid wyf yn credu y gallaf wneud pob un ohonynt o fewn yr amser sydd ar gael i mi. Rydym wedi cael nifer o siaradwyr, ond fe wnaf i fy ngorau.

Mae'r pwyllgor wedi gwneud 13 o argymhellion, gyda 10 ohonynt wedi'u derbyn, ac ni chafodd y tri arall eu derbyn, ond gyda rhesymau a nodwyd gennym yn ein hymateb ysgrifenedig. Fe wnaethom gyhoeddi'r ymateb ysgrifenedig llawn i adroddiad y pwyllgor ar 4 Gorffennaf, ac yn gyntaf, gadewch imi ymdrin ag argymhellion 1, 2 a 9, sef y rhai na chawsant eu derbyn. Roedd argymhelliad 9 yn ymwneud â CNC yn rhoi diweddariad i'r pwyllgor ar gynnydd y gwaith o ddatblygu targedau bioamrywiaeth statudol. Nid yw wedi'i dderbyn am mai Llywodraeth Cymru yn hytrach na CNC sy'n gyfrifol am hyn, ac rydym wedi rhoi rhagor o fanylion yn yr ymateb ysgrifenedig ynglŷn â sut y byddwn yn bwrw ymlaen â hynny.

Roedd argymhellion 1 a 2 yn canolbwyntio ar gytundeb lefel gwasanaeth CNC. Fel yr eglurwyd, oherwydd bod y ffocws bellach ar gynllunio aml-flwyddyn, mae Llywodraeth Cymru wedi cytuno â CNC i roi'r gorau i broses y cytundeb lefel gwasanaeth. Felly, nid yw'r ddau argymhelliad cysylltiedig wedi eu derbyn, a Janet, fe gyfeirioch chi at y dystiolaeth a roddwyd gan Prys Davies, ei fod yn dweud bod hyn

'yn rhannol oherwydd pwysau ariannol'.

Aeth ymlaen i ddweud ei fod hefyd yn ymwneud â'r 

'gwaith y mae CNC eisiau ei wneud o ran ymwreiddio’r cynllun corfforaethol,'

y dywedodd y cadeirydd wrth y pwyllgor, pan ymddangosodd o'i flaen, ei bod yn foment seismig—y bu hir ddisgwyl amdani, fel y dywedodd pobl, ond moment seismig. Ac aiff Prys Davies yn ei flaen,

'datblygu’r dangosyddion strategol, edrych eto ar ei drefniadau fframwaith perfformiad a’i brosesau adrodd.'

Felly, byddem yn cytuno â hynny. Bydd CNC yn nodi'r lefel o adnoddau sydd eu hangen i'w gwneud hi'n bosibl cyflawni amcanion ei gynllun corfforaethol yn llwyddiannus, a bydd fy swyddogion yn profi'r dull hwn trwy gydol 2025 a 2026. Bydd CNC yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r pwyllgor am ddatblygiad y dangosyddion strategol a'r metrigau perfformiad yn ddiweddarach eleni, sy'n ymwneud ag argymhelliad 3 o adroddiad y pwyllgor, sydd wedi'i dderbyn, ac sy'n clymu hynny gyda'i gilydd yn ein rhesymeg.

Roedd rhan sylweddol o adroddiad y pwyllgor yn canolbwyntio, yn ddealladwy, ar sefyllfa ariannol CNC, rhywbeth a nodwyd gan lawer o'r Aelodau heddiw, ac sy'n ymwneud ag argymhellion 4 i 7, y mae pob un ohonynt wedi'u derbyn gennym. Nid oes amheuaeth fod sefyllfa gyllidebol CNC wedi bod ac yn parhau i fod yn heriol, ond bydd yr Aelodau'n ymwybodol nad ydym yn cael y drafodaeth hon mewn gwagle. Mae'n bwysau cyllidebol sy'n wynebu pob un o'n cyrff sector cyhoeddus, oherwydd y darlun economaidd ledled y DU—ac nid oes unrhyw sefydliadau, gan gynnwys CNC, wedi'u heithrio o'r sgyrsiau cyllidebol a'r penderfyniadau cyllidebol anodd iawn y mae'n rhaid eu gwneud.

Felly, fel y gwyddom, ym mis Gorffennaf, dechreuodd CNC y broses ymgynghori ffurfiol gyda'r undebau llafur mewn perthynas â'i raglen arfaethedig ar gyfer yr achos dros newid. Daeth hyn wedi'r adroddiad, ac yn y blaen, ond maent wedi dechrau arni. Mae'r rhaglen yn amlinellu sut y gellir ail-lunio CNC fel y gall weithredu o fewn y gyllideb sydd ar gael. Rhan allweddol o'r gwaith hwn yw canolbwyntio'r adnoddau hynny ar ei swyddogaethau statudol a rheoleiddiol—y rhai sy'n gysylltiedig â'r argyfwng natur a'r argyfwng hinsawdd. Mae'r gwasanaethau hanfodol hyn, sy'n hanfodol ar gyfer natur ac i bobl, yn cael eu diogelu, neu wedi eu diogelu i'r graddau y bo'n bosibl gwneud hynny. Mae CNC wedi cynnal asesiad manwl o'i weithgarwch cyfredol yn erbyn y blaenoriaethau—y rhai a nodwyd yn y strategaeth gorfforaethol—i asesu lle gellir lleihau capasiti i fynd i'r afael â bwlch cyllido sy'n fwlch cyllido real o £13 miliwn ar gyfer y flwyddyn ariannol 2025-26. 

Daeth ymgynghoriad ffurfiol CNC gyda'i undebau llafur i ben ar 13 Medi. Mae bellach yn adolygu'r adborth i benderfynu a oes angen unrhyw newidiadau, gan barhau i ymateb i'w heriau cyllidebol. Mae fy swyddogion yn parhau i weithio gyda CNC i ddeall effaith a goblygiadau ei gynnig, ac yn enwedig mewn perthynas â darparu'r gwasanaethau rheng flaen hyn a'u rhwymedigaethau cyfreithiol a statudol, y mae cymaint o Aelodau wedi dweud wrthyf amdanynt, 'Dyna lle mae'n rhaid canolbwyntio'. 

Wedi'i gynnwys yn ei achos dros newid mae'r cynnig i roi'r gorau i ddarparu gwasanaethau manwerthu ac arlwyo yn ei ganolfannau ymwelwyr. Mae hyn yn sicr yn rhywbeth sydd wedi cael llawer o sylw dros y misoedd diwethaf, gyda llawer o ddefnyddwyr lleol—rhywbeth a adleisiwyd yn y ddadl heddiw—yn mynegi pryderon ynghylch y perygl o gau'r canolfannau. O safbwynt CNC, maent wedi dweud yn glir—maent wedi ailadrodd—nad yw ei ganolfannau ymwelwyr yn cau ac y bydd y safleoedd yn aros ar agor ar gyfer yr holl weithgareddau a ddisgrifiwyd—cerdded, beicio, mannau chwarae, cyfleusterau parcio a thoiledau.

Ond maent yn ystyried llu o opsiynau posibl y maent wedi'u gwneud yn glir ar gyfer manwerthu ac arlwyo, gan gynnwys cyfleoedd ar gyfer busnesau lleol a gweithio mewn partneriaeth gyda grwpiau cymdeithasol a chymunedol er enghraifft—mae gan rai ohonynt ddiddordeb—a fydd mewn sefyllfa well i ddarparu'r gwasanaethau hyn i gadw'r gweithgareddau hynny i fynd. Hoffwn eu gweld yn cael eu cadw i fynd, heb amheuaeth. Ond unwaith eto, o ystyried y cyllidebau tynn sy'n cyfyngu ar wasanaethau cyhoeddus y mae ein sefydliadau cyhoeddus yn eu hwynebu yn gyffredinol, mae gwir angen—[Torri ar draws.] Un eiliad. Mae gwir angen i CNC ganolbwyntio ar y swyddogaethau statudol a rheoleiddiol craidd, a'u gwarchod. Sam, rwy'n ildio.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Ymyriad cyflym ar y pwynt ynghylch gweithio gyda grwpiau cymunedol, sefydliadau'r trydydd sector neu'r sector preifat sydd am ymgymryd â pheth o'r gwaith hwnnw, efallai. A fyddwch chi'n gallu ymrwymo i sicrhau, oherwydd yr amserlenni tynn sy'n bodoli ar hyn o bryd, na fydd y broses hon yn cael ei hoedi, fel nad ydym yn gweld sefyllfa lle bydd rhai pethau'n cau efallai, oherwydd yr amserlenni tynn, gyda bwlch tra bo'r broses gaffael yn digwydd—fel nad ydym yn gweld hynny'n digwydd, a'i fod yn bontio llyfn os oes angen? 

Rwy'n credu bod y pwynt hwnnw wedi dod drosodd yn glir gan lawer o sefydliadau allan yno sydd eisiau gweld pontio llyfn—os gallant lunio achosion i redeg y cyfleusterau hyn, ni fyddant eisiau bwlch yn y canol. Rwy'n credu bod hynny'n glir iawn i CNC, ac yn sicr mae fy swyddogion wedi bwydo hynny yn ôl hefyd, yn seiliedig ar rai o'r pryderon y tynnodd y cyhoedd ein sylw atynt. Felly, maent yn ymwybodol iawn o hynny, Sam, ond diolch am ei godi.

I droi at yr argymhellion sy'n weddill yn yr adroddiad—oherwydd rydym wedi ymdrin â llawer o bethau yn y ddadl yma heddiw ac mae rhai eiliadau'n weddill—maent yn canolbwyntio ar feysydd gwaith penodol, ac rydym wedi derbyn pob un ohonynt. O ran cadwraeth bioamrywiaeth, rydym yn edrych ar ffyrdd o gydlynu ein harian yn well ar hynny. O ran datblygu dull newydd o ymdrin â chyllid cynaliadwy ar gyfer adfer natur, yn seiliedig ar egwyddorion buddsoddi cynaliadwy cadarn, rydym yn gweithio ar hynny. Rwy'n edrych ymlaen at ddod gerbron y pwyllgor a siarad ychydig mwy am hynny, oherwydd nod yr egwyddorion hyn fyddai cynyddu ac arallgyfeirio'r cyllid sydd ar gael i fynd i'r afael â'r argyfyngau natur a'r pwysau sy'n arwain at golli bioamrywiaeth. Ac rwy'n credu ei fod yn gydnabyddiaeth, gyda llaw, na fydd gennym fyth ddigon o arian o boced y trethdalwr i gyflawni'r her sydd o'n blaenau'n llawn, felly mae angen inni edrych yn greadigol ar egwyddorion moesegol da iawn i allu dod â chyllid ychwanegol i mewn iddo. 

Lywydd, mae llygredd amaethyddol yn parhau i fod yn un o brif achosion llygredd yng Nghymru, felly mae'n rhaid inni weithio gyda phob sector. Rydym yn ymgysylltu ag amrywiaeth eang o randdeiliaid ynghylch mater cymhleth llygredd gan ffermwyr. Rydym yn darparu mwy o gyllid grant i gefnogi ffermwyr yn y maes hwn. Rydym yn addasu ein ffordd ymlaen gyda'r uwchgynadleddau afonydd hefyd er mwyn canolbwyntio'n iawn ar y canlyniadau yr hoffem eu gweld yn cael eu cyflawni. Ac mewn gwirionedd, cawsom y bumed o'r uwchgynadleddau hyn yn Sioe Frenhinol Cymru, wedi'i chyd-gadeirio gan y Prif Weinidog. Ac wrth gwrs, rydym yn cynnal yr adolygiad o reoliadau llygredd amaethyddol ar hyn o bryd gyda'r cadeirydd annibynnol newydd. 

