Y Cyfarfod Llawn
Plenary
01/10/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i’r cyfarfod y prynhawn yma. Y cwestiynau i’r Prif Weinidog yw’r eitem gyntaf ar yr agenda. Mae’r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Cefin Campbell.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. Questions to the First Minister will be our first agenda item this afternoon. The first question this afternoon is from Cefin Campbell.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar flaenoriaethau gofal iechyd Llywodraeth Cymru ar gyfer sir Gaerfyrddin? OQ61592
1. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's healthcare priorities for Carmarthenshire? OQ61592
Diolch yn fawr. Bwrdd Iechyd Hywel Dda sy'n gyfrifol am gynllunio a darparu gwasanaethau iechyd diogel, o ansawdd ar gyfer y bobl leol.
Thank you. Hywel Dda University Health Board is responsible for the planning and delivery of safe, quality health services for its local population.
Well, First Minister, there’s currently a tangible sense of worry, anger and disbelief in Llanelli, Carmathenshire, following the announcement that the Prince Philip Hospital will see its 24-hour minor injury unit’s provision halved for six months from 1 November onwards. Now, west Wales’s largest town lost its valued A&E provision over 10 years ago, and this is another blow to health provision in tre’r sosban and the surrounding area. Now, the alternative for those requiring out-of-hours medical attention is travelling to Glangwili or Morriston hospitals, both already facing huge pressures and demands on their services. Now, you and Labour politicians locally will inevitably pass the buck on to the health boards, but let’s face the facts: this drastic cut to front-line health services is happening under the Welsh Labour Government’s watch. A failure to recruit more doctors, poor workforce planning, shrinking budgets—these are the Welsh Government’s failings, but, ultimately, it’s the people of Llanelli and the surrounding area who are paying the price. So, First Minister, my question is simple: do you accept responsibility, and what are you going to do to support those residents in the Llanelli area as they endure this drastic rejig in local healthcare provision?
Wel, Prif Weinidog, mae ymdeimlad pendant o ofid, dicter ac anghrediniaeth yn Llanelli, sir Gaerfyrddin, ar hyn o bryd, yn dilyn y cyhoeddiad y bydd darpariaeth uned mân anafiadau 24 awr Ysbyty'r Tywysog Philip yn cael ei haneru am chwe mis o 1 Tachwedd ymlaen. Nawr, collodd tref fwyaf gorllewin Cymru ei darpariaeth damweiniau ac achosion brys gwerthfawr dros 10 mlynedd yn ôl, ac mae hon yn ergyd arall i'r ddarpariaeth iechyd yn nhre'r sosban a'r cyffiniau. Nawr, y dewis arall i'r rhai sydd angen sylw meddygol y tu allan i oriau yw teithio i ysbytai Glangwili neu Dreforys, y mae'r ddau eisoes yn wynebu pwysau a gofynion enfawr ar eu gwasanaethau. Nawr, mae'n anochel y byddwch chi a gwleidyddion Llafur yn lleol yn bwrw'r cyfrifoldeb ymlaen i'r byrddau iechyd, ond gadewch i ni wynebu'r ffeithiau: mae'r toriad llym hwn i wasanaethau iechyd rheng flaen yn digwydd o dan oruchwyliaeth Llywodraeth Lafur Cymru. Methiant i recriwtio mwy o feddygon, cynllunio gweithlu gwael, cyllidebau sy'n crebachu—methiannau Llywodraeth Cymru yw'r rhain, ond, yn y pen draw, pobl Llanelli a'r cyffiniau sy'n talu'r pris. Felly, Prif Weinidog, mae fy nghwestiwn yn syml: a ydych chi'n derbyn cyfrifoldeb, a beth ydych chi'n mynd i'w wneud i gynorthwyo'r trigolion hynny yn ardal Llanelli wrth iddyn nhw ddioddef yr ad-drefniant llym hwn i ddarpariaeth gofal iechyd leol?
Wel, diolch yn fawr. Dwi’n ymwybodol bod llawer iawn o bryder lleol ynghylch newidiadau posibl i wasanaethau. Wrth gwrs, gwaith Llywodraeth Cymru yw darparu cyfeiriad strategol. Mae lan i’r bwrdd iechyd i ddylunio a delifro gwasanaethau diogel. Dyna sut mae’r system yn gweithio. Nawr, wrth gwrs, mae angen i unrhyw newid i wasanaethau ddilyn canllawiau’r gwasanaeth cenedlaethol, a bydd angen iddyn nhw drafod gyda Llais a’r gymuned leol. Diogelwch yw’r prif flaenoriaeth, a dwi’n gwybod bod y bwrdd iechyd wedi bod yn stryglo i gael y staff priodol, a bod y staff sy’n weddill—lot ohonyn nhw—wedi bod off gyda stres. Felly, mae yna reswm am y newid hwn.
A gaf i jest gywiro cwpwl o bethau ffeithiol? Rŷn ni wedi gweld cynnydd o 4 y cant yn faint roedden ni wedi'i rhoi i’r gwasanaeth iechyd eleni, o gymharu gyda 1 y cant o gynnydd yn Lloegr. A dyw’r cyllid ar gyfer yr NHS ddim yn gostwng; mae e wedi mynd i fyny lot dros y blynyddoedd diwethaf.
Thank you very much. I’m very aware that there is a lot of local concern about the possible changes to services. Of course, the work of the Welsh Government is to provide strategic direction, and it’s up to the health board to design and deliver safe services. That’s how the system works. Now, of course, any change to services has to follow the national service guidance, and they will need to discuss with Llais and the local community. Safety is the main priority, and I know that the health board has been struggling to recruit the appropriate staff, and that the remaining staff—many of them—have been off with stress. And, so, there is a reason for this change.
Could I just correct a couple of factual points? We have seen an increase of 4 per cent in how much we provided for the health service this year, compared with a 1 per cent increase in England. And the funding for the NHS is not reducing; it has risen a lot over recent years.
2. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael â Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda ynghylch mynediad at ofal iechyd yn Llanelli? OQ61613
2. What discussions has the First Minister had with Hywel Dda University Health Board about access to healthcare in Llanelli? OQ61613
The Cabinet Secretary for Health and Social Care met with the chair of the health board last week and discussed the challenges facing the health board, including the difficult decisions the board will have to take to ensure safe and quality clinical care. Other issues covered include financial balance, fragile services, planned, primary, urgent and emergency care. They were all covered as well.
Fe wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol gyfarfod â chadeirydd y bwrdd iechyd yr wythnos diwethaf a thrafod yr heriau sy'n wynebu'r bwrdd iechyd, gan gynnwys y penderfyniadau anodd y bydd yn rhaid i'r bwrdd eu gwneud i sicrhau gofal clinigol diogel ac o ansawdd. Mae'r materion eraill a drafodwyd yn cynnwys cydbwysedd ariannol, gwasanaethau bregus, gofal wedi'i gynllunio, sylfaenol, brys ac argyfwng. Trafodwyd y rheini i gyd hefyd.
Thank you. Hywel Dda health board promised last year that overnight care at the minor injuries unit in Llanelli would be maintained. But, at very short notice, and with no consultation or engagement, they’ve changed their mind. Now, they say the unit isn’t safe because they can’t recruit GPs. But staff say there have been no active efforts and it’s poor management of the unit that’s putting people off. If overnight police or fire cover was removed from one of Wales’s largest towns, I’d expect intervention, and I don’t see why healthcare should be any different. A protest camp has now been set up outside the hospital. The health board clearly don’t understand Llanelli if they think the people will just let this go. Would the First Minister ask the health board to think again?
Diolch. Addawodd bwrdd iechyd Hywel Dda y llynedd y byddai gofal dros nos yn yr uned mân anafiadau yn Llanelli yn cael ei gynnal. Ond, heb fawr o rybudd o gwbl, a heb unrhyw ymgynghori nac ymgysylltu, maen nhw wedi newid eu meddyliau. Nawr, maen nhw'n dweud nad yw'r uned yn ddiogel gan na allan nhw recriwtio ymarferwyr cyffredinol. Ond mae staff yn dweud na fu unrhyw ymdrechion gweithredol ac mai rheolaeth wael yr uned sy'n rhwystro pobl. Pe bai cymorth dros nos yr heddlu neu'r gwasanaeth tân yn cael ei gymryd o un o drefi mwyaf Cymru, byddwn yn disgwyl ymyrraeth, a dydw i ddim yn gweld pam y dylai gofal iechyd fod yn ddim gwahanol. Mae gwersyll protest bellach wedi cael ei sefydlu y tu allan i'r ysbyty. Mae'n amlwg nad yw'r bwrdd iechyd yn deall Llanelli os ydyn nhw'n credu y bydd y bobl anghofio am hyn. A wnaiff y Prif Weinidog ofyn i'r bwrdd iechyd ailystyried?
Thanks very much. As I say, I absolutely understand the frustration, and I know the efforts that the local community have made to try and support the services in the area. The health board has attempted, as I understand it, to recruit qualified doctors to support the unit, but has been unsuccessful, meaning that the unit has become an emergency nurse practitioner-led service. And part of the problem was that, between February and July, there were 42 uncovered slots in the rota. Now, the primary responsibility of a health board is to make sure that the services they offer are actually safe. And so, that is what they are trying to do. But I think that it is important for the health board to make sure that they listen to the local population, and that they make efforts to make sure that the staff that are needed are in place. But the staff who are currently there are not equipped to deal with major issues, and the stress of people turning up with major issues is causing a significant number of absences. I do think that we have to be practical and realistic about the situation, but, of course, it's up to the health board to make a call. Thirty-two per cent of overnight activity are people presenting with serious conditions who shouldn't actually be presenting to a minor injuries unit.
Diolch yn fawr iawn. Fel y dywedais i, rwy'n deall y rhwystredigaeth yn llwyr, ac rwy'n ymwybodol o'r ymdrechion y mae'r gymuned leol wedi eu gwneud i geisio cefnogi'r gwasanaethau yn yr ardal. Mae'r bwrdd iechyd wedi ceisio, fel yr wyf i'n ei deall, recriwtio meddygon cymwysedig i gefnogi'r uned, ond mae wedi bod yn aflwyddiannus, sy'n golygu bod yr uned wedi troi'n wasanaeth a arweinir gan ymarferwyr nyrsio brys. A rhan o'r broblem oedd, rhwng Chwefror a Gorffennaf, bod 42 o fylchau heb eu llenwi yn y rota. Nawr, prif gyfrifoldeb bwrdd iechyd yw gwneud yn siŵr bod y gwasanaethau y maen nhw'n eu cynnig yn ddiogel mewn gwirionedd. Felly, dyna beth maen nhw'n ceisio ei wneud. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i'r bwrdd iechyd wneud yn siŵr eu bod nhw'n gwrando ar y boblogaeth leol, a'u bod nhw'n gwneud ymdrechion i wneud yn siŵr bod y staff sydd eu hangen ar gael. Ond nid yw'r staff sydd yno ar hyn o bryd yn barod i ymdrin â phroblemau mawr, ac mae straen pobl sy'n cyrraedd â phroblemau mawr yn achosi nifer sylweddol o absenoldebau. Rwyf i yn credu bod yn rhaid i ni fod yn ymarferol ac yn realistig am y sefyllfa, ond, wrth gwrs, mater i'r bwrdd iechyd yw gwneud penderfyniad. Pobl sy'n ymddangos â chyflyrau difrifol na ddylen nhw fod yn dod i uned mân anafiadau mewn gwirionedd, yw tri deg dau y cant o'r gweithgarwch dros nos.
Cwestiynau gan arweinwyr y pleidiau nawr. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions from the party leaders now. The leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, last week, there was a report by ITN news that highlighted the appalling state of reading skills within our schools. You have to go back to 2012, because that's the most recent data, and, at that time, it showed that 20 per cent of children were illiterate in the transfer from primary school to secondary school. You, I'm sure, as First Minister, and your Government, would be equally as appalled as I am at those sorts of stats. What is your Government doing to improve those stats and give children the best possible start to enjoy and appreciate the joy of reading?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, cafwyd adroddiad gan newyddion ITN a dynodd sylw at gyflwr ofnadwy sgiliau darllen yn ein hysgolion. Mae'n rhaid i chi fynd yn ôl i 2012, oherwydd dyna'r data diweddaraf, a, bryd hynny, roedd yn dangos bod 20 y cant o blant yn anllythrennog wrth drosglwyddo o'r ysgol gynradd i'r ysgol uwchradd. Rwy'n siŵr y byddech chi, fel Prif Weinidog, a'ch Llywodraeth, wedi dychryn cymaint â fi o weld y mathau hynny o ystadegau. Beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud i wella'r ystadegau hynny a rhoi'r dechrau gorau posibl i blant fwynhau a gwerthfawrogi'r pleser o ddarllen?
Thanks very much. I am very concerned that we need to make improvements in the quality and standards of reading in our country. I know this is absolutely a priority for the Cabinet Secretary for Education. She'll be making a statement on how she thinks things should be improving in the next couple of months. One of the issues, of course, is about how you teach reading, and there has been a discussion about what the best way to do that is. I think it's important that we follow evidence, and, if we follow evidence, my understanding is that there should be more concentration on phonics. My understanding is that that's the guidance that the education Minister may be giving out soon, just to make sure that there's firmer guidance in terms of the methodology for teaching in our schools.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n bryderus iawn bod angen i ni wneud gwelliannau i ansawdd a safonau darllen yn ein gwlad. Rwy'n gwybod bod hon yn flaenoriaeth bendant i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg. Bydd yn gwneud datganiad ar sut y mae'n credu y dylai pethau fod yn gwella yn ystod y mis neu ddau nesaf. Un o'r problemau, wrth gwrs, yw sut rydych chi'n addysgu darllen, a bu trafodaeth ynglŷn â beth yw'r ffordd orau o wneud hynny. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n dilyn tystiolaeth, ac os byddwn ni'n dilyn tystiolaeth, fy nealltwriaeth i yw y dylid canolbwyntio mwy ar ffoneg. Fy nealltwriaeth i yw mai dyna'r canllawiau y gallai'r Gweinidog addysg fod yn eu rhannu yn fuan, dim ond i wneud yn siŵr bod canllawiau mwy cadarn o ran y dull ar gyfer addysgu yn ein hysgolion.
The real worry here, First Minister, is that, for many years, the evidence has pointed to moving away from the cue system of teaching reading to phonics. The evidence is there, and it has been adopted in other parts of the United Kingdom and has seen excellent results, where children who struggled to read were engaged in the process and drove standards up across the whole education system. We in Wales had the worst performance when it came to reading in the Programme for International Student Assessment international rankings. You said we have to wait for a statement again from the education Minister. The evidence is there. Why not just get on and do it so another generation aren't lost in our education system?
Y gwir ofid yma, Prif Weinidog, yw, ers blynyddoedd lawer, mae'r dystiolaeth wedi cyfeirio at symud oddi wrth y system ciw o addysgu darllen i ffoneg. Mae'r dystiolaeth yno, ac fe'i mabwysiadwyd mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig ac mae wedi arwain at ganlyniadau rhagorol, lle cafodd plant a oedd yn cael trafferth yn darllen eu cynnwys yn y broses gan wella safonau ar draws y system addysg gyfan. Roedd gennym ni yng Nghymru y perfformiad gwaethaf o ran darllen yn sgoriau rhyngwladol y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr. Fe wnaethoch chi ddweud bod yn rhaid i ni aros am ddatganiad eto gan y Gweinidog addysg. Mae'r dystiolaeth yno. Beth am fwrw ymlaen a'i wneud fel nad oes cenhedlaeth arall yn cael ei cholli yn ein system addysg?
Well, as I say, the guidance has been strengthened. It's been clear that there's perhaps been too much emphasis on the teachers to be able to work to the students themselves, when there's a proven approach. So, that kind of approach that is more flexible will, I think, be less than it used to be because we know that we need to follow the evidence, and the evidence suggests that we should be teaching in a specific manner, and that's the guidance that I'm sure the Secretary will be giving out.
Wel, fel y dywedais i, mae'r canllawiau wedi cael eu cryfhau. Mae wedi bod yn eglur efallai y bu gormod o bwyslais ar yr athrawon efallai i allu gweithio yn unol â'r myfyrwyr eu hunain, pan fo dull profedig. Felly, bydd y math hwnnw o ddull sy'n fwy hyblyg, rwy'n credu, yn llai nag yr oedd yn arfer bod gan ein bod ni'n gwybod bod angen i ni ddilyn y dystiolaeth, ac mae'r dystiolaeth yn awgrymu y dylem ni fod yn addysgu mewn modd penodol, a dyna'r canllawiau yr wyf i'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd yn eu rhannu.
It can't come quick enough, First Minister. The other point that is a discrepancy within Welsh schools is the inability to test performance. Now, the Welsh Government has not instigated the international testing regime so that we can understand exactly what the performance of learners and our education system is in Wales today. As I said, if you go through Estyn, you have to go back to 2012 before there's comparable data. Surely, along with this advice that we will have to wait another couple of weeks for—so another couple of weeks children will be continuing to be taught under a failed system—we need to have that testing regime so that we can see exactly the performance that is going on in our schools. Will you commit, like other parts of the United Kingdom, to bringing forward that testing regime so that we can drive up standards of reading here in Wales and give every learner the opportunity that we all want to see? I can see the education Minister passing it over, so hopefully it’s positive information. I’ll leave you to answer the question.
Ni all ddod yn ddigon cyflym, Prif Weinidog. Y pwynt arall sy'n anghysondeb o fewn ysgolion Cymru yw'r anallu i brofi perfformiad. Nawr, nid yw Llywodraeth Cymru wedi sefydlu'r drefn brofi ryngwladol fel y gallwn ni ddeall yn union beth yw perfformiad dysgwyr a'n system addysg yng Nghymru heddiw. Fel y dywedais i, os ewch chi drwy Estyn, mae'n rhaid i chi fynd yn ôl i 2012 cyn bod data tebyg. Siawns, ynghyd â'r cyngor hwn y bydd yn rhaid i ni aros wythnos neu ddwy arall amdano—felly bydd wythnos neu ddwy arall y bydd plant yn parhau i gael eu haddysgu o dan system fethedig—bod angen i ni gael y drefn brofi honno fel y gallwn ni weld yn union y perfformiad sy'n digwydd yn ein hysgolion. A wnewch chi ymrwymo, fel rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, i gyflwyno'r drefn brofi honno fel y gallwn ni wella safonau darllen yma yng Nghymru a rhoi'r cyfle i bob dysgwr yr ydym ni i gyd eisiau ei weld? Gallaf weld y Gweinidog addysg yn ei basio draw, felly gobeithio ei bod yn wybodaeth gadarnhaol. Fe wnaf i eich gadael chi i ateb y cwestiwn.
We already have personalised assessments. They already exist in Wales. I think that is important, because I think, as parents, they want to know where their children are compared to other children. Are they about the right place? Do they need to be putting more effort in? Also, teachers need to know whether they should be giving more support to some students rather than others. That’s exactly how it should be. We, of course, have a new curriculum and it’s important that, as part of that curriculum, assessments are made on the new curriculum, so that everybody has an understanding of what the expectation is of students in our schools.
Mae gennym ni asesiadau wedi'u personoli eisoes. Maen nhw eisoes yn bodoli yng Nghymru. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig, oherwydd rwy'n credu, fel rhieni, eu bod nhw eisiau gwybod ble mae eu plant o'u cymharu â phlant eraill. Ydyn nhw fwy neu lai yn y lle iawn? A oes angen iddyn nhw fod yn gwneud mwy o ymdrech? Hefyd, mae angen i athrawon wybod a ddylen nhw fod yn rhoi mwy o gymorth i rai myfyrwyr yn hytrach nag eraill. Dyna'n union sut y dylai fod. Wrth gwrs, mae gennym ni gwricwlwm newydd ac mae'n bwysig, yn rhan o'r cwricwlwm hwnnw, bod asesiadau yn cael eu gwneud ar y cwricwlwm newydd, fel bod gan bawb ddealltwriaeth o beth yw'r disgwyliad o fyfyrwyr yn ein hysgolion.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. In Mumbai in May, the previous First Minister said he would fight tooth and nail to save Tata Steel jobs. At the Labour conference, business Secretary Jonathan Reynolds promised an industrial strategy to wrestle global investment away from rival nations. They'd given the impression that they had a different strategy to the Tories, hadn't they? But, no. And yesterday’s ending of blast furnace steel production in Port Talbot is devastating, no less. My heart goes out to the thousands losing their jobs and to their families and to their communities. By the way, this wasn’t about net zero, as some say; this was a blast furnace with many years left to run as part of a transition. In fact, even Greenpeace point out Labour's hypocrisy. You might have seen their film arguing for home-grown steel and reminding us of the Prime Minister's promise that he had a plan for a viable future for steel, that he'd fight for every single job in Tata and for the future of steel in Wales. Can the First Minister tell us why Labour gave up that fight?
Diolch, Llywydd. Ym Mumbai ym mis Mai, dywedodd y Prif Weinidog blaenorol y byddai'n ymladd fel llew i achub swyddi Tata Steel. Yng nghynhadledd y Blaid Lafur, addawodd yr Ysgrifennydd busnes Jonathan Reynolds strategaeth ddiwydiannol i dynnu buddsoddiad byd-eang o afael gwledydd sy'n gystadleuwyr. Roedden nhw wedi rhoi'r argraff bod ganddyn nhw strategaeth wahanol i'r Torïaid, onid oedden nhw? Ond na. Ac mae terfyn cynhyrchu dur ffwrnais chwyth ddoe ym Mhort Talbot yn drychinebus, dim llai. Mae fy nghalon yn mynd allan i'r miloedd sy'n colli eu swyddi ac i'w teuluoedd ac i'w cymunedau. Gyda llaw, nid oedd hyn yn ymwneud â sero net, fel y mae rhai'n dweud; ffwrnais chwyth oedd hon â blynyddoedd lawer ar ôl i redeg yn rhan o gyfnod pontio. Mewn gwirionedd, mae hyd yn oed Greenpeace yn tynnu sylw at ragrith Llafur. Efallai eich bod chi wedi gweld eu ffilm yn dadlau dros ddur cartref ac yn ein hatgoffa o addewid Prif Weinidog y DU bod ganddo gynllun ar gyfer dyfodol hyfyw i ddur, y byddai'n ymladd dros bob un swydd yn Tata a thros ddyfodol dur yng Nghymru. A all y Prif Weinidog ddweud wrthym ni pam wnaeth Llafur gefnu ar y frwydr honno?
Can I start by saying what a sad and significant day it was yesterday for, in particular, the people of Port Talbot and the environment? It is the end of the traditional way of steel making, and we know how ever present that industrial landscape is in that area. It’s truly shaped not just the job situation there but also the culture and the community there, and I know that there will be a very difficult impact on the community. But the fact is that the Labour Government came in and we have been able to negotiate a better deal than the Tories. There have been improved redundancy and skill packages, there has been retention for training, and there has been an assurance that the £500 million that is going to be invested by the UK Government will be clawed back if jobs are not delivered. None of that was in the agreement that was negotiated by the Conservatives.
A gaf i ddechrau drwy ddweud diwrnod pa mor trist ac arwyddocaol oedd ddoe i bobl Port Talbot, yn benodol, ac i'r amgylchedd? Dyma ddiwedd y ffordd draddodiadol o wneud dur, ac rydym ni'n gwybod pa mor hollbresennol yw'r dirwedd ddiwydiannol honno yn yr ardal honno. Mae wir wedi llunio nid yn unig y sefyllfa yno o ran swyddi ond hefyd y diwylliant a'r gymuned yno, ac rwy'n gwybod y bydd effaith anodd iawn ar y gymuned. Ond y ffaith yw bod y Llywodraeth Lafur wedi dod i mewn ac rydym ni wedi gallu taro bargen well na'r Torïaid. Cafwyd gwell pecynnau dileu swyddi a sgiliau, cadwyd staff i gael eu hyfforddi, a bu sicrwydd y bydd y £500 miliwn sy'n mynd i gael ei fuddsoddi gan Lywodraeth y DU yn cael ei adennill os na fydd swyddi'n cael eu darparu. Doedd dim o hynny yn y cytundeb a wnaed gan y Ceidwadwyr.
The First Minister suggests that Labour's actions have been in some way successful. Of course, everything needs to be done to protect those losing their work, but this has seen the end of blast furnace steel production. The First Minister says it's the end of traditional steel making as if it's carrying on doing the same thing in a more modern way. It's not. It's the loss of primary steel making in Port Talbot and for the UK strategically. That response, I think, will give little confidence that the Government is learning lessons from the Tata job losses. Remember, it's not just today's Port Talbot workers who've been let down, but their children too. The Government has to redouble efforts now to give them an economic future.
At the heart of that, of course, is the need to improve education standards. Frankly, Labour's legacy means there is a mountain to climb. Illiteracy is devastating. People who can't read are more likely to have mental health problems, to go to prison, to die younger, even. A report by ITV last week raised fundamental questions about the way children are taught to read in Wales. Experts discredited the Government's literacy guidance as, and I quote,
'not based on any empirical evidence of how children learn to read, it’s just a wish list'.
Now, the Cabinet Secretary for Education chose not to be interviewed for that programme, but, in the absence of a response from her, does the First Minister accept that current Welsh Government guidance may be contributing to Wales being the lowest PISA ranked UK nation when it comes to reading?
Mae'r Prif Weinidog yn awgrymu bod gweithredoedd Llafur wedi bod yn llwyddiannus mewn rhyw ffordd. Wrth gwrs, mae angen gwneud popeth i amddiffyn y rhai sy'n colli eu gwaith, ond mae hyn wedi arwain at ddiwedd cynhyrchu dur ffwrnais chwyth. Mae'r Prif Weinidog yn dweud mai dyma ddiwedd gwneud dur traddodiadol fel pe bai'n fater o barhau i wneud yr un peth mewn ffordd fwy modern. Nid dyna'r achos. Mae'n fater o golli gwneud dur sylfaenol ym Mhort Talbot ac yn y DU yn strategol. Prin, rwy'n credu, fydd yr hyder y mae'r ymateb hwnnw yn ei roi bod y Llywodraeth yn dysgu gwersi o golli swyddi Tata. Cofiwch, nid gweithwyr prsennol Port Talbot yn unig sydd wedi cael eu siomi, ond eu plant hefyd. Mae'n rhaid i'r Llywodraeth atgyfnerthu ymdrechion nawr i roi dyfodol economaidd iddyn nhw.
Wrth wraidd hynny, wrth gwrs, y mae'r angen i wella safonau addysg. Yn blwmp ac yn blaen, mae etifeddiaeth Llafur yn golygu bod mynydd i'w ddringo. Mae anllythrennedd yn drychinebus. Mae pobl sydd ddim yn gallu darllen yn fwy tebygol o ddioddef problemau iechyd meddwl, o fynd i'r carchar, o farw'n iau, hyd yn oed. Cododd adroddiad gan ITV yr wythnos diwethaf gwestiynau sylfaenol am y ffordd yr addysgir plant i ddarllen yng Nghymru. Fe wnaeth arbenigwyr ddiystyru canllawiau llythrennedd y Llywodraeth fel, ac rwy'n dyfynnu,
'ddim wedi'u seilio ar unrhyw dystiolaeth empirig o sut mae plant yn dysgu darllen, dim ond rhestr ddymuniadau ydyn nhw'.
Nawr, dewisodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg beidio â chael ei chyfweld ar gyfer y rhaglen honno, ond, yn absenoldeb ymateb ganddi hi, a yw'r Prif Weinidog yn derbyn y gallai canllawiau presennol Llywodraeth Cymru fod yn cyfrannu at y ffaith mai Cymru yw'r wlad isaf yn y DU yn safleoedd PISA o ran darllen?
Well, thanks very much. Just to finish on the Tata issue, I do think it's important that we recognise that, in fact, there is going to be a significant investment in the new electric arc furnace, so it isn't the end of steel. There's a process—[Interruption.] I absolutely accept that it is. But a £1.25 billion investment is not something that should be sniffed at. The fact is that we have got to look to the future. We have got to recognise that there may be 500 jobs during the construction of that process and that there will be an industrial strategy. Had there been an industrial strategy under the Conservative Government, we may have been in a very, very different place. But we are where we are now. An industrial strategy will be published very soon, the steel plan will come out in the spring—£2.5 billion in that steel plan—and I'm hoping that that will cover the situation in Port Talbot, in Trostre, in Llanwern and other communities in Wales.
I did set out in answer to the leader of the Conservatives our position in relation to reading and the efforts that the Cabinet Secretary for Education is already making, and I stated also that she will be making that statement very soon to the Chamber, setting out clearly the expectations for the teachers around Wales.
Wel, diolch yn fawr iawn. Dim ond i gloi ar fater Tata, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cydnabod, mewn gwirionedd, y bydd buddsoddiad sylweddol yn y ffwrnais arc drydan newydd, felly nid dyma ddiwedd dur. Ceir proses—[Torri ar draws.] Rwy'n derbyn yn llwyr ei fod. Ond nid yw buddsoddiad o £1.25 biliwn yn rhywbeth y dylid ei anwybyddu. Y gwir amdani yw bod yn rhaid i ni edrych i'r dyfodol. Mae'n rhaid i ni gydnabod y gallai fod 500 o swyddi yn ystod gwaith adeiladu'r broses honno ac y bydd strategaeth ddiwydiannol. Pe bai strategaeth ddiwydiannol wedi bod o dan y Llywodraeth Geidwadol, efallai y byddem ni wedi bod mewn sefyllfa wahanol iawn, iawn. Ond rydym ni lle'r ydym ni nawr. Bydd strategaeth ddiwydiannol yn cael ei chyhoeddi yn fuan iawn, bydd y cynllun dur yn cael ei gyhoeddi yn y gwanwyn—£2.5 biliwn yn y cynllun dur hwnnw—ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n ymdrin â'r sefyllfa ym Mhort Talbot, yn Nhrostre, yn Llan-wern ac mewn cymunedau eraill yng Nghymru.
Nodais mewn ateb i arweinydd y Ceidwadwyr ein safbwynt o ran darllen a'r ymdrechion y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg eisoes yn eu gwneud, a nodais hefyd y bydd yn gwneud y datganiad hwnnw yn fuan iawn i'r Siambr, gan nodi'n eglur y disgwyliadau ar gyfer yr athrawon ledled Cymru.
I'm afraid that the First Minister, unintentionally I'm sure, gives the impression that she doesn't understand the sheer significance of the closure of that blast furnace, again, claiming success in some measures of the negotiation around the loss of those thousands of jobs.
I really hope that she does understand the significance of the weakness of our position in terms of education standards in Wales. The Institute for Fiscal Studies concluded recently that lower educational performance here reflects what has now been a long-standing policy approach under Labour Ministers in Welsh Government. Now, alarm bells are ringing everywhere, and we're still waiting for a new literacy framework from Government. The number of teachers leaving the profession early in their career is at its highest level in 17 years. The NAHT has warned of a deepening school funding crisis. Now, people looking for the ingredients of a brighter economic future in Wales, not least those affected by the thousands of job losses in Port Talbot, want Government to be investing in that future through education. During the general election campaign, we were promised more money for education in Wales under a UK Labour Government. Does the new First Minister still make that pledge? And given the warnings of education leaders of the need for urgent action, what's Labour waiting for?
Rwy'n ofni bod y Prif Weinidog, yn anfwriadol rwy'n siŵr, yn rhoi'r argraff nad yw'n deall arwyddocâd mawr cau'r ffwrnais chwyth honno gan hawlio, eto, llwyddiant yn rhai mesurau o'r drafodaeth ynghylch colli'r miloedd o swyddi hynny.
Rwy'n gobeithio'n fawr ei bod yn deall arwyddocâd gwendid ein sefyllfa o ran safonau addysg yng Nghymru. Daeth y Sefydliad Astudiaethau Cyllid i'r casgliad yn ddiweddar bod perfformiad addysgol is yma yn adlewyrchu'r hyn sydd bellach wedi bod yn ddull polisi hirsefydlog o dan Weinidogion Llafur yn Llywodraeth Cymru. Nawr, mae clychau larwm yn canu ym mhobman, ac rydym ni'n dal i aros am fframwaith llythrennedd newydd gan y Llywodraeth. Mae nifer yr athrawon sy'n gadael y proffesiwn yn gynnar yn eu gyrfa ar ei lefel uchaf mewn 17 mlynedd. Mae Cymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon wedi rhybuddio am argyfwng cyllid ysgolion sy'n gwaethygu. Nawr, mae pobl sy'n chwilio am gynhwysion dyfodol economaidd mwy disglair yng Nghymru, nid leiaf y rhai yr effeithiwyd arnyn nhw gan y miloedd o swyddi a gollwyd ym Mhort Talbot, eisiau i'r Llywodraeth fod yn buddsoddi yn y dyfodol hwnnw drwy addysg. Yn ystod ymgyrch yr etholiad cyffredinol, addawyd mwy o arian ar gyfer addysg yng Nghymru o dan Lywodraeth Lafur y DU. A yw'r Prif Weinidog newydd yn dal i wneud yr addewid hwnnw? Ac o ystyried rhybuddion arweinwyr addysg am yr angen am weithredu ar frys, beth mae Llafur yn aros amdano?
Well, thanks very much. I just want to emphasise that, actually, we absolutely recognise the significance of the closure of the plant. I've met with workers at the plant and recognise the devastation it's causing to them, the insecurity, the instability, not just for them but for people in the supply chain. And that's why we are very pleased to be able to open the opportunity this week for companies involved in the supply chain to apply for some of the £13.5 million funding that has been put on the table by the transition board.
I think, in terms of ensuring that we get the fundamentals right in terms of growing the economy, I do think that education is a central piece when it comes to that. We've got to focus on the fundamentals. Reading is a part of that fundamental. I can assure you that the education Secretary is absolutely focused on this issue and very concerned about the situation. And what I will tell you is that, obviously, the UK Labour Government made a commitment that they would reduce and eliminate the VAT situation in relation to private schools. That would release some funding that will be available, then, to schools to support the 93 per cent of people who attend public schools—when I say 'public', I mean state schools—in the United Kingdom.
Wel, diolch yn fawr iawn. Hoffwn bwysleisio ein bod ni, mewn gwirionedd, yn sicr yn cydnabod arwyddocâd cau'r gwaith. Rwyf i wedi cyfarfod â gweithwyr yn y gwaith ac yn cydnabod y dinistr y mae'n ei achosi iddyn nhw, yr ansicrwydd, yr ansefydlogrwydd, nid yn unig iddyn nhw ond i bobl yn y gadwyn gyflenwi. A dyna pam rydym ni'n falch iawn o allu agor y cyfle yr wythnos hon i gwmnïau sy'n rhan o'r gadwyn gyflenwi wneud cais am rywfaint o'r cyllid o £13.5 miliwn a roddwyd ar y bwrdd gan y bwrdd pontio.
Rwy'n credu, o ran sicrhau ein bod ni'n cael yr hanfodion yn iawn o ran tyfu'r economi, rwy'n credu bod addysg yn ddarn canolog yn hynny o beth. Mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar yr hanfodion. Mae darllen yn rhan o'r hanfodion hynny. Gallaf eich sicrhau bod yr Ysgrifennydd addysg yn canolbwyntio'n llwyr ar y mater hwn ac yn bryderus iawn am y sefyllfa. A'r hyn y gwnaf i ei ddweud wrthych chi yw bod Llywodraeth Lafur y DU, yn amlwg, wedi gwneud ymrwymiad y bydden nhw'n lleihau ac yn dileu'r sefyllfa TAW o ran ysgolion preifat. Byddai hynny'n rhyddhau rhywfaint o gyllid a fydd ar gael, felly, i ysgolion i gynorthwyo'r 93 y cant o bobl sy'n mynychu ysgolion cyhoeddus—wrth ddweud 'cyhoeddus', rwy'n golygu ysgolion gwladol—yn y Deyrnas Unedig.
3. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith y gwaharddiad ar ysmygu ar dir ysbytai? OQ61625
3. What assessment has the First Minister made of the impact of the ban on smoking on hospital grounds? OQ61625
Smoke-free legislation making it illegal to smoke on hospital grounds came into force on 1 March 2021. We published guidance to support implementation and continue to work closely with health boards and local authorities to support compliance with the law.
Daeth deddfwriaeth ddi-fwg sy'n ei gwneud hi'n anghyfreithlon ysmygu ar dir ysbytai i rym ar 1 Mawrth 2021. Fe wnaethom ni gyhoeddi canllawiau i gefnogi gweithrediad ac rydym yn parhau i weithio'n agos gyda byrddau iechyd ac awdurdodau lleol i gefnogi cydymffurfiad â'r gyfraith.
Diolch am yr ateb.
Thank you for the response.
I'm very supportive of this policy to ban smoking on hospital grounds and its obvious health benefits. But is the First Minister aware of some of the consequences in secure mental health units, for example, where staff often have to deal with increased levels of anxiety, agitation, and sometimes aggression, when patients are told they’re no longer able to smoke? And typically, patients may have used the opportunity to go out for a smoke to get away from stressful situations. The Government’s policy is the right policy, but what more can we do to help staff and patients to adjust to this new development?
Rwy'n gefnogol iawn o'r polisi hwn i wahardd ysmygu ar dir ysbytai a'i fanteision iechyd amlwg. Ond a yw'r Prif Weinidog yn ymwybodol o rai o'r canlyniadau mewn unedau iechyd meddwl diogel, er enghraifft, lle'n aml y mae'n rhaid i staff ymdrin â lefelau uwch o orbryder, cynnwrf, ac weithiau ymddygiad ymosodol, pan ddywedir wrth gleifion na allan nhw ysmygu mwyach? Ac yn nodweddiadol, efallai fod cleifion wedi defnyddio'r cyfle i fynd allan i ysmygu i ddianc rhag sefyllfaoedd sy'n peri gofid. Polisi'r Llywodraeth yw'r polisi cywir, ond beth arall allwn ni ei wneud i helpu staff a chleifion i addasu i'r datblygiad newydd hwn?
Thanks very much, Julie, and I remember this was drawn to my attention on a visit to north Wales, where they were explaining to me the stress that many mental health patients endured, and how having a cigarette was their release, and, actually, not being able to do that close to the building meant that they had to release patients. So, I understood that that could create an unintended consequence, as you say, but I think you’re right, I think the policy is absolutely right. But, while the law prevents smoking inside, a unit's manager can put in place a designated smoking area for use by patients in the grounds of a mental health unit, and that’s a local decision that they can make. But I do think it’s important that we really keep on driving up that attempt to stop people from smoking in Wales. We’ve made huge strides in the past few years; I think we have an all-time smoking rate of 13 per cent, which is an all-time low. And what we’re doing is we’re rolling out the Help Me Quit programme in hospitals. I think that’s a real opportunity. But the other thing is that many people suffer withdrawal symptoms and sometimes that can be effectively managed with nicotine replacement therapy, so there’s an opportunity for that to be used as well in those mental health units.
Diolch yn fawr iawn, Julie, ac rwy'n cofio y tynnwyd fy sylw at hyn ar ymweliad â'r gogledd, lle'r oedden nhw'n esbonio i mi y straen a ddioddefwyd gan lawer o gleifion iechyd meddwl, a sut mai cael sigarét oedd eu rhyddhad, ac, a dweud y gwir, roedd methu â gwneud hynny yn agos at yr adeilad yn golygu bod yn rhaid iddyn nhw ryddhau cleifion. Felly, roeddwn i'n deall y gallai hynny greu canlyniad anfwriadol, fel rydych chi'n ei ddweud, ond rwy'n credu eich bod chi'n iawn, rwy'n credu bod y polisi yn gwbl gywir. Ond, er bod y gyfraith yn atal ysmygu dan do, gall rheolwr uned gyflwyno man ysmygu dynodedig i'w ddefnyddio gan gleifion ar dir uned iechyd meddwl, ac mae hwnnw'n benderfyniad lleol y gallan nhw ei wneud. Ond rwyf i yn credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n parhau i gynyddu'r ymgais honno i atal pobl rhag ysmygu yng Nghymru. Rydym ni wedi cymryd camau breision yn ystod y blynyddoedd diwethaf; rwy'n credu bod gennym ni gyfradd ysmygu drwy'r amser o 13 y cant, sef yr isaf erioed. A'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yw cyflwyno'r rhaglen Helpa fi i Stopio mewn ysbytai. Rwy'n credu bod hwnnw'n gyfle gwirionedd. Ond y peth arall yw bod llawer o bobl yn dioddef symptomau diddyfnu ac weithiau gellir rheoli hynny'n effeithiol gyda therapi disodli nicotin, felly mae cyfle i hwnnw gael ei ddefnyddio hefyd yn yr unedau iechyd meddwl hynny.
Welsh Conservatives supported the initial ban on smoking outside of hospitals, and I’m pleased that the Welsh Government has now taken enforcement of this ban seriously, as many people had continued to flout the ban since it was introduced in 2021. It’s also important, however, to promote smoking cessation tools, including NHS support to assist people to overcome their addiction. The enforcement of this ban without the requisite support to quit smoking is just punitive and unfair, and, whilst encouraging the prohibition of this habit in the vicinity of a hospital makes sense, the Welsh NHS should also provide the support to these individuals to quit. This can involve the use of vaping devices and other nicotine products, which have been stigmatised in recent years by the Welsh Government, which is counter-productive in moving Wales towards smoke-free. Keir Starmer also announced his outrageous plans for an outdoor smoking ban, with further measures in the pipeline to curb vaping indoors. Despite being widely unpopular, it is also a grotesque restriction on people’s liberties and further stigmatises smokers and users of nicotine devices. So, can the First Minister outline how the enforcement of hospital smoking bans will be complemented with smoking cessation support? I recognise you did note that in your response to Julie Morgan, but I’d be more interested to see how that will be directly implemented, and, secondly, how the Welsh Government’s smoke-free Wales plan fits with the Prime Minister’s bizarre outdoor smoking proposals. Thank you.
Fe wnaeth y Ceidwadwyr Cymreig gefnogi'r gwaharddiad cychwynnol ar ysmygu y tu allan i ysbytai, ac rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru bellach wedi cymryd gorfodi'r gwaharddiad hwn o ddifrif, gan fod llawer o bobl wedi parhau i anwybyddu'r gwaharddiad ers iddo gael ei gyflwyno yn 2021. Mae hefyd yn bwysig, fodd bynnag, hyrwyddo dulliau rhoi'r gorau i ysmygu, gan gynnwys cymorth y GIG i gynorthwyo pobl i oresgyn eu caethiwed. Mae gorfodi'r gwaharddiad hwn heb y cymorth angenrheidiol i roi'r gorau i ysmygu yn gosbol ac yn annheg, ac, er bod annog gwahardd yr arfer hwn yng nghyffiniau ysbyty yn gwneud synnwyr, dylai GIG Cymru hefyd ddarparu'r cymorth i'r unigolion hyn roi'r gorau iddi. Gall hyn gynnwys defnyddio dyfeisiau fepio a chynhyrchion nicotin eraill, sydd wedi cael eu stigmateiddio yn ystod y blynyddoedd diwethaf gan Lywodraeth Cymru, sy'n wrthgynhyrchiol o ran symud Cymru tuag at fod yn ddi-fwg. Cyhoeddodd Keir Starmer hefyd ei gynlluniau cywilyddus ar gyfer gwahardd ysmygu yn yr awyr agored, â mesurau pellach ar y gweill i atal fepio dan do. Er ei fod yn amhoblogaidd iawn, mae hefyd yn gyfyngiad gwrthun ar ryddid pobl ac yn stigmateiddio ysmygwyr a defnyddwyr dyfeisiau nicotin ymhellach. Felly, a all y Prif Weinidog amlinellu sut y bydd gorfodi gwaharddiadau ysmygu mewn ysbytai yn cael eu hategu gan gymorth rhoi'r gorau i ysmygu? Rwy'n cydnabod eich bod chi wedi nodi hynny yn eich ymateb i Julie Morgan, ond byddai gen i fwy o ddiddordeb mewn gweld sut y bydd hynny'n cael ei weithredu'n uniongyrchol, ac, yn ail, sut mae cynllun Cymru ddi-fwg Llywodraeth Cymru yn cyd-fynd â chynigion ysmygu awyr agored rhyfedd Prif Weinidog y DU. Diolch.
Thanks very much. One in 10 of all deaths in Wales are attributable to smoking, and that’s around 3,800 deaths in Wales per year and what we know is around seven in 10 smokers actually want to quit, and that’s why we have this free NHS service, Help Me Quit, and that is available to support smokers inside or outside of hospital, and, since 2017, that’s helped over 100,000 smokers, because we know that getting NHS support increases the success chances of giving up smoking by 300 per cent, compared to going it alone.
Now, just in terms of what health boards are doing in terms of enforcing that, well, they’re using some of the allocation, the £6.8 million prevention funding that is available to them, to employ officers to patrol hospital grounds and to speak to anyone found smoking and refer them to the cessation services.
Diolch yn fawr iawn. Gellir priodoli un o bob 10 o'r holl farwolaethau yng Nghymru i ysmygu, ac mae hynny tua 3,800 o farwolaethau yng Nghymru y flwyddyn a'r hyn yr ydym ni'n ei wybod yw bod tua saith o bob 10 ysmygwr eisiau rhoi'r gorau iddi mewn gwirionedd, a dyna pam mae gennym ni'r gwasanaeth GIG am ddim hwn, Helpa Fi i Stopio, ac mae hwnnw ar gael i gynorthwyo ysmygwyr y tu mewn neu'r tu allan i'r ysbyty, ac, ers 2017, mae hwnnw wedi helpu dros 100,000 o ysmygwyr, gan ein bod ni'n gwybod bod cael cymorth y GIG yn cynyddu'r siawns o roi'r gorau i ysmygu 300 y cant, o'i gymharu â cheisio ei wneud ar eich pen eich hun.
Nawr, dim ond o ran yr hyn y mae byrddau iechyd yn ei wneud o ran gorfodi hynny, wel, maen nhw'n defnyddio rhywfaint o'r dyraniad, y cyllid atal o £6.8 miliwn sydd ar gael iddyn nhw, i gyflogi swyddogion i batrolio tiroedd ysbytai ac i siarad ag unrhyw un a ganfyddir yn ysmygu a'u cyfeirio at y gwasanaethau rhoi'r gorau iddi.
There's a significant problem with smoking in the grounds of the Wrexham Maelor Hospital. For instance, if you go towards the main entrance, you’re often met with huge piles of cigarette stubs. Following representations from several constituents, I met with the health board, who, while employing a smoke-free environment officer, told me the legal responsibility for enforcement sits with the local authority, so they’re unable to take enforcement action. On the other side, Wrexham County Borough Council tell me that it’s the health board who have responsibility under the legislation to prevent smoking within its grounds. So, could the First Minister please clarify who is responsible for the enforcement of this much-needed public health legislation?
Mae problem sylweddol gydag ysmygu ar dir Ysbyty Maelor Wrecsam. Er enghraifft, os ewch chi tuag at y brif fynedfa, byddwch yn aml yn canfod pentyrrau enfawr o fonion sigaréts. Yn dilyn sylwadau gan sawl etholwr, cefais gyfarfod â'r bwrdd iechyd, a ddywedodd wrthyf i, er eu bod yn cyflogi swyddog amgylchedd di-fwg, mai'r awdurdod lleol sydd â'r cyfrifoldeb cyfreithiol am orfodi, felly nid ydyn nhw'n gallu cymryd camau gorfodi. Ar y llaw arall, mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam yn dweud wrthyf i mai'r bwrdd iechyd sydd â chyfrifoldeb o dan y ddeddfwriaeth i atal ysmygu ar ei dir. Felly, a allai'r Prif Weinidog egluro, os gwelwch yn dda, pwy sy'n gyfrifol am orfodi'r ddeddfwriaeth iechyd cyhoeddus hon y mae mawr ei hangen?
Well, thanks very much. When the legislation was introduced, we published detailed guidance, we provided training, we ran awareness campaigns, which included tv and radio ads, to ensure that people knew about the new rules. We know, also, that lots of hospitals have taken that innovative, local measure to communicate the requirements to hospital users. So, some of them are doing it in an innovative way, for example, using audio speakers to play a recorded message at the entrance to the hospital. As I say, some of them have enforcement patrols, and so it is a question, of course, for the health boards to make sure that they are enforcing the action outside of their hospitals, but I think persuasion is always better than landing people with a fine, if you can do that. We are talking, generally, outside hospitals, of people who are generally in a vulnerable position, so I think whilst, on the one hand, we need to be supportive of them, they also need to understand that there are rules that they need to comply with.
Wel, diolch yn fawr iawn. Pan gyflwynwyd y ddeddfwriaeth, fe wnaethom ni gyhoeddi canllawiau manwl, fe wnaethom ni ddarparu hyfforddiant, fe wnaethom ni gynnal ymgyrchoedd ymwybyddiaeth, a oedd yn cynnwys hysbysebion teledu a radio, i sicrhau bod pobl yn gwybod am y rheolau newydd. Rydym ni'n gwybod hefyd bod llawer o ysbytai wedi cymryd y mesur lleol arloesol hwnnw i gyfleu'r gofynion i ddefnyddwyr ysbytai. Felly, mae rhai ohonyn nhw'n ei wneud mewn ffordd arloesol, er enghraifft, defnyddio seinyddion i chwarae neges wedi'i recordio wrth fynedfa'r ysbyty. Fel y dywedais i, mae gan rai ohonyn nhw batrolau gorfodi, ac felly mae'n gwestiwn, wrth gwrs, i'r byrddau iechyd wneud yn siŵr eu bod nhw'n gorfodi'r camau y tu allan i'w hysbytai, ond rwy'n credu bod perswadio bob amser yn well na dirwyo pobl, os gallwch chi wneud hynny. Rydym ni'n sôn, yn gyffredinol, y tu allan i ysbytai, am bobl sydd mewn sefyllfa agored i niwed yn gyffredinol, felly rwy'n credu er, ar y naill law, bod angen i ni fod yn gefnogol ohonyn nhw, mae angen iddyn nhw ddeall hefyd bod rheolau y mae angen iddyn nhw gydymffurfio â nhw.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am amseroedd aros ar gyfer rhyddhau cleifion y mae eu cyflyrau wedi’u hoptimeiddio’n feddygol o ysbytai yn rhanbarth Canol De Cymru? OQ61616
4. Will the First Minister make a statement on waiting times for the discharge of medically optimised patients from hospitals in the South Wales Central region? OQ61616
Mae byrddau iechyd, awdurdodau lleol a phartneriaid cyflawni yn cydweithio i flaenoriaethu ac ymateb i'r galw cynyddol am wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Drwy fwy o gyllid gan y Llywodraeth, mae gwasanaethau ychwanegol i wella llwybrau gofal wedi cael eu datblygu. Mae’r gwaith yma’n parhau i fod yn flaenoriaeth.
