National Assembly for Wales

Prynhawn da a chroeso, bawb, i’r cyfarfod y prynhawn yma. Y cwestiynau i’r Prif Weinidog yw’r eitem gyntaf ar yr agenda. Mae’r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Cefin Campbell.  

Diolch yn fawr. Bwrdd Iechyd Hywel Dda sy'n gyfrifol am gynllunio a darparu gwasanaethau iechyd diogel, o ansawdd ar gyfer y bobl leol.

Wel, Prif Weinidog, mae ymdeimlad pendant o ofid, dicter ac anghrediniaeth yn Llanelli, sir Gaerfyrddin, ar hyn o bryd, yn dilyn y cyhoeddiad y bydd darpariaeth uned mân anafiadau 24 awr Ysbyty'r Tywysog Philip yn cael ei haneru am chwe mis o 1 Tachwedd ymlaen. Nawr, collodd tref fwyaf gorllewin Cymru ei darpariaeth damweiniau ac achosion brys gwerthfawr dros 10 mlynedd yn ôl, ac mae hon yn ergyd arall i'r ddarpariaeth iechyd yn nhre'r sosban a'r cyffiniau. Nawr, y dewis arall i'r rhai sydd angen sylw meddygol y tu allan i oriau yw teithio i ysbytai Glangwili neu Dreforys, y mae'r ddau eisoes yn wynebu pwysau a gofynion enfawr ar eu gwasanaethau. Nawr, mae'n anochel y byddwch chi a gwleidyddion Llafur yn lleol yn bwrw'r cyfrifoldeb ymlaen i'r byrddau iechyd, ond gadewch i ni wynebu'r ffeithiau: mae'r toriad llym hwn i wasanaethau iechyd rheng flaen yn digwydd o dan oruchwyliaeth Llywodraeth Lafur Cymru. Methiant i recriwtio mwy o feddygon, cynllunio gweithlu gwael, cyllidebau sy'n crebachu—methiannau Llywodraeth Cymru yw'r rhain, ond, yn y pen draw, pobl Llanelli a'r cyffiniau sy'n talu'r pris. Felly, Prif Weinidog, mae fy nghwestiwn yn syml: a ydych chi'n derbyn cyfrifoldeb, a beth ydych chi'n mynd i'w wneud i gynorthwyo'r trigolion hynny yn ardal Llanelli wrth iddyn nhw ddioddef yr ad-drefniant llym hwn i ddarpariaeth gofal iechyd leol?

Wel, diolch yn fawr. Dwi’n ymwybodol bod llawer iawn o bryder lleol ynghylch newidiadau posibl i wasanaethau. Wrth gwrs, gwaith Llywodraeth Cymru yw darparu cyfeiriad strategol. Mae lan i’r bwrdd iechyd i ddylunio a delifro gwasanaethau diogel. Dyna sut mae’r system yn gweithio. Nawr, wrth gwrs, mae angen i unrhyw newid i wasanaethau ddilyn canllawiau’r gwasanaeth cenedlaethol, a bydd angen iddyn nhw drafod gyda Llais a’r gymuned leol. Diogelwch yw’r prif flaenoriaeth, a dwi’n gwybod bod y bwrdd iechyd wedi bod yn stryglo i gael y staff priodol, a bod y staff sy’n weddill—lot ohonyn nhw—wedi bod off gyda stres. Felly, mae yna reswm am y newid hwn.

A gaf i jest gywiro cwpwl o bethau ffeithiol? Rŷn ni wedi gweld cynnydd o 4 y cant yn faint roedden ni wedi'i rhoi i’r gwasanaeth iechyd eleni, o gymharu gyda 1 y cant o gynnydd yn Lloegr. A dyw’r cyllid ar gyfer yr NHS ddim yn gostwng; mae e wedi mynd i fyny lot dros y blynyddoedd diwethaf.

Fe wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol gyfarfod â chadeirydd y bwrdd iechyd yr wythnos diwethaf a thrafod yr heriau sy'n wynebu'r bwrdd iechyd, gan gynnwys y penderfyniadau anodd y bydd yn rhaid i'r bwrdd eu gwneud i sicrhau gofal clinigol diogel ac o ansawdd. Mae'r materion eraill a drafodwyd yn cynnwys cydbwysedd ariannol, gwasanaethau bregus, gofal wedi'i gynllunio, sylfaenol, brys ac argyfwng. Trafodwyd y rheini i gyd hefyd.

Diolch. Addawodd bwrdd iechyd Hywel Dda y llynedd y byddai gofal dros nos yn yr uned mân anafiadau yn Llanelli yn cael ei gynnal. Ond, heb fawr o rybudd o gwbl, a heb unrhyw ymgynghori nac ymgysylltu, maen nhw wedi newid eu meddyliau. Nawr, maen nhw'n dweud nad yw'r uned yn ddiogel gan na allan nhw recriwtio ymarferwyr cyffredinol. Ond mae staff yn dweud na fu unrhyw ymdrechion gweithredol ac mai rheolaeth wael yr uned sy'n rhwystro pobl. Pe bai cymorth dros nos yr heddlu neu'r gwasanaeth tân yn cael ei gymryd o un o drefi mwyaf Cymru, byddwn yn disgwyl ymyrraeth, a dydw i ddim yn gweld pam y dylai gofal iechyd fod yn ddim gwahanol. Mae gwersyll protest bellach wedi cael ei sefydlu y tu allan i'r ysbyty. Mae'n amlwg nad yw'r bwrdd iechyd yn deall Llanelli os ydyn nhw'n credu y bydd y bobl anghofio am hyn. A wnaiff y Prif Weinidog ofyn i'r bwrdd iechyd ailystyried?

Diolch yn fawr iawn. Fel y dywedais i, rwy'n deall y rhwystredigaeth yn llwyr, ac rwy'n ymwybodol o'r ymdrechion y mae'r gymuned leol wedi eu gwneud i geisio cefnogi'r gwasanaethau yn yr ardal. Mae'r bwrdd iechyd wedi ceisio, fel yr wyf i'n ei deall, recriwtio meddygon cymwysedig i gefnogi'r uned, ond mae wedi bod yn aflwyddiannus, sy'n golygu bod yr uned wedi troi'n wasanaeth a arweinir gan ymarferwyr nyrsio brys. A rhan o'r broblem oedd, rhwng Chwefror a Gorffennaf, bod 42 o fylchau heb eu llenwi yn y rota. Nawr, prif gyfrifoldeb bwrdd iechyd yw gwneud yn siŵr bod y gwasanaethau y maen nhw'n eu cynnig yn ddiogel mewn gwirionedd. Felly, dyna beth maen nhw'n ceisio ei wneud. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i'r bwrdd iechyd wneud yn siŵr eu bod nhw'n gwrando ar y boblogaeth leol, a'u bod nhw'n gwneud ymdrechion i wneud yn siŵr bod y staff sydd eu hangen ar gael. Ond nid yw'r staff sydd yno ar hyn o bryd yn barod i ymdrin â phroblemau mawr, ac mae straen pobl sy'n cyrraedd â phroblemau mawr yn achosi nifer sylweddol o absenoldebau. Rwyf i yn credu bod yn rhaid i ni fod yn ymarferol ac yn realistig am y sefyllfa, ond, wrth gwrs, mater i'r bwrdd iechyd yw gwneud penderfyniad. Pobl sy'n ymddangos â chyflyrau difrifol na ddylen nhw fod yn dod i uned mân anafiadau mewn gwirionedd, yw tri deg dau y cant o'r gweithgarwch dros nos.

Cwestiynau gan arweinwyr y pleidiau nawr. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, cafwyd adroddiad gan newyddion ITN a dynnodd sylw at gyflwr ofnadwy sgiliau darllen yn ein hysgolion. Mae'n rhaid i chi fynd yn ôl i 2012, oherwydd dyna'r data diweddaraf, a, bryd hynny, roedd yn dangos bod 20 y cant o blant yn anllythrennog wrth drosglwyddo o'r ysgol gynradd i'r ysgol uwchradd. Rwy'n siŵr y byddech chi, fel Prif Weinidog, a'ch Llywodraeth, wedi dychryn cymaint â fi o weld y mathau hynny o ystadegau. Beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud i wella'r ystadegau hynny a rhoi'r dechrau gorau posibl i blant fwynhau a gwerthfawrogi'r pleser o ddarllen?

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n bryderus iawn bod angen i ni wneud gwelliannau i ansawdd a safonau darllen yn ein gwlad. Rwy'n gwybod bod hon yn flaenoriaeth bendant i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg. Bydd yn gwneud datganiad ar sut y mae'n credu y dylai pethau fod yn gwella yn ystod y mis neu ddau nesaf. Un o'r problemau, wrth gwrs, yw sut rydych chi'n addysgu darllen, a bu trafodaeth ynglŷn â beth yw'r ffordd orau o wneud hynny. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n dilyn tystiolaeth, ac os byddwn ni'n dilyn tystiolaeth, fy nealltwriaeth i yw y dylid canolbwyntio mwy ar ffoneg. Fy nealltwriaeth i yw mai dyna'r canllawiau y gallai'r Gweinidog addysg fod yn eu rhannu yn fuan, dim ond i wneud yn siŵr bod canllawiau mwy cadarn o ran y dull ar gyfer addysgu yn ein hysgolion.

Y gwir ofid yma, Prif Weinidog, yw, ers blynyddoedd lawer, mae'r dystiolaeth wedi cyfeirio at symud oddi wrth y system ciw o addysgu darllen i ffoneg. Mae'r dystiolaeth yno, ac fe'i mabwysiadwyd mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig ac mae wedi arwain at ganlyniadau rhagorol, lle cafodd plant a oedd yn cael trafferth yn darllen eu cynnwys yn y broses gan wella safonau ar draws y system addysg gyfan. Roedd gennym ni yng Nghymru y perfformiad gwaethaf o ran darllen yn sgoriau rhyngwladol y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr. Fe wnaethoch chi ddweud bod yn rhaid i ni aros am ddatganiad eto gan y Gweinidog addysg. Mae'r dystiolaeth yno. Beth am fwrw ymlaen a'i wneud fel nad oes cenhedlaeth arall yn cael ei cholli yn ein system addysg?

Wel, fel y dywedais i, mae'r canllawiau wedi cael eu cryfhau. Mae wedi bod yn eglur efallai y bu gormod o bwyslais ar yr athrawon efallai i allu gweithio yn unol â'r myfyrwyr eu hunain, pan fo dull profedig. Felly, bydd y math hwnnw o ddull sy'n fwy hyblyg, rwy'n credu, yn llai nag yr oedd yn arfer bod gan ein bod ni'n gwybod bod angen i ni ddilyn y dystiolaeth, ac mae'r dystiolaeth yn awgrymu y dylem ni fod yn addysgu mewn modd penodol, a dyna'r canllawiau yr wyf i'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd yn eu rhannu.

Ni all ddod yn ddigon cyflym, Prif Weinidog. Y pwynt arall sy'n anghysondeb o fewn ysgolion Cymru yw'r anallu i brofi perfformiad. Nawr, nid yw Llywodraeth Cymru wedi sefydlu'r drefn brofi ryngwladol fel y gallwn ni ddeall yn union beth yw perfformiad dysgwyr a'n system addysg yng Nghymru heddiw. Fel y dywedais i, os ewch chi drwy Estyn, mae'n rhaid i chi fynd yn ôl i 2012 cyn bod data tebyg. Siawns, ynghyd â'r cyngor hwn y bydd yn rhaid i ni aros wythnos neu ddwy arall amdano—felly bydd wythnos neu ddwy arall y bydd plant yn parhau i gael eu haddysgu o dan system fethedig—bod angen i ni gael y drefn brofi honno fel y gallwn ni weld yn union y perfformiad sy'n digwydd yn ein hysgolion. A wnewch chi ymrwymo, fel rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, i gyflwyno'r drefn brofi honno fel y gallwn ni wella safonau darllen yma yng Nghymru a rhoi'r cyfle i bob dysgwr yr ydym ni i gyd eisiau ei weld? Gallaf weld y Gweinidog addysg yn ei basio draw, felly gobeithio ei bod yn wybodaeth gadarnhaol. Fe wnaf i eich gadael chi i ateb y cwestiwn.

Mae gennym ni asesiadau wedi'u personoli eisoes. Maen nhw eisoes yn bodoli yng Nghymru. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig, oherwydd rwy'n credu, fel rhieni, eu bod nhw eisiau gwybod ble mae eu plant o'u cymharu â phlant eraill. Ydyn nhw fwy neu lai yn y lle iawn? A oes angen iddyn nhw fod yn gwneud mwy o ymdrech? Hefyd, mae angen i athrawon wybod a ddylen nhw fod yn rhoi mwy o gymorth i rai myfyrwyr yn hytrach nag eraill. Dyna'n union sut y dylai fod. Wrth gwrs, mae gennym ni gwricwlwm newydd ac mae'n bwysig, yn rhan o'r cwricwlwm hwnnw, bod asesiadau yn cael eu gwneud ar y cwricwlwm newydd, fel bod gan bawb ddealltwriaeth o beth yw'r disgwyliad o fyfyrwyr yn ein hysgolion.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Llywydd. Ym Mumbai ym mis Mai, dywedodd y Prif Weinidog blaenorol y byddai'n ymladd fel llew i achub swyddi Tata Steel. Yng nghynhadledd y Blaid Lafur, addawodd yr Ysgrifennydd busnes Jonathan Reynolds strategaeth ddiwydiannol i dynnu buddsoddiad byd-eang o afael gwledydd sy'n gystadleuwyr. Roedden nhw wedi rhoi'r argraff bod ganddyn nhw strategaeth wahanol i'r Torïaid, onid oedden nhw? Ond na. Ac mae terfyn cynhyrchu dur ffwrnais chwyth ddoe ym Mhort Talbot yn drychinebus, dim llai. Mae fy nghalon yn mynd allan i'r miloedd sy'n colli eu swyddi ac i'w teuluoedd ac i'w cymunedau. Gyda llaw, nid oedd hyn yn ymwneud â sero net, fel y mae rhai'n dweud; ffwrnais chwyth oedd hon â blynyddoedd lawer ar ôl i redeg yn rhan o gyfnod pontio. Mewn gwirionedd, mae hyd yn oed Greenpeace yn tynnu sylw at ragrith Llafur. Efallai eich bod chi wedi gweld eu ffilm yn dadlau dros ddur cartref ac yn ein hatgoffa o addewid Prif Weinidog y DU bod ganddo gynllun ar gyfer dyfodol hyfyw i ddur, y byddai'n ymladd dros bob un swydd yn Tata a thros ddyfodol dur yng Nghymru. A all y Prif Weinidog ddweud wrthym ni pam wnaeth Llafur gefnu ar y frwydr honno?

A gaf i ddechrau drwy ddweud diwrnod pa mor trist ac arwyddocaol oedd ddoe i bobl Port Talbot, yn benodol, ac i'r amgylchedd? Dyma ddiwedd y ffordd draddodiadol o wneud dur, ac rydym ni'n gwybod pa mor hollbresennol yw'r dirwedd ddiwydiannol honno yn yr ardal honno. Mae wir wedi llunio nid yn unig y sefyllfa yno o ran swyddi ond hefyd y diwylliant a'r gymuned yno, ac rwy'n gwybod y bydd effaith anodd iawn ar y gymuned. Ond y ffaith yw bod y Llywodraeth Lafur wedi dod i mewn ac rydym ni wedi gallu taro bargen well na'r Torïaid. Cafwyd gwell pecynnau dileu swyddi a sgiliau, cadwyd staff i gael eu hyfforddi, a bu sicrwydd y bydd y £500 miliwn sy'n mynd i gael ei fuddsoddi gan Lywodraeth y DU yn cael ei adennill os na fydd swyddi'n cael eu darparu. Doedd dim o hynny yn y cytundeb a wnaed gan y Ceidwadwyr.

Mae'r Prif Weinidog yn awgrymu bod gweithredoedd Llafur wedi bod yn llwyddiannus mewn rhyw ffordd. Wrth gwrs, mae angen gwneud popeth i amddiffyn y rhai sy'n colli eu gwaith, ond mae hyn wedi arwain at ddiwedd cynhyrchu dur ffwrnais chwyth. Mae'r Prif Weinidog yn dweud mai dyma ddiwedd gwneud dur traddodiadol fel pe bai'n fater o barhau i wneud yr un peth mewn ffordd fwy modern. Nid dyna'r achos. Mae'n fater o golli gwneud dur sylfaenol ym Mhort Talbot ac yn y DU yn strategol. Prin, rwy'n credu, fydd yr hyder y mae'r ymateb hwnnw yn ei roi bod y Llywodraeth yn dysgu gwersi o golli swyddi Tata. Cofiwch, nid gweithwyr presennol Port Talbot yn unig sydd wedi cael eu siomi, ond eu plant hefyd. Mae'n rhaid i'r Llywodraeth atgyfnerthu ymdrechion nawr i roi dyfodol economaidd iddyn nhw.

Wrth wraidd hynny, wrth gwrs, y mae'r angen i wella safonau addysg. Yn blwmp ac yn blaen, mae etifeddiaeth Llafur yn golygu bod mynydd i'w ddringo. Mae anllythrennedd yn drychinebus. Mae pobl sydd ddim yn gallu darllen yn fwy tebygol o ddioddef problemau iechyd meddwl, o fynd i'r carchar, o farw'n iau, hyd yn oed. Cododd adroddiad gan ITV yr wythnos diwethaf gwestiynau sylfaenol am y ffordd yr addysgir plant i ddarllen yng Nghymru. Fe wnaeth arbenigwyr ddiystyru canllawiau llythrennedd y Llywodraeth fel, ac rwy'n dyfynnu,

'ddim wedi'u seilio ar unrhyw dystiolaeth empirig o sut mae plant yn dysgu darllen, dim ond rhestr ddymuniadau ydyn nhw'.

Nawr, dewisodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg beidio â chael ei chyfweld ar gyfer y rhaglen honno, ond, yn absenoldeb ymateb ganddi hi, a yw'r Prif Weinidog yn derbyn y gallai canllawiau presennol Llywodraeth Cymru fod yn cyfrannu at y ffaith mai Cymru yw'r wlad isaf yn y DU yn safleoedd PISA o ran darllen?

Wel, diolch yn fawr iawn. Dim ond i gloi ar fater Tata, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cydnabod, mewn gwirionedd, y bydd buddsoddiad sylweddol yn y ffwrnais arc drydan newydd, felly nid dyma ddiwedd dur. Ceir proses—[Torri ar draws.] Rwy'n derbyn yn llwyr ei fod. Ond nid yw buddsoddiad o £1.25 biliwn yn rhywbeth y dylid ei anwybyddu. Y gwir amdani yw bod yn rhaid i ni edrych i'r dyfodol. Mae'n rhaid i ni gydnabod y gallai fod 500 o swyddi yn ystod gwaith adeiladu'r broses honno ac y bydd strategaeth ddiwydiannol. Pe bai strategaeth ddiwydiannol wedi bod o dan y Llywodraeth Geidwadol, efallai y byddem ni wedi bod mewn sefyllfa wahanol iawn, iawn. Ond rydym ni lle'r ydym ni nawr. Bydd strategaeth ddiwydiannol yn cael ei chyhoeddi yn fuan iawn, bydd y cynllun dur yn cael ei gyhoeddi yn y gwanwyn—£2.5 biliwn yn y cynllun dur hwnnw—ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n ymdrin â'r sefyllfa ym Mhort Talbot, yn Nhrostre, yn Llan-wern ac mewn cymunedau eraill yng Nghymru.

Nodais mewn ateb i arweinydd y Ceidwadwyr ein safbwynt o ran darllen a'r ymdrechion y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg eisoes yn eu gwneud, a nodais hefyd y bydd yn gwneud y datganiad hwnnw yn fuan iawn i'r Siambr, gan nodi'n eglur y disgwyliadau ar gyfer yr athrawon ledled Cymru.

Rwy'n ofni bod y Prif Weinidog, yn anfwriadol rwy'n siŵr, yn rhoi'r argraff nad yw'n deall arwyddocâd mawr cau'r ffwrnais chwyth honno gan hawlio, eto, llwyddiant yn rhai mesurau o'r drafodaeth ynghylch colli'r miloedd o swyddi hynny.

Rwy'n gobeithio'n fawr ei bod yn deall arwyddocâd gwendid ein sefyllfa o ran safonau addysg yng Nghymru. Daeth y Sefydliad Astudiaethau Cyllid i'r casgliad yn ddiweddar bod perfformiad addysgol is yma yn adlewyrchu'r hyn sydd bellach wedi bod yn ddull polisi hirsefydlog o dan Weinidogion Llafur yn Llywodraeth Cymru. Nawr, mae clychau larwm yn canu ym mhobman, ac rydym ni'n dal i aros am fframwaith llythrennedd newydd gan y Llywodraeth. Mae nifer yr athrawon sy'n gadael y proffesiwn yn gynnar yn eu gyrfa ar ei lefel uchaf mewn 17 mlynedd. Mae Cymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon wedi rhybuddio am argyfwng cyllid ysgolion sy'n gwaethygu. Nawr, mae pobl sy'n chwilio am gynhwysion dyfodol economaidd mwy disglair yng Nghymru, nid leiaf y rhai yr effeithiwyd arnyn nhw gan y miloedd o swyddi a gollwyd ym Mhort Talbot, eisiau i'r Llywodraeth fod yn buddsoddi yn y dyfodol hwnnw drwy addysg. Yn ystod ymgyrch yr etholiad cyffredinol, addawyd mwy o arian ar gyfer addysg yng Nghymru o dan Lywodraeth Lafur y DU. A yw'r Prif Weinidog newydd yn dal i wneud yr addewid hwnnw? Ac o ystyried rhybuddion arweinwyr addysg am yr angen am weithredu ar frys, beth mae Llafur yn aros amdano?

Wel, diolch yn fawr iawn. Hoffwn bwysleisio ein bod ni, mewn gwirionedd, yn sicr yn cydnabod arwyddocâd cau'r gwaith. Rwyf i wedi cyfarfod â gweithwyr yn y gwaith ac yn cydnabod y dinistr y mae'n ei achosi iddyn nhw, yr ansicrwydd, yr ansefydlogrwydd, nid yn unig iddyn nhw ond i bobl yn y gadwyn gyflenwi. A dyna pam rydym ni'n falch iawn o allu agor y cyfle yr wythnos hon i gwmnïau sy'n rhan o'r gadwyn gyflenwi wneud cais am rywfaint o'r cyllid o £13.5 miliwn a roddwyd ar y bwrdd gan y bwrdd pontio. 

Rwy'n credu, o ran sicrhau ein bod ni'n cael yr hanfodion yn iawn o ran tyfu'r economi, rwy'n credu bod addysg yn ddarn canolog yn hynny o beth. Mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar yr hanfodion. Mae darllen yn rhan o'r hanfodion hynny. Gallaf eich sicrhau bod yr Ysgrifennydd addysg yn canolbwyntio'n llwyr ar y mater hwn ac yn bryderus iawn am y sefyllfa. A'r hyn y gwnaf i ei ddweud wrthych chi yw bod Llywodraeth Lafur y DU, yn amlwg, wedi gwneud ymrwymiad y bydden nhw'n lleihau ac yn dileu'r sefyllfa TAW o ran ysgolion preifat. Byddai hynny'n rhyddhau rhywfaint o gyllid a fydd ar gael, felly, i ysgolion i gynorthwyo'r 93 y cant o bobl sy'n mynychu ysgolion cyhoeddus—wrth ddweud 'cyhoeddus', rwy'n golygu ysgolion gwladol—yn y Deyrnas Unedig.

Daeth deddfwriaeth ddi-fwg sy'n ei gwneud hi'n anghyfreithlon ysmygu ar dir ysbytai i rym ar 1 Mawrth 2021. Fe wnaethom ni gyhoeddi canllawiau i gefnogi gweithrediad ac rydym yn parhau i weithio'n agos gyda byrddau iechyd ac awdurdodau lleol i gefnogi cydymffurfiad â'r gyfraith.

Diolch am yr ateb.

Rwy'n gefnogol iawn o'r polisi hwn i wahardd ysmygu ar dir ysbytai a'i fanteision iechyd amlwg. Ond a yw'r Prif Weinidog yn ymwybodol o rai o'r canlyniadau mewn unedau iechyd meddwl diogel, er enghraifft, lle'n aml y mae'n rhaid i staff ymdrin â lefelau uwch o orbryder, cynnwrf, ac weithiau ymddygiad ymosodol, pan ddywedir wrth gleifion na allan nhw ysmygu mwyach? Ac yn nodweddiadol, efallai fod cleifion wedi defnyddio'r cyfle i fynd allan i ysmygu i ddianc rhag sefyllfaoedd sy'n peri gofid. Polisi'r Llywodraeth yw'r polisi cywir, ond beth arall allwn ni ei wneud i helpu staff a chleifion i addasu i'r datblygiad newydd hwn?

Diolch yn fawr iawn, Julie, ac rwy'n cofio y tynnwyd fy sylw at hyn ar ymweliad â'r gogledd, lle'r oedden nhw'n esbonio i mi y straen a ddioddefwyd gan lawer o gleifion iechyd meddwl, a sut mai cael sigarét oedd eu rhyddhad, ac, a dweud y gwir, roedd methu â gwneud hynny yn agos at yr adeilad yn golygu bod yn rhaid iddyn nhw ryddhau cleifion. Felly, roeddwn i'n deall y gallai hynny greu canlyniad anfwriadol, fel rydych chi'n ei ddweud, ond rwy'n credu eich bod chi'n iawn, rwy'n credu bod y polisi yn gwbl gywir. Ond, er bod y gyfraith yn atal ysmygu dan do, gall rheolwr uned gyflwyno man ysmygu dynodedig i'w ddefnyddio gan gleifion ar dir uned iechyd meddwl, ac mae hwnnw'n benderfyniad lleol y gallan nhw ei wneud. Ond rwyf i yn credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n parhau i gynyddu'r ymgais honno i atal pobl rhag ysmygu yng Nghymru. Rydym ni wedi cymryd camau breision yn ystod y blynyddoedd diwethaf; rwy'n credu bod gennym ni gyfradd ysmygu drwy'r amser o 13 y cant, sef yr isaf erioed. A'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yw cyflwyno'r rhaglen Helpa fi i Stopio mewn ysbytai. Rwy'n credu bod hwnnw'n gyfle gwirionedd. Ond y peth arall yw bod llawer o bobl yn dioddef symptomau diddyfnu ac weithiau gellir rheoli hynny'n effeithiol gyda therapi disodli nicotin, felly mae cyfle i hwnnw gael ei ddefnyddio hefyd yn yr unedau iechyd meddwl hynny.