Mae fy amser wedi dod i ben. A gaf i orffen drwy ddiolch i'r pwyllgor am ei waith craffu diwyd a'r Aelodau sydd wedi siarad heddiw? Bydd y pwyntiau wedi cael eu clywed, nid yn unig gennyf i a fy swyddogion, ond gan CNC, wrth iddynt fynd drwy broses anodd o weithio gyda'r undebau llafur, ac edrych ar yr achos dros newid y maent yn ei gyflwyno, gan gydnabod hanfodion lluosog yr hyn y maent yn ceisio ei wneud, ond gan ganolbwyntio ar y gofynion statudol a chyfreithiol sydd ganddynt i'n helpu i fynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur. Nid yw'n dasg hawdd, ond nid oes unrhyw dasg sy'n wynebu unrhyw un o'n cyrff cyhoeddus ar hyn o bryd yn hawdd. Diolch, Lywydd.

The Chair, Llyr Gruffydd, to reply to the debate.

Clearly, I'd like to thank everyone who's contributed to the debate this afternoon. I won't go through everything that's been said, but, clearly, there are consistent themes emerging, as the Conservative spokesperson said.

Mae CNC wedi bod ar lwybr anghynaladwy yn rhy hir: mae mwy a mwy o gyfrifoldebau'n cael eu taflu i'w cyfeiriad, llai a llai o adnoddau i gyflawni'r rheini. Roedd y cytundebau lefel gwasanaeth yn ffordd effeithiol o fynegi i'r Llywodraeth, i CNC, ac i'r cyhoedd yn ehangach, 'Dyma beth y mae'r Llywodraeth yn disgwyl i chi ei gyflawni am yr arian hwn'. Rwy'n credu bod symud oddi wrth hynny yn ein gadael mewn limbo, yn nhir neb, lle mae CNC yn ceisio mynd o un toriad i'r llall, gan benderfynu yn union beth yw eu blaenoriaethau yn erbyn faint yn union o arian sydd ganddynt. Felly, rwy'n credu ei bod yn anffodus nad ydym yn debygol o weld symud i'r cyfeiriad hwnnw'n fuan, ond fel y dywedaf, fel pwyllgor, byddwn yn ddiwyd wrth edrych ar ba fodelau bynnag a gaiff eu defnyddio i ariannu'r sefydliad.

As Delyth said, one clear output is the complex staffing issues faced by the organisation. We, as Members and as a committee, want to understand what the priorities of NRW are in moving forward, which will then provide a context to these redundancies—265 jobs that are being cut. So, what is to be protected, what will receive less resource, where will the emphasis be cut in terms of delivery of services? The sadness, it appears to me, is that I'm not sure if the staff themselves know what the broader plan is.

Some have been in touch with me, telling me, 'We don't know how we're going to fit in. They're saying that there'll be a possibility for you to apply for posts when this process runs its course, but I don't know but if I'm going to fit into the priorities, because I don't know what they are'. So, there's a question there that needs to be answered.

Of course, these are challenges faced across the public sector in Wales, and we were reminded that local authorities aren't unfamiliar with similar pressures. But there is a double impact then when the local authority cuts flood resources and NRW makes significant cuts too. It's a double blow and, therefore, the impact is so much worse.

But we've heard many examples of the practical impact of these cuts, be it access plans in the Wye valley or responding to flooding in the Valleys, the impact on the SSSIs, which aren't achieving the levels that they should be achieving, and also the impact on outdoor activity. The solution in Coed y Brenin and in other areas, of course, is for NRW to commit not to close those services until alternative arrangements are in place. I'm sure that would mitigate some of our concerns.

NRW has a remit and duties that are very different to its predecessor bodies, and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and other legislation has meant that the role that NRW plays is one that's difficult to compare to the roles of those predecessor bodies. But the question I would like to ask is: given that these cuts are happening, what is the cross-cutting role and remit? What will be the role following these cuts, and to what extent is the Government driving that vision, rather than leaving it for the board of NRW to prioritise what they feel is necessary?

I think I'm right in saying that NRW manages around 7 per cent of the surface area of Wales, so in that regard, the influence of the organisation is so far-reaching. And not just in an environmental context, but also economically, socially, culturally, educationally, in terms of public health, and so on and so forth.

A number of messages have been conveyed by Members in this debate this afternoon. The committee sent a clear message on ensuring that NRW is in a position to act and to deliver its functions effectively, and I very much hope that the Cabinet Secretary, the Government and the board of NRW are listening very carefully this afternoon.

The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed.

Item 7 is next, that's the Welsh Conservatives debate on ophthalmology services. Sam Rowlands is moving the motion.

Diolch, Lywydd. Mae'n bleser agor y ddadl hon ar ran y Ceidwadwyr Cymreig. Rwy'n gwneud y cynnig yn enw Darren Millar ar y papur trefn.

'Ton fawr o ddallineb'—dyna rybudd llwm gan feddyg blaenllaw am gyflwr gofal llygaid yma yng Nghymru. A gadewch inni beidio ag anghofio, daw hynny ar ôl 25 mlynedd o Lywodraeth Lafur yng Nghymru. Ar hyn o bryd, mae dros 80,000 o bobl yng Nghymru yn wynebu'r risg uchaf o golli golwg na ellir ei wrthdroi, a gofal llygaid yw'r rheswm pam y mae un o bob wyth claf ar restr aros GIG Cymru. 

Mae nifer y cleifion offthalmoleg sy'n aros y tu hwnt i'w dyddiad targed wedi mwy na dyblu yn ystod y pum mlynedd diwethaf, ac yn ystod y degawd diwethaf, mae atgyfeiriadau at wasanaethau offthalmig wedi cynyddu dros 50 y cant. Ond nid yw'r gweithlu, wrth gwrs, wedi gweld cynnydd cyfatebol, gan roi straen aruthrol ar wasanaethau iechyd ac ar y bobl sy'n gweithio mor galed ar y rheng flaen.

Amcangyfrifir bod gan 69,000 o bobl yng Nghymru ryw fath o retinopathi diabetig, gydag offthalmolegydd ymgynghorol yn Abertawe'n dweud,

'Rydym yn llenwi clinigau yn gyflymach nag y gallwn eu staffio'.

Dywedodd yr RNIB fod disgwyl i'r galw am wasanaethau gofal llygaid godi cymaint â 40 y cant dros yr 20 mlynedd nesaf, gan roi mwy fyth o bwysau ar wasanaeth sydd eisoes yn gwegian o dan straen aruthrol rhestrau aros hir a seilwaith hen ffasiwn.

Aelodau, mae'r niferoedd yn syfrdanol, ond yr hyn sy'n drasig yw'r straeon personol y mae pawb ohonom, rwy'n siŵr, yn clywed amdanynt yn ein mewnflwch a thrwy alwadau ffôn. Yn rhy aml, gall trafodaethau yn y lle hwn deimlo'n ddamcaniaethol, ymhell o realiti bywydau pobl, ond gadewch inni beidio ag anghofio mai penderfyniadau Gweinidogion yn y lle hwn sy'n cael effaith lem ar y bobl y cawn ein hethol i'w cynrychioli. 

Fe wnaeth unigolyn gysylltu â mi yr wythnos hon yn dweud eu bod ar restr aros am lawdriniaeth gataract mewn ysbyty yng ngogledd Cymru. Cawsant wybod bod amser aros o ddwy flynedd a hanner am y llawdriniaeth. Gall y ddwy flynedd a hanner honno gael effaith enfawr ar fywyd rhywun. Mae'n eu newid, nid yn unig dros y ddwy flynedd a hanner honno, ond am byth; mae'n golygu y gallant fynd yn ddall pan nad oes raid i hynny ddigwydd, gallant golli eu golwg.

Ond mae'n ymwneud â mwy na'r golwg yn unig. Mewn cymaint o amgylchiadau, yn anffodus, fe wyddom fod diffyg gweithredu ar golli golwg graddol y gellir ei drin yn rhwydd iawn yn cael effaith enfawr ar rannau pwysig eraill o'n bywydau. Os na chaiff y pethau hyn eu trin yn gyflym, gall fod effaith sylweddol ar iechyd meddwl y rhai sy'n dioddef, a'u teuluoedd wrth gwrs, a risg o fwy o unigrwydd wrth i bobl ei chael hi'n anos mynd i fannau y gallent fynd iddynt yn y gorffennol. Rydym yn ymwybodol o'r effeithiau ar iechyd corfforol drwy gynnydd mewn cwympiadau pan na chaiff llygaid pobl sylw iawn, ac wrth gwrs, mae yna effaith economaidd i'r rhai nad ydynt yn gallu parhau i weithio. Mae'n dangos pa mor bwysig yw ffocws ar ofal iechyd llygaid priodol.

O fewn hyn oll, gadewch inni beidio ag anghofio bod modd trin colli golwg yn aml iawn, ond bod pobl yn colli eu golwg oherwydd eu bod yn aros yn rhy hir ar y rhestrau hyn, sy'n gyfrifoldeb i Weinidogion Llafur yn y lle hwn yn y pen draw. Heb unrhyw amheuaeth, mae'r sefyllfa hon ar bwynt argyfwng. Ond nid wyf wedi fy argyhoeddi bod y Blaid Lafur yma yng Nghymru yn deall pwysigrwydd yr argyfwng a wynebwn yma heddiw. 

Darllenwn mewn cyfweliad yn y Western Mail heddiw fod cwestiwn penodol i Ysgrifennydd y Cabinet wedi gofyn, os oedd claf yn Abertawe yn aros am lawdriniaeth cataract, pam na ddylid caniatáu iddynt gael y llawdriniaeth honno yn swydd Amwythig, lle byddent yn cael eu gweld fisoedd, neu, gadewch inni fod yn onest, flynyddoedd hyd yn oed, yn gyflymach. Ac am ryw reswm, ni chafodd y cwestiwn ymateb cadarnhaol iawn gan Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n ymddangos bod yna gefnu ar ymrwymiad a glywsom gwta wythnos yn ôl am weithio'n agosach yn drawsffiniol â chydweithwyr yn Lloegr, yn hytrach na bod croeso i'r cymorth trawsffiniol y gwyddom ei fod mor bwysig. Mae'n ymddangos yn wallgof i mi. Ni allaf ei ddeall. Pam na fyddem eisiau i bobl yng Nghymru gael eu gweld yn gyflymach os yw'r cyfle yno i wneud hynny?

Mae'n ymwneud â mwy na chysylltiadau trawsffiniol rhwng Cymru a Lloegr yn unig; collir cyfleoedd i weithio gyda sectorau eraill, boed yn elusennau, y sector preifat, neu eraill sy'n gweithio ar y rheng flaen.

Yn ddiweddar, ymwelais â Specsavers yng ngogledd Cymru, ym Mrychdyn, sy'n gweithio i drin pobl â phroblemau llygaid. Ac ar lefel genedlaethol, maent am allu darparu cymorth, drwy hyfforddi a datblygu optometryddion, fel y maent wedi'i wneud mewn rhannau eraill o'r DU. Gall sefydliadau o'r fath helpu i dynnu'r straen oddi ar y GIG, a sicrhau bod pobl yn cael eu gweld cyn gynted â phosibl yn lle aros, yn llythrennol, am flynyddoedd. Treuliais amser gyda'r RNIB yn Llandudno dros doriad yr haf. Cefais y fraint o gerdded o gwmpas y dref gyda chynrychiolydd o'r RNIB yn gwisgo set o gogls a oedd yn fy ngalluogi i weld pethau fel y maent hwy'n gweld pethau o gwmpas y dref. Fe wnaeth fy helpu i ddeall eu profiad. Ac maent yn ysu am chwarae rhan bwysig yn cynorthwyo i atal pobl rhag colli eu golwg.