Health boards, local authorities and delivery partners are working together to prioritise and respond to increasing demand for health and social care services. Through enhanced funding from Government, additional services to tackle pathways of care have been developed. This work continues to be a priority.
Diolch. Fel rydych chi’n ei ddweud, mae’r galw’n cynyddu, gyda’r ffigurau diweddaraf o Awst 2024 yn dangos bod nifer yr oedolion yn aros mwy na 48 awr yn 363 yn Nghwm Taf Morgannwg a 174 ym mwrdd iechyd Caerdydd a’r Fro. Yn amlwg, beth dydy’r data ddim yn ei ddangos ydy pa mor hir mae'r cleifion hynny wedi bod yn aros yn yr ysbyty na chwaith faint ohonynt sydd yn gwaethygu drwy ddal salwch neu haint oherwydd eu bod yn yr ysbyty yn hirach na bod angen. Mae’n anodd deall felly pam mae cyngor Rhondda Cynon Taf yn ymgynghori ar y funud ynglŷn â chau dau gartref gofal. Yn ôl ffigurau y cyngor, dim ond 156 o’r 237 gwely sydd yn cael eu defnyddio ar y funud ar draws cartrefi gofal y cyngor. Ond dywed staff, fodd bynnag, mai’r rheswm eu bod yn wag ydy oherwydd nad oes yna ddigon o staff er mwyn cymryd mwy o bobl, nid oherwydd does yna ddim galw am lefydd. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda chynghorau yn fy rhanbarth i i sicrhau bod digon o staff ar gael i ddiwallu’r anghenion gofal fel nad oes gwelyau mewn cartrefi gofal yn aros yn wag, na chwaith pobl yn aros yn ddiangen ac yn hirach yn yr ysbyty?
Thank you. As you said, demand is increasing, with the latest figures from August 2024 showing that the number of adults waiting more than 48 hours is 363 in Cwm Taf Morgannwg and 174 in Cardiff and Vale health board. Clearly, what the data do not show is how long patients have been staying in the hospital nor how many of them deteriorate after catching another illness or infection because they're in the hospital longer than necessary. It is difficult, therefore, to understand why RCT council is consulting presently on the closure of two care homes. According to the council's figures, only 156 of the 237 beds are currently being used across the council's care homes. Staff say, however, that the reason that they are empty is because there are not enough staff to take on more people, not because there is no demand for places. So, how is the Welsh Government working with councils in my region to ensure that there are enough staff members available to meet care needs so that there are no beds in care homes remaining empty, or people staying longer than is necessary in hospital?
Diolch yn fawr. You’ll be aware that delayed transfers of care is one of the biggest issues that are confronting the NHS, and, very often, it is a shared responsibility between the health boards and the local authorities, and that’s why the care action committee was established about two or three years ago. I’m pleased to say that that met yesterday. What that committee is doing is really trying to focus in on what are the problems. We have very, very detailed data now on why people are in hospital, whose responsibility is it, and all of that is helping to ensure that at least people know that they shouldn’t be blaming each other: that patient is there because it’s your responsibility.
Now, what’s interesting about that is that some health boards are doing better than others in terms of being able to move people on. So, if you look at South Wales Central, for example, Cardiff has been making really good progress in terms of reducing the delays, but Cwm Taf Morgannwg has not been so great recently on some of the other ones. But we know that, previously, Cwm Taf have been really successful in terms of bringing those numbers down. So, what is it that’s changed during that time? And I think it’s that kind of really getting into the detail that is important.
The key thing to do is actually to try and get people home, to look after people in their homes; that's generally what we need to do, and that's why, actually, things like reablement services are really critical. So, that halfway house producing and making sure that there is that support as they are optimised, they're ready to be—. They're clinically optimised, but they're not quite ready to go home, and that's why it is useful to have some of those intermediate places. But they're not cheap. They don't come cheap; they're very, very expensive and part of the issue, of course, is that you need staff to ensure that they are monitored carefully and professionally. But we have a very clear programme, which is, 'Let's get the support into the community. Let's get into the prevention space. Let's stop people from going into hospital in the first place.' And that's why those kinds of reablement packages, which have increased in the past year, are so important.
Diolch yn fawr. Byddwch yn ymwybodol bod oedi wrth drosglwyddo gofal yn un o'r problemau mwyaf sy'n wynebu'r GIG, ac, yn aml iawn, mae'n gyfrifoldeb a rennir rhwng y byrddau iechyd a'r awdurdodau lleol, a dyna pam y sefydlwyd y pwyllgor gweithredu ar ofal tua dwy neu dair blynedd yn ôl. Rwy'n falch o ddweud bod hwnnw wedi cyfarfod ddoe. Yr hyn y mae'r pwyllgor hwnnw yn ei wneud yw ceisio canolbwyntio mewn gwirionedd ar beth yw'r problemau. Mae gennym ni ddata manwl iawn, iawn nawr ar pam mae pobl yn yr ysbyty, pwy sy'n gyfrifol amdano, ac mae hynny i gyd yn helpu i sicrhau bod pobl o leiaf yn gwybod na ddylen nhw fod yn beio ei gilydd: mae'r claf hwnnw yno oherwydd mai eich cyfrifoldeb chi ydyw.
Nawr, yr hyn sy'n ddiddorol am hynny yw bod rhai byrddau iechyd yn gwneud yn well nag eraill o ran gallu symud pobl ymlaen. Felly, os edrychwch chi ar Ganol De Cymru, er enghraifft, mae Caerdydd wedi bod yn gwneud cynnydd da iawn o ran lleihau'r oediadau, ond nid yw Cwm Taf Morgannwg wedi bod cystal yn ddiweddar ar rai o'r rhai eraill. Ond rydym ni'n gwybod bod Cwm Taf, yn flaenorol, wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran gostwng y niferoedd hynny. Felly, beth sydd wedi newid yn ystod y cyfnod hwnnw? Ac rwy'n credu mai'r math hwnnw o edrych yn ofalus ar y manylion sy'n bwysig.
Y peth allweddol i'w wneud mewn gwirionedd yw ceisio cael pobl adref, i ofalu am bobl yn eu cartrefi; dyna'r hyn y mae angen i ni ei wneud yn gyffredinol, a dyna pam, a dweud y gwir, mae pethau fel gwasanaethau ailalluogi yn wirioneddol hanfodol. Felly, y llety hanner ffordd hwnnw yn cynhyrchu ac yn gwneud yn siŵr bod y cymorth hwnnw ar gael wrth iddyn nhw gael eu hoptimeiddio, maen nhw'n barod i gael—. Maen nhw wedi'u hoptimeiddio'n glinigol, ond dydyn nhw ddim yn gwbl barod i fynd adref, a dyna pam mae'n ddefnyddiol cael rhai o'r lleoedd dros dro hynny. Ond dydyn nhw ddim yn rhad. Dydyn nhw ddim yn rhad; maen nhw'n ddrud iawn, iawn a rhan o'r broblem, wrth gwrs, yw bod angen staff arnoch chi i sicrhau eu bod nhw'n cael eu monitro yn ofalus ac yn broffesiynol. Ond mae gennym ni raglen eglur iawn, sef, 'Gadewch i ni gael y cymorth i mewn i'r gymuned. Gadewch i ni fynd i'r maes atal. Gadewch i ni atal pobl rhag mynd i'r ysbyty yn y lle cyntaf.' A dyna pam mae'r mathau hynny o becynnau ailalluogi, sydd wedi cynyddu yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mor bwysig.
First Minister, according to the pathway of care delays data, the top-two reasons for medically optimised patients remaining in hospital beds across Wales and the South Wales Central region are, as you've alluded to, waiting times for social care assessment, which make up around 42 per cent of cases, and waiting times for transfer into care facilities, which make up around 22 per cent of cases. This data clearly shows that the two major areas that are struggling with patient numbers are ultimately out of the control of hospitals.
First Minister, you will be well aware that this is not a recent issue and these numbers have been consistent for some time. And given the pressures on recruitment and staff retention in the social care sector, it is fair to say that we can anticipate that this will be an issue for some time to come, and will likely only get worse. The Welsh Government has, for more than 20 years, been saying warm words about how these two areas must improve, but the problems are not only still with us, but are getting worse. And so, with this in mind, First Minister, what strategy does the Welsh Government finally intend to implement to solve this situation? Thank you.
Prif Weinidog, yn ôl y data llwybr oedi gofal, y ddau reswm pennaf am y ffaith fod cleifion sydd wedi'u hoptimeiddio'n feddygol yn aros mewn gwelyau ysbyty ledled Cymru a rhanbarth Canol De Cymru yw, fel rydych chi wedi cyfeirio ato, amseroedd aros am asesiad gofal cymdeithasol, sydd oddeutu 42 y cant o achosion, ac amseroedd aros i drosglwyddo i gyfleusterau gofal, sydd oddeutu 22 y cant o achosion. Mae'r data hyn yn dangos yn eglur bod y ddau brif faes sy'n cael trafferth gyda niferoedd cleifion allan o reolaeth ysbytai yn y pen draw.
Prif Weinidog, byddwch yn gwbl ymwybodol nad yw hon yn broblem ddiweddar ac mae'r niferoedd hyn wedi bod yn gyson ers cryn amser. Ac o ystyried y pwysau ar recriwtio a chadw staff yn y sector gofal cymdeithasol, mae'n deg dweud y gallwn ni ragweld y bydd hon yn broblem am gryn amser i ddod, ac mae'n debygol y bydd ond yn gwaethygu. Ers dros 20 mlynedd, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhannu geiriau gwresog am sut y mae'n rhaid i'r ddau faes hyn wella, ond nid yn unig y mae'r problemau yn dal gyda ni, ond maen nhw'n gwaethygu. Ac felly, gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, pa strategaeth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei chyflwyno o'r diwedd i ddatrys y sefyllfa hon? Diolch.
Well, the fact is that we've actually provided £144 million annually to make sure that health boards and local government work together to try and crack this very difficult nut. And it is difficult; it's something that health boards across the United Kingdom are struggling with. But I do think that this data that you alluded to is important. If you look at the reasons, social care and joint delays—that is where it's a responsibility that's shared between local authorities and the health boards—account for around 40 per cent. So, social care, 40 per cent; joint delays, 40 per cent; and health-related delays are the remaining 19 per cent. So, it's really important that everybody understands that they have a role to play here, and we shouldn't be passing the buck to one another. To concentrate on the bits where they can make the difference, that's what we keep on asking and that's why the care action committee is so important, just to make sure that we show a mirror up to them to demonstrate what's happening, and where, actually, good practice is happening and who can learn from those people who are doing well.
Wel, y ffaith yw ein bod ni mewn gwirionedd wedi darparu £144 miliwn bob blwyddyn i wneud yn siŵr bod byrddau iechyd a llywodraeth leol yn cydweithio i geisio datrys y sefyllfa anodd iawn hon. Ac mae yn anodd; mae'n rhywbeth y mae byrddau iechyd ar draws y Deyrnas Unedig yn cael trafferth ag ef. Ond rwy'n credu bod y data hyn y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw yn bwysig. Os edrychwch chi ar y rhesymau, gofal cymdeithasol ac oedi ar y cyd—dyna lle mae'n gyfrifoldeb sy'n cael ei rannu rhwng awdurdodau lleol a'r byrddau iechyd—yw tua 40 y cant. Felly, gofal cymdeithasol, 40 y cant; oedi ar y cyd, 40 y cant; ac oedi cysylltiedig ag iechyd yw'r 19 y cant sy'n weddill. Felly, mae'n bwysig iawn bod pawb yn deall bod ganddyn nhw ran i'w chwarae yma, ac na ddylem ni fod yn bwrw'r cyfrifoldeb ar ein gilydd. Canolbwyntio ar y darnau lle gallan nhw wneud gwahaniaeth, dyna'r hyn yr ydym ni'n parhau i'w ofyn a dyna pam mae'r pwyllgor gweithredu ar ofal mor bwysig, dim ond i wneud yn siŵr ein bod ni'n dangos drych iddyn nhw i ddangos yr hyn sy'n digwydd, a lle, mewn gwirionedd, mae arfer da yn digwydd a phwy all ddysgu gan y bobl hynny sy'n gwneud yn dda.
5. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella'r rhwydwaith priffyrdd presennol? OQ61626
5. What plans does the Welsh Government have to improve the existing highway network? OQ61626
Our current list of strategic network improvements is contained in the national transport delivery plan. We will continue to monitor sections of the network that experience congestion and are in need of repair, and to identify solutions aligning with the Wales transport strategy, where required.
Mae ein rhestr bresennol o welliannau strategol i'r rhwydwaith wedi'i chynnwys yn y cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth. Byddwn yn parhau i fonitro rhannau o'r rhwydwaith lle ceir tagfeydd ac y mae angen eu trwsio, ac i nodi atebion sy'n cyd-fynd â strategaeth drafnidiaeth Cymru, lle bo angen.
Diolch. I remember when the First Minister visited Connah's Quay, potholes were raised the most by residents. Whether you're using four wheels or two, or walking, everyone benefits from well-maintained roads and pavements. Highways across the UK have been hit by Westminster funding cuts and monsoon-like rainfall washing away surfaces and causing damage. I'm grateful that you have pledged that fixing our roads will be a priority. Would the First Minister assure us that councils will be enabled and empowered to fix our roads, and that any potential consequential funding from the UK Government for road maintenance budgets is ring-fenced for highway maintenance here in Wales?
Diolch. Rwy'n cofio pan ymwelodd y Prif Weinidog â Chei Connah, tyllau yn y ffordd a godwyd fwyaf gan y trigolion. Pa un a ydych chi'n defnyddio pedair olwyn neu ddwy, neu'n cerdded, mae pawb yn elwa o ffyrdd a phalmentydd sydd wedi'u cynnal a'u cadw yn dda. Mae priffyrdd ledled y DU wedi cael eu taro gan doriadau cyllid San Steffan a glaw tebyg i fonsŵn yn golchi arwynebau i ffwrdd ac yn achosi difrod. Rwy'n ddiolchgar eich bod chi wedi addo y bydd trwsio ein ffyrdd yn flaenoriaeth. A wnaiff y Prif Weinidog ein sicrhau y bydd cynghorau yn cael eu galluogi a'u grymuso i drwsio ein ffyrdd, a bod unrhyw gyllid canlyniadol posibl gan Lywodraeth y DU ar gyfer cyllidebau cynnal ffyrdd yn cael ei glustnodi ar gyfer cynnal a chadw priffyrdd yma yng Nghymru?
Thanks very much. Well, whatever they decide to do in England, it's important that we decide ourselves on how we spend that money and to determine what it is we think are the priorities for the people. But you're right in saying that, actually, this was an issue that came up a lot in the listening exercise, particularly in Connah's Quay. I know that the Secretary who's responsible for transport is looking at future budgets for local authorities in relation to active travel, road maintenance—the entire package in terms of how it may be possible to devolve the decision-making process and the money, so that local authorities can decide how best to spend the money in their local areas, because they know best. It may be that the issue in Connah's Quay is potholes, but maybe there's not such a big problem in a different area, so I think giving that flexibility makes sense, but that's something I know he's looking at.
But I do think that anybody who drives a car recognises that, actually, potholes cost you money. It is important to recognise that and that cyclists also can suffer very grave injuries as a result of that. I was just reading last night that the cost of repair to a vehicle as a result of potholes, on average, is about £120; I'm surprised it's not more, to be honest. But it is important to recognise that there is a cost to those road users if we don't fix our roads.
Diolch yn fawr iawn. Wel, beth bynnag y maen nhw'n penderfynu ei wneud yn Lloegr, mae'n bwysig ein bod ni'n penderfynu ein hunain sut rydym ni'n gwario'r arian hwnnw ac yn penderfynu beth yw'r blaenoriaethau i'r bobl yn ein barn ni. Ond rydych chi'n iawn wrth ddweud, mewn gwirionedd, bod hwn yn fater a godwyd llawer yn yr ymarfer gwrando, yn enwedig yng Nghei Connah. Rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd sy'n gyfrifol am drafnidiaeth yn edrych ar gyllidebau awdurdodau lleol yn y dyfodol o ran teithio llesol, cynnal a chadw ffyrdd—y pecyn cyfan o ran sut y gallai fod yn bosibl datganoli'r broses o wneud penderfyniadau a'r arian, fel y gall awdurdodau lleol benderfynu ar y ffordd orau o wario'r arian yn eu hardaloedd lleol, oherwydd nhw sy'n gwybod orau. Efallai mai'r broblem yng Nghei Connah yw tyllau yn y ffordd, ond efallai nad oes problem mor fawr mewn ardal wahanol, felly rwy'n credu bod rhoi'r hyblygrwydd hwnnw yn gwneud synnwyr, ond mae hynny'n rhywbeth rwy'n gwybod ei fod yn edrych arno.
Ond rwyf i'n credu bod unrhyw un sy'n gyrru car yn cydnabod, mewn gwirionedd, bod tyllau yn y ffordd yn costio arian i chi. Mae'n bwysig cydnabod hynny ac y gall beicwyr hefyd ddioddef anafiadau difrifol iawn o ganlyniad i hynny. Roeddwn i'n darllen dim ond neithiwr mai tua £120, ar gyfartaledd, yw'r gost o drwsio cerbyd o ganlyniad i dyllau yn y ffordd; mae'n syndod nad yw'n fwy, a bod yn onest. Ond mae'n bwysig cydnabod bod cost i'r defnyddwyr ffyrdd hynny os nad ydym yn trwsio ein ffyrdd.
After nine years and numerous times raising the matter here, you still haven't made any progress in improving the very dangerous and cumbersome roundabouts on the A55. Just last month, I brought this issue to the attention of the Cabinet Secretary for transport, and I was shocked to learn that the work on the roundabouts along the A55 at Penmaenmawr and Llanfairfechan has been set back to stage 0. Back in June, we had a horrific accident where a driver with a caravan went straight over the roundabout and it caused a 24-hour road closure.
Up until two years ago, around £9 million had been spent on research into this, proving that these roundabouts needed removing. Of course, this affects both Aberconwy and Ynys Môn, with many road freight hauliers going to and from Holyhead port. The people of north Wales, and our motorists, are desperate for these much-needed improvements, so will you, as First Minister, commit to providing the resources to once and for all dispense with these roundabouts to improve road safety along this stretch? Diolch.
Ar ôl naw mlynedd a chodi'r mater yma sawl gwaith, dydych chi ddim wedi gwneud unrhyw gynnydd o hyd o ran gwella'r cylchfannau peryglus a lletchwith iawn ar yr A55. Dim ond fis diwethaf, tynnais sylw Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth at y mater hwn, a chefais fy synnu o glywed bod y gwaith ar y cylchfannau ar hyd yr A55 ym Mhenmaenmawr a Llanfairfechan wedi cael ei osod yn ôl i gam 0. Yn ôl ym mis Mehefin, fe gawsom ni ddamwain erchyll lle'r aeth gyrrwr â charafán yn syth dros y gylchfan ac achosodd hynny gau'r ffordd am 24 awr.
Tan dwy flynedd yn ôl, roedd tua £9 miliwn wedi cael ei wario ar ymchwil i hyn, gan brofi bod angen cael gwared ar y cylchfannau hyn. Wrth gwrs, mae hyn yn effeithio ar Aberconwy ac Ynys Môn, gyda llawer o gludwyr nwyddau ar y ffyrdd yn mynd i borthladd Caergybi ac oddi yno. Mae pobl y gogledd, a'n modurwyr, yn ysu am y gwelliannau hyn y mae mawr eu hangen, felly a wnewch chi, fel Prif Weinidog, ymrwymo i ddarparu'r adnoddau i gael gwared ar y cylchfannau hyn unwaith ac am byth i wella diogelwch ar y ffyrdd ar hyd y darn hwn? Diolch.
Thanks very much. I know that the Cabinet Secretary for transport is aware of that particular situation, but what I can tell you is that specific projects in north Wales have already received over £20 million. In Denbighshire, there have been plans to replace Llanerch bridge; in Flintshire, the council has agreed—[Interruption.] Do you want me to finish? In Flintshire, the council has agreed to enhance resilience on the A548; in Gwynedd—[Interruption.]
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth yn ymwybodol o'r sefyllfa benodol honno, ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod prosiectau penodol yn y gogledd eisoes wedi derbyn dros £20 miliwn. Yn sir Ddinbych, bu cynlluniau i ddisodli pont Llanerch; yn sir y Fflint, mae'r cyngor wedi cytuno—[Torri ar draws.] Ydych chi eisiau i mi orffen? Yn sir y Fflint, mae'r cyngor wedi cytuno i wella gwytnwch ar yr A548; yng Ngwynedd—[Torri ar draws.]
Will you allow the First Minister to answer the question?
A wnewch chi ganiatáu i'r Prif Weinidog ateb y cwestiwn?
Answer the question, yes, please.
Atebwch y cwestiwn, ie, os gwelwch yn dda.
I have given you an answer, and I've told you that the Cabinet Secretary is aware of the situation and he's going to look into it. Now, I'm going on to tell you about the incredible investment that we've already made in north Wales: £20 million. It's not all about that one road; there are lots of other roads that people care about in north Wales as well.
Rwyf i wedi rhoi ateb i chi, ac rwyf i wedi dweud wrthych chi fod yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol o'r sefyllfa a'i fod yn mynd i ymchwilio iddo. Nawr, rwy'n mynd ymlaen i ddweud wrthych chi am y buddsoddiad anhygoel yr ydym ni eisoes wedi ei wneud yn y gogledd: £20 miliwn. Nid yw'r cwbl am yr un ffordd honno; ceir llawer o ffyrdd eraill y mae pobl yn poeni amdanyn nhw yn y gogledd hefyd.
Ar hyd yr un trywydd, rydw i wedi codi'r mater sawl gwaith yma o ddiogelwch yr A494 o Ddolgellau i Gorwen a'r A470 yn Llanelltyd hefyd. Rydyn ni wedi cael addewidion sawl gwaith yn flaenorol y bydd yna asesu yn digwydd ar y ffyrdd yma er mwyn gweld beth fedrith gael ei wneud er mwyn gwella diogelwch ar y ffyrdd, ond hyd yma rydyn ni'n dal i aros a does yna ddim gwaith asesu wedi digwydd. O ganlyniad, mae pobl yn parhau i ddioddef anafiadau ac mae pobl yn ofni teithio ar y ffyrdd yna yn achlysurol. Felly, beth mae'ch Llywodraeth chi am ei wneud er mwyn diogelu'r A494 a'r A470 ger Dolgellau?
On the same lines, I've raised the issue many times here in terms of the safety of the A494 from Dolgellau to Corwen and the A470 in Llanelltyd too. We've had pledges a number of times previously that there would be an assessment of these roads to see what can be done in order to improve safety, but to date we're still waiting and no assessment work has taken place. As result, people continue to suffer injuries and people fear travelling on those roads occasionally. So, what is your Government going to do in order to make the A494 and the A470 near Dolgellau safe?
Diolch yn fawr. Dwi'n gwybod bod y Gweinidog sydd â'r cyfrifoldeb yn ymwybodol o'r sefyllfa. Mae'n rhaid inni wneud blaenoriaethau; mae rhai o'r blaenoriaethau, dwi'n gwybod, yn bwysig i chi yn eich etholaeth hefyd. Felly, mae'n rhaid inni benderfynu beth rŷn ni'n mynd i'w flaenoriaethu. Dwi'n gwybod, er enghraifft, fod y gwaith yn Llanbedr yn rhywbeth sydd o bwys i chi ac i bobl sy'n byw yn ardal. Nawr, mae'n rhaid inni wneud penderfyniad: ydy'r arian yn mynd i hwnnw neu i rywbeth arall? Dyna sy'n bwysig.
Dwi'n meddwl ei bod hi'n gwneud synnwyr ein bod ni'n gweithio gyda'r comisiwn—y North Wales Transport Commission. Maen nhw wedi gwneud rhaglen mewn i beth sy'n digwydd yn yr ardal, y blaenoriaethau maen nhw wedi'u rhagweld, a bydd hwnna wedyn yn helpu i benderfynu ble ddylai'r flaenoriaeth fod. Ond dwi'n meddwl ei bod hi'n gwneud synnwyr bod llywodraeth leol yn y gogledd yn cydweithredu i wneud yn siŵr bod y pwyslais a'r ffocws yn mynd ar yr hewlydd sydd fwyaf o bwys i'r bobl yn y gogledd.
Thank you very much. I know that the Minister with responsibility is aware of the situation. We do have to prioritise, and some of the priorities, I know, are important to you in your constituency too. So, we do have to decide what we will prioritise. I know, for example, that the work in Llanbedr is something that's important to you and to people living in that area. Now, we have to make a decision: is the funding going to be invested there or elsewhere? That's what's important.
I think it makes sense that we work with the North Wales Transport Commission. They have drawn up a programme on what's happening in the area, setting out the priorities as they see them, and then that will assist in deciding where priorities should lie. But I do think it makes sense that local authorities in north Wales do work together in order to ensure that the emphasis and focus are on those roads that are most important to the people in north Wales.
6. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Chyngor Dinas Casnewydd i hyrwyddo diwylliant a threftadaeth y ddinas? OQ61629
6. How is the Welsh Government working with Newport City Council to promote the city's culture and heritage? OQ61629
The Welsh Government continues to work closely with Newport City Council to promote the city's culture and heritage. For example, Newport Museum and Art Gallery is one of the nine partner galleries in Celf, the National Contemporary Art Gallery for Wales.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gyda Chyngor Dinas Casnewydd i hyrwyddo diwylliant a threftadaeth y ddinas. Er enghraifft, mae Amgueddfa ac Oriel Gelf Casnewydd yn un o'r naw oriel bartner yn Celf, yr Oriel Celf Gyfoes Genedlaethol i Gymru.
First Minister, Newport has a rich cultural history, as well as currently being home to one of the fastest growing creative industries in Wales. With a multitude of diverse cultures, traditions and communities, a thriving nightlife scene, including the newly opened Corn Exchange music venue, and vibrant community-based arts and theatre, Newport has much to offer culturally to residents and, indeed, the wider world. Just last week, we saw the unveiling of the long-campaigned-for statue to commemorate the life and work of local businesswoman and suffragette Margaret Haig Thomas, Lady Rhondda, who took direct action, went to prison and went on hunger strike to promote the cause of votes for women. And this weekend, in the culturally diverse Maindee area, we saw the Full Colour Maindee festival, celebrating street art and street performance. Newport City Council is developing a new cultural strategy with relevant stakeholders, and this, I hope, will give a further boost to this vibrant scene in Newport. So, First Minister, how will Welsh Government continue to work with Newport City Council to promote this rich and diverse culture and heritage?
Prif Weinidog, mae gan Gasnewydd hanes diwylliannol cyfoethog, ac mae hefyd yn gartref i un o'r diwydiannau creadigol sy'n tyfu gyflymaf yng Nghymru ar hyn o bryd. Gyda llu o ddiwylliannau, traddodiadau a chymunedau amrywiol, man bywyd nos sy'n ffynnu, gan gynnwys lleoliad cerddoriaeth y Corn Exchange sydd newydd agor, a chelfyddydau a theatr bywiog yn y gymuned, mae gan Gasnewydd lawer i'w gynnig yn ddiwylliannol i drigolion ac, yn wir, i'r byd ehangach. Dim ond yr wythnos diwethaf, gwelsom ddadorchuddio'r cerflun yr ymgyrchwyd amdano ers amser maith i goffáu bywyd a gwaith y fenyw fusnes leol a'r swffragét Margaret Haig Thomas, Arglwyddes Rhondda, a weithreddodd yn uniongyrchol, a aeth i'r carchar ac a wnaeth fygwth newynu i hybu achos cael y bleidlais i fenywod. A'r penwythnos hwn, yn ardal ddiwylliannol amrywiol Maendy, gwelsom ŵyl Maendy Lliw Llawn, yn dathlu celf stryd a pherfformio stryd. Mae Cyngor Dinas Casnewydd yn datblygu strategaeth ddiwylliannol newydd gyda rhanddeiliaid perthnasol, ac rwy'n gobeithio y bydd hyn yn rhoi hwb pellach i'r sefyllfa fywiog hon yng Nghasnewydd. Felly, Prif Weinidog, sut fydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda Chyngor Dinas Casnewydd i hyrwyddo'r diwylliant a threftadaeth cyfoethog ac amrywiol hyn?
Thanks very much, John. Can I just say how delighted I was to hear about the unveiling of the statue honouring Lady Rhondda, which took part in Newport last week? Can I thank all the women who have championed that cause and made sure that the statues to the forgotten women of Wales are now up? It's important that we continue in that vein to celebrate the amazing contribution that women have made to our nation. I hope that the statue will allow more people to learn about Lady Rhondda and her legacy. She fought very hard to allow women to get into the Lords. She didn't manage it herself, but I'm delighted she was able to pave the way for people like me. [Laughter.] So, diolch yn fawr, Lady Rhondda. And we have another lady in the gallery, so, diolch yn fawr iawn.
Can I just say, just in terms of support, it is, I think, critical that we support the arts in Wales? I was very pleased to see that additional funding that went in over the summer to the Arts Council of Wales. I also know that Creative Wales have supported several Newport-based venues through its funding over the past few years, and numerous artists from Newport have been promoted via Creative Wales's monthly Spotify playlist. So, I think it's really important that people listen to that and get fired up by the music from Newport. There's lots to celebrate.
Diolch yn fawr iawn, John. A gaf i ddweud pa mor falch oeddwn i o glywed am ddadorchuddio'r cerflun yn anrhydeddu'r Arglwyddes Rhondda, a gynhaliwyd yng Nghasnewydd yr wythnos diwethaf? A gaf i ddiolch i'r holl fenywod sydd wedi hyrwyddo'r achos hwnnw ac wedi gwneud yn siŵr bod y cerfluniau i fenywod angof Cymru wedi cael eu codi bellach? Mae'n bwysig ein bod ni'n parhau yn y modd hwnnw i ddathlu'r cyfraniad anhygoel y mae menywod wedi ei wneud at ein cenedl. Rwy'n gobeithio y bydd y cerflun yn caniatáu i fwy o bobl ddysgu am yr Arglwyddes Rhondda a'i hetifeddiaeth. Ymladdodd yn galed iawn i ganiatáu i fenywod fynd i Dŷ'r Arglwyddi. Ni lwyddodd ei hun, ond rwyf i wrth fy modd o ddweud ei bod hi wedi gallu paratoi'r ffordd i bobl fel fi. [Chwerthin.] Felly, diolch yn fawr, Arglwyddes Rhondda. Ac mae gennym ni arglwyddes arall yn yr oriel, felly, diolch yn fawr iawn.
A gaf i ddweud, dim ond o ran cefnogaeth, ei bod hi, rwy'n credu yn hanfodol ein bod ni'n cefnogi'r celfyddydau yng Nghymru? Roeddwn i'n falch iawn o weld y cyllid ychwanegol hwnnw a roddwyd dros yr haf i Gyngor Celfyddydau Cymru. Gwn hefyd fod Cymru Greadigol wedi cefnogi sawl lleoliad yng Nghasnewydd drwy ei chyllid dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae nifer o artistiaid o Gasnewydd wedi cael eu hyrwyddo drwy restr chwarae Spotify fisol Cymru Greadigol. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod pobl yn gwrando ar honno ac yn cael eu cyffroi gan y gerddoriaeth o Gasnewydd. Mae llawer i'w ddathlu.
First Minister, having been born and raised in Newport, I will always sing songs of praise for the city, including our fantastic culture and heritage. In fact, my office often roll their eyes and have to stop me from referring to it as the New York of Wales. However, recently, a social experiment conducted by two TikTokers from Swansea revealed that Newport was seen as the most dangerous place to live in Wales, after they asked their followers to vote on the topic. First Minister, I'm sure you'll agree with me that it is concerning that this is seemingly the image many social media—
Prif Weinidog, ar ôl cael fy ngeni a'm magu yng Nghasnewydd, byddaf bob amser yn canu caneuon o glod i'r ddinas, gan gynnwys ein diwylliant a'n treftadaeth ardderchog. Yn wir, mae fy swyddfa yn aml yn rholio eu llygaid ac yn gorfod fy atal rhag cyfeirio ati fel Efrog Newydd Cymru. Fodd bynnag, yn ddiweddar, datgelodd arbrawf cymdeithasol a gynhaliwyd gan ddau o gynhyrchwyr TikTok o Abertawe yr ystyriwyd mai Casnewydd yw'r lle mwyaf peryglus i fyw yng Nghymru, ar ôl iddyn nhw ofyn i'w dilynwyr bleidleisio ar y pwnc. Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi ei bod yn peri pryder ei bod hi'n ymddangos mai dyma'r ddelwedd sydd gan lawer o ddefnyddwyr cyfryngau cymdeithasol—
I think we're struggling to hear you, Natasha Asghar. If the Members surrounding you could be a bit quieter, that would help.
Rwy'n credu ein bod ni'n cael trafferth yn eich clywed chi, Natasha Asghar. Pe gallai'r Aelodau o'ch cwmpas fod ychydig yn dawelach, byddai hynny'n helpu.
I'll go again, that's fine. First Minister, I'm sure you'll agree with me that it is concerning that this is seemingly the image many social media users have, indeed, of Newport. But I do believe that these kinds of exercises are important and bring public opinion to light, whether that's from tourists visiting Newport or, indeed, residents from across Wales. So, First Minister, in light of these findings, perhaps it may seem like a repetitive question to what my colleague John Griffiths just said, but what are you going to do, or what could you do, to further support and highlight Newport's culture and heritage as one of the elements of what the city has to offer, so that people can wholly appreciate it for the amazing place that it is, and try to revive its negative image? Thank you.
Fe wnaf roi cynnig arall arni, mae hynny'n iawn. Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi ei bod yn peri pryder ei bod hi'n ymddangos mai dyma'r ddelwedd sydd gan lawer o ddefnyddwyr cyfryngau cymdeithasol, yn wir, o Gasnewydd. Ond rwy'n credu bod y mathau hyn o ymarferion yn bwysig ac yn dod â barn y cyhoedd i'r amlwg, boed hynny gan dwristiaid sy'n ymweld â Chasnewydd neu, yn wir, trigolion o bob cwr o Gymru. Felly, Prif Weinidog, yng ngoleuni'r canfyddiadau hyn, efallai y bydd yn ymddangos fel cwestiwn sy'n ailadrodd yr hyn y mae fy nghyd-Aelod, John Griffiths, newydd ei ddweud, ond beth ydych chi'n mynd i'w wneud, neu beth allech chi ei wneud, i gefnogi ac amlygu diwylliant a threftadaeth Casnewydd ymhellach fel un o elfennau'r hyn sydd gan y ddinas i'w gynnig, fel y gall pobl ei werthfawrogi'n llwyr am y lle anhygoel yw ef, a cheisio adfywio ei ddelwedd negyddol? Diolch.
Thanks very much. I think Newport has actually changed quite a lot over the past decade. It used to feel pretty run down, if I'm honest, and it doesn't anymore, and I think that's something that should be celebrated. I'm sure you'll be aware that the Welsh Government has given £1.5 million to Newport City Council to restore and develop the Newport transporter bridge. I remember meeting a group of people who'd come all the way over from France in order to see the Newport transporter bridge. I thought it was a bit weird myself, but it was great that they were so excited by something that is a part of a really exciting industrial heritage. So, that's very exciting, and I think there's another opportunity that'll be coming up pretty soon. It's welcoming the Urdd Eisteddfod to the city in 2027, so there'll be a national focus on it and real opportunity to also celebrate the fact that actually there's been a huge increase in the number of children attending Welsh schools in the Newport area.
Diolch yn fawr. Rwy'n credu bod Casnewydd wedi newid cryn dipyn mewn gwirionedd dros y degawd diwethaf. Dro yn ôl, roedd golwg braidd yn aflêr ar y lle, pe byddwn i'n onest, ac nid yw hynny'n wir erbyn hyn, ac rwyf i o'r farn fod hynny'n rhywbeth y dylem ni ei ddathlu. Rwy'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi £1.5 miliwn i Gyngor Dinas Casnewydd i adfer a datblygu pont gludo Casnewydd. Rwy'n cofio cwrdd â grŵp o bobl a oedd wedi dod yr holl ffordd draw o Ffrainc er mwyn gweld pont gludo Casnewydd. Roeddwn i'n credu bod hynny braidd yn od fy hunan, ond roedd hi'n hyfryd eu bod nhw mor gyffrous oherwydd rhywbeth sy'n rhan o dreftadaeth ddiwydiannol gyffrous iawn. Felly, mae hynny'n gyffrous iawn, ac rwy'n credu y bydd cyfle arall yn codi ei ben yn weddol fuan. A hwnnw fydd croesawu Eisteddfod yr Urdd i'r ddinas yn 2027, felly fe fydd yna ganolbwyntio cenedlaethol ar y ddinas a bydd cyfle gwirioneddol i ddathlu'r ffaith fod cynnydd enfawr wedi bod mewn gwirionedd o ran nifer y plant sy'n mynychu ysgolion Cymraeg yn ardal Casnewydd.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi rhagor o fanylion am addewid 'cyfle i bob teulu' Llywodraeth Cymru? OQ61627
7. Will the First Minister provide further details regarding the Welsh Government's 'opportunity for every family' pledge? OQ61627
Wales should be a place where children, families and communities thrive. We will boost standards in our schools, increase attendance and provide more homes for social rent. Focusing resources on our most disadvantaged communities through programmes like Flying Start ensures support reaches families in greatest need at the earliest opportunity.
Fe ddylai Cymru fod yn fan y gall plant, teuluoedd a chymunedau ffynnu ynddi. Fe fyddwn ni'n hybu safonau yn ein hysgolion, yn cynyddu presenoldeb ac yn darparu mwy o gartrefi ar gyfer rhent cymdeithasol. Mae canolbwyntio adnoddau ar ein cymunedau mwyaf difreintiedig trwy raglenni fel Dechrau'n Deg yn sicrhau bod cefnogaeth ar gael i deuluoedd sydd â'r angen mwyaf a'u bod nhw'n ei chael cyn gynted â phosibl.
Thank you. The expansion of sustainable housing is crucial for young families trying to enter the property market, and equally crucial for the local economy in generating employment opportunities. In Rhondda, through the partnership efforts of Trivallis and Rhondda Cynon Taf council, I've been fortunate to see promising proposals for the new developments in Penrhys. The site holds real untapped potential, both in terms of environmental sustainability and housing opportunities, so its regeneration would benefit both the local community and the wider communities across Rhondda. Given the importance of these developments and the Welsh Government's commitment to supporting essential projects like this, would the First Minister consider visiting the Penrhys site alongside the Cabinet Secretary for housing to discuss the exciting proposal and its benefits?
Diolch i chi. Mae adeiladu mwy o dai cynaliadwy yn hanfodol i deuluoedd ifanc sy'n ceisio mynediad i'r farchnad eiddo, a'r un mor hanfodol i'r economi leol wrth gynhyrchu cyfleoedd cyflogaeth. Yng Nghwm Rhondda, drwy ymdrechion partneriaeth rhwng Trivallis a Chyngor Rhondda Cynon Taf, rwyf wedi bod yn ffodus o weld cynigion addawol ar gyfer y datblygiadau newydd ym Mhenrhys. Mae gan y safle botensial na chafodd ei gyffwrdd mewn gwirionedd, o ran cynaliadwyedd amgylcheddol a chyfleoedd i adeiladu tai, ac felly fe fyddai ei adfywiad yn llesol i'r gymuned leol a chymunedau ledled Rhondda yn fwy eang. O ystyried pwysigrwydd y datblygiadau hyn ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gefnogi prosiectau hanfodol fel hyn, a fyddai'r Prif Weinidog yn ystyried ymweld â safle Penrhys gyda'r Ysgrifennydd Cabinet dros dai i drafod y cynnig cyffrous a'i fanteision?
Diolch yn fawr. I'm really pleased to note the work being progressed to regenerate the Penrhys estate and I'm aware that my officials are working with Trivallis and the local authority and other interested parties to progress this work. I think the ambition is to be applauded. I think they're trying to develop not just affordable housing, but also develop a new school and health facilities on the estate as well. So, we will keep connected to that project. I've asked my officials to continue to engage and I will be very interested to hear how that progresses in due course.
Diolch yn fawr. Rwy'n falch iawn o nodi'r gwaith sy'n cael ei wneud i adfywio ystad Penrhys ac rwy'n ymwybodol bod fy swyddogion i'n gweithio gyda Trivallis a'r awdurdod lleol a phartïon eraill sydd â diddordeb i ddatblygu'r gwaith hwn. Rwy'n credu y dylid canmol yr uchelgais. Rwy'n credu eu bod nhw'n ceisio datblygu nid yn unig dai fforddiadwy ond fe fydd ysgol a chyfleusterau iechyd newydd ar yr ystad hefyd. Felly, fe fyddwn ni'n cadw mewn cysylltiad â'r prosiect hwnnw. Rwyf i wedi gofyn i'm swyddogion i ddal ati i ymgysylltu ac fe fydd gennyf i ddiddordeb mawr mewn clywed sut bydd hynny'n mynd rhagddo maes o law.
Yn olaf, cwestiwn 8, Delyth Jewell.
Finally, question 8, Delyth Jewell.
8. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i leoliadau diwylliannol yn Nwyrain De Cymru? OQ61624
8. What support is the Welsh Government providing to cultural venues in South Wales East? OQ61624
Mae'r cyngor celfyddydau a Cymru Greadigol yn darparu cyllid i leoliadau yn y de-ddwyrain. Llywodraeth Cymru yw asiantaeth datblygu’r sector i amgueddfeydd, llyfrgelloedd ac archifdai lleol. Mae hynny’n cynnwys gweinyddu proses achredu gwasanaethau amgueddfeydd ac archifau a safonau llyfrgelloedd cyhoeddus Cymru, a rhoi hyfforddiant, cyngor ac arian i brosiectau.
The Arts Council of Wales and Creative Wales both provide funding to venues in south-east Wales. The Welsh Government acts as the sector development agency for local museums, libraries and archives, including administering museums and archive accreditation and Welsh public library standards, providing training, advice, and funding for projects.
Diolch am eich ateb, Brif Weinidog.
Thank you for your answer, First Minister.
Last week, Caerphilly council voted to close Llancaiach Fawr, and the decision has caused anger and sadness, because Llancaiach Fawr is so much more than a building. It provides a living link with our area's past. It's a place of magic for children and a hub for a community that is bitterly used to having things taken away. Why should culture be the preserve of only areas that are rich? First Minister, I would plead with you to offer assistance either directly or through Cadw to ensure Llancaiach Fawr does not close its doors, and that staff are retained.
A decision on whether to close Blackwood Miners’ Institute is still pending. The staff there are desperately worried too, and that venue is yet another place of pride and deep memory. What urgent assistance can be provided to both venues, most urgently Llancaiach Fawr? These places are treasures for our community and we will all be poorer if we lose them.
Yr wythnos diwethaf, fe bleidleisiodd cyngor Caerffili i gau Llancaiach Fawr, ac mae'r penderfyniad wedi achosi dicter a thristwch, am fod Llancaiach Fawr yn llawer mwy nag adeilad. Mae'n cynnig cyswllt byw â gorffennol ein hardal ni. Mae'n lle hudolus i blant ac yn ganolbwynt i gymuned sydd wedi bod yn hen gyfarwydd â gweld pethau yn cael eu dwyn oddi arni hi. Pam ddylai diwylliant fod yn rhywbeth sydd ar gael i ardaloedd cyfoethog yn unig? Prif Weinidog, rwy'n ymbil arnoch chi i gynnig cymorth naill ai'n uniongyrchol neu drwy Cadw i sicrhau nad yw Llancaiach Fawr yn cau ei ddrysau, a bod y staff yn cael eu cadw.
Mae'r penderfyniad ynghylch a ddylid cau Sefydliad Glowyr y Coed Duon yn dal i fod yn yr arfaeth. Mae'r staff yno'n poeni llawer iawn hefyd, ac mae'r lleoliad hwnnw eto yn destun balchder ac atgofion dwfn. Pa gymorth a ellir ei ddarparu ar frys i'r ddau leoliad, y brys pennaf o ran Llancaiach Fawr? Mae'r lleoedd hyn yn drysorau i'n cymuned ni ac fe fyddwn ni i gyd yn dlotach pe byddwn ni'n eu colli nhw.
Thanks very much. I do think Llancaiach Fawr is a wonderful place. It's a great way to learn about history and the arts, and truly is a living museum. But the management and funding are matters for Caerphilly County Borough Council. There are no current revenue grant programmes running that could be used to assist the authority. You will all be aware of the financial constraints we're under as a Government, which means that I'm afraid Cadw will not be able to help run such a venue, simply because the money isn't there.
Diolch yn fawr i chi. Rwyf i o'r farn fod Llancaiach Fawr yn lle bendigedig. Mae'r lle yn cynnig ffordd ragorol o ddysgu am hanes a'r celfyddydau, ac yn wir y mae hi'n amgueddfa fyw. Ond materion i Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yw'r rheolaeth a'r cyllid. Nid oes unrhyw raglenni grant refeniw sy'n rhedeg yn gyfredol y gellid eu defnyddio i gynorthwyo'r awdurdod. Mae pob un ohonoch chi'n ymwybodol o'r cyfyngiadau ariannol sydd arnom ni yn y Llywodraeth, sy'n golygu fy mod i'n ofni na fydd Cadw yn gallu helpu i redeg lleoliad o'r fath, a hynny am y rheswm syml nad yw'r arian ar gael.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf felly fydd y cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Cyflawni. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Delyth Jewell.
The next item is questions to the Counsel General and Minister for Delivery. The first question is from Delyth Jewell.
1. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion y gyfraith y DU ynglŷn ag adroddiad Cymdeithas y Cyfreithwyr, 'From Caernarfon to Caerdydd: Reimagining Justice in Wales 2030'? OQ61602
1. What discussions has the Counsel General had with UK law officers regarding the Law Society report 'From Caernarfon to Caerdydd: Reimagining Justice in Wales 2030'? OQ61602
Diolch am y cwestiwn, Delyth.
Thank you for the question, Delyth.
While the operation of the justice system is largely reserved to the UK Government, we will, of course, be having discussions with them on the devolution of youth justice and probation. There has been no discussion with UK law officers on this specific report, however. The new Government has inherited a chronically underfunded system—which we can all acknowledge—that is in real disarray and is understandably prioritising the most critical elements before considering the wider issues.
Er bod gweithredu'r system gyfiawnder yn fater a gedwir yn ôl i raddau helaeth gan Lywodraeth y DU, fe fyddwn ni, wrth gwrs, yn cael trafodaethau gyda nhw ynglŷn â datganoli cyfiawnder ieuenctid a phrawf. Eto i gyd, nid oes unrhyw drafodaeth wedi bod gyda swyddogion cyfraith y DU ynglŷn â'r adroddiad penodol hwn. Mae'r Llywodraeth newydd wedi etifeddu system sy'n sobr o brin o arian— gall pawb ohonom ni gydnabod hynny—ac sydd mewn dryswch gwirioneddol ac, yn ddealladwy iawn, mae hi'n blaenoriaethu'r elfennau mwyaf hanfodol cyn ystyried y materion mwy eang.
Diolch am hwnna, Cwnsler Cyffredinol, a chroeso i'r swydd. Llongyfarchiadau ichi ar y swydd. Hoffwn i wybod pa gamau fydd y Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r anialwch cyfreithiol sy'n bodoli i nifer yng Nghymru, lle mae pobl yn ei chael hi'n anodd i gael mynediad at wasanaethau cyfreithiol hanfodol. Yn ôl ymchwil gan Gymdeithas y Gyfraith, mae cymorth cyfreithiol dinesig am ddim yng Nghymru wedi gostwng 50 y cant ers 2009. Mae awdur yr adroddiad wedi dweud wrth Golwg360, a dwi'n dyfynnu:
'Dydy Llywodraeth Cymru ddim wedi gwneud digon i ymgysylltu ag argymhellion Comisiwn Thomas.'
Mae'n mynd ymlaen i ddweud:
'Mae cyfiawnder yng Nghymru yn galw allan am ryw fath o gyfeiriad a gweledigaeth.'
Faint o adroddiadau eraill fydd yn rhaid i ni eu gweld cyn i'r Llywodraeth ddechrau gweithredu ar yr hyn sydd ei angen? A fyddwch chi, plis, yn blaenoriaethu hyn yn eich trafodaethau gyda Llywodraeth San Steffan?
Thank you for that, Counsel General, and welcome to your new role. Congratulations to you. I'd like to know what steps the Welsh Government can take to address the legal desert that exists for many in Wales, where people find it very difficult to access essential legal services. According to research by the Law Society, free municipal legal aid in Wales has fallen by 50 per cent since 2009. The author of the report told Golwg360, and I quote:
'The Welsh Government has not done enough to engage with the recommendations of the Thomas Commission.'
He went on to say:
'Justice in Wales is calling out for some kind of direction and vision.'
How many more reports would we need to see before this Government starts to implement what is needed? And would you please prioritise this in your discussions with the Westminster Government?