Fe wnaeth y Ceidwadwyr Cymreig gefnogi'r gwaharddiad cychwynnol ar ysmygu y tu allan i ysbytai, ac rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru bellach wedi cymryd gorfodi'r gwaharddiad hwn o ddifrif, gan fod llawer o bobl wedi parhau i anwybyddu'r gwaharddiad ers iddo gael ei gyflwyno yn 2021. Mae hefyd yn bwysig, fodd bynnag, hyrwyddo dulliau rhoi'r gorau i ysmygu, gan gynnwys cymorth y GIG i gynorthwyo pobl i oresgyn eu caethiwed. Mae gorfodi'r gwaharddiad hwn heb y cymorth angenrheidiol i roi'r gorau i ysmygu yn gosbol ac yn annheg, ac, er bod annog gwahardd yr arfer hwn yng nghyffiniau ysbyty yn gwneud synnwyr, dylai GIG Cymru hefyd ddarparu'r cymorth i'r unigolion hyn roi'r gorau iddi. Gall hyn gynnwys defnyddio dyfeisiau fepio a chynhyrchion nicotin eraill, sydd wedi cael eu stigmateiddio yn ystod y blynyddoedd diwethaf gan Lywodraeth Cymru, sy'n wrthgynhyrchiol o ran symud Cymru tuag at fod yn ddi-fwg. Cyhoeddodd Keir Starmer hefyd ei gynlluniau cywilyddus ar gyfer gwahardd ysmygu yn yr awyr agored, â mesurau pellach ar y gweill i atal fepio dan do. Er ei fod yn amhoblogaidd iawn, mae hefyd yn gyfyngiad gwrthun ar ryddid pobl ac yn stigmateiddio ysmygwyr a defnyddwyr dyfeisiau nicotin ymhellach. Felly, a all y Prif Weinidog amlinellu sut y bydd gorfodi gwaharddiadau ysmygu mewn ysbytai yn cael eu hategu gan gymorth rhoi'r gorau i ysmygu? Rwy'n cydnabod eich bod chi wedi nodi hynny yn eich ymateb i Julie Morgan, ond byddai gen i fwy o ddiddordeb mewn gweld sut y bydd hynny'n cael ei weithredu'n uniongyrchol, ac, yn ail, sut mae cynllun Cymru ddi-fwg Llywodraeth Cymru yn cyd-fynd â chynigion ysmygu awyr agored rhyfedd Prif Weinidog y DU. Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Gellir priodoli un o bob 10 o'r holl farwolaethau yng Nghymru i ysmygu, ac mae hynny tua 3,800 o farwolaethau yng Nghymru y flwyddyn a'r hyn yr ydym ni'n ei wybod yw bod tua saith o bob 10 ysmygwr eisiau rhoi'r gorau iddi mewn gwirionedd, a dyna pam mae gennym ni'r gwasanaeth GIG am ddim hwn, Helpa Fi i Stopio, ac mae hwnnw ar gael i gynorthwyo ysmygwyr y tu mewn neu'r tu allan i'r ysbyty, ac, ers 2017, mae hwnnw wedi helpu dros 100,000 o ysmygwyr, gan ein bod ni'n gwybod bod cael cymorth y GIG yn cynyddu'r siawns o roi'r gorau i ysmygu 300 y cant, o'i gymharu â cheisio ei wneud ar eich pen eich hun.

Nawr, dim ond o ran yr hyn y mae byrddau iechyd yn ei wneud o ran gorfodi hynny, wel, maen nhw'n defnyddio rhywfaint o'r dyraniad, y cyllid atal o £6.8 miliwn sydd ar gael iddyn nhw, i gyflogi swyddogion i batrolio tiroedd ysbytai ac i siarad ag unrhyw un a ganfyddir yn ysmygu a'u cyfeirio at y gwasanaethau rhoi'r gorau iddi.

Mae problem sylweddol gydag ysmygu ar dir Ysbyty Maelor Wrecsam. Er enghraifft, os ewch chi tuag at y brif fynedfa, byddwch yn aml yn canfod pentyrrau enfawr o fonion sigaréts. Yn dilyn sylwadau gan sawl etholwr, cefais gyfarfod â'r bwrdd iechyd, a ddywedodd wrthyf i, er eu bod yn cyflogi swyddog amgylchedd di-fwg, mai'r awdurdod lleol sydd â'r cyfrifoldeb cyfreithiol am orfodi, felly nid ydyn nhw'n gallu cymryd camau gorfodi. Ar y llaw arall, mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam yn dweud wrthyf i mai'r bwrdd iechyd sydd â chyfrifoldeb o dan y ddeddfwriaeth i atal ysmygu ar ei dir. Felly, a allai'r Prif Weinidog egluro, os gwelwch yn dda, pwy sy'n gyfrifol am orfodi'r ddeddfwriaeth iechyd cyhoeddus hon y mae mawr ei hangen?

Wel, diolch yn fawr iawn. Pan gyflwynwyd y ddeddfwriaeth, fe wnaethom ni gyhoeddi canllawiau manwl, fe wnaethom ni ddarparu hyfforddiant, fe wnaethom ni gynnal ymgyrchoedd ymwybyddiaeth, a oedd yn cynnwys hysbysebion teledu a radio, i sicrhau bod pobl yn gwybod am y rheolau newydd. Rydym ni'n gwybod hefyd bod llawer o ysbytai wedi cymryd y mesur lleol arloesol hwnnw i gyfleu'r gofynion i ddefnyddwyr ysbytai. Felly, mae rhai ohonyn nhw'n ei wneud mewn ffordd arloesol, er enghraifft, defnyddio seinyddion i chwarae neges wedi'i recordio wrth fynedfa'r ysbyty. Fel y dywedais i, mae gan rai ohonyn nhw batrolau gorfodi, ac felly mae'n gwestiwn, wrth gwrs, i'r byrddau iechyd wneud yn siŵr eu bod nhw'n gorfodi'r camau y tu allan i'w hysbytai, ond rwy'n credu bod perswadio bob amser yn well na dirwyo pobl, os gallwch chi wneud hynny. Rydym ni'n sôn, yn gyffredinol, y tu allan i ysbytai, am bobl sydd mewn sefyllfa agored i niwed yn gyffredinol, felly rwy'n credu er, ar y naill law, bod angen i ni fod yn gefnogol ohonyn nhw, mae angen iddyn nhw ddeall hefyd bod rheolau y mae angen iddyn nhw gydymffurfio â nhw.

Mae byrddau iechyd, awdurdodau lleol a phartneriaid cyflawni yn cydweithio i flaenoriaethu ac ymateb i'r galw cynyddol am wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Drwy fwy o gyllid gan y Llywodraeth, mae gwasanaethau ychwanegol i wella llwybrau gofal wedi cael eu datblygu. Mae’r gwaith yma’n parhau i fod yn flaenoriaeth.

Diolch. Fel rydych chi’n ei ddweud, mae’r galw’n cynyddu, gyda’r ffigurau diweddaraf o Awst 2024 yn dangos bod nifer yr oedolion yn aros mwy na 48 awr yn 363 yn Nghwm Taf Morgannwg a 174 ym mwrdd iechyd Caerdydd a’r Fro. Yn amlwg, beth dydy’r data ddim yn ei ddangos ydy pa mor hir mae'r cleifion hynny wedi bod yn aros yn yr ysbyty na chwaith faint ohonynt sydd yn gwaethygu drwy ddal salwch neu haint oherwydd eu bod yn yr ysbyty yn hirach na bod angen. Mae’n anodd deall felly pam mae cyngor Rhondda Cynon Taf yn ymgynghori ar y funud ynglŷn â chau dau gartref gofal. Yn ôl ffigurau y cyngor, dim ond 156 o’r 237 gwely sydd yn cael eu defnyddio ar y funud ar draws cartrefi gofal y cyngor. Ond dywed staff, fodd bynnag, mai’r rheswm eu bod yn wag ydy oherwydd nad oes yna ddigon o staff er mwyn cymryd mwy o bobl, nid oherwydd does yna ddim galw am lefydd. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda chynghorau yn fy rhanbarth i i sicrhau bod digon o staff ar gael i ddiwallu’r anghenion gofal fel nad oes gwelyau mewn cartrefi gofal yn aros yn wag, na chwaith pobl yn aros yn ddiangen ac yn hirach yn yr ysbyty?

Diolch yn fawr. Byddwch yn ymwybodol bod oedi wrth drosglwyddo gofal yn un o'r problemau mwyaf sy'n wynebu'r GIG, ac, yn aml iawn, mae'n gyfrifoldeb a rennir rhwng y byrddau iechyd a'r awdurdodau lleol, a dyna pam y sefydlwyd y pwyllgor gweithredu ar ofal tua dwy neu dair blynedd yn ôl. Rwy'n falch o ddweud bod hwnnw wedi cyfarfod ddoe. Yr hyn y mae'r pwyllgor hwnnw yn ei wneud yw ceisio canolbwyntio mewn gwirionedd ar beth yw'r problemau. Mae gennym ni ddata manwl iawn, iawn nawr ar pam mae pobl yn yr ysbyty, pwy sy'n gyfrifol amdano, ac mae hynny i gyd yn helpu i sicrhau bod pobl o leiaf yn gwybod na ddylen nhw fod yn beio ei gilydd: mae'r claf hwnnw yno oherwydd mai eich cyfrifoldeb chi ydyw.

Nawr, yr hyn sy'n ddiddorol am hynny yw bod rhai byrddau iechyd yn gwneud yn well nag eraill o ran gallu symud pobl ymlaen. Felly, os edrychwch chi ar Ganol De Cymru, er enghraifft, mae Caerdydd wedi bod yn gwneud cynnydd da iawn o ran lleihau'r oediadau, ond nid yw Cwm Taf Morgannwg wedi bod cystal yn ddiweddar ar rai o'r rhai eraill. Ond rydym ni'n gwybod bod Cwm Taf, yn flaenorol, wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran gostwng y niferoedd hynny. Felly, beth sydd wedi newid yn ystod y cyfnod hwnnw? Ac rwy'n credu mai'r math hwnnw o edrych yn ofalus ar y manylion sy'n bwysig.

Y peth allweddol i'w wneud mewn gwirionedd yw ceisio cael pobl adref, i ofalu am bobl yn eu cartrefi; dyna'r hyn y mae angen i ni ei wneud yn gyffredinol, a dyna pam, a dweud y gwir, mae pethau fel gwasanaethau ailalluogi yn wirioneddol hanfodol. Felly, y llety hanner ffordd hwnnw yn cynhyrchu ac yn gwneud yn siŵr bod y cymorth hwnnw ar gael wrth iddyn nhw gael eu hoptimeiddio, maen nhw'n barod i gael—. Maen nhw wedi'u hoptimeiddio'n glinigol, ond dydyn nhw ddim yn gwbl barod i fynd adref, a dyna pam mae'n ddefnyddiol cael rhai o'r lleoedd dros dro hynny. Ond dydyn nhw ddim yn rhad. Dydyn nhw ddim yn rhad; maen nhw'n ddrud iawn, iawn a rhan o'r broblem, wrth gwrs, yw bod angen staff arnoch chi i sicrhau eu bod nhw'n cael eu monitro yn ofalus ac yn broffesiynol. Ond mae gennym ni raglen eglur iawn, sef, 'Gadewch i ni gael y cymorth i mewn i'r gymuned. Gadewch i ni fynd i'r maes atal. Gadewch i ni atal pobl rhag mynd i'r ysbyty yn y lle cyntaf.' A dyna pam mae'r mathau hynny o becynnau ailalluogi, sydd wedi cynyddu yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mor bwysig.

Prif Weinidog, yn ôl y data llwybr oedi gofal, y ddau reswm pennaf am y ffaith fod cleifion sydd wedi'u hoptimeiddio'n feddygol yn aros mewn gwelyau ysbyty ledled Cymru a rhanbarth Canol De Cymru yw, fel rydych chi wedi cyfeirio ato, amseroedd aros am asesiad gofal cymdeithasol, sydd oddeutu 42 y cant o achosion, ac amseroedd aros i drosglwyddo i gyfleusterau gofal, sydd oddeutu 22 y cant o achosion. Mae'r data hyn yn dangos yn eglur bod y ddau brif faes sy'n cael trafferth gyda niferoedd cleifion allan o reolaeth ysbytai yn y pen draw.

Prif Weinidog, byddwch yn gwbl ymwybodol nad yw hon yn broblem ddiweddar ac mae'r niferoedd hyn wedi bod yn gyson ers cryn amser. Ac o ystyried y pwysau ar recriwtio a chadw staff yn y sector gofal cymdeithasol, mae'n deg dweud y gallwn ni ragweld y bydd hon yn broblem am gryn amser i ddod, ac mae'n debygol y bydd ond yn gwaethygu. Ers dros 20 mlynedd, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhannu geiriau gwresog am sut y mae'n rhaid i'r ddau faes hyn wella, ond nid yn unig y mae'r problemau yn dal gyda ni, ond maen nhw'n gwaethygu. Ac felly, gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, pa strategaeth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei chyflwyno o'r diwedd i ddatrys y sefyllfa hon? Diolch.

Wel, y ffaith yw ein bod ni mewn gwirionedd wedi darparu £144 miliwn bob blwyddyn i wneud yn siŵr bod byrddau iechyd a llywodraeth leol yn cydweithio i geisio datrys y sefyllfa anodd iawn hon. Ac mae yn anodd; mae'n rhywbeth y mae byrddau iechyd ar draws y Deyrnas Unedig yn cael trafferth ag ef. Ond rwy'n credu bod y data hyn y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw yn bwysig. Os edrychwch chi ar y rhesymau, gofal cymdeithasol ac oedi ar y cyd—dyna lle mae'n gyfrifoldeb sy'n cael ei rannu rhwng awdurdodau lleol a'r byrddau iechyd—yw tua 40 y cant. Felly, gofal cymdeithasol, 40 y cant; oedi ar y cyd, 40 y cant; ac oedi cysylltiedig ag iechyd yw'r 19 y cant sy'n weddill. Felly, mae'n bwysig iawn bod pawb yn deall bod ganddyn nhw ran i'w chwarae yma, ac na ddylem ni fod yn bwrw'r cyfrifoldeb ar ein gilydd. Canolbwyntio ar y darnau lle gallan nhw wneud gwahaniaeth, dyna'r hyn yr ydym ni'n parhau i'w ofyn a dyna pam mae'r pwyllgor gweithredu ar ofal mor bwysig, dim ond i wneud yn siŵr ein bod ni'n dangos drych iddyn nhw i ddangos yr hyn sy'n digwydd, a lle, mewn gwirionedd, mae arfer da yn digwydd a phwy all ddysgu gan y bobl hynny sy'n gwneud yn dda.

Mae ein rhestr bresennol o welliannau strategol i'r rhwydwaith wedi'i chynnwys yn y cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth. Byddwn yn parhau i fonitro rhannau o'r rhwydwaith lle ceir tagfeydd ac y mae angen eu trwsio, ac i nodi atebion sy'n cyd-fynd â strategaeth drafnidiaeth Cymru, lle bo angen.

Diolch. Rwy'n cofio pan ymwelodd y Prif Weinidog â Chei Connah, tyllau yn y ffordd a godwyd fwyaf gan y trigolion. Pa un a ydych chi'n defnyddio pedair olwyn neu ddwy, neu'n cerdded, mae pawb yn elwa o ffyrdd a phalmentydd sydd wedi'u cynnal a'u cadw yn dda. Mae priffyrdd ledled y DU wedi cael eu taro gan doriadau cyllid San Steffan a glaw tebyg i fonsŵn yn golchi arwynebau i ffwrdd ac yn achosi difrod. Rwy'n ddiolchgar eich bod chi wedi addo y bydd trwsio ein ffyrdd yn flaenoriaeth. A wnaiff y Prif Weinidog ein sicrhau y bydd cynghorau yn cael eu galluogi a'u grymuso i drwsio ein ffyrdd, a bod unrhyw gyllid canlyniadol posibl gan Lywodraeth y DU ar gyfer cyllidebau cynnal ffyrdd yn cael ei glustnodi ar gyfer cynnal a chadw priffyrdd yma yng Nghymru?

Diolch yn fawr iawn. Wel, beth bynnag y maen nhw'n penderfynu ei wneud yn Lloegr, mae'n bwysig ein bod ni'n penderfynu ein hunain sut rydym ni'n gwario'r arian hwnnw ac yn penderfynu beth yw'r blaenoriaethau i'r bobl yn ein barn ni. Ond rydych chi'n iawn wrth ddweud, mewn gwirionedd, bod hwn yn fater a godwyd llawer yn yr ymarfer gwrando, yn enwedig yng Nghei Connah. Rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd sy'n gyfrifol am drafnidiaeth yn edrych ar gyllidebau awdurdodau lleol yn y dyfodol o ran teithio llesol, cynnal a chadw ffyrdd—y pecyn cyfan o ran sut y gallai fod yn bosibl datganoli'r broses o wneud penderfyniadau a'r arian, fel y gall awdurdodau lleol benderfynu ar y ffordd orau o wario'r arian yn eu hardaloedd lleol, oherwydd nhw sy'n gwybod orau. Efallai mai'r broblem yng Nghei Connah yw tyllau yn y ffordd, ond efallai nad oes problem mor fawr mewn ardal wahanol, felly rwy'n credu bod rhoi'r hyblygrwydd hwnnw yn gwneud synnwyr, ond mae hynny'n rhywbeth rwy'n gwybod ei fod yn edrych arno.

Ond rwyf i'n credu bod unrhyw un sy'n gyrru car yn cydnabod, mewn gwirionedd, bod tyllau yn y ffordd yn costio arian i chi. Mae'n bwysig cydnabod hynny ac y gall beicwyr hefyd ddioddef anafiadau difrifol iawn o ganlyniad i hynny. Roeddwn i'n darllen dim ond neithiwr mai tua £120, ar gyfartaledd, yw'r gost o drwsio cerbyd o ganlyniad i dyllau yn y ffordd; mae'n syndod nad yw'n fwy, a bod yn onest. Ond mae'n bwysig cydnabod bod cost i'r defnyddwyr ffyrdd hynny os nad ydym yn trwsio ein ffyrdd.  

Ar ôl naw mlynedd a chodi'r mater yma sawl gwaith, dydych chi ddim wedi gwneud unrhyw gynnydd o hyd o ran gwella'r cylchfannau peryglus a lletchwith iawn ar yr A55. Dim ond fis diwethaf, tynnais sylw Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth at y mater hwn, a chefais fy synnu o glywed bod y gwaith ar y cylchfannau ar hyd yr A55 ym Mhenmaenmawr a Llanfairfechan wedi cael ei osod yn ôl i gam 0. Yn ôl ym mis Mehefin, fe gawsom ni ddamwain erchyll lle'r aeth gyrrwr â charafán yn syth dros y gylchfan ac achosodd hynny gau'r ffordd am 24 awr.

Tan dwy flynedd yn ôl, roedd tua £9 miliwn wedi cael ei wario ar ymchwil i hyn, gan brofi bod angen cael gwared ar y cylchfannau hyn. Wrth gwrs, mae hyn yn effeithio ar Aberconwy ac Ynys Môn, gyda llawer o gludwyr nwyddau ar y ffyrdd yn mynd i borthladd Caergybi ac oddi yno. Mae pobl y gogledd, a'n modurwyr, yn ysu am y gwelliannau hyn y mae mawr eu hangen, felly a wnewch chi, fel Prif Weinidog, ymrwymo i ddarparu'r adnoddau i gael gwared ar y cylchfannau hyn unwaith ac am byth i wella diogelwch ar y ffyrdd ar hyd y darn hwn? Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth yn ymwybodol o'r sefyllfa benodol honno, ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod prosiectau penodol yn y gogledd eisoes wedi derbyn dros £20 miliwn. Yn sir Ddinbych, bu cynlluniau i ddisodli pont Llanerch; yn sir y Fflint, mae'r cyngor wedi cytuno—[Torri ar draws.] Ydych chi eisiau i mi orffen? Yn sir y Fflint, mae'r cyngor wedi cytuno i wella gwytnwch ar yr A548; yng Ngwynedd—[Torri ar draws.]

A wnewch chi ganiatáu i'r Prif Weinidog ateb y cwestiwn?

Atebwch y cwestiwn, ie, os gwelwch yn dda.

Rwyf i wedi rhoi ateb i chi, ac rwyf i wedi dweud wrthych chi fod yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol o'r sefyllfa a'i fod yn mynd i ymchwilio iddo. Nawr, rwy'n mynd ymlaen i ddweud wrthych chi am y buddsoddiad anhygoel yr ydym ni eisoes wedi ei wneud yn y gogledd: £20 miliwn. Nid yw'r cwbl am yr un ffordd honno; ceir llawer o ffyrdd eraill y mae pobl yn poeni amdanyn nhw yn y gogledd hefyd.

Ar hyd yr un trywydd, rydw i wedi codi'r mater sawl gwaith yma o ddiogelwch yr A494 o Ddolgellau i Gorwen a'r A470 yn Llanelltyd hefyd. Rydyn ni wedi cael addewidion sawl gwaith yn flaenorol y bydd yna asesu yn digwydd ar y ffyrdd yma er mwyn gweld beth fedrith gael ei wneud er mwyn gwella diogelwch ar y ffyrdd, ond hyd yma rydyn ni'n dal i aros a does yna ddim gwaith asesu wedi digwydd. O ganlyniad, mae pobl yn parhau i ddioddef anafiadau ac mae pobl yn ofni teithio ar y ffyrdd yna yn achlysurol. Felly, beth mae'ch Llywodraeth chi am ei wneud er mwyn diogelu'r A494 a'r A470 ger Dolgellau?

Diolch yn fawr. Dwi'n gwybod bod y Gweinidog sydd â'r cyfrifoldeb yn ymwybodol o'r sefyllfa. Mae'n rhaid inni wneud blaenoriaethau; mae rhai o'r blaenoriaethau, dwi'n gwybod, yn bwysig i chi yn eich etholaeth hefyd. Felly, mae'n rhaid inni benderfynu beth rŷn ni'n mynd i'w flaenoriaethu. Dwi'n gwybod, er enghraifft, fod y gwaith yn Llanbedr yn rhywbeth sydd o bwys i chi ac i bobl sy'n byw yn ardal. Nawr, mae'n rhaid inni wneud penderfyniad: ydy'r arian yn mynd i hwnnw neu i rywbeth arall? Dyna sy'n bwysig.

Dwi'n meddwl ei bod hi'n gwneud synnwyr ein bod ni'n gweithio gyda'r comisiwn—y North Wales Transport Commission. Maen nhw wedi gwneud rhaglen mewn i beth sy'n digwydd yn yr ardal, y blaenoriaethau maen nhw wedi'u rhagweld, a bydd hwnna wedyn yn helpu i benderfynu ble ddylai'r flaenoriaeth fod. Ond dwi'n meddwl ei bod hi'n gwneud synnwyr bod llywodraeth leol yn y gogledd yn cydweithredu i wneud yn siŵr bod y pwyslais a'r ffocws yn mynd ar yr hewlydd sydd fwyaf o bwys i'r bobl yn y gogledd.

Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gyda Chyngor Dinas Casnewydd i hyrwyddo diwylliant a threftadaeth y ddinas. Er enghraifft, mae Amgueddfa ac Oriel Gelf Casnewydd yn un o'r naw oriel bartner yn Celf, yr Oriel Celf Gyfoes Genedlaethol i Gymru.

Prif Weinidog, mae gan Gasnewydd hanes diwylliannol cyfoethog, ac mae hefyd yn gartref i un o'r diwydiannau creadigol sy'n tyfu gyflymaf yng Nghymru ar hyn o bryd. Gyda llu o ddiwylliannau, traddodiadau a chymunedau amrywiol, man bywyd nos sy'n ffynnu, gan gynnwys lleoliad cerddoriaeth y Corn Exchange sydd newydd agor, a chelfyddydau a theatr bywiog yn y gymuned, mae gan Gasnewydd lawer i'w gynnig yn ddiwylliannol i drigolion ac, yn wir, i'r byd ehangach. Dim ond yr wythnos diwethaf, gwelsom ddadorchuddio'r cerflun yr ymgyrchwyd amdano ers amser maith i goffáu bywyd a gwaith y fenyw fusnes leol a'r swffragét Margaret Haig Thomas, Arglwyddes Rhondda, a weithredodd yn uniongyrchol, a aeth i'r carchar ac a wnaeth fygwth newynu i hybu achos cael y bleidlais i fenywod. A'r penwythnos hwn, yn ardal ddiwylliannol amrywiol Maendy, gwelsom ŵyl Maendy Lliw Llawn, yn dathlu celf stryd a pherfformio stryd. Mae Cyngor Dinas Casnewydd yn datblygu strategaeth ddiwylliannol newydd gyda rhanddeiliaid perthnasol, ac rwy'n gobeithio y bydd hyn yn rhoi hwb pellach i'r sefyllfa fywiog hon yng Nghasnewydd. Felly, Prif Weinidog, sut fydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda Chyngor Dinas Casnewydd i hyrwyddo'r diwylliant a threftadaeth cyfoethog ac amrywiol hyn?

Diolch yn fawr iawn, John. A gaf i ddweud pa mor falch oeddwn i o glywed am ddadorchuddio'r cerflun yn anrhydeddu'r Arglwyddes Rhondda, a gynhaliwyd yng Nghasnewydd yr wythnos diwethaf? A gaf i ddiolch i'r holl fenywod sydd wedi hyrwyddo'r achos hwnnw ac wedi gwneud yn siŵr bod y cerfluniau i fenywod angof Cymru wedi cael eu codi bellach? Mae'n bwysig ein bod ni'n parhau yn y modd hwnnw i ddathlu'r cyfraniad anhygoel y mae menywod wedi ei wneud at ein cenedl. Rwy'n gobeithio y bydd y cerflun yn caniatáu i fwy o bobl ddysgu am yr Arglwyddes Rhondda a'i hetifeddiaeth. Ymladdodd yn galed iawn i ganiatáu i fenywod fynd i Dŷ'r Arglwyddi. Ni lwyddodd ei hun, ond rwyf i wrth fy modd o ddweud ei bod hi wedi gallu paratoi'r ffordd i bobl fel fi. [Chwerthin.] Felly, diolch yn fawr, Arglwyddes Rhondda. Ac mae gennym ni arglwyddes arall yn yr oriel, felly, diolch yn fawr iawn.

A gaf i ddweud, dim ond o ran cefnogaeth, ei bod hi, rwy'n credu yn hanfodol ein bod ni'n cefnogi'r celfyddydau yng Nghymru? Roeddwn i'n falch iawn o weld y cyllid ychwanegol hwnnw a roddwyd dros yr haf i Gyngor Celfyddydau Cymru. Gwn hefyd fod Cymru Greadigol wedi cefnogi sawl lleoliad yng Nghasnewydd drwy ei chyllid dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae nifer o artistiaid o Gasnewydd wedi cael eu hyrwyddo drwy restr chwarae Spotify fisol Cymru Greadigol. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod pobl yn gwrando ar honno ac yn cael eu cyffroi gan y gerddoriaeth o Gasnewydd. Mae llawer i'w ddathlu.