Felly, yn fyr, yn fy marn i, mae angen i agwedd y Blaid Lafur newid, i groesawu dewis cleifion a chefnogi eraill. Felly, galwn ar Lywodraeth Cymru i fabwysiadu mesurau i fynd i'r afael â'r problemau dwys sy'n effeithio ar ofal iechyd llygaid yng Nghymru. Ac i ddechrau, dylai Llywodraeth Cymru dderbyn argymhellion y strategaeth glinigol genedlaethol ar gyfer offthalmoleg a gwneud y buddsoddiad sydd ei angen er mwyn atal gwasanaethau gofal llygaid ledled Cymru rhag chwalu'n llwyr.

Rydym hefyd yn galw ar Weinidogion yma i osod targedau a therfynau amser ar gyfer gwella ôl-groniadau rhestrau aros, ac i gyhoeddi amserlen ar gyfer datblygu a chyflwyno system electronig ar gyfer cofnodi ac atgyfeirio cleifion mewn gwasanaeth iechyd gwirioneddol fodern. Ac rydym o'r farn y gellir gwneud hyn trwy weithio ar draws sectorau a thrwy weithio ar draws Llywodraethau, gan roi dewis i bobl er mwyn sicrhau nad yw pobl yng Nghymru yn dioddef yn ddiangen ar restrau aros. Heb amheuaeth, mae'n waith mawr. Ond mae'n rhaid iddo ddechrau yn rhywle, ac mae'n rhaid iddo ddechrau nawr. Byddai unrhyw beth llai yn parhau'r cam a wneir â phobl Cymru yn ddiangen ac yn drist. Rwy'n annog yr holl Aelodau i gefnogi ein cynnig. Diolch yn fawr iawn.

I have selected the two amendments to the motion, and I call on the Cabinet Secretary to formally move amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.

Formally.

Moved. Mabon ap Gwynfor.

Thank you, Llywydd, and I thank Sam Rowlands for bringing forward this timely debate, and we will be supporting it. Because as the wording of the motion suggests, ophthalmology services are on the brink, and there is no time to lose in order to rectify the situation. Indeed, the fact that the former president of the Royal College of Ophthalmologists Wales Committee has described the new national strategy as

'y cyfle olaf sydd gennym i gynllunio dyfodol hyfyw ar gyfer gofal llygaid yng Nghymru',

and that the current president has warned that there is a

 'ton fawr o ddallineb'

facing us underlines this urgency. And when looking at the state of eye care in our health service, then there is no surprise at all that they have come to this conclusion. Around one in every eight people who are on a waiting list are there because of ophthalmology needs. This is, therefore, the speciality with the most intense pressure within the health service. As a result, less than half of the patients at the highest risk of going blind are receiving their treatment within the extended target date. 

The situation is particularly fragile in the Betsi Cadwaladr Health Board area, where only 44 per cent of these patients are receiving their treatment within this extended period. The waiting list of 42,809 is higher than in any other place in Wales. And I see that in my casework and my inbox on a weekly basis. And as the RNIB's research clearly shows, the pressure on ophthalmology services will only increase over the coming decades, with an increase in cases of glaucoma, macular degeneration and cataracts an inevitable result of the fact that our population is ageing.

But as is common across many parts of the health sector, the same old pernicious paradox is undermining our preparedness for the challenges ahead, namely that while the demand on health services continues to increase, the capacity of the workforce is shrinking, which is evident in terms of staff numbers and the lack of action on the all-Wales digital referral systems.

Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am dderbyn ymyriad. Fel y gwyddoch, mae Uned Llygaid Stanley wedi ei leoli yn Ysbyty Abergele, yn fy etholaeth i. Mae'r ysbyty hwnnw'n mynd i gael cyfle i ehangu ei gapasiti o wasanaethau yn y dyfodol, gan fod llawer o'r gweithgarwch orthopedig yno yn cael ei drosglwyddo i ysbyty Llandudno ar hyn o bryd. A wnewch chi ymuno â mi i annog Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i helpu i glirio ei ôl-groniad trwy fuddsoddi yn Uned Llygaid Stanley i sicrhau bod ganddi gapasiti i ddarparu'r llawdriniaethau ychwanegol y mae pobl eu hangen mor daer? Ac a wnewch chi hefyd ymuno â mi i annog y GIG yn ehangach i ddefnyddio ei adnoddau'n fwy effeithlon trwy ei annog i wneud y ddwy lygad ar yr un pryd, os oes angen llawdriniaethau cataract ar bobl, yn hytrach na mewn apwyntiadau ar wahân, sydd i'w weld yn nonsens i mi?

The Member for Clwyd West makes a very important point. Stanley hospital does provide excellent services, and of course I would agree with the need to expand that provision and ensure that more is done. There is a broader question there in terms of health provision and the lack of investment in the infrastructure that we have in Wales in terms of services. So, I do support those comments.

It's also worth remembering that effective and prompt eye treatment is key for the preventive agenda, especially in the early detection of other health conditions, such as diabetes. 

What is particularly disappointing about all of this, of course, is the fact that Wales was the first country in the UK to develop specific targets for the highest category of blindness risk, and as we mentioned during our debate last week, we as a party are still encouraging clear targets as a basis for effective governance. Once again, however, we must face the reality of the Government not being able to marry their good intentions with positive results.

It is therefore essential that this new national strategy represents a turning point in the Government's efforts to address the significant threat to ophthalmology provision in Wales. In this regard, we encourage the Government to act on any recommendations regarding clear targets and benchmarks, and the provision of resources that are proportionate to the needs of patients and staff, in accordance with the point made by Darren Millar.

As around two out of every three people in Wales who suffer from sight loss are women, and that women, particularly those from less privileged backgrounds, are more likely to face barriers when seeking treatment, we are also calling for appropriate emphasis in the action plan to address this, which is a reflection of the wider gender inequalities in our health system, which Delyth Jewell spoke of earlier. This should go hand in hand with the broader work of improving the state of the workforce, and we would be grateful for an update in the Minister's response regarding the Health Education and Improvement Wales plan to increase CPD opportunities for staff in this area.

The First Minister has consistently stated over the last few weeks her intention to lead a Government that has a relentless focus on delivery. So, prove that that ambition is more than just words by supporting this motion. Thank you.

Yr hyn sy'n fy nharo i yng nghynnig y Ceidwadwyr Cymreig heddiw yw'r nifer enfawr o bobl sydd mewn perygl o golli eu golwg a faint o bobl sy'n aros y tu hwnt i'r targed a faint ohonynt sy'n aros y tu hwnt i'r dyddiad targed am apwyntiad. Ac mae'r ffigurau a nodir yn ein cynnig heddiw ac a nodwyd gan Sam Rowlands yn ei sylwadau agoriadol yn eithaf brawychus yn fy marn i. Yr hyn sydd hefyd yn fy nharo, fel y nodwyd yn ein cynnig hefyd, yw y disgwylir i'r galw cynyddol fod 40 y cant yn uwch dros y ddwy flynedd nesaf. Nawr, oni ddylai hynny ganu larymau i'r Llywodraeth fod angen iddynt fod o ddifrif ynghylch y mater hwn ac y dylai fod yn brif flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru?

Nawr, fe wyddom mai gennym ni yma o dan y Llywodraeth hon y mae'r amseroedd aros hiraf yn y DU, ond mae ein cynnig yn nodi heddiw fod y cynnydd mwyaf yn nifer y llwybrau cleifion sy'n aros dros flwyddyn i'w weld mewn offthalmoleg mewn gwirionedd, a hynny ar adeg pan fo'r gweithlu yn y maes penodol hwn wedi gweld gostyngiad o 2 y cant yn ei weithlu, ochr yn ochr â chynnydd o 50 y cant yn nifer yr atgyfeiriadau dros y degawd diwethaf. Nawr, Ysgrifennydd y Cabinet—rwy'n gwybod ei fod yn newydd i'w swydd—efallai y gall godi i ddweud wrthym fod gan y Llywodraeth gynllun a'u bod wedi ymrwymo i leihau rhestrau aros, ond y peth trist yw ein bod wedi clywed hyn o'r blaen gan Weinidogion iechyd yn y gorffennol. Yn 2001 lansiwyd y system electronig ar gyfer cofnodi ac atgyfeirio cleifion, ond credwch neu beidio, mae'n dal i fod heb ei rhoi ar waith yng Nghymru. Nawr, mae'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn cyhoeddi adroddiad monitro tymhorol, ac mae'r adroddiad hwnnw'n olrhain amseroedd aros yn erbyn targedau Llywodraeth Cymru ei hun—dogfen wirioneddol werthfawr ac un sydd ar gael i'r cyhoedd hefyd. Nawr, mae'r adroddiad diweddaraf a gynhaliwyd yn yr haf yn dangos i ni mai mewn offthalmoleg y gwelwyd y cynnydd mwyaf dros y chwe mis diwethaf yn nifer y llwybrau cleifion a oedd yn aros dros 53 wythnos. Dyna lle mae'r nifer fwyaf o lwybrau cleifion yn aros, a hefyd y nifer fwyaf o lwybrau cleifion sy'n aros dros 53 wythnos.

Nawr, mae'r adroddiad monitro yn mynd rhagddo i roi peth sylwebaeth hefyd. Mae'n dweud bod Llywodraeth Cymru wedi ceisio cyflwyno rhai mesurau, ochr yn ochr â byrddau iechyd, i fynd i'r afael â'r amseroedd aros hir mewn offthalmoleg, fel y mesurau gofal llygaid a gyflwynwyd yn 2019, lle dynodir ffactor risg i iechyd cleifion er mwyn blaenoriaethu'r rhai sydd â'r risg fwyaf o golli golwg na ellir ei wrthdroi. Ond mae'r adroddiad hefyd yn nodi bod llai na hanner—48.6 y cant mewn gwirionedd—y cleifion risg uchel yn cael eu gweld o fewn eu dyddiad targed diogel yn glinigol, sy'n dangos bod angen gweithredu gwell a gwella ymwybyddiaeth. Felly, nid wyf yn credu bod hynny'n ddigon da o gwbl. Nawr, pan fydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymateb i'r ddadl heddiw, hoffwn iddo roi sylw i'r broblem adnoddau—yr adnoddau sy'n cael eu dyrannu i fynd i'r afael â'r prinder—a hefyd pa mor effeithiol yn ei farn ef y mae'r clinigau cymunedol wedi bod yn lleihau amseroedd aros ac yn darparu gofal cyflym ac effeithiol.

Roeddwn yn falch fod Sam Rowlands wedi sôn am yr agweddau trawsffiniol; mae'n arbennig o bwysig yn fy etholaeth i. Ond rwy'n gwybod fy hun fod yna gapasiti yn swydd Amwythig. Mae yna gapasiti yno, ond ni ellir ei ddefnyddio. Pam? Oherwydd nad yw GIG Cymru yn barod i dalu am y gwasanaethau hynny. Fel Ceidwadwyr Cymreig, rydym am weld Llywodraeth Cymru yn derbyn argymhellion y strategaeth glinigol genedlaethol ar gyfer offthalmoleg ac yn ymrwymo i wneud y buddsoddiad angenrheidiol i atal y gwasanaethau gofal llygaid ledled Cymru rhag chwalu'n llwyr. Ond hefyd rwy'n credu mai'r hyn sy'n siomedig iawn yw bod y Llywodraeth wedi dileu ein cynnig cyfan heddiw. Mae'r cynnig hwnnw'n nodi sefyllfa ffeithiol ac yna'n mynd i'r afael â'r hyn sydd angen i'r Llywodraeth ei wneud, ac mae'n siomedig nad oedd y Llywodraeth yn gallu cefnogi ein cynnig fel yr oedd.