Diolch, Delyth. We certainly welcome the Law Society having stimulated an important discussion with so many of its members. It's also very clear how much thinking and work has gone into the recent report, 'From Caernarfon to Caerdydd: Reimagining Justice in Wales 2030'. I actually read the report myself prior to coming into post, just out of interest—I have a long-standing interest in legal services in Wales—and I know the Law Society has been generally supportive of the Welsh Government's position in seeking further devolution of justice to Wales, for all of the reasons that we share as an ambition.
Unfortunately, the report paints a familiar picture to us here in Wales—and, I'm afraid, across England and Wales, really—which is the chronic underfunding of the entire justice system over the last 14 years of Conservative mismanagement. There are urgent challenges facing the justice system across England and Wales—[Interruption.] There's no point in noises off. It's just a fact. You can absolutely see the decimation of legal aid firms right across Wales, for example. You can now no longer find legal aid firms in most major centres in Wales because of the chronic underfunding. The characterisation of lawyers is that they're somehow rich people looking out for themselves, when, in fact, most of them are really not very well paid at all, really trying to do the best in their community to help people, inside what is supposed to be a democracy with a rule of law. You cannot have rule of law without access to law, and so access to law is a really important part of that.
I'm particularly concerned about the length of time it's taking some cases to come to trial, and the small and shrinking number of people providing vital legal services across Wales, including criminal justice provision, which is a real issue. Juries are adjudicating on trials where the crime has been committed five, six years past, and the idea that the evidence in those cases is anything other than flawed at that point is a real problem for victims and for accused alike. So, we have some serious problems here. It's one of the reasons we want the devolution of justice, so that we can bring a particular Welsh flavour, and emphasis, actually, to this.
It will take a lot of constructive work between the Government and legal professions to find sustainable ways of addressing these issues. One of the things I'm very concerned about, and have been for many years as a previous lawyer, is we used to have specialist firms right across Wales who provided specialist services, but they were able to do so off the back of a thriving practice in conveyancing or in general run-of-the-mill, if you like, legal services. Those legal services no longer attract the kind of funding that can support the specialist profession on top of it, and so they are ever centralised and ever lost, and we've seen that over a large number of years. It is increasingly difficult to find specialist legal advice outside of the big centres, which is a real access-to-law problem.
I'm really grateful to you for bringing the question forward; I will certainly be looking at it. It's something I've had a long-standing interest in, as have all my predecessor Counsel Generals, I have to say. But I think now we have a real chance, with a real emphasis on the rule of law and the justice system in the UK Government, to have some real proper discussions about it.
Diolch, Delyth. Yn sicr, rydym ni'n croesawu bod Cymdeithas y Gyfraith wedi ysgogi trafodaeth bwysig gyda chymaint o'i haelodau. Mae hi'n eglur iawn hefyd fod llawer iawn o ystyriaeth a gwaith wedi mynd i mewn i'r adroddiad diweddar, 'From Caernarfon to Caerdydd: Reimagining Justice in Wales 2030'. Mewn gwirionedd, fe ddarllenais i'r adroddiad fy hun cyn i mi ddod i'r swydd, dim ond o ran diddordeb—mae gen i ddiddordeb hirsefydlog yn y gwasanaethau cyfreithiol yng Nghymru—ac fe wn i fod Cymdeithas y Gyfraith wedi bod yn gefnogol ar y cyfan o safbwynt Llywodraeth Cymru wrth iddi geisio ehangu ar ddatganoli cyfiawnder i Gymru, am bob un o'r rhesymau sy'n gyffredin i'r uchelgais yr ydym ni'n ei rhannu.
Yn anffodus, mae'r adroddiad yn darlunio golygfa sy'n gyfarwydd i ni yma yng Nghymru—ac, mae arna i ofn, ledled Cymru a Lloegr, mewn gwirionedd—sef prinder arian dybryd yn y system gyfiawnder gyfan am y 14 mlynedd diwethaf o gamreolaeth y Ceidwadwyr. Mae heriau mawr yn wynebu'r system gyfiawnder ledled Cymru a Lloegr—[Torri ar draws.] Nid oes diben grwgnach. Mae honno'n ffaith i chi. Fe welwch chi'n gwbl eglur fod cwmnïau cymorth cyfreithiol ledled Cymru yn cael eu hanrheithio, er enghraifft. Ni allwch chi ddod o hyd i gwmnïau cymorth cyfreithiol yn y rhan fwyaf o brif ganolfannau yng Nghymru erbyn hyn o achos y prinder ariannol dybryd. Fe nodweddir cyfreithwyr rywsut fel pobl gyfoethog sy'n eu rhoi eu hunain yn gyntaf, ond eto, mewn gwirionedd, nid yw'r rhan fwyaf ohonyn nhw'n cael arian mawr o gwbl, mewn gwirionedd maen nhw'n ceisio gwneud eu gorau yn eu cymunedau i helpu pobl, o fewn i'r hyn a ddylai fod yn wlad ddemocrataidd dan reolaeth y gyfraith. Ni all y gyfraith reoli heb i chi gael cyfrwng i fynd i gyfraith, ac felly mae cael cyfrwng i fynd i gyfraith yn rhan bwysig iawn o hynny.
Rwy'n arbennig o bryderus ynglŷn â hyd y cyfnod cyn i rai achosion ddod i'r llysoedd, a'r nifer fechan o bobl, sy'n prinhau, sy'n darparu'r gwasanaethau cyfreithiol hanfodol ledled Cymru, gan gynnwys y ddarpariaeth o gyfiawnder troseddol, sy'n fater gwirioneddol iawn. Mae rheithgorau yn rhoi dedfrydau mewn achosion y cafodd y drosedd ei chyflawni bum mlynedd, chwe blynedd yn ôl, ac mae'r syniad na all y dystiolaeth yn yr achosion hynny fod yn unrhyw beth heblaw diffygiol erbyn hynny'n broblem wirioneddol i'r dioddefwyr a'r cyhuddedig fel ei gilydd. Felly, mae gennym ni broblemau difrifol yn hyn o beth. Dyma un o'r rhesymau pam rydym ni'n dymuno datganoli cyfiawnder, er mwyn i ni ddod â naws neilltuol Gymreig, a rhoi pwyslais, mewn gwirionedd, ar hyn.
Fe fydd hi'n cymryd llawer o waith adeiladol rhwng y Llywodraeth a phroffesiynau cyfreithiol i ddod o hyd i ffyrdd cynaliadwy o fynd i'r afael â'r materion hyn. Un o'r pethau yr wyf i'n pryderu'n fawr yn eu cylch, ac wedi bod yn gwneud felly ers blynyddoedd lawer yn gyfreithiwr yn flaenorol, yw bod cwmnïau arbenigol gennym ni ledled Cymru a oedd yn darparu gwasanaethau arbenigol, ond roedden nhw'n gallu gwneud hynny oherwydd eu bod nhw'n gallu elwa ar ymarfer trawsgludo neu wasanaethau cyfreithiol cyffredin, os mynnwch chi. Nid yw'r gwasanaethau cyfreithiol hynny bellach yn denu'r math o gyllid sy'n gallu cefnogi'r proffesiwn arbenigol sydd uwch ei ben, ac felly maen nhw fyth a hefyd yn cael eu canoli a'u colli, ac fe welsom ni hynny dros nifer fawr o flynyddoedd. Mae hi'n gynyddol anodd dod o hyd i gyngor cyfreithiol arbenigol y tu allan i'r canolfannau mawr, sy'n broblem wirioneddol o ran mynediad at y gyfraith.
Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am gyflwyno'r cwestiwn; yn sicr, fe fyddaf i'n ystyried hyn. Mae hwn yn rhywbeth yr wyf i wedi ymddiddori ynddo ers amser maith, fel gwnaeth pob Cwnsler Cyffredinol a'm rhagflaenodd i, mae'n rhaid i mi ddweud. Ond rwy'n credu bod gennym ni gyfle gwirioneddol nawr, gyda phwyslais gwirioneddol ar reolaeth y gyfraith a'r system gyfiawnder yn Llywodraeth y DU, i gynnal trafodaethau sylweddol ynglŷn â'r mater hwn.
2. Sut y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn sicrhau bod yr Ysgrifenyddion Cabinet yn cyflawni blaenoriaethau'r Llywodraeth? OQ61596
2. How will the Counsel General ensure that Cabinet Secretaries deliver on the Government's priorities? OQ61596
Thank you for the question. It remains the responsibility of the relevant portfolio Cabinet Secretary to lead delivery of the Government’s priorities. My role will be to provide additional capacity to support my Cabinet colleagues, by bringing people together across Government to find innovative ways of driving delivery of our priorities at greater pace.
Diolch i chi am y cwestiwn. Mae arwain cyflawniad blaenoriaethau'r Llywodraeth yn parhau i fod yn gyfrifoldeb i'r Ysgrifennydd Cabinet portffolio perthnasol. Fy ngwaith i fydd darparu capasiti ychwanegol i gefnogi fy nghyd-Aelodau Cabinet, drwy ddod â phobl ynghyd ar draws y Llywodraeth ar gyfer canfod ffyrdd arloesol o ysgogi cyflawni ein blaenoriaethau mewn llai o amser.
Minister, it is good to see that, after 25 years, the Welsh Labour Government have finally decided that they need to deliver for the Welsh public and appointed a Minister for Delivery. As we've seen, house building targets have been missed, NHS waiting lists are getting longer, and education standards are dropping—not the sort of delivery that the Welsh public were hoping for. I'm very interested to learn how your role will work and how you will ensure that Cabinet Secretaries will deliver on their priorities, as set out by the First Minister, because you've supposed to have been delivering for 25 years, and I'm sure the public would love to know how you're going to deliver now.
Gweinidog, mae hi'n dda gweld Llywodraeth Lafur Cymru, ar ôl 25 mlynedd, o'r diwedd yn penderfynu bod angen iddyn nhw gyflawni er mwyn y cyhoedd yng Nghymru a phenodi Gweinidog Cyflawni. Fel gwelsom nid, ni chafodd targedau o ran adeiladu tai eu cyflawni, mae rhestrau aros y GIG yn mynd yn hwy, ac mae safonau addysg yn gostwng—nid y math o ddarpariaeth yr oedd y cyhoedd yng Nghymru yn gobeithio amdani. Mae diddordeb mawr gennyf i gael deall sut y bydd eich swydd chi'n gweithio a sut y byddwch chi'n sicrhau y bydd Ysgrifenyddion y Cabinet yn cyflawni eu blaenoriaethau nhw, fel nododd y Prif Weinidog, oherwydd fe ddylech chi fod yn cyflawni ers 25 mlynedd, ac rwy'n siŵr y byddai'r cyhoedd wrth eu boddau i gael gwybod sut y byddwch chi'n cyflawni nawr.
Thank you very much for that. I'll tell you why I'm grateful for it—and you've made this mistake before. I would be more than happy to come with a list of Welsh Government achievements, which I'm happy to read out, Llywydd. The last occasion on which I started to do that, the Llywydd had to cut me off because I'd run out of time very significantly, because of the large number of things that we've delivered over the last 25 years. So, if the Conservatives would like to give me the opportunity to do that again, I'd be more than grateful to take it; it would be a great pleasure.
In fact, what we're talking about here is a very serious subject about trying to deliver in the face of serious underfunding of public services and a real cost-of-living crisis entirely brought on by the Conservatives, who are baying on the opposite bench but really do not like it when I come back at them in that way. The absolute truth is that you cannot have decent public services without decent public service funding, which we have been deprived of for 14 years. What we are trying to do here is maximise the scarce resource we have to deliver on our promises for the people of Wales—something we have always done and that is very scarce on the opposite benches.
Diolch yn fawr iawn i chi am hynna. Fe ddywedaf i wrthych chi pam rwy'n ddiolchgar am hynna—ac fe wnaethoch chi'r camgymeriad hwn o'r blaen. Rwy'n fwy na pharod i ddod â rhestr o gyflawniadau Llywodraeth Cymru gyda mi, ac rwy'n hapus i'w darllen hi, Llywydd. Y tro diwethaf y dechreuais i wneud felly, fe fu'n rhaid i'r Llywydd dorri ar fy nhraws am fy mod i wedi mynd dros fy amser yn sylweddol iawn, oherwydd y nifer fawr o bethau y gwnaethom ni eu cyflawni dros y 25 mlynedd diwethaf. Felly, pe byddai'r Ceidwadwyr yn dymuno estyn cyfle arall i mi wneud hynny, fe fyddwn i'n fwy na diolchgar i'w dderbyn, fe fyddai hwnnw'n bleser o'r mwyaf.
Mewn gwirionedd, mae'r hyn yr ydym ni'n drafod nawr yn bwnc difrifol iawn ynglŷn â cheisio cyflawni yn wyneb prinder arian difrifol yn y gwasanaethau cyhoeddus ac argyfwng costau byw gwirioneddol a achoswyd yn gyfan gwbl gan y Ceidwadwyr, sy'n udo ar y fainc gyferbyn ond nad ydyn nhw'n fodlon o gwbl i mi eu hateb nhw yn y ffordd honno. Y gwir amdani yw na allwch chi gael gwasanaethau cyhoeddus digonol heb gyllid digonol i wasanaethau cyhoeddus, y cawsom ni ein hamddifadu ohono ers 14 blynedd. Yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yn hyn o beth yw gwneud yn fawr o'r adnoddau prin sydd gennym ni er mwyn cyflawni ein haddewidion i bobl Cymru—rhywbeth a wnaethom ni bob amser ac mae hynny'n rhywbeth prin iawn ar y meinciau gyferbyn.
Cwestiynau llefarwyr y pleidiau nawr. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwhood.
Questions from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. The Labour UK Government's Chancellor, as you know, scrapped winter fuel payments worth up to £300 universally for pensioners in July. They now admit that no impact assessment was carried out on a policy that will affect an estimated 500,000 pensioners in Wales alone. Only last week, Labour members at the party's UK conference voted in favour of a motion calling for UK Ministers to reverse their cut to the UK winter fuel allowance.
Two Scottish pensioners have launched a legal challenge against the UK and Scottish Governments over the winter fuel payment cut. They've highlighted that, under the Equality Act 2010, public bodies have a duty to consider how their decisions and actions will affect people with different protected characteristics, which include age and disability. Legal charity the Govan Law Centre, who are representing them, argue that the Governments failed to comply with this duty when enacting the changes to winter fuel payment eligibility, stating that the Governments did not carry out a detailed equality impact assessment as required. Whilst the case is being raised in Scotland, its outcome could also apply in Wales, England and Northern Ireland. What discussions has the Counsel General had with the UK Government regarding the potential impact of this case on the 500,000 pensioners who have lost their winter fuel payment in Wales?
Diolch, Llywydd. Diddymwyd taliadau tanwydd y gaeaf o werth hyd at £300 yn gyffredinol i bensiynwyr gan Ganghellor Llywodraeth Lafur y DU, fel gwyddoch chi. Maen nhw'n cyfaddef nawr na chafodd asesiad effaith ei gynnal ar bolisi a fydd yn effeithio ar tua 500,000 o bensiynwyr yma yng Nghymru yn unig. Dim ond yr wythnos diwethaf, fe bleidleisiodd aelodau Llafur yng nghynhadledd y blaid yn y DU o blaid cynnig yn galw ar Weinidogion y DU i wyrdroi eu toriad i lwfans tanwydd gaeaf y DU.
Mae dau bensiynwr o'r Alban wedi lansio her gyfreithiol yn erbyn Llywodraethau'r DU a'r Alban dros y toriad mewn taliadau tanwydd gaeaf. Maen nhw'n tynnu sylw at y ffaith bod dyletswydd ar gyrff cyhoeddus, yn unol â Deddf Cydraddoldeb 2010, i ystyried sut y bydd eu penderfyniadau a'u gweithredoedd nhw'n effeithio ar bobl â nodweddion gwarchodedig amrywiol, sy'n cynnwys oedran ac anabledd. Mae elusen gyfreithiol Canolfan y Gyfraith Govan, sy'n eu cynrychioli nhw, yn dadlau bod y Llywodraethau wedi methu â chydymffurfio â'r ddyletswydd hon wrth weithredu'r newidiadau i gymhwysedd taliadau tanwydd y gaeaf, gan ddweud na wnaeth y Llywodraethau gynnal asesiad effaith cydraddoldeb manwl a oedd yn angenrheidiol. Er mai yn yr Alban y cafodd yr achos ei godi, fe allai canlyniad hwnnw fod yn berthnasol yng Nghymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon hefyd. Pa drafodaethau a gafodd y Cwnsler Cyffredinol gyda Llywodraeth y DU ynghylch effaith bosibl yr achos hwn ar y 500,000 o bensiynwyr sydd wedi colli eu taliad tanwydd gaeaf yng Nghymru?
I admire the Member's attempt to make that a legal issue for Wales, where it quite clearly is a legal issue for the UK Government. We will of course be watching with close interest what happens in that legal case, and should those pensioners be successful, no doubt the UK Government will take appropriate correcting action. We will have to wait and see; we have no such case here in Wales.
Rwy'n edmygu ymgais yr Aelod i geisio gwneud hwn yn fater cyfreithiol i Gymru, pan fo'n amlwg iawn mai mater cyfreithiol i Lywodraeth y DU ydy hwn. Wrth gwrs, fe fyddwn ni'n gwylio'r hyn a fydd yn digwydd yn yr achos cyfreithiol hwnnw gyda diddordeb mawr, ac os bydd y pensiynwyr hynny'n llwyddiannus, mae'n siŵr y bydd Llywodraeth y DU yn cymryd camau priodol i unioni hynny. Fe fydd yn rhaid i ni aros i weld; nid oes unrhyw achos o'r fath gennym ni'n digwydd yma yng Nghymru.
As indicated, that case in Scotland has significant implications for all UK nations.
Staying with the legal implications of Government policies, we heard in May, during a Petitions Committee debate, that far too many children and young people are unable to access support under Wales's new additional learning needs system, leaving families at breaking point. When I met the ALN Reform Wales campaign, they told me that the new system is just not working, they’re inundated with requests for help, and children and parents are being blamed, punished and traumatised. Estyn’s 2023 thematic report on the new ALN system recommended that local authorities should ensure that all schools are aware of their duties under the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018, and that the Welsh Government should ensure that all settings have a clear understanding of the legal definitions contained in the Act, and the code, and provide practical examples to aid understanding.
The increasing referrals to the Education Tribunal for Wales last year can now be expected to grow. So, what discussions, if any, has the Counsel General had with the president of Welsh Tribunals regarding the practical consequences of this, and what action will she take, given her broader remit, to ensure that Estyn’s recommendations regarding legislative delivery are carried out by local authorities and Welsh Government?
Fel nodwyd, mae i'r achos hwnnw yn yr Alban oblygiadau sylweddol i bob un o wledydd y DU.
Gan aros gyda goblygiadau cyfreithiol polisïau'r Llywodraeth, fe glywsom ni ym mis Mai, yn ystod dadl y Pwyllgor Deisebau, bod llawer gormod o blant a phobl ifanc yn methu â chael gafael ar gymorth o dan gyfundrefn newydd anghenion dysgu ychwanegol Cymru, sy'n golygu bod teuluoedd yn cael eu gyrru i'r pen. Pan wnes i gyfarfod ag ymgyrch Diwygio ADY Cymru, roedden nhw'n dweud wrthyf i nad yw'r system newydd yn gweithio, maen nhw'n cael eu llethu gan geisiadau am gymorth, ac mae plant a rhieni yn cael eu beio, eu cosbi a'u hysgytio. Roedd adroddiad thematig Estyn ar y system ADY newydd yn 2023 yn argymell y dylai'r awdurdodau lleol sicrhau bod pob ysgol yn ymwybodol o'u dyletswyddau dan Ddeddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018, ac y dylai Llywodraeth Cymru sicrhau bod dealltwriaeth gadarn ym mhob lleoliad o'r diffiniadau cyfreithiol a gynhwysir yn y Ddeddf, a'r cod, ac yn darparu enghreifftiau ymarferol i gynorthwyo'r ddealltwriaeth honno.
Erbyn hyn, fe ellid disgwyl cynnydd eto yn niferoedd yr atgyfeiriadau i Dribiwnlys Addysg Cymru o'u cymaru â llynedd. Felly, pa drafodaethau, os o gwbl, a gafodd y Cwnsler Cyffredinol gyda llywydd Tribiwnlysoedd Cymru ynghylch canlyniadau ymarferol hyn, a pha gamau y bydd hi'n eu cymryd, o ystyried ei chylch gwaith ehangach, i sicrhau y bydd argymhellion Estyn ynghylch darpariaeth ddeddfwriaethol yn cael eu cyflawni gan yr awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru?
Thank you for the question. Again, I admire the attempt to make that a matter for me, but it very clearly isn’t a matter for me, it’s very clearly a matter for the Cabinet Secretary. My understanding is that both training and advice has been given, both to the practitioners at ALN stage and to the tribunals. The Cabinet Secretary will, of course, have those discussions, and if she requires assistance from myself, I’d be happy to do it.
I have, of course, only been in this role for a matter of weeks, so I have not yet had any conversations with the head of the tribunal service in Wales, but I will be having those in a much more general sense. But the specifics of the question are very much a matter for the individual Cabinet Secretary.
Diolch i chi am y cwestiwn. Unwaith eto, rwy'n edmygu'r ymgais i wneud hwnnw'n fater i mi ymdrin ag ef, ond yn amlwg nid mater i mi mohono, yn amlwg iawn, mae hwnnw'n fater i'r Ysgrifennydd Cabinet ymdrin ag ef. Fy nealltwriaeth i yw bod hyfforddiant a chyngor wedi cael ei roi, i'r ymarferwyr yn ystod y cam ADY ac i'r tribiwnlysoedd. Fe fydd yr Ysgrifennydd Cabinet, wrth gwrs, yn cael y trafodaethau hynny, a phe byddai angen cymorth oddi wrthyf i arni hi, fe fyddaf i'n hapus i'w roi.
Wrth gwrs, dim ond ers ychydig wythnosau yr wyf i yn y swydd hon felly nid wyf i wedi cael unrhyw sgyrsiau gyda phennaeth y gwasanaeth tribiwnlys yng Nghymru hyd yn hyn, ond fe fyddaf i'n cael y rhain mewn ystyr lawer mwy cyffredinol. Ond mater i'r Ysgrifennydd Cabinet unigol yw manylion y cwestiwn i raddau helaeth iawn.
Well, I hope you will include this in your discussions with the education tribunal, because that is within your remit, as I understood, now, was Welsh Government delivery, so not to question the rights and wrongs of the policies, but to ensure that delivery is being monitored and outcomes assessed.
Finally, implementation of the legal implications of Welsh Government policies for both those working in the legal sector and those who are using legal services will require a thriving solicitors sector in Wales, and you referred to the sector earlier. What engagement are you therefore having, or will you be having, given the short time in this role, with the Law Society in Wales, which represents, as you know, the views of the Welsh solicitors profession, and Welsh solicitors’ current priorities, regarding their calls for both improved data on the Welsh legal sector and for Wales to match England’s offer of a level 7 legal apprenticeship?
Wel, rwy'n gobeithio y byddwch chi'n cynnwys hynny yn eich trafodaethau chi gyda'r tribiwnlys addysg, oherwydd y mae hynny o fewn eich cylch gwaith chi, fel deallais i hynny, nawr, sef cyflawniad Llywodraeth Cymru, felly heb holi ynglŷn â chywirdeb y polisïau neu fel arall, ond ar gyfer sicrhau bod cyflawniad yn cael ei fonitro a'r canlyniadau yn cael eu hasesu.
Yn olaf, bydd gweithredu goblygiadau cyfreithiol polisïau Llywodraeth Cymru ar gyfer y rhai sy'n gweithio yn y sector cyfreithiol a'r rhai sy'n defnyddio gwasanaethau cyfreithiol yn gofyn am sector cyfreithwyr ffyniannus yng Nghymru, ac fe wnaethoch chi gyfeirio at y sector yn gynharach. Pa ymgysylltiad a ydych chi'n ei gael, neu y byddwch chi'n ei gael, o ystyried y cyfnod byr y buoch chi yn y swydd hon, â Chymdeithas y Gyfraith yng Nghymru, sy'n cynrychioli, fel gwyddoch chi, farn proffesiwn cyfreithwyr Cymru, a blaenoriaethau cyfredol cyfreithwyr Cymru, ynghylch eu galwadau nhw am well data ar gyfer sector cyfreithiol Cymru ac er mwyn i Gymru allu rhoi cynnig sy'n cyfateb i'r cynnig sydd yn Lloegr o brentisiaeth gyfreithiol lefel 7?
As I say, I’ve only been in the role a matter of weeks, as you know, Mark Isherwood, so I will be having conversations with the Law Society, and with the legal profession more widely across Wales, to discuss a number of issues, including legal services training and access to law. And I will also, I hope, Llywydd, with your indulgence, be having a meeting with yourself about the accessibility of Welsh law and how we might improve it, including the preparations for the next Senedd.
Fel dywedais i, dim ond ers ychydig wythnosau yr ydw i wedi bod yn y swydd, fel gwyddoch chi, Mark Isherwood, ac felly fe fyddaf i'n cael sgyrsiau gyda Chymdeithas y Gyfraith, a gyda'r proffesiwn cyfreithiol yn ehangach ledled Cymru, i drafod nifer o faterion, gan gynnwys hyfforddiant gwasanaethau cyfreithiol a mynediad at y gyfraith. Ac fe fyddaf i hefyd, rwy'n gobeithio, Llywydd, gyda'ch caniatâd caredig, yn cael cyfarfod â chi ynglŷn â hygyrchedd cyfraith Cymru a sut gallem ni wella hynny, sy'n cynnwys y paratoadau ar gyfer y Senedd nesaf.
Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan.
Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan.
Diolch, Llywydd. Hoffwn eich croesawu chi i’r rôl newydd. Yr wythnos diwethaf, wrth gwrs, yng nghynhadledd y Blaid Lafur, fe glywson ni, heb unrhyw rybudd blaenorol i’r Senedd, na’r byrddau iechyd a fydd yn cael eu heffeithio, mae’n debyg, y bydd San Steffan yn cydweithio gyda Llywodraeth Cymru am y tro cyntaf i fynd i’r afael â rhestrau aros yng Nghymru. A gaf i ofyn, felly, am eich asesiad o’r goblygiadau cyfansoddiadol o gael Senedd arall yn cydweithio mewn maes sydd wedi’i ddatganoli yn llawn i Gymru ers chwarter canrif, a pryd mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyhoeddi'r termau ffurfiol, ynghyd â’r cyngor cyfreithiol sy’n cyd-fynd efo’r cytundeb yma?
Thank you, Llywydd. I would like to welcome you to your new role. And last week, of course, in the Labour Party conference, we heard, without any prior warning to the Senedd, or the health boards that will probably be affected, that Westminster will collaborate with the Welsh Government for the first time to tackle waiting lists in Wales. Could I therefore ask for your assessment of the constitutional implications of having another Parliament working together with us in an area that has been fully devolved to Wales for a quarter of a century, and when does the Welsh Government intend to publish the formal terms and the legal advice that accompany this agreement?
Thank you. I don’t think there are any constitutional implications of the announcement as made. What we were talking about at the conference was greater collaboration, if you like, between health services, in particular for people along the border, which has gone on for a very long period of time. If there is a constitutional implication at some point, I will, of course, look at it, but I’m not aware of any at the moment. I would be more than happy to have a discussion with you if you think there is one.
I think we’ve collaborated with the English health service in a number of ways, in a large number of areas, for a very long time, for very obvious reasons, and we'll continue to do so. Where there are learning opportunities on each side of the border, of course we’d be happy to take them. What we’re not doing is in any way abdicating responsibility for those Welsh patients. What we’re doing is very much keeping our responsibility for those patients, but ensuring that they get a better service via good collaboration with a neighbouring country.
Diolch. Nid wyf i'n credu bod unrhyw oblygiadau cyfansoddiadol i'r cyhoeddiad fel cafodd hwnnw ei wneud. Yr hyn yr oeddem ni'n sôn amdano yn y gynhadledd oedd mwy o gydweithio, os mynnwch chi, rhwng y gwasanaethau iechyd, yn enwedig i bobl wrth y ffin, sydd wedi bod yn digwydd ers amser maith iawn. Pe byddai unrhyw oblygiadau cyfansoddiadol ar unrhyw bryd, fe edrychaf i ar hynny wrth gwrs, ond nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw un ar hyn o bryd. Fe fyddwn i'n fwy na hapus i gael trafodaeth gyda chi os ydych chi o'r farn fod yna un.
Rwy'n credu ein bod ni wedi cydweithio â gwasanaeth iechyd Lloegr mewn nifer o ffyrdd, mewn nifer fawr o feysydd, ers amser maith, am resymau amlwg iawn, ac fe fyddwn ni'n parhau i wneud hynny. Lle bod cyfleoedd i ddysgu ar bob ochr i'r ffin, wrth gwrs fe fyddem ni'n hapus i'w cymryd nhw. Yr hyn nad ydym ni'n ei wneud mewn unrhyw ffordd yw ildio cyfrifoldeb am y cleifion hynny yng Nghymru. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw arddel ein cyfrifoldeb am y cleifion hynny, ond sicrhau eu bod nhw'n cael gwasanaeth gwell trwy gydweithio effeithiol â gwlad gyfagos.
Diolch, Cwnsler Cyffredinol. Mae o’n wahanol i’r hyn a gyhoeddwyd. Mi glywson ni bod yna gytundeb. Nid cydweithio—mae yna gydweithio fel dŷch chi wedi dweud—ond cytundeb. Felly, a gaf i ofyn i chi geisio sicrwydd nad oes yna gytundeb, oherwydd, o’r hyn dŷch chi’n ei ddweud, does yna ddim cyngor cyfreithiol—nid oes angen, dŷch chi’n dweud—o ran y cydweithio yma. Mae’n bwysig nad oes yna amwysedd, oherwydd, i ni, mae’n awgrymu cytundeb, a bod angen cael cyngor cyfreithiol, a'i fod o’n hollol glir.
Felly, a gaf i’r sicrwydd yna? Os dŷch chi’n dweud mai jest cyhoeddiad oedd o, dydy hynny ddim yn cyd-fynd efo'r pethau dŷn ni wedi eu clywed gan eich cydweithwyr chi yn San Steffan chwaith. Mae hi'n bwysig bod y Senedd hon yn cael yr eglurder pendant hwnnw.
Thank you, Counsel General. It is different to what was announced. We heard that there was an agreement, not collaboration. There is collaboration already, as you said, but this is an agreement. So, could I ask you to provide assurance that there is no agreement, because, from what you said, there is no legal advice—it's not needed, as you said—in terms of the collaboration. It’s important that there’s no ambiguity, because, to us, it suggests an agreement, and that there is a need for legal advice, and that that is clear.
So, could I get that assurance? If you’ve said it’s just an announcement, that doesn't align with what we've heard from your colleagues in Westminster either. It's important that this Senedd has that absolute clarity.
There has been—my colleague has just reminded me—a written statement on the arrangements between NHS England and NHS Wales today. But I think though, Heledd, what we've got there is the difference between a legal agreement and a common parlance agreement. So, you and I might agree to have a cup of tea together, but we seldom sign a contract to say that we must. So, I think it's the difference between a legal contract and a common parlance agreement.
Bu—mae fy nghyd-Aelod newydd f'atgoffa i—ddatganiad ysgrifenedig ar y trefniadau rhwng GIG Lloegr a GIG Cymru heddiw. Ond rwy'n credu, er hynny, Heledd, yr hyn sydd gennym ni dan sylw yw'r gwahaniaeth rhwng cytundeb cyfreithiol a chytundeb ar lafar gwlad. Felly, efallai y byddwch chi a minnau'n cytuno i gael paned o de gyda'n gilydd, ond yn anaml y byddem ni'n llofnodi cytundeb i ddweud y bydd hynny'n orfodol i ni. Felly, rwy'n credu mai gwahaniaeth yw hwn rhwng cytundeb cyfreithiol a chytundeb ar lafar gwlad.
Mae'n ddrwg gen i, mae hyn yn hollol wahanol i fynd am baned o de. Mae hyn ynglŷn â'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru, ac fe fyddwn i yn meddwl bod pobl Cymru sydd ar restrau aros, bod y rheini sy'n gweithio yn ein hysbytai ni, angen gwybod beth ydy statws hyn. Gwahanol iawn i baned o de.
Mi wnaeth fy nghydweithwraig i Delyth Jewell godi gyda chi'n gynharach ein bod ni'n ystyried datganoli cyfiawnder i Gymru. Yn sicr, mi oeddech chi'n glir o ran eich barn chi eich bod chi'n parhau'n gadarn bod yn rhaid i Gymru gael y grym hwnnw. Ond mi glywson ni bethau gwahanol iawn ym maniffesto'r Blaid Lafur a chan rai sydd wedi eu hethol yn enw Llafur Cymru yn San Steffan. Felly, gaf i ofyn pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda Llywodraeth San Steffan rŵan, fel ein bod ni'n rhoi'r gorau i'r cwestiwn amwys yma? Dŷn ni'n gwybod bod yn rhaid datganoli cyfiawnder i Gymru. Pa lwybr sydd yn mynd i fod er mwyn galluogi hynny? Gyda Llywodraeth Lafur rŵan yn San Steffan, ac yn y fan hyn, mi ddylech chi allu gweithredu ar hyn.
I'm sorry, but this is entirely different from going for a cup of tea. This is about the health service in Wales, and I would think that the people of Wales who are on waiting lists, and those working in our hospitals, need to know what the status of this is. It's very different to having a cup of tea.
My colleague Delyth Jewell raised with you earlier the issue of the devolution of justice to Wales. Of course, you were clear in terms of your view that you were of the robust view that Wales needs to have that power. But we heard very different things in the manifesto of the Labour Party and from some of those elected in the name of the Labour Party in Westminster. So, could I ask you what discussions have you had with the Westminster Government so that we do put this vague question to an end? We know that we need to devolve justice to Wales. What pathway is there going to be in order for us to facilitate that? With a Labour Government in Westminster now, and here, you should be able to act on this.
I just want to say, Heledd, I wasn't trying to denigrate in any way the number of people waiting on waiting lists for a service by describing the difference between a common parlance agreement and a contract. So, I just wanted to say that I wasn't trying to do that in any way—I was just making the colloquial observation that the common use word is different from the legal agreement. So, I just want to correct that, if I gave that impression.
In terms of the devolution of justice, the manifesto talks about exploring the devolution of justice. We will actively be exploring that. We have made it more than plain—my colleague Jane Hutt has made it more than plain on a large number of occasions, and my predecessor in this post made it plain on a large number of occasions—that we actively seek the devolution of policing, in the first instance, youth justice, but justice in its entirety in the fullness of time after a pathway approach. I haven't yet had those discussions, but I absolutely will, and we will be pressing for that. And we'll be pressing for that because we think we can provide a service to the people of Wales that is better than the one they've been receiving over the last 14 years.
Fe hoffwn i egluro ychydig bach, Heledd, nad oeddwn i mewn unrhyw fodd yn ceisio difrïo nifer y bobl sy'n aros ar restrau aros am wasanaeth drwy ddisgrifio'r gwahaniaeth rhwng cytundeb ar lafar gwlad a chytundeb cyfreithiol. Felly, yr hyn yr oeddwn i'n awyddus i'w egluro oedd nad oeddwn i'n ceisio mewn unrhyw ffordd—dim ond ceisio gwneud sylw ar lafar fod y gair a ddefnyddir yn gyffredin yn wahanol beth i gytundeb cyfreithiol. Felly, rwy'n awyddus i gywiro hynny, os rhoddais i unrhyw argraff sy'n wahanol.
O ran datganoli cyfiawnder, mae'r maniffesto yn sôn am ymchwilio i ddatganoli cyfiawnder. Fe fyddwn ni'n weithredol yn yr ymchwiliad hwnnw. Rydym wedi ei gwneud hi'n amlwg iawn—mae fy nghyd-Aelod Cabinet Jane Hutt wedi gwneud hynny'n amlwg iawn ar nifer fawr o achlysuron, ac roedd fy rhagflaenydd i yn y swydd hon yn ei gwneud hi'n amlwg ar nifer fawr o achlysuron—ein bod ni'n bwrw iddi o ran ceisio datganoli plismona, yn y lle cyntaf, cyfiawnder ieuenctid, ond cyfiawnder yn ei gyfanrwydd yng nghyfllawnder yr amser yn dilyn dull o ymlwybro. Nid wyf i wedi cael y trafodaethau hynny eto, ond yn sicr fe fyddaf i ac fe fyddwn ni'n pwyso am hynny. Ac fe fyddwn ni'n pwyso am hynny oherwydd rydym ni o'r farn y gallwn ni ddarparu gwasanaeth i bobl Cymru sy'n well na'r un y maen nhw wedi bod yn ei gael dros y 14 blynedd diwethaf.
3. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, y Trefnydd a’r Prif Chwip, a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn dilyn cynllun peilot y llys teulu cyffuriau ac alcohol yng Nghaerdydd? OQ61589
3. What discussions has the Counsel General had with the Cabinet Secretary for Social Justice, Trefnydd and Chief Whip, and the Ministry of Justice following the family drug and alcohol court pilot in Cardiff? OQ61589
Thank you very much for the question. I have not yet had any of those discussions, but I do intend to do so. Following an independent evaluation of the pilot, we are working with partners to progress next steps based on the recommendations made, and I'm very happy to report back to the Senedd once we've had those discussions.
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn. Ni chefais i'r un o'r trafodaethau hynny eto, ond rwy'n bwriadu gwneud felly. Yn dilyn gwerthusiad annibynnol o'r cynllun treialu, rydym ni'n gweithio gyda phartneriaid i fwrw ymlaen â'r camau nesaf yn seiliedig ar yr argymhellion a gafodd eu gwneud, ac rwy'n hapus iawn i adrodd yn ôl i'r Senedd pan fyddwn ni wedi cael y trafodaethau hynny.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. Can I gently suggest that those conversations should happen very quickly? Because earlier this year, a circuit judge sitting in the family court in Cardiff gave an example of the tragic impact of the ending of the family drug and alcohol court pilot. A mother, who had a traumatic upbringing, and who had been in an abusive relationship, gave birth to a child while still addicted to alcohol and drugs. The local authority made a care order application. Mum was suitable for the pilot, and, in the words of the judge, she visibly thrived during her work with the team. He said her physical and emotional recovery from years of abuse was slow but evident, fortnight after fortnight. Sober, mum appeared to have a new lease of life. There was a lapse to taking drugs again, but the team recommended further work with her. However, the pilot came to an end. Unsurprisingly, without the expert support, mum's life deteriorated, and the child was adopted. Now, we have let down that mother and child. We have also potentially created untold and costly problems for the future, and we have disbanded an experienced team. Counsel General, can we please see the benefit of a Labour Government in Westminster? When will we see a family drug and alcohol court sitting here in Wales, because it obviously does work? It's common sense. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. A gaf i awgrymu yn garedig y dylai'r sgyrsiau hynny ddigwydd yn gyflym iawn? Oherwydd yn gynharach eleni, fe wnaeth barnwr cylchdaith a oedd yn eistedd yn y llys teulu yng Nghaerdydd roi enghraifft o effaith drist yn dilyn diweddu'r cynllun treialu llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol. Rhoddodd mam, a oedd wedi cael magwraeth drawmatig ei hunan, ac a oedd wedi bod mewn perthynas dreisgar, enedigaeth i blentyn tra roedd hi'n dal i fod yn gaeth i alcohol a chyffuriau. Gwnaeth yr awdurdod lleol gais am orchymyn gofal. Roedd y fam yn addas i'r cynllun treialu, ac, yng ngeiriau'r barnwr, roedd hi'n amlwg ei bod hi wedi ffynnu yn ystod ei chyfnod yn gweithio gyda'r tîm. Roedd yn dweud bod ei hadferiad corfforol ac emosiynol ar ôl blynyddoedd o gamdriniaeth yn araf ond yn amlwg, bythefnos ar ôl pythefnos. A hithau wedi sobri, roedd hi'n ymddangos bod gan y fam fywyd newydd. Bu llithriad i gymryd cyffuriau eto, ond roedd y tîm yn argymell rhagor o waith gyda hi. Fodd bynnag, fe ddaeth y cynllun treialu i ben. Nid yw hi'n syndod, heb gefnogaeth arbenigol, fod cyflwr bywyd y fam wedi dirywio, ac fe gafodd ei phlentyn ei fabwysiadu. Rydym ni wedi siomi'r fam a'r plentyn hwnnw. Rydym ni o bosibl wedi creu problemau hefyd nad ydyn nhw'n hysbys ac a fydd yn gostus i'r dyfodol, ac rydym ni wedi chwalu tîm profiadol. Cwnsler Cyffredinol, a gawn ni weld budd o fod â Llywodraeth Lafur yn San Steffan? Pryd fyddwn ni'n gweld llys teulu cyffuriau ac alcohol yn eistedd yma yng Nghymru, oherwydd mae hi'n amlwg fod hwnnw'n gweithio? Synnwyr cyffredin yw hyn. Diolch yn fawr.
Thank you for that. As I understand it—. I know you've been inovlved in this all the way through, and I'm grateful for your involvement, and, indeed, your obvious passion for it. You’ll, I’m sure, recall that the Commission on Justice in Wales included a recommendation that the family drug and alcohol courts should be established in Wales as a pilot, and I am delighted that we honoured that commitment and carried out the pilot.
I also want to pay tribute to the families who took the brave step of engaging in the programme and the hard work and professionalism of all those that were involved in the pilot—there's evidence from the story that you’ve just told us of that case that that’s been the case. Since the pilot concluded, we’ve been scrutinising the independent evaluation of the pilot by CASCADE, which is the children’s social care and research centre at Cardiff University, which has gone to all our partners on the family justice network and the Welsh heads of children’s services. We’ll now be working with partners in local authorities, health services and local family justice boards to take forward next steps and findings from the pilot in a sustainable and cost-effective way, underpinned by a shared commitment to achieving the best outcomes.
Our analysis of the pilot evaluation and discussions with partners will focus on how best we can maximise the benefits of the model that you so eloquently set out there, Rhys, to the widest possible number of families in Wales who may need this support in a sustainable and cost-effective way. We’re open to a range of options that may achieve this, including a family drug and alcohol court model. But there are some questions around the model, I think it’s fair to say: whether it’s scaleable across the whole of Wales is one of the real issues; whether there are a sufficient number of families in other parts of Wales to ensure it is sustainable; the funding going forward, because it should be self-sustaining, but partners were unable to commit funding; and whether should we invest in this model or expand our integrated family support services.
So, there are a number of things to do before we’re able to take a view on the pilot, I’m afraid. In the meantime, we have integrated family support services that provide early intervention support for families, and we will work with local authority health partners to explore good practice from the pilot that can be used to maximise that positive impact. I’m told that we are looking to respond to that evaluation before Christmas, and hopefully a lot sooner than that. So, I very much hope to be able to update the Senedd at that point.
Diolch i chi am hynna. Fel rwy'n ei deall hi—. Ac fe wn i eich bod chi wedi ymroi i hyn i gyd, ac rwy'n ddiolchgar i chi am eich cyfraniad, ac, yn wir, am eich eiddgarwch amlwg. Rydych chi siŵr o fod yn cofio i'r Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru gynnwys argymhelliad y dylid sefydlu'r llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol yng Nghymru fel cynllun treialu, ac rwy'n falch iawn ein bod ni wedi anrhydeddu'r ymrwymiad hwnnw ac wedi cyflawni'r cynllun treialu.
Fe hoffwn i roi teyrnged hefyd i'r teuluoedd a gymerodd y cam dewr o fod â rhan yn y rhaglen a'r gwaith caled a phroffesiynoldeb a ddangosodd pawb a oedd yn rhan o'r cynllun treialu—mae tystiolaeth o'r stori yr ydym ni newydd ei chlywed gennych chi am yr achos hwnnw'n dangos mai dyna fu'r achos. Ers i'r cynllun treialu ddod i ben, rydym ni wedi bod yn craffu ar werthusiad annibynnol o'r cynllun treialu gan CASCADE, sef canolfan gofal cymdeithasol ac ymchwil plant Prifysgol Caerdydd, sydd wedi mynd at ein holl bartneriaid yn y rhwydwaith cyfiawnder teuluol a phenaethiaid gwasanaethau plant Cymru. Fe fyddwn ni'n gweithio nawr gyda phartneriaid yn yr awdurdodau lleol, gwasanaethau iechyd ac ar fyrddau cyfiawnder teuluol lleol i fwrw ymlaen â'r camau a'r canfyddiadau nesaf yn sgil y cynllun treialu mewn ffordd gynaliadwy a chost-effeithiol, a ategir gan ymrwymiad cyffredin i gyflawni'r canlyniadau gorau.
Fe fydd ein dadansoddiad ni o'r gwerthusiad o'r cynllun treialu a'r trafodaethau gyda phartneriaid yn canolbwyntio ar y ffordd orau o fanteisio i'r eithaf ar y model a nodwyd gennych chi mewn ffordd mor rymus nawr, Rhys, ar gyfer y nifer ehangaf posibl o deuluoedd yng Nghymru a allai fod ag angen am y cymorth hwn mewn ffordd gynaliadwy a chost-effeithiol. Rydym ni'n agored i amrywiaeth o ddewisiadau a allai gyflawni hyn, gan gynnwys model o lysoedd teulu cyffuriau ac alcohol. Ond mae rhai cwestiynau yn aros ynghylch y model hwnnw, rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud: a yw hi'n bosibl cyflwyno hyn ar raddfa ledled Cymru gyfan yw un o'r materion gwirioneddol; a oes digon o deuluoedd mewn rhannau eraill o Gymru i sicrhau bod hynny'n gynaliadwy; yr arian wrth symud ymlaen, oherwydd fe ddylai hyn fod yn hunangynhaliol, ond nid oedd partneriaid yn gallu ymrwymo cyllid; ac a ddylem fuddsoddi yn y model hwn neu ehangu ein gwasanaethau integredig o ran cymorth i deuluoedd.
Felly, mae yna nifer o bethau i'w gwneud cyn i ni allu fod â barn gadarn ar y cynllun treialu, mae arna i ofn. Yn y cyfamser, mae gennym ni wasanaethau integredig o ran cymorth i deuluoedd sy'n darparu cymorth gydag ymyrraeth gynnar i deuluoedd, ac fe fyddwn ni'n gweithio gyda phartneriaid iechyd yn yr awdurdodau lleol i archwilio arfer da o'r cynllun treialu y gellid ei ddefnyddio i sicrhau'r effaith gadarnhaol honno. Rwyf i wedi clywed ein bod ni'n bwriadu ymateb i'r gwerthusiad hwnnw cyn y Nadolig, ac yn llawer cynt na hynny, rwy'n gobeithio. Felly, rwy'n gobeithio yn fawr iawn y byddaf i'n gallu diweddaru'r Senedd ar yr adeg honno.
Welcome to your new role, Counsel General. As just highlighted by Rhys ab Owen, the abrupt ending of the pilot last September, following the denial of a one-year extension due to budget constraints, led to a devastating human cost. The evaluation itself declared that funding uncertainty was the most crucial factor affecting FDAC sustainability. As somebody who over many years has worked in FDACs, I can pledge the absolute success of those for the families involved. This is not something we should be piloting in Wales, this is something we should be delivering and rolling out in Wales. We should be learning from those other FDACs across the UK that have been so successful in keeping families together.
The final evaluation, which as you know was published in March of this year, demonstrated remarkable results. Parental substance misuse declined from 83 per cent to 54 per cent, with 29 per cent of parents completing complete cessation of drug and alcohol use. And also, the economic benefits of the FDAC and its delivery are well known. So, I’d like you to pledge to us that you’re going to review this decision again and have conversations with the Cabinet Secretary for finance to ensure stable, long-term funding for this potentially transforming approach to family justice. Diolch yn fawr iawn.
Croeso i'ch swydd newydd, Cwnsler Cyffredinol. Fel mae Rhys ab Owen newydd dynnu sylw at y peth, fe arweiniodd tranc sydyn y cynllun treialu fis Medi diwethaf, yn dilyn gwrthod yr estyniad o flwyddyn oherwydd cyfyngiadau cyllidebol, at gost aruthrol fawr i bobl. Roedd y gwerthusiad ei hun yn mynegi mai ansicrwydd ariannol oedd y ffactor mwyaf hanfodol i effeithio ar gynaliadwyedd y llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol. Yn un sydd wedi gweithio mewn llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol dros nifer o flynyddoedd, rwy'n gallu cadarnhau llwyddiant ysgubol y rhain o safbwynt y teuluoedd dan sylw. Nid rhywbeth y dylem ni fod yn ei dreialu yng Nghymru mo hwn, mae hyn yn rhywbeth y dylem ni fod yn ei roi ar waith a'i gyflwyno yng Nghymru. Fe ddylem fod yn dysgu oddi wrth y llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol eraill hynny ledled y DU sydd wedi bod mor llwyddiannus o ran cadw teuluoedd gyda'i gilydd.
Roedd y gwerthusiad terfynol, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth eleni, yn arddangos canlyniadau nodedig, fel gwyddoch chi. Fe ostyngodd camddefnydd sylweddau gan rieni o 83 y cant i 54 y cant, gyda 29 y cant o rieni yn llwyddo i roi'r gorau i ddefnyddio cyffuriau ac alcohol yn gyfan gwbl. A hefyd, mae manteision economaidd y llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol a chyflawniad y rhain yn gyfarwydd. Felly, fe hoffwn i chi addo i ni y byddwch chi'n adolygu'r penderfyniad hwn unwaith eto ac yn cynnal sgyrsiau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid i sicrhau cyllid sefydlog, hirdymor i'r dull trawsnewidiol hwn o gyfiawnder teuluol. Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much for that, Jane. I just want to correct a couple of things there. We haven’t made a decision to end it. We ran a pilot, which ended. There’s a little bit of a difference there. We are very much looking at the evaluation of that pilot. The views of our partners involved in the family justice network in Wales will be instrumental in helping us to make decisions about the wider role of that pilot. It is about scaleability. We do know it worked in one area, but we don’t know that it would be scaleable across Wales on that model. When we launched the two-year pilot programme, it was always the intention to test how the approach could work throughout Wales before committing to any long-term service, and we do need to carefully consider the results of the pilot.