Prif Weinidog, ar ôl cael fy ngeni a'm magu yng Nghasnewydd, byddaf bob amser yn canu caneuon o glod i'r ddinas, gan gynnwys ein diwylliant a'n treftadaeth ardderchog. Yn wir, mae fy swyddfa yn aml yn rholio eu llygaid ac yn gorfod fy atal rhag cyfeirio ati fel Efrog Newydd Cymru. Fodd bynnag, yn ddiweddar, datgelodd arbrawf cymdeithasol a gynhaliwyd gan ddau o gynhyrchwyr TikTok o Abertawe yr ystyriwyd mai Casnewydd yw'r lle mwyaf peryglus i fyw yng Nghymru, ar ôl iddyn nhw ofyn i'w dilynwyr bleidleisio ar y pwnc. Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi ei bod yn peri pryder ei bod hi'n ymddangos mai dyma'r ddelwedd sydd gan lawer o ddefnyddwyr cyfryngau cymdeithasol—

Rwy'n credu ein bod ni'n cael trafferth yn eich clywed chi, Natasha Asghar. Pe gallai'r Aelodau o'ch cwmpas fod ychydig yn dawelach, byddai hynny'n helpu.

Fe wnaf roi cynnig arall arni, mae hynny'n iawn. Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi ei bod yn peri pryder ei bod hi'n ymddangos mai dyma'r ddelwedd sydd gan lawer o ddefnyddwyr cyfryngau cymdeithasol, yn wir, o Gasnewydd. Ond rwy'n credu bod y mathau hyn o ymarferion yn bwysig ac yn dod â barn y cyhoedd i'r amlwg, boed hynny gan dwristiaid sy'n ymweld â Chasnewydd neu, yn wir, trigolion o bob cwr o Gymru. Felly, Prif Weinidog, yng ngoleuni'r canfyddiadau hyn, efallai y bydd yn ymddangos fel cwestiwn sy'n ailadrodd yr hyn y mae fy nghyd-Aelod, John Griffiths, newydd ei ddweud, ond beth ydych chi'n mynd i'w wneud, neu beth allech chi ei wneud, i gefnogi ac amlygu diwylliant a threftadaeth Casnewydd ymhellach fel un o elfennau'r hyn sydd gan y ddinas i'w gynnig, fel y gall pobl ei werthfawrogi'n llwyr am y lle anhygoel yw ef, a cheisio adfywio ei ddelwedd negyddol? Diolch.

Diolch yn fawr. Rwy'n credu bod Casnewydd wedi newid cryn dipyn mewn gwirionedd dros y degawd diwethaf. Dro yn ôl, roedd golwg braidd yn aflêr ar y lle, pe byddwn i'n onest, ac nid yw hynny'n wir erbyn hyn, ac rwyf i o'r farn fod hynny'n rhywbeth y dylem ni ei ddathlu. Rwy'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi £1.5 miliwn i Gyngor Dinas Casnewydd i adfer a datblygu pont gludo Casnewydd. Rwy'n cofio cwrdd â grŵp o bobl a oedd wedi dod yr holl ffordd draw o Ffrainc er mwyn gweld pont gludo Casnewydd. Roeddwn i'n credu bod hynny braidd yn od fy hunan, ond roedd hi'n hyfryd eu bod nhw mor gyffrous oherwydd rhywbeth sy'n rhan o dreftadaeth ddiwydiannol gyffrous iawn. Felly, mae hynny'n gyffrous iawn, ac rwy'n credu y bydd cyfle arall yn codi ei ben yn weddol fuan. A hwnnw fydd croesawu Eisteddfod yr Urdd i'r ddinas yn 2027, felly fe fydd yna ganolbwyntio cenedlaethol ar y ddinas a bydd cyfle gwirioneddol i ddathlu'r ffaith fod cynnydd enfawr wedi bod mewn gwirionedd o ran nifer y plant sy'n mynychu ysgolion Cymraeg yn ardal Casnewydd.

Fe ddylai Cymru fod yn fan y gall plant, teuluoedd a chymunedau ffynnu ynddi. Fe fyddwn ni'n hybu safonau yn ein hysgolion, yn cynyddu presenoldeb ac yn darparu mwy o gartrefi ar gyfer rhent cymdeithasol. Mae canolbwyntio adnoddau ar ein cymunedau mwyaf difreintiedig trwy raglenni fel Dechrau'n Deg yn sicrhau bod cefnogaeth ar gael i deuluoedd sydd â'r angen mwyaf a'u bod nhw'n ei chael cyn gynted â phosibl.

Diolch i chi. Mae adeiladu mwy o dai cynaliadwy yn hanfodol i deuluoedd ifanc sy'n ceisio mynediad i'r farchnad eiddo, a'r un mor hanfodol i'r economi leol wrth gynhyrchu cyfleoedd cyflogaeth. Yng Nghwm Rhondda, drwy ymdrechion partneriaeth rhwng Trivallis a Chyngor Rhondda Cynon Taf, rwyf wedi bod yn ffodus o weld cynigion addawol ar gyfer y datblygiadau newydd ym Mhenrhys. Mae gan y safle botensial na chafodd ei gyffwrdd mewn gwirionedd, o ran cynaliadwyedd amgylcheddol a chyfleoedd i adeiladu tai, ac felly fe fyddai ei adfywiad yn llesol i'r gymuned leol a chymunedau ledled Rhondda yn fwy eang. O ystyried pwysigrwydd y datblygiadau hyn ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gefnogi prosiectau hanfodol fel hyn, a fyddai'r Prif Weinidog yn ystyried ymweld â safle Penrhys gyda'r Ysgrifennydd Cabinet dros dai i drafod y cynnig cyffrous a'i fanteision? 

Diolch yn fawr. Rwy'n falch iawn o nodi'r gwaith sy'n cael ei wneud i adfywio ystad Penrhys ac rwy'n ymwybodol bod fy swyddogion i'n gweithio gyda Trivallis a'r awdurdod lleol a phartïon eraill sydd â diddordeb i ddatblygu'r gwaith hwn. Rwy'n credu y dylid canmol yr uchelgais. Rwy'n credu eu bod nhw'n ceisio datblygu nid yn unig dai fforddiadwy ond fe fydd ysgol a chyfleusterau iechyd newydd ar yr ystad hefyd. Felly, fe fyddwn ni'n cadw mewn cysylltiad â'r prosiect hwnnw. Rwyf i wedi gofyn i'm swyddogion i ddal ati i ymgysylltu ac fe fydd gennyf i ddiddordeb mawr mewn clywed sut bydd hynny'n mynd rhagddo maes o law.

Yn olaf, cwestiwn 8, Delyth Jewell.

Mae'r cyngor celfyddydau a Cymru Greadigol yn darparu cyllid i leoliadau yn y de-ddwyrain. Llywodraeth Cymru yw asiantaeth datblygu’r sector i amgueddfeydd, llyfrgelloedd ac archifdai lleol. Mae hynny’n cynnwys gweinyddu proses achredu gwasanaethau amgueddfeydd ac archifau a safonau llyfrgelloedd cyhoeddus Cymru, a rhoi hyfforddiant, cyngor ac arian i brosiectau.

Diolch am eich ateb, Brif Weinidog.

Yr wythnos diwethaf, fe bleidleisiodd cyngor Caerffili i gau Llancaiach Fawr, ac mae'r penderfyniad wedi achosi dicter a thristwch, am fod Llancaiach Fawr yn llawer mwy nag adeilad. Mae'n cynnig cyswllt byw â gorffennol ein hardal ni. Mae'n lle hudolus i blant ac yn ganolbwynt i gymuned sydd wedi bod yn hen gyfarwydd â gweld pethau yn cael eu dwyn oddi arni hi. Pam ddylai diwylliant fod yn rhywbeth sydd ar gael i ardaloedd cyfoethog yn unig? Prif Weinidog, rwy'n ymbil arnoch chi i gynnig cymorth naill ai'n uniongyrchol neu drwy Cadw i sicrhau nad yw Llancaiach Fawr yn cau ei ddrysau, a bod y staff yn cael eu cadw.

Mae'r penderfyniad ynghylch a ddylid cau Sefydliad Glowyr y Coed Duon yn dal i fod yn yr arfaeth. Mae'r staff yno'n poeni llawer iawn hefyd, ac mae'r lleoliad hwnnw eto yn destun balchder ac atgofion dwfn. Pa gymorth a ellir ei ddarparu ar frys i'r ddau leoliad, y brys pennaf o ran Llancaiach Fawr? Mae'r lleoedd hyn yn drysorau i'n cymuned ni ac fe fyddwn ni i gyd yn dlotach pe byddwn ni'n eu colli nhw.

Diolch yn fawr i chi. Rwyf i o'r farn fod Llancaiach Fawr yn lle bendigedig. Mae'r lle yn cynnig ffordd ragorol o ddysgu am hanes a'r celfyddydau, ac yn wir y mae hi'n amgueddfa fyw. Ond materion i Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yw'r rheolaeth a'r cyllid. Nid oes unrhyw raglenni grant refeniw sy'n rhedeg yn gyfredol y gellid eu defnyddio i gynorthwyo'r awdurdod. Mae pob un ohonoch chi'n ymwybodol o'r cyfyngiadau ariannol sydd arnom ni yn y Llywodraeth, sy'n golygu fy mod i'n ofni na fydd Cadw yn gallu helpu i redeg lleoliad o'r fath, a hynny am y rheswm syml nad yw'r arian ar gael.

Diolch i'r Prif Weinidog. 

Yr eitem nesaf felly fydd y cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Cyflawni. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Delyth Jewell. 

Diolch am y cwestiwn, Delyth. 

Er bod gweithredu'r system gyfiawnder yn fater a gedwir yn ôl i raddau helaeth gan Lywodraeth y DU, fe fyddwn ni, wrth gwrs, yn cael trafodaethau gyda nhw ynglŷn â datganoli cyfiawnder ieuenctid a phrawf. Eto i gyd, nid oes unrhyw drafodaeth wedi bod gyda swyddogion cyfraith y DU ynglŷn â'r adroddiad penodol hwn. Mae'r Llywodraeth newydd wedi etifeddu system sy'n sobr o brin o arian— gall pawb ohonom ni gydnabod hynny—ac sydd mewn dryswch gwirioneddol ac, yn ddealladwy iawn, mae hi'n blaenoriaethu'r elfennau mwyaf hanfodol cyn ystyried y materion mwy eang.

Diolch am hwnna, Cwnsler Cyffredinol, a chroeso i'r swydd. Llongyfarchiadau ichi ar y swydd. Hoffwn i wybod pa gamau fydd y Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r anialwch cyfreithiol sy'n bodoli i nifer yng Nghymru, lle mae pobl yn ei chael hi'n anodd i gael mynediad at wasanaethau cyfreithiol hanfodol. Yn ôl ymchwil gan Gymdeithas y Gyfraith, mae cymorth cyfreithiol dinesig am ddim yng Nghymru wedi gostwng 50 y cant ers 2009. Mae awdur yr adroddiad wedi dweud wrth Golwg360, a dwi'n dyfynnu:

'Dydy Llywodraeth Cymru ddim wedi gwneud digon i ymgysylltu ag argymhellion Comisiwn Thomas.'

Mae'n mynd ymlaen i ddweud:

'Mae cyfiawnder yng Nghymru yn galw allan am ryw fath o gyfeiriad a gweledigaeth.'

Faint o adroddiadau eraill fydd yn rhaid i ni eu gweld cyn i'r Llywodraeth ddechrau gweithredu ar yr hyn sydd ei angen? A fyddwch chi, plis, yn blaenoriaethu hyn yn eich trafodaethau gyda Llywodraeth San Steffan?

Diolch, Delyth. Yn sicr, rydym ni'n croesawu bod Cymdeithas y Gyfraith wedi ysgogi trafodaeth bwysig gyda chymaint o'i haelodau. Mae hi'n eglur iawn hefyd fod llawer iawn o ystyriaeth a gwaith wedi mynd i mewn i'r adroddiad diweddar, 'From Caernarfon to Caerdydd: Reimagining Justice in Wales 2030'. Mewn gwirionedd, fe ddarllenais i'r adroddiad fy hun cyn i mi ddod i'r swydd, dim ond o ran diddordeb—mae gen i ddiddordeb hirsefydlog yn y gwasanaethau cyfreithiol yng Nghymru—ac fe wn i fod Cymdeithas y Gyfraith wedi bod yn gefnogol ar y cyfan o safbwynt Llywodraeth Cymru wrth iddi geisio ehangu ar ddatganoli cyfiawnder i Gymru, am bob un o'r rhesymau sy'n gyffredin i'r uchelgais yr ydym ni'n ei rhannu.

Yn anffodus, mae'r adroddiad yn darlunio golygfa sy'n gyfarwydd i ni yma yng Nghymru—ac, mae arna i ofn, ledled Cymru a Lloegr, mewn gwirionedd—sef prinder arian dybryd yn y system gyfiawnder gyfan am y 14 mlynedd diwethaf o gamreolaeth y Ceidwadwyr. Mae heriau mawr yn wynebu'r system gyfiawnder ledled Cymru a Lloegr—[Torri ar draws.] Nid oes diben grwgnach. Mae honno'n ffaith i chi. Fe welwch chi'n gwbl eglur fod cwmnïau cymorth cyfreithiol ledled Cymru yn cael eu hanrheithio, er enghraifft. Ni allwch chi ddod o hyd i gwmnïau cymorth cyfreithiol yn y rhan fwyaf o brif ganolfannau yng Nghymru erbyn hyn o achos y prinder ariannol dybryd. Fe nodweddir cyfreithwyr rywsut fel pobl gyfoethog sy'n eu rhoi eu hunain yn gyntaf, ond eto, mewn gwirionedd, nid yw'r rhan fwyaf ohonyn nhw'n cael arian mawr o gwbl, mewn gwirionedd maen nhw'n ceisio gwneud eu gorau yn eu cymunedau i helpu pobl, o fewn i'r hyn a ddylai fod yn wlad ddemocrataidd dan reolaeth y gyfraith. Ni all y gyfraith reoli heb i chi gael cyfrwng i fynd i gyfraith, ac felly mae cael cyfrwng i fynd i gyfraith yn rhan bwysig iawn o hynny.

Rwy'n arbennig o bryderus ynglŷn â hyd y cyfnod cyn i rai achosion ddod i'r llysoedd, a'r nifer fechan o bobl, sy'n prinhau, sy'n darparu'r gwasanaethau cyfreithiol hanfodol ledled Cymru, gan gynnwys y ddarpariaeth o gyfiawnder troseddol, sy'n fater gwirioneddol iawn. Mae rheithgorau yn rhoi dedfrydau mewn achosion y cafodd y drosedd ei chyflawni bum mlynedd, chwe blynedd yn ôl, ac mae'r syniad na all y dystiolaeth yn yr achosion hynny fod yn unrhyw beth heblaw diffygiol erbyn hynny'n broblem wirioneddol i'r dioddefwyr a'r cyhuddedig fel ei gilydd. Felly, mae gennym ni broblemau difrifol yn hyn o beth. Dyma un o'r rhesymau pam rydym ni'n dymuno datganoli cyfiawnder, er mwyn i ni ddod â naws neilltuol Gymreig, a rhoi pwyslais, mewn gwirionedd, ar hyn.

Fe fydd hi'n cymryd llawer o waith adeiladol rhwng y Llywodraeth a phroffesiynau cyfreithiol i ddod o hyd i ffyrdd cynaliadwy o fynd i'r afael â'r materion hyn. Un o'r pethau yr wyf i'n pryderu'n fawr yn eu cylch, ac wedi bod yn gwneud felly ers blynyddoedd lawer yn gyfreithiwr yn flaenorol, yw bod cwmnïau arbenigol gennym ni ledled Cymru a oedd yn darparu gwasanaethau arbenigol, ond roedden nhw'n gallu gwneud hynny oherwydd eu bod nhw'n gallu elwa ar ymarfer trawsgludo neu wasanaethau cyfreithiol cyffredin, os mynnwch chi. Nid yw'r gwasanaethau cyfreithiol hynny bellach yn denu'r math o gyllid sy'n gallu cefnogi'r proffesiwn arbenigol sydd uwch ei ben, ac felly maen nhw fyth a hefyd yn cael eu canoli a'u colli, ac fe welsom ni hynny dros nifer fawr o flynyddoedd. Mae hi'n gynyddol anodd dod o hyd i gyngor cyfreithiol arbenigol y tu allan i'r canolfannau mawr, sy'n broblem wirioneddol o ran mynediad at y gyfraith.

Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am gyflwyno'r cwestiwn; yn sicr, fe fyddaf i'n ystyried hyn. Mae hwn yn rhywbeth yr wyf i wedi ymddiddori ynddo ers amser maith, fel gwnaeth pob Cwnsler Cyffredinol a'm rhagflaenodd i, mae'n rhaid i mi ddweud. Ond rwy'n credu bod gennym ni gyfle gwirioneddol nawr, gyda phwyslais gwirioneddol ar reolaeth y gyfraith a'r system gyfiawnder yn Llywodraeth y DU, i gynnal trafodaethau sylweddol ynglŷn â'r mater hwn.

Diolch i chi am y cwestiwn. Mae arwain cyflawniad blaenoriaethau'r Llywodraeth yn parhau i fod yn gyfrifoldeb i'r Ysgrifennydd Cabinet portffolio perthnasol. Fy ngwaith i fydd darparu capasiti ychwanegol i gefnogi fy nghyd-Aelodau Cabinet, drwy ddod â phobl ynghyd ar draws y Llywodraeth ar gyfer canfod ffyrdd arloesol o ysgogi cyflawni ein blaenoriaethau mewn llai o amser.

Gweinidog, mae hi'n dda gweld Llywodraeth Lafur Cymru, ar ôl 25 mlynedd, o'r diwedd yn penderfynu bod angen iddyn nhw gyflawni er mwyn y cyhoedd yng Nghymru a phenodi Gweinidog Cyflawni. Fel gwelsom nid, ni chafodd targedau o ran adeiladu tai eu cyflawni, mae rhestrau aros y GIG yn mynd yn hwy, ac mae safonau addysg yn gostwng—nid y math o ddarpariaeth yr oedd y cyhoedd yng Nghymru yn gobeithio amdani. Mae diddordeb mawr gennyf i gael deall sut y bydd eich swydd chi'n gweithio a sut y byddwch chi'n sicrhau y bydd Ysgrifenyddion y Cabinet yn cyflawni eu blaenoriaethau nhw, fel nododd y Prif Weinidog, oherwydd fe ddylech chi fod yn cyflawni ers 25 mlynedd, ac rwy'n siŵr y byddai'r cyhoedd wrth eu boddau i gael gwybod sut y byddwch chi'n cyflawni nawr.

Diolch yn fawr iawn i chi am hynna. Fe ddywedaf i wrthych chi pam rwy'n ddiolchgar am hynna—ac fe wnaethoch chi'r camgymeriad hwn o'r blaen. Rwy'n fwy na pharod i ddod â rhestr o gyflawniadau Llywodraeth Cymru gyda mi, ac rwy'n hapus i'w darllen hi, Llywydd. Y tro diwethaf y dechreuais i wneud felly, fe fu'n rhaid i'r Llywydd dorri ar fy nhraws am fy mod i wedi mynd dros fy amser yn sylweddol iawn, oherwydd y nifer fawr o bethau y gwnaethom ni eu cyflawni dros y 25 mlynedd diwethaf. Felly, pe byddai'r Ceidwadwyr yn dymuno estyn cyfle arall i mi wneud hynny, fe fyddwn i'n fwy na diolchgar i'w dderbyn, fe fyddai hwnnw'n bleser o'r mwyaf.

Mewn gwirionedd, mae'r hyn yr ydym ni'n drafod nawr yn bwnc difrifol iawn ynglŷn â cheisio cyflawni yn wyneb prinder arian difrifol yn y gwasanaethau cyhoeddus ac argyfwng costau byw gwirioneddol a achoswyd yn gyfan gwbl gan y Ceidwadwyr, sy'n udo ar y fainc gyferbyn ond nad ydyn nhw'n fodlon o gwbl i mi eu hateb nhw yn y ffordd honno. Y gwir amdani yw na allwch chi gael gwasanaethau cyhoeddus digonol heb gyllid digonol i wasanaethau cyhoeddus, y cawsom ni ein hamddifadu ohono ers 14 blynedd. Yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yn hyn o beth yw gwneud yn fawr o'r adnoddau prin sydd gennym ni er mwyn cyflawni ein haddewidion i bobl Cymru—rhywbeth a wnaethom ni bob amser ac mae hynny'n rhywbeth prin iawn ar y meinciau gyferbyn.

Cwestiynau llefarwyr y pleidiau nawr. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwhood.

Diolch, Llywydd. Diddymwyd taliadau tanwydd y gaeaf o werth hyd at £300 yn gyffredinol i bensiynwyr gan Ganghellor Llywodraeth Lafur y DU, fel gwyddoch chi. Maen nhw'n cyfaddef nawr na chafodd asesiad effaith ei gynnal ar bolisi a fydd yn effeithio ar tua 500,000 o bensiynwyr yma yng Nghymru yn unig. Dim ond yr wythnos diwethaf, fe bleidleisiodd aelodau Llafur yng nghynhadledd y blaid yn y DU o blaid cynnig yn galw ar Weinidogion y DU i wyrdroi eu toriad i lwfans tanwydd gaeaf y DU.

Mae dau bensiynwr o'r Alban wedi lansio her gyfreithiol yn erbyn Llywodraethau'r DU a'r Alban dros y toriad mewn taliadau tanwydd gaeaf. Maen nhw'n tynnu sylw at y ffaith bod dyletswydd ar gyrff cyhoeddus, yn unol â Deddf Cydraddoldeb 2010, i ystyried sut y bydd eu penderfyniadau a'u gweithredoedd nhw'n effeithio ar bobl â nodweddion gwarchodedig amrywiol, sy'n cynnwys oedran ac anabledd. Mae elusen gyfreithiol Canolfan y Gyfraith Govan, sy'n eu cynrychioli nhw, yn dadlau bod y Llywodraethau wedi methu â chydymffurfio â'r ddyletswydd hon wrth weithredu'r newidiadau i gymhwysedd taliadau tanwydd y gaeaf, gan ddweud na wnaeth y Llywodraethau gynnal asesiad effaith cydraddoldeb manwl a oedd yn angenrheidiol. Er mai yn yr Alban y cafodd yr achos ei godi, fe allai canlyniad hwnnw fod yn berthnasol yng Nghymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon hefyd. Pa drafodaethau a gafodd y Cwnsler Cyffredinol gyda Llywodraeth y DU ynghylch effaith bosibl yr achos hwn ar y 500,000 o bensiynwyr sydd wedi colli eu taliad tanwydd gaeaf yng Nghymru?

Rwy'n edmygu ymgais yr Aelod i geisio gwneud hwn yn fater cyfreithiol i Gymru, pan fo'n amlwg iawn mai mater cyfreithiol i Lywodraeth y DU ydy hwn. Wrth gwrs, fe fyddwn ni'n gwylio'r hyn a fydd yn digwydd yn yr achos cyfreithiol hwnnw gyda diddordeb mawr, ac os bydd y pensiynwyr hynny'n llwyddiannus, mae'n siŵr y bydd Llywodraeth y DU yn cymryd camau priodol i unioni hynny. Fe fydd yn rhaid i ni aros i weld; nid oes unrhyw achos o'r fath gennym ni'n digwydd yma yng Nghymru.

Fel nodwyd, mae i'r achos hwnnw yn yr Alban oblygiadau sylweddol i bob un o wledydd y DU.

Gan aros gyda goblygiadau cyfreithiol polisïau'r Llywodraeth, fe glywsom ni ym mis Mai, yn ystod dadl y Pwyllgor Deisebau, bod llawer gormod o blant a phobl ifanc yn methu â chael gafael ar gymorth o dan gyfundrefn newydd anghenion dysgu ychwanegol Cymru, sy'n golygu bod teuluoedd yn cael eu gyrru i'r pen. Pan wnes i gyfarfod ag ymgyrch Diwygio ADY Cymru, roedden nhw'n dweud wrthyf i nad yw'r system newydd yn gweithio, maen nhw'n cael eu llethu gan geisiadau am gymorth, ac mae plant a rhieni yn cael eu beio, eu cosbi a'u hysgytio. Roedd adroddiad thematig Estyn ar y system ADY newydd yn 2023 yn argymell y dylai'r awdurdodau lleol sicrhau bod pob ysgol yn ymwybodol o'u dyletswyddau dan Ddeddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018, ac y dylai Llywodraeth Cymru sicrhau bod dealltwriaeth gadarn ym mhob lleoliad o'r diffiniadau cyfreithiol a gynhwysir yn y Ddeddf, a'r cod, ac yn darparu enghreifftiau ymarferol i gynorthwyo'r ddealltwriaeth honno.

Erbyn hyn, fe ellid disgwyl cynnydd eto yn niferoedd yr atgyfeiriadau i Dribiwnlys Addysg Cymru o'u cymharu â llynedd. Felly, pa drafodaethau, os o gwbl, a gafodd y Cwnsler Cyffredinol gyda llywydd Tribiwnlysoedd Cymru ynghylch canlyniadau ymarferol hyn, a pha gamau y bydd hi'n eu cymryd, o ystyried ei chylch gwaith ehangach, i sicrhau y bydd argymhellion Estyn ynghylch darpariaeth ddeddfwriaethol yn cael eu cyflawni gan yr awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru?

Diolch i chi am y cwestiwn. Unwaith eto, rwy'n edmygu'r ymgais i wneud hwnnw'n fater i mi ymdrin ag ef, ond yn amlwg nid mater i mi mohono, yn amlwg iawn, mae hwnnw'n fater i'r Ysgrifennydd Cabinet ymdrin ag ef. Fy nealltwriaeth i yw bod hyfforddiant a chyngor wedi cael ei roi, i'r ymarferwyr yn ystod y cam ADY ac i'r tribiwnlysoedd. Fe fydd yr Ysgrifennydd Cabinet, wrth gwrs, yn cael y trafodaethau hynny, a phe byddai angen cymorth oddi wrthyf i arni hi, fe fyddaf i'n hapus i'w roi.