Mae ein llygaid a'n golwg yn werthfawr. Mae triniaeth frys ar gyfer cymaint o gyflyrau llygaid yn hanfodol, gan gynnwys glawcoma, retinopathi diabetig a dirywiad macwlaidd gwlyb sy'n gysylltiedig ag oedran. Fodd bynnag, gall cyflyrau llygaid nad ydynt yn rhai brys, fel cataractau, os na chânt eu trin, gael effaith sylweddol ar fywyd unigolyn, ar eu gallu i wneud eu gwaith ac aros yn annibynnol os na chânt sylw mewn modd amserol. Er bod amseroedd aros am lawdriniaeth yn lleihau, fel y dywed gwelliant Llywodraeth Cymru, nid ydynt lle mae pawb eisiau iddynt fod.

Cafwyd gwelliannau meddygol enfawr mewn gwasanaethau offthalmig ac optometreg, ond mae angen ateb cynaliadwy os yw'r galw am wasanaethau llygaid yn mynd i gael ei fodloni yn y dyfodol, ac mae'n mynd i gynyddu gyda phoblogaeth sy'n heneiddio. Arferwn weithio mewn adran offthalmig gryn dipyn o flynyddoedd yn ôl bellach, pan gâi cataractau eu tynnu dan anesthetig cyffredinol a gallech ddisgwyl bod yn glaf mewnol am tua 10 diwrnod. Nawr, fe wneir y llawdriniaeth dan anesthetig lleol, mae'n cymryd tua 30 munud, ac rydych chi'n ôl adref yn ddiweddarach y diwrnod hwnnw. Mae gofal llygaid wedi esblygu, ac mae'n rhaid iddo barhau i esblygu. Un maes lle mae hyn wedi digwydd yw mewn gofal sylfaenol, lle mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi cyllid sylweddol mewn gwasanaethau optometreg. Mae hyn wedi galluogi byrddau iechyd i sicrhau bod cleifion yn cael eu gweld ar yr adeg iawn, gan yr unigolyn iawn ac yn y lle iawn, boed yn wasanaeth eilaidd arbenigol neu mewn lleoliad gofal sylfaenol. 

Yn hanesyddol, dim ond optometryddion a arferai wneud profion llygaid ac asesiadau lensys cyffwrdd. Nawr, maent yn darparu nifer o driniaethau a gwasanaethau, gan ryddhau lle mewn gofal arbenigol, ac mae ganddynt lawer mwy o gyfrifoldeb clinigol. Mae'r gweithlu proffesiynol wedi sicrhau eu bod wedi uwchsgilio, ac yn cyflawni cymwysterau uwch. Mae'r gwaith o drawsnewid y ddarpariaeth o wasanaethau mewn gofal llygaid wedi digwydd yn gyflym, a rhaid iddo barhau i wneud hynny yn y dyfodol. Rwy'n falch fod Ysgrifennydd newydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol wrthi'n ystyried strategaeth glinigol genedlaethol.

Mae technoleg ddigidol yn chwarae rhan bwysig iawn hefyd, ac rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod offthalmoleg yn arfer bod ar ei hôl hi, ac mae buddsoddiad yn hanfodol yn y maes hwn er mwyn gwneud cynnydd a'i gynnal. Yn bwysig, Cymru yw'r unig wlad yn y DU sydd â gwasanaeth golwg gwan. Gwasanaeth yw hwn sy'n darparu cyngor, cefnogaeth a chymhorthion i helpu pobl i gadw'n annibynnol a chynnal ansawdd bywyd. Mae'r holl ddiwygiadau hyn ac ehangu gwahanol wasanaethau llygaid yn bwysig a rhaid i ddiwygio llwybrau a lleihau amseroedd aros barhau i fod yn flaenoriaeth i'n byrddau iechyd. Diolch.

Mae'r ddadl hon wedi tynnu sylw at nifer o ystadegau a ffigurau am effaith peidio â thrin gofal llygaid ledled Cymru, ond rwyf am fynd ar drywydd ychydig yn wahanol y prynhawn yma. Rwyf am siarad am wasanaeth a fydd o dan bwysau aruthrol os na lwyddwn i reoli hyn, sef ein cŵn tywys ledled Cymru. Os na chaiff pobl sy'n dioddef o golli golwg driniaeth amserol, neu os yw pobl yn colli eu golwg, rydym i gyd yn gwybod bod angen ci tywys arnynt i fyw eu bywydau o ddydd i ddydd, ac nid wyf yn credu ein bod yn siarad digon am hynny yn y Siambr. Rydym yn siarad llawer am ystadegau a'r bobl sydd angen yr help, ond os na lwyddwn i ddatrys hyn, bydd llawer o bwysau i gael mwy o gŵn tywys i mewn i'r wlad. Nododd arolwg diweddar fod 2 filiwn o bobl ar draws y Deyrnas Unedig wedi colli eu golwg, a chyda'r ffigurau hyn, mae llawer o'r bobl hynny'n dibynnu, fel y dywedais, ar gŵn tywys i fyw eu bywydau bob dydd yn ddiogel. Mae rôl y cŵn hyn yn ymestyn ymhell y tu hwnt i'r hyn y mae pobl yn ei feddwl. Maent yn gwella ansawdd bywyd pobl, maent yn meithrin ymdeimlad o ryddid yn yr unigolion hynny, ac maent yn eu galluogi i ymgysylltu â chymdeithas, rhywbeth y credaf y dylem i gyd ei hyrwyddo yn y Siambr hon.

Un o'r ystadegau mwyaf trawiadol yw bod perchnogion cŵn tywys 80 y cant yn fwy tebygol o adael eu cartrefi ar gyfer gweithgareddau cymdeithasol o'i gymharu â phobl heb gi tywys. Mae'r cynnydd hwn mewn rhyngweithiad cymdeithasol yn allweddol. Mae'n brwydro yn erbyn unigrwydd, sydd hefyd yn costio arian i'r Llywodraeth, ac mae hefyd yn hybu iechyd meddwl a llesiant ac mae hynny'n bwysig tu hwnt ar adeg yng Nghymru pan fo llawer o bobl yn teimlo'n ynysig ac yn dioddef o unigrwydd a phroblemau gyda'u hiechyd meddwl. Mae angen inni sicrhau bod pawb ar draws y gymdeithas, hyd yn oed os ydynt yn colli eu golwg, yn gallu mynd allan o'u cartrefi ac ymgysylltu â'r gymdeithas. Dychmygwch y gwahaniaeth y gall ci tywys ffyddlon ei wneud, gan ganiatáu i rywun gerdded yn hyderus i mewn i gaffi, mynychu cyngerdd, neu fwynhau cerdded o amgylch y parc.

Yng Nghymru, mae Cŵn Tywys Cymru wedi bod yn allweddol yn y gwaith o ddarparu'r gwasanaethau hyn. Ar hyn o bryd maent yn cefnogi nifer enfawr o bartneriaethau cŵn tywys ledled y wlad ac mae'r nifer yn cynyddu'n gyson, gan adlewyrchu'r cynnydd yn y galw am gymorth gan bobl ag amhariad ar eu golwg. A'r hyn a ddywedwn yn y ddadl hon yw bod angen inni fynd i'r afael â'r gwasanaethau hyn i sicrhau nad ydynt yn rhoi mwy o bwysau ar Cŵn Tywys Cymru. Bob blwyddyn mae'r elusen yn hyfforddi tua 20 o gŵn tywys newydd, gan sicrhau y gall mwy o unigolion elwa o'r gwasanaeth amhrisiadwy hwn. Caiff cŵn tywys eu hyfforddi i lywio amrywiaeth o amgylcheddau, o strydoedd dinesig prysur yma yng Nghaerdydd i drafnidiaeth gyhoeddus, lle bo'n bodoli. Ac maent hefyd yn dysgu osgoi rhwystrau a helpu eu perchnogion i wneud penderfyniadau diogel. Mae'r hyfforddiant hwn nid yn unig yn eu paratoi ar gyfer heriau'r byd y tu allan ond yn meithrin hyder yn eu defnyddwyr, ac mae'r ystadegau'n dangos bod 93 y cant o ddefnyddwyr cŵn tywys yn dweud eu bod yn teimlo'n fwy diogel wrth fynd allan gyda'u cŵn. Mae'n hanfodol ein bod yn parhau i gefnogi gwaith Cŵn Tywys Cymru a sefydliadau tebyg. Maent yn dibynnu'n fawr ar roddion a gwirfoddolwyr i gyflawni'r genhadaeth bwysig y maent yn ei chyflawni. Mae pob cyfraniad, ni waeth pa mor fach, yn helpu i hyfforddi ci tywys a chefnogi'r rhai sydd eu hangen fwyaf. Felly, hoffwn annog pawb heddiw i gefnogi'r cynnig hwn a gyflwynwyd gennym, oherwydd, os na wnawn hynny a bod iechyd llygaid poblogaeth Cymru'n gwaethygu, bydd angen llawer iawn mwy o gefnogaeth ar elusennau fel Cŵn Tywys Cymru i helpu pobl fregus ledled Cymru sydd angen ci i allu byw eu bywydau bob dydd.

Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon heno ar bwnc pwysig iawn sy'n cael ei godi'n fwyfwy mynych gan etholwyr. Yn gyntaf, hoffwn ei gwneud yn glir fod fy etholwyr wedi cael triniaeth offthalmoleg ardderchog, ac nid wyf wedi cael unrhyw gwynion ynglŷn â'u triniaeth glinigol, ond mae'r amseroedd aros hirfaith yn arwain at ganlyniadau dinistriol, ac mae angen mynd i'r afael â nhw ar frys. Mae rhai o'r tystiolaethau personol a glywais gan etholwyr sy'n aros am driniaethau offthalmoleg wedi peri gofid mawr, ac yng ngogledd Cymru, Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr sydd â'r amseroedd aros gwaethaf o bell ffordd yng Nghymru ar gyfer gwasanaethau offthalmoleg, gyda bron i 43,000 o bobl wedi eu hasesu fel rhai â ffactor risg iechyd R1 wrth aros am apwyntiad. Mae hynny'n golygu bod dros chwarter yr holl bobl yng Nghymru sydd ar y rhestr aros mewn bwrdd iechyd sy'n gwasanaethu dim ond 22 y cant o boblogaeth Cymru. Fel y soniodd fy nghyd-Aelod Darren Millar, uned llygaid Stanley yn Abergele—. Ac yn gyffredinol, mae pobl o fy etholaeth i'n cael eu cyfeirio at yr ysbyty hwnnw, sy'n darparu tua 40,000 o apwyntiadau bob blwyddyn, ond mae angen buddsoddiad ar frys ar yr ysbyty i gynyddu capasiti. Cyfarfûm ag etholwyr a gafodd eu hatgyfeirio at glinig llygaid Ysbyty Abergele gan eu hoptegydd lleol a chael clywed bod yn rhaid iddynt aros dros ddwy flynedd am driniaeth. Mae nifer anghymesur o boblogaeth cleifion offthalmoleg sir Ddinbych a Chonwy yn oedrannus, ac yn aml yn gorfod ysgwyddo cyfrifoldebau gofalu am eu partner. Felly, mewn gwlad ddatblygedig, mae'n annerbyniol fod menyw oedrannus ac unig ofalwr ei phartner sydd â salwch angheuol yn gorfod dioddef dros ddwy flynedd o ddiflastod byw gyda chataractau cyn iddi gael triniaeth. Mae'n sarhad ar urddas dynol, a rhaid i'r Llywodraeth fynd i'r afael â hyn fel blaenoriaeth.

Mae cleifion offthalmoleg oedrannus hefyd yn cael eu hatgyfeirio'n rheolaidd at glinigau y tu allan i ogledd Cymru, ac nid yw hwnnw'n ateb derbyniol na chynaliadwy i'r mwyafrif o gleifion sy'n oedrannus ac sy'n gweld teithio'n heriol. Mae angen buddsoddiad digonol, a chapasiti felly, yn eu hardal.