As I explained to Rhys ab Owen in answering his question, once we’ve had discussions with all our partners and we’re informed by the evaluation and other research, we can decide on whether rolling out the family drug and alcohol courts model is the most suitable, cost-effective model to provide sustainable support for families, where there are concerns around substance misuse.
We do know that the family drug and alcohol courts aim to deliver cost savings and efficiencies in the family courts system and for local authority children’s services, which does free up resources to support earlier preventative work with families who may be experiencing difficulties. That’s one of the issues, isn’t it? Because we do need to make sure that that money can be recycled into preventative work. Otherwise, we have the same problem we have with all of these services, which is that you’re dealing with the bottom end of the service rather than the preventative end. I'm very committed to making sure that I work across the Government to make sure that preventative services are very much emphasised here, because we want not to help people once they have got into difficulty but prevent them from getting there in the first place, where that's at all possible. So, we are strongly committed to supporting families experiencing substance misuse issues.
Our expectations are for the substance misuse service in Wales and, in particular, for area planning boards to work with partners to support families, including those on the edge of care. Through the APB substance misuse action fund, the Welsh Government ring-fences money for children and young people. Recognising the rise in demand for support, an additional £1 million was invested in 2022-23, increasing the ring-fenced allocation to £3.75 million, and, in addition, we plan to further increase this amount to £5.25 million in 2023-24, and again, for 2024-25, to £6.25 million. So, I think you can see that it's not that we're not committed to the service, it's that we want to make sure that the model that we commit to actually does the very best job for the whole of Wales, and we have a number of partners to talk to. We've heard some committed advocates for a particular model here, and it may well be that we go with that, and we will make that decision before Christmas.
Diolch yn fawr iawn am hynna, Jane. Fe hoffwn i ddim ond cywiro un neu ddau o bwyntiau ynglŷn â hynny. Nid ydym ni wedi gwneud unrhyw benderfyniad i ddod a hwn i ben. Fe wnaethom ni gynnal cynllun treialu, a hwnnw sydd wedi dod i ben. Mae yna ychydig o wahaniaeth. Rydym ni'n rhoi ystyriaeth fanwl i werthuso'r cynllun treialu hwnnw. Fe fydd barn ein partneriaid ni sydd â rhan yn y rhwydwaith cyfiawnder teuluol yng Nghymru yn allweddol wrth ein helpu ni i wneud penderfyniadau am swyddogaeth fwy eang y cynllun treialu hwnnw. Mae hynny'n ymwneud â graddoldeb. Fe wyddom ni ei fod wedi gweithio mewn un maes, ond 'wyddom ni ddim a fyddai unrhyw fodd ei raddoli ledled Cymru yn unol â'r patrwm hwnnw. Pan gafodd y rhaglen dreilau o ddwy flynedd ei lansio, y bwriad bob amser oedd profi sut y gallai'r dull gweithredu weithio ledled Cymru cyn ymrwymo i greu unrhyw wasanaeth hirdymor, ac mae angen i ni ystyried canlyniadau'r cynllun treialu yn ofalus.
Fel roeddwn i'n egluro i Rhys ab Owen wrth ymateb i'w gwestiwn ef, pan fyddwn ni wedi cael trafodaethau gyda'n partneriaid i gyd ac yn cael ein llywio gan y gwerthusiad ac ymchwil arall, fe allwn ni benderfynu ai cyflwyno'r model llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol yw'r model mwyaf addas, cost-effeithiol ar gyfer darparu cefnogaeth gynaliadwy i deuluoedd, lle ceir pryderon ynghylch camddefnyddio sylweddau.
Fe wyddom ni mai bwriad y llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol yw arbed costau a chynyddu effeithlonrwydd yn y system llysoedd teulu a gwasanaethau plant yr awdurdodau lleol, a fyddai'n rhyddhau adnoddau i gefnogi gwaith ataliol cynharach gyda theuluoedd a allai fod yn profi anawsterau. Dyna un o'r materion, onid e? Oherwydd mae angen i ni sicrhau y gellir ailgylchu'r arian hwnnw a'i roi yn y gwaith ataliol. Fel arall, fe fyddai'r un broblem gennym ni â'r broblem sydd gennym gyda'r gwasanaethau hyn i gyd, sef eich bod chi'n gwneud gwaith ar ben isaf y gwasanaeth yn hytrach nag ar y pen ataliol. Rwy'n ymrwymedig iawn i sicrhau fy mod i'n gweithio ar draws y Llywodraeth i sicrhau y bydd llawer o bwyslais ar y gwasanaethau ataliol yn hyn o beth, oherwydd nid ydym ni'n orawyddus i fod yn helpu pobl pan fyddan nhw mewn trafferthion yn hytrach eu hatal rhag mynd i drafferthion yn y lle cyntaf, lle bod hynny'n bosibl. Felly, rydym ni ymrwymo i raddau helaeth iawn i gefnogi teuluoedd sy'n profi problemau o ran camddefnyddio sylweddau.
Rydym ni'n disgwyl i'r gwasanaeth camddefnyddio sylweddau yng Nghymru ac, yn benodol, byrddau cynllunio ardal weithio gyda phartneriaid i gefnogi teuluoedd, gan gynnwys rhai sydd ar ymyl gofal. Drwy gronfa gweithredu Byrddau Cynllunio Ardal ar gamddefnyddio sylweddau, mae Llywodraeth Cymru yn clustnodi arian ar gyfer plant a phobl ifanc. Gan gydnabod y cynnydd yn y galw am gymorth, cafodd £1 miliwn ychwanegol ei fuddsoddi yn 2022-23, gan gynyddu'r dyraniad a glustnodir i £3.75 miliwn, ac, yn ogystal â hynny, rydym ni'n bwriadu cynyddu'r swm hwn ymhellach hyd at £5.25 miliwn yn 2023-24, ac wedyn, ar gyfer 2024-25, hyd at £6.25 miliwn. Felly, rwy'n credu y gallwch weld ein bod ni wedi ymrwymo i'r gwasanaeth, ein bod ni'n dymuno sicrhau y bydd y model yr ydym ni yn ymrwymo iddo yn gwneud y gwaith gorau er mwyn Cymru gyfan, ac mae gennym ni nifer o bartneriaid i drafod â nhw. Fe glywsom ni rai yn eiriol yn gadarn dros fodel penodol yn y fan hon, ac mae hi'n ddigon posibl y byddwn ni'n dewis hwnnw, ac fe wnawn ni'r penderfyniad hwnnw cyn y Nadolig.
4. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am gynnal cwestau i farwolaethau amenedigol? OQ61598
4. Will the Counsel General make a statement on the conducting of inquests into perinatal deaths? OQ61598
Thank you, Jenny Rathbone, for that question. Any decision to extend the remit of inquests to include perinatal deaths rests with the UK Government as coronial inquests are a reserved matter. All perinatal deaths in Wales are reported to the NHS Wales Executive as a nationally reportable incident for monitoring.
Diolch i chi, Jenny Rathbone, am y cwestiwn yna. Mae unrhyw benderfyniad i ymestyn cylch gwaith cwestau i gynnwys marwolaethau amenedigol yn aros gyda Llywodraeth y DU oherwydd mae cwestau coronaidd yn fater a gedwir yn ôl. Mae pob marwolaeth amenedigol yng Nghymru yn cael ei hadrodd amdani i Weithrediaeth GIG Cymru fel digwyddiad y mae'n rhaid ei adrodd yn genedlaethol ar gyfer monitro.
Thank you for that clarification, but, obviously, perinatal deaths normally involve the health service, which is entirely devolved. And, as we've rehearsed earlier, the justice system is on its knees, and the parents who've suffered the tragedy of the loss of a child in the first year of life are definitely amongst the victims of this inadequate system. It can take months even for an autopsy, never mind an inquest, the resolution of which is essential to enable closure. Coroners do not have jurisdiction to conduct an investigation concerning a foetus or a stillborn child, further compounding trauma and delay. It's very early in your role as Counsel General, and I very much welcome you to the position, but what discussions might you be able to have with the Ministry of Justice regarding speeding up the process? And how will you ensure that the recommendations from inquests are being embedded into the maternity and neonatal safety support programme?
Diolch i chi am yr eglurhad hwnnw, ond, yn amlwg, mae marwolaethau amenedigol yn digwydd fel arfer dan oruchwyliaeth y gwasanaeth iechyd mewn rhyw ffordd, ac fe gafodd hwnnw ei ddatganoli yn gyfan gwbl. Ac, fel rydym ni wedi bod yn sôn yn gynharach, mae'r system gyfiawnder ar ei gliniau, ac mae'r rhieni sydd wedi dioddef y trychineb o golli plentyn ym mlwyddyn gyntaf ei fywyd yn sicr yn ddioddefwyr yn y system annigonol hon. Fe all hi gymryd misoedd hyd yn oed i gynnal awtopsi, heb sôn am gwest, y mae eu cwblhau nhw'n hanfodol ar gyfer cau'r mater. Nid oes gan grwneriaid awdurdodaeth i gynnal ymchwiliad sy'n ymwneud â ffoetws neu blentyn marw-anedig, sy'n gwaethygu'r poendod ac yn golygu mwy o oedi. Mae hi'n gynnar iawn yn eich cyfnod chi yn y rôl Cwnsler Cyffredinol, ac rwy'n eich croesawu chi'n gynnes iawn i'r swydd, ond pa drafodaethau y gallech chi eu cael gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ynghylch cyflymu'r broses? A sut ydych chi am sicrhau y bydd argymhellion o gwestau yn cael eu hymgorffori yn y rhaglen cymorth diogelwch mamolaeth a'r newydd-anedig?
Thank you very much, Jenny. Obviously, all of us want to express our sympathy to any parent that experiences any of the various perinatal or stillbirths in that circumstance. I have to say, a very dear friend of mine has had this experience only this week, and it is absolutely devastating for families in the round. There was a consultation put out by the UK Government back in March 2019, but that has been delayed now, and we are liaising with the new Government about proposals to be able to take some of those forward. This was around whether or not coroners should have powers to investigate particular types of death. We don't, however, think that the coronial investigations should replace the role others have in reviewing stillbirths, such as those undertaken by local NHS services. All maternal perinatal and infant deaths in Wales are reported as a national reportable incident to the NHS executive, as well as to MBRRACE-UK, which is Mothers and Babies: Reducing Risk through Audits and Confidential Enquiries across the UK, in order to monitor deaths, respond and take action where necessary. The introduction of a statutory medical examiner system will provide additional assurances for neonatal deaths, that is babies who die within 28 days of birth. And I'm pleased to say that, since the beginning of this month, all deaths, including neonatal deaths in any health setting, that are not investigated by a coroner will be reviewed by the NHS medical examiners, which will add additional levels of assurance, because I do absolutely agree with you that, in trying to come to terms with what is a devastating blow to an entire family, people really do need to understand what happened.
Diolch yn fawr iawn i chi, Jenny. Yn amlwg, mae pob un ohonom ni'n dymuno mynegi ein cydymdeimlad ag unrhyw riant sy'n profi unrhyw fath o enedigaethau amenedigol neu farw-anedig dan yr amgylchiadau hynny. Mae'n rhaid i mi ddweud, mae ffrind annwyl iawn i mi wedi mynd drwy'r profiad hwnnw yr wythnos hon, ac mae'n brofiad cwbl ddirdynol i deuluoedd yn gyffredinol. Fe gafodd ymgynghoriad ei gyflwyno gan Lywodraeth y DU yn ôl ym mis Mawrth 2019, ond fe gafodd hwnnw ei ohirio nawr, ac rydym ni'n cysylltu â'r Llywodraeth newydd ynghylch cynigion i allu bwrw ymlaen ag ambell un o'r rhain. Roedd hynny'n ymwneud ag a ddylai crwneriaid fod â phwerau i ymchwilio i fathau penodol o farwolaethau ai peidio. Serch hynny, nid ydym ni o'r farn y dylai'r ymchwiliadau coronaidd ddisodli'r swyddogaethau eraill o ran adolygu marw-enedigaethau, fel y rhai a wneir gan wasanaethau'r GIG yn lleol. Mae pob marwolaeth baban ac amenedigol yng Nghymru yn cael eu hadrodd fel digwyddiad sy'n genedlaethol adroddadwy i weithrediaeth y GIG, yn ogystal ag i MBRRACE-UK, sef Mamau a Babanod: Lleihau'r Risg drwy Archwiliadau ac Ymholiadau Cyfrinachol ledled y DU, ar gyfer monitro marwolaethau, ymateb a gweithredu lle bod angen. Fe fydd cyflwyno system o archwilwyr meddygol statudol yn cynnig sicrwydd ychwanegol ar gyfer marwolaethau newyddenedigol, hynny yw babanod sy'n marw o fewn 28 diwrnod i'w geni. Ac rwy'n falch o ddweud, ers dechrau'r mis hwn, y bydd pob marwolaeth, gan gynnwys marwolaethau newyddenedigol mewn unrhyw leoliad iechyd, nad yw'n cael eu hymchwilio gan grwner yn cael ei hadolygu gan archwilwyr meddygol y GIG, a fydd yn ychwanegu cyfraddau ychwanegol o sicrwydd, oherwydd rwy'n cytuno â chi'n llwyr, wrth geisio dod i delerau â digwyddiad sy'n ergyd ddychrynllyd i deulu cyfan, mae yna wir angen i bobl fod yn deall yr hyn a ddigwyddodd.
5. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad ar yr amserlen ar gyfer cyflenwi deddfwriaeth diogelwch tomenni glo o fewn rhaglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth? OQ61601
5. Will the Counsel General make a statement on the timetable for delivering coal tip safety legislation within the Government's legislative programme? OQ61601
Thank you very much, Delyth, and I will do that with the greatest of pleasure. The disused mine and quarry tips Bill will be introduced before the end of this calendar year.
Diolch yn fawr iawn i chi, Delyth, ac fe wnaf i hynny â'r pleser mwyaf. Fe fydd y Bil Mwyngloddiau a Chwareli (Tomenni Nas Defnyddir) yn cael ei gyflwyno cyn diwedd y flwyddyn galendr hon.
I'm very pleased to hear that. From your previous role, Counsel General, you'll know that this is a significant concern for me personally. We have had three First Ministers in post since the idea was first introduced to the Senedd. It is gratifying, indeed, to hear you confirm that that will be introduced before the end of this year. When that is introduced, in that case—. In a recent inquiry, the climate change committee took evidence on opencast mines and, as one of the reflections in the report that has been published as a result of that inquiry, the committee has expressed support for including opencast mines within the scope of that Bill. What legal advice have you given, or would you give, to the Welsh Government about including opencast mines within the scope of that Bill, please?
Rwy'n falch iawn o glywed hynny. Oherwydd eich swydd flaenorol, Cwnsler Cyffredinol, rydych chi'n ymwybodol i hyn fod yn achos pryder mawr personol i mi. Mae tri Phrif Weinidog wedi bod wrth eu gwaith ers cyflwyno'r syniad i'r Senedd am y tro cyntaf. Mae hi'n dda iawn, wir, eich clywed chi'n cadarnhau y bydd hynny'n cael ei gyflwyno cyn diwedd y flwyddyn hon. Pan gyflwynir hynny, yn yr achos hwn—. Mewn ymchwiliad diweddar, fe gafodd y pwyllgor newid hinsawdd dystiolaeth am fwyngloddiau brig ac, yn un o'r pwyntiau yn yr adroddiad a gafodd ei gyhoeddi o ganlyniad i'r ymchwiliad hwnnw, mae'r pwyllgor wedi mynegi cefnogaeth i gynnwys mwyngloddiau brig yng nghwmpas y Bil hwnnw. Pa gyngor cyfreithiol a wnaethoch chi ei roi, neu a fyddech chi'n ei roi, i Lywodraeth Cymru ynghylch cynnwys mwyngloddiau brig yng nghwmpas y Bil hwnnw, os gwelwch chi'n dda?
So, I haven't been in post long enough to have had that conversation, but part of the new remit of my post, wider than the Counsel General role, on the delivery side of my new responsibilities, is responsibility for ensuring that the overall legislative programme gets delivered. Whereas the actual Bill will be taken through by my colleague, Huw Irranca-Davies, I retain an oversight across the Government of the legislative programme, not least because if we do things efficiently, we may be able to get more legislation that Members have called for in, and I'd very much like to see that, and also in preparation for the new Senedd, where we are looking at a reduced term. So, we do want to be more efficient in getting our legislative programme through, and we need to make sure that we use all of the time available right up until the last minute, which we haven't been traditionally good at. So, I want to make sure that that happens.
On the specifics of this Bill, we haven't yet had the first stages and the committee scrutiny, and I'm sure that those issues will be raised. But, one of the big issues when I was in charge of the Bill in a previous job was to make sure that we distinguish between disused tips and ongoing operations, which is a very different regime. So, I think that the committee, in its deliberations, will have to be very clear at what point something becomes a disused tip and goes into this regime, and when it's under the mines and quarries inspectorate or the Coal Authority because it's actually an active mine, so to speak, or quarry. So, I do think there are some very serious, very detailed issues around where the cross-over is, and one of the big things for this Bill will be to make sure that it dovetails nicely with the other regimes in place already, including the new environmental protection and biodiversity Bill, which also falls to my colleague Huw Irranca-Davies, but which I will, as I said, retain oversight of to make sure that that does. And one of the things we want to do is to make sure that there's a jigsaw, if you like, of things, so that we don't have something that falls through the cracks. And I'll be very much looking forward to the committee scrutiny to get the committee's views on where that jigsaw should fit. But we do want to make sure that everything is caught by some piece of legislation.
Felly, dydw i ddim wedi bod yn fy swydd yn ddigon hir i gael y sgwrs honno, ond rhan o gylch gwaith newydd fy swydd, sy'n fwy eang na swydd Cwnsler Cyffredinol, ar agwedd cyflawni fy nghyfrifoldebau newydd, yw cyfrifoldeb o ran sicrhau y bydd y rhaglen ddeddfwriaethol gyflawn yn cael ei chyflawni. Er mai fy nghyd-Ysgrifennydd, Huw Irranca-Davies, a fydd yn cyflwyno'r Bil mewn gwirionedd, fi sydd â goruchwyliaeth dros y rhaglen ddeddfwriaethol ar draws y Llywodraeth, nid yn lleiaf oherwydd os byddwn ni'n gwneud pethau mewn ffordd effeithlon, efallai y byddwn ni'n gallu cyflwyno rhagor o ddeddfwriaeth y galwodd Aelodau amdani, ac fe hoffwn innau weld hynny'n fawr iawn, a hefyd wrth baratoi tuag at y Senedd newydd, pan fyddwn ni'n gweld cyfnod a gwtogir. Felly, rydym ni'n awyddus i fod yn fwy effeithlon o ran cael ein rhaglen ddeddfwriaethol drwodd, ac mae angen i ni sicrhau ein bod ni'n defnyddio'r holl amser sydd ar gael hyd at y funud olaf, rhywbeth nad ydym ni wedi llwyddo i'w wneud yn arferol yn y gorffennol. Felly, rwy'n dymuno sicrhau y bydd hynny'n digwydd.
O ran manylion y Bil hwn, nid ydym ni wedi cynnal y camau cyntaf ac nid yw'r craffu gan y pwyllgor wedi digwydd eto, ac rwy'n siŵr y bydd y materion hynny'n cael eu codi. Ond, un o'r materion pwysicaf pan oeddwn i'n gyfrifol am y Bil mewn swydd flaenorol oedd sicrhau ein bod ni'n gwahaniaethu rhwng tomenni segur a gweithfeydd sy'n parhau, sy'n drefniadaeth wahanol iawn. Felly, rwy'n credu y bydd yn rhaid i'r pwyllgor fod yn eglur iawn yn ei drafodaethau o ran yr amodau i domen fod yn cael ei hystyried yn segur a dod o dan y drefniadaeth hon, a phan allai ddod o dan arolygiaeth y pyllau glo a chwareli neu'r Awdurdod Glo am fod hwnnw mewn gwirionedd yn fwynglawdd gweithredol, fel petai, neu'n chwarel. Felly, rwy'n credu bod rhai materion difrifol iawn, manwl iawn o ran yr union drawsnewidiad, ac un o'r pethau pwysicaf o ran y Bil hwn fydd sicrhau ei fod yn plethu yn dda â'r cyfundrefnau eraill sydd ar waith eisoes, gan gynnwys Bil newydd diogelu'r amgylchedd a bioamrywiaeth, sydd hefyd yn rhan o gwmpas gwaith fy ngyd-Ysgrifennydd Huw Irranca-Davies, ond fe fyddaf i, fel dywedais i, yn cadw golwg arno i sicrhau bod hynny'n digwydd. Ac un o'r pethau yr ydym ni'n dymuno ei wneud yw sicrhau bod jig-so, os hoffech chi, o bethau, fel nad ydym ni'n gweld rhywbeth yn cwympo drwy'r craciau. Ac fe edrychaf i ymlaen yn fawr iawn at graffu ar y pwyllgor i gael barn y pwyllgor ar sut y dylai'r jig-so hwnnw ffitio. Ond rydym ni'n awyddus iawn i sicrhau y bydd popeth yn cael ei gwmpasu gan ryw gyfran o'r ddeddfwriaeth.
6. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder, ynglŷn â gwneud canolfannau cyswllt plant yng Nghymru yn ddi-dâl ar adeg eu defnyddio i rieni ac aelodau eraill o'r teulu? OQ61590
6. What discussions has the Counsel General had with the Cabinet Secretary for Health and Social Care, and the Ministry of Justice, about making child contact centres in Wales free at the point of use to parents and other family members? OQ61590
I have not yet had discussions about this issue with the Cabinet Secretary for Health and Social Care or the Ministry of Justice since taking up my post, since it has only been a couple of weeks, but I absolutely do recognise that child contact centres play an important role for many families in maintaining contact after parental separation.
Nid wyf i wedi cael trafodaethau ynglŷn â'r mater hwn eto gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol na'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ers i mi fod yn fy swydd, oherwydd nid oes dim ond ychydig wythnosau wedi mynd heibio, ond rwy'n cydnabod yn llwyr fod canolfannau cyswllt plant â swyddogaeth bwysig i lawer o deuluoedd wrth gynnal cyswllt ar ôl i rieni wahanu.
I think the list of people I had to include in this question and my previous question shows the complexity of the devolved system and of the jagged edge in Wales. However, that's another matter. Until a constituent contacted me, despite working in this area, I had no idea that parents and family members who are subject to a supervised contact order in private family law cases had to, in some areas, such as Cardiff, pay up to £120 an hour to see their child, to see their loved ones. Now, if they lived in Monmouth, it would be free, but in Cardiff they have to pay £120 per hour. Now, this inequality is just not right, Counsel General.
You mentioned in your answer to Delyth Jewell the delays in the court system. Jenny Rathbone mentioned that the justice system is on its knees. There are huge delays. My constituent has been waiting for an investigation for over two years, and he has to pay £120 per hour every time he wants to see his child. This is bound to create parental alienation and an adverse childhood experience. What is the Welsh Government doing to ensure that children who find themselves in this very traumatic and difficult situation are not caused further emotional trauma by not being able to see their parents? Diolch yn fawr.
Rwy'n credu bod y rhestr o bobl y bu'n rhaid i mi eu cynnwys yn y cwestiwn hwn a'm cwestiwn blaenorol yn dangos pa mor gymhleth yw'r system ddatganoledig a'r ymyl garw sydd yng Nghymru. Serch hynny, mater arall yw hwnnw. Hyd nes i etholwr gysylltu â mi, er fy mod i'n gweithio yn y maes hwn, nid oedd unrhyw syniad gennyf i ei bod hi'n rhaid i rieni ac aelodau o'r teulu sy'n destun gorchymyn cyswllt dan oruchwyliaeth mewn achosion cyfraith teulu preifat, mewn rhai ardaloedd, fel Caerdydd, dalu hyd at £120 yr awr i weld eu plentyn, i weld eu hanwyliaid. Nawr, pe bydden nhw'n byw yn Nhrefynwy, fe fyddai hynny'n rhad ac am ddim, ond yng Nghaerdydd mae'n rhaid iddyn nhw dalu £120 yr awr. Nawr, nid yw'r anghydraddoldeb hwn yn iawn, Cwnsler Cyffredinol.
Roeddech chi'n sôn yn eich ateb i Delyth Jewell am yr oedi yn y system lysoedd. Fe wnaeth Jenny Rathbone sôn bod y system gyfiawnder ar ei gliniau. Mae'r oedi yn anferthol. Mae fy etholwr i wedi bod yn aros am ymchwiliad am dros ddwy flynedd, ac mae'n rhaid iddo dalu £120 yr awr bob tro y bydd yn gweld ei blentyn. Mae hyn yn sicr o beri i rieni ymddieithrio ac achosi profiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau nad yw plant sy'n eu cael eu hunain yn y sefyllfa hynod drawmatig ac anodd hon yn profi trawma emosiynol pellach oherwydd nad ydyn nhw'n cael gweld eu rhieni? Diolch yn fawr.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Yes, I don't at all disagree with the complexity of this, and it is interesting, when you start to look at particular bits of it, quite how complicated it is, I must say. It's part of the reason that we call for the devolution of justice, of course. We support continuing contact between children and their families after parental separation, of course, and recognise that child contact centres can play an important role for many families in maintaining contact after parental separation. I just want to make it clear the Welsh Government has no involvement with the running or regulation of child contact centre providers, which are independent organisations. The National Association of Child Contact Centres is the registered charity and an umbrella organisation that sets the national standards to which most child contact centres work. Cafcass Cymru, however, funds court-ordered supervised contact arrangements across Wales to provide a service when the family court makes an order for a referral to a contact centre in cases in which Cafcass Cymru is involved, requiring contact between the child and separated family member. But outside of this, for example in terms of their running as a business concern or a potential venue to re-establish relationships, Cafcass Cymru has no involvement with the contact centres.
Family justice is, as you know, non-devolved in Wales. We're actively working with colleagues at the Ministry of Justice, the Department for Education and the National Association of Child Contact Centres around equity in funding child contact centres in Wales as well as in England. I absolutely accept that parents are concerned about the affordability of accessing contact at a private child contact centre. We understand that centres are aware of this and may be able to support parents who may be finding it difficult to meet these costs or signpost parents to other services, including third sector organisations who may be able to help. It's very difficult for me to comment on an individual case, of course, Rhys, but we do absolutely accept that, however it is one of the ragged edges of devolution, as you say.
Ie, nid wyf i'n anghytuno o gwbl ynglŷn â'r cymhlethdod yn hyn o beth, ac mae hi'n ddiddorol, pan fyddwch chi'n dechrau edrych ar ddarnau penodol o hyn, pa mor gymhleth ydyw hi, mae'n rhaid i mi ddweud. Dyna ran o'r rheswm ein bod ni'n galw am ddatganoli cyfiawnder, wrth gwrs. Rydym ni'n cefnogi cyswllt parhaus rhwng plant a'u teuluoedd wedi i rieni wahanu, wrth gwrs, ac yn cydnabod y gall canolfannau cyswllt plant wneud gwaith pwysig i lawer o deuluoedd wrth gynnal cyswllt ar ôl i rieni wahanu. Rwy'n dymuno egluro nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gysylltiad â rhedeg neu reoleiddio darparwyr canolfannau cyswllt plant, sy'n sefydliadau annibynnol. Cymdeithas Genedlaethol y Canolfannau Cyswllt Plant yw'r elusen gofrestredig a'r sefydliad ymbarél sy'n gosod y safonau cenedlaethol y mae'r rhan fwyaf o ganolfannau cyswllt plant yn gweithio yn unol â nhw. Mae Cafcass Cymru, fodd bynnag, yn ariannu trefniadau cyswllt dan oruchwyliaeth y llys ledled Cymru i ddarparu gwasanaeth pan fydd y llys teulu yn gorchymyn atgyfeirio i ganolfan gyswllt mewn achosion lle mae gan Cafcass Cymru ei ran, sy'n gofyn bod cyswllt rhwng y plentyn ac aelod o'r teulu a wahanodd. Ond y tu allan i hyn, er enghraifft o ran eu rhedeg nhw fel busnes neu leoliad posibl i ailsefydlu perthnasoedd, nid oes gan Cafcass Cymru unrhyw gysylltiad â'r canolfannau cyswllt.
Nid chafodd cyfiawnder teuluol, fel gwyddoch chi, ei ddatganoli yng Nghymru. Rydym ni'n gweithio ar hyn o bryd gyda chydweithwyr yn y Weinyddiaeth Gyfiawnder, yr Adran Addysg a Chymdeithas Genedlaethol Canolfannau Cyswllt Plant ynghylch tegwch wrth ariannu canolfannau cyswllt plant yng Nghymru yn ogystal ag yn Lloegr. Rwy'n derbyn yn llwyr fod rhieni yn bryderus ynglŷn â pha mor fforddiadwy fyddai cael cyswllt mewn canolfan breifat i blant. Rydym ni'n deall bod canolfannau yn ymwybodol o hyn ac efallai y byddan nhw'n gallu cefnogi rhieni a allai fod yn ei chael hi'n anodd talu'r costau hyn neu gyfeirio rhieni at wasanaethau eraill, gan gynnwys sefydliadau'r trydydd sector a allai fod o gymorth. Mae hi'n anodd iawn i mi wneud unrhyw sylw ar achos unigol, wrth gwrs, Rhys, ond rydym ni'n derbyn hynny'n gyfan gwbl, serch hynny mae'n un o ymylon garw datganoli, fel rydych chi'n dweud.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Eitem 3 yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar y Trefnydd, Jane Hutt.
Item 3 is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae dau newid i fusnes yr wythnos hon. Nes ymlaen heddiw, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio yn gwneud datganiad am Tata Steel. O ganlyniad, mae datganiad Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar addysg cyfrwng Cymraeg drwy drochi hwyr wedi'i symud i wythnos nesaf. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ar gael i’r Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. There are two changes to this week's business. Later this afternoon, the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning will make a statement on Tata Steel. To accommodate this, the statement from the Cabinet Secretary for Education on Welsh-medium education through late immersion has been postponed until next week. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which is available to Members electronically.
Can I call for three statements, please, this week? Can I have an oral statement on NHS reorganisation in the Hywel Dda University Health Board area? I know that this is a matter of significant interest for Members of this Senedd. There was an opportunity for some brief questions earlier on during First Minister's question time, but, frankly, there was not sufficient opportunity for other interested Members to have the opportunity to properly scrutinise Ministers about the significant reorganisation in that area, and I do think that an oral statement would be very helpful in order that people can ask the questions that are on the lips of their constituents at this time.
Secondly, I was surprised that there was no oral statement from the Minister for Children and Social Care today given the fact that it's International Day of Older Persons. I know that there was a written statement, and that referred to various things, including celebrating older volunteers, the need to address ageism, the age-friendly Wales programme, and even t'ai chi sessions, but it did not refer, of course, to the winter fuel payments that many of our vulnerable older people are going to be losing this winter, including 30,000 people in Conwy and Denbighshire, and I do think that it's pertinent for the opportunity for the responsible Minister to actually have something to say about those things. I was very disappointed not to read any reference to it in the written statement that was issued.
Just finally, over the summer, Access Broadband Cymru, the grant scheme to help people get online and get decent broadband speeds, was suspended. Now, clearly that was an important grant funding stream that was helping many people, including in my own constituency, get access to decent broadband, which, of course, is something that is essential in this day and age—it's not a luxury; it's something that people ought to have a right to be able to access. That scheme has been paused. The statement that was issued over the summer suggested that it was being paused for six months. Quite why it was being withdrawn at a time when a future scheme hadn't been developed is beyond me, and I do think that there should be an opportunity for Members of this Senedd to be able to ask the relevant Minister questions as to when we can expect something to be back up and running to help our constituents that are finding it difficult to access proper broadband speeds to get online.
A gaf i alw am dri datganiad yr wythnos hon, os gwelwch yn dda? A gaf i ddatganiad llafar ar ad-drefnu'r GIG yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda? Rwy'n gwybod bod hwn yn fater o ddiddordeb sylweddol i Aelodau'r Senedd hon. Roedd cyfle i ofyn rhai cwestiynau byr yn gynharach yn ystod sesiwn cwestiynau'r Prif Weinidog, ond, a dweud y gwir, doedd dim digon o gyfle i Aelodau eraill a oedd â diddordeb gael y cyfle i holi Gweinidogion yn briodol am yr ad-drefnu sylweddol yn yr ardal honno, ac rwy'n credu y byddai datganiad llafar yn ddefnyddiol iawn er mwyn i bobl allu gofyn y cwestiynau sydd ar wefusau eu hetholwyr ar hyn o bryd.
Yn ail, roeddwn i'n synnu nad oedd datganiad llafar gan y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol heddiw o ystyried ei fod yn Ddiwrnod Rhyngwladol Pobl Hŷn. Rwy'n gwybod bod datganiad ysgrifenedig wedi'i roi, a bod hwnnw'n cyfeirio at bethau amrywiol, gan gynnwys dathlu gwirfoddolwyr hŷn, yr angen i ymdrin ag oedraniaeth, rhaglen oed-gyfeillgar Cymru, a hyd yn oed sesiynau t'ai chi, ond wnaeth e ddim cyfeirio, wrth gwrs, at y taliadau tanwydd gaeaf y bydd llawer o'n pobl hŷn sy'n agored i niwed yn eu colli y gaeaf hwn, gan gynnwys 30,000 o bobl yng Nghonwy a sir Ddinbych, ac rwy'n credu ei bod yn briodol bod y Gweinidog cyfrifol yn cael cyfle i ddweud rhywbeth am y pethau hynny. Roeddwn i'n siomedig iawn i beidio â darllen unrhyw gyfeiriad ato yn y datganiad ysgrifenedig a gafodd ei gyhoeddi.
Yn olaf, dros yr haf, cafodd Allwedd Band Eang Cymru, y cynllun grant i helpu pobl i fynd ar-lein a chael cyflymder band eang digonol, ei atal. Nawr, yn amlwg roedd honno'n ffrwd ariannu grantiau bwysig a oedd yn helpu llawer o bobl, gan gynnwys yn fy etholaeth fy hun, i gael mynediad at fand eang digonol, sydd, wrth gwrs, yn rhywbeth sy'n hanfodol yn yr oes sydd ohoni—nid rhywbeth moethus ydyw; mae'n rhywbeth y dylai fod gan bobl yr hawl i allu cael mynediad ato. Mae'r cynllun hwnnw wedi'i oedi. Roedd y datganiad a gafodd ei gyhoeddi dros yr haf yn awgrymu ei fod yn cael ei oedi am chwe mis. Wn i ddim pam yn union yr oedd yn cael ei dynnu'n ôl ar adeg pan nad oedd cynllun wedi cael ei ddatblygu ar gyfer y dyfodol, ac rwy'n credu y dylai Aelodau o'r Senedd hon gael cyfle i ofyn cwestiynau i'r Gweinidog perthnasol ynghylch pryd y gallwn ni ddisgwyl i rywbeth fod yn weithredol eto i helpu ein hetholwyr sy'n ei chael hi'n anodd cael mynediad at gyflymder band eang priodol i fynd ar-lein.
Diolch yn fawr, Darren Millar, and thank you for your questions. I think Hywel Dda University Health Board, on the service changes, we had questions to the First Minister about this earlier on, and, indeed, you had the opportunity to question the Cabinet Secretary for Health and Social Care last week. The health board’s board discussed and agreed proposed temporary changes at the board meeting on 26 September, and they were on those matters that were aired this afternoon in the scrutiny of the First Minister, questions for the First Minister, including issues around the minor injury unit at Prince Philip Hospital, but other matters as well, in terms of those changes. Matters of change that were not raised this afternoon, but I think I could also say are changes that were discussed at the board, are the Bronglais paediatric in-patient provision and the Tregaron acceleration of the Cylch Caron model. Now, that's interesting, because it's a very innovative scheme, so it's useful to put this on the record today. It's about bringing together a range of services in a focal point for Tregaron and the surrounding rural areas. And that's also a really good example of partnership with Ceredigion County Council, Hywel Dda University Health Board and the Welsh Government. So, it is important that these changes and these developments are shared today as we look at the challenges in terms of health services in Hywel Dda as well.
It was important that there was a written statement on the International Day of Older People, and I'm sure you would want to join with me today to welcome and congratulate the new older people's commissioner, Rhian Bowen, and I know that we will all be meeting with her. I'm certainly due to meet with her very shortly, in terms of the opportunities that we've got, with her really important, independent role, to discuss joint initiatives. And one of the initiatives that I was very engaged with with the former older people's commissioner was to co-ordinate mass action on taking up pension credit. I think she was very much in the lead of the take-up of pension credit, which is, of course, crucially important as we help ensure that people can take up pension credit. And if they do take up pension credit, and they are eligible for pension credit, then they will, of course, then be able to access the winter fuel payment. So, I think it is important that we increase pension credit take-up in Wales, and I think I'd just like to make the point that this is why we have a Welsh benefits charter, with all 22 local authorities involved, and we are trying to develop this compassionate, person-centred delivery of benefits governed by the Welsh Government. But also, because of this collaboration with the charter, we can work on looking at ways in which we can encourage our citizens to take up all of their entitlements via the 'Claim what's yours' pension credit Advicelink Cymru, and also learn from some of the projects that authorities have taken forward, such as the Neath Port Talbot initiative with Policy in Practice, which has resulted in increasing pension credit take-up in Wales. This is what we need to ensure that older people are aware of, and we all have, I know, that responsibility, and you've heard from me on all the range of benefits that people are entitled to.
Yes, I will follow up with the Cabinet Secretary on Access Broadband Cymru. It's now on the record. We will ensure that that is updated, in terms of progress.
Diolch yn fawr, Darren Millar, a diolch am eich cwestiynau. Rwy'n credu o ran Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, y newidiadau i wasanaethau, fe gawson ni gwestiynau i'r Prif Weinidog am hyn yn gynharach, ac, yn wir, fe gawsoch chi gyfle i holi Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yr wythnos diwethaf. Fe wnaeth bwrdd y bwrdd iechyd drafod a chytuno ar newidiadau dros dro arfaethedig yng nghyfarfod y bwrdd ar 26 Medi, ac roedden nhw ar y materion hynny a gafodd eu gwyntyllu'r prynhawn yma wrth graffu ar y Prif Weinidog, cwestiynau i'r Prif Weinidog, gan gynnwys materion yn ymwneud â'r uned mân anafiadau yn Ysbyty'r Tywysog Philip, ond materion eraill hefyd, o ran y newidiadau hynny. Ymhlith y materion ynghylch newidiadau na chawson nhw eu codi'r prynhawn yma, ond rwy'n credu y gallwn i ddweud hefyd eu bod nhw'n newidiadau a drafodwyd gan y bwrdd, yw'r ddarpariaeth bediatrig i gleifion mewnol ym Mronglais a chyflymu'r model Cylch Caron yn Nhregaron. Nawr, mae hynny'n ddiddorol, oherwydd mae'n gynllun arloesol iawn, felly mae'n ddefnyddiol rhoi hwn ar y cofnod heddiw. Mae'n ymwneud â dod ag amrywiaeth o wasanaethau ynghyd fel canolbwynt ar gyfer Tregaron a'r ardaloedd gwledig cyfagos. Ac mae hynny hefyd yn enghraifft dda iawn o bartneriaeth â Chyngor Sir Ceredigion, Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda a Llywodraeth Cymru. Felly, mae'n bwysig bod y newidiadau hyn a'r datblygiadau hyn yn cael eu rhannu heddiw wrth i ni edrych ar yr heriau o ran gwasanaethau iechyd yn Hywel Dda hefyd.
Roedd yn bwysig bod datganiad ysgrifenedig ar Ddiwrnod Rhyngwladol Pobl Hŷn, ac rwy'n siŵr y byddech chi eisiau ymuno â mi heddiw i groesawu a llongyfarch y comisiynydd pobl hŷn newydd, Rhian Bowen, ac rwy'n gwybod y byddwn ni i gyd yn cwrdd â hi. Yn sicr, rydw i fod i gwrdd â hi cyn bo hir, o ran y cyfleoedd sydd gennym ni, gyda'i rôl annibynnol hynod bwysig, i drafod mentrau ar y cyd. Ac un o'r mentrau roeddwn i'n ymwneud yn fawr â hi gyda'r cyn-gomisiynydd pobl hŷn, oedd cydlynu camau gweithredu torfol ar fanteisio ar gredyd pensiwn. Rwy'n credu ei bod hi wedi chwarae rhan flaenllaw iawn o ran sicrhau bod pobl yn manteisio ar gredyd pensiwn, sy'n hollbwysig wrth gwrs wrth i ni helpu i sicrhau bod pobl yn gallu cael credyd pensiwn. Ac os byddan nhw'n manteisio ar gredyd pensiwn, a'u bod yn gymwys i gael credyd pensiwn, yna fe fyddan nhw wedyn, wrth gwrs, yn gallu cael mynediad at y taliad tanwydd gaeaf. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod ni'n sicrhau bod mwy o bobl yn manteisio ar gredyd pensiwn yng Nghymru, ac rwy'n credu yr hoffwn i wneud y pwynt mai dyma pam mae gennym ni siarter budd-daliadau Cymru, gyda phob un o'r 22 o awdurdodau lleol dan sylw, ac rydym yn ceisio datblygu'r ddarpariaeth dosturiol hon o fudd-daliadau, sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, sy'n cael eu llywodraethu gan Lywodraeth Cymru. Ond hefyd, oherwydd y cydweithredu hwn â'r siarter, gallwn ni weithio ar ystyried sut allwn ni annog ein dinasyddion i fanteisio ar yr holl bethau y mae ganddyn nhw hawl i'w cael trwy 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi' Advicelink Cymru ar gredyd pensiwn, a dysgu hefyd gan rai o'r prosiectau y mae awdurdodau wedi'u datblygu, fel menter Castell-nedd Port Talbot gyda Policy in Practice, sydd wedi arwain at gynnydd yn y nifer sy'n manteisio ar gredyd pensiwn yng Nghymru. Dyma'r hyn sydd ei angen arnom er mwyn sicrhau bod pobl hŷn yn ymwybodol ohono, ac rydym i gyd yn gyfrifol am sicrhau hynny, rwy'n gwybod, ac rydych chi wedi fy nghlywed yn sôn am yr ystod lawn o fudd-daliadau y mae gan bobl yr hawl i'w cael.
Gwnaf, fe af ar drywydd Allwedd Band Eang Cymru gyda'r Ysgrifennydd Cabinet. Mae hynny ar y cofnod nawr. Byddwn ni'n sicrhau ei fod yn cael ei ddiweddaru, o ran cynnydd.
Trefnydd, byddwch chi’n ymwybodol, fis Awst, yn Eisteddfod Genedlaethol Rhondda Cynon Taf, fe gyhoeddodd y Prif Weinidog adroddiad terfynol Comisiwn Cymunedau Cymraeg ac argymhellion i Lywodraeth Cymru. Mi ydym ni i gyd yn y Senedd hon yn ymrwymo bod y Gymraeg yn perthyn i bawb, ond, yn amlwg, mae'r adroddiad hwn yn gwneud argymhellion sy'n gwneud hynny yn gyfan gwbl sicr, gan sicrhau bod ein cymunedau Cymraeg ni yn mynd o nerth i nerth, yn hytrach na chrebachu. Felly, gawn ni gyfle, drwy ddatganiad llafar, i gael trafodaeth ar lawr y Senedd hon ynglŷn â’r argymhellion sy'n bellgyrhaeddol ac eithriadol o bwysig o ran cyrraedd y targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg a dyblu'r defnydd?
Trefnydd, you will be aware, in August, at the National Eisteddfod in Rhondda Cynon Taf, the First Minister published the final report of the Commission for Welsh-speaking Communities and the recommendations made to the Welsh Government. We all in this Senedd are committed to the Welsh language belonging to everyone, but, clearly, this report makes recommendations that secure that for the future, ensuring that our Welsh-speaking communities can go from strength to strength, rather than shrinking. So, can we have an oral statement, so that we can have a discussion in this Chamber on the recommendations, which are far-reaching and extremely important in terms of reaching that target of 1 million Welsh speakers and doubling use?
Diolch yn fawr. Mae'n gwestiwn pwysig iawn a hefyd rwyf eisiau siarad gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iaith—
Thank you very much for the very important question, and also I want to speak to the Cabinet Secretary who covers the Welsh language—
—in order to make—. I will make sure that the Cabinet Secretary will be aware of this request, and hopefully—
—er mwyn gwneud—. Fe wnaf i sicrhau y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol o'r cais hwn, a gobeithio—
—bydd datganiad yn symud ymlaen.
—a statement will come forward.
I'm asking for two Government statements. The first is on paediatric palliative care. In 2016, the Welsh Government said
'To support this work, the Paediatric Palliative Care Needs Assessment will provide robust data on which to plan services for the children and young people of Wales. Health boards and hospices are supporting this work which will be completed by the end of March 2021.'
Can the Welsh Government provide an update on support for paediatric palliative care?
Secondly, can I request a statement on the provision of 3G sports pitches suitable for hockey? There has been a decline in team sports participation—none more than hockey. Swansea has an athletics and hockey centre, but there's a need for greater provision, especially for children. 4G pitches have a longer pile and are fitted with a rubber crumb that stops the hockey ball rolling. An all-weather 2G artificial turf pitch has a flatter, short-pile surface so that the ball can slide. They will also be suitable for a wider range of sports, increasing the multisport offering.
Rwy'n gofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth. Mae'r cyntaf ar ofal lliniarol pediatrig. Yn 2016, fe ddywedodd Llywodraeth Cymru
'I gefnogi'r gwaith hwn, bydd yr Asesiad o Anghenion Gofal Lliniarol Pediatrig yn darparu data cadarn i gynllunio gwasanaethau ar gyfer plant a phobl ifanc Cymru. Mae byrddau iechyd a hosbisau yn cefnogi'r gwaith hwn a fydd yn cael ei gwblhau erbyn diwedd mis Mawrth 2021.'
A all Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gymorth ar gyfer gofal lliniarol pediatrig?
Yn ail, a gaf i ofyn am ddatganiad am ddarparu caeau chwaraeon 3G sy'n addas ar gyfer hoci? Mae lleihad wedi bod yn y nifer sy'n cymryd rhan mewn chwaraeon tîm—yn enwedig hoci. Mae gan Abertawe ganolfan athletau a hoci, ond mae angen mwy o ddarpariaeth, yn enwedig i blant. Mae gan gaeau 4G beil hirach ac mae ganddyn nhw friwsion rwber sy'n atal y bêl hoci rhag rholio. Mae gan gae glaswellt artiffisial bob tywydd 2G arwyneb mwy gwastad, peil byr fel bod y bêl yn gallu llithro. Byddan nhw hefyd yn addas ar gyfer amrywiaeth ehangach o chwaraeon, gan gynyddu'r arlwy amlchwaraeon.
Well, thank you very much, Mike Hedges. Your first question is really important in terms of that vital role that hospice and end-of-life care services play to support families at some of the most difficult times in their lives. It is important to recognise that there is the quality statement for palliative and end-of-life care, which was published back in October 2022. That sets out high-level Welsh Government policy intention for children and young people, as well as for adults, and the national programme board has developed a work programme to drive forward the commitments in the quality statement. Both adult and children's hospice representation is on the public board and inform policy through this representation. But I think it's also a very central theme, part of the work stream, for the children and young people's advisory group within the national programme for palliative and end-of-life care, and there have been some findings recently from the recently commissioned paediatric palliative care prevalence study, which are being used to inform this work. Very finally, we're now investing over £10.5 million a year to ensure that there is palliative and end-of-life care that is equitable in terms of access to the best possible care. And of course, that £4 million one-off hospice cost-of-living grant was really important earlier this year, and it included £775,000 for children's hospices.
Your second question about the hockey pitches—of course, this is something that is really important in terms of investing in grass-roots and elite sports facilities. It's a key programme for government commitment. We have an annual capital investment of £8 million to Sport Wales, including funding for short-pile artificial grass pitches for hockey, and that's distributed through the pitch sports collaboration group. I appreciate that you go into those special needs in terms of facilities of this kind, and Hockey Wales is a major partner in the group and plays a full role in deciding how to develop and where to develop new, and also refurbish existing, pitches.
Diolch yn fawr iawn, Mike Hedges. Mae eich cwestiwn cyntaf yn bwysig iawn o ran y rôl hanfodol honno y mae gwasanaethau hosbis a gofal diwedd oes yn ei chwarae i gefnogi teuluoedd yn ystod rhai o'r adegau anoddaf yn eu bywydau. Mae'n bwysig cydnabod y datganiad ansawdd ar gyfer gofal lliniarol a gofal diwedd oes, a gafodd ei gyhoeddi nôl ym mis Hydref 2022. Mae hwnnw'n nodi bwriad polisi lefel uchel Llywodraeth Cymru ar gyfer plant a phobl ifanc, yn ogystal ag oedolion, ac mae bwrdd y rhaglen genedlaethol wedi datblygu rhaglen waith i ysgogi'r ymrwymiadau yn y datganiad ansawdd. Mae cynrychiolwyr hosbisau oedolion a phlant ar y bwrdd cyhoeddus ac maen nhw'n llywio polisi trwy'r gynrychiolaeth hon. Ond rwy'n credu ei bod hefyd yn thema ganolog iawn, yn rhan o'r ffrwd waith, ar gyfer y grŵp cynghori plant a phobl ifanc yn y rhaglen genedlaethol ar gyfer gofal lliniarol a diwedd oes, ac mae rhai canfyddiadau wedi bod yn ddiweddar o'r astudiaeth o gyffredinrwydd gofal lliniarol pediatrig a gomisiynwyd yn ddiweddar, sy'n cael eu defnyddio i lywio'r gwaith hwn. Yn olaf, rydym nawr yn buddsoddi dros £10.5 miliwn y flwyddyn i sicrhau bod gofal lliniarol a gofal diwedd oes sy'n deg o ran mynediad at y gofal gorau posibl. Ac wrth gwrs, roedd y grant costau byw hosbisau untro hwnnw gwerth £4 miliwn yn bwysig iawn yn gynharach eleni, ac roedd yn cynnwys £775,000 ar gyfer hosbisau plant.