Wrth gwrs, dim ond ers ychydig wythnosau yr wyf i yn y swydd hon felly nid wyf i wedi cael unrhyw sgyrsiau gyda phennaeth y gwasanaeth tribiwnlys yng Nghymru hyd yn hyn, ond fe fyddaf i'n cael y rhain mewn ystyr lawer mwy cyffredinol. Ond mater i'r Ysgrifennydd Cabinet unigol yw manylion y cwestiwn i raddau helaeth iawn.

Wel, rwy'n gobeithio y byddwch chi'n cynnwys hynny yn eich trafodaethau chi gyda'r tribiwnlys addysg, oherwydd y mae hynny o fewn eich cylch gwaith chi, fel deallais i hynny, nawr, sef cyflawniad Llywodraeth Cymru, felly heb holi ynglŷn â chywirdeb y polisïau neu fel arall, ond ar gyfer sicrhau bod cyflawniad yn cael ei fonitro a'r canlyniadau yn cael eu hasesu.

Yn olaf, bydd gweithredu goblygiadau cyfreithiol polisïau Llywodraeth Cymru ar gyfer y rhai sy'n gweithio yn y sector cyfreithiol a'r rhai sy'n defnyddio gwasanaethau cyfreithiol yn gofyn am sector cyfreithwyr ffyniannus yng Nghymru, ac fe wnaethoch chi gyfeirio at y sector yn gynharach. Pa ymgysylltiad a ydych chi'n ei gael, neu y byddwch chi'n ei gael, o ystyried y cyfnod byr y buoch chi yn y swydd hon, â Chymdeithas y Gyfraith yng Nghymru, sy'n cynrychioli, fel gwyddoch chi, farn proffesiwn cyfreithwyr Cymru, a blaenoriaethau cyfredol cyfreithwyr Cymru, ynghylch eu galwadau nhw am well data ar gyfer sector cyfreithiol Cymru ac er mwyn i Gymru allu rhoi cynnig sy'n cyfateb i'r cynnig sydd yn Lloegr o brentisiaeth gyfreithiol lefel 7?

Fel dywedais i, dim ond ers ychydig wythnosau yr ydw i wedi bod yn y swydd, fel gwyddoch chi, Mark Isherwood, ac felly fe fyddaf i'n cael sgyrsiau gyda Chymdeithas y Gyfraith, a gyda'r proffesiwn cyfreithiol yn ehangach ledled Cymru, i drafod nifer o faterion, gan gynnwys hyfforddiant gwasanaethau cyfreithiol a mynediad at y gyfraith. Ac fe fyddaf i hefyd, rwy'n gobeithio, Llywydd, gyda'ch caniatâd caredig, yn cael cyfarfod â chi ynglŷn â hygyrchedd cyfraith Cymru a sut gallem ni wella hynny, sy'n cynnwys y paratoadau ar gyfer y Senedd nesaf.

Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan. 

Diolch, Llywydd. Hoffwn eich croesawu chi i’r rôl newydd. Yr wythnos diwethaf, wrth gwrs, yng nghynhadledd y Blaid Lafur, fe glywson ni, heb unrhyw rybudd blaenorol i’r Senedd, na’r byrddau iechyd a fydd yn cael eu heffeithio, mae’n debyg, y bydd San Steffan yn cydweithio gyda Llywodraeth Cymru am y tro cyntaf i fynd i’r afael â rhestrau aros yng Nghymru. A gaf i ofyn, felly, am eich asesiad o’r goblygiadau cyfansoddiadol o gael Senedd arall yn cydweithio mewn maes sydd wedi’i ddatganoli yn llawn i Gymru ers chwarter canrif, a pryd mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyhoeddi'r termau ffurfiol, ynghyd â’r cyngor cyfreithiol sy’n cyd-fynd efo’r cytundeb yma?

Diolch. Nid wyf i'n credu bod unrhyw oblygiadau cyfansoddiadol i'r cyhoeddiad fel cafodd hwnnw ei wneud. Yr hyn yr oeddem ni'n sôn amdano yn y gynhadledd oedd mwy o gydweithio, os mynnwch chi, rhwng y gwasanaethau iechyd, yn enwedig i bobl wrth y ffin, sydd wedi bod yn digwydd ers amser maith iawn. Pe byddai unrhyw oblygiadau cyfansoddiadol ar unrhyw bryd, fe edrychaf i ar hynny wrth gwrs, ond nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw un ar hyn o bryd. Fe fyddwn i'n fwy na hapus i gael trafodaeth gyda chi os ydych chi o'r farn fod yna un.

Rwy'n credu ein bod ni wedi cydweithio â gwasanaeth iechyd Lloegr mewn nifer o ffyrdd, mewn nifer fawr o feysydd, ers amser maith, am resymau amlwg iawn, ac fe fyddwn ni'n parhau i wneud hynny. Lle bod cyfleoedd i ddysgu ar bob ochr i'r ffin, wrth gwrs fe fyddem ni'n hapus i'w cymryd nhw. Yr hyn nad ydym ni'n ei wneud mewn unrhyw ffordd yw ildio cyfrifoldeb am y cleifion hynny yng Nghymru. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw arddel ein cyfrifoldeb am y cleifion hynny, ond sicrhau eu bod nhw'n cael gwasanaeth gwell trwy gydweithio effeithiol â gwlad gyfagos.

Diolch, Cwnsler Cyffredinol. Mae o’n wahanol i’r hyn a gyhoeddwyd. Mi glywson ni bod yna gytundeb. Nid cydweithio—mae yna gydweithio fel dŷch chi wedi dweud—ond cytundeb. Felly, a gaf i ofyn i chi geisio sicrwydd nad oes yna gytundeb, oherwydd, o’r hyn dŷch chi’n ei ddweud, does yna ddim cyngor cyfreithiol—nid oes angen, dŷch chi’n dweud—o ran y cydweithio yma. Mae’n bwysig nad oes yna amwysedd, oherwydd, i ni, mae’n awgrymu cytundeb, a bod angen cael cyngor cyfreithiol, a'i fod o’n hollol glir.

Felly, a gaf i’r sicrwydd yna? Os dŷch chi’n dweud mai jest cyhoeddiad oedd o, dydy hynny ddim yn cyd-fynd efo'r pethau dŷn ni wedi eu clywed gan eich cydweithwyr chi yn San Steffan chwaith. Mae hi'n bwysig bod y Senedd hon yn cael yr eglurder pendant hwnnw.

Bu—mae fy nghyd-Aelod newydd f'atgoffa i—ddatganiad ysgrifenedig ar y trefniadau rhwng GIG Lloegr a GIG Cymru heddiw. Ond rwy'n credu, er hynny, Heledd, yr hyn sydd gennym ni dan sylw yw'r gwahaniaeth rhwng cytundeb cyfreithiol a chytundeb ar lafar gwlad. Felly, efallai y byddwch chi a minnau'n cytuno i gael paned o de gyda'n gilydd, ond yn anaml y byddem ni'n llofnodi cytundeb i ddweud y bydd hynny'n orfodol i ni. Felly, rwy'n credu mai gwahaniaeth yw hwn rhwng cytundeb cyfreithiol a chytundeb ar lafar gwlad.

Mae'n ddrwg gen i, mae hyn yn hollol wahanol i fynd am baned o de. Mae hyn ynglŷn â'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru, ac fe fyddwn i yn meddwl bod pobl Cymru sydd ar restrau aros, bod y rheini sy'n gweithio yn ein hysbytai ni, angen gwybod beth ydy statws hyn. Gwahanol iawn i baned o de.

Mi wnaeth fy nghydweithwraig i Delyth Jewell godi gyda chi'n gynharach ein bod ni'n ystyried datganoli cyfiawnder i Gymru. Yn sicr, mi oeddech chi'n glir o ran eich barn chi eich bod chi'n parhau'n gadarn bod yn rhaid i Gymru gael y grym hwnnw. Ond mi glywson ni bethau gwahanol iawn ym maniffesto'r Blaid Lafur a chan rai sydd wedi eu hethol yn enw Llafur Cymru yn San Steffan. Felly, gaf i ofyn pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda Llywodraeth San Steffan rŵan, fel ein bod ni'n rhoi'r gorau i'r cwestiwn amwys yma? Dŷn ni'n gwybod bod yn rhaid datganoli cyfiawnder i Gymru. Pa lwybr sydd yn mynd i fod er mwyn galluogi hynny? Gyda Llywodraeth Lafur rŵan yn San Steffan, ac yn y fan hyn, mi ddylech chi allu gweithredu ar hyn.

Fe hoffwn i egluro ychydig bach, Heledd, nad oeddwn i mewn unrhyw fodd yn ceisio difrïo nifer y bobl sy'n aros ar restrau aros am wasanaeth drwy ddisgrifio'r gwahaniaeth rhwng cytundeb ar lafar gwlad a chytundeb cyfreithiol. Felly, yr hyn yr oeddwn i'n awyddus i'w egluro oedd nad oeddwn i'n ceisio mewn unrhyw ffordd—dim ond ceisio gwneud sylw ar lafar fod y gair a ddefnyddir yn gyffredin yn wahanol beth i gytundeb cyfreithiol. Felly, rwy'n awyddus i gywiro hynny, os rhoddais i unrhyw argraff sy'n wahanol.

O ran datganoli cyfiawnder, mae'r maniffesto yn sôn am ymchwilio i ddatganoli cyfiawnder. Fe fyddwn ni'n weithredol yn yr ymchwiliad hwnnw. Rydym wedi ei gwneud hi'n amlwg iawn—mae fy nghyd-Aelod Cabinet Jane Hutt wedi gwneud hynny'n amlwg iawn ar nifer fawr o achlysuron, ac roedd fy rhagflaenydd i yn y swydd hon yn ei gwneud hi'n amlwg ar nifer fawr o achlysuron—ein bod ni'n bwrw iddi o ran ceisio datganoli plismona, yn y lle cyntaf, cyfiawnder ieuenctid, ond cyfiawnder yn ei gyfanrwydd yng nghyflawnder yr amser yn dilyn dull o ymlwybro. Nid wyf i wedi cael y trafodaethau hynny eto, ond yn sicr fe fyddaf i ac fe fyddwn ni'n pwyso am hynny. Ac fe fyddwn ni'n pwyso am hynny oherwydd rydym ni o'r farn y gallwn ni ddarparu gwasanaeth i bobl Cymru sy'n well na'r un y maen nhw wedi bod yn ei gael dros y 14 blynedd diwethaf.

Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn. Ni chefais i'r un o'r trafodaethau hynny eto, ond rwy'n bwriadu gwneud felly. Yn dilyn gwerthusiad annibynnol o'r cynllun treialu, rydym ni'n gweithio gyda phartneriaid i fwrw ymlaen â'r camau nesaf yn seiliedig ar yr argymhellion a gafodd eu gwneud, ac rwy'n hapus iawn i adrodd yn ôl i'r Senedd pan fyddwn ni wedi cael y trafodaethau hynny.

Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. A gaf i awgrymu yn garedig y dylai'r sgyrsiau hynny ddigwydd yn gyflym iawn? Oherwydd yn gynharach eleni, fe wnaeth barnwr cylchdaith a oedd yn eistedd yn y llys teulu yng Nghaerdydd roi enghraifft o effaith drist yn dilyn diweddu'r cynllun treialu llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol. Rhoddodd mam, a oedd wedi cael magwraeth drawmatig ei hunan, ac a oedd wedi bod mewn perthynas dreisgar, enedigaeth i blentyn tra roedd hi'n dal i fod yn gaeth i alcohol a chyffuriau. Gwnaeth yr awdurdod lleol gais am orchymyn gofal. Roedd y fam yn addas i'r cynllun treialu, ac, yng ngeiriau'r barnwr, roedd hi'n amlwg ei bod hi wedi ffynnu yn ystod ei chyfnod yn gweithio gyda'r tîm. Roedd yn dweud bod ei hadferiad corfforol ac emosiynol ar ôl blynyddoedd o gamdriniaeth yn araf ond yn amlwg, bythefnos ar ôl pythefnos. A hithau wedi sobri, roedd hi'n ymddangos bod gan y fam fywyd newydd. Bu llithriad i gymryd cyffuriau eto, ond roedd y tîm yn argymell rhagor o waith gyda hi. Fodd bynnag, fe ddaeth y cynllun treialu i ben. Nid yw hi'n syndod, heb gefnogaeth arbenigol, fod cyflwr bywyd y fam wedi dirywio, ac fe gafodd ei phlentyn ei fabwysiadu. Rydym ni wedi siomi'r fam a'r plentyn hwnnw. Rydym ni o bosibl wedi creu problemau hefyd nad ydyn nhw'n hysbys ac a fydd yn gostus i'r dyfodol, ac rydym ni wedi chwalu tîm profiadol. Cwnsler Cyffredinol, a gawn ni weld budd o fod â Llywodraeth Lafur yn San Steffan? Pryd fyddwn ni'n gweld llys teulu cyffuriau ac alcohol yn eistedd yma yng Nghymru, oherwydd mae hi'n amlwg fod hwnnw'n gweithio? Synnwyr cyffredin yw hyn. Diolch yn fawr.

Diolch i chi am hynna. Fel rwy'n ei deall hi—. Ac fe wn i eich bod chi wedi ymroi i hyn i gyd, ac rwy'n ddiolchgar i chi am eich cyfraniad, ac, yn wir, am eich eiddgarwch amlwg. Rydych chi siŵr o fod yn cofio i'r Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru gynnwys argymhelliad y dylid sefydlu'r llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol yng Nghymru fel cynllun treialu, ac rwy'n falch iawn ein bod ni wedi anrhydeddu'r ymrwymiad hwnnw ac wedi cyflawni'r cynllun treialu.

Fe hoffwn i roi teyrnged hefyd i'r teuluoedd a gymerodd y cam dewr o fod â rhan yn y rhaglen a'r gwaith caled a phroffesiynoldeb a ddangosodd pawb a oedd yn rhan o'r cynllun treialu—mae tystiolaeth o'r stori yr ydym ni newydd ei chlywed gennych chi am yr achos hwnnw'n dangos mai dyna fu'r achos. Ers i'r cynllun treialu ddod i ben, rydym ni wedi bod yn craffu ar werthusiad annibynnol o'r cynllun treialu gan CASCADE, sef canolfan gofal cymdeithasol ac ymchwil plant Prifysgol Caerdydd, sydd wedi mynd at ein holl bartneriaid yn y rhwydwaith cyfiawnder teuluol a phenaethiaid gwasanaethau plant Cymru. Fe fyddwn ni'n gweithio nawr gyda phartneriaid yn yr awdurdodau lleol, gwasanaethau iechyd ac ar fyrddau cyfiawnder teuluol lleol i fwrw ymlaen â'r camau a'r canfyddiadau nesaf yn sgil y cynllun treialu mewn ffordd gynaliadwy a chost-effeithiol, a ategir gan ymrwymiad cyffredin i gyflawni'r canlyniadau gorau.

Fe fydd ein dadansoddiad ni o'r gwerthusiad o'r cynllun treialu a'r trafodaethau gyda phartneriaid yn canolbwyntio ar y ffordd orau o fanteisio i'r eithaf ar y model a nodwyd gennych chi mewn ffordd mor rymus nawr, Rhys, ar gyfer y nifer ehangaf posibl o deuluoedd yng Nghymru a allai fod ag angen am y cymorth hwn mewn ffordd gynaliadwy a chost-effeithiol. Rydym ni'n agored i amrywiaeth o ddewisiadau a allai gyflawni hyn, gan gynnwys model o lysoedd teulu cyffuriau ac alcohol. Ond mae rhai cwestiynau yn aros ynghylch y model hwnnw, rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud: a yw hi'n bosibl cyflwyno hyn ar raddfa ledled Cymru gyfan yw un o'r materion gwirioneddol; a oes digon o deuluoedd mewn rhannau eraill o Gymru i sicrhau bod hynny'n gynaliadwy; yr arian wrth symud ymlaen, oherwydd fe ddylai hyn fod yn hunangynhaliol, ond nid oedd partneriaid yn gallu ymrwymo cyllid; ac a ddylem fuddsoddi yn y model hwn neu ehangu ein gwasanaethau integredig o ran cymorth i deuluoedd.

Felly, mae yna nifer o bethau i'w gwneud cyn i ni allu fod â barn gadarn ar y cynllun treialu, mae arna i ofn. Yn y cyfamser, mae gennym ni wasanaethau integredig o ran cymorth i deuluoedd sy'n darparu cymorth gydag ymyrraeth gynnar i deuluoedd, ac fe fyddwn ni'n gweithio gyda phartneriaid iechyd yn yr awdurdodau lleol i archwilio arfer da o'r cynllun treialu y gellid ei ddefnyddio i sicrhau'r effaith gadarnhaol honno. Rwyf i wedi clywed ein bod ni'n bwriadu ymateb i'r gwerthusiad hwnnw cyn y Nadolig, ac yn llawer cynt na hynny, rwy'n gobeithio. Felly, rwy'n gobeithio yn fawr iawn y byddaf i'n gallu diweddaru'r Senedd ar yr adeg honno.

Croeso i'ch swydd newydd, Cwnsler Cyffredinol. Fel mae Rhys ab Owen newydd dynnu sylw at y peth, fe arweiniodd tranc sydyn y cynllun treialu fis Medi diwethaf, yn dilyn gwrthod yr estyniad o flwyddyn oherwydd cyfyngiadau cyllidebol, at gost aruthrol fawr i bobl. Roedd y gwerthusiad ei hun yn mynegi mai ansicrwydd ariannol oedd y ffactor mwyaf hanfodol i effeithio ar gynaliadwyedd y llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol. Yn un sydd wedi gweithio mewn llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol dros nifer o flynyddoedd, rwy'n gallu cadarnhau llwyddiant ysgubol y rhain o safbwynt y teuluoedd dan sylw. Nid rhywbeth y dylem ni fod yn ei dreialu yng Nghymru mo hwn, mae hyn yn rhywbeth y dylem ni fod yn ei roi ar waith a'i gyflwyno yng Nghymru. Fe ddylem fod yn dysgu oddi wrth y llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol eraill hynny ledled y DU sydd wedi bod mor llwyddiannus o ran cadw teuluoedd gyda'i gilydd.

Roedd y gwerthusiad terfynol, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth eleni, yn arddangos canlyniadau nodedig, fel gwyddoch chi. Fe ostyngodd camddefnydd sylweddau gan rieni o 83 y cant i 54 y cant, gyda 29 y cant o rieni yn llwyddo i roi'r gorau i ddefnyddio cyffuriau ac alcohol yn gyfan gwbl. A hefyd, mae manteision economaidd y llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol a chyflawniad y rhain yn gyfarwydd. Felly, fe hoffwn i chi addo i ni y byddwch chi'n adolygu'r penderfyniad hwn unwaith eto ac yn cynnal sgyrsiau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid i sicrhau cyllid sefydlog, hirdymor i'r dull trawsnewidiol hwn o gyfiawnder teuluol. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn am hynna, Jane. Fe hoffwn i ddim ond cywiro un neu ddau o bwyntiau ynglŷn â hynny. Nid ydym ni wedi gwneud unrhyw benderfyniad i ddod a hwn i ben. Fe wnaethom ni gynnal cynllun treialu, a hwnnw sydd wedi dod i ben. Mae yna ychydig o wahaniaeth. Rydym ni'n rhoi ystyriaeth fanwl i werthuso'r cynllun treialu hwnnw. Fe fydd barn ein partneriaid ni sydd â rhan yn y rhwydwaith cyfiawnder teuluol yng Nghymru yn allweddol wrth ein helpu ni i wneud penderfyniadau am swyddogaeth fwy eang y cynllun treialu hwnnw. Mae hynny'n ymwneud â graddoldeb. Fe wyddom ni ei fod wedi gweithio mewn un maes, ond 'wyddom ni ddim a fyddai unrhyw fodd ei raddoli ledled Cymru yn unol â'r patrwm hwnnw. Pan gafodd y rhaglen dreilau o ddwy flynedd ei lansio, y bwriad bob amser oedd profi sut y gallai'r dull gweithredu weithio ledled Cymru cyn ymrwymo i greu unrhyw wasanaeth hirdymor, ac mae angen i ni ystyried canlyniadau'r cynllun treialu yn ofalus.

Fel roeddwn i'n egluro i Rhys ab Owen wrth ymateb i'w gwestiwn ef, pan fyddwn ni wedi cael trafodaethau gyda'n partneriaid i gyd ac yn cael ein llywio gan y gwerthusiad ac ymchwil arall, fe allwn ni benderfynu ai cyflwyno'r model llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol yw'r model mwyaf addas, cost-effeithiol ar gyfer darparu cefnogaeth gynaliadwy i deuluoedd, lle ceir pryderon ynghylch camddefnyddio sylweddau.

Fe wyddom ni mai bwriad y llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol yw arbed costau a chynyddu effeithlonrwydd yn y system llysoedd teulu a gwasanaethau plant yr awdurdodau lleol, a fyddai'n rhyddhau adnoddau i gefnogi gwaith ataliol cynharach gyda theuluoedd a allai fod yn profi anawsterau. Dyna un o'r materion, onid e? Oherwydd mae angen i ni sicrhau y gellir ailgylchu'r arian hwnnw a'i roi yn y gwaith ataliol. Fel arall, fe fyddai'r un broblem gennym ni â'r broblem sydd gennym gyda'r gwasanaethau hyn i gyd, sef eich bod chi'n gwneud gwaith ar ben isaf y gwasanaeth yn hytrach nag ar y pen ataliol. Rwy'n ymrwymedig iawn i sicrhau fy mod i'n gweithio ar draws y Llywodraeth i sicrhau y bydd llawer o bwyslais ar y gwasanaethau ataliol yn hyn o beth, oherwydd nid ydym ni'n orawyddus i fod yn helpu pobl pan fyddan nhw mewn trafferthion yn hytrach eu hatal rhag mynd i drafferthion yn y lle cyntaf, lle bod hynny'n bosibl. Felly, rydym ni ymrwymo i raddau helaeth iawn i gefnogi teuluoedd sy'n profi problemau o ran camddefnyddio sylweddau.

Rydym ni'n disgwyl i'r gwasanaeth camddefnyddio sylweddau yng Nghymru ac, yn benodol, byrddau cynllunio ardal weithio gyda phartneriaid i gefnogi teuluoedd, gan gynnwys rhai sydd ar ymyl gofal. Drwy gronfa gweithredu Byrddau Cynllunio Ardal ar gamddefnyddio sylweddau, mae Llywodraeth Cymru yn clustnodi arian ar gyfer plant a phobl ifanc. Gan gydnabod y cynnydd yn y galw am gymorth, cafodd £1 miliwn ychwanegol ei fuddsoddi yn 2022-23, gan gynyddu'r dyraniad a glustnodir i £3.75 miliwn, ac, yn ogystal â hynny, rydym ni'n bwriadu cynyddu'r swm hwn ymhellach hyd at £5.25 miliwn yn 2023-24, ac wedyn, ar gyfer 2024-25, hyd at £6.25 miliwn. Felly, rwy'n credu y gallwch weld ein bod ni wedi ymrwymo i'r gwasanaeth, ein bod ni'n dymuno sicrhau y bydd y model yr ydym ni yn ymrwymo iddo yn gwneud y gwaith gorau er mwyn Cymru gyfan, ac mae gennym ni nifer o bartneriaid i drafod â nhw. Fe glywsom ni rai yn eiriol yn gadarn dros fodel penodol yn y fan hon, ac mae hi'n ddigon posibl y byddwn ni'n dewis hwnnw, ac fe wnawn ni'r penderfyniad hwnnw cyn y Nadolig.

Diolch i chi, Jenny Rathbone, am y cwestiwn yna. Mae unrhyw benderfyniad i ymestyn cylch gwaith cwestau i gynnwys marwolaethau amenedigol yn aros gyda Llywodraeth y DU oherwydd mae cwestau coronaidd yn fater a gedwir yn ôl. Mae pob marwolaeth amenedigol yng Nghymru yn cael ei hadrodd amdani i Weithrediaeth GIG Cymru fel digwyddiad y mae'n rhaid ei adrodd yn genedlaethol ar gyfer monitro.

Diolch i chi am yr eglurhad hwnnw, ond, yn amlwg, mae marwolaethau amenedigol yn digwydd fel arfer dan oruchwyliaeth y gwasanaeth iechyd mewn rhyw ffordd, ac fe gafodd hwnnw ei ddatganoli yn gyfan gwbl. Ac, fel rydym ni wedi bod yn sôn yn gynharach, mae'r system gyfiawnder ar ei gliniau, ac mae'r rhieni sydd wedi dioddef y trychineb o golli plentyn ym mlwyddyn gyntaf ei fywyd yn sicr yn ddioddefwyr yn y system annigonol hon. Fe all hi gymryd misoedd hyd yn oed i gynnal awtopsi, heb sôn am gwest, y mae eu cwblhau nhw'n hanfodol ar gyfer cau'r mater. Nid oes gan grwneriaid awdurdodaeth i gynnal ymchwiliad sy'n ymwneud â ffoetws neu blentyn marw-anedig, sy'n gwaethygu'r poendod ac yn golygu mwy o oedi. Mae hi'n gynnar iawn yn eich cyfnod chi yn y rôl Cwnsler Cyffredinol, ac rwy'n eich croesawu chi'n gynnes iawn i'r swydd, ond pa drafodaethau y gallech chi eu cael gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ynghylch cyflymu'r broses? A sut ydych chi am sicrhau y bydd argymhellion o gwestau yn cael eu hymgorffori yn y rhaglen cymorth diogelwch mamolaeth a'r newydd-anedig? 

Diolch yn fawr iawn i chi, Jenny. Yn amlwg, mae pob un ohonom ni'n dymuno mynegi ein cydymdeimlad ag unrhyw riant sy'n profi unrhyw fath o enedigaethau amenedigol neu farw-anedig dan yr amgylchiadau hynny. Mae'n rhaid i mi ddweud, mae ffrind annwyl iawn i mi wedi mynd drwy'r profiad hwnnw yr wythnos hon, ac mae'n brofiad cwbl ddirdynnol i deuluoedd yn gyffredinol. Fe gafodd ymgynghoriad ei gyflwyno gan Lywodraeth y DU yn ôl ym mis Mawrth 2019, ond fe gafodd hwnnw ei ohirio nawr, ac rydym ni'n cysylltu â'r Llywodraeth newydd ynghylch cynigion i allu bwrw ymlaen ag ambell un o'r rhain. Roedd hynny'n ymwneud ag a ddylai crwneriaid fod â phwerau i ymchwilio i fathau penodol o farwolaethau ai peidio. Serch hynny, nid ydym ni o'r farn y dylai'r ymchwiliadau coronaidd ddisodli'r swyddogaethau eraill o ran adolygu marw-enedigaethau, fel y rhai a wneir gan wasanaethau'r GIG yn lleol. Mae pob marwolaeth baban ac amenedigol yng Nghymru yn cael eu hadrodd fel digwyddiad sy'n genedlaethol adroddadwy i weithrediaeth y GIG, yn ogystal ag i MBRRACE-UK, sef Mamau a Babanod: Lleihau'r Risg drwy Archwiliadau ac Ymholiadau Cyfrinachol ledled y DU, ar gyfer monitro marwolaethau, ymateb a gweithredu lle bod angen. Fe fydd cyflwyno system o archwilwyr meddygol statudol yn cynnig sicrwydd ychwanegol ar gyfer marwolaethau newyddenedigol, hynny yw babanod sy'n marw o fewn 28 diwrnod i'w geni. Ac rwy'n falch o ddweud, ers dechrau'r mis hwn, y bydd pob marwolaeth, gan gynnwys marwolaethau newyddenedigol mewn unrhyw leoliad iechyd, nad yw'n cael eu hymchwilio gan grwner yn cael ei hadolygu gan archwilwyr meddygol y GIG, a fydd yn ychwanegu cyfraddau ychwanegol o sicrwydd, oherwydd rwy'n cytuno â chi'n llwyr, wrth geisio dod i delerau â digwyddiad sy'n ergyd ddychrynllyd i deulu cyfan, mae yna wir angen i bobl fod yn deall yr hyn a ddigwyddodd.