Agwedd arall ar iechyd llygaid sy'n ychwanegu at bwysigrwydd triniaeth gyflym yw bod llawer o gyflyrau sy'n effeithio ar y llygaid yn ddirywiol ac yn parhau i waethygu os na chânt eu trin. Rwyf wedi siarad â llawer o etholwyr sy'n byw gyda dirywiad macwlaidd ac sy'n colli eu golwg yn raddol wrth aros ar restr aros. Mae'r RNIB wedi tynnu sylw at y ffaith bod dros 80,000 yng Nghymru â'r risg uchaf o golli golwg na ellir ei wrthdroi am eu bod yn aros yn rhy hir am apwyntiadau. Rwy'n credu y gallwn i gyd ddeall pa mor frawychus yw'r posibilrwydd o golli ein golwg, ac rwy'n meddwl bod angen i ni—wel, Llywodraeth Cymru—gael rhywfaint o gydymdeimlad ag unigolion sy'n wynebu'r realiti hwnnw.

Mae'r galw am wasanaethau offthalmoleg yn cynyddu hefyd, gyda chynnydd o 40 y cant yn y galw dros yr 20 mlynedd nesaf. Eto i gyd, nid ydym wedi gweld unrhyw gynlluniau'n cael eu cyflwyno gan Lywodraeth Cymru i baratoi ar gyfer y galw hwn. Mae nifer y cleifion offthalmoleg sy'n aros y tu hwnt i'w dyddiad targed wedi mwy na dyblu yn ystod y pum mlynedd diwethaf, ac nid oes fawr o arwydd ein bod yn symud i'r cyfeiriad cywir. Fel y dywedodd cyn-lywydd Coleg Brenhinol yr Offthalmolegwyr yng Nghymru, rydym yn wynebu 'ton fawr o ddallineb' ledled y wlad gyfan os na chaiff y ddarpariaeth ei gwella ac os na chaiff amseroedd aros eu lleihau. Rhaid i Lywodraeth Cymru werthuso ei blaenoriaethau a chydnabod brys y sefyllfa a gweithredu cynllun i leihau amseroedd aros yn gyflym a buddsoddi mewn gwasanaethau ledled Cymru i gynyddu capasiti yn unol â'r galw. Diolch yn fawr iawn.

I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Care, Jeremy Miles.

Thank you, Dirprwy Lywydd. I welcome the opportunity to respond to this debate and to explain how we're working with the health service to reduce waiting times and to enhance access to eye care in the community and in our hospitals. I also look forward to hearing Julie Morgan's short debate later this afternoon. It will be a further opportunity to discuss how public services support blind and partially sighted people to live full lives in a world that is designed for sighted people.

Under the health service the majority of people will be seen by primary care services. If they need eye care, an optometrist will see them. The health service provides eye care in a timely manner and of a high quality to people throughout Wales. Some will need further treatment in hospital. I want to emphasise from the outset that, although progress has been made to reduce long waiting times for eye care, there is still work to be done in order to deal with the backlog that built up during the pandemic. Between 2023 and 2024, the demand for specialist eye care services in hospitals has increased by around 13 per cent, and that is mainly as a result of the long-term impacts of the pandemic.

Although those services are operational again at the same level as they were before the pandemic, there is a backlog of people who have waited too long, and the increasing waiting list for eye services in hospital reflects the general health of the population. The number of people waiting longer than two years has, however, reduced by 44 per cent since the high-water mark in March 2022. But, for too many people who are referred to hospital, the waiting times are still too long. We must go further and quicker.

In 2019, as we heard during the debate, Wales was the first nation in the UK to introduce new targets for hospital-based eye care to prioritise those facing the greatest risk of sight loss.

Ni yw'r unig wlad yn y DU sydd â'r targed hwn hyd yn oed. Mae'n fesur clinigol, sy'n hanfodol i'r nifer fawr o bobl sydd angen gofal dilynol amserol. Mae'n galluogi'r GIG i nodi cleifion newydd a chleifion dilynol a blaenoriaethu'r rhai sydd fwyaf mewn perygl o golli eu golwg. Rydym wedi gwneud hyn ar adeg pan fo nifer yr atgyfeiriadau newydd ar gyfer triniaeth wedi cynyddu'n sylweddol yng nghanol yr hinsawdd ariannol anoddaf ers dechrau datganoli, wrth inni barhau i weld tonnau rheolaidd o heintiau COVID.

Er ein bod yn cydnabod nad yw'r ffigurau perfformiad diweddaraf i Gymru yn agos at ble y byddem yn dymuno iddynt fod, rydym yn gweld gwelliannau mewn byrddau iechyd sydd wedi cyflwyno'r llwybrau optometreg newydd yn rhagweithiol. Fel y dywedodd llawer o Aelodau yn y Siambr yn y ddadl eisoes, fe wyddom y bydd y galw am wasanaethau gofal llygaid yn cynyddu ar gyflymder sylweddol dros y 10 mlynedd nesaf, wrth i'n poblogaeth barhau i heneiddio. Bydd hyn yn parhau i herio mynediad amserol at wasanaethau gofal llygaid arbenigol os byddwn yn parhau i wneud yr un peth. Rydym wedi cydnabod ers tro fod angen darparu gwasanaethau gofal llygaid mewn ffordd wahanol; gallwn reoli'r gwasanaethau hyn mewn mannau eraill yn ogystal ag ysbytai erbyn hyn.

Ar adnoddau, y gofynnodd Russell George i mi roi sylw iddynt, fel rhan o'n gwaith i leihau amseroedd aros a chynyddu mynediad at wasanaethau arbenigol, rydym wedi ymrwymo £30 miliwn ychwanegol bob blwyddyn i symud mwy o ofal llygaid allan o ysbytai i wasanaethau optometreg gofal sylfaenol yn y gymuned. Mae hyn nid yn unig yn lleihau'r galw ac yn cynyddu capasiti gwasanaethau ysbyty, ond yn sicrhau bod gweithwyr proffesiynol yn gweld y cleifion cywir ar yr adeg iawn, ac yn hollbwysig, yn y lle iawn, gyda gofal yn cael ei ddarparu yn llawer agosach at adref. Ystyrir mai llwybrau optometreg gofal sylfaenol yng Nghymru, sy'n defnyddio optometryddion â chymwysterau ôl-raddedig ychwanegol, yw'r rhai mwyaf blaengar yn y DU. Mae'n galluogi optometryddion i reoli, monitro a thrin mwy o bobl yn y gymuned. Mae gennym weithlu gofal llygaid medrus iawn mewn gofal sylfaenol, ac ers blynyddoedd lawer, ni wnaed digon o ddefnydd ohonynt mewn gwirionedd. Ond maent yn gymwys i ateb heriau gofal iechyd llygaid yn ein poblogaeth sy'n heneiddio.

Mae'r llwybrau clinigol optometreg ychwanegol wedi dechrau cael effaith ar fynediad i bobl â phroblemau llygaid acíwt yn y lle cyntaf, gyda mwy na 2,000 o gleifion y mis bellach yn cael eu gweld gan optometryddion presgripsiynu annibynnol yn y gymuned. Rydym yn cydnabod yn llwyr fod yn rhaid ailadrodd y gwaith diwygio trawsnewidiol sydd wedi'i wneud mewn optometreg i wella mynediad at wasanaethau gofal llygaid mewn ysbytai. Ym mis Medi 2021, comisiynwyd adolygiad annibynnol allanol o wasanaethau gofal llygaid yng Nghymru. Ers hynny, rydym wedi gofyn i weithrediaeth y GIG weithio gydag offthalmoleg glinigol a'r gymuned gofal llygaid ehangach i benderfynu sut y gellir troi argymhellion yr adroddiad yn atebion ymarferol. Fel rhan o'r broses hon, rydym wedi gweithio gyda'r tîm Gwneud Pethau'n Iawn y Tro Cyntaf, sydd wedi datblygu cynlluniau byrddau iechyd unigol i wella effeithlonrwydd a chynhyrchiant llwybrau cataract a glawcoma.

Ddirprwy Lywydd, mae torri amseroedd aros a sicrhau bod pobl yn cael mynediad amserol at ofal er mwyn achub eu golwg yn hanfodol bwysig i ni. Byddaf yn cynnal uwchgynhadledd weinidogol yn ddiweddarach y mis hwn i drafod y strategaeth glinigol newydd ar gyfer offthalmoleg, a ddatblygwyd rhwng gweithrediaeth y GIG a'r rhwydwaith gweithredu clinigol cenedlaethol ar gyfer offthalmoleg. Rwyf am adeiladu ar y gwaith trawsnewidiol a ddatblygwyd gennym mewn gwasanaethau gofal llygaid sylfaenol, a byddaf yn gweithio gyda fy nghyd-Aelodau yn y Llywodraeth ac ar draws y GIG i gyflawni hynny.

I call on Altaf Hussain to reply to the debate.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o fod yn siaradwr olaf, a sôn am yr hyn a glywais gan bob un o'r siaradwyr, ac roeddech chi'n wych. Mae gennych gymaint o wybodaeth glinigol fel nad wyf am sôn am unrhyw fewnbwn clinigol yn y ddadl hon.

Hoffwn ddiolch i’m cyd-Aelodau, yn enwedig Sam Rowlands, am gyflwyno dadl mor bwysig ac amserol, ac i bawb a gymerodd ran yn y trafodaethau'r prynhawn yma. Mae mynd i’r afael â'r don fawr o ddallineb yn hanfodol nid yn unig i iechyd ein dinasyddion, ond i iechyd ein cenedl. Diolch, Mabon, am gefnogi ein cynnig, ac rwy’n ddiolchgar i Lesley Griffiths, a gododd fater retinopathi, sy'n rhywbeth y mae angen inni ei ystyried. Rwy'n ddiolchgar i James, a soniodd am ddallineb parhaol—pam fod angen ichi gael y cŵn tywys—ac mae honno'n ddadl ynddi'i hun, mewn gwirionedd. Yr hyn rydym yn sôn amdano yma yw dallineb y gellir ei adfer, fel bod y claf yn mynd yn ôl i'r byd lle gall weld y golau drwy oleuni.

Felly, os rhown y gost ddynol i'r naill ochr—y drasiedi ddynol yn wir—ac edrych ar hyn mewn golau cwbl economaidd, bydd mynd i’r afael ag amseroedd aros offthalmoleg ac atal colli golwg na ellir ei wrthdroi yn helpu i leihau’r straen ar gyllid cyhoeddus. Bydd derbyn argymhellion y strategaeth glinigol genedlaethol ar gyfer offthalmoleg ac ymrwymo i wneud y buddsoddiad angenrheidiol i atal gwasanaethau gofal llygaid rhag chwalu'n llwyr ledled Cymru yn helpu i atal anableddau y gellir eu hosgoi a’r angen am gymorth y wladwriaeth. Ond ni allwn anwybyddu’r gost ddynol, ac er bod yn rhaid inni apelio ar y biwrocratiaid yn Nhrysorlys Cymru, mae'n rhaid inni ddangos hefyd fod Cymru’n genedl garedig a thosturiol sy’n rhoi anghenion y dinesydd uwchlaw popeth arall.

Fel y mae fy nghyd-Aelodau wedi'i nodi, rydym yn methu yn y ddyletswydd honno. Byddai Llywodraeth Cymru am inni gredu eu bod yn mynd i’r afael ag amseroedd aros offthalmoleg o’r diwedd, ac anwybyddu’r ffaith mai hwy sydd wedi bod yn rhedeg pethau dros y 25 mlynedd diwethaf. Pan gefais fy ethol i’r Cynulliad Cenedlaethol gyntaf am y cyfnod byr rhwng 2015 a 2016, cofiaf nodi bryd hynny fod pobl yn mynd yn ddall ar restrau aros, ac eto, nid oes unrhyw beth wedi newid. Bron i ddegawd yn ddiweddarach, mae amseroedd aros wedi mynd i’r cyfeiriad cwbl anghywir, ac os nad awn i’r afael â’r mater hwn nawr, bydd pethau'n gwaethygu eto.