O ran eich ail gwestiwn am y caeau hoci—wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth sy'n bwysig iawn o ran buddsoddi mewn cyfleusterau chwaraeon ar lawr gwlad a chwaraeon elît. Mae'n rhaglen allweddol ar gyfer ymrwymiad y llywodraeth. Mae gennym ni fuddsoddiad cyfalaf blynyddol o £8 miliwn i Chwaraeon Cymru, gan gynnwys cyllid ar gyfer caeau glaswellt artiffisial peil byr ar gyfer hoci, ac mae hynny'n cael ei ddosbarthu drwy'r grŵp cydweithredol chwaraeon ar gaeau. Rwy'n gwerthfawrogi eich bod chi'n manylu ar yr anghenion arbennig hynny o ran cyfleusterau o'r math hwn, ac mae Hoci Cymru yn brif bartner yn y grŵp ac mae'n chwarae rhan lawn wrth benderfynu sut i ddatblygu a ble i ddatblygu caeau newydd, ac adnewyddu caeau presennol hefyd.
Business Minister, can I please request a Government statement outlining what support is available for stroke survivors? Last week, I had the absolute privilege of meeting a Blackwood support group, which is made up of some truly remarkable people and run by a dedicated group of Stroke Association volunteers, including Wendy Williams, Geoff Crook and Angela Harrington. During my visit, the attendees and organisers shared some of the challenges and struggles that they face in their day-to-day lives, many of which I will indeed be following up with the Welsh Government. However, following the meeting, one member of the group contacted me about the awful situation they had found themselves in. This particular person had a stroke and worked incredibly hard to make themselves physically fit so they were able to go back to work. Yet sadly, after doing so, they were made redundant. So, a Government statement outlining what action can be taken to ensure that there is more support for stroke survivors who can and want to rightfully return to work would indeed be welcome. And I'd also be grateful if the statement could shed some light on what support is already or can be put into place to help employers retain their staff who have indeed had a stroke. Thank you so much.
Gweinidog Busnes, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth yn amlinellu pa gymorth sydd ar gael i oroeswyr strôc? Yr wythnos diwethaf, fe ges i'r fraint o gwrdd â grŵp cymorth yn y Coed-duon, sy'n cynnwys rhai pobl wirioneddol ryfeddol ac sy'n cael ei redeg gan grŵp ymroddedig o wirfoddolwyr y Gymdeithas Strôc, gan gynnwys Wendy Williams, Geoff Crook ac Angela Harrington. Yn ystod fy ymweliad, rhannodd y mynychwyr a'r trefnwyr rai o'r heriau a'r brwydrau maen nhw'n eu hwynebu yn eu bywydau o ddydd i ddydd, a byddaf i'n mynd ar drywydd llawer ohonyn nhw gyda Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, yn dilyn y cyfarfod, cysylltodd un aelod o'r grŵp â mi am y sefyllfa ofnadwy yr oedd ef ynddi. Cafodd y person arbennig hwn strôc a gweithiodd yn andros o galed i wneud ei hun yn ffit yn gorfforol fel ei fod yn gallu mynd yn ôl i'r gwaith. Ond yn anffodus, ar ôl gwneud hynny, cafodd ei ddiswyddo. Felly, byddwn i'n croesawu datganiad gan y Llywodraeth yn amlinellu pa gamau y gellir eu cymryd i sicrhau bod mwy o gymorth ar gael i oroeswyr strôc sy'n gallu dychwelyd i'r gwaith ac sydd eisiau gwneud hynny. A byddwn i hefyd yn ddiolchgar pe gallai'r datganiad daflu rhywfaint o oleuni ar y cymorth sydd eisoes ar gael neu'r cymorth y gellid ei roi ar waith i helpu cyflogwyr i gadw eu staff sydd wedi cael strôc. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Natasha Asghar. Of course, there is considerable support for stroke survivors. Obviously, we focus very much on the pathway in terms of clinical healthcare, but, in terms of rehabilitation and being able to move back into—or into other, appropriate—employment, this goes beyond that clinical support, but it is crucial that employers are aware of their responsibilities, but also the opportunities as well. So, thank you for sharing that experience, and I’ll certainly follow this up in terms of what links are made in terms of those employment opportunities and any obstacles that may be in the way and, of course, the Minister for economy is sitting beside me now and we’re looking at all of the opportunities. Because this is actually also, and I think the inquiry that the Equality and Social Justice Committee—. We need to ensure that disabled people or who have impairments that may come from a stroke are able to get back into or stay in work.
Diolch yn fawr, Natasha Asghar. Wrth gwrs, mae cymorth sylweddol i oroeswyr strôc. Yn amlwg, rydym yn canolbwyntio'n fawr iawn ar y llwybr o ran gofal iechyd clinigol, ond, o ran adsefydlu a gallu symud yn ôl i mewn i gyflogaeth—neu i gyflogaeth arall, briodol—mae hyn yn mynd y tu hwnt i'r cymorth clinigol honno, ond mae'n hanfodol bod cyflogwyr yn ymwybodol o'u cyfrifoldebau, ond hefyd y cyfleoedd hefyd. Felly, diolch i chi am rannu'r profiad hwnnw, ac yn sicr, fe wnaf i fynd ar drywydd hyn o ran y cysylltiadau sy'n cael eu gwneud o ran y cyfleoedd cyflogaeth hynny ac unrhyw rwystrau a all fod yn y ffordd ac, wrth gwrs, mae Gweinidog yr economi yn eistedd wrth fy ymyl i nawr ac rydym yn edrych ar yr holl gyfleoedd. Oherwydd mae hyn hefyd mewn gwirionedd, ac rwy'n credu bod yr ymchwiliad y mae'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol—. Mae angen i ni sicrhau bod pobl anabl neu sydd â namau a all ddeillio o strôc yn gallu dychwelyd i'r gwaith neu aros yn y gwaith.
Yr wythnos yma, rydym ni'n dathlu, gydag agoriad swyddogol ysgol feddygol gogledd Cymru ym Mangor, penllanw blynyddoedd o ymgyrchu’n lleol, a hynny o dan arweiniad Plaid Cymru. Mae Bangor yn prysur ddatblygu fel canolfan o ragoriaeth mewn hyfforddiant iechyd, ac, yn gysylltiedig efo hyn, mae yna gynlluniau ar y gweill ar gyfer tair canolfan iechyd a llesiant yn y gymuned, yn Waunfawr, yn Nyffryn Nantlle a Bangor, ac mi fyddwn i'n hoffi gofyn am ddatganiad am y datblygiadau iechyd cymunedol newydd yma yn Arfon, ac, yn benodol, dwi'n deall bod y Llywodraeth ar hyn o bryd yn trafod buddsoddi yn y ganolfan iechyd a lles yn yr hen Debenhams ym Mangor, sydd efo potensial enfawr i adfywio'r stryd fawr yn y ddinas, yn ogystal â chyfrannu at wella iechyd y boblogaeth a chynnig lleoliadau hyfforddiant ar gyfer myfyrwyr iechyd, fel y rhai fydd yn yr ysgol feddygol. Fedrwch chi drefnu diweddariad am ganolfan Bangor yn benodol, os gwelwch yn dda?
This week, we celebrate, with the official opening of the north Wales medical school in Bangor, the culmination of years of campaigning locally under the leadership of Plaid Cymru. Bangor is developing as a centre of excellence in health training, and, associated with that, there are plans in the offing for three health and well-being centres in the community, in Waunfawr, in Dyffryn Nantlle and in Bangor, and I would like to ask for a statement about these new community health developments in Arfon, and, specifically, I do understand that the Government is discussing investment in the health and well-being centre in the old Debenhams in Bangor, which has great potential to regenerate the high street in the city, as well as improving the health of the population and offering training places for health students, such as those who will be in the medical school. Could you organise an update about the Bangor centre specifically, please?
Diolch yn fawr, Siân Gwenllian, a diolch yn fawr am eich cwestiynau pwysig iawn.
Thank you, Siân Gwenllian, and thank you very much for your very important questions.
I know the First Minister is looking forward to—and with the Cabinet Secretary for North Wales and Transport looking forward to—I’m sure, and, hopefully, you will be there as well, that wonderful opening of the north Wales medical school, which I think very much is also a Government, and, indeed, reflected in our working together, as a real goal for medical education in Wales, and now it’s coming to fruition and it will be a wonderful occasion, I know.
I think those three centres that you’re talking about, which are in early days of development, health and well-being centres, that sounds very promising in terms of your reference to the possible centre that’s developing in Bangor in the old Debenhams site, but I will ask the health and social care Cabinet Secretary to update you, and, I’m sure, other Members who have an interest, on the pace of that development, because this will be very much dependent on working with Betsi Cadwaladr, and, indeed, local government as well, in terms of planning. But it sounds very promising in terms of those developments.
Rwy'n gwybod bod y Prif Weinidog yn edrych ymlaen at—ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth yn edrych ymlaen at—rwy'n siŵr, a, gobeithio, y byddwch chi yno hefyd, yr agoriad gwych hwnnw o ysgol feddygol gogledd Cymru, sydd, yn fy marn i, yn un o nodau'r Llywodraeth hefyd, ac, yn wir, yn cael ei adlewyrchu yn ein gwaith gyda'n gilydd, fel nod gwirioneddol ar gyfer addysg feddygol yng Nghymru, a nawr mae'n dwyn ffrwyth a bydd yn achlysur gwych, rwy'n gwybod.
Rwy'n credu bod y tair canolfan hynny rydych chi'n sôn amdanyn nhw, sydd yn nyddiau cynnar eu datblygiad, canolfannau iechyd a lles, mae hynny'n swnio'n addawol iawn o ran eich cyfeiriad at y ganolfan bosibl sy'n datblygu ym Mangor ar hen safle Debenhams, ond byddaf yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd a gofal cymdeithasol roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi, ac, rwy'n siŵr, Aelodau eraill sydd â diddordeb, ar gyflymder y datblygiad hwnnw, oherwydd bydd hyn yn ddibynnol iawn ar weithio gyda Betsi Cadwaladr, ac, yn wir, llywodraeth leol hefyd, o ran cynllunio. Ond mae'n swnio'n addawol iawn o ran y datblygiadau hynny.
Good afternoon, Trefnydd. Could I ask for a statement from the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning, please, regarding the raising of the energy price cap by Ofgem only yesterday? With the recent announcements that Welsh councils will see their gas and electricity prices rise by 10 per cent, energy prices this winter will be hundreds of pounds higher than they were last year. Citizens Advice Cymru report that over half of those concerned about bill payments intend to reduce or cease using heating and hot water usage this winter. National Energy Action Cymru say that 51 per cent of adults in Wales will ration their energy use, and the situation is further complicated by Wales having some of the least energy efficient housing in England and Wales, resulting in homes that are costly and challenging to heat, as well as more susceptible to damp and mould. This is really an unsustainable situation in 2024. So, could I ask for a statement with regard to the current position on the Warm Homes programme, please? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Trefnydd. A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio, os gwelwch yn dda, ynglŷn â chodi'r cap ar brisiau ynni gan Ofgem dim ond ddoe? Gyda'r cyhoeddiadau diweddar y bydd prisiau nwy a thrydan cynghorau Cymru yn codi 10 y cant, bydd prisiau ynni gannoedd o bunnoedd yn uwch y gaeaf hwn nag yr oedden nhw'r llynedd. Mae Cyngor ar Bopeth Cymru yn adrodd bod dros hanner y rhai sy'n poeni am daliadau biliau yn bwriadu defnyddio llai o wres a dŵr poeth neu roi'r gorau i'w defnyddio y gaeaf hwn. Mae National Energy Action Cymru yn dweud y bydd 51 y cant o oedolion yng Nghymru yn cyfyngu ar yr ynni maen nhw'n ei ddefnyddio, ac mae'r sefyllfa'n cael ei chymhlethu ymhellach gan fod gan Gymru rai o'r tai lleiaf effeithlon o ran ynni yng Nghymru a Lloegr, gan arwain at gartrefi sy'n gostus ac yn heriol i'w gwresogi, yn ogystal â bod yn fwy agored i damprwydd a llwydni. Mae hon wir yn sefyllfa anghynaladwy yn 2024. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad am y sefyllfa bresennol o ran y rhaglen Cartrefi Cynnes, os gwelwch yn dda? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. I think this is a question and questions that, actually, are very much cross-Government. So, in terms of the price cap increase, indeed, as you say, it's a blow to many households across Wales who are struggling to meet essential costs. I, in fact, met with Ofgem last week, prior to a cross-party group on tackling fuel poverty, which is chaired by Mark Isherwood, and Ofgem came to speak to that group as well, and we had an update from National Energy Action, but, of course, all the partners, like Citizens Advice, were engaged in that cross-party group.
I'm also meeting energy suppliers later this week. I was very thankful to the Bevan Foundation, who did some work on this and actually identified that energy suppliers can play a key role. They can support their customers through this very difficult time with fair and affordable payment plans and emergency support where required. So, I'll be meeting with them as well, in fact, later this week.
Just before I comment on the Warm Homes programme, which, of course, Jayne Bryant is taking forward as Cabinet Secretary, I wanted to mention that I am looking forward to meeting the new Minister for consumers, having corresponded with the Secretary of State for energy, Ed Miliband. He suggested that I meet with the new Minister for consumers, because we want to discuss the need for a social tariff to protect the most vulnerable households. I discussed this with Ofgem, as well as the issues around the inequities of position of people in terms of standing charges, particularly, I have to say, in Wales and north Wales.
But on the Warm Homes programme, we are investing, as you know, £30 million to reduce the number of low-income households living in cold, damp homes. What is really important, and we mentioned this at the cross-party group, is we've got this free expert energy advice available to all householders in Wales via the Nest helpline. It's really important that that advice service is helping those households, looking at their individual circumstances and pointing them to the most appropriate scheme for their needs, including linking them to Advicelink and the take-up of other benefits. But just to remind all colleagues that eligible households under the Warm Homes programme will receive a bespoke measure of packages to insulate and decarbonise their homes, leading to a reduction in their energy bills to move them out of fuel poverty. Officials are working with contractors, local authorities and other partners to ensure that the new demand-led scheme is complementary to other energy efficiency and fuel poverty schemes, because we've got to lever in as much funding as possible into Wales from GB-wide schemes, and ensure that the assistance is given to those who most need it.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Rwy'n credu bod hwn yn gwestiwn ac yn gwestiynau sydd, mewn gwirionedd, yn drawslywodraethol i raddau helaeth. Felly, o ran y cynnydd yn y cap ar brisiau, yn wir, fel y dywedwch chi, mae'n ergyd i lawer o aelwydydd ledled Cymru sy'n ei chael hi'n anodd talu costau hanfodol. Yn wir, fe wnes i gyfarfod ag Ofgem yr wythnos diwethaf, cyn grŵp trawsbleidiol ar fynd i'r afael â thlodi tanwydd, y mae Mark Isherwood yn ei gadeirio, a daeth Ofgem i siarad â'r grŵp hwnnw hefyd, a chawson ni'r wybodaeth ddiweddaraf gan National Energy Action, ond, wrth gwrs, roedd yr holl bartneriaid, fel Cyngor ar Bopeth, yn cymryd rhan yn y grŵp trawsbleidiol hwnnw.
Rwyf hefyd yn cyfarfod â chyflenwyr ynni yn ddiweddarach yr wythnos hon. Roeddwn i'n ddiolchgar iawn i Sefydliad Bevan, a wnaeth rywfaint o waith ar hyn ac a nododd fod cyflenwyr ynni yn gallu chwarae rhan allweddol. Gallan nhw gefnogi eu cwsmeriaid drwy'r amser anodd iawn hwn gyda chynlluniau talu teg a fforddiadwy a chymorth mewn argyfwng lle y bo angen. Felly, byddaf yn cwrdd â nhw hefyd, yn ddiweddarach yr wythnos hon.
Cyn i mi wneud sylwadau ar y rhaglen Cartrefi Cynnes, y mae Jayne Bryant, wrth gwrs, yn bwrw ymlaen â hi fel yr Ysgrifennydd Cabinet, roeddwn i eisiau dweud fy mod i'n edrych ymlaen at gwrdd â'r Gweinidog newydd dros ddefnyddwyr, ar ôl gohebu â'r Ysgrifennydd Gwladol dros ynni, Ed Miliband. Awgrymodd fy mod i'n cwrdd â'r Gweinidog newydd dros ddefnyddwyr, oherwydd rydym eisiau trafod yr angen am dariff cymdeithasol i ddiogelu'r aelwydydd mwyaf agored i niwed. Fe drafodais i hyn gydag Ofgem, yn ogystal â'r materion sy'n ymwneud ag annhegwch sefyllfa pobl o ran taliadau sefydlog, yn arbennig, mae'n rhaid i mi ddweud, yng Nghymru a gogledd Cymru.
Ond o ran y rhaglen Cartrefi Cynnes, rydym yn buddsoddi, fel y gwyddoch chi, £30 miliwn i leihau nifer yr aelwydydd incwm isel sy'n byw mewn cartrefi oer, llaith. Yr hyn sy'n bwysig iawn, ac fe wnaethon ni sôn am hyn yn y grŵp trawsbleidiol, yw bod gennym ni'r cyngor arbenigol hwn am ddim ar ynni sydd ar gael i bob deiliad tŷ yng Nghymru drwy linell gymorth Nyth. Mae'n bwysig iawn bod y gwasanaeth cynghori hwnnw'n helpu'r aelwydydd hynny, gan edrych ar eu hamgylchiadau unigol a'u cyfeirio at y cynllun mwyaf priodol ar gyfer eu hanghenion, gan gynnwys eu cysylltu ag Advicelink a'u hannog i fanteisio ar fudd-daliadau eraill. Ond dim ond i atgoffa pob cyd-Aelod y bydd aelwydydd cymwys o dan y rhaglen Cartrefi Cynnes yn cael mesur pwrpasol o becynnau i inswleiddio a datgarboneiddio eu cartrefi, gan arwain at ostyngiad yn eu biliau ynni i'w symud allan o dlodi tanwydd. Mae swyddogion yn gweithio gyda chontractwyr, awdurdodau lleol a phartneriaid eraill i sicrhau bod y cynllun newydd sy'n seiliedig ar alw yn ategu cynlluniau effeithlonrwydd ynni a thlodi tanwydd eraill, oherwydd mae'n rhaid i ni ddenu cymaint o gyllid â phosibl i Gymru o gynlluniau ledled y DU, a sicrhau bod y cymorth yn cael ei roi i'r rhai y mae ei angen arnyn nhw fwyaf.
I call for a single Welsh Government statement on sign language rights. Last week was this year's International Week of Deaf People, a time when people come together to recognise and celebrate the vibrant deaf community. This year's theme is 'Sign Up for Sign Language Rights'. As well as feeling connected to the deaf community, deaf people should also feel connected to wider society and those without a hearing impairment. Where people come together to show awareness of deaf people within communities, deaf people can be helped to better connect to others. Through the international week, people could become better educated about how to communicate with deaf people, contributing to positive change and breaking down barriers. Each day of the week had an official theme, including sign language advocacy, where everyone is encouraged to actively advocate for the rights of deaf individuals and the official recognition of national sign languages. Last Monday was the International Day of Sign Languages, with the theme 'Sign Up for Sign Language Rights', which included a call on national leaders. I therefore call for a statement by the Welsh Government on sign language rights in Wales accordingly.
Rwy'n galw am un datganiad gan Lywodraeth Cymru ar hawliau iaith arwyddion. Yr wythnos diwethaf oedd Wythnos Ryngwladol Pobl Fyddar eleni, adeg pan fo pobl yn dod at ei gilydd i gydnabod a dathlu'r gymuned fyddar fywiog. Y thema eleni yw 'Ymrwymo i Hawliau Iaith Arwyddion'. Yn ogystal â theimlo cysylltiad â'r gymuned fyddar, dylai pobl fyddar hefyd deimlo cysylltiad â'r gymdeithas ehangach a'r rhai heb nam ar eu clyw. Lle mae pobl yn dod at ei gilydd i ddangos ymwybyddiaeth o bobl fyddar o fewn cymunedau, gellir helpu pobl fyddar i gysylltu'n well ag eraill. Drwy gydol yr wythnos ryngwladol, gallai pobl ddysgu mwy am sut i gyfathrebu â phobl fyddar, gan gyfrannu at newid cadarnhaol a chwalu rhwystrau. Roedd gan bob diwrnod o'r wythnos thema swyddogol, gan gynnwys eiriolaeth iaith arwyddion, lle mae pawb yn cael eu hannog i eirioli'n weithredol dros hawliau unigolion byddar a chydnabod ieithoedd arwyddion cenedlaethol yn swyddogol. Ddydd Llun diwethaf oedd Diwrnod Rhyngwladol Ieithoedd Arwyddion, gyda'r thema 'Ymrwymo i Hawliau Iaith Arwyddion', a oedd yn cynnwys galwad ar arweinwyr cenedlaethol. Felly, rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar hawliau iaith arwyddion yng Nghymru yn unol â hynny.
Thank you very much, Mark Isherwood, and, indeed, Julie Morgan last week, as you probably recall, also asked a question and made a statement about the International Week of Deaf People and focused on some of those key goals of the week and the campaign, 'Sign Up for Sign Language Rights'. So, it's good, again, as you were able to, to highlight all the different aspects of that campaign and that international week, in terms of those calls.
I think it is really important that we look at what we are doing in Wales. You know that Welsh Government is making provisions to promote and facilitate the use of BSL and its tactile forms in Wales, and we do think that a more collaborative, inclusive approach will be effective if we can have a positive impact on the BSL signing community of Wales.
I think it's important in terms of the fact that BSL is recognised as the first or preferred language of the deaf community in the UK, and much like Welsh and English, it has its own grammar, syntax and lexicons. In 2004, Welsh Government recognised British Sign Language as a language of Wales. We were the first Government in the UK, as you will recall, to ensure that our COVID-19 press conferences included the presence of a BSL interpreter, and we are making reforms to our education system, which includes the introduction of a new Curriculum for Wales and a person-centred system for support for learners with additional learning needs. So, thank you, again—
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, ac, yn wir, fe wnaeth Julie Morgan yr wythnos diwethaf, fel y byddwch chi'n cofio fwy na thebyg, ofyn cwestiwn hefyd a gwneud datganiad am Wythnos Ryngwladol Pobl Fyddar, gan ganolbwyntio ar rai o nodau allweddol yr wythnos a'r ymgyrch, 'Ymrwymo i Hawliau Iaith Arwyddion'. Felly, mae'n dda, unwaith eto, eich bod chi wedi gallu tynnu sylw at yr holl agweddau gwahanol ar yr ymgyrch honno a'r wythnos ryngwladol honno, o ran y galwadau hynny.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n ystyried yr hyn rydym yn ei wneud yng Nghymru. Rydych chi'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn gwneud darpariaethau i hyrwyddo a hwyluso'r defnydd o BSL a'i ffurfiau cyffyrddol yng Nghymru, ac rydym yn credu y bydd dull mwy cydweithredol a chynhwysol yn effeithiol os gallwn ni gael effaith gadarnhaol ar y gymuned arwyddo BSL yng Nghymru.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig o ran y ffaith bod BSL yn cael ei chydnabod fel iaith gyntaf neu ddewis iaith y gymuned fyddar yn y DU, ac yn debyg iawn i'r Gymraeg a'r Saesneg, mae ganddi ei gramadeg, ei chystrawen a'i geirfa ei hun. Yn 2004, gwnaeth Llywodraeth Cymru gydnabod Iaith Arwyddion Prydain fel iaith yng Nghymru. Ni oedd y Llywodraeth gyntaf yn y DU, fel y cofiwch chi, i sicrhau bod ein cynadleddau i'r wasg COVID-19 yn cynnwys presenoldeb dehonglydd BSL, ac rydym yn gwneud diwygiadau i'n system addysg, sy'n cynnwys cyflwyno Cwricwlwm newydd i Gymru a system sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn ar gyfer cefnogi dysgwyr sydd ag anghenion dysgu ychwanegol. Felly, diolch, unwaith eto—
—unwaith eto, Mark Isherwood, am godi'r mater pwysig iawn.
—once again, Mark Isherwood, for raising this very important issue.
I'd like to ask for a written statement on the situation that residents in Caerau are facing, who were part of the Arbed scheme. The reason I ask for this written statement again is that, last week, in response to a question I asked the First Minister, she said that work had begun on the houses, on the properties that were affected by the scheme. That was met with much frustration from residents, because as far as they are aware, that work hasn't started yet. And I think that speaks to some of the issues that we have had during this entire saga. Firstly, that there is no clarity for residents; residents have been given different information by different organisations and the last they heard, work was meant to begin on 5 August, I believe. Secondly, that there is no paperwork, so when residents are asked to make a decision on whether or not they want work to be undertaken, there is nothing there for them in writing to get a better understanding, and they have no access to previous surveys that have been conducted on their houses as well. So, what I hope a written statement might be able to do is provide some of that clarity on how Welsh Government, UK Government, Bridgend County Borough Council and Warmworks are working together to resolve some of these issues. Hopefully then, that will empower residents to make decisions that are right for them.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad ysgrifenedig ar y sefyllfa mae trigolion Caerau yn ei hwynebu, a oedd yn rhan o gynllun Arbed. Y rheswm pam fy mod i'n gofyn am y datganiad ysgrifenedig hwn eto yw, yr wythnos diwethaf, mewn ymateb i gwestiwn y gofynnais i'r Prif Weinidog, fe ddywedodd hi fod gwaith wedi dechrau ar y tai, ar yr eiddo y gwnaeth y cynllun effeithio arnyn nhw. Arweiniodd hyn at ymateb rhwystredig iawn gan drigolion, oherwydd hyd y gwyddon nhw, dydy'r gwaith hwnnw ddim wedi dechrau eto. Ac rwy'n credu bod hynny'n adlewyrchu rhai o'r materion rydym wedi'u cael yn ystod y saga gyfan hon. Yn gyntaf, nad oes eglurder i drigolion; mae gwahanol sefydliadau wedi rhoi gwahanol wybodaeth i drigolion a'r peth olaf y gwnaethon nhw ei glywed oedd bod y gwaith i fod i ddechrau ar 5 Awst, rwy'n credu. Yn ail, nad oes unrhyw waith papur, felly pan ofynnir i drigolion wneud penderfyniad ynghylch a ydyn nhw eisiau i waith gael ei wneud ai peidio, does dim byd yno iddyn nhw yn ysgrifenedig i gael gwell dealltwriaeth, a does ganddyn nhw ddim mynediad at arolygon blaenorol sydd wedi'u cynnal ar eu tai hefyd. Felly, yr hyn rwy'n gobeithio y gallai datganiad ysgrifenedig ei wneud yw rhoi rhywfaint o'r eglurder hwnnw ar sut mae Llywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU, Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr a Warmworks yn cydweithio i ddatrys rhai o'r materion hyn. Gobeithio, wedyn, y bydd hynny'n grymuso trigolion i wneud penderfyniadau sy'n gywir iddyn nhw.
Diolch yn fawr, Luke Fletcher. Thank you for bringing this back, because obviously, I recall the question to the First Minister and the very positive response that came back about work being undertaken. But I will take this back. All partners need to take responsibility and it's good that we've had this feedback straight from the residents who are affected.
Diolch yn fawr, Luke Fletcher. Diolch am ddod â hyn yn ôl, oherwydd yn amlwg, rwy'n cofio'r cwestiwn i'r Prif Weinidog a'r ymateb cadarnhaol iawn a ddaeth yn ôl ynglŷn â'r gwaith sy'n cael ei gyflawni. Ond fe wnaf i fynd â hyn yn ôl. Mae angen i bob partner gymryd cyfrifoldeb ac mae'n dda ein bod ni wedi cael yr adborth hwn yn uniongyrchol gan y trigiolion y mae hyn wedi effeithio arnyn nhw.
I'm sure we're all aware that only those in receipt of pension credit are also entitled to continue getting the winter fuel allowance. So, building on the work done by Neath Port Talbot Council, which has led to an extra £250,000 being awarded to pensioners in that area, as a result of them not knowing they were eligible for it, and holding the information that all local authorities have about individual circumstances, and in light of the hard graft that you have done, as the Cabinet Secretary for Social Justice, in getting all 22 local authorities to sign up to the benefits charter, can we have a statement from you, in your role as social justice Secretary, on how the Welsh Government is using the benefits charter to get all local authorities to identify the thousands of people across Wales who are not claiming the pension credit that they're entitled to?
Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn ymwybodol mai dim ond y rhai sy'n cael credyd pensiwn sydd hefyd â hawl i barhau i gael y lwfans tanwydd gaeaf. Felly, gan adeiladu ar y gwaith mae Cyngor Castell-nedd Port Talbot wedi'i wneud, sydd wedi arwain at roi £250,000 ychwanegol i bensiynwyr yn yr ardal honno, o ganlyniad i'r ffaith nad oedden nhw'n gwybod eu bod yn gymwys i'w gael, a chan ddal yr wybodaeth sydd gan bob awdurdod lleol am amgylchiadau unigol, ac yng ngoleuni'r gwaith caled rydych chi wedi'i wneud, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, o ran sicrhau bod pob un o'r 22 o awdurdodau lleol yn cofrestru ar gyfer y siarter budd-daliadau, a gawn ni ddatganiad gennych chi, yn eich rôl fel yr Ysgrifennydd dros gyfiawnder cymdeithasol, ar sut mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r siarter budd-daliadau i sicrhau bod pob awdurdod lleol yn nodi'r miloedd o bobl ledled Cymru nad ydyn nhw'n hawlio'r credyd pensiwn y mae ganddyn nhw'r hawl i'w gael?
Thank you very much, Jenny Rathbone. I'm glad that this has come up more than once this afternoon in questions to myself, as Trefnydd. I was able to say a few words about the Welsh benefits charter update earlier on in this question session. It's important, and I recall the Cabinet Secretary for economy, who was the Cabinet Secretary for local government, and now our new Cabinet Secretary for local government—. This is very much about local government working with, particularly, Advicelink, 'Claim what's yours' and pension credit resources encouraging older people to take up pension credit.
So, I would say that we have looked at Neath Port Talbot and Policy in Practice. It's a low-income family tracker; it's called the LIFT tool that the local authority invited and, indeed, funded, Policy in Practice—. It's a commercial product that the council purchased from Policy in Practice, and it enables them to proactively identify households that are eligible for pension credit. Good publicity came through last week in terms of what that achieved. The Policy in Practice LIFT tool uses benefit claim data from His Majesty's Revenue and Customs, the Department for Work and Pensions and local authorities to identify, target and track unclaimed benefits and welfare reform impacts.
So, I can assure you that it was on the top of my priority list yesterday, as Cabinet Secretary for Social Justice, to ask my officials to explore this, in terms of our opportunities. What we're doing is looking at not just how this tool works in practice, but there are also other tools available. We're looking at data and design workstreams to explore options for better sharing of DWP data, and that should help all local authorities to replicate this kind of work, not necessarily always using a tool like this, because, as you say, the charter enables them to grasp this opportunity, but it's useful to learn the lessons from that particular example in Neath Port Talbot, very much recognising, and this is something to share again today, that we need to get these claims in by 21 December for people to be eligible for this year's winter fuel payment.
Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone. Rwy'n falch bod hyn wedi codi fwy nag unwaith y prynhawn yma mewn cwestiynau i mi fy hun, fel Trefnydd. Fe lwyddais i i ddweud ychydig eiriau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am siarter budd-daliadau Cymru yn gynharach yn y sesiwn gwestiynau hon. Mae'n bwysig, ac rwy'n cofio Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi, a oedd yn Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol ac, erbyn hyn, ein Hysgrifennydd Cabinet newydd dros lywodraeth leol—. Mae hyn yn ymwneud i raddau helaeth â llywodraeth leol yn gweithio, yn arbennig, gydag Advicelink, 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi' ac adnoddau credyd pensiwn sy'n annog pobl hŷn i fanteisio ar gredyd pensiwn.
Felly, byddwn i'n dweud ein bod ni wedi edrych ar Gastell-nedd Port Talbot a Policy in Practice. Mae'n draciwr teuluoedd incwm isel; yr enw arno yw offeryn LIFT y gwnaeth yr awdurdod lleol wahodd ac, yn wir, ariannu, Policy in Practice—. Mae'n gynnyrch masnachol y gwnaeth y cyngor ei brynu gan Policy in Practice, ac mae'n ei alluogi i nodi'n rhagweithiol aelwydydd sy'n gymwys i gael credyd pensiwn. Cafwyd cyhoeddusrwydd da yr wythnos diwethaf o ran yr hyn y gwnaeth hynny ei gyflawni. Mae offeryn LIFT Policy in Practice yn defnyddio data hawlio budd-daliadau o Gyllid a Thollau Ei Fawrhydi, yr Adran Gwaith a Phensiynau ac awdurdodau lleol i nodi, targedu ac olrhain budd-daliadau heb eu hawlio ac effeithiau diwygiadau lles.
Felly, gallaf eich sicrhau ei fod ar frig fy rhestr blaenoriaethau ddoe, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, i ofyn i fy swyddogion archwilio hyn, o ran ein cyfleoedd. Yr hyn rydym yn ei wneud yw edrych nid yn unig ar sut mae'r offeryn hwn yn gweithio'n ymarferol, ond mae yna offer eraill ar gael hefyd. Rydym yn edrych ar ffrydiau gwaith dylunio a data i archwilio dewisiadau ar gyfer rhannu data'r Adran Gwaith a Phensiynau yn well, a dylai hynny helpu pob awdurdod lleol i efelychu'r math hwn o waith, nid o reidrwydd drwy ddefnyddio offeryn fel hyn bob amser, oherwydd, fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae'r siarter yn eu galluogi i fanteisio ar y cyfle hwn, ond mae'n ddefnyddiol dysgu'r gwersi o'r enghraifft benodol honno yng Nghastell-nedd Port Talbot, gan gydnabod i raddau helaeth, ac mae hyn yn rhywbeth i'w rannu eto heddiw, bod angen i ni gyflwyno'r hawliadau hyn erbyn 21 Rhagfyr er mwyn i bobl fod yn gymwys i gael y taliad tanwydd gaeaf eleni.
Can I also ask for a statement from the Welsh Government on energy bills? Today, we've seen them increase by around 10 per cent here in Wales, and that's in spite of the fact that Keir Starmer told us when he was leader of the opposition that,
'the Labour Party has a fully costed plan to freeze energy bills'.
In fact, during the election campaign, he went one further, with a pledge to cut energy bills by £400, if Labour won the election. To compound all of this, he's cut the winter fuel allowance, making energy bills even more expensive for some of the most vulnerable people in the country. So, can I request a statement from the Welsh Government to find out what you will do about energy bills, or run the risk of being looked at in the same way the public look at Keir Starmer and think, 'I just cannot trust a word that man says'?
A gaf i hefyd ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar filiau ynni? Heddiw, rydym wedi'u gweld yn cynyddu tua 10 y cant yma yng Nghymru, ac mae hynny er gwaethaf y ffaith bod Keir Starmer wedi dweud wrthym pan oedd yn arweinydd yr wrthblaid,
'mae gan y Blaid Lafur gynllun wedi'i gostio'n llawn i rewi biliau ynni'.
Yn wir, yn ystod ymgyrch yr etholiad, aeth ef ymhellach, gydag addewid i dorri biliau ynni gan £400, pe bai Llafur yn ennill yr etholiad. I wneud pethau'n waeth, mae wedi torri'r lwfans tanwydd gaeaf, gan wneud biliau ynni hyd yn oed yn ddrytach i rai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn y wlad. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru i ddarganfod beth fyddwch chi'n ei wneud am filiau ynni, neu wynebu'r risg o gael eich ystyried yn yr un ffordd ag y mae'r cyhoedd yn ystyried Keir Starmer ac yn meddwl, 'Allaf i ddim credu gair mae'r dyn hwn yn ei ddweud'?
Well, I do hope, Tom Giffard, that you were listening to me earlier on this afternoon when I was responding about what we are doing in the Welsh Government: the fact that I met with Ofgem last week and then we went to the cross-party group on tackling fuel poverty; the fact that, as I've said already this afternoon, I'm meeting energy suppliers this week to urge them to support their customers through this difficult time; the fact that I'm meeting with the UK Government's consumers Minister to raise the issue of the importance of the UK Government introducing a social tariff to protect the most vulnerable households, and, indeed, to raise the issues that I did with Ofgem on standing charges.
We've talked about Warm Homes. I hope, also, Tom Giffard, and everyone in this Chamber, will have read my letter to you about the particular schemes we've got in Wales to tackle fuel poverty and energy debt. The Fuel Bank Foundation is only in Wales, it's not in England; they have a partnership in Scotland as well. That does mean that we've put in £5.6 million of funding to enable the Fuel Bank Foundation to introduce the national fuel voucher and heat fund scheme in Wales. So, you will, with your constituents, I hope, see that I've written to you with all of this information and see that this scheme can help those eligible households that prepay for their fuel, but also it helps with deliveries of oil or gas for those not connected to the mains gas network. We've got a network of 126 referral partners in Wales, and, indeed, you, yourself, and all of us can become referral partners to the Fuel Bank Foundation.
I'll share more information about that, but please, also, steer your constituents to the discretionary assistance fund. That's a demand-led crisis fund, as you know, and we've maintained the budget into this year at £38.5 million. People can take up grants for emergency assistance, including cash payments for dealing with food, gas and electricity—so, fuel costs—as well. Also, of course, we want to encourage all age groups—those in need—to take up the discretionary assistance fund. So, it is a whole range of responses that we are actively taking up, with our powers, with our initiatives, but also, indeed, engaging with the UK Government on these points.
Wel, rwy'n gobeithio, Tom Giffard, eich bod chi wedi gwrando arnaf yn gynharach y prynhawn yma pan oeddwn i'n ymateb ynghylch yr hyn rydym yn ei wneud yn Llywodraeth Cymru: y ffaith fy mod i wedi cwrdd ag Ofgem yr wythnos diwethaf ac yna fe aethon ni i'r grŵp trawsbleidiol ar fynd i'r afael â thlodi tanwydd; y ffaith, fel rwyf wedi'i ddweud eisoes y prynhawn yma, fy mod i'n cwrdd â chyflenwyr ynni yr wythnos hon i'w hannog nhw i gefnogi eu cwsmeriaid trwy'r cyfnod anodd hwn; y ffaith fy mod i'n cyfarfod â Gweinidog defnyddwyr Llywodraeth y DU i godi pa mor bwysig ydyw bod Llywodraeth y DU yn cyflwyno tariff cymdeithasol i ddiogelu'r aelwydydd mwyaf agored i niwed, ac, yn wir, i godi'r materion y gwnes i eu codi gydag Ofgem ar daliadau sefydlog.
Rydym wedi siarad am Gartrefi Cynnes. Rwy'n gobeithio, hefyd, y bydd Tom Giffard, a phawb yn y Siambr hon, wedi darllen fy llythyr atoch am y cynlluniau penodol sydd gennym yng Nghymru i fynd i'r afael â thlodi tanwydd a dyled ynni. Dim ond yng Nghymru y mae'r Sefydliad Banc Tanwydd, nid yw yn Lloegr; mae ganddyn nhw bartneriaeth yn yr Alban hefyd. Mae hynny'n golygu ein bod ni wedi rhoi £5.6 miliwn o gyllid i alluogi'r Sefydliad Banc Tanwydd i gyflwyno'r cynllun talebau tanwydd a chronfa wres genedlaethol yng Nghymru. Felly, fe fyddwch chi, gyda'ch etholwyr, rwy'n gobeithio, yn gweld fy mod i wedi ysgrifennu atoch chi gyda'r holl wybodaeth hon ac yn gweld y gall y cynllun hwn helpu'r aelwydydd cymwys hynny sy'n rhagdalu am eu tanwydd, ond hefyd mae'n helpu gyda dosbarthu olew neu nwy i'r rhai nad ydyn nhw wedi'u cysylltu â'r prif rwydwaith nwy. Mae gennym ni rwydwaith o 126 o bartneriaid atgyfeirio yng Nghymru, ac, yn wir, fe allwch chi, eich hun, a phob un ohonon ni ddod yn bartneriaid atgyfeirio i'r Sefydliad Banc Tanwydd.
Byddaf yn rhannu mwy o wybodaeth am hynny, ond a fyddech cystal hefyd â chyfeirio eich etholwyr at y gronfa cymorth dewisol. Mae honno'n gronfa argyfwng sy'n cael ei harwain gan alw, fel y gwyddoch chi, ac rydym wedi cynnal y gyllideb i mewn i'r flwyddyn hon ar £38.5 miliwn. Gall pobl fanteisio ar grantiau ar gyfer cymorth mewn argyfwng, gan gynnwys taliadau arian parod ar gyfer bwyd, nwy a thrydan—felly, costau tanwydd—hefyd. Hefyd, wrth gwrs, rydym eisiau annog pob grŵp oedran—y rhai mewn angen—i fanteisio ar y gronfa cymorth dewisol. Felly, mae yna amrywiaeth lawn o ymatebion rydym yn eu rhoi ar waith, gyda'n pwerau, gyda'n mentrau, ond hefyd, yn wir, rydym yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU ar y pwyntiau hyn.
O’r amryfal gyhoeddiadau a datganiadau rydyn ni wedi’u cael dros y misoedd diwethaf ynghylch cynhyrchu bwyd, ariannu amaeth, ac yn y blaen, yr un datganiad dydyn ni ddim wedi ei gael ydy unrhyw beth ynghylch pysgodfeydd a dyframaeth. Dwi wedi codi, sawl gwaith hyd yma, pwysigrwydd y sectorau yma, a sut mae’r sectorau yma bellach ar eu gliniau. Cymerwch yr enghraifft cregyn gleision, lle roeddwn nhw’n casglu 12,000 tunnell y flwyddyn ambell i flwyddyn yn ôl. Bellach, mae nhw lawr i bron i ddim un tunnell yn cael ei gasglu; y flwyddyn diwethaf, ddaru nhw gasglu 1,000 tunnell yn unig, ond roedd hwnna’n eithriad. Felly, a gawn ni ddatganiad, os gwelwch yn dda, ynghylch strategaeth glir gan y Dirprwy Brif Weinidog ar ddyframaeth a physgodfeydd, a pha rôl mae’r Dirprwy Brif Weinidog yn gweld mae’r sectorau yna yn gallu ei chwarae yn nyfodol economi Cymru? Diolch.
Of the many announcements and statements that we’ve had over the previous months on food production, funding agriculture and so on, the one that we haven’t had is anything on fisheries and aquaculture. I’ve raised many times the importance of these sectors, and how these sectors are now on their knees. Take for example mussels, where they gathered 12,000 tonnes per annum a few years ago. They’re now down to virtually nothing being collected; last year, they collected 1,000 tonnes, but that was an exception. So, can we have a statement, please, on a clear strategy from the Deputy First Minister on aquaculture and fisheries, and what role the Deputy First Minister sees those sectors playing in the economic future of Wales? Thank you.
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. It is excellent that the Deputy First Minister is sitting beside me. Of course, knowing his previous experience, ministerially, in a UK Government as Minister for fisheries, I have no doubt that he’s going to go back now and ask his officials to prepare for a response to you. He’s got questions in a week’s time, but before that, I know he will be looking at the whole issue of our investment and commitment to aquaculture in the ways in which you’ve described.
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. Mae'n wych bod y Dirprwy Brif Weinidog yn eistedd wrth fy ochr. Wrth gwrs, o wybod am ei brofiad blaenorol, yn weinidogol, mewn Llywodraeth y DU fel Gweinidog Pysgodfeydd, does gen i ddim amheuaeth y bydd yn mynd yn ôl nawr i ofyn i'w swyddogion baratoi ymateb i chi. Mae ganddo gwestiynau ymhen wythnos, ond cyn hynny, gwn y bydd yn edrych ar holl fater ein buddsoddiad a'n hymrwymiad i ddyframaeth yn y ffyrdd rydych chi wedi'u disgrifio.
Ac yn olaf, Llyr Gruffydd.
And finally, Llyr Gruffydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddatganiad gan Ysgrifenydd y Cabinet ar faterion gwledig, fel ei fod e’n gallu esbonio i ffermwyr Cymru sut mae e’n disgwyl iddyn nhw nawr i ddelio gyda’r cyfnod clo—y closed period—yma sydd o’n blaenau ni yn sgil rheoliadau’r NVZs, pan fod y storfeydd slyri yn dal yn hanner, tri chwarter llawn, nifer ohonyn nhw, oherwydd ei bod hi wedi bod mor wlyb, a’r tir mor feddal, dyw ffermwyr ddim wedi gallu cael hwnna mas i’r caeau?
Ydyn nhw i fod i'w roi e ar y caeau yn y dyddiau nesaf yma, gyda’r effaith fydd hynny yn ei gael, a’r goblygiadau difrifol a fydd yn dod yn sgil hynny? Neu a ydyn nhw i fod i'w adael e yn y slurry pit, a fydd, o bosib, yn gorlifo dros y cyfnod nesaf yma, oherwydd eu bod nhw wedi methu â chlirio'r storfeydd ar gyfer y cyfnod clo? Dwi’n amau y bydd goblygiadau tipyn mwy pellgyrhaeddol petai hynny’n digwydd.
Beth yw cyngor y Llywodraeth i ffermwyr Cymru ynglŷn â sut i gwrdd â’r deadline yma rŷch chi wedi'i osod ar y diwydiant yn sgil eich penderfyniad chi i lynu wrth ffermio yn ôl y calendr, pan nad yw byd natur, wrth gwrs, ddim yn cadw llygad ar y calendr ac yn gweithredu mewn ffordd wahanol iawn?
Could I have a statement from the Cabinet Secretary for rural affairs, so that he can explain to Welsh farmers how he expects them now to deal with this closed period that we are facing in light of nitrate vulnerable zones regulations, when the slurry stores are still half or three quarters full, very often, because it has been so wet and the ground’s been so soft, farmers haven’t been able to get that out there onto their fields?
Are they supposed to spread it over the next few days, with the impact that that will have, and the serious implications that come as a result of that? Or are they to leave it in the slurry pit, which could possibly overflow in future, because they’ve failed to clear their stores for this closed period? I imagine there would be more far-reaching consequences if that were to happen.
So, what is the Government's advice to Welsh farmers on how to meet this deadline that you’ve put on the industry, in light of your decision to adhere to calendar-based farming, when nature, of course, doesn’t keep a close eye on the calendar and operates very differently?
Diolch yn fawr, Llyr Gruffydd. The Deputy First Minister and Cabinet Secretary is meeting with the farming unions on these issues. This very much reflects the responsibilities the Deputy First Minister has for tackling climate change as well, and the seasonal and unexpected impacts of that. I can assure you that this will now be followed up. And, again, in questions next week, I think it will be very appropriate to raise this as well, as action is taken.
Diolch yn fawr, Llyr Gruffydd. Mae'r Dirprwy Brif Weinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet yn cyfarfod â'r undebau ffermio ynghylch y materion hyn. Mae hyn yn adlewyrchu'n gryf y cyfrifoldebau sydd gan y Dirprwy Brif Weinidog dros fynd i'r afael â newid hinsawdd hefyd, ac effeithiau tymhorol ac annisgwyl hynny. Gallaf eich sicrhau y bydd hyn yn cael sylw nawr. Ac unwaith eto, mewn cwestiynau yr wythnos nesaf, rwy'n credu y bydd yn briodol iawn codi hyn hefyd, wrth i gamau gael eu cymryd.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 4 heddiw yw’r datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar lifogydd a pharatoi ar gyfer y gaeaf. Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog i wneud y datganiad. Huw Irranca-Davies.
Item 4 today is a statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on flooding and preparing for winter. I call on the Deputy First Minister to make the statement. Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau heddiw trwy ddweud fy mod i'n ymwybodol iawn o effeithiau difrifol llifogydd ar gartrefi, bywoliaeth pobl, ac, yn wir, eu bywydau. Ac mae’n ddrwg calon gennyf glywed am y llifogydd ofnadwy sydd wedi digwydd yn Lloegr dros yr wythnos diwethaf hefyd. Rwyf yn cydymdeimlo gyda’r holl gymunedau a phobl yn sgil llifogydd sydd wedi effeithio eu heiddo. Rwy’n deall pa mor ofidus yw pobl am ddiogelwch eu cartrefi a’u busnesau wrth i’r gaeaf agosáu. Dyna pam fod gwarchod ein cymunedau rhag canlyniadau trychinebus llifogydd ac erydu arfordirol yn bwysig iawn i mi yn y rôl hwn, ac i’r Llywodraeth hwn hefyd. Rydym wedi ymrwymo i ddarparu cymorth effeithiol ar lawr gwlad a fydd yn diogelu ein cymunedau rhag bygythiadau newid hinsawdd.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I want to start today by saying that I am keenly aware of how devastating the impacts of flooding can be on homes, livelihoods and people’s lives. And I am so very sorry to hear of the terrible flooding that’s taken place in England over the last week. My heartfelt sympathies go to all those communities and people whose properties have been affected by flooding. I understand how worried some people are about the safety of their homes and businesses as winter approaches. That’s why safeguarding our communities from the catastrophic results of flooding and coastal erosion is of utmost importance to me in this role, as it is for this Government. We are committed to delivering effective support on the ground that will protect our communities from the threats of climate change.