Diolch yn fawr iawn i chi, Delyth, ac fe wnaf i hynny â'r pleser mwyaf. Fe fydd y Bil Mwyngloddiau a Chwareli (Tomenni Nas Defnyddir) yn cael ei gyflwyno cyn diwedd y flwyddyn galendr hon.

Rwy'n falch iawn o glywed hynny. Oherwydd eich swydd flaenorol, Cwnsler Cyffredinol, rydych chi'n ymwybodol i hyn fod yn achos pryder mawr personol i mi. Mae tri Phrif Weinidog wedi bod wrth eu gwaith ers cyflwyno'r syniad i'r Senedd am y tro cyntaf. Mae hi'n dda iawn, wir, eich clywed chi'n cadarnhau y bydd hynny'n cael ei gyflwyno cyn diwedd y flwyddyn hon. Pan gyflwynir hynny, yn yr achos hwn—. Mewn ymchwiliad diweddar, fe gafodd y pwyllgor newid hinsawdd dystiolaeth am fwyngloddiau brig ac, yn un o'r pwyntiau yn yr adroddiad a gafodd ei gyhoeddi o ganlyniad i'r ymchwiliad hwnnw, mae'r pwyllgor wedi mynegi cefnogaeth i gynnwys mwyngloddiau brig yng nghwmpas y Bil hwnnw. Pa gyngor cyfreithiol a wnaethoch chi ei roi, neu a fyddech chi'n ei roi, i Lywodraeth Cymru ynghylch cynnwys mwyngloddiau brig yng nghwmpas y Bil hwnnw, os gwelwch chi'n dda?

Felly, dydw i ddim wedi bod yn fy swydd yn ddigon hir i gael y sgwrs honno, ond rhan o gylch gwaith newydd fy swydd, sy'n fwy eang na swydd Cwnsler Cyffredinol, ar agwedd cyflawni fy nghyfrifoldebau newydd, yw cyfrifoldeb o ran sicrhau y bydd y rhaglen ddeddfwriaethol gyflawn yn cael ei chyflawni. Er mai fy nghyd-Ysgrifennydd, Huw Irranca-Davies, a fydd yn cyflwyno'r Bil mewn gwirionedd, fi sydd â goruchwyliaeth dros y rhaglen ddeddfwriaethol ar draws y Llywodraeth, nid yn lleiaf oherwydd os byddwn ni'n gwneud pethau mewn ffordd effeithlon, efallai y byddwn ni'n gallu cyflwyno rhagor o ddeddfwriaeth y galwodd Aelodau amdani, ac fe hoffwn innau weld hynny'n fawr iawn, a hefyd wrth baratoi tuag at y Senedd newydd, pan fyddwn ni'n gweld cyfnod a gwtogir. Felly, rydym ni'n awyddus i fod yn fwy effeithlon o ran cael ein rhaglen ddeddfwriaethol drwodd, ac mae angen i ni sicrhau ein bod ni'n defnyddio'r holl amser sydd ar gael hyd at y funud olaf, rhywbeth nad ydym ni wedi llwyddo i'w wneud yn arferol yn y gorffennol. Felly, rwy'n dymuno sicrhau y bydd hynny'n digwydd.

O ran manylion y Bil hwn, nid ydym ni wedi cynnal y camau cyntaf ac nid yw'r craffu gan y pwyllgor wedi digwydd eto, ac rwy'n siŵr y bydd y materion hynny'n cael eu codi. Ond, un o'r materion pwysicaf pan oeddwn i'n gyfrifol am y Bil mewn swydd flaenorol oedd sicrhau ein bod ni'n gwahaniaethu rhwng tomenni segur a gweithfeydd sy'n parhau, sy'n drefniadaeth wahanol iawn. Felly, rwy'n credu y bydd yn rhaid i'r pwyllgor fod yn eglur iawn yn ei drafodaethau o ran yr amodau i domen fod yn cael ei hystyried yn segur a dod o dan y drefniadaeth hon, a phan allai ddod o dan arolygiaeth y pyllau glo a chwareli neu'r Awdurdod Glo am fod hwnnw mewn gwirionedd yn fwynglawdd gweithredol, fel petai, neu'n chwarel. Felly, rwy'n credu bod rhai materion difrifol iawn, manwl iawn o ran yr union drawsnewidiad, ac un o'r pethau pwysicaf o ran y Bil hwn fydd sicrhau ei fod yn plethu yn dda â'r cyfundrefnau eraill sydd ar waith eisoes, gan gynnwys Bil newydd diogelu'r amgylchedd a bioamrywiaeth, sydd hefyd yn rhan o gwmpas gwaith fy ngyd-Ysgrifennydd Huw Irranca-Davies, ond fe fyddaf i, fel dywedais i, yn cadw golwg arno i sicrhau bod hynny'n digwydd. Ac un o'r pethau yr ydym ni'n dymuno ei wneud yw sicrhau bod jig-so, os hoffech chi, o bethau, fel nad ydym ni'n gweld rhywbeth yn cwympo drwy'r craciau. Ac fe edrychaf i ymlaen yn fawr iawn at graffu ar y pwyllgor i gael barn y pwyllgor ar sut y dylai'r jig-so hwnnw ffitio. Ond rydym ni'n awyddus iawn i sicrhau y bydd popeth yn cael ei gwmpasu gan ryw gyfran o'r ddeddfwriaeth.

Nid wyf i wedi cael trafodaethau ynglŷn â'r mater hwn eto gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol na'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ers i mi fod yn fy swydd, oherwydd nid oes dim ond ychydig wythnosau wedi mynd heibio, ond rwy'n cydnabod yn llwyr fod canolfannau cyswllt plant â swyddogaeth bwysig i lawer o deuluoedd wrth gynnal cyswllt ar ôl i rieni wahanu.

Rwy'n credu bod y rhestr o bobl y bu'n rhaid i mi eu cynnwys yn y cwestiwn hwn a'm cwestiwn blaenorol yn dangos pa mor gymhleth yw'r system ddatganoledig a'r ymyl garw sydd yng Nghymru. Serch hynny, mater arall yw hwnnw. Hyd nes i etholwr gysylltu â mi, er fy mod i'n gweithio yn y maes hwn, nid oedd unrhyw syniad gennyf i ei bod hi'n rhaid i rieni ac aelodau o'r teulu sy'n destun gorchymyn cyswllt dan oruchwyliaeth mewn achosion cyfraith teulu preifat, mewn rhai ardaloedd, fel Caerdydd, dalu hyd at £120 yr awr i weld eu plentyn, i weld eu hanwyliaid. Nawr, pe bydden nhw'n byw yn Nhrefynwy, fe fyddai hynny'n rhad ac am ddim, ond yng Nghaerdydd mae'n rhaid iddyn nhw dalu £120 yr awr. Nawr, nid yw'r anghydraddoldeb hwn yn iawn, Cwnsler Cyffredinol.

Roeddech chi'n sôn yn eich ateb i Delyth Jewell am yr oedi yn y system lysoedd. Fe wnaeth Jenny Rathbone sôn bod y system gyfiawnder ar ei gliniau. Mae'r oedi yn anferthol. Mae fy etholwr i wedi bod yn aros am ymchwiliad am dros ddwy flynedd, ac mae'n rhaid iddo dalu £120 yr awr bob tro y bydd yn gweld ei blentyn. Mae hyn yn sicr o beri i rieni ymddieithrio ac achosi profiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau nad yw plant sy'n eu cael eu hunain yn y sefyllfa hynod drawmatig ac anodd hon yn profi trawma emosiynol pellach oherwydd nad ydyn nhw'n cael gweld eu rhieni? Diolch yn fawr. 

Ie, nid wyf i'n anghytuno o gwbl ynglŷn â'r cymhlethdod yn hyn o beth, ac mae hi'n ddiddorol, pan fyddwch chi'n dechrau edrych ar ddarnau penodol o hyn, pa mor gymhleth ydyw hi, mae'n rhaid i mi ddweud. Dyna ran o'r rheswm ein bod ni'n galw am ddatganoli cyfiawnder, wrth gwrs. Rydym ni'n cefnogi cyswllt parhaus rhwng plant a'u teuluoedd wedi i rieni wahanu, wrth gwrs, ac yn cydnabod y gall canolfannau cyswllt plant wneud gwaith pwysig i lawer o deuluoedd wrth gynnal cyswllt ar ôl i rieni wahanu. Rwy'n dymuno egluro nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gysylltiad â rhedeg neu reoleiddio darparwyr canolfannau cyswllt plant, sy'n sefydliadau annibynnol. Cymdeithas Genedlaethol y Canolfannau Cyswllt Plant yw'r elusen gofrestredig a'r sefydliad ymbarél sy'n gosod y safonau cenedlaethol y mae'r rhan fwyaf o ganolfannau cyswllt plant yn gweithio yn unol â nhw. Mae Cafcass Cymru, fodd bynnag, yn ariannu trefniadau cyswllt dan oruchwyliaeth y llys ledled Cymru i ddarparu gwasanaeth pan fydd y llys teulu yn gorchymyn atgyfeirio i ganolfan gyswllt mewn achosion lle mae gan Cafcass Cymru ei ran, sy'n gofyn bod cyswllt rhwng y plentyn ac aelod o'r teulu a wahanodd. Ond y tu allan i hyn, er enghraifft o ran eu rhedeg nhw fel busnes neu leoliad posibl i ailsefydlu perthnasoedd, nid oes gan Cafcass Cymru unrhyw gysylltiad â'r canolfannau cyswllt.

Nid chafodd cyfiawnder teuluol, fel gwyddoch chi, ei ddatganoli yng Nghymru. Rydym ni'n gweithio ar hyn o bryd gyda chydweithwyr yn y Weinyddiaeth Gyfiawnder, yr Adran Addysg a Chymdeithas Genedlaethol Canolfannau Cyswllt Plant ynghylch tegwch wrth ariannu canolfannau cyswllt plant yng Nghymru yn ogystal ag yn Lloegr. Rwy'n derbyn yn llwyr fod rhieni yn bryderus ynglŷn â pha mor fforddiadwy fyddai cael cyswllt mewn canolfan breifat i blant. Rydym ni'n deall bod canolfannau yn ymwybodol o hyn ac efallai y byddan nhw'n gallu cefnogi rhieni a allai fod yn ei chael hi'n anodd talu'r costau hyn neu gyfeirio rhieni at wasanaethau eraill, gan gynnwys sefydliadau'r trydydd sector a allai fod o gymorth. Mae hi'n anodd iawn i mi wneud unrhyw sylw ar achos unigol, wrth gwrs, Rhys, ond rydym ni'n derbyn hynny'n gyfan gwbl, serch hynny mae'n un o ymylon garw datganoli, fel rydych chi'n dweud.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.

Eitem 3 yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar y Trefnydd, Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae dau newid i fusnes yr wythnos hon. Nes ymlaen heddiw, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio yn gwneud datganiad am Tata Steel. O ganlyniad, mae datganiad Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar addysg cyfrwng Cymraeg drwy drochi hwyr wedi'i symud i wythnos nesaf. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ar gael i’r Aelodau yn electronig.

A gaf i alw am dri datganiad yr wythnos hon, os gwelwch yn dda? A gaf i ddatganiad llafar ar ad-drefnu'r GIG yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda? Rwy'n gwybod bod hwn yn fater o ddiddordeb sylweddol i Aelodau'r Senedd hon. Roedd cyfle i ofyn rhai cwestiynau byr yn gynharach yn ystod sesiwn cwestiynau'r Prif Weinidog, ond, a dweud y gwir, doedd dim digon o gyfle i Aelodau eraill a oedd â diddordeb gael y cyfle i holi Gweinidogion yn briodol am yr ad-drefnu sylweddol yn yr ardal honno, ac rwy'n credu y byddai datganiad llafar yn ddefnyddiol iawn er mwyn i bobl allu gofyn y cwestiynau sydd ar wefusau eu hetholwyr ar hyn o bryd.

Yn ail, roeddwn i'n synnu nad oedd datganiad llafar gan y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol heddiw o ystyried ei fod yn Ddiwrnod Rhyngwladol Pobl Hŷn. Rwy'n gwybod bod datganiad ysgrifenedig wedi'i roi, a bod hwnnw'n cyfeirio at bethau amrywiol, gan gynnwys dathlu gwirfoddolwyr hŷn, yr angen i ymdrin ag oedraniaeth, rhaglen oed-gyfeillgar Cymru, a hyd yn oed sesiynau t'ai chi, ond wnaeth e ddim cyfeirio, wrth gwrs, at y taliadau tanwydd gaeaf y bydd llawer o'n pobl hŷn sy'n agored i niwed yn eu colli y gaeaf hwn, gan gynnwys 30,000 o bobl yng Nghonwy a sir Ddinbych, ac rwy'n credu ei bod yn briodol bod y Gweinidog cyfrifol yn cael cyfle i ddweud rhywbeth am y pethau hynny. Roeddwn i'n siomedig iawn i beidio â darllen unrhyw gyfeiriad ato yn y datganiad ysgrifenedig a gafodd ei gyhoeddi.

Yn olaf, dros yr haf, cafodd Allwedd Band Eang Cymru, y cynllun grant i helpu pobl i fynd ar-lein a chael cyflymder band eang digonol, ei atal. Nawr, yn amlwg roedd honno'n ffrwd ariannu grantiau bwysig a oedd yn helpu llawer o bobl, gan gynnwys yn fy etholaeth fy hun, i gael mynediad at fand eang digonol, sydd, wrth gwrs, yn rhywbeth sy'n hanfodol yn yr oes sydd ohoni—nid rhywbeth moethus ydyw; mae'n rhywbeth y dylai fod gan bobl yr hawl i allu cael mynediad ato. Mae'r cynllun hwnnw wedi'i oedi. Roedd y datganiad a gafodd ei gyhoeddi dros yr haf yn awgrymu ei fod yn cael ei oedi am chwe mis. Wn i ddim pam yn union yr oedd yn cael ei dynnu'n ôl ar adeg pan nad oedd cynllun wedi cael ei ddatblygu ar gyfer y dyfodol, ac rwy'n credu y dylai Aelodau o'r Senedd hon gael cyfle i ofyn cwestiynau i'r Gweinidog perthnasol ynghylch pryd y gallwn ni ddisgwyl i rywbeth fod yn weithredol eto i helpu ein hetholwyr sy'n ei chael hi'n anodd cael mynediad at gyflymder band eang priodol i fynd ar-lein.

Diolch yn fawr, Darren Millar, a diolch am eich cwestiynau. Rwy'n credu o ran Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, y newidiadau i wasanaethau, fe gawson ni gwestiynau i'r Prif Weinidog am hyn yn gynharach, ac, yn wir, fe gawsoch chi gyfle i holi Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yr wythnos diwethaf. Fe wnaeth bwrdd y bwrdd iechyd drafod a chytuno ar newidiadau dros dro arfaethedig yng nghyfarfod y bwrdd ar 26 Medi, ac roedden nhw ar y materion hynny a gafodd eu gwyntyllu'r prynhawn yma wrth graffu ar y Prif Weinidog, cwestiynau i'r Prif Weinidog, gan gynnwys materion yn ymwneud â'r uned mân anafiadau yn Ysbyty'r Tywysog Philip, ond materion eraill hefyd, o ran y newidiadau hynny. Ymhlith y materion ynghylch newidiadau na chawson nhw eu codi'r prynhawn yma, ond rwy'n credu y gallwn i ddweud hefyd eu bod nhw'n newidiadau a drafodwyd gan y bwrdd, yw'r ddarpariaeth bediatrig i gleifion mewnol ym Mronglais a chyflymu'r model Cylch Caron yn Nhregaron. Nawr, mae hynny'n ddiddorol, oherwydd mae'n gynllun arloesol iawn, felly mae'n ddefnyddiol rhoi hwn ar y cofnod heddiw. Mae'n ymwneud â dod ag amrywiaeth o wasanaethau ynghyd fel canolbwynt ar gyfer Tregaron a'r ardaloedd gwledig cyfagos. Ac mae hynny hefyd yn enghraifft dda iawn o bartneriaeth â Chyngor Sir Ceredigion, Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda a Llywodraeth Cymru. Felly, mae'n bwysig bod y newidiadau hyn a'r datblygiadau hyn yn cael eu rhannu heddiw wrth i ni edrych ar yr heriau o ran gwasanaethau iechyd yn Hywel Dda hefyd.

Roedd yn bwysig bod datganiad ysgrifenedig ar Ddiwrnod Rhyngwladol Pobl Hŷn, ac rwy'n siŵr y byddech chi eisiau ymuno â mi heddiw i groesawu a llongyfarch y comisiynydd pobl hŷn newydd, Rhian Bowen, ac rwy'n gwybod y byddwn ni i gyd yn cwrdd â hi. Yn sicr, rydw i fod i gwrdd â hi cyn bo hir, o ran y cyfleoedd sydd gennym ni, gyda'i rôl annibynnol hynod bwysig, i drafod mentrau ar y cyd. Ac un o'r mentrau roeddwn i'n ymwneud yn fawr â hi gyda'r cyn-gomisiynydd pobl hŷn, oedd cydlynu camau gweithredu torfol ar fanteisio ar gredyd pensiwn. Rwy'n credu ei bod hi wedi chwarae rhan flaenllaw iawn o ran sicrhau bod pobl yn manteisio ar gredyd pensiwn, sy'n hollbwysig wrth gwrs wrth i ni helpu i sicrhau bod pobl yn gallu cael credyd pensiwn. Ac os byddan nhw'n manteisio ar gredyd pensiwn, a'u bod yn gymwys i gael credyd pensiwn, yna fe fyddan nhw wedyn, wrth gwrs, yn gallu cael mynediad at y taliad tanwydd gaeaf. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod ni'n sicrhau bod mwy o bobl yn manteisio ar gredyd pensiwn yng Nghymru, ac rwy'n credu yr hoffwn i wneud y pwynt mai dyma pam mae gennym ni siarter budd-daliadau Cymru, gyda phob un o'r 22 o awdurdodau lleol dan sylw, ac rydym yn ceisio datblygu'r ddarpariaeth dosturiol hon o fudd-daliadau, sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, sy'n cael eu llywodraethu gan Lywodraeth Cymru. Ond hefyd, oherwydd y cydweithredu hwn â'r siarter, gallwn ni weithio ar ystyried sut allwn ni annog ein dinasyddion i fanteisio ar yr holl bethau y mae ganddyn nhw hawl i'w cael trwy 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi' Advicelink Cymru ar gredyd pensiwn, a dysgu hefyd gan rai o'r prosiectau y mae awdurdodau wedi'u datblygu, fel menter Castell-nedd Port Talbot gyda Policy in Practice, sydd wedi arwain at gynnydd yn y nifer sy'n manteisio ar gredyd pensiwn yng Nghymru. Dyma'r hyn sydd ei angen arnom er mwyn sicrhau bod pobl hŷn yn ymwybodol ohono, ac rydym i gyd yn gyfrifol am sicrhau hynny, rwy'n gwybod, ac rydych chi wedi fy nghlywed yn sôn am yr ystod lawn o fudd-daliadau y mae gan bobl yr hawl i'w cael.

Gwnaf, fe af ar drywydd Allwedd Band Eang Cymru gyda'r Ysgrifennydd Cabinet. Mae hynny ar y cofnod nawr. Byddwn ni'n sicrhau ei fod yn cael ei ddiweddaru, o ran cynnydd.

Trefnydd, byddwch chi’n ymwybodol, fis Awst, yn Eisteddfod Genedlaethol Rhondda Cynon Taf, fe gyhoeddodd y Prif Weinidog adroddiad terfynol Comisiwn Cymunedau Cymraeg ac argymhellion i Lywodraeth Cymru. Mi ydym ni i gyd yn y Senedd hon yn ymrwymo bod y Gymraeg yn perthyn i bawb, ond, yn amlwg, mae'r adroddiad hwn yn gwneud argymhellion sy'n gwneud hynny yn gyfan gwbl sicr, gan sicrhau bod ein cymunedau Cymraeg ni yn mynd o nerth i nerth, yn hytrach na chrebachu. Felly, gawn ni gyfle, drwy ddatganiad llafar, i gael trafodaeth ar lawr y Senedd hon ynglŷn â’r argymhellion sy'n bellgyrhaeddol ac eithriadol o bwysig o ran cyrraedd y targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg a dyblu'r defnydd?

Diolch yn fawr. Mae'n gwestiwn pwysig iawn a hefyd rwyf eisiau siarad gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iaith—

—er mwyn gwneud—. Fe wnaf i sicrhau y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol o'r cais hwn, a gobeithio—

—bydd datganiad yn symud ymlaen.

Rwy'n gofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth. Mae'r cyntaf ar ofal lliniarol pediatrig. Yn 2016, fe ddywedodd Llywodraeth Cymru

'I gefnogi'r gwaith hwn, bydd yr Asesiad o Anghenion Gofal Lliniarol Pediatrig yn darparu data cadarn i gynllunio gwasanaethau ar gyfer plant a phobl ifanc Cymru. Mae byrddau iechyd a hosbisau yn cefnogi'r gwaith hwn a fydd yn cael ei gwblhau erbyn diwedd mis Mawrth 2021.'

A all Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gymorth ar gyfer gofal lliniarol pediatrig?

Yn ail, a gaf i ofyn am ddatganiad am ddarparu caeau chwaraeon 3G sy'n addas ar gyfer hoci? Mae lleihad wedi bod yn y nifer sy'n cymryd rhan mewn chwaraeon tîm—yn enwedig hoci. Mae gan Abertawe ganolfan athletau a hoci, ond mae angen mwy o ddarpariaeth, yn enwedig i blant. Mae gan gaeau 4G beil hirach ac mae ganddyn nhw friwsion rwber sy'n atal y bêl hoci rhag rholio. Mae gan gae glaswellt artiffisial bob tywydd 2G arwyneb mwy gwastad, peil byr fel bod y bêl yn gallu llithro. Byddan nhw hefyd yn addas ar gyfer amrywiaeth ehangach o chwaraeon, gan gynyddu'r arlwy amlchwaraeon.

Diolch yn fawr iawn, Mike Hedges. Mae eich cwestiwn cyntaf yn bwysig iawn o ran y rôl hanfodol honno y mae gwasanaethau hosbis a gofal diwedd oes yn ei chwarae i gefnogi teuluoedd yn ystod rhai o'r adegau anoddaf yn eu bywydau. Mae'n bwysig cydnabod y datganiad ansawdd ar gyfer gofal lliniarol a gofal diwedd oes, a gafodd ei gyhoeddi nôl ym mis Hydref 2022. Mae hwnnw'n nodi bwriad polisi lefel uchel Llywodraeth Cymru ar gyfer plant a phobl ifanc, yn ogystal ag oedolion, ac mae bwrdd y rhaglen genedlaethol wedi datblygu rhaglen waith i ysgogi'r ymrwymiadau yn y datganiad ansawdd. Mae cynrychiolwyr hosbisau oedolion a phlant ar y bwrdd cyhoeddus ac maen nhw'n llywio polisi trwy'r gynrychiolaeth hon. Ond rwy'n credu ei bod hefyd yn thema ganolog iawn, yn rhan o'r ffrwd waith, ar gyfer y grŵp cynghori plant a phobl ifanc yn y rhaglen genedlaethol ar gyfer gofal lliniarol a diwedd oes, ac mae rhai canfyddiadau wedi bod yn ddiweddar o'r astudiaeth o gyffredinrwydd gofal lliniarol pediatrig a gomisiynwyd yn ddiweddar, sy'n cael eu defnyddio i lywio'r gwaith hwn. Yn olaf, rydym nawr yn buddsoddi dros £10.5 miliwn y flwyddyn i sicrhau bod gofal lliniarol a gofal diwedd oes sy'n deg o ran mynediad at y gofal gorau posibl. Ac wrth gwrs, roedd y grant costau byw hosbisau untro hwnnw gwerth £4 miliwn yn bwysig iawn yn gynharach eleni, ac roedd yn cynnwys £775,000 ar gyfer hosbisau plant. 

O ran eich ail gwestiwn am y caeau hoci—wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth sy'n bwysig iawn o ran buddsoddi mewn cyfleusterau chwaraeon ar lawr gwlad a chwaraeon elît. Mae'n rhaglen allweddol ar gyfer ymrwymiad y llywodraeth. Mae gennym ni fuddsoddiad cyfalaf blynyddol o £8 miliwn i Chwaraeon Cymru, gan gynnwys cyllid ar gyfer caeau glaswellt artiffisial peil byr ar gyfer hoci, ac mae hynny'n cael ei ddosbarthu drwy'r grŵp cydweithredol chwaraeon ar gaeau. Rwy'n gwerthfawrogi eich bod chi'n manylu ar yr anghenion arbennig hynny o ran cyfleusterau o'r math hwn, ac mae Hoci Cymru yn brif bartner yn y grŵp ac mae'n chwarae rhan lawn wrth benderfynu sut i ddatblygu a ble i ddatblygu caeau newydd, ac adnewyddu caeau presennol hefyd.