Mae adroddiadau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf yn nodi y bydd hanner poblogaeth y byd yn fyr eu golwg yn y chwarter canrif nesaf. Fel y nododd Sam wrth agor y ddadl hon, mae cost bersonol yr amseroedd aros hyn yn ofnadwy, a siaradodd am brofiad uniongyrchol o’r heriau a wynebir gan bobl sy'n colli eu golwg a sut y mae'n ddyletswydd arnom i sicrhau ein bod nid yn unig yn eu helpu i oresgyn yr heriau hyn, ond hefyd i sicrhau ein bod yn gwneud popeth a allwn i roi diwedd ar golli golwg y gellir ei atal.

Dywedodd Russell George, Cadeirydd y pwyllgor iechyd, fod y pwyllgor wedi canfod mai mewn offthalmoleg y cafwyd y cynnydd mwyaf dros y chwe mis diwethaf yn nifer y llwybrau cleifion sy'n aros dros flwyddyn. Dyna hefyd lle mae'r nifer fwyaf o lwybrau cleifion yn aros. Dywedodd Russell fod angen canolbwyntio ar offthalmoleg, ac rwy'n cytuno'n llwyr.

Tynnodd Gareth Davies sylw at y ffaith mai gogledd Cymru sydd â’r amseroedd aros gwaethaf yng Nghymru o bell ffordd ar gyfer gwasanaethau offthalmoleg. Soniodd, ac fe soniodd Darren hefyd, am yr angen i ehangu’r gwasanaethau yn uned llygaid Stanley yn Ysbyty Abergele, sy’n ymdrin ag oddeutu 40,000 o apwyntiadau wedi’u trefnu bob blwyddyn. Mae gennym wasanaeth iechyd gwladol i fod. Dylai eich triniaeth a’ch amseroedd aros fod yr un fath, boed eich bod yn byw ym Mhorthcawl neu unrhyw le yn y gogledd. Mae'n rhaid inni gymryd camau ar unwaith i fynd i’r afael â cholli golwg y gellir ei atal a rhoi’r gorau i orfodi pobl i fyw yn y tywyllwch pan fo'r gallu gennym i weld y golau.

Roeddwn yn Kashmir dros yr haf, ac yno, mae gennym glinigau symudol yn ymweld â chymunedau, fel sy’n gyffredin yn Awstralia a gwledydd eraill y dwyrain pell, gan nodi achosion o golli golwg y gellir ei atal a darparu triniaeth. Os gallant wneud hynny ar odre mynyddoedd Himalaya, pam na allwn wneud hynny yma yng Nghymru? Felly, rwy’n annog pob un ohonoch i gefnogi ein cynnig ac i wrthod gwelliannau’r Llywodraeth. Diolch yn fawr.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. I will defer voting under this item until voting time.

And that brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.

We will only be voting on item 7 today. First, I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendment tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 22, no abstentions, 23 against. Therefore, the motion is not agreed.

I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 23, no abstentions, 22 against. Therefore, amendment 1 is agreed.

I now call for a vote on the motion as amended.

Open the vote. Close the vote. In favour 23, no abstentions, 22 against. Therefore, the motion as amended is agreed.

A dyna gwblhau ein pleidleisio am heddiw. Os oes Aelodau’n gadael y Siambr, gwnewch hynny’n dawel os gwelwch yn dda, cyn inni symud ymlaen at y ddadl fer.

We move on now to the debate, and I call on Julie Morgan.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i Cŵn Tywys Cymru a Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Ddall (RNIB) am eu harbenigedd ar y pwnc hwn, ac rwy'n croesawu aelodau o Cŵn Tywys Cymru a rhai o’m hetholwyr, sydd wedi dod i lawr yma i weld y ddadl, i'r oriel gyhoeddus. Hoffwn roi munud yr un, Ddirprwy Lywydd, i Sioned Williams, Carolyn Thomas, Cefin Campbell a Mark Isherwood.

Dylai pob unigolyn yng Nghymru gael cyfle i fyw'r bywyd yr hoffent ei fyw. Ni ddylai fod unrhyw rwystrau, ni waeth beth fo'ch oedran, rhyw, rhywedd, ethnigrwydd, anabledd neu rywioldeb. Dylech fod yn rhydd i fyw eich bywyd fel y mynnoch. Ond mae wedi dod yn fwyfwy amlwg fod pobl ddall a rhannol ddall yn wynebu rhwystrau wrth fyw eu bywydau, ac ni ddylai hyn ddigwydd. Gall y rhwystrau hyn gynnwys pethau y gellir eu hunioni neu eu hatal yn hawdd pe bai pobl yn ymgynghori â grwpiau anabledd pan wneir penderfyniadau—pethau nad yw pobl sy'n gallu gweld yn meddwl amdanynt hyd yn oed.

Hoffwn ganolbwyntio ar un neu ddau o feysydd gwahanol yn y ddadl hon heddiw. Y cyntaf yw'r ffordd y mae pobl ddall a rhannol ddall yn defnyddio trafnidiaeth a’n strydoedd, a’r ail yw mynediad at gyflogaeth. Yn ôl yr RNIB, mae oddeutu 112,000 o bobl yn byw gyda chanlyniadau colli golwg yng Nghymru, a disgwylir i hyn ddyblu erbyn 2050. Mae 4,200 o bobl wedi’u cofrestru’n ddall neu’n rhannol ddall yng Nghymru, ond nid yw’r byd o’n cwmpas bob amser yn lle diogel neu hawdd i bobl ddall a rhannol ddall. Bob dydd, mae pobl sy'n gallu gweld yn cymryd yn ganiataol eu bod yn gallu gweld beth sy'n digwydd o'n cwmpas, yn gallu gweld pa fws sy'n dod, yn gallu gweld beiciwr yn agosáu, neu'n gallu dweud y gwahaniaeth rhwng y palmant a'r ffordd. Nawr, dychmygwch eich bod yn ddall ac yn gorfod gwneud yr holl bethau hynny, a dyma ble y daw elusennau fel Cŵn Tywys Cymru i mewn. Hwy yw prif ddarparwyr hyfforddiant a chymorth i bobl ddall a rhannol ddall allu dysgu'r sgiliau sydd eu hangen arnynt i symud o gwmpas yn annibynnol. Maent hefyd yn angerddol am gael gwared ar rwystrau fel bod pobl ddall a rhannol ddall yn cael hyder a chefnogaeth i fyw'r bywyd yr hoffent ei fyw. Ac wrth wneud ymchwil ar gyfer y ddadl hon, mae wedi dod yn amlwg fod symud o gwmpas ar ein strydoedd yn ddiogel a heb ofn yn rhywbeth y mae pobl ddall a rhannol ddall yn cael trafferth arbennig i'w wneud.

Nawr, mae parcio ar balmentydd yn un broblem. Dywedodd 81 y cant o bobl sy'n dioddef o golli golwg fod lleihau rhwystrau ar balmentydd yn bwysig er mwyn gwella ansawdd eu bywyd, ac mae hyn yn rhywbeth y mae pobl ddall a rhannol ddall yn brwydro yn ei erbyn bob dydd gan nad oes gan awdurdodau lleol y pwerau sydd eu hangen arnynt i fynd i'r afael â’r materion hynny. Mae 95 y cant o bobl sy'n dioddef o golli golwg wedi cael eu gorfodi i gerdded ar y ffordd am fod cerbydau wedi'u parcio ar balmentydd. Mae pedwar o bob pump o bobl ddall neu rannol ddall wedi dweud bod hyn yn digwydd yn wythnosol, ac wrth gwrs, mae hyn yn broblem i bawb, gan gynnwys pobl â phlant ifanc a phramiau a phobl mewn cadeiriau olwyn. Mae llawer ohonom yn gallu gweld y peryglon, fel ceir a beicwyr yn dod tuag atom, ond nid dyna’r profiad i bawb. Rwy’n falch fod Llywodraeth Cymru wedi bod yn ystyried gwahardd parcio ar balmentydd, ond rwy'n credu bod angen gwneud hynny cyn gynted â phosibl.

Mae’n wych ein bod, yng Nghymru a Chaerdydd, wedi gweld symudiad sylweddol tuag at deithio llesol, ond arweiniodd at rai canlyniadau i bobl ddall a rhannol ddall. Fodd bynnag, hoffwn nodi nad yw Cŵn Tywys yn erbyn teithio llesol mewn unrhyw ffordd. Maent yn ei ystyried yn gam cadarnhaol iawn y dylid ei ddathlu. Fodd bynnag, maent wedi nodi pryderon am y ffordd y mae rhai o’r cynlluniau’n cael eu rhoi ar waith, sy’n rhoi pobl ag amhariad ar eu golwg mewn perygl. Ni ddylai hyn ddigwydd. Yn ddiweddar, comisiynodd Cŵn Tywys ymchwil gyda Choleg Prifysgol Llundain ar yr heriau y mae rhywfaint o'r seilwaith teithio llesol yn eu hachosi i bobl ddall a rhannol ddall. Mae'r canfyddiadau'n dangos gwahanol gynlluniau safleoedd bws, gan gynnwys safleoedd bws arnofiol ac ymylon safleoedd bws ar lwybrau cyd-ddefnyddio, yn hynod beryglus i bobl ddall a rhannol ddall. Mae'r cynllun yn golygu bod yn rhaid i ddefnyddwyr bysiau groesi lonydd beiciau er mwyn cyrraedd y safle bws neu fynd ar y bws. Mae'r palmentydd ochrau crwm yn aml yn gul, ac mae perygl bob amser y bydd beiciwr yn dod ar hyd y lôn feiciau. Rwyf wedi clywed sawl enghraifft gan etholwyr sy'n ystyried y mathau hyn o safleoedd bws yn beryglus iawn, a hoffwn ddarllen un ohonynt nawr.

'Rwy'n defnyddio bysiau i ac o ganol dinas Caerdydd yn gyson. Mae dal y bws yng Nghaerdydd yn anodd gan fod sawl bws gwahanol yn gadael o'r un safle bws, felly mae'n rhaid imi ofyn i gyd-deithwyr neu bobl sy'n cerdded heibio pa fws sydd wedi cyrraedd. Os nad oes unrhyw un o gwmpas, mae'n rhaid imi groesi'r lôn feiciau i ofyn i'r gyrrwr i ble mae'r bws yn mynd. Os nad dyna'r bws cywir, mae'n rhaid imi groesi'r lôn feiciau eto yn ôl at y palmant. Ar un achlysur, roeddwn hanner ffordd yn ôl at y palmant pan wibiodd beiciwr heibio i mi. Yn ffodus, stopiodd Jason, fy nghi tywys, yn sydyn, ond fe gododd y digwyddiad ofn arnaf a'm gwneud yn bryderus iawn, ac roeddwn yn bryderus nid yn unig am fy niogelwch i, ond ei ddiogelwch ef. Roeddwn yn teimlo'n sigledig ac yn ddryslyd wrth anelu'n ôl at y palmant.'