Dirprwy Lywydd, whilst we are making progress towards net zero, we also need to respond to the impacts of climate change that we are already seeing in our communities and in our lives. Last winter was one of warmest and wettest on record. It demonstrated the reality of what living with more frequent and severe floods, rising sea levels and faster rates of erosion of the coast will mean. In Wales, we normally see five or six named storms during any winter season. Last year, we saw 11. This was only the second time in a UK storm season that we had so many that we reached the letter K in the alphabet of storms. And yet, despite all this, the number of properties flooded last year was lower than previous years. This is partly because over 100,000 properties already benefit from our network of flood defences in Wales. However, it also demonstrates that where it rains, and the intensity and the duration of that rainfall, makes a huge difference to the impacts on communities.
Dirprwy Lywydd, er ein bod yn gwneud cynnydd tuag at sero net, mae angen i ni hefyd ymateb i effeithiau newid hinsawdd yr ydym eisoes yn eu gweld yn ein cymunedau ac yn ein bywydau. Y gaeaf diwethaf oedd un o'r rhai cynhesaf a'r gwlypaf erioed. Dangosodd realiti beth fydd byw gyda llifogydd mwy aml a difrifol, lefelau'r môr yn codi a chyfraddau cyflymach erydu'r arfordir yn ei olygu yng Nghymru, rydym fel arfer yn gweld pump neu chwech o stormydd wedi'u henwi yn ystod unrhyw dymor gaeaf. Gwelsom 11 y llynedd. Dyma'r ail waith yn unig mewn tymor storm yn y DU pan fu cymaint ohonyn nhw yn peri i ni gyrraedd y llythyren K yn yr wyddor stormydd. Ac eto, er gwaethaf hyn oll, roedd nifer yr eiddo a ddioddefodd lifogydd y llynedd yn is na'r blynyddoedd blaenorol. Mae hyn yn rhannol oherwydd bod dros 100,000 o eiddo eisoes yn elwa yn sgil ein rhwydwaith o amddiffynfeydd llifogydd yng Nghymru. Fodd bynnag, mae hefyd yn dangos bod lle mae'n bwrw glaw, a'r dwyster a hyd y glawiad hwnnw, yn gwneud gwahaniaeth enfawr i'r effeithiau ar gymunedau.
We cannot and we will not be complacent. We know it is not possible to stop all coastal erosion or all flooding, but the Welsh Government is taking steps to reduce the consequences and help create more resilient communities right across Wales. As we enter another winter season, I want to reassure the people of Wales that we do have well-rehearsed processes in place, both in the lead-up to and during flood incidents. We don’t wait for the heavy rainfall before we act; we have robust frameworks in place to monitor flood risk all year round.
Our national security and resilience team produces a biannual Wales resilience outlook. This provides a consolidated view of all known risks, including flooding, to aid our overall resilience planning in Wales. The four local resilience forums each produce individual severe weather plans, which include the arrangements for typical weather associated with our winter months. These identify the risks and the mitigations needed in their areas. Natural Resources Wales works with the Flood Forecasting Centre and the Met Office to assess the potential flood impacts, based on the most up-to-date forecasts and the catchment conditions. The Welsh Government also fund NRW and local authorities to undertake flood awareness and resilience activities throughout the year. We also support the infrastructure investment and nature-based solutions that help keep our communities safe. All of this work is underpinned by the Wales flood response framework, which is available online.
Of course, and as we’ve seen over the last week with the communities affected in England, flooding is a UK-wide issue, which often warrants a UK-wide response. During such times, my officials and Natural Resources Wales work closely with counterparts in the UK to ensure we have a joined-up approach. Last month, the Welsh Government's representatives participated in the UK floods resilience taskforce, convened by the Secretary of State for Environment, Food and Rural Affairs. The taskforce will support cross-border, multi-agency working between Government and industry to ensure we are prepared and resilient for winter. This national level co-ordination is already reflected on the ground. The Welsh Government and NRW work closely with the UK Government, and Welsh risk management authorities that border England co-operate with their England counterparts.
In the meantime, the Welsh Government is focusing on the task in hand: to protect homes and businesses from flooding. I am delighted that we are maintaining our record level funding for our flood programme this year, at £75 million, and this is despite pressure on the public purse. This matches last year’s funding, which was the highest annual allocation of funding for flood risk management in Wales to date. So, even when the UK faces tough economic circumstances, we are committed to delivering real change and reassurance in people’s everyday lives.
Our schemes are making good progress, Dirprwy Lywydd. For example, NRW are constructing one of their largest ever schemes, in Stephenson Street, Newport. This £21 million scheme will benefit over 2,000 properties. NRW have also recently completed their £6 million scheme in Ammanford, which will reduce flooding to 349 homes and 37 non-residential properties. I was delighted to attend the official opening in September, alongside the First Minister. Our local authorities are also progressing schemes at pace too. In May, I was delighted to attend the official opening of the £6 million scheme in Hirael bay, funded through our coastal risk management programme. Right across Wales, we’ve seen projects recently completed, including at Glenboi Road pumping station in Rhondda Cynon Taf, Quarry Ffinant in Carmarthenshire, and Rock Street in Glynneath.
But I know there’s more to do, and I understand that many families and businesses right across Wales will be worried about flooding this winter. So, I’d like to highlight some resources that people might find helpful over the coming weeks and months. NRW have recently launched their new replacement flood warning system, which is a multimedia flood warning information service for Wales. They will be sharing further information on the system during their flood week next week. I encourage everyone to sign up for alerts and stay informed about weather conditions and potential flood risks. NRW also have guidance on what to do before, during and after a flood available on their website. I strongly encourage Members to signpost their constituents to the UK-wide flood reinsurance service, Flood Re, which allows home owners to access affordable insurance even if they have been flooded in the past.
Ni allwn fod ac ni fyddwn yn hunanfodlon. Gwyddom nad yw'n bosibl atal pob erydiad arfordirol na phob achos o lifogydd, ond mae Llywodraeth Cymru yn cymryd camau i leihau'r canlyniadau a helpu i greu cymunedau mwy cydnerth ledled Cymru. Wrth i ni ddechrau tymor gaeaf arall, hoffwn sicrhau pobl Cymru bod gennym brosesau sydd wedi eu hymarfer yn drylwyr ar waith, yn y cyfnod cyn ac yn ystod digwyddiadau llifogydd. Dydyn ni ddim yn aros am y glaw trwm cyn i ni weithredu; mae gennym fframweithiau cadarn ar waith i fonitro perygl llifogydd drwy gydol y flwyddyn.
Mae ein tîm diogelwch a chydnerthedd cenedlaethol yn cynhyrchu rhagolwg ddwywaith y flwyddyn o gydnerthedd Cymru. Mae hyn yn rhoi darlun cyfunol o'r holl risgiau hysbys, gan gynnwys llifogydd, i gynorthwyo ein gwaith cynllunio cydnerthedd cyffredinol yng Nghymru. Mae'r pedwar fforwm cydnerthedd lleol yn cynhyrchu cynlluniau tywydd difrifol unigol, sy'n cynnwys y trefniadau ar gyfer tywydd arferol sy'n gysylltiedig â misoedd y gaeaf. Mae'r rhain yn nodi'r risgiau a'r mesurau lliniaru sydd eu hangen yn eu hardaloedd. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio gyda'r Ganolfan Darogan Llifogydd a'r Swyddfa Dywydd i asesu effeithiau posibl llifogydd, yn seiliedig ar y rhagolygon diweddaraf ac amodau'r dalgylch. Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn ariannu CNC ac awdurdodau lleol i ymgymryd â gweithgareddau ymwybyddiaeth a chydnerthedd llifogydd drwy gydol y flwyddyn. Rydym hefyd yn cefnogi'r buddsoddiad mewn seilwaith a'r atebion sy'n seiliedig ar natur sy'n helpu i gadw ein cymunedau'n ddiogel. Mae'r holl waith hwn yn cael ei ategu gan fframwaith ymateb llifogydd Cymru, sydd ar gael ar-lein.
Wrth gwrs, ac fel yr ydym wedi gweld dros yr wythnos ddiwethaf gyda'r cymunedau yr effeithiwyd arnynt yn Lloegr, mae llifogydd yn broblem ar draws y DU, sy'n aml yn cyfiawnhau ymateb ar draws y DU. Yn ystod y cyfnod hwn, mae fy swyddogion a Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio'n agos gyda swyddogion cyfatebol yn y DU i sicrhau bod gennym ddull cydgysylltiedig. Fis diwethaf, cymerodd cynrychiolwyr Llywodraeth Cymru ran yn y tasglu cydnerthedd llifogydd yn y DU, a gynullwyd gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig. Bydd y tasglu yn cefnogi gwaith trawsffiniol, amlasiantaethol rhwng y Llywodraeth a diwydiant i sicrhau ein bod yn barod ac yn gydnerth ar gyfer y gaeaf. Mae'r cydlynu ar lefel genedlaethol hwn eisoes yn cael ei adlewyrchu ar lawr gwlad. Mae Llywodraeth Cymru a CNC yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU, ac mae awdurdodau rheoli risg Cymru sy'n ffinio â Lloegr yn cydweithredu ag awdurdodau cyfatebol yn Lloegr.
Yn y cyfamser, mae Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar y dasg dan sylw: amddiffyn cartrefi a busnesau rhag llifogydd. Rwy'n falch iawn ein bod yn cynnal ein cyllid lefel uchaf erioed ar gyfer ein rhaglen rheoli llifogydd eleni, sef £75 miliwn, ac mae hyn er gwaethaf pwysau ar y pwrs cyhoeddus. Mae hyn yn cyfateb i gyllid y llynedd, sef y dyraniad blynyddol uchaf o gyllid ar gyfer rheoli perygl llifogydd yng Nghymru hyd yma. Felly, hyd yn oed pan fydd y DU yn wynebu amgylchiadau economaidd anodd, rydym wedi ymrwymo i gyflawni newid gwirioneddol a sicrwydd ym mywydau pob dydd pobl.
Mae ein cynlluniau yn gwneud cynnydd da, Dirprwy Lywydd. Er enghraifft, mae CNC yn adeiladu un o'u cynlluniau mwyaf erioed, yn Stryd Stephenson, Casnewydd. Bydd y cynllun £21 miliwn hwn o fudd i dros 2,000 o eiddo. Mae CNC hefyd wedi cwblhau eu cynllun gwerth £6 miliwn yn Rhydaman yn ddiweddar, a fydd yn lleihau llifogydd i 349 o gartrefi a 37 eiddo amhreswyl. Roeddwn yn falch iawn o fod yn bresennol yn yr agoriad swyddogol ym mis Medi, ochr yn ochr â'r Prif Weinidog. Mae ein hawdurdodau lleol hefyd yn bwrw ymlaen â chynlluniau yn gyflym. Ym mis Mai, roeddwn yn falch iawn o fod yn bresennol yn agoriad swyddogol y cynllun £6 miliwn ym Mae Hirael, a ariannwyd drwy ein rhaglen rheoli risg arfordirol. Ar draws Cymru, rydym wedi gweld prosiectau wedi'u cwblhau'n ddiweddar, gan gynnwys yng ngorsaf bwmpio Heol Glenbói yn Rhondda Cynon Taf, Quarry Ffinant yn sir Gaerfyrddin, a Heol y Garreg yng Nglyn-nedd.
Ond rwy'n gwybod bod mwy i'w wneud, ac rwy'n deall y bydd llawer o deuluoedd a busnesau ledled Cymru yn poeni am lifogydd y gaeaf hwn. Felly, hoffwn dynnu sylw at rai adnoddau y gallai pobl eu gweld yn ddefnyddiol dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Yn ddiweddar, mae CNC wedi lansio eu system rhybudd llifogydd amnewid newydd, sy'n wasanaeth gwybodaeth amlgyfrwng i rybuddio am lifogydd yng Nghymru. Byddant yn rhannu rhagor o wybodaeth am y system yn ystod eu hwythnos lifogydd yr wythnos nesaf. Rwy'n annog pawb i gofrestru ar gyfer rhybuddion ac i gael yr wybodaeth ddiweddaraf am y tywydd a pheryglon posibl o lifogydd. Mae gan CNC ganllawiau hefyd ar beth i'w wneud cyn, yn ystod ac ar ôl llifogydd sydd ar gael ar eu gwefan. Rwy'n annog Aelodau yn gryf i gyfeirio eu hetholwyr at wasanaeth adyswiriant llifogydd ledled y DU, Flood Re, sy'n caniatáu i berchnogion tai gael mynediad at yswiriant fforddiadwy hyd yn oed os ydynt wedi dioddef llifogydd yn y gorffennol.
Dirprwy Lywydd, rhaid i ni i gyd fod yn effro i beryglon llifogydd drwy gydol y flwyddyn. Mae’r cyhoedd yn chwarae rôl hollbwysig o ran gwella cadernid cymunedol. Drwy rannu gwybodaeth a phrofiadau gyda’n cymdogion, gallwn gryfhau’n rhwydweithiau cymorth a helpu’n gilydd i fod yn barod. Gyda’n gilydd, gallwn greu cymunedau mwy cadarn ledled Cymru, a all wrthsefyll yr heriau sydd ynghlwm wrth lifogydd, tywydd garw a newid hinsawdd. Diolch yn fawr.
Dirprwy Lywydd, we must all be aware of the risks of flooding throughout the year. The public play a crucially important role in terms of improving community resilience. By sharing information and experiences with our neighbours, we can strengthen our support networks and help one another to be prepared. Together, we can build more resilient communities across Wales, capable of withstanding the challenges posed by flooding, adverse weather and climate change. Thank you very much.
Thank you kindly for your statement, Cabinet Secretary. Unfortunately, as you’ve rightly pointed out, in recent years, Wales has suffered devastating impacts from flooding. However, despite continued investment, flooding continues to present significant risks to the country, and indeed no more so than in north Wales too. The risk of flooding as well as the cost of managing it are ever increasing with climate change, with extreme weather events like the storms in the winter of 2019 and 2020 becoming all too frequent. Even now, when we have rainfall, it’s persistent, and more rainfall is dropping in 24 hours than ever before. Last winter, 483 flood alters were issued by NRW between January and April, and that’s an increase of 16 per cent on the year before. In comparing the decades of 1991 to 2000 and 2013 to 2022, winters in the UK as a whole are 10 per cent wetter. Clearly, our roads, railways and settlements are facing greater challenges, and with that comes cost.
Over 245,000 properties in Wales are currently at risk of flooding from our rivers, seas and surface water. This means approximately one in eight properties in Wales are facing the prospect of a biblical disaster. Sadly, though, the Welsh Government has not offered grants for these householders to fit resistance and resilience measures, instead relying on local authorities to disperse funds, meaning that access is limited and sporadic, with only 594 homes protected through that particular scheme in 2021. As the days draw shorter, and with our wonderful Welsh weather getting wetter, Wales is one again bracing for forthcoming inevitable floods.
I’m aware that progress is being made in a number of areas, and there are some ideas and projects that I think will provide us with some solutions. One that seems relatively straightforward is the restoration of rivers to their natural bends and curves. By removing a river’s natural meanders, we have disrupted the flow of rivers and degraded aquatic habitats, water quality, and we’ve heightened flood risk. Long, sweeping rivers have been reduced to straight, fast-flowing waterways, and this is heavily contributing to some of our flooding. Environmental experts have highlighted that adopting natural flood management techniques will re-enable the meandering of rivers, restoring nature’s natural flood barriers. This approach will also create sections of the river where finer gravel can accumulate, providing an ideal environment for fish and spawn to thrive. With NRW already implementing this approach through their Four Rivers for LIFE project in mid and south Wales, how will you as the Minister expand similar projects to benefit those areas across north Wales?
North Wales is having a crack at tackling the effects of climate change and extreme weather. The upper Conwy catchment project is working to restore the Ysbyty estate back to a healthy and robust catchment with well-managed soil and water resources, including a fully functional peat bog ecosystem. Covering the size of the Isle of Wight, the catchment covers 3 per cent of the area of Wales, it includes 12 water bodies over 574 kilometres, where recently they have restored part of Afon Machno by removing an artificial embankment. This has helped to reconnect the river with its natural flood plain, making more space for water and nature, which, in turn, is helping to alleviate the flooding downstream. A National Trust and Natural Resources Wales joint project, the initiative is expanding rapidly. Therefore, what future can you see, as Cabinet Secretary, for more projects like this? And what partnerships do you think can be fostered to expand them across Wales?
Lastly, over the summer, I've been investigating the state of our reservoirs across Wales. I am concerned that privately owned reservoirs are being overlooked, with some potentially at high risk of causing significant flooding and damage. In one case, I have a reservoir, where its dam is currently being used by NRW for access, with huge, extremely heavy construction vehicles crossing frequently. It seems that for private reservoirs there exists little support for their maintenance and preservation. Given that these pose a huge potential flooding hazard, I'm shocked to see that the NRW reservoir regulation team only has a £20,000 annual budget. To me, that just doesn't sound anywhere near enough—
Diolch yn garedig am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Yn anffodus, fel y nodoch yn briodol, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae Cymru wedi dioddef effeithiau dinistriol llifogydd. Fodd bynnag, er gwaethaf buddsoddiad parhaus, mae llifogydd yn parhau i beri risgiau sylweddol i'r wlad, ac yn wir ddim mwy felly nag yn y gogledd hefyd. Mae'r risg o lifogydd yn ogystal â'r gost o'u rheoli yn cynyddu'n barhaus gyda newid hinsawdd, gyda digwyddiadau tywydd eithafol fel y stormydd yng ngaeaf 2019 a 2020 i'w gweld yn rhy aml. Hyd yn oed nawr, pan fyddwn yn cael glaw, mae'n barhaus, ac mae mwy o law yn disgyn mewn 24 awr nag erioed o'r blaen. Y gaeaf diwethaf, cyhoeddwyd 483 o rybuddion llifogydd gan CNC rhwng Ionawr ac Ebrill, ac mae hynny'n gynnydd o 16 y cant o gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Wrth gymharu degawdau 1991 i 2000 a 2013 i 2022, mae gaeafau yn y DU gyfan 10 y cant yn wlypach. Yn amlwg, mae ein ffyrdd, rheilffyrdd ac aneddiadau yn wynebu mwy o heriau, a gyda hynny daw cost.
Mae dros 245,000 o eiddo yng Nghymru mewn perygl o lifogydd o'n hafonydd, ein moroedd a'n dŵr wyneb ar hyn o bryd. Mae hyn yn golygu bod tua un o bob wyth eiddo yng Nghymru yn wynebu'r posibilrwydd o drychineb Beiblaidd. Yn anffodus, fodd bynnag, nid yw Llywodraeth Cymru wedi cynnig grantiau i'r deiliaid tai hyn er mwyn gosod mesurau gwrthsefyll a chydnerthedd, yn hytrach maen nhw'n dibynnu ar awdurdodau lleol i ddosbarthu arian, sy'n golygu bod mynediad yn gyfyngedig ac yn ysbeidiol, gyda dim ond 594 o gartrefi wedi'u diogelu drwy'r cynllun penodol hwnnw yn 2021. Wrth i'r dyddiau fynd yn fyrrach, a gyda'n tywydd gwych yng Nghymru yn mynd yn wlypach, mae Cymru unwaith eto yn paratoi ar gyfer llifogydd sy'n anochel.
Rwy'n ymwybodol bod cynnydd yn cael ei wneud mewn nifer o feysydd, ac mae rhai syniadau a phrosiectau a fydd, rwy'n credu, yn rhoi rhai atebion i ni. Un sy'n ymddangos yn gymharol syml yw adfer afonydd i'w troadau a'u dolennau naturiol. Drwy gael gwared ar ymdroelli naturiol afon, rydym wedi tarfu ar lif afonydd ac wedi diraddio cynefinoedd dyfrol ac ansawdd dŵr, ac rydym wedi cynyddu'r perygl o lifogydd. Mae afonydd hir, ysgubol wedi cael eu lleihau i ddyfrffyrdd syth, sy'n llifo'n gyflym, ac mae hyn yn cyfrannu'n helaeth at rai o'n llifogydd. Mae arbenigwyr amgylcheddol wedi tynnu sylw at y ffaith y bydd mabwysiadu technegau rheoli llifogydd naturiol yn ail-alluogi afonydd i ymdroelli, gan adfer rhwystrau llifogydd naturiol natur. Bydd y dull hwn hefyd yn creu rhannau o'r afon lle gall graean mân gronni, gan ddarparu amgylchedd delfrydol i bysgod a silod ffynnu. Gyda CNC eisoes yn gweithredu'r dull hwn drwy eu Prosiect Pedair Afon LIFE yn y canolbarth a'r de, sut y byddwch chi fel y Gweinidog yn ehangu prosiectau tebyg er budd yr ardaloedd hynny ledled y gogledd?
Mae'r gogledd yn rhoi cynnig ar fynd i'r afael ag effeithiau newid hinsawdd a thywydd eithafol. Mae prosiect dalgylch uchaf afon Conwy yn gweithio i adfer ystad Ysbyty yn ôl i ddalgylch iach a chadarn gydag adnoddau pridd a dŵr wedi'u rheoli'n dda, gan gynnwys ecosystem fawnog gwbl weithredol. Gan gwmpasu maint Ynys Wyth, mae'r dalgylch yn gorchuddio 3 y cant o arwynebedd Cymru, ac mae'n cynnwys 12 corff dŵr dros 574 cilomedr, lle maent wedi adfer rhan o Afon Machno yn ddiweddar drwy gael gwared ar arglawdd artiffisial. Mae hyn wedi helpu i ailgysylltu'r afon â'i gorlifdir naturiol, gan wneud mwy o le ar gyfer dŵr a natur, sydd, yn eu tro, yn helpu i leddfu'r llifogydd i lawr yr afon. Mae'r prosiect ar y cyd gan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol a Cyfoeth Naturiol Cymru, yn fenter sy'n ehangu'n gyflym. Felly, pa ddyfodol allwch chi ei weld, fel yr Ysgrifennydd Cabinet, ar gyfer mwy o brosiectau fel hyn? A pha bartneriaethau ydych chi'n meddwl y gellir eu meithrin i'w hehangu ledled Cymru?
Yn olaf, dros yr haf, rwyf wedi bod yn ymchwilio i gyflwr ein cronfeydd dŵr ledled Cymru. Rwy'n pryderu bod cronfeydd dŵr sy'n eiddo preifat yn cael eu hanwybyddu, gyda rhai o bosibl mewn perygl mawr o achosi llifogydd a difrod sylweddol. Mewn un achos, mae gen i gronfa ddŵr, lle mae CNC yn defnyddio ei argae ar hyn o bryd ar gyfer mynediad, gyda cherbydau adeiladu enfawr a thrwm ofnadwy yn croesi'n aml. Mae'n ymddangos nad oes llawer o gefnogaeth ar gael i gronfeydd dŵr preifat ar gyfer eu cynnal a'u cadw. O ystyried bod y rhain yn peri perygl llifogydd enfawr posibl, rwy'n synnu gweld mai dim ond cyllideb flynyddol o £20,000 sydd gan dîm rheoleiddio cronfeydd dŵr CNC. I mi, dydi hynny ddim yn swnio'n ddigonol o gwbl—
Can you conclude now, please, Janet?
Allwch chi ddod i ben nawr, Janet?
Yes. With approximately 20 privately owned reservoirs in Wales, designated as high risk by NRW, half of them due for review within the next five years, could you explain why NRW is allocated with such a limited budget? And what can you do to address the increased risks posed by this? Diolch.
Iawn. Gyda thua 20 o gronfeydd dŵr dan berchnogaeth breifat yng Nghymru, wedi'u dynodi'n risg uchel gan CNC, a hanner ohonynt i fod i gael eu hadolygu o fewn y pum mlynedd nesaf, a allwch chi egluro pam y dyrennir cyllideb mor gyfyngedig i CNC? A beth allwch chi ei wneud i fynd i'r afael â'r risgiau cynyddol a achosir gan hyn? Diolch.
Thank you, Janet—and some really good points there—first of all, for your recognition that climate change is, indeed, driving this, the increased number and frequency and severity of traumatic weather incidents. Not one of them can be allocated to climate change, but the pattern undoubtedly, the world consensus and the scientific consensus is this is now climate change driven. And it means that we not only have to respond to this with what we do with flood alleviation and flood mitigation, but we also have to do what we can as a nation, and every nation has to do it, in terms of trying to hit that 1.5 per cent, which is a long way off at the moment, I've got to say. But because we're on target to shoot well above it, we've got to do so much more. So, thank you for that.
We cannot stop every flood incident, every coastal erosion incident, as I said in my opening remarks, but we have put record amounts of funding into it. And in respect of the local flood resilience, this is such an important point, because we often look at the grand schemes, the big expensive multimillion pound schemes, and they are very important—the one that I mentioned protecting 2,000 homes by one massive multimillion pound intervention—but, actually, what you do at a street level and an individual house level is equally important. But I would say the funding that we pass to local authorities to do that—. They are what we call not just a 'local authority' but the 'lead local flood authority' as well, and they are best placed—they genuinely are—to know what streets, what homes could benefit from those individual measures that will give individual household resilience as well as street-level resilience. So, I think it's working with all partners and getting the money to the right partners to do the right thing.
I'm so glad you mentioned the idea of actually returning our rivers to their natural curves and bends. It is critical, and we have, over decades, straightened too many rivers. And it might straighten the flow through that stretch, way past the flood meadow, but that washes up directly on a community further down, and it gets there faster and probably with an even greater and traumatic incident. So, actually, part of what we're doing has to be to use those natural processes, so looking at, where we can, using flood meadows, where we can re-curve rivers naturally—as you say, natural solutions. And I would encourage all Members to engage with NRW, not only in north Wales but also right across Wales, on how we also use natural processes—as you said, more space for water and nature.
Water will find a way. What we need to do is slow it down, and that does mean putting the right trees in the right places, not on prime agricultural land, no, I get all of that, but getting them in the right places, but also curving the rivers, using natural processes. And the same, by the way, applies on the coast. So, what we do there, actually using the resilience of some of our natural—. I'm a north Gower boy originally—I like the marshes and the estuaries. Some of those things are our biggest defences, if we maintain them properly, and those habitats around our coast. It's not all hard defences.
On the issue of the private reservoirs—a very important point—just to make it crystal clear, under the Reservoirs Act 1975 it is reservoir owners, the private owners, who have the ultimate responsibility for the safety of their reservoirs—and I saw one up for sale recently, and I thought, 'Well, you've got to be aware of what you're taking on here'—and for any associated costs. It's not for Government. But Natural Resources Wales is the regulatory authority that oversees reservoir safety compliance in Wales, and as the regulatory authority, they have the principal duty to ensure that those reservoir owners observe and comply with the Reservoirs Act. And where they don't comply with their duties under the Act, NRW has a range of enforcement powers at its disposal, including undertaking necessary works to maintain the safe operation of the reservoirs, and seeking to recharge these costs. So, there are safeguards in place here. But every private owner of a reservoir needs to know that they have responsibility and liability.
Diolch, Janet—a rhai pwyntiau da iawn yn y fan yna—yn gyntaf oll, am eich cydnabyddiaeth bod newid hinsawdd, yn wir, yn ysgogi hyn, y cynnydd yn nifer ac amlder a difrifoldeb digwyddiadau tywydd trawmatig. Ni ellir neilltuo yr un ohonynt i newid hinsawdd, ond y patrwm heb os, consensws y byd a'r consensws gwyddonol yw bod hyn bellach yn cael ei ysgogi gan newid hinsawdd. Ac mae'n golygu nid yn unig bod yn rhaid i ni ymateb i hyn gyda'r hyn a wnawn gyda lleddfu a lliniaru llifogydd, ond mae'n rhaid i ni hefyd wneud yr hyn a allwn fel cenedl, ac mae'n rhaid i bob cenedl ei wneud, o ran ceisio cyrraedd y 1.5 y cant hwnnw, sy'n bell i ffwrdd ar hyn o bryd, mae'n rhaid i mi ddweud. Ond oherwydd ein bod ar y trywydd iawn i ragori ar y targed hwnnw, mae'n rhaid i ni wneud cymaint mwy. Felly, diolch am hynna.
Ni allwn atal pob digwyddiad llifogydd, pob digwyddiad erydu arfordirol, fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, ond rydym wedi rhoi'r symiau uchaf erioed o gyllid i mewn iddo. Ac o ran y cydnerthedd llifogydd lleol, mae hwn yn bwynt mor bwysig, oherwydd rydym yn aml yn edrych ar y cynlluniau mawr, y cynlluniau mawr drud gwerth miliynau o bunnau, ac maent yn bwysig iawn—yr un y soniais amdano yn gwarchod 2,000 o gartrefi gan un ymyrraeth enfawr gwerth miliynau o bunnau—ond, mewn gwirionedd, mae'r hyn a wnewch ar lefel stryd a lefel tŷ unigol yr un mor bwysig. Ond byddwn i'n dweud y cyllid rydyn ni'n ei drosglwyddo i awdurdodau lleol i wneud hynny—. Nhw yw'r rhai rydyn ni'n eu galw nid yn unig yn 'awdurdodau lleol' ond yr 'awdurdod llifogydd lleol arweiniol' hefyd, a nhw sydd yn y sefyllfa orau—maen nhw mewn gwirionedd—i wybod pa strydoedd, pa gartrefi allai elwa ar y mesurau unigol hynny a fydd yn rhoi cydnerthedd i aelwydydd unigol yn ogystal â chydnerthedd lefel stryd. Felly, rwy'n credu ei fod yn ymwneud â gweithio gyda'r holl bartneriaid a chael yr arian i'r partneriaid cywir i wneud y peth iawn.
Rwyf mor falch eich bod wedi sôn am y syniad o adfer ein hafonydd i'w dolennau a'u troadau naturiol. Mae'n hollbwysig, a dros ddegawdau rydym wedi sythu gormod o afonydd. Ac efallai ei fod yn sythu'r llif drwy'r darn hwnnw, ymhell heibio'r ddôl lifogydd, ond mae hynny'n golygu ei fod yn llifo'n uniongyrchol i gymuned ymhellach i lawr, ac mae'n cyrraedd yno'n gyflymach ac yn ôl pob tebyg gyda digwyddiad hyd yn oed yn fwy a thrawmatig. Felly, mewn gwirionedd, rhan o'r hyn rydyn ni'n ei wneud yw defnyddio'r prosesau naturiol hynny, felly edrych ar, lle gallwn ni, gan ddefnyddio dolydd llifogydd, lle gallwn ni ail-ymddolennu afonydd yn naturiol—fel y dywedwch chi, atebion naturiol. A byddwn yn annog pob Aelod i ymgysylltu â CNC, nid yn unig yn y gogledd ond hefyd ledled Cymru, ynghylch sut rydym hefyd yn defnyddio prosesau naturiol—fel y dywedoch chi, mwy o le ar gyfer dŵr a natur.
Bydd dŵr yn dod o hyd i ffordd. Yr hyn sydd angen i ni ei wneud yw ei arafu, ac mae hynny'n golygu rhoi'r coed cywir yn y lleoedd cywir, nid ar dir amaethyddol pwysig, na, rwy'n deall hynny i gyd, ond eu cael nhw yn y lleoedd cywir, ond hefyd ymddolennu'r afonydd, gan ddefnyddio prosesau naturiol. Ac mae'r un peth, gyda llaw, yn berthnasol ar yr arfordir. Felly, yr hyn rydyn ni'n ei wneud yno, gan ddefnyddio cydnerthedd rhai o'n—mewn gwirionedd. Rwy'n fachgen o ogledd Gŵyr yn wreiddiol—rwy'n hoffi'r corsydd a'r aberoedd. Rhai o'r pethau hynny yw ein hamddiffynfeydd mwyaf, os ydym yn eu cynnal yn iawn, a'r cynefinoedd hynny o amgylch ein harfordir. Nid yw'n ymwneud o hyd ag amddiffynfeydd caled.
Ar fater y cronfeydd preifat—pwynt, pwysig iawn—dim ond i'w gwneud yn gwbl glir, o dan Ddeddf Cronfeydd Dŵr 1975, perchenogion cronfeydd dŵr, y perchnogion preifat, sydd â'r cyfrifoldeb yn y pendraw am ddiogelwch eu cronfeydd dŵr—a gwelais un ar werth yn ddiweddar, a meddyliais, 'Wel, mae'n rhaid i chi fod yn ymwybodol o'r hyn rydych chi'n ymgymryd ag ef yma'—ac o unrhyw gostau cysylltiedig. Nid yw'n wir ar gyfer y Llywodraeth. Ond Cyfoeth Naturiol Cymru yw'r awdurdod rheoleiddio sy'n goruchwylio cydymffurfiaeth diogelwch cronfeydd dŵr yng Nghymru, ac fel yr awdurdod rheoleiddio, mae ganddynt y brif ddyletswydd i sicrhau bod y perchnogion cronfeydd dŵr hynny yn cadw at y Ddeddf Cronfeydd Dŵr ac yn cydymffurfio â hi. A phan nad ydynt yn cydymffurfio â'u dyletswyddau o dan y Ddeddf, mae gan CNC ystod o bwerau gorfodi ar gael iddo, gan gynnwys ymgymryd â gwaith angenrheidiol i gynnal gweithrediad diogel y cronfeydd dŵr, a cheisio hawlio'r costau hyn wedyn. Felly, mae mesurau diogelwch ar waith yma. Ond mae angen i bob perchennog cronfa ddŵr breifat wybod bod ganddo gyfrifoldeb ac atebolrwydd.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am y datganiad. Wrth i fisoedd y gaeaf agosáu, wrth gwrs, mae meddyliau pawb yn troi at y perygl o lifogydd, achos mae hynny'n parhau i dyfu fel perygl. Hyd yn oed o dan yr amcangyfrifon mwyaf optimistaidd, erbyn 2050 rydyn ni'n disgwyl i law y gaeaf gynyddu dros 6 y cant, ac erbyn 2080 mae'r ffigur hwnnw'n codi i 13 y cant. I wlad fel ein gwlad ni, mae hyn yn troi'n risgiau dinistriol i fywyd, cartrefi a bywoliaethau. Os ydyn ni'n meddwl jest am ffigurau ac am flynyddoedd sydd mor bell i ffwrdd yn y dyfodol, mae pobl weithiau yn gallu meddwl, 'O, wel, mae hwnna'n rhywbeth sy'n bell i ffwrdd.' Na, mae e'n cael effaith mor ofnadwy ar realiti bywyd pobl. Heddiw, mae dros 245,000 o eiddo yng Nghymru—tua un o bob wyth—eisoes mewn perygl o lifogydd. Allwn ni ddim fforddio aros nes bod y risgiau hyn yn cynyddu'n fwy cyn inni gymryd camau cadarn, dwi'n siŵr y byddech chi'n cytuno. Hoffwn i wybod, plis, pa asesiad sydd wedi'i wneud o'r risgiau o lifogydd ar gyfer y gaeaf sydd i ddod, a sut mae hyn yn llywio cyfeiriad y polisi?
Ni ellir anwybyddu, wrth gwrs, effaith anghymesur llifogydd ar y rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Mae aelwydydd tlotach, yn arbennig, yn wynebu realiti llawer mwy llym o ran paratoi ar gyfer llifogydd ac adfer ohonynt. Gwyddom fod hyd at 61 y cant o rentwyr incwm isel yn byw heb yswiriant cartref. Mae hwnna'n eu gadael yn gwbl agored os ydyn nhw'n cael eu taro gan lifogydd. Felly, pa gymorth wedi'i deilwra y mae Llywodraeth Cymru yn gallu ei gynnig i helpu'r aelwydydd hyn, nid yn unig i oroesi'r llifogydd ond i ddiogelu eu cartrefi o flaen llaw? Ydych chi'n gweithio gyda darparwyr yswiriant i sicrhau bod y cymorth cywir ar gael i aelwydydd sydd fwyaf mewn perygl?
Rhaid inni hefyd sicrhau bod busnesau, yn enwedig busnesau bach lleol, yn cael y gefnogaeth gywir i wneud eu heiddo nhw yn wytnach. A allwch chi amlinellu'r camau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i atal a lliniaru risgiau llifogydd i gartrefi a busnesau y gaeaf hwn, os gwelwch yn dda?
I thank the Cabinet Secretary for the statement. As the winter months approach, of course everyone's minds turn to the risk of flooding, because that continues to grow. Even under the most optimistic projections, by 2050 we expect winter rainfall to increase by over 6 per cent, and by 2080 that figure will rise to 13 per cent. For a country like ours, this entails devastating risks to life, homes and livelihoods. If we just think of the figures and years that are very far in the future, people can think, 'Oh, well, that's something that is a long way away.' No, it has such a terrible impact on people's everyday lives. Today, over 245,000 properties in Wales, so around one in eight, are already at risk of flooding. We cannot afford to wait until those risks are fully realised before we take firm action. I'm sure you'd agree with that. I'd like to know what assessment has been made of the proposed flood risks for the coming winter, and how does this inform the direction of policy?
We cannot ignore, of course, the disproportionate impact of flooding on the most vulnerable members of our society. Poorer households in particular face a much harsher reality when it comes to preparing for and recovering from flooding. We know that up to 61 per cent of low-income renters live without home insurance, which leaves them completely exposed if they are struck by flooding. So, what tailored support does the Welsh Government offer to these households, not only to help them survive the floods but to protect their homes in advance? Are you working with insurance providers to ensure that the right support is available to those households who are most at risk?
We must also ensure that businesses, particularly small, local businesses, receive the right support to make their properties durable. Can the Cabinet Secretary outline the specific actions that the Welsh Government is taking to prevent and mitigate flood risks to homes and businesses this winter, please?
And last, but by no means least in all of this, the devastation wrought by flooding is not only physical. I know that this is a point that my colleague Heledd Fychan has made time and again as well. Flooding brings with it psychological trauma. People lose their homes, they lose their memories and they lose their feeling of safety. I've raised before the need for tailored, dedicated support to be given to children in particular whose homes have been flooded. I remember in 2020 speaking to some residents in Ystrad Mynach. They'd been flooded, and their children were frightened every time it rained heavily, and they were convinced that they would have to flee in the night. They were worried about the safety of their pets, who slept downstairs, and they were unable to sleep in case the waters came back and killed their pets. What guarantee can you give us that any psychological support—any urgent psychological support, because it really is urgently needed—won't be seen as a nice-to-have addition to any strategy, but that it will be a cornerstone of it? Because flooding does wreck lives, but the scars it leaves can be hidden from sight.
Ac yn olaf, ond nid y lleiaf o bell ffordd yn hyn i gyd, nid yw'r dinistr a achosir gan lifogydd yn ffisegol yn unig. Rwy'n gwybod bod hwn yn bwynt y mae fy nghyd-Aelod Heledd Fychan wedi ei wneud dro ar ôl tro hefyd. Mae llifogydd yn achosi trawma seicolegol. Mae pobl yn colli eu cartrefi, maen nhw'n colli eu hatgofion ac maen nhw'n colli eu teimlad o ddiogelwch. Rwyf wedi codi o'r blaen yr angen am gymorth pwrpasol wedi'i deilwra i blant yn enwedig lle bu llifogydd yn eu cartrefi. Rwy'n cofio yn 2020 siarad gyda rhai trigolion yn Ystrad Mynach. Roedden nhw wedi dioddef llifogydd, ac roedd ofn ar eu plant bob tro roedd hi'n bwrw glaw yn drwm, ac roedden nhw'n argyhoeddedig y byddai'n rhaid iddyn nhw ffoi yn y nos. Roedden nhw'n poeni am ddiogelwch eu hanifeiliaid anwes, oedd yn cysgu lawr grisiau, ac nid oedden nhw'n gallu cysgu rhag ofn i'r dyfroedd ddod yn ôl a lladd eu hanifeiliaid anwes. Pa warant allwch chi ei rhoi i ni na fydd unrhyw gefnogaeth seicolegol—unrhyw gymorth seicolegol brys, oherwydd mae gwir angen hynny—yn cael ei weld fel ychwanegiad braf i'w gael i unrhyw strategaeth, ond y bydd yn gonglfaen iddi? Oherwydd mae llifogydd yn difetha bywydau, ond gellir cuddio'r creithiau y maen nhw'n eu gadael.
Delyth, diolch yn fawr iawn. Several really important points in there. The first being that, indeed, this is not a matter that's a long way away, it's here and now, and if we look at, for example, the flood and coastal erosion mapping that we've done, it shows very clearly those communities, both alongside rivers, within valleys, but also alongside the coast, that are at the highest risk right now, as well as in 30, 40, 50 years, and a 100 years. And the projections, if we keep on going as we are with global warming, are hugely significant, and we need to give people the hope that we can give them the tools to actually deal with this, that we can work with communities on a case-by-case basis, so that it isn't all hopeless and that we can find a way through this. And some communities are being affected right now, others will be affected in years and decades to come, and that's the sort of engagement that we need to do.
That does speak to the other key issue that you said, which is that this is not just a climate justice issue, it's a social justice issue as well. And when people say, 'Well, what do you mean by those highfalutin terms?', this is being visited on people who do not have the ability to move out of their homes to a second home. Somebody in the deepest Rhondda, or somebody who has retired to a coastal property in their later years thinking everything was hunky-dory and now sees what the challenges are, and they don't have alternatives, well, we need to work with them and provide for them. This is a real social justice issue. That does mean, by the way, that we have to target the available funds very, very carefully, because we will often get questions posed, at predecessors of mine as well, saying, 'Well, can you not spread the money wider? For example, can you protect larger areas of agricultural land?' And it's a good call; the challenge is actually how you balance that against the need to protect 2,000 homes, businesses or whole communities. So, we have to target, and that will help us with the social justice argument, and the way that we actually work that through the system to make sure that the greatest number of homes, properties and businesses are being protected. And also, we have to continue, as we have done the last couple of years, to make sure that we've got the maximum available funds for this. We have made that commitment, both this year and the previous year, of that record level of funding, and that is a significant statement of intent from this Government—that we want to help people through this.
You raised the issue very saliently of the personal trauma that this causes, and the mental health anxiety as well, and you like me will have spoken to people directly affected. I've been out with Members as well, from your benches and my own benches, to speak to people face to face, and I've seen this way back, from 2008, when I spoke to people up in the Cumbria floods as well. We're getting more of this more regularly. So, you need to deal with not simply the effects here and now, but also the ongoing effects, because this is a traumatising experience. If your business or your home is up to the lintels with mud and dirty water, even when it's cleaned up, even when it's dried off, some of those, including children within the family, but the adults as well, for whom this is their only home—you need to be with them and continue giving them that support.
I will happily have that conversation with my fellow ministerial colleagues, but meanwhile as well there is an immense amount that we're doing already in support of and in partnership with some of the community flood forums—that are very much at a community level, and there are many now throughout Wales—supported by organisations, such as NRW, but also the National Flood Forum as well. And they don't simply do things like, 'How do we make your property more resilient?' They also talk about how we can be less helpless in facing flooding incidents. How communities can work together to give each other support, both the support that good neighbours would give, as well as expertise, and as well as two strong arms to help you lift stuff out of the way. But it's also communities coming together before, during and after to work with each other.
Thank you for the points that you've raised. I think, going into this winter, with the measures that we've laid out, and the interventions that we have in place, and the framework that we have, we're in as good a place as we can possibly be, but we're not going to be able to stop every instance of flooding, and if we do have instances of flooding, as I'm sure that we will—I'd love to stand here and say we won't—then we need to be with those people to help them through it as well.
Delyth, diolch yn fawr iawn. Mae nifer o bwyntiau pwysig iawn yn y fan yna. Y cyntaf yw, yn wir, nad yw hwn yn fater sy'n bell i ffwrdd, mae yma nawr, ac os edrychwn ni ar y mapio llifogydd ac erydu arfordirol yr ydym wedi'i wneud er enghraifft, mae'n dangos yn glir iawn y cymunedau hynny, wrth ochr afonydd, o fewn cymoedd, ond hefyd ger yr arfordir, sydd â'r risg uchaf ar hyn o bryd, yn ogystal â mewn 30, 40, 50 mlynedd, a 100 mlynedd. Ac mae'r rhagamcanion, os ydym yn parhau fel yr ydym ni gyda chynhesu byd-eang, yn hynod arwyddocaol, ac mae angen i ni roi'r gobaith i bobl y gallwn roi'r offer iddynt i ymdrin â hyn mewn gwirionedd, y gallwn ni weithio gyda chymunedau fesul achos, fel nad yw'r cyfan yn anobeithiol ac y gallwn ddod o hyd i ffordd trwy hyn. Ac fe effeithir ar rai cymunedau ar hyn o bryd, effeithir ar eraill mewn blynyddoedd a degawdau i ddod, a dyna'r math o ymgysylltiad y mae angen i ni ei wneud.
Mae hynny'n berthnasol i'r mater allweddol arall a ddywedoch chi, sef nad mater o gyfiawnder hinsawdd yn unig yw hwn, mae'n fater o gyfiawnder cymdeithasol hefyd. A phan fydd pobl yn dweud, 'Wel, beth ydych chi'n ei olygu gyda'r termau rhwysgfawr yna?', mae hyn yn cosbi pobl nad oes ganddynt y gallu i symud allan o'u cartrefi i ail gartref. Rhywun ymhell i fyny'r Rhondda, neu rywun sydd wedi ymddeol ac wedi symud i eiddo arfordirol yn eu blynyddoedd hwyr gan feddwl bod popeth yn fendigedig ac yn awr yn gweld beth yw'r heriau, ac nid oes ganddynt ddewisiadau amgen, wel, mae angen i ni weithio gyda nhw a darparu ar eu cyfer. Mae hwn yn fater o gyfiawnder cymdeithasol go iawn. Mae hynny'n golygu, gyda llaw, bod yn rhaid i ni dargedu'r arian sydd ar gael yn ofalus iawn, iawn, oherwydd byddwn yn aml yn cael cwestiynau, a fy rhagflaenwyr i hefyd, yn gofyn, 'Wel, allwch chi ddim lledaenu'r arian yn ehangach? Er enghraifft, a allwch chi ddiogelu ardaloedd mwy o dir amaethyddol?' Ac mae'n bwynt da; yr her mewn gwirionedd yw sut rydych yn cydbwyso hynny yn erbyn yr angen i ddiogelu 2,000 o gartrefi, busnesau neu gymunedau cyfan. Felly, mae'n rhaid i ni dargedu, a bydd hynny'n ein helpu gyda'r ddadl cyfiawnder cymdeithasol, a'r ffordd yr ydym yn gweithio hynny drwy'r system i sicrhau bod y nifer fwyaf o gartrefi, eiddo a busnesau yn cael eu diogelu. A hefyd, mae'n rhaid i ni barhau, fel yr ydym wedi gwneud dros y blynyddoedd diwethaf, i sicrhau bod gennym yr uchafswm arian sydd ar gael ar gyfer hyn. Rydym wedi gwneud yr ymrwymiad hwnnw, eleni a'r flwyddyn flaenorol, sef y lefel uchaf erioed honno o gyllid, ac mae hynny'n ddatganiad o fwriad arwyddocaol gan y Llywodraeth hon—ein bod am helpu pobl drwy hyn.
Fe wnaethoch chi godi'r mater o'r trawma personol y mae hyn yn ei achosi yn amlwg iawn, a'r pryder iechyd meddwl hefyd, a byddwch chi fel fi wedi siarad â phobl yr effeithir arnynt yn uniongyrchol. Rwyf wedi bod allan gyda'r Aelodau hefyd, o'ch meinciau chi a'm meinciau i fy hun, i siarad â phobl wyneb yn wyneb, ac rwyf wedi gweld hyn ymhell yn ôl, ers 2008, pan siaradais â phobl yn llifogydd Cumbria hefyd. Rydym yn cael mwy o hyn yn fwy rheolaidd. Felly, mae angen i chi ymdrin nid yn unig â'r effeithiau yma yn awr, ond hefyd yr effeithiau parhaus, oherwydd mae hwn yn brofiad trawmatig. Os bydd mwd a dŵr budr i fyny i linteli eich busnes neu eich cartref, hyd yn oed pan gaiff ei lanhau, hyd yn oed pan fydd wedi sychu, mae rhai o'r rheini, gan gynnwys plant o fewn y teulu, ond yr oedolion hefyd, y mae hwn yn unig gartref iddynt—mae angen i chi fod gyda nhw a pharhau i roi'r gefnogaeth honno iddyn nhw.
Byddaf yn fodlon iawn i gael y sgwrs honno gyda fy nghyd-Weinidogion, ond yn y cyfamser hefyd mae swm aruthrol yr ydym yn ei wneud eisoes i gefnogi ac mewn partneriaeth â rhai o'r fforymau llifogydd cymunedol—a hynny'n amlwg iawn ar lefel gymunedol, ac mae llawer ohonyn nhw bellach ledled Cymru—gyda chefnogaeth sefydliadau, fel CNC, ond hefyd y Fforwm Llifogydd Cenedlaethol. Ac nid ydyn nhw ond yn gwneud pethau fel, 'Sut ydyn ni'n gwneud eich eiddo'n fwy cydnerth?' Maen nhw hefyd yn siarad am sut y gallwn fod yn llai diymadferth wrth wynebu digwyddiadau llifogydd. Sut y gall cymunedau gydweithio i roi cymorth i'w gilydd, y gefnogaeth y byddai cymdogion da yn ei rhoi, yn ogystal ag arbenigedd, ac yn ogystal â dwy fraich gref i'ch helpu i godi pethau allan o'r ffordd. Ond mae hefyd yn ymwneud a chymunedau yn dod at ei gilydd cyn, yn ystod ac ar ôl i weithio gyda'i gilydd.