Gweinidog Busnes, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth yn amlinellu pa gymorth sydd ar gael i oroeswyr strôc? Yr wythnos diwethaf, fe ges i'r fraint o gwrdd â grŵp cymorth yn y Coed-duon, sy'n cynnwys rhai pobl wirioneddol ryfeddol ac sy'n cael ei redeg gan grŵp ymroddedig o wirfoddolwyr y Gymdeithas Strôc, gan gynnwys Wendy Williams, Geoff Crook ac Angela Harrington. Yn ystod fy ymweliad, rhannodd y mynychwyr a'r trefnwyr rai o'r heriau a'r brwydrau maen nhw'n eu hwynebu yn eu bywydau o ddydd i ddydd, a byddaf i'n mynd ar drywydd llawer ohonyn nhw gyda Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, yn dilyn y cyfarfod, cysylltodd un aelod o'r grŵp â mi am y sefyllfa ofnadwy yr oedd ef ynddi. Cafodd y person arbennig hwn strôc a gweithiodd yn andros o galed i wneud ei hun yn ffit yn gorfforol fel ei fod yn gallu mynd yn ôl i'r gwaith. Ond yn anffodus, ar ôl gwneud hynny, cafodd ei ddiswyddo. Felly, byddwn i'n croesawu datganiad gan y Llywodraeth yn amlinellu pa gamau y gellir eu cymryd i sicrhau bod mwy o gymorth ar gael i oroeswyr strôc sy'n gallu dychwelyd i'r gwaith ac sydd eisiau gwneud hynny. A byddwn i hefyd yn ddiolchgar pe gallai'r datganiad daflu rhywfaint o oleuni ar y cymorth sydd eisoes ar gael neu'r cymorth y gellid ei roi ar waith i helpu cyflogwyr i gadw eu staff sydd wedi cael strôc. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr, Natasha Asghar. Wrth gwrs, mae cymorth sylweddol i oroeswyr strôc. Yn amlwg, rydym yn canolbwyntio'n fawr iawn ar y llwybr o ran gofal iechyd clinigol, ond, o ran adsefydlu a gallu symud yn ôl i mewn i gyflogaeth—neu i gyflogaeth arall, briodol—mae hyn yn mynd y tu hwnt i'r cymorth clinigol honno, ond mae'n hanfodol bod cyflogwyr yn ymwybodol o'u cyfrifoldebau, ond hefyd y cyfleoedd hefyd. Felly, diolch i chi am rannu'r profiad hwnnw, ac yn sicr, fe wnaf i fynd ar drywydd hyn o ran y cysylltiadau sy'n cael eu gwneud o ran y cyfleoedd cyflogaeth hynny ac unrhyw rwystrau a all fod yn y ffordd ac, wrth gwrs, mae Gweinidog yr economi yn eistedd wrth fy ymyl i nawr ac rydym yn edrych ar yr holl gyfleoedd. Oherwydd mae hyn hefyd mewn gwirionedd, ac rwy'n credu bod yr ymchwiliad y mae'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol—. Mae angen i ni sicrhau bod pobl anabl neu sydd â namau a all ddeillio o strôc yn gallu dychwelyd i'r gwaith neu aros yn y gwaith.

Yr wythnos yma, rydym ni'n dathlu, gydag agoriad swyddogol ysgol feddygol gogledd Cymru ym Mangor, penllanw blynyddoedd o ymgyrchu’n lleol, a hynny o dan arweiniad Plaid Cymru. Mae Bangor yn prysur ddatblygu fel canolfan o ragoriaeth mewn hyfforddiant iechyd, ac, yn gysylltiedig efo hyn, mae yna gynlluniau ar y gweill ar gyfer tair canolfan iechyd a llesiant yn y gymuned, yn Waunfawr, yn Nyffryn Nantlle a Bangor, ac mi fyddwn i'n hoffi gofyn am ddatganiad am y datblygiadau iechyd cymunedol newydd yma yn Arfon, ac, yn benodol, dwi'n deall bod y Llywodraeth ar hyn o bryd yn trafod buddsoddi yn y ganolfan iechyd a lles yn yr hen Debenhams ym Mangor, sydd efo potensial enfawr i adfywio'r stryd fawr yn y ddinas, yn ogystal â chyfrannu at wella iechyd y boblogaeth a chynnig lleoliadau hyfforddiant ar gyfer myfyrwyr iechyd, fel y rhai fydd yn yr ysgol feddygol. Fedrwch chi drefnu diweddariad am ganolfan Bangor yn benodol, os gwelwch yn dda?

Diolch yn fawr, Siân Gwenllian, a diolch yn fawr am eich cwestiynau pwysig iawn.

Rwy'n gwybod bod y Prif Weinidog yn edrych ymlaen at—ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth yn edrych ymlaen at—rwy'n siŵr, a, gobeithio, y byddwch chi yno hefyd, yr agoriad gwych hwnnw o ysgol feddygol gogledd Cymru, sydd, yn fy marn i, yn un o nodau'r Llywodraeth hefyd, ac, yn wir, yn cael ei adlewyrchu yn ein gwaith gyda'n gilydd, fel nod gwirioneddol ar gyfer addysg feddygol yng Nghymru, a nawr mae'n dwyn ffrwyth a bydd yn achlysur gwych, rwy'n gwybod.

Rwy'n credu bod y tair canolfan hynny rydych chi'n sôn amdanyn nhw, sydd yn nyddiau cynnar eu datblygiad, canolfannau iechyd a lles, mae hynny'n swnio'n addawol iawn o ran eich cyfeiriad at y ganolfan bosibl sy'n datblygu ym Mangor ar hen safle Debenhams, ond byddaf yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd a gofal cymdeithasol roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi, ac, rwy'n siŵr, Aelodau eraill sydd â diddordeb, ar gyflymder y datblygiad hwnnw, oherwydd bydd hyn yn ddibynnol iawn ar weithio gyda Betsi Cadwaladr, ac, yn wir, llywodraeth leol hefyd, o ran cynllunio. Ond mae'n swnio'n addawol iawn o ran y datblygiadau hynny.

Prynhawn da, Trefnydd. A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio, os gwelwch yn dda, ynglŷn â chodi'r cap ar brisiau ynni gan Ofgem dim ond ddoe? Gyda'r cyhoeddiadau diweddar y bydd prisiau nwy a thrydan cynghorau Cymru yn codi 10 y cant, bydd prisiau ynni gannoedd o bunnoedd yn uwch y gaeaf hwn nag yr oedden nhw'r llynedd. Mae Cyngor ar Bopeth Cymru yn adrodd bod dros hanner y rhai sy'n poeni am daliadau biliau yn bwriadu defnyddio llai o wres a dŵr poeth neu roi'r gorau i'w defnyddio y gaeaf hwn. Mae National Energy Action Cymru yn dweud y bydd 51 y cant o oedolion yng Nghymru yn cyfyngu ar yr ynni maen nhw'n ei ddefnyddio, ac mae'r sefyllfa'n cael ei chymhlethu ymhellach gan fod gan Gymru rai o'r tai lleiaf effeithlon o ran ynni yng Nghymru a Lloegr, gan arwain at gartrefi sy'n gostus ac yn heriol i'w gwresogi, yn ogystal â bod yn fwy agored i damprwydd a llwydni. Mae hon wir yn sefyllfa anghynaladwy yn 2024. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad am y sefyllfa bresennol o ran y rhaglen Cartrefi Cynnes, os gwelwch yn dda? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr, Jane Dodds. Rwy'n credu bod hwn yn gwestiwn ac yn gwestiynau sydd, mewn gwirionedd, yn drawslywodraethol i raddau helaeth. Felly, o ran y cynnydd yn y cap ar brisiau, yn wir, fel y dywedwch chi, mae'n ergyd i lawer o aelwydydd ledled Cymru sy'n ei chael hi'n anodd talu costau hanfodol. Yn wir, fe wnes i gyfarfod ag Ofgem yr wythnos diwethaf, cyn grŵp trawsbleidiol ar fynd i'r afael â thlodi tanwydd, y mae Mark Isherwood yn ei gadeirio, a daeth Ofgem i siarad â'r grŵp hwnnw hefyd, a chawson ni'r wybodaeth ddiweddaraf gan National Energy Action, ond, wrth gwrs, roedd yr holl bartneriaid, fel Cyngor ar Bopeth, yn cymryd rhan yn y grŵp trawsbleidiol hwnnw.

Rwyf hefyd yn cyfarfod â chyflenwyr ynni yn ddiweddarach yr wythnos hon. Roeddwn i'n ddiolchgar iawn i Sefydliad Bevan, a wnaeth rywfaint o waith ar hyn ac a nododd fod cyflenwyr ynni yn gallu chwarae rhan allweddol. Gallan nhw gefnogi eu cwsmeriaid drwy'r amser anodd iawn hwn gyda chynlluniau talu teg a fforddiadwy a chymorth mewn argyfwng lle y bo angen. Felly, byddaf yn cwrdd â nhw hefyd, yn ddiweddarach yr wythnos hon.

Cyn i mi wneud sylwadau ar y rhaglen Cartrefi Cynnes, y mae Jayne Bryant, wrth gwrs, yn bwrw ymlaen â hi fel yr Ysgrifennydd Cabinet, roeddwn i eisiau dweud fy mod i'n edrych ymlaen at gwrdd â'r Gweinidog newydd dros ddefnyddwyr, ar ôl gohebu â'r Ysgrifennydd Gwladol dros ynni, Ed Miliband. Awgrymodd fy mod i'n cwrdd â'r Gweinidog newydd dros ddefnyddwyr, oherwydd rydym eisiau trafod yr angen am dariff cymdeithasol i ddiogelu'r aelwydydd mwyaf agored i niwed. Fe drafodais i hyn gydag Ofgem, yn ogystal â'r materion sy'n ymwneud ag annhegwch sefyllfa pobl o ran taliadau sefydlog, yn arbennig, mae'n rhaid i mi ddweud, yng Nghymru a gogledd Cymru.

Ond o ran y rhaglen Cartrefi Cynnes, rydym yn buddsoddi, fel y gwyddoch chi, £30 miliwn i leihau nifer yr aelwydydd incwm isel sy'n byw mewn cartrefi oer, llaith. Yr hyn sy'n bwysig iawn, ac fe wnaethon ni sôn am hyn yn y grŵp trawsbleidiol, yw bod gennym ni'r cyngor arbenigol hwn am ddim ar ynni sydd ar gael i bob deiliad tŷ yng Nghymru drwy linell gymorth Nyth. Mae'n bwysig iawn bod y gwasanaeth cynghori hwnnw'n helpu'r aelwydydd hynny, gan edrych ar eu hamgylchiadau unigol a'u cyfeirio at y cynllun mwyaf priodol ar gyfer eu hanghenion, gan gynnwys eu cysylltu ag Advicelink a'u hannog i fanteisio ar fudd-daliadau eraill. Ond dim ond i atgoffa pob cyd-Aelod y bydd aelwydydd cymwys o dan y rhaglen Cartrefi Cynnes yn cael mesur pwrpasol o becynnau i inswleiddio a datgarboneiddio eu cartrefi, gan arwain at ostyngiad yn eu biliau ynni i'w symud allan o dlodi tanwydd. Mae swyddogion yn gweithio gyda chontractwyr, awdurdodau lleol a phartneriaid eraill i sicrhau bod y cynllun newydd sy'n seiliedig ar alw yn ategu cynlluniau effeithlonrwydd ynni a thlodi tanwydd eraill, oherwydd mae'n rhaid i ni ddenu cymaint o gyllid â phosibl i Gymru o gynlluniau ledled y DU, a sicrhau bod y cymorth yn cael ei roi i'r rhai y mae ei angen arnyn nhw fwyaf.

Rwy'n galw am un datganiad gan Lywodraeth Cymru ar hawliau iaith arwyddion. Yr wythnos diwethaf oedd Wythnos Ryngwladol Pobl Fyddar eleni, adeg pan fo pobl yn dod at ei gilydd i gydnabod a dathlu'r gymuned fyddar fywiog. Y thema eleni yw 'Ymrwymo i Hawliau Iaith Arwyddion'. Yn ogystal â theimlo cysylltiad â'r gymuned fyddar, dylai pobl fyddar hefyd deimlo cysylltiad â'r gymdeithas ehangach a'r rhai heb nam ar eu clyw. Lle mae pobl yn dod at ei gilydd i ddangos ymwybyddiaeth o bobl fyddar o fewn cymunedau, gellir helpu pobl fyddar i gysylltu'n well ag eraill. Drwy gydol yr wythnos ryngwladol, gallai pobl ddysgu mwy am sut i gyfathrebu â phobl fyddar, gan gyfrannu at newid cadarnhaol a chwalu rhwystrau. Roedd gan bob diwrnod o'r wythnos thema swyddogol, gan gynnwys eiriolaeth iaith arwyddion, lle mae pawb yn cael eu hannog i eirioli'n weithredol dros hawliau unigolion byddar a chydnabod ieithoedd arwyddion cenedlaethol yn swyddogol. Ddydd Llun diwethaf oedd Diwrnod Rhyngwladol Ieithoedd Arwyddion, gyda'r thema 'Ymrwymo i Hawliau Iaith Arwyddion', a oedd yn cynnwys galwad ar arweinwyr cenedlaethol. Felly, rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar hawliau iaith arwyddion yng Nghymru yn unol â hynny.

Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, ac, yn wir, fe wnaeth Julie Morgan yr wythnos diwethaf, fel y byddwch chi'n cofio fwy na thebyg, ofyn cwestiwn hefyd a gwneud datganiad am Wythnos Ryngwladol Pobl Fyddar, gan ganolbwyntio ar rai o nodau allweddol yr wythnos a'r ymgyrch, 'Ymrwymo i Hawliau Iaith Arwyddion'. Felly, mae'n dda, unwaith eto, eich bod chi wedi gallu tynnu sylw at yr holl agweddau gwahanol ar yr ymgyrch honno a'r wythnos ryngwladol honno, o ran y galwadau hynny.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n ystyried yr hyn rydym yn ei wneud yng Nghymru. Rydych chi'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn gwneud darpariaethau i hyrwyddo a hwyluso'r defnydd o BSL a'i ffurfiau cyffyrddol yng Nghymru, ac rydym yn credu y bydd dull mwy cydweithredol a chynhwysol yn effeithiol os gallwn ni gael effaith gadarnhaol ar y gymuned arwyddo BSL yng Nghymru.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig o ran y ffaith bod BSL yn cael ei chydnabod fel iaith gyntaf neu ddewis iaith y gymuned fyddar yn y DU, ac yn debyg iawn i'r Gymraeg a'r Saesneg, mae ganddi ei gramadeg, ei chystrawen a'i geirfa ei hun. Yn 2004, gwnaeth Llywodraeth Cymru gydnabod Iaith Arwyddion Prydain fel iaith yng Nghymru. Ni oedd y Llywodraeth gyntaf yn y DU, fel y cofiwch chi, i sicrhau bod ein cynadleddau i'r wasg COVID-19 yn cynnwys presenoldeb dehonglydd BSL, ac rydym yn gwneud diwygiadau i'n system addysg, sy'n cynnwys cyflwyno Cwricwlwm newydd i Gymru a system sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn ar gyfer cefnogi dysgwyr sydd ag anghenion dysgu ychwanegol. Felly, diolch, unwaith eto—

—unwaith eto, Mark Isherwood, am godi'r mater pwysig iawn.

Hoffwn i ofyn am ddatganiad ysgrifenedig ar y sefyllfa mae trigolion Caerau yn ei hwynebu, a oedd yn rhan o gynllun Arbed. Y rheswm pam fy mod i'n gofyn am y datganiad ysgrifenedig hwn eto yw, yr wythnos diwethaf, mewn ymateb i gwestiwn y gofynnais i'r Prif Weinidog, fe ddywedodd hi fod gwaith wedi dechrau ar y tai, ar yr eiddo y gwnaeth y cynllun effeithio arnyn nhw. Arweiniodd hyn at ymateb rhwystredig iawn gan drigolion, oherwydd hyd y gwyddon nhw, dydy'r gwaith hwnnw ddim wedi dechrau eto. Ac rwy'n credu bod hynny'n adlewyrchu rhai o'r materion rydym wedi'u cael yn ystod y saga gyfan hon. Yn gyntaf, nad oes eglurder i drigolion; mae gwahanol sefydliadau wedi rhoi gwahanol wybodaeth i drigolion a'r peth olaf y gwnaethon nhw ei glywed oedd bod y gwaith i fod i ddechrau ar 5 Awst, rwy'n credu. Yn ail, nad oes unrhyw waith papur, felly pan ofynnir i drigolion wneud penderfyniad ynghylch a ydyn nhw eisiau i waith gael ei wneud ai peidio, does dim byd yno iddyn nhw yn ysgrifenedig i gael gwell dealltwriaeth, a does ganddyn nhw ddim mynediad at arolygon blaenorol sydd wedi'u cynnal ar eu tai hefyd. Felly, yr hyn rwy'n gobeithio y gallai datganiad ysgrifenedig ei wneud yw rhoi rhywfaint o'r eglurder hwnnw ar sut mae Llywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU, Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr a Warmworks yn cydweithio i ddatrys rhai o'r materion hyn. Gobeithio, wedyn, y bydd hynny'n grymuso trigolion i wneud penderfyniadau sy'n gywir iddyn nhw.

Diolch yn fawr, Luke Fletcher. Diolch am ddod â hyn yn ôl, oherwydd yn amlwg, rwy'n cofio'r cwestiwn i'r Prif Weinidog a'r ymateb cadarnhaol iawn a ddaeth yn ôl ynglŷn â'r gwaith sy'n cael ei gyflawni. Ond fe wnaf i fynd â hyn yn ôl. Mae angen i bob partner gymryd cyfrifoldeb ac mae'n dda ein bod ni wedi cael yr adborth hwn yn uniongyrchol gan y trigolion y mae hyn wedi effeithio arnyn nhw.

Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn ymwybodol mai dim ond y rhai sy'n cael credyd pensiwn sydd hefyd â hawl i barhau i gael y lwfans tanwydd gaeaf. Felly, gan adeiladu ar y gwaith mae Cyngor Castell-nedd Port Talbot wedi'i wneud, sydd wedi arwain at roi £250,000 ychwanegol i bensiynwyr yn yr ardal honno, o ganlyniad i'r ffaith nad oedden nhw'n gwybod eu bod yn gymwys i'w gael, a chan ddal yr wybodaeth sydd gan bob awdurdod lleol am amgylchiadau unigol, ac yng ngoleuni'r gwaith caled rydych chi wedi'i wneud, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, o ran sicrhau bod pob un o'r 22 o awdurdodau lleol yn cofrestru ar gyfer y siarter budd-daliadau, a gawn ni ddatganiad gennych chi, yn eich rôl fel yr Ysgrifennydd dros gyfiawnder cymdeithasol, ar sut mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r siarter budd-daliadau i sicrhau bod pob awdurdod lleol yn nodi'r miloedd o bobl ledled Cymru nad ydyn nhw'n hawlio'r credyd pensiwn y mae ganddyn nhw'r hawl i'w gael?

Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone. Rwy'n falch bod hyn wedi codi fwy nag unwaith y prynhawn yma mewn cwestiynau i mi fy hun, fel Trefnydd. Fe lwyddais i i ddweud ychydig eiriau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am siarter budd-daliadau Cymru yn gynharach yn y sesiwn gwestiynau hon. Mae'n bwysig, ac rwy'n cofio Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi, a oedd yn Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol ac, erbyn hyn, ein Hysgrifennydd Cabinet newydd dros lywodraeth leol—. Mae hyn yn ymwneud i raddau helaeth â llywodraeth leol yn gweithio, yn arbennig, gydag Advicelink, 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi' ac adnoddau credyd pensiwn sy'n annog pobl hŷn i fanteisio ar gredyd pensiwn.

Felly, byddwn i'n dweud ein bod ni wedi edrych ar Gastell-nedd Port Talbot a Policy in Practice. Mae'n draciwr teuluoedd incwm isel; yr enw arno yw offeryn LIFT y gwnaeth yr awdurdod lleol wahodd ac, yn wir, ariannu, Policy in Practice—. Mae'n gynnyrch masnachol y gwnaeth y cyngor ei brynu gan Policy in Practice, ac mae'n ei alluogi i nodi'n rhagweithiol aelwydydd sy'n gymwys i gael credyd pensiwn. Cafwyd cyhoeddusrwydd da yr wythnos diwethaf o ran yr hyn y gwnaeth hynny ei gyflawni. Mae offeryn LIFT Policy in Practice yn defnyddio data hawlio budd-daliadau o Gyllid a Thollau Ei Fawrhydi, yr Adran Gwaith a Phensiynau ac awdurdodau lleol i nodi, targedu ac olrhain budd-daliadau heb eu hawlio ac effeithiau diwygiadau lles.

Felly, gallaf eich sicrhau ei fod ar frig fy rhestr blaenoriaethau ddoe, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, i ofyn i fy swyddogion archwilio hyn, o ran ein cyfleoedd. Yr hyn rydym yn ei wneud yw edrych nid yn unig ar sut mae'r offeryn hwn yn gweithio'n ymarferol, ond mae yna offer eraill ar gael hefyd. Rydym yn edrych ar ffrydiau gwaith dylunio a data i archwilio dewisiadau ar gyfer rhannu data'r Adran Gwaith a Phensiynau yn well, a dylai hynny helpu pob awdurdod lleol i efelychu'r math hwn o waith, nid o reidrwydd drwy ddefnyddio offeryn fel hyn bob amser, oherwydd, fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae'r siarter yn eu galluogi i fanteisio ar y cyfle hwn, ond mae'n ddefnyddiol dysgu'r gwersi o'r enghraifft benodol honno yng Nghastell-nedd Port Talbot, gan gydnabod i raddau helaeth, ac mae hyn yn rhywbeth i'w rannu eto heddiw, bod angen i ni gyflwyno'r hawliadau hyn erbyn 21 Rhagfyr er mwyn i bobl fod yn gymwys i gael y taliad tanwydd gaeaf eleni.

A gaf i hefyd ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar filiau ynni? Heddiw, rydym wedi'u gweld yn cynyddu tua 10 y cant yma yng Nghymru, ac mae hynny er gwaethaf y ffaith bod Keir Starmer wedi dweud wrthym pan oedd yn arweinydd yr wrthblaid,

'mae gan y Blaid Lafur gynllun wedi'i gostio'n llawn i rewi biliau ynni'.

Yn wir, yn ystod ymgyrch yr etholiad, aeth ef ymhellach, gydag addewid i dorri biliau ynni gan £400, pe bai Llafur yn ennill yr etholiad. I wneud pethau'n waeth, mae wedi torri'r lwfans tanwydd gaeaf, gan wneud biliau ynni hyd yn oed yn ddrytach i rai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn y wlad. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru i ddarganfod beth fyddwch chi'n ei wneud am filiau ynni, neu wynebu'r risg o gael eich ystyried yn yr un ffordd ag y mae'r cyhoedd yn ystyried Keir Starmer ac yn meddwl, 'Allaf i ddim credu gair mae'r dyn hwn yn ei ddweud'?

Wel, rwy'n gobeithio, Tom Giffard, eich bod chi wedi gwrando arnaf yn gynharach y prynhawn yma pan oeddwn i'n ymateb ynghylch yr hyn rydym yn ei wneud yn Llywodraeth Cymru: y ffaith fy mod i wedi cwrdd ag Ofgem yr wythnos diwethaf ac yna fe aethon ni i'r grŵp trawsbleidiol ar fynd i'r afael â thlodi tanwydd; y ffaith, fel rwyf wedi'i ddweud eisoes y prynhawn yma, fy mod i'n cwrdd â chyflenwyr ynni yr wythnos hon i'w hannog nhw i gefnogi eu cwsmeriaid trwy'r cyfnod anodd hwn; y ffaith fy mod i'n cyfarfod â Gweinidog defnyddwyr Llywodraeth y DU i godi pa mor bwysig ydyw bod Llywodraeth y DU yn cyflwyno tariff cymdeithasol i ddiogelu'r aelwydydd mwyaf agored i niwed, ac, yn wir, i godi'r materion y gwnes i eu codi gydag Ofgem ar daliadau sefydlog.

Rydym wedi siarad am Gartrefi Cynnes. Rwy'n gobeithio, hefyd, y bydd Tom Giffard, a phawb yn y Siambr hon, wedi darllen fy llythyr atoch am y cynlluniau penodol sydd gennym yng Nghymru i fynd i'r afael â thlodi tanwydd a dyled ynni. Dim ond yng Nghymru y mae'r Sefydliad Banc Tanwydd, nid yw yn Lloegr; mae ganddyn nhw bartneriaeth yn yr Alban hefyd. Mae hynny'n golygu ein bod ni wedi rhoi £5.6 miliwn o gyllid i alluogi'r Sefydliad Banc Tanwydd i gyflwyno'r cynllun talebau tanwydd a chronfa wres genedlaethol yng Nghymru. Felly, fe fyddwch chi, gyda'ch etholwyr, rwy'n gobeithio, yn gweld fy mod i wedi ysgrifennu atoch chi gyda'r holl wybodaeth hon ac yn gweld y gall y cynllun hwn helpu'r aelwydydd cymwys hynny sy'n rhagdalu am eu tanwydd, ond hefyd mae'n helpu gyda dosbarthu olew neu nwy i'r rhai nad ydyn nhw wedi'u cysylltu â'r prif rwydwaith nwy. Mae gennym ni rwydwaith o 126 o bartneriaid atgyfeirio yng Nghymru, ac, yn wir, fe allwch chi, eich hun, a phob un ohonon ni ddod yn bartneriaid atgyfeirio i'r Sefydliad Banc Tanwydd.

Byddaf yn rhannu mwy o wybodaeth am hynny, ond a fyddech cystal hefyd â chyfeirio eich etholwyr at y gronfa cymorth dewisol. Mae honno'n gronfa argyfwng sy'n cael ei harwain gan alw, fel y gwyddoch chi, ac rydym wedi cynnal y gyllideb i mewn i'r flwyddyn hon ar £38.5 miliwn. Gall pobl fanteisio ar grantiau ar gyfer cymorth mewn argyfwng, gan gynnwys taliadau arian parod ar gyfer bwyd, nwy a thrydan—felly, costau tanwydd—hefyd. Hefyd, wrth gwrs, rydym eisiau annog pob grŵp oedran—y rhai mewn angen—i fanteisio ar y gronfa cymorth dewisol. Felly, mae yna amrywiaeth lawn o ymatebion rydym yn eu rhoi ar waith, gyda'n pwerau, gyda'n mentrau, ond hefyd, yn wir, rydym yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU ar y pwyntiau hyn.