Dyma un o’r nifer o enghreifftiau a ddaeth i law, ac yn anffodus, yr un yw’r stori i’r rhan fwyaf. Yn yr ychydig wythnosau diwethaf yn unig, mae Cŵn Tywys wedi clywed am sawl digwyddiad ar Stryd y Castell yng Nghaerdydd, a chafodd un perchennog ci tywys ei daro gan feiciwr. Mae gosod palmentydd di-dor ar rai strydoedd mawr hefyd yn achosi problemau. Palmentydd di-dor yw'r mannau lle daw'r ffordd i lefel y palmant er mwyn creu croesfan. Fodd bynnag, nid oes palmant botymog wedi'i osod bob amser ar y palmant y naill ochr a'r llall i'r ffordd, felly nid oes unrhyw ffordd i bobl ddall a rhannol ddall wybod eu bod yn croesi ffordd. Rhoddodd un etholwr enghraifft ar Heol y Bont-faen yn Nhreganna, lle ceir palmant o'r fath, ond gwn fod llawer o’r palmentydd hyn ar draws y ddinas. Pan fydd ein strydoedd yn cael eu cynllunio neu eu haddasu, mae'n hollbwysig fod profiad pobl anabl o ddefnyddio’r nodweddion hyn yn cael ei ystyried, oherwydd fel arfer, mae ffordd ymarferol o ymdrin â hyn, ond gan nad ydym yn ymgynghori digon, nid ydym yn clywed y sylwadau hynny'n ddigon cynnar.

Ac wrth gwrs, mae hefyd yn berthnasol i lwybrau beiciau wedi eu harwahanu. Yr unig arwydd o arwahanu yn aml yw llinell wen ar hyd canol y llwybr, ac os ydych chi'n ddall neu'n rhannol ddall, ni fyddwch yn gwybod eich bod hefyd yn rhannu eich gofod gyda beicwyr, ac yn fynych bydd pobl yn croesi i'r ochr anghywir. Gall hyn fod yn beryglus iawn i gerddwyr a beicwyr. Rwy’n teimlo'n angerddol iawn ynglŷn â theithio llesol, ac rwy'n hynod falch, fel y mae'r elusennau anabledd, fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud cymaint ynglŷn â theithio llesol. Ond mae'n rhaid i'r seilwaith gael ei wneud yn gywir, fel nad yw pobl anabl o dan anfantais neu'n cael eu rhoi mewn perygl wrth geisio defnyddio'r seilwaith hwnnw.

Ac rwy'n credu fy mod wedi siarad yma yn y Siambr o’r blaen am yr heriau y mae perchnogion cŵn tywys yn eu hwynebu wrth gael tacsis, a soniais yn benodol am brofiad fy etholwr Ryan, a’i gi tywys Jamie, pan wrthododd gyrrwr tacsi eu codi, yn gyntaf oll, ac yna yn ddiweddarach y diwrnod hwnnw, gofynnodd gyrrwr tacsi i Ryan dalu mwy am fod Jamie gydag ef. Ac yn aml, gwrthodir mynediad i siopau a safleoedd eraill i berchnogion cŵn tywys am fod ganddynt gi tywys, a gall hyn fod yn nychus ac yn fychanol. Mae’r arferion hyn yn gwbl anghyfreithlon ac yn drosedd o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010.

Ni chredaf fod digon o ymwybyddiaeth o'r Ddeddf Cydraddoldeb, na digon o hyfforddiant yn ei chylch, a’r hyn y mae’n ei olygu’n ymarferol. Nid anifeiliaid anwes nac ategolion yw cŵn tywys; maent yn gymhorthion symudedd sydd wedi'u hyfforddi'n broffesiynol. Cânt eu dosbarthu yn yr un modd â chadeiriau olwyn neu unrhyw gymorth arall, ond gwrthodwyd mynediad i fusnes neu wasanaeth i 80 y cant o berchnogion cŵn tywys oherwydd eu ci tywys, a gwn fod gennym bobl yn yr oriel heddiw sydd wedi cael profiad o hynny.

Mae diffyg gwybodaeth am y Ddeddf Cydraddoldeb hefyd yn treiddio i allu pobl ddall a rhannol ddall i gael cyflogaeth. Yn ôl yr RNIB, roedd 20,000 o bobl ag amhariad ar eu golwg yng Nghymru yn y grŵp oedran gweithio o 18 i 64, ac yn syfrdanol, dim ond un o bob pedwar o bobl o oedran gweithio sydd wedi’u cofrestru’n ddall neu rannol ddall sydd mewn cyflogaeth, yr un fath ag ym 1991, felly nid yw wedi codi o gwbl.

Gall chwilio am waith fod yn arbennig o anodd i bobl ddall neu rannol ddall, am fod y broses gyfan wedi’i chynllunio ar gyfer pobl sy'n gallu gweld—o’r ffordd y caiff swyddi eu hysbysebu ar-lein, y gofyniad i ddatgelu amhariad neu anabledd yn ystod y broses ymgeisio heb wybod sut y bydd y cyflogwr yn ymateb, i ymdopi â chyfweliadau lle nad oes unrhyw ffordd o ddarllen iaith y corff neu giwiau dieiriau.

Ac yna, pan fydd pobl yn cael y swydd, ychydig iawn o wybodaeth neu ddealltwriaeth sydd gan gyflogwyr yn aml iawn o sut y byddai unigolyn ag amhariad ar eu golwg yn gwneud eu swydd, neu ba addasiadau sydd ar gael. Mae hyn yn cynnwys cyflogwyr sydd wedi ymuno â chynllun Hyderus o ran Anabledd. O dan y Ddeddf Cydraddoldeb, mae dyletswydd gyfreithiol ar gyflogwyr i wneud addasiadau rhesymol ar gyfer y staff. Fodd bynnag, mae ymchwil a wnaed gan yr RNIB wedi canfod bod 23 y cant o gyflogwyr wedi dweud nad oeddent yn fodlon gwneud addasiadau i gyflogi rhywun ag amhariad ar eu golwg, er gwaethaf rhwymedigaethau cyfreithiol i wneud hynny. Dyna pam y dywedodd traean o’r bobl nad ydynt mewn gwaith mai’r rhwystr mwyaf iddynt rhag cael swydd oedd agwedd cyflogwyr tuag at eu hanabledd.

Ni ddylai hyn fod yn digwydd. Rydym eisiau i bobl ddall a rhannol ddall fyw bywydau boddhaus. Mae angen mwy o ymwybyddiaeth ac addysg am bob rhan o’r Ddeddf Cydraddoldeb a sut i’w rhoi ar waith, ac mae angen inni sicrhau bod proses symlach i bobl allu gweithredu os nad yw sefydliadau’n cydymffurfio â’r gyfraith. Mae angen inni sicrhau bod canllawiau statudol ar gyfer pob agwedd ar gynllun ein strydoedd yn gwbl gynhwysol. Ac yn anad dim, mae angen inni ddefnyddio profiad bywyd a gwybodaeth pobl anabl.

Mae angen inni wneud yn well. Rwy'n credu ein bod wedi cyflawni llawer. Gall pobl anabl eu hunain sicrhau ein bod yn gwybod beth sydd ei angen arnynt, a chredaf mai mater i ni nawr yw sicrhau ein bod yn ymgorffori hynny yn ein holl syniadau. A gwn fod y gallu gennym i wneud hynny yng Nghymru. Diolch.

A gaf i ofyn i'r pedwar siaradwr gadw at eu hamser os gwelwch yn dda, oherwydd yn llythrennol, dim ond yr amser hwnnw sydd gennym ar ôl? Carolyn Thomas.

Hoffwn ddiolch i Julie Morgan am gyflwyno’r ddadl fer bwysig hon. Rwy’n defnyddio’r rheilffordd yn aml, ac rwy'n aml yn gweld gweithwyr Trafnidiaeth Cymru mewn tabard glas yn helpu teithwyr ag anableddau i ddefnyddio’r gwasanaeth rheilffordd. Hoffwn nodi pa mor werthfawr yw cael staff ar blatfformau i helpu teithwyr ar y trenau ac oddi arnynt, ac i ddarparu gwybodaeth. Maent hefyd yn cyfathrebu â'r orsaf gyrchfan ar eu rhan.

Mewn digwyddiad yn y Senedd gan Gymdeithas Cŵn Tywys y Deillion soniwyd wrthyf fod problemau gyda bylchau rhwng y trên a’r platfform. Gwn fod y trenau newydd sy’n cael eu cyflwyno gan Trafnidiaeth Cymru yn rhai â mynedfa ar lefel y platfform, felly bydd mynd ar y trenau hynny ac oddi arnynt yn brofiad cwbl ddi-dor. Fodd bynnag, mewn mannau lle mae ganddynt drenau hŷn, weithiau gall fod bylchau sylweddol o hyd, ac rwyf wedi clywed am achosion lle mae cŵn tywys wedi cwympo i'r bylchau hynny. Mae hefyd yn bwysig sicrhau bod gan blatfformau arwynebau botymog digonol, fel bod pobl ddall a rhannol ddall yn gwybod pryd y maent yn agosáu at berygl, megis ymyl y platfform a’r grisiau, ond hefyd lle disgwylir i’r trên stopio ac i’r drysau agor. Mae'r rhain yn bethau syml y gellir eu gwneud i wneud byd o wahaniaeth. Diolch.

Thank you, Julie, for bringing forward this important debate, and thank you for the opportunity to contribute.

Wrth ryfeddu at y Gemau Paralympaidd dros yr haf, cefais fy atgoffa o fy ymddangosiad diweddaraf ar y maes chwarae—gêm hynod gystadleuol rhwng fy swyddfa a chlwb bowls Llanelli ar gyfer pobl ag amhariad ar eu golwg, i lawr yng Nghanolfan Selwyn Samuel yn Llanelli. Nawr, i aralleirio'r sylwebaeth chwaraeon enwog, 'Fe gafodd ein bechgyn ni uffern o grasfa' ac roeddwn i'n gwegian yn sgil perfformiad meistrolgar gan y tîm cartref.

Nawr, er inni golli, roedd yn fore gwych, gyda thua 15 o aelodau'r clwb o bob oed â phob math o amhariad ar y golwg yn bresennol. Sylweddolais pa mor hanfodol y gall chwaraeon fod i ddod â phobl ynghyd, gan gynnig nid yn unig gweithgaredd chwaraeon, ond yn hollbwysig, cyfle i gymdeithasu, rhannu profiadau a meithrin cyfeillgarwch, ac i brofi nad oes yn rhaid i unrhyw anabledd neu amhariad ar y golwg fod yn rhwystr rhag cymryd rhan mewn chwaraeon.

Felly, rydym yn chwilio am ail gêm—cyfle i ddial, gobeithio—ond a gaf i ddiolch i'r clwb bowls am y croeso bendigedig a gawsom? Ac mae'n dangos pa mor wych yw'r gwaith a wnânt, a gadewch inni obeithio y gall Llywodraeth Cymru a chyrff y trydydd sector gefnogi'r math hwn o weithgarwch, wrth symud ymlaen. Diolch.

Mae 21 mlynedd bellach ers imi fynychu digwyddiad Cŵn Tywys Cymru yma am y tro cyntaf, lle amlygwyd yr angen i wneud strydoedd a rennir a mannau cyhoeddus awyr agored yn fwy hygyrch i bobl ag amhariad ar eu golwg. Yn fwy diweddar, mae eu hymgyrch dros strydoedd mwy diogel hefyd wedi pwysleisio, er na ddylai mesurau teithio llesol fyth roi cerddwyr mewn perygl, fod llawer o lwybrau beicio wedi’u gosod ar droedffyrdd heb unrhyw linellau clir rhwng y llwybrau beicio a llwybrau cerddwyr, ac maent wedi galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno archwiliadau llawer mwy trylwyr cyn dyrannu cyllid i lwybrau teithio llesol newydd.

Gan weithio gyda Chyngor Cymru i'r Deillion, Vision Support ac RNIB Cymru, maent hefyd wedi rhoi tystiolaeth i'r grŵp trawsbleidiol ar anabledd, gan dynnu sylw at brinder hyfforddiant sefydlu a chymorth i blant a phobl ifanc ag amhariad ar eu golwg. Dim ond drwy gynnwys pobl ddall a rhannol ddall yn gynnar yn y broses gynllunio a darparu gwasanaethau y bydd modd iddynt fyw y bywyd y dewisant ei fyw.