Diolch am y pwyntiau rydych chi wedi'u codi. Rwy'n credu, wrth fynd i mewn i'r gaeaf hwn, gyda'r mesurau yr ydym wedi'u nodi, a'r ymyraethau sydd gennym ar waith, a'r fframwaith sydd gennym, ein bod mewn lle cystal ag y gallwn fod ynddo, ond nid fyddwn yn gallu atal pob achos o lifogydd, ac os oes byddwn ni'n cael achosion o lifogydd, ac rwy'n siŵr y byddwn ni—byddwn i wrth fy modd yn gallu sefyll yma a dweud na fyddwn ni—yna mae angen i ni fod gyda'r bobl hynny i'w helpu drwyddi hefyd.
I welcome your statement on the £75 million investment for flood alleviation. Previously, I've called for a national resilience plan so homeowners and businesses can be more resilient and have plans in place should flooding occur. In the past they've presumed that the council will come along with sandbags, or the fire service, but if some funding could be made available out of that £75 million so they can have funding, or apply for funding, to do some of those works themselves, that would be appreciated, as was mentioned previously.
Under riparian ownership, landowners have responsibility for ditches and culverts, including next to highways. They have not been maintained properly over recent years, and water then drains onto the highway, which causes erosion. Gullies cannot take it all and water then goes into properties, which happens in several places around my area. There's a presumption that councils or NRW will do the maintenance, but, under riparian ownership and riparian law, it's down to those landowners. Councils have asked for support in awareness raising of this, so would the Cabinet Secretary help with this, working with landowners and public bodies on a campaign? Thank you.
Rwy'n croesawu eich datganiad ar y buddsoddiad o £75 miliwn ar gyfer lliniaru llifogydd. Yn flaenorol, rwyf wedi galw am gynllun cydnerthedd cenedlaethol fel y gall perchnogion tai a busnesau fod yn fwy cydnerth a bod â chynlluniau ar waith pe bai llifogydd yn digwydd. Yn y gorffennol maen nhw wedi tybio y bydd y cyngor yn dod â bagiau tywod, neu'r gwasanaeth tân, ond pe gellid darparu rhywfaint o gyllid o'r £75 miliwn hwnnw fel y gallant gael cyllid, neu wneud cais am gyllid, i wneud rhywfaint o'r gwaith hwnnw eu hunain, byddem yn gwerthfawrogi hynny, fel y crybwyllwyd yn flaenorol.
O dan berchnogaeth glannau afon, mae tirfeddianwyr yn gyfrifol am ffosydd a chwlfertau, gan gynnwys wrth ymyl priffyrdd. Nid ydynt wedi cael eu cynnal a'u cadw'n iawn dros y blynyddoedd diwethaf, ac yna mae dŵr yn draenio i'r briffordd, sy'n achosi erydiad. Ni all ceunentydd fynd â'r cyfan ac yna mae dŵr yn mynd i mewn i eiddo, sy'n digwydd mewn sawl man o gwmpas fy ardal i. Mae rhagdybiaeth y bydd cynghorau neu CNC yn gwneud y gwaith cynnal a chadw, ond, o dan berchnogaeth glannau afon a chyfraith glannau, y tirfeddianwyr hynny sy'n gyfrifol. Mae cynghorau wedi gofyn am gymorth i godi ymwybyddiaeth o hyn, felly a fyddai'r Ysgrifennydd Cabinet yn helpu gyda hyn, gan weithio gyda thirfeddianwyr a chyrff cyhoeddus ar ymgyrch? Diolch.
Carolyn, thank you very much indeed. I've seen the phenomenon so often that you refer to, where you have, whether it's agricultural land or badly maintained building development land, spillages coming off with a flash flood, for example, or even just in a long duration of heavy weather, and the gullies are clogged and the drainage ditches that were maintained are overflowing, and the councils come in to pick up the tab for that, in cleaning the gullies and dealing with a flash flood that's now blocked that road off and so on. I think that the message is very clear here. With riparian owners of land, there is an obligation here to actually do more themselves, and, much as we are doing a lot here through Government, anybody who owns something that has a stream, a ditch, a river, then they need to look to their own property as well and how that is going to react as we're facing these more traumatic weather incidents. And that does include every business, every farmer, every individual who's got a bit of property, whatever—think about how this is going to affect, because it's not going to be damaging, perhaps, your property, but when it runs out there on that road and it shuts the road and then you have to have councils coming in and picking up the—.
So, let me just let me just refer, Carolyn, because I have here some of the NRW guidance, which I would strongly encourage Members to guide their constituents to, and it says in there to riparian owners:
'You should keep the banks clear of anything that could cause an obstruction and increase flood risk, either on your land or downstream if it is washed away. You are responsible for maintaining the bed and banks of the watercourse and the trees and shrubs growing on the banks. You should also clear any litter and animal carcasses from the channel and banks, even if they did not come from your land.'
'You must keep any structures, such as culverts, trash screens, weirs and mill gates, clear of debris.'
'If you do not carry out your responsibilities, you could face legal action.'
We don't want it to come to that. We just want responsible owners to work with us, because that's part of the piece of this, undoubtedly. Thank you.
Carolyn, diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi gweld y ffenomen yr ydych yn cyfeirio ati mor aml, lle mae gennych chi, p'un a yw'n dir amaethyddol neu'n dir datblygiad adeiladu a gynhelir yn wael, gorlifiadau yn dod yn sgil gorlifoedd sydyn, er enghraifft, neu hyd yn oed mewn cyfnod hir o dywydd trwm, ac mae'r ceunentydd wedi'u llenwi ac mae'r ffosydd draenio a oedd wedi eu cynnal yn gorlifo, ac mae'r cynghorau'n gorfod talu am hynny, gan lanhau'r ceunentydd ac ymdrin â gorlifoedd sydyn sydd bellach wedi blocio'r ffordd honno ac ati. Credaf fod y neges yn glir iawn yma. Gyda pherchnogion glannau afon, mae rhwymedigaeth yma iddyn nhw wneud mwy eu hunain, ac, er ein bod yn gwneud llawer yma drwy'r Llywodraeth, mae angen wedyn i unrhyw un sy'n berchen ar rywbeth sydd â nant, ffos, afon, edrych ar eu heiddo eu hunain hefyd a sut y bydd hwnnw'n ymateb wrth i ni wynebu'r digwyddiadau tywydd mwy trawmatig hyn. Ac mae hynny'n cynnwys pob busnes, pob ffermwr, pob unigolyn sydd â thipyn o eiddo, beth bynnag—meddyliwch sut mae hyn yn mynd i effeithio, achos dydy e ddim yn mynd i fod yn niweidiol, efallai, i'ch eiddo chi, ond pan fo'n rhedeg allan i'r ffordd honno ac mae'n cau'r ffordd ac yna mae'n rhaid i chi gael cynghorau i mewn a chodi'r—.
Felly, gadewch i mi gyfeirio, Carolyn, oherwydd mae gen i rywfaint o ganllawiau CNC yma, a byddwn yn annog Aelodau yn gryf i gyfeirio eu hetholwyr atynt ac mae'n dweud yno wrth berchnogion glannau afon:
'Rhaid ichi gadw'r glannau'n glir o unrhyw beth a allai achosi rhwystr neu gynyddu'r perygl o lifogydd, naill ai ar eich tir neu i lawr yr afon os caiff ei olchi i ffwrdd. Chi sy'n gyfrifol am gynnal gwely a glannau'r cwrs dŵr a'r coed a'r llwyni sy'n tyfu ar y glannau. Dylech hefyd glirio unrhyw sbwriel a symud carcasau anifeiliaid o'r sianel a'r glannau, hyd yn oed os na ddaethon nhw o'ch tir chi.'
'Rhaid i chi gadw unrhyw strwythurau, fel cwlfertau, sgriniau brigau, coredau a gatiau melin, yn glir o falurion.'
'Os na fyddwch yn cyflawni eich cyfrifoldebau, gallech wynebu camau cyfreithiol."
Nid ydym eisiau gweld hynny'n digwydd. Rydyn ni eisiau i berchnogion cyfrifol weithio gyda ni, oherwydd mae hynny'n rhan o hyn, heb os. Diolch.
Can I thank the Cabinet Secretary for his statement? Next February will mark the thirty-fifth anniversary of the devastating Towyn floods, which of course not just affected Towyn, but also affected everywhere between Pensarn and Rhyl. At the time, I was living in Towyn, in Kinmel Bay, where I still live now, at that time, and experienced the devastation when that flooding occurred. There is, of course, some welcome news for residents in Towyn and Kinmel Bay in that the Welsh Government, working with Conwy County Borough Council, is delivering a significant investment in the coastal flood defences in Kinmel Bay. The work has just started—£13 million-worth of work, which we need to make sure is delivered as soon as possible in order to prevent flooding to over 2,000-plus homes.
But there is still a vulnerability in the local area, and that arises from the left bank of the River Clwyd. And unfortunately, the level of flood protection from the left bank of the River Clwyd, which is entirely the responsibility of NRW, is insufficient for the local authority to be able to lift the moratorium on the development of new homes and other development in that particular community. We all know that there's pressure on housing, and the need for more housing, and there's plenty of space in the Towyn and Kinmel Bay area, but without that investment we're not going to be able to realise that.
A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad? Bydd mis Chwefror nesaf yn nodi tri deg pump o flynyddoedd ers llifogydd dinistriol Tywyn, a oeddent wrth gwrs nid yn unig wedi effeithio ar Dywyn, ond hefyd wedi effeithio ar bob man rhwng Pensarn a'r Rhyl. Ar y pryd, roeddwn i'n byw yn Nhywyn ym Mae Cinmel, lle rydw i'n dal i fyw nawr, bryd hynny, a phrofais y dinistr pan ddigwyddodd y llifogydd hynny. Wrth gwrs, mae newyddion i'w groesawu i drigolion yn Nhywyn a Bae Cinmel gan fod Llywodraeth Cymru, gan weithio gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, yn cyflawni buddsoddiad sylweddol yn yr amddiffynfeydd llifogydd arfordirol ym Mae Cinmel. Mae'r gwaith newydd ddechrau—gwerth £13 miliwn o waith, ac mae angen i ni sicrhau ei fod yn cael ei gyflawni cyn gynted â phosibl er mwyn atal llifogydd i dros 2,000 o gartrefi.
Ond mae yna wendid o hyd yn yr ardal leol, ac mae hynny oherwydd glan chwith Afon Clwyd. Ac yn anffodus, nid yw lefel y diogelwch rhag llifogydd o lan chwith Afon Clwyd, sy'n gyfrifoldeb CNC yn gyfan gwbl, yn ddigonol i'r awdurdod lleol allu codi'r moratoriwm ar ddatblygu cartrefi newydd a datblygiadau eraill yn y gymuned benodol honno. Rydym i gyd yn gwybod bod pwysau ar dai, a'r angen am fwy o dai, ac mae digon o le yn ardal Tywyn a Bae Cinmel, ond heb y buddsoddiad hwnnw nid ydym yn mynd i allu gwireddu hynny.
You need to ask the question now, Darren.
Mae angen i chi ofyn y cwestiwn nawr, Darren.
So, can I ask the Cabinet Secretary: what work will he do with NRW to look at the possibilities for investment in the left bank of the River Clwyd in order that we can protect local communities, because it is desperately needed and there's been no progress for over 15 years now there?
Felly, a gaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet: pa waith y bydd yn ei wneud gyda CNC i edrych ar y posibiliadau ar gyfer buddsoddi yn lan chwith Afon Clwyd er mwyn i ni allu diogelu cymunedau lleol, oherwydd mae ei angen yn ddirfawr a does dim cynnydd wedi bod ers dros 15 mlynedd bellach?
Darren, thank you very much. Look, I'll make the commitment that we'll contact NRW and ask them to get in contact with you. The one thing I can't claim to be is a flood engineer, so I won't express an expert opinion on the left bank of Kinmel Bay. But thank you for recognising the investment that is going on, and it is important that NRW continue then to work with the local residents, local communities as well, and the landowners, to take any proposals forward. So, I will happily ask my office to contact NRW, ask them to get in touch with you so you can discuss that with them. But you'll excuse me if I don't venture an opinion on an engineering solution or a natural processes solution to the left bank of Kinmel Bay today.
Darren, diolch yn fawr iawn. Edrychwch, fe wnaf yr ymrwymiad y byddwn yn cysylltu â CNC ac yn gofyn iddynt gysylltu â chi. Ni allaf honni un peth sef fy mod yn beiriannydd llifogydd, felly ni wnaf fynegi barn arbenigol ar lan chwith Bae Cinmel. Ond diolch i chi am gydnabod y buddsoddiad sy'n digwydd, ac mae'n bwysig bod CNC yn parhau wedyn i weithio gyda'r trigolion lleol, cymunedau lleol hefyd, a'r tirfeddianwyr, i fwrw ymlaen ag unrhyw gynnig. Felly, byddaf yn fodlon gofyn i'm swyddfa gysylltu â CNC, gofyn iddynt gysylltu â chi er mwyn i chi allu trafod hynny gyda nhw. Ond rwy'n siŵr y gwnewch chi fy esgusodi os nad wyf yn mentro barn ar ddatrysiad peirianyddol neu ddatrysiad prosesau naturiol ar gyfer lan chwith Bae Cinmel heddiw.
You may be aware that Loggerheads Country Park has had to close earlier today due to severe flooding. The visitor centre and the cafe there are closed. I know that the mill, the gallery, volunteer rooms and tea gardens have been flooded. Natural Resources Wales have also issued flood warnings for parts of Mold today, including Leadmill, Ponterwyl, Glanrafon, Pentre and Broncoed, and there are roads in Sandycroft that have been closed due to flooding today. Now, you do say in your statement—and I agree with your statement—that you don't wait for the heavy rainfall before you act, but, of course, heavy rainfall happens when you haven't acted as well in certain areas. So, can you assure us that the Welsh Government stands ready to support those communities, such as the ones I've mentioned and others, if and when the worst comes to the worst? And will you particularly consider what support you might be able to offer Loggerheads Country Park because, ironically, they were currently in the process of having flood repair work done, and this is something that happens on a regular basis?
Efallai eich bod yn ymwybodol bod Parc Gwledig Loggerheads wedi gorfod cau yn gynharach heddiw oherwydd llifogydd difrifol. Mae'r ganolfan ymwelwyr a'r caffi yno wedi cau. Rwy'n gwybod bod y felin, yr oriel, yr ystafelloedd gwirfoddoli a'r gerddi te wedi dioddef llifogydd. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru hefyd wedi cyhoeddi rhybuddion llifogydd ar gyfer rhannau o'r Wyddgrug heddiw, gan gynnwys Leadmill, Ponterwyl, Glanrafon, Pentre a Broncoed, ac mae ffyrdd yn Sandycroft wedi eu cau oherwydd llifogydd heddiw. Nawr, rydych chi'n dweud yn eich datganiad—ac rwy'n cytuno â'ch datganiad—nad ydych chi'n aros am y glaw trwm cyn i chi weithredu, ond, wrth gwrs, mae glaw trwm yn digwydd pan nad ydych chi wedi gweithredu hefyd mewn rhai ardaloedd. Felly, a allwch chi ein sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn barod i gefnogi'r cymunedau hynny, fel y rhai yr wyf wedi'u crybwyll ac eraill, os a phryd daw'r gwaethaf ar y gwaethaf? Ac a wnewch chi ystyried yn benodol pa gymorth y gallech ei gynnig i Barc Gwledig Loggerheads oherwydd, yn eironig, roeddent wrthi'n gwneud gwaith atgyweirio ar ôl llifogydd ar hyn o bryd, ac mae hyn yn rhywbeth sy'n digwydd yn rheolaidd?
Yes, and I think it's a reflection of the fact that, as I said in my opening statement, even with the scale of investment that we're putting in now and the framework that we've put behind preparing for flood incidents, we're not going to be able to do everything at once, and we will still be caught out—we inevitably will. And, in fact, the increasing propensity of these traumatic weather incidents are not like we used to know them, where you could almost predict the locality that would, every 30, 40 years, be hit. Now we're having them much more regularly in those areas, but also in areas that we never expected them before. And I can remember standing there in the Met Office and Environment Agency—as it then was—combined centre looking at this, and the intelligence pointing at that, a moment in a particular day, inches of rain would fall and it wouldn't move from a particular location.
But you definitely have my commitment as the Minister to make sure that all our agencies, including the local authorities who have the flood response and flood management responsibilities locally—NRW and others—will need to engage with Loggerheads and others to talk through not only what's facing them right now, but actually going forward as well. But, again, don't let me be the one who actually works with them and designs the scheme—that's not my expertise—but with the investment we're putting into it and also the need, in doing this, not to do flood solutions to people but actually with people and to work with them on what is the best way forward. But my sympathies go out; they really do. It seems that every day we're standing here now talking about another flood incident. But we'll keep on, with your support as well, prioritising where we can put that flood investment.
Ydy, a chredaf ei fod yn adlewyrchiad o'r ffaith, fel y dywedais i yn fy natganiad agoriadol, hyd yn oed gyda maint y buddsoddiad yr ydym yn ei roi i mewn nawr a'r fframwaith yr ydym wedi'i roi y tu ôl i baratoi ar gyfer digwyddiadau llifogydd, ni fyddwn yn gallu gwneud popeth ar unwaith, a byddwn yn dal i gael ein dal allan—mae'n anochel y byddwn ni. Ac, mewn gwirionedd, nid yw tueddiad cynyddol y digwyddiadau tywydd trawmatig hyn fel y rhai yr oeddem yn arfer eu hadnabod, lle gallech bron â rhagweld yr ardal a fyddai, bob 30, 40 mlynedd, yn cael ei tharo. Nawr rydyn ni'n eu cael nhw'n llawer mwy rheolaidd yn yr ardaloedd hynny, ond hefyd mewn ardaloedd nad oeddem ni erioed wedi'u disgwyl o'r blaen. A gallaf gofio sefyll yno yn y Swyddfa Dywydd ac Asiantaeth yr Amgylchedd—fel yr oedd bryd hynny—canolfan gyfunol yn edrych ar hyn, a'r wybodaeth yn cyfeirio at hynny, eiliad mewn diwrnod penodol, pryd byddai modfeddi o law yn disgyn ac ni fyddai'n symud o leoliad penodol.
Ond yn bendant mae gennych fy ymrwymiad fel y Gweinidog i wneud yn siŵr y bydd ein hasiantaethau i gyd, gan gynnwys yr awdurdodau lleol sydd â'r cyfrifoldebau ymateb i lifogydd a rheoli llifogydd yn lleol—CNC ac eraill—yn ymgysylltu â Loggerheads ac eraill i siarad nid yn unig am yr hyn sy'n eu hwynebu ar hyn o bryd, ond mewn gwirionedd wrth symud ymlaen hefyd. Ond, unwaith eto, peidiwch â gadael i mi fod yr un sy'n gweithio gyda nhw mewn gwirionedd ac yn dylunio'r cynllun—nid fy arbenigedd i yw hynny—ond gyda'r buddsoddiad rydyn ni'n ei roi ynddo a hefyd yr angen i wneud hyn, nid cyflawni atebion llifogydd ar gyfer pobl ond gyda phobl mewn gwirionedd ac i weithio gyda nhw ar beth yw'r ffordd orau ymlaen. Ond rwy'n cydymdeimlo, ydw wir. Mae'n ymddangos ein bod bob dydd yn sefyll yma nawr yn siarad am ddigwyddiad llifogydd arall. Ond byddwn yn dal ati, gyda'ch cefnogaeth chi hefyd, gan flaenoriaethu lle gallwn roi'r buddsoddiad llifogydd hwnnw.
Cabinet Secretary, can I just also add my voice to the various comments that have been made, particularly about the impact flooding has had on communities, and particularly the mental health in those communities? As you know, in February 2020, Pontypridd, a lot of Rhondda Cynon Taf and other parts of Wales, but Pontypridd in particular, was devastated by very severe flooding. And myself and the Member of Parliament, Alex Davies-Jones, spent many, many hours engaging with local communities, and in many ways it was a tribute to the strength of our communities how they came together, and I think also the commitment from those council workers who were out during such weather doing everything to try and alleviate the flooding.
But it did show that we were taken by surprise by the scale of climate change and the impact it had. At that time we produced a report, which actually expressed all the views of the local community and came up with a number of recommendations, many of which have now been carried out: the repair to the two bridges in Pontypridd as important; the equipment being made available in terms of sandbags, equipment for housing and so on; the need for local ambassadors; the need for drills and flood warnings and so on. But, of course, the issue of maintenance is essential, and people, when there is bad weather, because of their memories, they look to the river, they look to the culverts, to see—
Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i ychwanegu fy llais at y gwahanol sylwadau a wnaed, yn enwedig am yr effaith y mae llifogydd wedi'i chael ar gymunedau, ac yn enwedig ar iechyd meddwl y cymunedau hynny? Fel y gwyddoch chi, ym mis Chwefror 2020, cafodd Pontypridd, llawer o Rondda Cynon Taf a rhannau eraill o Gymru, ond Pontypridd yn benodol, eu dinistrio gan lifogydd difrifol iawn. Ac fe dreuliais i a'r Aelod Seneddol, Alex Davies-Jones, lawer o oriau yn ymgysylltu â chymunedau lleol, ac mewn sawl ffordd roedd yn deyrnged i gryfder ein cymunedau sut y daethant ynghyd, a chredaf hefyd ymrwymiad y gweithwyr cyngor hynny a oedd allan yn ystod tywydd o'r fath yn gwneud popeth i geisio lliniaru'r llifogydd.
Ond dangosodd ein bod wedi ein synnu gan faint y newid hinsawdd a'r effaith a gafodd. Bryd hynny fe wnaethom lunio adroddiad, a oedd mewn gwirionedd yn mynegi holl safbwyntiau'r gymuned leol a llunio nifer o argymhellion, y mae llawer ohonynt bellach wedi'u rhoi ar waith: y gwaith atgyweirio i'r ddwy bont ym Mhontypridd yn bwysig; yr offer sydd ar gael o ran bagiau tywod, offer ar gyfer tai ac ati; yr angen am lysgenhadon lleol; yr angen am ymarferiadau a rhybuddion llifogydd ac ati. Ond, wrth gwrs, mae'r mater o gynnal a chadw yn hanfodol, a phobl, pan fo tywydd gwael, oherwydd eu hatgofion, maen nhw'n edrych ar yr afon, maen nhw'n edrych ar y cwlfertau, i weld—
Mick, you need to ask the question, please.
Mick, mae angen i chi ofyn y cwestiwn, os gwelwch yn dda.
—that the maintenance has been carried out. Can I ask you what action is being taken to ensure that those levels of maintenance are maintained, and could you perhaps outline what levels of investment are taking place, particularly within the Rhondda Cynon Taf and the Pontypridd area, to ensure that we are completely prepared in the event of such weather again? And I will also send you a copy of this report as a reminder.
—bod y gwaith cynnal a chadw wedi cael ei wneud. A gaf i ofyn i chi pa gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau bod y lefelau hynny o waith cynnal a chadw yn cael eu cynnal, ac a allech chi amlinellu pa lefelau o fuddsoddiad sy'n digwydd, yn enwedig yn ardal Rhondda Cynon Taf ac ardal Pontypridd, i sicrhau ein bod yn gwbl barod os bydd tywydd o'r fath eto? A byddaf hefyd yn anfon copi o'r adroddiad hwn atoch i'ch atgoffa chi.
Mick, thank you very much, and you give us a timely reminder, as we face the incidents today, but also going forward, that we do need to thank those people who are the often derided council workers, and NRW staff as well, and engineers, who will be out there in the worst of this weather trying to actually resolve issues, and they genuinely do deserve our thanks. I've seen them, we've all seen them, in the worst of all weathers, trying to resolve issues as they get hit with these traumatic weather incidents.
But, in Pontypridd, you're absolutely right; I think probably on the back of the highlighting that had been done by yourself and Alex and others, there has been significant investment in Pontypridd. It's not only the hard infrastructure, such as the bridges and so on, but it is also some of the investment in that community resilience as well, working with the community. But there has been now, over the last two years, capital funding to the tune of £679,000 is the latest figure that I have—a significant amount of funding. We now need to make sure that, with our local partners on the ground, that is maintained and so on, but it's also that soft investment in community resilience as well—individual house resilience, but actually working with local communities to make sure that they, as Delyth picked up earlier on, do not feel helpless but feel empowered to actually work together, going forward. So, our flood and coastal erosion risk management programme, as I said, it's been at a record level now for the last two years; we'll keep that investment going, and I look forward to reading the report, if you can give it to me, Mick.
Mick, diolch yn fawr iawn, ac rydych chi'n rhoi nodyn atgoffa amserol i ni, wrth i ni wynebu'r digwyddiadau heddiw, ond hefyd wrth symud ymlaen, bod angen i ni ddiolch i'r bobl hynny sy'n weithwyr cyngor sy'n aml yn cael eu dirmygu, a staff CNC hefyd, a pheirianwyr, a fydd allan yna yn y tywydd gwaethaf yn ceisio datrys problemau mewn gwirionedd, Ac maen nhw'n haeddu ein diolch yn fawr. Rwyf wedi eu gweld, rydym i gyd wedi eu gweld, yn y tywydd gwaethaf, yn ceisio datrys problemau wrth iddynt gael eu taro â'r digwyddiadau tywydd trawmatig hyn.
Ond, ym Mhontypridd, rydych chi'n hollol gywir; rwy'n credu yn ôl pob tebyg ar gefn yr amlygu a wnaed gennych chi ac Alex ac eraill, y bu buddsoddiad sylweddol ym Mhontypridd. Nid dim ond y seilwaith caled, fel y pontydd ac ati, ond hefyd rhywfaint o'r buddsoddiad yn y cydnerthedd cymunedol hwnnw hefyd, gan weithio gyda'r gymuned. Ond bellach, dros y ddwy flynedd ddiwethaf, cyllid cyfalaf o £679,000 yw'r ffigur diweddaraf sydd gen i—swm sylweddol o gyllid. Mae angen i ni sicrhau, gyda'n partneriaid lleol ar lawr gwlad, bod hynny'n cael ei gynnal ac ati, ond hefyd y buddsoddiad meddal hwnnw mewn cydnerthedd cymunedol hefyd—cydnerthedd tai unigol, ond mewn gwirionedd gweithio gyda chymunedau lleol i wneud yn siŵr nad ydyn nhw, fel y cododd Delyth yn gynharach, yn teimlo'n ddiymadferth ond yn teimlo eu bod wedi'u grymuso i weithio gyda'i gilydd mewn gwirionedd, wrth symud ymlaen. Felly, mae ein rhaglen rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol, fel y dywedais i, wedi bod ar y lefel uchaf erioed ers y ddwy flynedd ddiwethaf; byddwn yn cadw'r buddsoddiad hwnnw i fynd, ac edrychaf ymlaen at ddarllen yr adroddiad, os wnewch ei roi i mi, Mick.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. The Government might be saying all the right things today, but words aren't really worth much when you're standing in your living room knee deep in water.
Could I draw the Cabinet Secretary's attention to the situation in Skenfrith in Monmouthshire? The village endured horrendous flooding during storm Dennis in 2020, but, since then, we've seen more dragging of feet rather than action on a flood defence scheme. In September 2023, villagers were told that progress had stalled due to—surprise, surprise—lack of money. Then, in May 2024, we were informed that delays were due to NRW's inability to find a project manager to design a scheme. Cabinet Secretary, the residents of Skenfrith deserve more than a flood of excuses. I'd appreciate it if you'd take a personal interest in this issue, and please could you let me know, preferably before the next flood, what concrete steps the Welsh Government will take to safeguard this community? Thank you.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Efallai fod y Llywodraeth yn dweud yr holl bethau iawn heddiw, ond nid yw geiriau'n werth llawer pan fyddwch chi'n sefyll yn eich ystafell fyw a'r dŵr i fyny at eich pengliniau.
A gaf i dynnu sylw'r Ysgrifennydd Cabinet at y sefyllfa yn Ynysgynwraidd yn sir Fynwy? Dioddefodd y pentref lifogydd erchyll yn ystod storm Dennis yn 2020, ond, ers hynny, rydym wedi gweld mwy o lusgo traed yn hytrach na gweithredu ar gynllun amddiffyn rhag llifogydd. Ym mis Medi 2023, dywedwyd wrth bentrefwyr fod cynnydd wedi arafu oherwydd—syrpreis, syrpreis—diffyg arian. Yna, ym mis Mai 2024, cawsom wybod bod oedi oherwydd anallu CNC i ddod o hyd i reolwr prosiect i ddylunio cynllun. Ysgrifennydd Cabinet, mae trigolion Ynysgynwraidd yn haeddu mwy na llif o esgusodion. Byddwn yn ei werthfawrogi pe byddech chi'n cymryd diddordeb personol yn y mater hwn, ac a allech chi roi gwybod i mi, yn ddelfrydol cyn y llifogydd nesaf, pa gamau pendant y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddiogelu'r gymuned hon? Diolch.
Laura, thank you very much, and I think I can give you something of an update here and now today. First of all, like all those affected by flooding, I extend my sincere sympathies to them. It is a horrendous experience.
Now, what I understand is that NRW have appointed consultants and a project manager to lead on the development of a strategic outline case. There are several stages to this process, and I've spoken to other Members as well. Putting the case together for the investment is quite a thing to do, to make sure that it's the right proposal and it's the right value for money as well. So, the strategic outline case will analyse the risk to the community and will consider those potential solutions. I do understand that there is some frustration in the community, which flooded several years ago now, back in 2020, with the time taken to develop a scheme in Skenfrith, but NRW, I'm told, took the difficult decision to temporarily pause the development of a scheme against the backdrop of some significant—and you'll be familiar with this in other policy areas—construction inflation at the time, which continues to impact their capital programme. But, in the meantime, NRW have continued to develop the scheme in-house. They are liaising with key environmental stakeholders as well, including people like the Gwent archaeological trust and others—local stakeholders. So, they're committed to taking this forward. But I think they would also express their sympathy with their frustrations at the time it's taken, but if a scheme comes forward, it needs to be the right scheme for that community in Skenfrith.
Laura, diolch yn fawr iawn, ac rwy'n meddwl y gallaf roi rhyw fath o ddiweddariad i chi yma, yn awr, heddiw. Yn gyntaf oll, fel pawb yr effeithir arnyn nhw gan lifogydd, estynnaf fy nghydymdeimlad diffuant atyn nhw. Mae'n brofiad erchyll.
Nawr, yr hyn rwy'n ei ddeall yw bod CNC wedi penodi ymgynghorwyr a rheolwr prosiect i arwain ar ddatblygu achos amlinellol strategol. Mae sawl cam i'r broses hon, ac rwyf wedi siarad ag Aelodau eraill hefyd. Mae rhoi'r achos at ei gilydd ar gyfer y buddsoddiad yn dipyn o beth i'w wneud, i sicrhau mai dyma'r cynnig cywir a'i fod y gwerth am arian cywir hefyd. Felly, bydd yr achos amlinellol strategol yn dadansoddi'r risg i'r gymuned ac yn ystyried yr atebion posibl hynny. Rwy'n deall bod rhywfaint o rwystredigaeth yn y gymuned, a ddioddefodd orlifo sawl blwyddyn yn ôl nawr, nôl yn 2020, ynghylch yr amser a gymerir i ddatblygu cynllun yn Ynysgynfrith, ond fe wnaeth CNC, yn ôl yr hyn a ddywedwyd wrthyf, y penderfyniad anodd i oedi datblygu cynllun dros dro yn erbyn cefndir sylweddol—a byddwch yn gyfarwydd â hyn mewn meysydd polisi eraill—o chwyddiant adeiladu ar y pryd, sy'n parhau i effeithio ar eu rhaglen gyfalaf. Ond, yn y cyfamser, mae CNC wedi parhau i ddatblygu'r cynllun yn fewnol. Maen nhw'n cysylltu â rhanddeiliaid amgylcheddol allweddol hefyd, gan gynnwys pobl fel ymddiriedolaeth archeolegol Gwent ac eraill—rhanddeiliaid lleol. Felly, maen nhw'n benderfynol o fwrw ymlaen â hyn. Ond rwy'n credu y byddent hefyd yn mynegi eu cydymdeimlad â'u rhwystredigaethau oherwydd yr amser y mae wedi cymryd, ond os daw cynllun yn ei flaen, mae angen iddo fod y cynllun cywir ar gyfer y gymuned honno yn Ynysgynfrith.
I was really grateful when you visited Clydach Terrace and the residents of Ynysybwl recently. I wonder, there was a specific question raised then. You've referenced a number of times the fantastic work of the National Flood Forum. You'll know that their funding came to an end yesterday. Do you have an update if the National Flood Forum will continue to work with that community, whilst they continue to live in fear and under the threat of flooding? May I also ask, have you given any consideration to developing a Welsh flood forum? We need one akin to Scotland, I think, desperately, because as you say, we cannot save every home, every business, from flooding, but we can help support them through this deeply traumatic time. We can't have them fearful every time it rains, unable to sleep, on anti-anxiety medication, the pressures on the NHS that causes as well. So, please, will you give consideration to how we can create that resilience, because the resources that Natural Resources Wales have are inadequate to deal with the scale of the challenge facing our communities across Wales?
Roeddwn yn ddiolchgar iawn pan wnaethoch chi ymweld â Theras Clydach a thrigolion Ynysybwl yn ddiweddar. Tybed, roedd cwestiwn penodol wedi ei godi bryd hynny. Rydych wedi cyfeirio nifer o weithiau at waith gwych y Fforwm Llifogydd Cenedlaethol. Byddwch yn gwybod bod eu harian wedi dod i ben ddoe. A oes gennych ddiweddariad ynghylch a fydd y Fforwm Llifogydd Cenedlaethol yn parhau i weithio gyda'r gymuned honno, wrth iddynt barhau i fyw mewn ofn ac o dan fygythiad llifogydd? A gaf i ofyn hefyd, a ydych chi wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i ddatblygu fforwm llifogydd yng Nghymru? Mae angen un tebyg i'r Alban, rwy'n credu, yn daer iawn, oherwydd fel y dywedwch chi, ni allwn achub pob cartref, pob busnes, rhag llifogydd, ond gallwn helpu i'w cefnogi trwy'r cyfnod hynod drawmatig hwn. Ni allwn adael iddyn nhw fod yn ofnus bob tro y bydd hi'n bwrw glaw, yn methu cysgu, ar feddyginiaeth gwrth-bryder, y pwysau ar y GIG y mae'n achosi hefyd. Felly, os gwelwch yn dda, a wnewch chi ystyried sut y gallwn greu'r cydnerthedd hwnnw, oherwydd mae'r adnoddau sydd gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn annigonol i ymdrin â maint yr her sy'n wynebu ein cymunedau ledled Cymru?
Can I, first of all, thank you and Vikki for the invitation to come up and meet with the residents there in the community centre, but also to walk the street affected? It was good to meet with them and to hear their individual stories and to hear the support that they had for the National Flood Forum. That was quite a telling moment there. I've heard it before as well, about the work of the National Flood Forum, not simply in the work that they do directly, but in support of communities, and in building up the capacity within those communities to have that resilience themselves going forward. Because one of the things that the National Flood Forum have done is that horribly overused word, but worked with, empowered communities to actually take ownership of this themselves in the preparation for and the spreading of flood alerts and the assistance of it, and also the after-effects of flooding.
Now, I can't give you a definitive answer today, but I can tell you that I am considering the strong representations that have been made about the continuation of the work of the National Flood Forum. I see the benefits of the work that they do. I think, whichever way we do it, we need to make sure that that community resilience continues going forward, but we're in the midst of our normal discussions at this time of the year, collectively within Government, about budget allocations and priorities and so on. But I heard very strongly and very loudly from that community how much they felt about the work of those two or three individuals from the National Flood Forum who had worked intensely with them there. So, it's clear in my mind, I've heard the message, but I can't give you a commitment right here, right now, today.
A gaf i, yn gyntaf oll, ddiolch i chi a Vikki am y gwahoddiad i ddod i fyny a chwrdd â'r trigolion yno yn y ganolfan gymunedol, ond hefyd i gerdded y stryd yr effeithiwyd arni? Roedd yn dda cwrdd â nhw a chlywed eu straeon unigol a chlywed y gefnogaeth ganddynt i'r Fforwm Llifogydd Cenedlaethol. Roedd yn foment effeithiol iawn yna. Rwyf wedi ei glywed o'r blaen hefyd, am waith y Fforwm Llifogydd Cenedlaethol, nid yn unig y gwaith y maent yn ei wneud yn uniongyrchol, ond i gefnogi cymunedau, ac wrth feithrin y gallu yn y cymunedau hynny i fod â'r cydnerthedd eu hunain wrth symud ymlaen. Oherwydd un o'r pethau y mae'r Fforwm Llifogydd Cenedlaethol wedi'i wneud yw'r gair ofnadwy hwnnw sydd wedi'i orddefnyddio, ond wedi gweithio gyda chymunedau grymus, i gymryd perchnogaeth o hyn eu hunain mewn gwirionedd wrth baratoi ar gyfer rhybuddion llifogydd a'u cynorthwyo a'u lledaenu, a hefyd ôl-effeithiau llifogydd.
Nawr, ni allaf roi ateb pendant i chi heddiw, ond gallaf ddweud wrthych fy mod yn ystyried y sylwadau cryf a wnaed ynghylch parhad gwaith y Fforwm Llifogydd Cenedlaethol. Rwy'n gweld manteision y gwaith maen nhw'n ei wneud. Rwy'n credu, pa bynnag ffordd yr ydym yn ei wneud, mae angen i ni sicrhau bod y cydnerthedd cymunedol hwnnw'n parhau wrth symud ymlaen, ond rydym yng nghanol ein trafodaethau arferol yr adeg hon o'r flwyddyn, gyda'n gilydd o fewn y Llywodraeth, am ddyraniadau cyllideb a blaenoriaethau ac ati. Ond clywais yn gryf iawn ac yn uchel iawn yn y gymuned honno gymaint yr oeddent yn teimlo am waith y ddau neu dri unigolyn hynny o'r Fforwm Llifogydd Cenedlaethol a oedd wedi gweithio'n ddwys gyda nhw yno. Felly, mae'n amlwg yn fy meddwl, rwyf wedi clywed y neges, ond ni allaf roi ymrwymiad i chi yma, ar hyn o bryd, heddiw.
Ac yn olaf, Joyce Watson.
Finally, Joyce Watson.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Cabinet Secretary, I was in Aberaeron on Friday and I spoke with constituents who welcomed the £32 million investment in their town that's going to help prevent flooding, but what I was particularly impressed with was the inclusion and engagement of schools, and encouraging them to become civil engineers. The Institute of Civil Engineers, ICE, has occupied this space for many decades and had good results accordingly, particularly in spreading the diversity within that workforce, which is critical. So, I ask if you will join me in welcoming the efforts of BAM Nuttall, local schools, RAY Ceredigion and others, who have worked towards encouraging young people to understand and also to realise their potential in becoming the civil engineers of the future.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ysgrifennydd Cabinet, roeddwn i yn Aberaeron ddydd Gwener a siaradais ag etholwyr a groesawodd y buddsoddiad o £32 miliwn yn eu tref sy'n mynd i helpu i atal llifogydd, ond yr hyn yr oeddwn yn arbennig o falch ohono oedd cynnwys ac ymgysylltu ag ysgolion, a'u hannog i ddod yn beirianwyr sifil. Mae Sefydliad y Peirianwyr Sifil, ICE, wedi meddiannu'r maes hwn ers degawdau lawer ac wedi cael canlyniadau da yn unol â hynny, yn enwedig wrth ledaenu'r amrywiaeth o fewn y gweithlu hwnnw, sy'n hanfodol. Felly, gofynnaf a wnewch chi ymuno â mi i groesawu ymdrechion BAM Nuttall, ysgolion lleol, RAY Ceredigion ac eraill, sydd wedi gweithio tuag at annog pobl ifanc i ddeall a hefyd i wireddu eu potensial i ddod yn beirianwyr sifil y dyfodol.
Yes, absolutely, Joyce, and thank you for raising that because, oddly, sometimes, when we talk about green jobs, we talk about renewables and so on, but actually, whether it's in hard engineering solutions or natural process solutions, there are well-paid, highly skilled jobs to be done, and they should be for all, men and women, young boys and girls working their way through school. I think the Institute of Civil Engineers and also people like the Women's Engineering Society have done an enormous amount in promoting those career paths to young women as well as young men, and are gaining some ground, but we need to keep on doing that. I'm sure that NRW, in their work, will also want to put out the same message as well, in all the work that they do on the ground, because this scale of funding that we're putting in does open opportunities for people, as we look for the flood defences and the flood alleviation we need to do, so that people can have long and fruitful careers within it as well, working with the communities, designing those engineering solutions. So, I absolutely echo what you're saying that we need to do: work with schools, work with colleges, make sure that these careers are signposted in flashing lights to young women as well as young boys.
Gwnaf, yn sicr, Joyce, a diolch i chi am godi hynny oherwydd, yn rhyfedd, weithiau, pan fyddwn yn siarad am swyddi gwyrdd, rydym yn siarad am ynni adnewyddadwy ac ati, ond mewn gwirionedd, p'un a yw mewn atebion peiriannyddol caled neu atebion proses naturiol, mae yna swyddi medrus iawn ar gael sy'n talu'n dda, a dylent fod i bawb, dynion a menywod, bechgyn ifanc a merched sy'n gweithio eu ffordd drwy'r ysgol. Rwy'n credu bod Sefydliad y Peirianwyr Sifil a phobl fel Cymdeithas Beirianneg y Merched wedi gwneud llawer iawn wrth hyrwyddo'r llwybrau gyrfa hynny i ferched ifanc yn ogystal â dynion ifanc, ac yn ennill rhywfaint o dir, ond mae angen i ni barhau i wneud hynny. Rwy'n siŵr y bydd Cyfoeth Naturiol Cymru, yn eu gwaith, hefyd eisiau cyfleu'r un neges, yn yr holl waith y maent yn ei wneud ar lawr gwlad, oherwydd mae'r raddfa hon o gyllid yr ydym yn ei roi i mewn yn cynnig cyfleoedd i bobl, wrth i ni chwilio am yr amddiffynfeydd llifogydd a'r lliniaru llifogydd y mae angen i ni ei wneud, fel y gall pobl gael gyrfaoedd hir a ffrwythlon ynddo hefyd, gan weithio gyda'r cymunedau, dylunio'r atebion peirianyddol hynny. Felly, rwy'n ategu'n llwyr yr hyn rydych chi'n ei ddweud sydd angen i ni ei wneud: gweithio gydag ysgolion, gweithio gyda cholegau, gwneud yn siŵr y cyfeirir at y gyrfaoedd hyn gyda goleuadau'n fflachio ar gyfer merched ifanc yn ogystal â bechgyn ifanc.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 5 heddiw yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai: mwy o gartrefi i helpu i roi diwedd ar ddigartrefedd. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Jayne Bryant.
Item 5 is this afternoon is a statement by the Cabinet Secretary for Housing and Local Government: more homes towards ending homelessness. I call on the Cabinet Secretary, Jayne Bryant.
Diolch, Deputy Llywydd. We know that investing in social housing reduces poverty, improves health and helps drive economic growth. Good-quality affordable housing can provide opportunities for every individual and family, positively impacting upon health, mental health and education outcomes.
Our ambition to end homelessness in Wales cannot be achieved unless we have sufficient supply of suitable homes that people can afford to live well in, alongside early intervention, prevention and support systems. The evidence that we need more affordable homes is clear in the shocking numbers of people living in temporary accommodation and in local authorities' local housing market assessments. One person sleeping rough or one family without a place to call home is one too many. That is why the Prif Weinidog has set the delivery of our more homes target as one of her key priorities, giving families the opportunity to live fulfilled lives.
At the start of this Senedd term, we set a challenging and stretching target to deliver 20,000 additional homes for rent in the social sector. In support of this commitment, we have allocated record levels of funding to housing supply in this Senedd term, with over £1.4 billion invested so far. Our investment is paying off, the sector is responding positively, and social home delivery rates increasing to some of the highest rates ever recorded. The first two years of official data show that we delivered 5,775 homes towards the target, and 2023-24 data is expected in November. This, in spite of challenging global events driving up inflation and costs, negatively impacting on our supply chains and workforce. We have responded to these challenges, supporting our home builders over cost increases, introducing additional funding and flexibility through the transitional accommodation capital programme and rolling out Leasing Scheme Wales.
Whilst I commend the work of the sector to ramp up their building programmes, it is right that we are being challenged to do more and deliver faster. Delivery partners tell us that there is a strong pipeline of homes in their programmes for this term of government, and I remain committed to using every means possible to deliver much-needed homes for the people of Wales, both in the short term and long term. We know that some risks remain that impact development timescales, and we are working with the sector to address the delivery risks for schemes facing delays or blockages, where possible.
Over the summer, I wrote to local authorities and registered social landlords setting out my clear ambition to do everything within our collective power to deliver every additional home we can, and asking them to set out what more they can do to help achieve much-needed homes. My letter asks RSLs and local authorities to prioritise efforts and resources on schemes that deliver the most significant levels of social housing; to explore how best all funding streams are utilised to deliver more homes; and to maximise opportunities through acquisitions. My officials are now analysing the responses to inform our work with landlords, political leaders and across Government to help unlock schemes, support and monitor delivery.
To support this I am finalising arrangements for our affordable homes taskforce. The taskforce will explore how Welsh Government can help with the delivery of affordable homes through planning processes, land supply, and encouraging close working with manufacturers of modular housing. Full details of the taskforce remit and its membership will be published shortly.
New build support by our social housing grant remains a central plank of our delivery programme, but is by no means the only way we are increasing affordable homes in Wales. We have opened the TACP for the 2024-25 financial year, with an indicative value of £100 million. The response has been overwhelming, and the scheme has a strong pipeline of creative schemes to deliver more homes at pace for people who are currently living in temporary accommodation. While TACP takes a pragmatic and flexible approach, I want to assure colleagues that it retains a keen focus on standards, rightly striking the balance between meeting needs and investing public money wisely in homes that support their well-being.
Leasing Scheme Wales continues to grow, with 19 local authorities participating, and 243 homes already signed up. The scheme supports local authorities to lease private sector properties, bringing them into social landlord management for up to 20 years, providing a range of quality homes and landlord support for individuals and households who are experiencing homelessness or at risk of homelessness.
We are delivering homes on our own land; leading by example on standards, placemaking and affordability, for example, at Cosmeston, where 50 per cent of the homes built will be affordable. We're also taking opportunities to work with partners on alternative delivery models for affordable homes, for example, working with Tirion Homes and RSL partners at Ely Mill, Whiteheads and Parc Eirin. We are also mindful of the need to plan for long-term delivery, extending our role in securing and bringing forward land for more affordable housing in Wales, as well as supporting the use of small pockets of land within existing communities for additional homes.
We know that long-term financial stability is important for our delivery partners in planning and expanding their development programmes. I have tasked my officials with exploring a long-term investment commitment for social housing in Wales, as well as fundamentally reviewing the way we set rent in Wales, to give long-term stability for landlords, balanced with affordability for tenants.
Delivering on this important agenda will require close working with Cabinet colleagues across all portfolios to remove barriers to delivery. This will include actions to bring forward planning fees, ensuring local planning authorities are resourced efficiently; working with the construction sector to improve and streamline procurement processes; and ensuring that we have the pipeline of a skilled workforce that the construction sector will need to build the homes of the future. Of course, Julie James will have a crucial role in her new role as Minister for Delivery, and I would like to take this opportunity to thank her for the amount she achieved in her time as the Minister responsible for housing.
I think Members here in the Senedd would all agree that focusing on delivering more affordable homes, with a firm focus on social rent, and ending homelessness, are the right priorities. I welcome the Prif Weinidog's decision to make this one of her key priorities to ensure opportunities for every family. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rydym yn gwybod bod buddsoddi mewn tai cymdeithasol yn lleihau tlodi, yn gwella iechyd ac yn helpu i ysgogi twf economaidd. Gall tai fforddiadwy o ansawdd da ddarparu cyfleoedd i bob unigolyn a theulu, gan effeithio'n gadarnhaol ar ganlyniadau iechyd, iechyd meddwl ac addysg.
Allwn ni ddim cyflawni ein huchelgais i roi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru oni bai bod gennym gyflenwad digonol o gartrefi addas y gall pobl fforddio i fyw'n dda ynddynt, ochr yn ochr ag ymyrraeth gynnar, dulliau atal a systemau cymorth. Mae'r dystiolaeth bod angen mwy o dai fforddiadwy arnom yn glir yn y niferoedd arswydus o bobl sy'n byw mewn llety dros dro ac yn asesiadau awdurdodau lleol o farchnadoedd tai lleol. Mae un person sy'n cysgu ar y stryd neu un teulu heb le i'w alw'n gartref yn un yn ormod. Dyna pam mae'r Prif Weinidog wedi gosod cyflawni ein targed o sicrhau mwy o gartrefi fel un o'i blaenoriaethau allweddol, gan roi cyfle i deuluoedd fyw bywydau llawn.
Ar ddechrau'r tymor hwn yn y Senedd, gwnaethom osod targed heriol ac ymestynnol i ddarparu 20,000 o gartrefi ychwanegol i'w rhentu yn y sector cymdeithasol. I gefnogi'r ymrwymiad hwn, rydym wedi dyrannu'r lefelau uchaf erioed o gyllid i gyflenwi tai yn nhymor y Senedd hon, gyda thros £1.4 biliwn wedi'i fuddsoddi hyd yn hyn. Mae ein buddsoddiad yn talu ar ei ganfed, mae'r sector yn ymateb yn gadarnhaol, ac mae cyfraddau darparu cartrefi cymdeithasol yn cynyddu i rai o'r cyfraddau uchaf a gofnodwyd erioed. Mae'r ddwy flynedd gyntaf o ddata swyddogol yn dangos ein bod ni wedi darparu 5,775 o gartrefi tuag at y targed, a disgwylir data 2023-24 ym mis Tachwedd. Mae hyn er gwaethaf digwyddiadau byd-eang heriol sydd wedi cynyddu chwyddiant a chostau, gan effeithio'n negyddol ar ein cadwyni cyflenwi a'n gweithlu. Rydym wedi ymateb i'r heriau hyn, gan gefnogi ein hadeiladwyr cartrefi gyda'r cynnydd mewn costau, cyflwyno cyllid a hyblygrwydd ychwanegol drwy'r rhaglen gyfalaf llety trosiannol a chyflwyno Cynllun Lesio Cymru.