O’r amryfal gyhoeddiadau a datganiadau rydyn ni wedi’u cael dros y misoedd diwethaf ynghylch cynhyrchu bwyd, ariannu amaeth, ac yn y blaen, yr un datganiad dydyn ni ddim wedi ei gael ydy unrhyw beth ynghylch pysgodfeydd a dyframaeth. Dwi wedi codi, sawl gwaith hyd yma, pwysigrwydd y sectorau yma, a sut mae’r sectorau yma bellach ar eu gliniau. Cymerwch yr enghraifft cregyn gleision, lle roeddwn nhw’n casglu 12,000 tunnell y flwyddyn ambell i flwyddyn yn ôl. Bellach, mae nhw lawr i bron i ddim un tunnell yn cael ei gasglu; y flwyddyn diwethaf, ddaru nhw gasglu 1,000 tunnell yn unig, ond roedd hwnna’n eithriad. Felly, a gawn ni ddatganiad, os gwelwch yn dda, ynghylch strategaeth glir gan y Dirprwy Brif Weinidog ar ddyframaeth a physgodfeydd, a pha rôl mae’r Dirprwy Brif Weinidog yn gweld mae’r sectorau yna yn gallu ei chwarae yn nyfodol economi Cymru? Diolch.  

Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. Mae'n wych bod y Dirprwy Brif Weinidog yn eistedd wrth fy ochr. Wrth gwrs, o wybod am ei brofiad blaenorol, yn weinidogol, mewn Llywodraeth y DU fel Gweinidog Pysgodfeydd, does gen i ddim amheuaeth y bydd yn mynd yn ôl nawr i ofyn i'w swyddogion baratoi ymateb i chi. Mae ganddo gwestiynau ymhen wythnos, ond cyn hynny, gwn y bydd yn edrych ar holl fater ein buddsoddiad a'n hymrwymiad i ddyframaeth yn y ffyrdd rydych chi wedi'u disgrifio. 

Ac yn olaf, Llyr Gruffydd. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddatganiad gan Ysgrifenydd y Cabinet ar faterion gwledig, fel ei fod e’n gallu esbonio i ffermwyr Cymru sut mae e’n disgwyl iddyn nhw nawr i ddelio gyda’r cyfnod clo—y closed period—yma sydd o’n blaenau ni yn sgil rheoliadau’r NVZs, pan fod y storfeydd slyri yn dal yn hanner, tri chwarter llawn, nifer ohonyn nhw, oherwydd ei bod hi wedi bod mor wlyb, a’r tir mor feddal, dyw ffermwyr ddim wedi gallu cael hwnna mas i’r caeau?

Ydyn nhw i fod i'w roi e ar y caeau yn y dyddiau nesaf yma, gyda’r effaith fydd hynny yn ei gael, a’r goblygiadau difrifol a fydd yn dod yn sgil hynny? Neu a ydyn nhw i fod i'w adael e yn y slurry pit, a fydd, o bosib, yn gorlifo dros y cyfnod nesaf yma, oherwydd eu bod nhw wedi methu â chlirio'r storfeydd ar gyfer y cyfnod clo? Dwi’n amau y bydd goblygiadau tipyn mwy pellgyrhaeddol petai hynny’n digwydd.

Beth yw cyngor y Llywodraeth i ffermwyr Cymru ynglŷn â sut i gwrdd â’r deadline yma rŷch chi wedi'i osod ar y diwydiant yn sgil eich penderfyniad chi i lynu wrth ffermio yn ôl y calendr, pan nad yw byd natur, wrth gwrs, ddim yn cadw llygad ar y calendr ac yn gweithredu mewn ffordd wahanol iawn?

Diolch yn fawr, Llyr Gruffydd. Mae'r Dirprwy Brif Weinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet yn cyfarfod â'r undebau ffermio ynghylch y materion hyn. Mae hyn yn adlewyrchu'n gryf y cyfrifoldebau sydd gan y Dirprwy Brif Weinidog dros fynd i'r afael â newid hinsawdd hefyd, ac effeithiau tymhorol ac annisgwyl hynny. Gallaf eich sicrhau y bydd hyn yn cael sylw nawr. Ac unwaith eto, mewn cwestiynau yr wythnos nesaf, rwy'n credu y bydd yn briodol iawn codi hyn hefyd, wrth i gamau gael eu cymryd.

Diolch i'r Trefnydd.

Eitem 4 heddiw yw’r datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar lifogydd a pharatoi ar gyfer y gaeaf. Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog i wneud y datganiad. Huw Irranca-Davies.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau heddiw trwy ddweud fy mod i'n ymwybodol iawn o effeithiau difrifol llifogydd ar gartrefi, bywoliaeth pobl, ac, yn wir, eu bywydau. Ac mae’n ddrwg calon gennyf glywed am y llifogydd ofnadwy sydd wedi digwydd yn Lloegr dros yr wythnos diwethaf hefyd. Rwyf yn cydymdeimlo gyda’r holl gymunedau a phobl yn sgil llifogydd sydd wedi effeithio eu heiddo. Rwy’n deall pa mor ofidus yw pobl am ddiogelwch eu cartrefi a’u busnesau wrth i’r gaeaf agosáu. Dyna pam fod gwarchod ein cymunedau rhag canlyniadau trychinebus llifogydd ac erydu arfordirol yn bwysig iawn i mi yn y rôl hwn, ac i’r Llywodraeth hwn hefyd. Rydym wedi ymrwymo i ddarparu cymorth effeithiol ar lawr gwlad a fydd yn diogelu ein cymunedau rhag bygythiadau newid hinsawdd.

Dirprwy Lywydd, er ein bod yn gwneud cynnydd tuag at sero net, mae angen i ni hefyd ymateb i effeithiau newid hinsawdd yr ydym eisoes yn eu gweld yn ein cymunedau ac yn ein bywydau. Y gaeaf diwethaf oedd un o'r rhai cynhesaf a'r gwlypaf erioed. Dangosodd realiti beth fydd byw gyda llifogydd mwy aml a difrifol, lefelau'r môr yn codi a chyfraddau cyflymach erydu'r arfordir yn ei olygu yng Nghymru, rydym fel arfer yn gweld pump neu chwech o stormydd wedi'u henwi yn ystod unrhyw dymor gaeaf. Gwelsom 11 y llynedd. Dyma'r ail waith yn unig mewn tymor storm yn y DU pan fu cymaint ohonyn nhw yn peri i ni gyrraedd y llythyren K yn yr wyddor stormydd. Ac eto, er gwaethaf hyn oll, roedd nifer yr eiddo a ddioddefodd lifogydd y llynedd yn is na'r blynyddoedd blaenorol. Mae hyn yn rhannol oherwydd bod dros 100,000 o eiddo eisoes yn elwa yn sgil ein rhwydwaith o amddiffynfeydd llifogydd yng Nghymru. Fodd bynnag, mae hefyd yn dangos bod lle mae'n bwrw glaw, a'r dwyster a hyd y glawiad hwnnw, yn gwneud gwahaniaeth enfawr i'r effeithiau ar gymunedau.

Ni allwn fod ac ni fyddwn yn hunanfodlon. Gwyddom nad yw'n bosibl atal pob erydiad arfordirol na phob achos o lifogydd, ond mae Llywodraeth Cymru yn cymryd camau i leihau'r canlyniadau a helpu i greu cymunedau mwy cydnerth ledled Cymru. Wrth i ni ddechrau tymor gaeaf arall, hoffwn sicrhau pobl Cymru bod gennym brosesau sydd wedi eu hymarfer yn drylwyr ar waith, yn y cyfnod cyn ac yn ystod digwyddiadau llifogydd. Dydyn ni ddim yn aros am y glaw trwm cyn i ni weithredu; mae gennym fframweithiau cadarn ar waith i fonitro perygl llifogydd drwy gydol y flwyddyn.

Mae ein tîm diogelwch a chydnerthedd cenedlaethol yn cynhyrchu rhagolwg ddwywaith y flwyddyn o gydnerthedd Cymru. Mae hyn yn rhoi darlun cyfunol o'r holl risgiau hysbys, gan gynnwys llifogydd, i gynorthwyo ein gwaith cynllunio cydnerthedd cyffredinol yng Nghymru. Mae'r pedwar fforwm cydnerthedd lleol yn cynhyrchu cynlluniau tywydd difrifol unigol, sy'n cynnwys y trefniadau ar gyfer tywydd arferol sy'n gysylltiedig â misoedd y gaeaf. Mae'r rhain yn nodi'r risgiau a'r mesurau lliniaru sydd eu hangen yn eu hardaloedd. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio gyda'r Ganolfan Darogan Llifogydd a'r Swyddfa Dywydd i asesu effeithiau posibl llifogydd, yn seiliedig ar y rhagolygon diweddaraf ac amodau'r dalgylch. Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn ariannu CNC ac awdurdodau lleol i ymgymryd â gweithgareddau ymwybyddiaeth a chydnerthedd llifogydd drwy gydol y flwyddyn. Rydym hefyd yn cefnogi'r buddsoddiad mewn seilwaith a'r atebion sy'n seiliedig ar natur sy'n helpu i gadw ein cymunedau'n ddiogel. Mae'r holl waith hwn yn cael ei ategu gan fframwaith ymateb llifogydd Cymru, sydd ar gael ar-lein.

Wrth gwrs, ac fel yr ydym wedi gweld dros yr wythnos ddiwethaf gyda'r cymunedau yr effeithiwyd arnynt yn Lloegr, mae llifogydd yn broblem ar draws y DU, sy'n aml yn cyfiawnhau ymateb ar draws y DU. Yn ystod y cyfnod hwn, mae fy swyddogion a Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio'n agos gyda swyddogion cyfatebol yn y DU i sicrhau bod gennym ddull cydgysylltiedig. Fis diwethaf, cymerodd cynrychiolwyr Llywodraeth Cymru ran yn y tasglu cydnerthedd llifogydd yn y DU, a gynullwyd gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig. Bydd y tasglu yn cefnogi gwaith trawsffiniol, amlasiantaethol rhwng y Llywodraeth a diwydiant i sicrhau ein bod yn barod ac yn gydnerth ar gyfer y gaeaf. Mae'r cydlynu ar lefel genedlaethol hwn eisoes yn cael ei adlewyrchu ar lawr gwlad. Mae Llywodraeth Cymru a CNC yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU, ac mae awdurdodau rheoli risg Cymru sy'n ffinio â Lloegr yn cydweithredu ag awdurdodau cyfatebol yn Lloegr.

Yn y cyfamser, mae Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar y dasg dan sylw: amddiffyn cartrefi a busnesau rhag llifogydd. Rwy'n falch iawn ein bod yn cynnal ein cyllid lefel uchaf erioed ar gyfer ein rhaglen rheoli llifogydd eleni, sef £75 miliwn, ac mae hyn er gwaethaf pwysau ar y pwrs cyhoeddus. Mae hyn yn cyfateb i gyllid y llynedd, sef y dyraniad blynyddol uchaf o gyllid ar gyfer rheoli perygl llifogydd yng Nghymru hyd yma. Felly, hyd yn oed pan fydd y DU yn wynebu amgylchiadau economaidd anodd, rydym wedi ymrwymo i gyflawni newid gwirioneddol a sicrwydd ym mywydau pob dydd pobl.

Mae ein cynlluniau yn gwneud cynnydd da, Dirprwy Lywydd. Er enghraifft, mae CNC yn adeiladu un o'u cynlluniau mwyaf erioed, yn Stryd Stephenson, Casnewydd. Bydd y cynllun £21 miliwn hwn o fudd i dros 2,000 o eiddo. Mae CNC hefyd wedi cwblhau eu cynllun gwerth £6 miliwn yn Rhydaman yn ddiweddar, a fydd yn lleihau llifogydd i 349 o gartrefi a 37 eiddo amhreswyl. Roeddwn yn falch iawn o fod yn bresennol yn yr agoriad swyddogol ym mis Medi, ochr yn ochr â'r Prif Weinidog. Mae ein hawdurdodau lleol hefyd yn bwrw ymlaen â chynlluniau yn gyflym. Ym mis Mai, roeddwn yn falch iawn o fod yn bresennol yn agoriad swyddogol y cynllun £6 miliwn ym Mae Hirael, a ariannwyd drwy ein rhaglen rheoli risg arfordirol. Ar draws Cymru, rydym wedi gweld prosiectau wedi'u cwblhau'n ddiweddar, gan gynnwys yng ngorsaf bwmpio Heol Glenbói yn Rhondda Cynon Taf, Quarry Ffinant yn sir Gaerfyrddin, a Heol y Garreg yng Nglyn-nedd.

Ond rwy'n gwybod bod mwy i'w wneud, ac rwy'n deall y bydd llawer o deuluoedd a busnesau ledled Cymru yn poeni am lifogydd y gaeaf hwn. Felly, hoffwn dynnu sylw at rai adnoddau y gallai pobl eu gweld yn ddefnyddiol dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Yn ddiweddar, mae CNC wedi lansio eu system rhybudd llifogydd amnewid newydd, sy'n wasanaeth gwybodaeth amlgyfrwng i rybuddio am lifogydd yng Nghymru. Byddant yn rhannu rhagor o wybodaeth am y system yn ystod eu hwythnos lifogydd yr wythnos nesaf. Rwy'n annog pawb i gofrestru ar gyfer rhybuddion ac i gael yr wybodaeth ddiweddaraf am y tywydd a pheryglon posibl o lifogydd. Mae gan CNC ganllawiau hefyd ar beth i'w wneud cyn, yn ystod ac ar ôl llifogydd sydd ar gael ar eu gwefan. Rwy'n annog Aelodau yn gryf i gyfeirio eu hetholwyr at wasanaeth adyswiriant llifogydd ledled y DU, Flood Re, sy'n caniatáu i berchnogion tai gael mynediad at yswiriant fforddiadwy hyd yn oed os ydynt wedi dioddef llifogydd yn y gorffennol.

Dirprwy Lywydd, rhaid i ni i gyd fod yn effro i beryglon llifogydd drwy gydol y flwyddyn. Mae’r cyhoedd yn chwarae rôl hollbwysig o ran gwella cadernid cymunedol. Drwy rannu gwybodaeth a phrofiadau gyda’n cymdogion, gallwn gryfhau’n rhwydweithiau cymorth a helpu’n gilydd i fod yn barod. Gyda’n gilydd, gallwn greu cymunedau mwy cadarn ledled Cymru, a all wrthsefyll yr heriau sydd ynghlwm wrth lifogydd, tywydd garw a newid hinsawdd. Diolch yn fawr.

Diolch yn garedig am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Yn anffodus, fel y nodoch yn briodol, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae Cymru wedi dioddef effeithiau dinistriol llifogydd. Fodd bynnag, er gwaethaf buddsoddiad parhaus, mae llifogydd yn parhau i beri risgiau sylweddol i'r wlad, ac yn wir ddim mwy felly nag yn y gogledd hefyd. Mae'r risg o lifogydd yn ogystal â'r gost o'u rheoli yn cynyddu'n barhaus gyda newid hinsawdd, gyda digwyddiadau tywydd eithafol fel y stormydd yng ngaeaf 2019 a 2020 i'w gweld yn rhy aml. Hyd yn oed nawr, pan fyddwn yn cael glaw, mae'n barhaus, ac mae mwy o law yn disgyn mewn 24 awr nag erioed o'r blaen. Y gaeaf diwethaf, cyhoeddwyd 483 o rybuddion llifogydd gan CNC rhwng Ionawr ac Ebrill, ac mae hynny'n gynnydd o 16 y cant o gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Wrth gymharu degawdau 1991 i 2000 a 2013 i 2022, mae gaeafau yn y DU gyfan 10 y cant yn wlypach. Yn amlwg, mae ein ffyrdd, rheilffyrdd ac aneddiadau yn wynebu mwy o heriau, a gyda hynny daw cost.

Mae dros 245,000 o eiddo yng Nghymru mewn perygl o lifogydd o'n hafonydd, ein moroedd a'n dŵr wyneb ar hyn o bryd. Mae hyn yn golygu bod tua un o bob wyth eiddo yng Nghymru yn wynebu'r posibilrwydd o drychineb Beiblaidd. Yn anffodus, fodd bynnag, nid yw Llywodraeth Cymru wedi cynnig grantiau i'r deiliaid tai hyn er mwyn gosod mesurau gwrthsefyll a chydnerthedd, yn hytrach maen nhw'n dibynnu ar awdurdodau lleol i ddosbarthu arian, sy'n golygu bod mynediad yn gyfyngedig ac yn ysbeidiol, gyda dim ond 594 o gartrefi wedi'u diogelu drwy'r cynllun penodol hwnnw yn 2021. Wrth i'r dyddiau fynd yn fyrrach, a gyda'n tywydd gwych yng Nghymru yn mynd yn wlypach, mae Cymru unwaith eto yn paratoi ar gyfer llifogydd sy'n anochel.

Rwy'n ymwybodol bod cynnydd yn cael ei wneud mewn nifer o feysydd, ac mae rhai syniadau a phrosiectau a fydd, rwy'n credu, yn rhoi rhai atebion i ni. Un sy'n ymddangos yn gymharol syml yw adfer afonydd i'w troadau a'u dolennau naturiol. Drwy gael gwared ar ymdroelli naturiol afon, rydym wedi tarfu ar lif afonydd ac wedi diraddio cynefinoedd dyfrol ac ansawdd dŵr, ac rydym wedi cynyddu'r perygl o lifogydd. Mae afonydd hir, ysgubol wedi cael eu lleihau i ddyfrffyrdd syth, sy'n llifo'n gyflym, ac mae hyn yn cyfrannu'n helaeth at rai o'n llifogydd. Mae arbenigwyr amgylcheddol wedi tynnu sylw at y ffaith y bydd mabwysiadu technegau rheoli llifogydd naturiol yn ail-alluogi afonydd i ymdroelli, gan adfer rhwystrau llifogydd naturiol natur. Bydd y dull hwn hefyd yn creu rhannau o'r afon lle gall graean mân gronni, gan ddarparu amgylchedd delfrydol i bysgod a silod ffynnu. Gyda CNC eisoes yn gweithredu'r dull hwn drwy eu Prosiect Pedair Afon LIFE yn y canolbarth a'r de, sut y byddwch chi fel y Gweinidog yn ehangu prosiectau tebyg er budd yr ardaloedd hynny ledled y gogledd?

Mae'r gogledd yn rhoi cynnig ar fynd i'r afael ag effeithiau newid hinsawdd a thywydd eithafol. Mae prosiect dalgylch uchaf afon Conwy yn gweithio i adfer ystad Ysbyty yn ôl i ddalgylch iach a chadarn gydag adnoddau pridd a dŵr wedi'u rheoli'n dda, gan gynnwys ecosystem fawnog gwbl weithredol. Gan gwmpasu maint Ynys Wyth, mae'r dalgylch yn gorchuddio 3 y cant o arwynebedd Cymru, ac mae'n cynnwys 12 corff dŵr dros 574 cilomedr, lle maent wedi adfer rhan o Afon Machno yn ddiweddar drwy gael gwared ar arglawdd artiffisial. Mae hyn wedi helpu i ailgysylltu'r afon â'i gorlifdir naturiol, gan wneud mwy o le ar gyfer dŵr a natur, sydd, yn eu tro, yn helpu i leddfu'r llifogydd i lawr yr afon. Mae'r prosiect ar y cyd gan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol a Cyfoeth Naturiol Cymru, yn fenter sy'n ehangu'n gyflym. Felly, pa ddyfodol allwch chi ei weld, fel yr Ysgrifennydd Cabinet, ar gyfer mwy o brosiectau fel hyn? A pha bartneriaethau ydych chi'n meddwl y gellir eu meithrin i'w hehangu ledled Cymru? 

Yn olaf, dros yr haf, rwyf wedi bod yn ymchwilio i gyflwr ein cronfeydd dŵr ledled Cymru. Rwy'n pryderu bod cronfeydd dŵr sy'n eiddo preifat yn cael eu hanwybyddu, gyda rhai o bosibl mewn perygl mawr o achosi llifogydd a difrod sylweddol. Mewn un achos, mae gen i gronfa ddŵr, lle mae CNC yn defnyddio ei argae ar hyn o bryd ar gyfer mynediad, gyda cherbydau adeiladu enfawr a thrwm ofnadwy yn croesi'n aml. Mae'n ymddangos nad oes llawer o gefnogaeth ar gael i gronfeydd dŵr preifat ar gyfer eu cynnal a'u cadw. O ystyried bod y rhain yn peri perygl llifogydd enfawr posibl, rwy'n synnu gweld mai dim ond cyllideb flynyddol o £20,000 sydd gan dîm rheoleiddio cronfeydd dŵr CNC. I mi, dydi hynny ddim yn swnio'n ddigonol o gwbl—

Allwch chi ddod i ben nawr, Janet?

Iawn. Gyda thua 20 o gronfeydd dŵr dan berchnogaeth breifat yng Nghymru, wedi'u dynodi'n risg uchel gan CNC, a hanner ohonynt i fod i gael eu hadolygu o fewn y pum mlynedd nesaf, a allwch chi egluro pam y dyrennir cyllideb mor gyfyngedig i CNC? A beth allwch chi ei wneud i fynd i'r afael â'r risgiau cynyddol a achosir gan hyn? Diolch. 

Diolch, Janet—a rhai pwyntiau da iawn yn y fan yna—yn gyntaf oll, am eich cydnabyddiaeth bod newid hinsawdd, yn wir, yn ysgogi hyn, y cynnydd yn nifer ac amlder a difrifoldeb digwyddiadau tywydd trawmatig. Ni ellir neilltuo yr un ohonynt i newid hinsawdd, ond y patrwm heb os, consensws y byd a'r consensws gwyddonol yw bod hyn bellach yn cael ei ysgogi gan newid hinsawdd. Ac mae'n golygu nid yn unig bod yn rhaid i ni ymateb i hyn gyda'r hyn a wnawn gyda lleddfu a lliniaru llifogydd, ond mae'n rhaid i ni hefyd wneud yr hyn a allwn fel cenedl, ac mae'n rhaid i bob cenedl ei wneud, o ran ceisio cyrraedd y 1.5 y cant hwnnw, sy'n bell i ffwrdd ar hyn o bryd, mae'n rhaid i mi ddweud. Ond oherwydd ein bod ar y trywydd iawn i ragori ar y targed hwnnw, mae'n rhaid i ni wneud cymaint mwy. Felly, diolch am hynna.

Ni allwn atal pob digwyddiad llifogydd, pob digwyddiad erydu arfordirol, fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, ond rydym wedi rhoi'r symiau uchaf erioed o gyllid i mewn iddo. Ac o ran y cydnerthedd llifogydd lleol, mae hwn yn bwynt mor bwysig, oherwydd rydym yn aml yn edrych ar y cynlluniau mawr, y cynlluniau mawr drud gwerth miliynau o bunnau, ac maent yn bwysig iawn—yr un y soniais amdano yn gwarchod 2,000 o gartrefi gan un ymyrraeth enfawr gwerth miliynau o bunnau—ond, mewn gwirionedd, mae'r hyn a wnewch ar lefel stryd a lefel tŷ unigol yr un mor bwysig. Ond byddwn i'n dweud y cyllid rydyn ni'n ei drosglwyddo i awdurdodau lleol i wneud hynny—. Nhw yw'r rhai rydyn ni'n eu galw nid yn unig yn 'awdurdodau lleol' ond yr 'awdurdod llifogydd lleol arweiniol' hefyd, a nhw sydd yn y sefyllfa orau—maen nhw mewn gwirionedd—i wybod pa strydoedd, pa gartrefi allai elwa ar y mesurau unigol hynny a fydd yn rhoi cydnerthedd i aelwydydd unigol yn ogystal â chydnerthedd lefel stryd. Felly, rwy'n credu ei fod yn ymwneud â gweithio gyda'r holl bartneriaid a chael yr arian i'r partneriaid cywir i wneud y peth iawn.

Rwyf mor falch eich bod wedi sôn am y syniad o adfer ein hafonydd i'w dolennau a'u troadau naturiol. Mae'n hollbwysig, a dros ddegawdau rydym wedi sythu gormod o afonydd. Ac efallai ei fod yn sythu'r llif drwy'r darn hwnnw, ymhell heibio'r ddôl lifogydd, ond mae hynny'n golygu ei fod yn llifo'n uniongyrchol i gymuned ymhellach i lawr, ac mae'n cyrraedd yno'n gyflymach ac yn ôl pob tebyg gyda digwyddiad hyd yn oed yn fwy a thrawmatig. Felly, mewn gwirionedd, rhan o'r hyn rydyn ni'n ei wneud yw defnyddio'r prosesau naturiol hynny, felly edrych ar, lle gallwn ni, gan ddefnyddio dolydd llifogydd, lle gallwn ni ail-ymddolennu afonydd yn naturiol—fel y dywedwch chi, atebion naturiol. A byddwn yn annog pob Aelod i ymgysylltu â CNC, nid yn unig yn y gogledd ond hefyd ledled Cymru, ynghylch sut rydym hefyd yn defnyddio prosesau naturiol—fel y dywedoch chi, mwy o le ar gyfer dŵr a natur.

Bydd dŵr yn dod o hyd i ffordd. Yr hyn sydd angen i ni ei wneud yw ei arafu, ac mae hynny'n golygu rhoi'r coed cywir yn y lleoedd cywir, nid ar dir amaethyddol pwysig, na, rwy'n deall hynny i gyd, ond eu cael nhw yn y lleoedd cywir, ond hefyd ymddolennu'r afonydd, gan ddefnyddio prosesau naturiol. Ac mae'r un peth, gyda llaw, yn berthnasol ar yr arfordir. Felly, yr hyn rydyn ni'n ei wneud yno, gan ddefnyddio cydnerthedd rhai o'n—mewn gwirionedd. Rwy'n fachgen o ogledd Gŵyr yn wreiddiol—rwy'n hoffi'r corsydd a'r aberoedd. Rhai o'r pethau hynny yw ein hamddiffynfeydd mwyaf, os ydym yn eu cynnal yn iawn, a'r cynefinoedd hynny o amgylch ein harfordir. Nid yw'n ymwneud o hyd ag amddiffynfeydd caled.