Thank you, Julie Morgan, for bringing forward this important debate in the Senedd.

Hoffwn dynnu sylw’n benodol at sefyllfa pobl ifanc ddall neu rannol ddall, gan ein bod ni yng Nghymru yn ymfalchïo, onid ydym, yn y ffaith ein bod yn arwain y ffordd ar hawliau plant, ac mae rhwymedigaeth ar Lywodraeth Cymru, wrth gwrs, i roi sylw dyledus i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Dywed erthygl 23

'fod gan blentyn ag anabledd hawl i fyw bywyd llawn a gweddus gydag urddas a, chyn belled ag y bo’n bosibl, annibyniaeth ac i chwarae rhan weithredol yn y gymuned.'

Ond fel rydych chi wedi'i amlinellu mewn gwirionedd, fe wyddom fod llawer o bobl ifanc ag amhariad ar eu golwg yn cael eu hamddifadu o gefnogaeth i fyw mor ymreolaethol ac annibynnol ac mor rhydd ag y mae ganddynt hawl i'w wneud.

Mae erthygl 26 yng Nghonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau hefyd yn ymgorffori’r hawl hon, ac roedd yn ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i ymgorffori’r confensiwn yng nghyfraith Cymru. Felly, a gaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet roi gwybod i ni ble rydym ni arni gyda’r gwaith pwysig hwnnw? Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar hawliau dynol ac aelod o'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, rwyf wedi clywed tystiolaeth sy'n peri pryder nad yw Llywodraeth Cymru yn rhoi digon o flaenoriaeth ac adnoddau i'r gwaith hwnnw. Diolch.

I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Care to reply to the debate. Jeremy Miles.

Thank you, Dirprwy Lywydd, and thank you to Julie Morgan for bringing forward this debate today. It's an important issue, as we've heard, that touches the lives of so many people across Wales. It's also very timely, following the earlier debate on improving health services, so that people don't lose their sight because of treatable conditions.

Gall colli golwg gael effaith ddwys ar les unigolyn. Mae adroddiad 'Time to Focus', a lansiwyd gan yr elusen Fight for Sight, yn nodi effaith bersonol a chostau ehangach colli golwg. Mae'n datgelu bod saith o bob 10 o bobl yn teimlo bod rhyw agwedd ar eu bywydau wedi'i chyfyngu gan gyflwr eu llygaid, ac mae bron i chwarter yn credu bod colli eu golwg yn cael effaith negyddol ar eu perthnasoedd personol; dywedodd un o bob pump fod colli eu golwg yn cyfyngu ar eu gallu i ddatblygu'r perthnasoedd hynny. Mae hyn yn dangos i ni fod yna ganlyniadau pellgyrhaeddol o safbwynt ansawdd bywyd a hefyd o safbwynt ariannol, yn enwedig i bobl o oedran gweithio sy'n colli eu golwg.

Mae'r RNIB yn amcangyfrif y bydd bron i un o bob pump o bobl yn colli eu golwg yn barhaol yn ystod eu hoes, gydag un o bob tri yn colli rhywfaint o'u golwg yn ystod eu hoes. Yng Nghymru, amcangyfrifir fod 3.5 y cant o'r boblogaeth yn byw gyda cholli golwg sy'n effeithio ar eu bywydau bob dydd. Hoffwn roi sicrwydd i'r Aelodau ein bod wedi ymrwymo i wneud Cymru’n wlad fwy cynhwysol ar gyfer pobl sy'n colli eu golwg. Yn ganolog i hyn mae datblygu gwasanaethau hygyrch, ymatebol sy’n canolbwyntio ar y dinesydd ac sy’n diwallu anghenion pobl ddall a rhannol ddall yng Nghymru. Mae'n hanfodol fod rhwystrau'n cael eu dileu ym mhob agwedd ar fywyd er mwyn galluogi pobl ddall a rhannol ddall i gyfranogi'n llawn, yn y ffordd a nododd Julie Morgan yn ei chyfraniad.

Mae ein hymrwymiad wedi’i ymgorffori yn y gwasanaeth golwg gwan, lle mae mwy nag 8,000 o asesiadau’n cael eu cynnal bob blwyddyn gan optometryddion ac optegwyr cyflenwi ar ein strydoedd mawr. Cymru yw’r unig wlad yn y DU i ddarparu’r gwasanaeth hwn mewn gofal sylfaenol, yn agos at gartrefi pobl, ac yn aml yng nghartrefi pobl, ac mae'n cefnogi pobl ag amhariad neu amhariad difrifol ar eu golwg. Mae'r gwasanaeth yn darparu cymhorthion golwg gwan i bobl sydd eu hangen, yn cyfeirio pobl at wasanaethau eraill, ac yn darparu gwybodaeth am fywyd bob dydd a chyflyrau llygaid, gyda'r nod o gynnal annibyniaeth unigolion.

Fodd bynnag, rwy'n ymwybodol o’r pryderon a fynegwyd gan yr RNIB ynghylch nifer yr arbenigwyr adsefydlu gweledol sy’n cefnogi oedolion ag amhariad ar eu golwg. Mae’n hanfodol bwysig bod pobl ddall a rhannol ddall yn gallu cael mynediad at wasanaethau adsefydlu. Rydym wedi bod yn gweithio gyda Chyngor Cymru i'r Deillion i archwilio atebion i hyn. Fel y clywsom eisoes, mae teithio llesol yn alluogwr allweddol i sicrhau bod pobl ddall a rhannol ddall yn gallu byw'r bywyd y dymunant ei fyw. Cyfarfu Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru â'r RNIB yn ddiweddar i drafod sut y gallwn wneud strydoedd a thrafnidiaeth gyhoeddus yn ddiogel ac yn hygyrch i bobl ddall a rhannol ddall yng Nghymru.

O dan y Ddeddf Cydraddoldeb, fel y nododd Julie Morgan, mae dyletswydd ar awdurdodau cyhoeddus i wneud addasiadau rhesymol i’r amgylchedd adeiledig, er mwyn sicrhau bod cynllun seilwaith newydd yn hygyrch i bawb. Yn ein canllawiau, gofynnwn i awdurdodau lleol sicrhau bod grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol yn cael eu cynnwys drwy gydol y broses gynllunio ar gyfer seilwaith teithio llesol. Mae’r bwrdd teithio llesol yn ailgynnull y grŵp teithio llesol cynhwysol sy'n cynnwys yr RNIB.

Gall materion ymarferol, fel parcio ar balmentydd, fod yn rhwystr sylweddol, fel y clywsom, ac wrth gwrs, yn rhwystr corfforol i bobl ddall a rhannol ddall. Mae'r rhan fwyaf o deithiau'n dechrau gyda cherdded neu olwyno, hyd yn oed os nad yw'n hwy nag o ddrws eich tŷ i'r car. Mae palmentydd a llwybrau troed yn seilwaith hanfodol i bobl sy'n teithio i amwynderau lleol, trafnidiaeth gyhoeddus a mwy, ac mae'n bwysig fod pobl yn ystyriol wrth barcio eu ceir. Mae rhwystro palmentydd a llwybrau fel nad oes gan gerddwyr unrhyw ddewis ond mynd ar y gerbytffordd i barhau â’u taith yn amlwg yn beryglus, ac yn broblem arbennig i’r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymunedau, ac rydym yn ymgysylltu ac yn gweithio gydag awdurdodau lleol i archwilio sut y gallwn eu cynorthwyo i fynd i’r afael â’r broblem hon.

Mae gwasanaethau bws hefyd yn bwysig i alluogi pobl ddall a rhannol ddall i fyw eu bywydau yn rhydd ac yn annibynnol. Mae'r Adran Drafnidiaeth yn cyflwyno rheoliadau gwybodaeth hygyrch newydd ar gyfer gweithredwyr gwasanaethau bysiau a fydd yn berthnasol ledled Prydain. Rydym yn llwyr gefnogi’r newidiadau hyn, a fydd yn darparu gwybodaeth glywadwy a gweladwy gyson i deithwyr ar fysiau, a byddwn yn gweithio gyda rhanddeiliaid i sicrhau y cydymffurfir â’r rhain yng Nghymru. Rydym yn edrych ar amrywiaeth o opsiynau i wneud teithio ar fysiau ledled Cymru yn haws ac yn fwy hygyrch drwy symleiddio prisiau tocynnau a’r system docynnau, gan gynnwys tocynnau bws a thrên cyfun. Mae ein Papur Gwyn 'Un rhwydwaith, un amserlen, un tocyn' yn nodi ein gweledigaeth ar gyfer trawsnewid gwasanaethau bysiau yng Nghymru. Rydym yn edrych ar amrywiaeth o ddiwygiadau, gan gynnwys masnachfreinio gwasanaethau bysiau, a fydd yn caniatáu i awdurdodau lleol greu cwmnïau bysiau newydd sy'n eiddo i gynghorau. Mae ein cynllun gorfodol ar gyfer tocynnau teithio consesiynol i bobl 60 oed a hŷn a phobl anabl eisoes yn galluogi teithio am ddim ar wasanaethau bysiau lleol a rhai gwasanaethau trên.

Mae gwasanaethau trên eu hunain yn achubiaeth i bobl ddall neu rannol ddall, ac rydym wedi buddsoddi £800 miliwn mewn trenau newydd, a fydd â chyfleusterau i gynorthwyo pawb i gael mynediad at wasanaethau rheilffyrdd. Rydym yn cytuno y dylai gorsafoedd fod yn hygyrch, gydag arwynebau botymog ar bob platfform, ac rydym yn trawsnewid cyfleusterau gorsafoedd ar linellau craidd y Cymoedd, gan gynnwys gosod palmentydd botymog, gwell systemau gwybodaeth sain i deithwyr, ac yn hollbwysig, mynediad heb risiau.

Cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw’r rhwydwaith rheilffyrdd yng Nghymru y tu hwnt i linellau craidd y Cymoedd, a byddwn yn gweithio’n adeiladol gyda hi i wella cyfleusterau gorsafoedd. Mae Trafnidiaeth Cymru yn cynnig gwasanaeth teithio â chymorth i deithwyr i’w cefnogi ar hyd eu taith, o gynorthwyo gyda bagiau, cadw lle ar gyfer cŵn cymorth, arweiniad o gwmpas gorsafoedd a chymorth gyda chysylltu gwasanaethau.

Fel y soniais yn gynharach y prynhawn yma, mae Llywodraeth Cymru wedi diwygio gwasanaethau offthalmig gofal sylfaenol i wella mynediad at wasanaethau iechyd llygaid. Fel rhan o’r diwygio, mae'n rhaid i fyrddau iechyd gynnal asesiad o anghenion iechyd llygaid bob tair blynedd i nodi anghenion y cyhoedd wrth ddarparu gwasanaethau llygaid mewn gofal sylfaenol a gofal eilaidd. Yn ganolog i'r ymarfer hwn mae anghenion pobl ddall a rhannol ddall. Gyda’i gilydd, bydd yr asesiad o anghenion, ynghyd â chyflawni ar batrwm clwstwr, yn sicrhau bod anghenion y boblogaeth leol, ac yn enwedig anghenion pobl ddall a rhannol ddall, yn cael eu hystyried a'u diwallu'n llawn.

I gloi, Ddirprwy Lywydd, hoffwn bwysleisio cymaint rwy'n croesawu'r ddadl hon. O safbwynt Llywodraeth Cymru, rydym yn parhau i fod wedi ymrwymo’n llwyr yn ein hymdrechion i ganolbwyntio ar sicrhau bod pobl ddall a rhannol ddall yn gallu byw y bywyd y dewisant ei fyw.

Thank you all. That brings today's proceedings to a close.