Ar fater y cronfeydd preifat—pwynt, pwysig iawn—dim ond i'w gwneud yn gwbl glir, o dan Ddeddf Cronfeydd Dŵr 1975, perchenogion cronfeydd dŵr, y perchnogion preifat, sydd â'r cyfrifoldeb yn y pendraw am ddiogelwch eu cronfeydd dŵr—a gwelais un ar werth yn ddiweddar, a meddyliais, 'Wel, mae'n rhaid i chi fod yn ymwybodol o'r hyn rydych chi'n ymgymryd ag ef yma'—ac o unrhyw gostau cysylltiedig. Nid yw'n wir ar gyfer y Llywodraeth. Ond Cyfoeth Naturiol Cymru yw'r awdurdod rheoleiddio sy'n goruchwylio cydymffurfiaeth diogelwch cronfeydd dŵr yng Nghymru, ac fel yr awdurdod rheoleiddio, mae ganddynt y brif ddyletswydd i sicrhau bod y perchnogion cronfeydd dŵr hynny yn cadw at y Ddeddf Cronfeydd Dŵr ac yn cydymffurfio â hi. A phan nad ydynt yn cydymffurfio â'u dyletswyddau o dan y Ddeddf, mae gan CNC ystod o bwerau gorfodi ar gael iddo, gan gynnwys ymgymryd â gwaith angenrheidiol i gynnal gweithrediad diogel y cronfeydd dŵr, a cheisio hawlio'r costau hyn wedyn. Felly, mae mesurau diogelwch ar waith yma. Ond mae angen i bob perchennog cronfa ddŵr breifat wybod bod ganddo gyfrifoldeb ac atebolrwydd.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am y datganiad. Wrth i fisoedd y gaeaf agosáu, wrth gwrs, mae meddyliau pawb yn troi at y perygl o lifogydd, achos mae hynny'n parhau i dyfu fel perygl. Hyd yn oed o dan yr amcangyfrifon mwyaf optimistaidd, erbyn 2050 rydyn ni'n disgwyl i law y gaeaf gynyddu dros 6 y cant, ac erbyn 2080 mae'r ffigur hwnnw'n codi i 13 y cant. I wlad fel ein gwlad ni, mae hyn yn troi'n risgiau dinistriol i fywyd, cartrefi a bywoliaethau. Os ydyn ni'n meddwl jest am ffigurau ac am flynyddoedd sydd mor bell i ffwrdd yn y dyfodol, mae pobl weithiau yn gallu meddwl, 'O, wel, mae hwnna'n rhywbeth sy'n bell i ffwrdd.' Na, mae e'n cael effaith mor ofnadwy ar realiti bywyd pobl. Heddiw, mae dros 245,000 o eiddo yng Nghymru—tua un o bob wyth—eisoes mewn perygl o lifogydd. Allwn ni ddim fforddio aros nes bod y risgiau hyn yn cynyddu'n fwy cyn inni gymryd camau cadarn, dwi'n siŵr y byddech chi'n cytuno. Hoffwn i wybod, plis, pa asesiad sydd wedi'i wneud o'r risgiau o lifogydd ar gyfer y gaeaf sydd i ddod, a sut mae hyn yn llywio cyfeiriad y polisi?

Ni ellir anwybyddu, wrth gwrs, effaith anghymesur llifogydd ar y rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Mae aelwydydd tlotach, yn arbennig, yn wynebu realiti llawer mwy llym o ran paratoi ar gyfer llifogydd ac adfer ohonynt. Gwyddom fod hyd at 61 y cant o rentwyr incwm isel yn byw heb yswiriant cartref. Mae hwnna'n eu gadael yn gwbl agored os ydyn nhw'n cael eu taro gan lifogydd. Felly, pa gymorth wedi'i deilwra y mae Llywodraeth Cymru yn gallu ei gynnig i helpu'r aelwydydd hyn, nid yn unig i oroesi'r llifogydd ond i ddiogelu eu cartrefi o flaen llaw? Ydych chi'n gweithio gyda darparwyr yswiriant i sicrhau bod y cymorth cywir ar gael i aelwydydd sydd fwyaf mewn perygl?

Rhaid inni hefyd sicrhau bod busnesau, yn enwedig busnesau bach lleol, yn cael y gefnogaeth gywir i wneud eu heiddo nhw yn wytnach. A allwch chi amlinellu'r camau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i atal a lliniaru risgiau llifogydd i gartrefi a busnesau y gaeaf hwn, os gwelwch yn dda?

Ac yn olaf, ond nid y lleiaf o bell ffordd yn hyn i gyd, nid yw'r dinistr a achosir gan lifogydd yn ffisegol yn unig. Rwy'n gwybod bod hwn yn bwynt y mae fy nghyd-Aelod Heledd Fychan wedi ei wneud dro ar ôl tro hefyd. Mae llifogydd yn achosi trawma seicolegol. Mae pobl yn colli eu cartrefi, maen nhw'n colli eu hatgofion ac maen nhw'n colli eu teimlad o ddiogelwch. Rwyf wedi codi o'r blaen yr angen am gymorth pwrpasol wedi'i deilwra i blant yn enwedig lle bu llifogydd yn eu cartrefi. Rwy'n cofio yn 2020 siarad gyda rhai trigolion yn Ystrad Mynach. Roedden nhw wedi dioddef llifogydd, ac roedd ofn ar eu plant bob tro roedd hi'n bwrw glaw yn drwm, ac roedden nhw'n argyhoeddedig y byddai'n rhaid iddyn nhw ffoi yn y nos. Roedden nhw'n poeni am ddiogelwch eu hanifeiliaid anwes, oedd yn cysgu lawr grisiau, ac nid oedden nhw'n gallu cysgu rhag ofn i'r dyfroedd ddod yn ôl a lladd eu hanifeiliaid anwes. Pa warant allwch chi ei rhoi i ni na fydd unrhyw gefnogaeth seicolegol—unrhyw gymorth seicolegol brys, oherwydd mae gwir angen hynny—yn cael ei weld fel ychwanegiad braf i'w gael i unrhyw strategaeth, ond y bydd yn gonglfaen iddi? Oherwydd mae llifogydd yn difetha bywydau, ond gellir cuddio'r creithiau y maen nhw'n eu gadael.

Delyth, diolch yn fawr iawn. Mae nifer o bwyntiau pwysig iawn yn y fan yna. Y cyntaf yw, yn wir, nad yw hwn yn fater sy'n bell i ffwrdd, mae yma nawr, ac os edrychwn ni ar y mapio llifogydd ac erydu arfordirol yr ydym wedi'i wneud er enghraifft, mae'n dangos yn glir iawn y cymunedau hynny, wrth ochr afonydd, o fewn cymoedd, ond hefyd ger yr arfordir, sydd â'r risg uchaf ar hyn o bryd, yn ogystal â mewn 30, 40, 50 mlynedd, a 100 mlynedd. Ac mae'r rhagamcanion, os ydym yn parhau fel yr ydym ni gyda chynhesu byd-eang, yn hynod arwyddocaol, ac mae angen i ni roi'r gobaith i bobl y gallwn roi'r offer iddynt i ymdrin â hyn mewn gwirionedd, y gallwn ni weithio gyda chymunedau fesul achos, fel nad yw'r cyfan yn anobeithiol ac y gallwn ddod o hyd i ffordd trwy hyn. Ac fe effeithir ar rai cymunedau ar hyn o bryd, effeithir ar eraill mewn blynyddoedd a degawdau i ddod, a dyna'r math o ymgysylltiad y mae angen i ni ei wneud.

Mae hynny'n berthnasol i'r mater allweddol arall a ddywedoch chi, sef nad mater o gyfiawnder hinsawdd yn unig yw hwn, mae'n fater o gyfiawnder cymdeithasol hefyd. A phan fydd pobl yn dweud, 'Wel, beth ydych chi'n ei olygu gyda'r termau rhwysgfawr yna?', mae hyn yn cosbi pobl nad oes ganddynt y gallu i symud allan o'u cartrefi i ail gartref. Rhywun ymhell i fyny'r Rhondda, neu rywun sydd wedi ymddeol ac wedi symud i eiddo arfordirol yn eu blynyddoedd hwyr gan feddwl bod popeth yn fendigedig ac yn awr yn gweld beth yw'r heriau, ac nid oes ganddynt ddewisiadau amgen, wel, mae angen i ni weithio gyda nhw a darparu ar eu cyfer. Mae hwn yn fater o gyfiawnder cymdeithasol go iawn. Mae hynny'n golygu, gyda llaw, bod yn rhaid i ni dargedu'r arian sydd ar gael yn ofalus iawn, iawn, oherwydd byddwn yn aml yn cael cwestiynau, a fy rhagflaenwyr i hefyd, yn gofyn, 'Wel, allwch chi ddim lledaenu'r arian yn ehangach? Er enghraifft, a allwch chi ddiogelu ardaloedd mwy o dir amaethyddol?' Ac mae'n bwynt da; yr her mewn gwirionedd yw sut rydych yn cydbwyso hynny yn erbyn yr angen i ddiogelu 2,000 o gartrefi, busnesau neu gymunedau cyfan. Felly, mae'n rhaid i ni dargedu, a bydd hynny'n ein helpu gyda'r ddadl cyfiawnder cymdeithasol, a'r ffordd yr ydym yn gweithio hynny drwy'r system i sicrhau bod y nifer fwyaf o gartrefi, eiddo a busnesau yn cael eu diogelu. A hefyd, mae'n rhaid i ni barhau, fel yr ydym wedi gwneud dros y blynyddoedd diwethaf, i sicrhau bod gennym yr uchafswm arian sydd ar gael ar gyfer hyn. Rydym wedi gwneud yr ymrwymiad hwnnw, eleni a'r flwyddyn flaenorol, sef y lefel uchaf erioed honno o gyllid, ac mae hynny'n ddatganiad o fwriad arwyddocaol gan y Llywodraeth hon—ein bod am helpu pobl drwy hyn.

Fe wnaethoch chi godi'r mater o'r trawma personol y mae hyn yn ei achosi yn amlwg iawn, a'r pryder iechyd meddwl hefyd, a byddwch chi fel fi wedi siarad â phobl yr effeithir arnynt yn uniongyrchol. Rwyf wedi bod allan gyda'r Aelodau hefyd, o'ch meinciau chi a'm meinciau i fy hun, i siarad â phobl wyneb yn wyneb, ac rwyf wedi gweld hyn ymhell yn ôl, ers 2008, pan siaradais â phobl yn llifogydd Cumbria hefyd. Rydym yn cael mwy o hyn yn fwy rheolaidd. Felly, mae angen i chi ymdrin nid yn unig â'r effeithiau yma yn awr, ond hefyd yr effeithiau parhaus, oherwydd mae hwn yn brofiad trawmatig. Os bydd mwd a dŵr budr i fyny i linteli eich busnes neu eich cartref, hyd yn oed pan gaiff ei lanhau, hyd yn oed pan fydd wedi sychu, mae rhai o'r rheini, gan gynnwys plant o fewn y teulu, ond yr oedolion hefyd, y mae hwn yn unig gartref iddynt—mae angen i chi fod gyda nhw a pharhau i roi'r gefnogaeth honno iddyn nhw.

Byddaf yn fodlon iawn i gael y sgwrs honno gyda fy nghyd-Weinidogion, ond yn y cyfamser hefyd mae swm aruthrol yr ydym yn ei wneud eisoes i gefnogi ac mewn partneriaeth â rhai o'r fforymau llifogydd cymunedol—a hynny'n amlwg iawn ar lefel gymunedol, ac mae llawer ohonyn nhw bellach ledled Cymru—gyda chefnogaeth sefydliadau, fel CNC, ond hefyd y Fforwm Llifogydd Cenedlaethol. Ac nid ydyn nhw ond yn gwneud pethau fel, 'Sut ydyn ni'n gwneud eich eiddo'n fwy cydnerth?' Maen nhw hefyd yn siarad am sut y gallwn fod yn llai diymadferth wrth wynebu digwyddiadau llifogydd. Sut y gall cymunedau gydweithio i roi cymorth i'w gilydd, y gefnogaeth y byddai cymdogion da yn ei rhoi, yn ogystal ag arbenigedd, ac yn ogystal â dwy fraich gref i'ch helpu i godi pethau allan o'r ffordd. Ond mae hefyd yn ymwneud a chymunedau yn dod at ei gilydd cyn, yn ystod ac ar ôl i weithio gyda'i gilydd.

Diolch am y pwyntiau rydych chi wedi'u codi. Rwy'n credu, wrth fynd i mewn i'r gaeaf hwn, gyda'r mesurau yr ydym wedi'u nodi, a'r ymyraethau sydd gennym ar waith, a'r fframwaith sydd gennym, ein bod mewn lle cystal ag y gallwn fod ynddo, ond nid fyddwn yn gallu atal pob achos o lifogydd, ac os oes byddwn ni'n cael achosion o lifogydd, ac rwy'n siŵr y byddwn ni—byddwn i wrth fy modd yn gallu sefyll yma a dweud na fyddwn ni—yna mae angen i ni fod gyda'r bobl hynny i'w helpu drwyddi hefyd.

Rwy'n croesawu eich datganiad ar y buddsoddiad o £75 miliwn ar gyfer lliniaru llifogydd. Yn flaenorol, rwyf wedi galw am gynllun cydnerthedd cenedlaethol fel y gall perchnogion tai a busnesau fod yn fwy cydnerth a bod â chynlluniau ar waith pe bai llifogydd yn digwydd. Yn y gorffennol maen nhw wedi tybio y bydd y cyngor yn dod â bagiau tywod, neu'r gwasanaeth tân, ond pe gellid darparu rhywfaint o gyllid o'r £75 miliwn hwnnw fel y gallant gael cyllid, neu wneud cais am gyllid, i wneud rhywfaint o'r gwaith hwnnw eu hunain, byddem yn gwerthfawrogi hynny, fel y crybwyllwyd yn flaenorol.

O dan berchnogaeth glannau afon, mae tirfeddianwyr yn gyfrifol am ffosydd a chwlfertau, gan gynnwys wrth ymyl priffyrdd. Nid ydynt wedi cael eu cynnal a'u cadw'n iawn dros y blynyddoedd diwethaf, ac yna mae dŵr yn draenio i'r briffordd, sy'n achosi erydiad. Ni all ceunentydd fynd â'r cyfan ac yna mae dŵr yn mynd i mewn i eiddo, sy'n digwydd mewn sawl man o gwmpas fy ardal i. Mae rhagdybiaeth y bydd cynghorau neu CNC yn gwneud y gwaith cynnal a chadw, ond, o dan berchnogaeth glannau afon a chyfraith glannau, y tirfeddianwyr hynny sy'n gyfrifol. Mae cynghorau wedi gofyn am gymorth i godi ymwybyddiaeth o hyn, felly a fyddai'r Ysgrifennydd Cabinet yn helpu gyda hyn, gan weithio gyda thirfeddianwyr a chyrff cyhoeddus ar ymgyrch? Diolch.

Carolyn, diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi gweld y ffenomen yr ydych yn cyfeirio ati mor aml, lle mae gennych chi, p'un a yw'n dir amaethyddol neu'n dir datblygiad adeiladu a gynhelir yn wael, orlifiadau yn dod yn sgil gorlifoedd sydyn, er enghraifft, neu hyd yn oed mewn cyfnod hir o dywydd trwm, ac mae'r ceunentydd wedi'u llenwi ac mae'r ffosydd draenio a oedd wedi eu cynnal yn gorlifo, ac mae'r cynghorau'n gorfod talu am hynny, gan lanhau'r ceunentydd ac ymdrin â gorlifoedd sydyn sydd bellach wedi blocio'r ffordd honno ac ati. Credaf fod y neges yn glir iawn yma. Gyda pherchnogion glannau afon, mae rhwymedigaeth yma iddyn nhw wneud mwy eu hunain, ac, er ein bod yn gwneud llawer yma drwy'r Llywodraeth, mae angen wedyn i unrhyw un sy'n berchen ar rywbeth sydd â nant, ffos, afon, edrych ar eu heiddo eu hunain hefyd a sut y bydd hwnnw'n ymateb wrth i ni wynebu'r digwyddiadau tywydd mwy trawmatig hyn. Ac mae hynny'n cynnwys pob busnes, pob ffermwr, pob unigolyn sydd â thipyn o eiddo, beth bynnag—meddyliwch sut mae hyn yn mynd i effeithio, achos dydy e ddim yn mynd i fod yn niweidiol, efallai, i'ch eiddo chi, ond pan fo'n rhedeg allan i'r ffordd honno ac mae'n cau'r ffordd ac yna mae'n rhaid i chi gael cynghorau i mewn a chodi'r—.

Felly, gadewch i mi gyfeirio, Carolyn, oherwydd mae gen i rywfaint o ganllawiau CNC yma, a byddwn yn annog Aelodau yn gryf i gyfeirio eu hetholwyr atynt ac mae'n dweud yno wrth berchnogion glannau afon:

'Rhaid ichi gadw'r glannau'n glir o unrhyw beth a allai achosi rhwystr neu gynyddu'r perygl o lifogydd, naill ai ar eich tir neu i lawr yr afon os caiff ei olchi i ffwrdd. Chi sy'n gyfrifol am gynnal gwely a glannau'r cwrs dŵr a'r coed a'r llwyni sy'n tyfu ar y glannau. Dylech hefyd glirio unrhyw sbwriel a symud carcasau anifeiliaid o'r sianel a'r glannau, hyd yn oed os na ddaethon nhw o'ch tir chi.'

'Rhaid i chi gadw unrhyw strwythurau, fel cwlfertau, sgriniau brigau, coredau a gatiau melin, yn glir o falurion.'

'Os na fyddwch yn cyflawni eich cyfrifoldebau, gallech wynebu camau cyfreithiol.'

Nid ydym eisiau gweld hynny'n digwydd. Rydyn ni eisiau i berchnogion cyfrifol weithio gyda ni, oherwydd mae hynny'n rhan o hyn, heb os. Diolch.

A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad? Bydd mis Chwefror nesaf yn nodi 35 o flynyddoedd ers llifogydd dinistriol Tywyn, a oeddent wrth gwrs nid yn unig wedi effeithio ar Dywyn, ond hefyd wedi effeithio ar bob man rhwng Pensarn a'r Rhyl. Ar y pryd, roeddwn i'n byw yn Nhywyn ym Mae Cinmel, lle rydw i'n dal i fyw nawr, bryd hynny, a phrofais y dinistr pan ddigwyddodd y llifogydd hynny. Wrth gwrs, mae newyddion i'w groesawu i drigolion yn Nhywyn a Bae Cinmel gan fod Llywodraeth Cymru, gan weithio gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, yn cyflawni buddsoddiad sylweddol yn yr amddiffynfeydd llifogydd arfordirol ym Mae Cinmel. Mae'r gwaith newydd ddechrau—gwerth £13 miliwn o waith, ac mae angen i ni sicrhau ei fod yn cael ei gyflawni cyn gynted â phosibl er mwyn atal llifogydd i dros 2,000 o gartrefi.

Ond mae yna wendid o hyd yn yr ardal leol, ac mae hynny oherwydd glan chwith Afon Clwyd. Ac yn anffodus, nid yw lefel y diogelwch rhag llifogydd o lan chwith Afon Clwyd, sy'n gyfrifoldeb CNC yn gyfan gwbl, yn ddigonol i'r awdurdod lleol allu codi'r moratoriwm ar ddatblygu cartrefi newydd a datblygiadau eraill yn y gymuned benodol honno. Rydym i gyd yn gwybod bod pwysau ar dai, a'r angen am fwy o dai, ac mae digon o le yn ardal Tywyn a Bae Cinmel, ond heb y buddsoddiad hwnnw nid ydym yn mynd i allu gwireddu hynny.

Mae angen i chi ofyn y cwestiwn nawr, Darren. 

Felly, a gaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet: pa waith y bydd yn ei wneud gyda CNC i edrych ar y posibiliadau ar gyfer buddsoddi yn lan chwith Afon Clwyd er mwyn i ni allu diogelu cymunedau lleol, oherwydd mae ei angen yn ddirfawr a does dim cynnydd wedi bod ers dros 15 mlynedd bellach? 

Darren, diolch yn fawr iawn. Edrychwch, fe wnaf yr ymrwymiad y byddwn yn cysylltu â CNC ac yn gofyn iddynt gysylltu â chi. Ni allaf honni un peth sef fy mod yn beiriannydd llifogydd, felly ni wnaf fynegi barn arbenigol ar lan chwith Bae Cinmel. Ond diolch i chi am gydnabod y buddsoddiad sy'n digwydd, ac mae'n bwysig bod CNC yn parhau wedyn i weithio gyda'r trigolion lleol, cymunedau lleol hefyd, a'r tirfeddianwyr, i fwrw ymlaen ag unrhyw gynnig. Felly, byddaf yn fodlon gofyn i'm swyddfa gysylltu â CNC, gofyn iddynt gysylltu â chi er mwyn i chi allu trafod hynny gyda nhw. Ond rwy'n siŵr y gwnewch chi fy esgusodi os nad wyf yn mentro barn ar ddatrysiad peirianyddol neu ddatrysiad prosesau naturiol ar gyfer lan chwith Bae Cinmel heddiw.  

Efallai eich bod yn ymwybodol bod Parc Gwledig Loggerheads wedi gorfod cau yn gynharach heddiw oherwydd llifogydd difrifol. Mae'r ganolfan ymwelwyr a'r caffi yno wedi cau. Rwy'n gwybod bod y felin, yr oriel, yr ystafelloedd gwirfoddoli a'r gerddi te wedi dioddef llifogydd. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru hefyd wedi cyhoeddi rhybuddion llifogydd ar gyfer rhannau o'r Wyddgrug heddiw, gan gynnwys Leadmill, Ponterwyl, Glanrafon, Pentre a Broncoed, ac mae ffyrdd yn Sandycroft wedi eu cau oherwydd llifogydd heddiw. Nawr, rydych chi'n dweud yn eich datganiad—ac rwy'n cytuno â'ch datganiad—nad ydych chi'n aros am y glaw trwm cyn i chi weithredu, ond, wrth gwrs, mae glaw trwm yn digwydd pan nad ydych chi wedi gweithredu hefyd mewn rhai ardaloedd. Felly, a allwch chi ein sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn barod i gefnogi'r cymunedau hynny, fel y rhai yr wyf wedi'u crybwyll ac eraill, os a phryd daw hi i'r gwaethaf? Ac a wnewch chi ystyried yn benodol pa gymorth y gallech ei gynnig i Barc Gwledig Loggerheads oherwydd, yn eironig, roeddent wrthi'n gwneud gwaith atgyweirio ar ôl llifogydd ar hyn o bryd, ac mae hyn yn rhywbeth sy'n digwydd yn rheolaidd?  

Ydy, a chredaf ei fod yn adlewyrchiad o'r ffaith, fel y dywedais i yn fy natganiad agoriadol, hyd yn oed gyda maint y buddsoddiad yr ydym yn ei roi i mewn nawr a'r fframwaith yr ydym wedi'i roi y tu ôl i baratoi ar gyfer digwyddiadau llifogydd, ni fyddwn yn gallu gwneud popeth ar unwaith, a byddwn yn dal i gael ein dal allan—mae'n anochel y byddwn ni. Ac, mewn gwirionedd, nid yw tueddiad cynyddol y digwyddiadau tywydd trawmatig hyn fel y rhai yr oeddem yn arfer eu hadnabod, lle gallech bron â rhagweld yr ardal a fyddai, bob 30, 40 mlynedd, yn cael ei tharo. Nawr rydyn ni'n eu cael nhw'n llawer mwy rheolaidd yn yr ardaloedd hynny, ond hefyd mewn ardaloedd nad oeddem ni erioed wedi'u disgwyl o'r blaen. A gallaf gofio sefyll yng nghanolfan gyfunol y Swyddfa Dywydd ac Asiantaeth yr Amgylchedd—fel yr oedd bryd hynny—yn edrych ar hyn, a'r wybodaeth yn cyfeirio at hynny, eiliad mewn diwrnod penodol, pryd byddai modfeddi o law yn disgyn ac ni fyddai'n symud o leoliad penodol.

Ond yn bendant mae gennych fy ymrwymiad fel y Gweinidog i wneud yn siŵr y bydd ein hasiantaethau i gyd, gan gynnwys yr awdurdodau lleol sydd â'r cyfrifoldebau ymateb i lifogydd a rheoli llifogydd yn lleol—CNC ac eraill—yn ymgysylltu â Loggerheads ac eraill i siarad nid yn unig am yr hyn sy'n eu hwynebu ar hyn o bryd, ond mewn gwirionedd wrth symud ymlaen hefyd. Ond, unwaith eto, peidiwch â gadael i mi fod yr un sy'n gweithio gyda nhw mewn gwirionedd ac yn dylunio'r cynllun—nid fy arbenigedd i yw hynny—ond gyda'r buddsoddiad rydyn ni'n ei roi ynddo a hefyd yr angen i wneud hyn, nid cyflawni atebion llifogydd ar gyfer pobl ond gyda phobl mewn gwirionedd a gweithio gyda nhw ar beth yw'r ffordd orau ymlaen. Ond rwy'n cydymdeimlo, ydw wir. Mae'n ymddangos ein bod bob dydd yn sefyll yma nawr yn siarad am ddigwyddiad llifogydd arall. Ond byddwn yn dal ati, gyda'ch cefnogaeth chi hefyd, gan flaenoriaethu lle gallwn roi'r buddsoddiad llifogydd hwnnw. 

Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i ychwanegu fy llais at y gwahanol sylwadau a wnaed, yn enwedig am yr effaith y mae llifogydd wedi'i chael ar gymunedau, ac yn enwedig ar iechyd meddwl y cymunedau hynny? Fel y gwyddoch chi, ym mis Chwefror 2020, cafodd Pontypridd, llawer o Rondda Cynon Taf a rhannau eraill o Gymru, ond Pontypridd yn benodol, eu dinistrio gan lifogydd difrifol iawn. Ac fe dreuliais i a'r Aelod Seneddol, Alex Davies-Jones, lawer o oriau yn ymgysylltu â chymunedau lleol, ac mewn sawl ffordd roedd yn deyrnged i gryfder ein cymunedau sut y daethant ynghyd, a chredaf hefyd ymrwymiad y gweithwyr cyngor hynny a oedd allan yn ystod tywydd o'r fath yn gwneud popeth i geisio lliniaru'r llifogydd.

Ond dangosodd ein bod wedi ein synnu gan faint y newid hinsawdd a'r effaith a gafodd. Bryd hynny fe wnaethom lunio adroddiad, a oedd mewn gwirionedd yn mynegi holl safbwyntiau'r gymuned leol a llunio nifer o argymhellion, y mae llawer ohonynt bellach wedi'u rhoi ar waith: y gwaith atgyweirio i'r ddwy bont ym Mhontypridd yn bwysig; yr offer sydd ar gael o ran bagiau tywod, offer ar gyfer tai ac ati; yr angen am lysgenhadon lleol; yr angen am ymarferiadau a rhybuddion llifogydd ac ati. Ond, wrth gwrs, mae'r mater o gynnal a chadw yn hanfodol, a bydd pobl, pan fo tywydd gwael, oherwydd eu hatgofion, yn edrych ar yr afon, yn edrych ar y cwlfertau, i weld—

Mick, mae angen i chi ofyn y cwestiwn, os gwelwch yn dda.

—bod y gwaith cynnal a chadw wedi cael ei wneud. A gaf i ofyn i chi pa gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau bod y lefelau hynny o waith cynnal a chadw yn cael eu cynnal, ac a allech chi amlinellu pa lefelau o fuddsoddiad sy'n digwydd, yn enwedig yn ardal Rhondda Cynon Taf ac ardal Pontypridd, i sicrhau ein bod yn gwbl barod os bydd tywydd o'r fath eto? A byddaf hefyd yn anfon copi o'r adroddiad hwn atoch i'ch atgoffa chi.