Er fy mod yn cymeradwyo'r gwaith mae'r sector wedi'i wneud i gynyddu eu rhaglenni adeiladu, mae'n iawn ein bod ni'n cael ein herio i wneud mwy a chyflawni'n gyflymach. Mae partneriaid cyflawni yn dweud wrthym fod piblinell gref o gartrefi yn eu rhaglenni ar gyfer tymor y llywodraeth hon, ac rwy'n parhau i fod yn ymrwymedig i ddefnyddio pob dull posibl i ddarparu cartrefi mawr eu hangen i bobl Cymru, yn y byrdymor a'r hirdymor. Rydym yn gwybod bod rhai risgiau o hyd sy'n effeithio ar amserlenni datblygu, ac rydym yn gweithio gyda'r sector i fynd i'r afael â'r risgiau cyflawni ar gyfer cynlluniau sy'n wynebu oedi neu rwystrau, lle bo hynny'n bosibl.
Dros yr haf, fe ysgrifennais i at awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig yn nodi fy uchelgais clir i wneud popeth o fewn ein gallu cyfunol i ddarparu pob cartref ychwanegol y gallwn, ac yn gofyn iddyn nhw nodi beth arall y gallan nhw ei wneud i helpu i gyflawni cartrefi y mae mawr eu hangen. Mae fy llythyr yn gofyn i landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ac awdurdodau lleol flaenoriaethu ymdrechion ac adnoddau ar gynlluniau sy'n darparu'r lefelau mwyaf sylweddol o dai cymdeithasol; archwilio'r ffordd orau o ddefnyddio pob ffrwd ariannu i ddarparu mwy o gartrefi; a manteisio i'r eithaf ar gyfleoedd drwy gaffaeliadau. Mae fy swyddogion yn dadansoddi'r ymatebion nawr i lywio ein gwaith gyda landlordiaid, arweinwyr gwleidyddol ac ar draws y Llywodraeth i helpu i ddatgloi cynlluniau, cymorth a monitro cyflawniad.
Er mwyn cefnogi hyn, rwy'n cwblhau trefniadau ar gyfer ein tasglu tai fforddiadwy. Bydd y tasglu yn archwilio sut y gall Llywodraeth Cymru helpu i ddarparu cartrefi fforddiadwy drwy brosesau cynllunio, cyflenwi tir, ac annog gweithio'n agos gyda gweithgynhyrchwyr tai modiwlaidd. Bydd manylion llawn cylch gwaith y tasglu a'i aelodaeth yn cael eu cyhoeddi'n fuan.
Mae cymorth i adeiladu tai newydd drwy ein grant tai cymdeithasol yn rhan ganolog o'n rhaglen gyflenwi o hyd, ond nid dyma'r unig ffordd rydym yn cynyddu cartrefi fforddiadwy yng Nghymru o bell ffordd. Rydym wedi agor y TACP ar gyfer blwyddyn ariannol 2024-25, gyda gwerth dangosol o £100 miliwn. Mae'r ymateb wedi bod yn syfrdanol, ac mae gan y cynllun biblinell gref o gynlluniau creadigol i ddarparu mwy o gartrefi yn gyflym i bobl sy'n byw mewn llety dros dro ar hyn o bryd. Er bod TACP yn mabwysiadu dull pragmatig a hyblyg, rwyf am sicrhau cyd-Aelodau ei bod yn cadw ffocws manwl ar safonau, gan daro'n briodol y cydbwysedd rhwng diwallu anghenion a buddsoddi arian cyhoeddus yn ddoeth mewn cartrefi sy'n cefnogi eu lles.
Mae Cynllun Lesio Cymru yn parhau i dyfu, gyda 19 o awdurdodau lleol yn cymryd rhan, a 243 o gartrefi eisoes wedi'u cofrestru. Mae'r cynllun yn cefnogi awdurdodau lleol i lesio eiddo sector preifat, gan ddod â nhw i reolaeth landlordiaid cymdeithasol am hyd at 20 mlynedd, gan ddarparu amrywiaeth o gartrefi o safon a chymorth landlordiaid i unigolion ac aelwydydd sy'n profi digartrefedd neu sydd mewn perygl o fod yn ddigartref.
Rydym yn darparu cartrefi ar ein tir ein hunain; yn arwain drwy esiampl ar safonau, creu lleoedd a fforddiadwyedd, er enghraifft, yn Cosmeston, lle bydd 50 y cant o'r cartrefi a gaiff eu hadeiladu yn fforddiadwy. Rydym hefyd yn achub ar gyfleoedd i weithio gyda phartneriaid ar fodelau darparu amgen ar gyfer cartrefi fforddiadwy, er enghraifft, gweithio gyda Tirion Homes a phartneriaid sy'n landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ym Melin Trelái, Whiteheads a Pharc Eirin. Rydym hefyd yn ymwybodol o'r angen i gynllunio ar gyfer darpariaeth hirdymor, gan ymestyn ein rôl o ran sicrhau a chyflwyno tir ar gyfer mwy o dai fforddiadwy yng Nghymru, yn ogystal â chefnogi'r defnydd o bocedi bach o dir o fewn cymunedau presennol ar gyfer cartrefi ychwanegol.
Rydym yn gwybod bod sefydlogrwydd ariannol hirdymor yn bwysig i'n partneriaid cyflawni wrth gynllunio ac ehangu eu rhaglenni datblygu. Rwyf wedi gofyn i'm swyddogion archwilio ymrwymiad buddsoddi hirdymor ar gyfer tai cymdeithasol yng Nghymru, yn ogystal ag adolygu'n sylfaenol y ffordd rydym yn gosod rhent yng Nghymru, er mwyn rhoi sefydlogrwydd hirdymor i landlordiaid, wedi'i gydbwyso â fforddiadwyedd i denantiaid.
Er mwyn cyflawni'r agenda bwysig hon, bydd angen gweithio'n agos gyda chyd-Aelodau yn y Cabinet ar draws pob portffolio i gael gwared ar rwystrau i gyflawni. Bydd hyn yn cynnwys camau i gyflwyno ffioedd cynllunio, gan sicrhau bod gan awdurdodau cynllunio lleol adnoddau effeithlon; gweithio gyda'r sector adeiladu i wella a symleiddio prosesau caffael; a sicrhau bod gennym y biblinell o weithlu medrus y bydd ei angen ar y sector adeiladu i adeiladu cartrefi'r dyfodol. Wrth gwrs, bydd gan Julie James rôl hanfodol yn ei rôl newydd fel Gweinidog Cyflawni, a hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch iddi am yr hyn a gyflawnodd yn ei hamser fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am dai.
Rwy'n credu y byddai'r Aelodau yma yn y Senedd i gyd yn cytuno mai canolbwyntio ar ddarparu mwy o dai fforddiadwy, gyda phwyslais cadarn ar rent cymdeithasol, a dod â digartrefedd i ben, yw'r blaenoriaethau cywir. Rwy'n croesawu penderfyniad y Prif Weinidog i wneud hyn yn un o'i blaenoriaethau allweddol er mwyn sicrhau cyfleoedd i bob teulu. Diolch.
Wales is in a housing emergency, with more than 11,000 people homeless and trapped in temporary accommodation, and almost 140,000 on social housing waiting lists. The Labour Welsh Government slashed funding for housing from 1999, ignoring repeated warnings of a housing crisis and setting in train the housing supply crisis that was to follow. I know, I was here, and I met the organisations who were giving the warnings at the time.
Why were policy decisions taken by Labour Governments at both ends of the M4 that saw the number of new homes in Wales completed by social landlords fall from over 2,600 on average annually, during the preceding 18 years of Conservative Government, to just 785 on average annually between 1997 and 2010? Although there was some increase from 2010, why did this stand at 30 per cent below the level in England?
This Welsh Government’s only housing target is to build 20,000 new low-carbon social homes for rent during this five-year Senedd term. However, only 3,120 new homes were completed in Wales by social landlords in the first three years of this Senedd term, well short of the 20,000 Welsh Government target. So, the Welsh Government changed the goalposts, stating it now counts some homes that are not new builds and not low carbon, and also now counts homes for intermediate rent and shared ownership. But even with this, Audit Wales still expects it to fall short of its target.
How, therefore, do you respond to the estimate by Audit Wales that, without additional funding, the Welsh Government will miss their 20,000 target by up to 4,140 homes, and to the report’s recommendations, including that the Welsh Government should conduct detailed scenario planning to provide a clear and early indication of funding for the key affordable housing schemes in 2025-26 and assess and set out the options for continuing to meet the need for affordable housing over the longer term? How do you respond to today’s Chartered Institute of Housing Cymru sector snapshot report, which reflects widespread concern that the Welsh Government’s 20,000 affordable homes target won’t be met by the March 2026 deadline, and to their cost-benefit analysis of the right to adequate housing, which outlined that we need to be building an additional 20,000 social homes over a 10-year period on top of the 20,000 homes already committed to by the Welsh Government this Senedd term? Further, how do you respond to the statement by housing associations that flexibility is needed where the acquisition of existing properties by the social sector is becoming increasingly impossible because Welsh Government standards are too high?
The Welsh Government was expected to launch its consultation on its homelessness White Paper before the summer recess, but failed to do so. Will the Cabinet Secretary therefore detail when progress is going to be made towards delivering the homelessness White Paper and when the Welsh Government now expects to introduce legislation on this?
Taff Housing recently hosted a round-table at the Senedd, which included Cymorth Cymru, the Wallich, the Salvation Army, Community Housing Cymru and the Bevan Foundation. This identified three key actions needed to support ending homelessness. How do you respond to these, which included ensuring sufficient housing supply by addressing planning constraints, underoccupancy and empty homes, and moving away from reactive spend to focus on prevention? How will you work with the Bevan Foundation and Shelter Cymru following their new report, ‘Nowhere to call home: Understanding our housing crisis—Living in temporary accommodation’, which stated that whilst the Welsh Government wants homelessness to be rare, brief and unrepeated, that aspiration seems a long way from being realised?
Although the provision of more homes is key, it alone will not tackle the revolving door of homelessness when a host of complex causes, including family breakdown, abuse, substance misuse and mental health conditions including trauma, are not also addressed. How will the Welsh Government address this and will it recognise the vital role played by the housing support grant in preventing homelessness and reducing costs, particularly to health and social services, by ending its annual use as a bargaining chip in each budget round?
According to the Bevan Foundation, 17 per cent of Welsh households were living in the private rented sector by 2021. However, Royal Institution of Chartered Surveyors data shows that tenant demand in Wales continues to increase, but the number of new properties coming on the market is falling. And Rent Smart Wales registration data shows—
Mae Cymru mewn argyfwng tai, gyda mwy nag 11,000 o bobl yn ddigartref ac yn gaeth mewn llety dros dro, a bron i 140,000 ar restrau aros tai cymdeithasol. Fe wnaeth Llywodraeth Lafur Cymru dorri cyllid ar gyfer tai o 1999, gan anwybyddu rhybuddion dro ar ôl tro am argyfwng tai a rhoi cychwyn ar yr argyfwng cyflenwad tai a oedd i ddilyn. Rwy'n gwybod, roeddwn i yma, ac fe wnes i gyfarfod â'r sefydliadau a oedd yn rhoi'r rhybuddion ar y pryd.
Pam gymerodd Llywodraethau Llafur ar ddau ben yr M4 benderfyniadau polisi a welodd nifer y cartrefi newydd yng Nghymru a gwblhawyd gan landlordiaid cymdeithasol yn gostwng o dros 2,600 ar gyfartaledd bob blwyddyn, yn ystod 18 mlynedd blaenorol y Llywodraeth Geidwadol, i ddim ond 785 ar gyfartaledd bob blwyddyn rhwng 1997 a 2010? Er bod rhywfaint o gynnydd ers 2010, pam roedd hyn 30 y cant yn is na'r lefel yn Lloegr?
Unig darged tai y Llywodraeth Cymru hon yw adeiladu 20,000 o gartrefi cymdeithasol carbon isel newydd i'w rhentu yn ystod tymor pum mlynedd y Senedd hon. Fodd bynnag, dim ond 3,120 o gartrefi newydd a gwblhawyd yng Nghymru gan landlordiaid cymdeithasol yn ystod tair blynedd gyntaf tymor y Senedd hon, sy'n is o lawer na tharged Llywodraeth Cymru o 20,000. Felly, newidiodd Llywodraeth Cymru y nod, gan ddweud ei bod bellach yn cyfrif rhai cartrefi nad ydynt yn adeiladau newydd ac nad ydynt yn garbon isel, ac erbyn hyn mae hefyd yn cyfrif cartrefi rhent canolraddol a rhanberchnogaeth. Ond hyd yn oed gyda hyn, mae Archwilio Cymru yn dal i ddisgwyl y bydd yn methu â chyflawni ei tharged.
Felly, sut ydych chi'n ymateb i'r amcangyfrif gan Archwilio Cymru y bydd Llywodraeth Cymru, heb gyllid ychwanegol, yn methu â chyflawni ei tharged o 20,000 gan hyd at 4,140 o gartrefi, ac i argymhellion yr adroddiad, gan gynnwys y dylai Llywodraeth Cymru gynnal cynllunio senario manwl i roi arwydd clir a chynnar o gyllid ar gyfer y cynlluniau tai fforddiadwy allweddol yn 2025-26 ac asesu a nodi'r opsiynau ar gyfer parhau i ddiwallu'r angen am dai fforddiadwy yn y tymor hwy? Sut ydych chi'n ymateb i adroddiad ciplun sector Sefydliad Tai Siartredig Cymru heddiw, sy'n adlewyrchu pryder cyffredinol na fydd targed Llywodraeth Cymru o sicrhau 20,000 o dai fforddiadwy yn cael ei gyflawni erbyn y dyddiad cau ym mis mis Mawrth 2026, ac i'w ddadansoddiad cost budd o'r hawl i dai digonol, a oedd yn amlinellu bod angen i ni fod yn adeiladu 20,000 o gartrefi cymdeithasol ychwanegol dros gyfnod o 10 mlynedd ar ben yr 20,000 o gartrefi y mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi ymrwymo iddynt yn ystod tymor y Senedd hon? At hynny, sut ydych chi'n ymateb i'r datganiad gan gymdeithasau tai bod angen hyblygrwydd lle mae caffael eiddo presennol gan y sector cymdeithasol yn dod yn fwyfwy amhosibl oherwydd bod safonau Llywodraeth Cymru yn rhy uchel?
Roedd disgwyl i Lywodraeth Cymru lansio ei hymgynghoriad ar ei Phapur Gwyn ar ddigartrefedd cyn toriad yr haf, ond methodd â gwneud hynny. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet felly fanylu ar pryd y bydd cynnydd yn cael ei wneud tuag at gyflawni'r Papur Gwyn ar ddigartrefedd a phryd mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl cyflwyno deddfwriaeth ar hyn nawr?
Yn ddiweddar, cynhaliodd Tai Taf ford gron yn y Senedd, a oedd yn cynnwys Cymorth Cymru, y Wallich, Byddin yr Iachawdwriaeth, Cartrefi Cymunedol Cymru a Sefydliad Bevan. Nododd hyn dri cham allweddol sydd eu hangen i gefnogi dod â digartrefedd i ben. Sut ydych chi'n ymateb i'r rhain, a oedd yn cynnwys sicrhau cyflenwad digonol o dai drwy fynd i'r afael â chyfyngiadau cynllunio, tanfeddiannaeth a chartrefi gwag, a symud i ffwrdd o wariant adweithiol i ganolbwyntio ar atal? Sut y byddwch chi'n gweithio gyda Sefydliad Bevan a Shelter Cymru yn dilyn eu hadroddiad newydd, 'Nowhere to call home: Understanding our housing crisis—Living in temporary accommodation', a nododd, er bod Llywodraeth Cymru eisiau i ddigartrefedd fod yn brin, yn fyr ac yn rhywbeth nad yw'n cael ei ailadrodd, bod y dyhead hwnnw'n ymddangos yn bell o gael ei wireddu?
Er bod darparu mwy o gartrefi yn allweddol, ni fydd ar ei ben ei hun yn mynd i'r afael â'r sefyllfa gyson o fod yn ddigartref pan nad eir i'r afael â llu o achosion cymhleth, gan gynnwys chwalfa teulu, cam-drin, camddefnyddio sylweddau a chyflyrau iechyd meddwl gan gynnwys trawma, hefyd. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â hyn ac a fydd yn cydnabod rôl hanfodol y grant cymorth tai o ran atal digartrefedd a lleihau costau, yn enwedig i wasanaethau iechyd a chymdeithasol, trwy ddod â'i ddefnydd blynyddol fel sglodyn bargeinio ym mhob rownd gyllideb i ben?
Yn ôl Sefydliad Bevan, roedd 17 y cant o aelwydydd Cymru yn byw yn y sector rhentu preifat erbyn 2021. Fodd bynnag, mae data Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig yn dangos bod galw gan denantiaid yng Nghymru yn parhau i gynyddu, ond bod nifer yr eiddo newydd sy'n dod ar y farchnad yn gostwng. Ac mae data cofrestru Rhentu Doeth Cymru yn dangos—
You need to conclude now, Mark, please.
Mae angen i chi orffen nawr, Mark, os gwelwch yn dda.
—that if Cardiff and Swansea are excluded, over 5,500 private rented homes have been lost since 2021.
Finally, therefore, will the Welsh Government recognise that when the public, private and third sectors come together, they can do remarkable things?
—os yw Caerdydd ac Abertawe yn cael eu heithrio, bod dros 5,500 o gartrefi rhent preifat wedi cael eu colli ers 2021.
Yn olaf, felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru gydnabod pan ddaw'r sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector at ei gilydd, y gallan nhw wneud pethau rhyfeddol?
Thank you for those points in your statement and the questions to me. There’s obviously a lot in there, so I’ll try and cover as much as I can.
We set a very deliberately challenging and ambitious target on our social homes and our housing targets. We’re taking action to deliver as many homes as quickly as possible, and in my statement I tried to set out a few of those things that, in my short time in post since coming in, I've tried to do. I've tried to do as much as I can in that time to keep the ball rolling and to make sure that we're doing all we can to improve and work with local authorities, RSLs and others to see a pipeline of those projects. So, as I set out, we've asked in a letter to local authorities and RSLs how we can try and unblock some of that. One of the other things I mentioned in my statement was a taskforce that I'm hoping will be set up shortly, and I'll be able to provide the Senedd with details of that when I have settled on that. But I think that is a way of unblocking some of the issues that we're seeing at the moment.
I just want to thank Audit Wales—you mentioned Audit Wales in your comments—for their report into affordable housing in Wales. My officials have responded to those recommendations, accepting all seven of the recommendations. I welcome the engagement Audit Wales undertook with officials to understand what is a very complex picture surrounding the housing sector in Wales and some of the unprecedented events that have been experienced over the last four years.
Our commitment remains, and we've been working tirelessly with the housing sector in Wales to overcome the barriers they face in developing much-needed homes in Wales, and will continue to do so, as I've just said, because it's the right thing to do. We can have a target, but this is really the right thing to do for people. We know that we need more homes, and we need those homes more quickly, but it is more challenging than ever to build new-build homes in current conditions. We have launched a range of initiatives that will deliver more genuinely affordable homes as quickly as possible to meet that urgent housing need. We've got the transitional accommodation capital programme and Leasing Scheme Wales, and those schemes are really important to us in that. So, it's clear that investing capital funding in bringing forward longer term homes to move people on from temporary accommodation helps to reduce local authority revenue spend on providing temporary accommodation.
We've heard about those figures, and I think it is always important to remember that behind those figures there are individuals and families who are living in that accommodation. So, it does really sit with me when I hear those numbers and those figures, because they are, obviously, all individuals. I am keen to work with whoever I can, so I can assure the Senedd and Mark that I will continue to work with as many people as possible throughout the sector to make sure that we deliver as many social homes as we possibly can.
Diolch am y pwyntiau hynny yn eich datganiad a'r cwestiynau i mi. Mae'n amlwg bod llawer yn y fan yna, felly fe wna' i geisio cwmpasu cymaint ag y gallaf.
Fe wnaethom osod targed heriol ac uchelgeisiol iawn yn fwriadol ar ein cartrefi cymdeithasol a'n targedau tai. Rydym yn gweithredu i ddarparu cymaint o gartrefi â phosibl cyn gynted â phosibl, ac yn fy natganiad fe geisiais i nodi rhai o'r pethau hynny yr wyf wedi ceisio eu gwneud yn fy amser byr yn y swydd ers dod i mewn. Rwyf wedi ceisio gwneud cymaint ag y gallaf yn ystod y cyfnod hwnnw i gadw'r momentwm i fynd ac i sicrhau ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i wella a gweithio gydag awdurdodau lleol, landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ac eraill i weld llif o'r prosiectau hynny. Felly, fel y nodais i, rydym wedi gofyn mewn llythyr at awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig sut y gallwn ni geisio dadflocio rhywfaint o hynny. Un o'r pethau eraill y soniais amdanyn nhw yn fy natganiad oedd tasglu rwyf yn gobeithio y bydd yn cael ei sefydlu yn fuan, a byddaf yn gallu rhoi manylion i'r Senedd am hynny pan fyddaf wedi setlo ar hynny. Ond rwy'n credu bod hynny'n ffordd o ddadflocio rhai o'r materion rydym yn eu gweld ar hyn o bryd.
Rwyf eisiau diolch i Archwilio Cymru—fe wnaethoch chi sôn am Archwilio Cymru yn eich sylwadau—am eu hadroddiad ar dai fforddiadwy yng Nghymru. Mae fy swyddogion wedi ymateb i'r argymhellion hynny, gan dderbyn pob un o'r saith argymhelliad. Rwy'n croesawu'r ymgysylltiad a ymgymerodd Archwilio Cymru â swyddogion i ddeall yr hyn sy'n ddarlun cymhleth iawn o amgylch y sector tai yng Nghymru a rhai o'r digwyddiadau digynsail a brofwyd dros y pedair blynedd diwethaf.
Mae ein hymrwymiad yn parhau, ac rydym wedi bod yn gweithio'n ddiflino gyda'r sector tai yng Nghymru i oresgyn y rhwystrau maen nhw'n eu hwynebu wrth ddatblygu cartrefi y mae mawr eu hangen yng Nghymru, a byddwn yn parhau i wneud hynny, fel yr wyf newydd ddweud, oherwydd dyma'r peth iawn i'w wneud. Gallwn ni gael targed, ond dyma'r peth iawn i'w wneud i bobl mewn gwirionedd. Rydym yn gwybod bod angen mwy o gartrefi arnom, ac mae angen y cartrefi hynny arnom yn gyflymach, ond mae'n fwy heriol nag erioed i adeiladu cartrefi newydd yn yr amodau presennol. Rydym wedi lansio amrywiaeth o fentrau a fydd yn darparu cartrefi sy'n wirioneddol yn fwy fforddiadwy cyn gynted â phosibl i ddiwallu'r angen brys hwnnw am dai. Mae gennym y rhaglen gyfalaf llety trosiannol a Chynllun Lesio Cymru, ac mae'r cynlluniau hynny'n bwysig iawn i ni o ran hynny. Felly, mae'n amlwg bod buddsoddi cyllid cyfalaf i gyflwyno cartrefi tymor hwy i symud pobl ymlaen o lety dros dro yn helpu i leihau gwariant refeniw awdurdodau lleol ar ddarparu llety dros dro.
Rydym wedi clywed am y ffigurau hynny, ac rwy'n credu ei bod bob amser yn bwysig cofio, y tu ôl i'r ffigurau hynny mae unigolion a theuluoedd sy'n byw yn y llety hwnnw. Felly, mae wir yn taro deuddeg pan fyddaf yn clywed y niferoedd hynny a'r ffigurau hynny, oherwydd maen nhw, yn amlwg, i gyd yn unigolion. Rwy'n awyddus i weithio gyda phwy bynnag y gallaf, fel y gallaf sicrhau'r Senedd a Mark y byddaf yn parhau i weithio gyda chynifer o bobl â phosibl ledled y sector i sicrhau ein bod yn darparu cymaint o gartrefi cymdeithasol ag y gallwn.
Mae Cymru yng nghanol argyfwng tai difrifol, efo'r defnydd o lety dros dro ar ei lefel uchaf erioed. Ar ddiwedd Mai eleni, roedd 11,384 o bobl mewn llety dros dro, efo traean o’r rheini yn blant dan 16 oed. Roedd y rhan fwyaf wedi'u lleoli mewn llety gwely a brecwast neu westai, ac yn byw mewn amodau cwbl anaddas. Felly, dwi’n cytuno efo chi fod sicrhau cyflenwad o dai addas yn hanfodol, ac mi ddof i yn ôl at hynny. Ond law yn llaw â hynny, mae gwasanaethau digartrefedd yn darparu cymorth hanfodol, ac mae’n rhaid eu diogelu nhw a’u cryfhau nhw, ond maen nhw dan bwysau aruthrol.
Mae data gan Cymorth Cymru a Community Housing Cymru yn dangos bod 67 y cant o weithwyr sy’n cael eu hariannu trwy’r grant cymorth tai, yr HSG, yn cael eu talu llai na’r cyflog byw gwirioneddol. Mae’r sector wedi wynebu heriau recriwtio ers blynyddoedd, ac mae’r argyfwng costau byw wedi gwaethygu’r sefyllfa, efo gweithwyr sydd yn cefnogi pobl sydd yn ddigartref yn methu â fforddio aros yn y rolau hanfodol hynny. Felly, fy nghwestiwn cyntaf i ydy hwn: pa achos ydych chi fel yr Ysgrifennydd Cabinet yn ei wneud yn y Cabinet dros gynyddu’r grant cymorth tai yn y gyllideb nesaf i sicrhau bod gweithwyr digartrefedd yn cael eu talu’n deg ac felly bod y gwasanaethau pwysig yma yn cael eu diogelu ac felly bod pobl fregus yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt?
Mae llety dros dro yn ôl ei ddiffiniad i fod dros dro. A'r ffordd fwyaf effeithiol o leddfu’r pwysau ar wasanaethau digartrefedd ac i ddarparu sefydlogrwydd i'r rhai sydd mewn angen ydy trwy symud unigolion a theuluoedd i gartrefi parhaol addas—synnwyr cyffredin. Ond mae ymchwil gan Sefydliad Bevan yn dangos mai dim ond 30 y cant o aelwydydd a symudwyd yn llwyddiannus o lety dros dro i lety parhaol yn 2023-24. Mae diffyg tai cymdeithasol a phroblemau fforddiadwyedd yn y sector rhentu preifat yn rhwystrau sylweddol, gan adael llawer yn gaeth mewn amodau dros dro, llawer iawn rhy hir ac mewn amodau anaddas. Yn ogystal â hynny, mi adawodd 29 y cant o aelwydydd lety dros dro heb sicrwydd o lety parhaol. Felly, ydy Llywodraeth Cymru o ddifrif ynglŷn â gwrthdroi'r sefyllfa yma—sefyllfa sydd yn gwaethygu? Ydych chi o ddifrif yn mynd i sicrhau bod y mwyafrif o bobl sydd mewn llety dros dro yn cael eu symud i lety parhaol addas?
Dwi'n credu bod angen gweledigaeth fwy strategol ar Lywodraeth Cymru i roi terfyn ar ddigartrefedd ac i sicrhau bod gan bawb yng Nghymru gartref diogel, saff a chynnes. Rydyn ni wedi sôn yn barod y prynhawn yma am adroddiad Archwilio Cymru, sydd yn dangos, hyd yn oed efo'r cyllid presennol, sydd yn annigonol, does yna ddim digon o brosiectau yn y piblinell i gyrraedd targed 20,000 erbyn Mawrth 2026, ac mae yna rai o'r cynlluniau yma, hyd yn oed y rhai sydd yn y piblinell, yn risg uchel ac mewn perygl o beidio â chael eu cyflawni. Mae'r angen, wrth gwrs, yn debyg o fod yn llawer iawn uwch na'r 20,000 sy'n cael ei dargedu gennych chi. Felly, o ystyried hyn i gyd, o ystyried yr argyfwng, o ystyried yr heriau, onid ydy hi'n bryd, rŵan, i gyflwyno deddfwriaeth i sefydlu’r hawl i gartref addas yng Nghymru ac i yrru y newid ystyrlon yna yn y system? Dwi'n credu bod yn rhaid inni gael hwnna, neu dydy'r newid ddim yn mynd i ddigwydd. Felly, fy nghwestiwn olaf i ydy hwn: pryd ydych chi'n mynd i gyhoeddi'r Papur Gwyn hirddisgwyliedig fydd yn dechrau trafod yr angen yma am ddeddfwriaeth i wneud yr hawl i gartref yn hawl sylfaenol i bawb?
Wales is in the midst of a severe housing crisis, with the use of temporary accommodation at an all-time high. At the end of May this year, there were 11,384 people in temporary accommodation, a third of whom were children under the age of 16. Most were located in bed-and-breakfast accommodation or hotels, living in completely unsuitable conditions. So, I do agree with you that ensuring a supply of suitable housing is essential, and I'll come back to that. But hand in hand with that, homelessness services provide vital support, and we have to strengthen them, but they are under immense pressure.
Data from Cymorth Cymru and Community Housing Cymru show that 67 per cent of workers funded by the housing support grant, the HSG, were paid less than the real living wage. The sector has faced recruitment challenges for many years, and the cost-of-living crisis has exacerbated the situation, with workers supporting homeless people being unable to afford to stay in those essential roles. So, my first question is this: what case are you as the Cabinet Secretary making in Cabinet for increasing the HSG in the next budget to ensure that homelessness workers are paid fairly and that these important services are protected and so that vulnerable people receive the support that they need?
Temporary accommodation is, by definition, meant to be temporary. And the most effective way of relieving the pressure on homelessness services and to provide stability for those in need is by moving individuals and families into permanent suitable homes—that's common sense. But research by the Bevan Foundation revealed that only 30 per cent of households were successfully moved from temporary accommodation to permanent accommodation in 2023-24. The lack of social housing and affordability issues in the private rented sector are significant barriers, leaving many trapped in temporary conditions for far too long and in unsuitable conditions. As well a that, 29 per cent of households left temporary accommodation without the security of a permanent home. So, is the Welsh Government serious about turning this situation around, a situation that is getting worse? Are you really going to ensure that the majority of people in temporary accommodation are moved to suitable permanent accommodation?
I believe that we need a more strategic vision on the part of the Welsh Government to end homelessness and to ensure that everyone in Wales has a safe, secure and warm home. We've already mentioned this afternoon the Audit Wales report, which shows that, even with the current funding, which is inadequate, there aren't enough projects in the pipeline to reach the 20,000 target by March 2026, and some of those plans, even those in the pipeline, are high risk and are at risk of not being delivered. And the need, of course, is likely to be much higher than that 20,000 as part of your target. So, in light of this, in light of the crisis and in light of these challenges, isn't it time to introduce legislation to establish the right to a suitable home in Wales and to drive that meaningful change in the system? I think that we do need to have that, or the change is not going to happen. And so, my final question is this: when are you going to publish the long-awaited White Paper that will start to discuss this need for legislation to make the right to a home a fundamental right for everyone?
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Diolch, Siân. Thank you for that series of questions. We're not accepting homelessness in Wales, and we are actively working to tackle underlying structural issues, as set out in our White Paper on ending homelessness in Wales. Prevention, as you mentioned in your statement, remains very much the focus and priority to reduce the flow of people needing that temporary accommodation. We're investing almost £220 million in homelessness prevention and housing support this year alone. So, we are investing in it. As I said, I do take very seriously the numbers, and, as you mentioned, the children who are also in that temporary accommodation. We're seeing that here in Wales, but I was at a British-Irish Council meeting a few weeks ago, and I heard about the issue around temporary accommodation in all parts of the UK.
But it is important that we do support local authorities with move-on from temporary accommodation and I have allocated indicative funding of that £100 million for the transitional accommodation capital programme for 2024-25. This programme provides good-quality, longer term accommodation for everyone in housing need. I do also remain concerned about the number of people sleeping rough. One person sleeping rough is one too many, and that demonstrates the importance of assertive outreach and wraparound support.
It is vitally important for a person to have a proper home, and that's why we have developed that TACP, because it is important—it is part of how we're trying to tackle this at the moment. But, as you say, we have to do that alongside prevention as well. It's important to remember that not all temporary accommodation is B&B or hotel-type accommodation, although I do accept that there is an increasing amount due to the unprecedented pressures that we face.
Standards have been carefully reviewed and pragmatism is applied in relation to TACP funding projects, and there is a balance to be struck between something marginally better than B&B and investing public money in providing decent, dignified homes for those who need them at pace. So, at the end of the day, we are working to end homelessness in Wales. We're seeking to move towards a rapid rehousing approach and reduce our reliance on temporary accommodation. I recognise that this is going to take time, but, as I said, that investment in TACP and our investment in homelessness prevention are all in support of this.
Some of the issues I mentioned around how we can unblock some of the problems that we have in the system at the moment—that's why I wanted to look, really, at a very granular level at what the issues are and what we can do to try to resolve this. So, I'm working with local government on that, and RSLs, and some of those responses have come back in already, and they've been really, really, helpful, so I look forward to receiving the rest of those as well.
Your point around the housing support grant is very well made—I hear that. We've protected and increased funding for homelessness support and prevention, which stands at nearly £220 million, and that includes funding for the housing support grant, our primary prevention grant. This budget has been uplifted by £13 million, with the express purpose of supporting the sector to achieve the real living wage, and now stands at £182.4 million.
I'd also like to take this opportunity to thank all of those people who work in this sector, because they work incredibly, incredibly hard. They really are at the front line and they do some amazing work, really, with individuals, and support them, and I think it's right that we remember and think about those staff that work incredibly hard in this area.
On the point around the White Paper, which was a programme for government commitment and part of the co-operation agreement that I know you worked on along with my colleague Julie James previously, I can say there will be a White Paper, and that White Paper will be published at the end of this month.
Diolch, Siân. Diolch am y gyfres honno o gwestiynau. Dydyn ni ddim yn derbyn digartrefedd yng Nghymru, ac rydym wrthi'n gweithio i fynd i'r afael â materion strwythurol sylfaenol, fel y nodir yn ein Papur Gwyn ar roi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru. Mae atal, fel y gwnaethoch chi sôn yn eich datganiad, yn parhau i fod yn ffocws a blaenoriaeth i leihau llif y bobl sydd angen y llety dros dro hwnnw. Rydym yn buddsoddi bron i £220 miliwn mewn atal digartrefedd a chymorth tai eleni yn unig. Felly, rydym yn buddsoddi ynddo. Fel y dywedais i, rwy'n cymryd y niferoedd o ddifrif, ac, fel y sonioch chi, y plant sydd hefyd yn y llety dros dro hwnnw. Rydym yn gweld hynny yma yng Nghymru, ond roeddwn i mewn cyfarfod Cyngor Prydeinig-Gwyddelig ychydig wythnosau yn ôl, ac fe glywais am y mater ynglŷn â llety dros dro ym mhob rhan o'r DU.
Ond mae'n bwysig ein bod ni yn cefnogi awdurdodau lleol o ran symud ymlaen o lety dros dro ac rwyf wedi dyrannu cyllid dangosol o'r £100 miliwn hwnnw ar gyfer y rhaglen gyfalaf llety trosiannol ar gyfer 2024-25. Mae'r rhaglen hon yn darparu llety tymor hwy o ansawdd da i bawb y mae angen tai arnynt. Rwy'n dal i bryderu hefyd am nifer y bobl sy'n cysgu allan. Mae un person sy'n cysgu allan yn un yn ormod, ac mae hynny'n dangos pwysigrwydd allgymorth pendant a chymorth cofleidiol.
Mae'n hanfodol bwysig i berson gael cartref iawn, a dyna pam rydym wedi datblygu'r TACP honno, oherwydd mae'n bwysig—mae'n rhan o sut rydym yn ceisio mynd i'r afael â hyn ar hyn o bryd. Ond, fel rydych chi'n ei ddweud, mae'n rhaid i ni wneud hynny ochr yn ochr ag atal hefyd. Mae'n bwysig cofio nad llety gwely a brecwast neu westy yw pob llety dros dro, er fy mod i'n derbyn bod swm cynyddol oherwydd y pwysau digynsail sy'n ein hwynebu.
Mae safonau wedi cael eu hadolygu'n ofalus a chaiff pragmatiaeth ei harfer mewn perthynas â phrosiectau cyllido TACP, ac mae cydbwysedd i'w daro rhwng rhywbeth sydd ychydig yn well na llety gwely a brecwast a buddsoddi arian cyhoeddus i ddarparu cartrefi gweddus, urddasol i'r rhai sydd eu hangen ar fyrder. Felly, ar ddiwedd y dydd, rydym yn gweithio i roi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru. Rydym yn ceisio symud tuag at ddull ailgartrefu cyflym a lleihau ein dibyniaeth ar lety dros dro. Rwy'n cydnabod y bydd hyn yn cymryd amser, ond, fel y dywedais i, mae'r buddsoddiad hwnnw yn TACP a'n buddsoddiad mewn atal digartrefedd i gyd yn cefnogi hyn.
Rhai o'r materion y soniais i amdanyn nhw o ran sut allwn ni ddadflocio rhai o'r problemau sydd gennym yn y system ar hyn o bryd—dyna pam roeddwn i eisiau edrych, mewn gwirionedd, ar lefel ronynnog iawn ar beth yw'r materion a'r hyn y gallwn ni ei wneud i geisio datrys hyn. Felly, rwy'n gweithio gyda llywodraeth leol ar hynny, a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, ac mae rhai o'r ymatebion hynny wedi dod yn ôl eisoes, ac maen nhw wedi bod yn ddefnyddiol iawn, iawn, felly rwy'n edrych ymlaen at dderbyn gweddill y rheini hefyd.
Mae eich pwynt ynghylch y grant cymorth tai yn un da iawn—rwy'n clywed hynny. Rydym wedi diogelu a chynyddu'r cyllid ar gyfer cymorth ac atal digartrefedd, sydd bron yn £220 miliwn, ac mae hynny'n cynnwys cyllid ar gyfer y grant cymorth tai, ein grant atal sylfaenol. Mae'r gyllideb hon wedi'i chynyddu £13 miliwn, gyda'r nod penodol o gefnogi'r sector i gyflawni'r cyflog byw gwirioneddol, ac mae bellach yn £182.4 miliwn.
Hoffwn hefyd fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i'r holl bobl hynny sy'n gweithio yn y sector hwn, oherwydd maen nhw'n gweithio'n anhygoel o galed. Maen nhw wir ar y rheng flaen ac maen nhw'n gwneud gwaith anhygoel, mewn gwirionedd, gydag unigolion, ac yn eu cefnogi, ac rwy'n credu ei bod hi'n iawn ein bod ni'n cofio ac yn meddwl am y staff hynny sy'n gweithio'n anhygoel o galed yn y maes hwn.
O ran y pwynt ynghylch y Papur Gwyn, a oedd yn ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu ac yn rhan o'r cytundeb cydweithio y gwn eich bod wedi gweithio arno ynghyd â'm cyd-Aelod Julie James o'r blaen, gallaf ddweud y bydd Papur Gwyn, ac y bydd y Papur Gwyn hwnnw yn cael ei gyhoeddi ddiwedd y mis hwn.
That we have a shortage of housing is well known—just check the contacts that we all have from people in serious housing need. We do not have enough social housing. We need local authorities to be able to borrow against the value of new-build housing, thus, as with financial transactions capital, it would not affect the public sector borrowing requirement, as happened in the postwar period, when large-scale council house building occurred.
We need to bring empty properties back into use, allowing houses empty for over five years to be compulsorily purchased by local authorities at their current value. These can then be either sold to registered social landlords or sold on the open market. There are far too many empty houses, and anybody who has been delivering leaflets in the summer will be well aware, as you're going down, that you go past houses and they're obviously empty, not in areas where people wouldn't want to live, but often in areas where people actually want to live.
Finally, a very low proportion of houses in Wales are co-operatively owned compared to Europe and North America, and whilst some progress has been made in recent years, there's still a long way to go. Co-operative housing should be an option to all looking for a home, as it is in Europe and North America.
Mae'r ffaith bod gennym brinder tai yn hysbys—dim ond angen gwirio'r cysylltiadau sydd gan bob un ohonom gan bobl sydd mewn angen tai difrifol sy'n rhaid. Does ganddon ni ddim digon o dai cymdeithasol. Mae angen i awdurdodau lleol allu benthyg yn erbyn gwerth tai newydd a adeiladwyd, felly, fel gyda chyfalaf trafodion ariannol, ni fyddai'n effeithio ar ofyniad benthyca'r sector cyhoeddus, fel y digwyddodd yn y cyfnod wedi'r rhyfel, pan adeiladwyd llawer o dai cyngor.
Mae angen i ni ddefnyddio eiddo gwag unwaith eto, gan ganiatáu i dai sydd wedi bod yn wag ers dros bum mlynedd gael eu prynu'n orfodol gan awdurdodau lleol ar eu gwerth presennol. Yna gall y rhain naill ai gael eu gwerthu i landlordiaid cymdeithasol cofrestredig neu gael eu gwerthu ar y farchnad agored. Mae gormod o lawer o dai gwag, a bydd unrhyw un sydd wedi bod yn dosbarthu taflenni dros yr haf yn ymwybodol iawn, wrth i chi fynd i lawr, eich bod chi'n mynd heibio i dai ac maen nhw'n amlwg yn wag, nid mewn ardaloedd lle na fyddai pobl eisiau byw, ond yn aml mewn ardaloedd lle mae pobl eisiau byw mewn gwirionedd.
Yn olaf, mae cyfran isel iawn o dai yng Nghymru yn eiddo cydweithredol o'i gymharu ag Ewrop a Gogledd America, ac er bod rhywfaint o gynnydd wedi'i wneud yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae llawer i'w wneud o hyd. Dylai tai cydweithredol fod yn opsiwn i bawb sy'n chwilio am gartref, fel y mae yn Ewrop a Gogledd America.
Diolch, Mike—thank you for those points. I completely agree that empty homes can be a real blight and nuisance on our communities, and it is something, as you say, we all face in our postbags. Not only can they attract anti-social behaviour, but they pose environmental health problems and, obviously, contribute to a general decline in their neighbourhoods. They're also a real wasted resource, and I think it's also about how people feel about their community and how people feel about their area as well. This is also particularly frustrating when housing is in such short supply.
The Welsh Government has a number of interventions and funding streams to reduce the number of empty homes in Wales, including to bring them back into use as social housing. These include projects such as Leasing Scheme Wales, which I've mentioned. Around 250 properties have signed up to the scheme, of which 60 per cent have been empty for six months or more. I've mentioned the TACP programme that we have, and we also have the empty homes grant scheme, which provides grants of up to £25,000 to prospective owner-occupiers to assist them in bringing empty properties back into use. And as of 9 September this year, we had 860 valid applications received through the scheme, and 104 properties have been brought back into use. So, that is something that we are continuing to push. There are also some other schemes, such as the social housing grant, and other powers that were done, but we really do see empty homes as something we need to tackle.
On your point around council house building, I'm pleased that local councils are continuing to develop more homes. It's a priority for me to support councils to build truly affordable homes, and I'm supporting councils to build through providing funding and peer support, and there are indications that the support is having a positive impact. We're supporting local authorities in delivering their housing ambitions, to establish the scale and pace programme in 2020, to support the 11 stock-retained councils to deliver more new homes, and local authorities now have access to the social housing grant, and are actively using it to support their programmes.
In terms of co-operative housing, social housing must be our main priority for housing provision in Wales, however we have been clear that co-operative and community-led housing initiatives have to be part of the housing solution here in Wales. It's been signalled in our programme for government commitments to support co-operative housing, and we've got a long history in this, going back. Since 2010, I think, in my colleague John Griffith's constituency, we've seen the Loftus Garden project, which is still very successful. So, these are areas that we're looking to support. We provide Cwmpas with funding, who work with groups across Wales, and I'm keen to see how else we can develop that in the future.
Diolch, Mike—diolch am y pwyntiau hynny. Rwy'n cytuno'n llwyr y gall cartrefi gwag fod yn bla ac yn niwsans go iawn i'n cymunedau, ac mae'n rhywbeth, fel y dywedwch, rydym i gyd yn ei wynebu yn ein bagiau post. Nid yn unig y gallan nhw ddenu ymddygiad gwrthgymdeithasol, ond maen nhw'n peri problemau iechyd yr amgylchedd ac, yn amlwg, yn cyfrannu at ddirywiad cyffredinol yn eu cymdogaethau. Maen nhw hefyd yn adnodd sy'n cael ei wastraffu, ac rwy'n credu ei fod hefyd yn ymwneud â sut mae pobl yn teimlo am eu cymuned a sut mae pobl yn teimlo am eu hardal hefyd. Mae hyn hefyd yn arbennig o rwystredig pan fo cyn lleied o dai ar gael.
Mae gan Lywodraeth Cymru nifer o ymyriadau a ffrydiau ariannu i leihau nifer y cartrefi gwag yng Nghymru, gan gynnwys eu defnyddio unwaith eto fel tai cymdeithasol. Mae'r rhain yn cynnwys prosiectau fel Cynllun Lesio Cymru, yr wyf wedi sôn amdano. Mae tua 250 o eiddo wedi cofrestru ar gyfer y cynllun, ac mae 60 y cant ohonyn nhw wedi bod yn wag ers chwe mis neu fwy. Rwyf wedi sôn am y rhaglen TACP sydd gennym, ac mae gennym hefyd y cynllun grant cartrefi gwag, sy'n darparu grantiau o hyd at £25,000 i ddarpar berchen-feddianwyr i'w cynorthwyo i ddod ag eiddo gwag yn ôl i ddefnydd. Ac o 9 Medi eleni, roedd 860 o geisiadau dilys wedi dod i law drwy'r cynllun, ac mae 104 eiddo wedi cael eu hailddefnyddio. Felly, mae hynny'n rhywbeth rydym yn parhau i'w wthio. Mae yna rai cynlluniau eraill hefyd, fel y grant tai cymdeithasol, a phwerau eraill a wnaed, ond rydym wir yn gweld cartrefi gwag fel rhywbeth mae angen i ni fynd i'r afael ag ef.
O ran eich pwynt ynghylch adeiladu tai cyngor, rwy'n falch bod cynghorau lleol yn parhau i ddatblygu mwy o gartrefi. Mae'n flaenoriaeth i mi i gefnogi cynghorau i adeiladu cartrefi gwirioneddol fforddiadwy, ac rwy'n cefnogi cynghorau i adeiladu trwy ddarparu cyllid a chymorth cymheiriaid, ac mae arwyddion bod y cymorth yn cael effaith gadarnhaol. Rydym yn cefnogi awdurdodau lleol i gyflawni eu huchelgeisiau tai, i sefydlu'r rhaglen graddfa a chyflymder yn 2020, i gefnogi'r 11 o gynghorau a gadwodd eu stoc i ddarparu mwy o gartrefi newydd, ac erbyn hyn mae gan awdurdodau lleol fynediad at y grant tai cymdeithasol, ac maen nhw'n ei ddefnyddio'n weithredol i gefnogi eu rhaglenni.
O ran tai cydweithredol, rhaid i dai cymdeithasol fod yn brif flaenoriaeth i ni ar gyfer darpariaeth tai yng Nghymru, ond rydym wedi bod yn glir bod yn rhaid i fentrau tai cydweithredol a mentrau tai o dan arweiniad y gymuned fod yn rhan o'r datrysiad tai yma yng Nghymru. Mae cefnogi tai cydweithredol wedi cael ei nodi yn yr ymrwymiadau yn ein rhaglen lywodraethu, ac mae gennym hanes hir o hyn, yn mynd yn ôl. Ers 2010, rwy'n credu, yn etholaeth fy nghyd-Aelod John Griffith, ein bod ni wedi gweld prosiect Loftus Garden, sy'n dal i fod yn llwyddiannus iawn. Felly, mae'r rhain yn feysydd rydym yn edrych i'w cefnogi. Rydym yn darparu cyllid i Cwmpas, sy'n gweithio gyda grwpiau ledled Cymru, ac rwy'n awyddus i weld sut arall allwn ni ddatblygu hynny yn y dyfodol.
Can I just say, it's really refreshing to hear some of the things that you've said today—this fresh approach that you're bringing? We just need to put those words now into action. And I will declare an interest, my published record of interest, in terms of family connection. I've raised in this Chamber so many times, Minister, both the crippling cost of accommodating the homeless in hotels and things, not just in financial terms, but in the cost to them. Can you imagine living as a family, or even an individual, in a hotel room for months on end, with no cooking facilities, no proper washing facilities? I have numerous families, actually. When you mention temporary accommodation, people think, 'Oh, it's a home that you have to move out of quite soon.' We've got 800 families at the minute waiting for homes. The spend on temporary accommodation in Wales has just ballooned, and so I would rather see that put into house building. And as has been said so many times here, it is rented social housing we need.
Now, a bugbear that I have that would help the homeless is there are swathes of land owned by local government, the health boards and everything, and I've spoken with our local health board—they're prepared to actually hand over some of this land, but there's the issue of £500,000, I think, to come back to Welsh Government for any land that is sold. So, could you actually have a look again, because I've not been enamoured with responses I've received previously that this is a no-go area? If there is land belonging to the public sector, and it's appropriate for rented social housing, why are we going around and around in circles and not bringing that land back in for suitable housing developments, so that we can see the homeless—families and individuals—into these homes and not in hotel rooms? Diolch.
A gaf i ddweud, mae'n braf iawn clywed rhai o'r pethau rydych chi wedi'u dweud heddiw—yr ymagwedd newydd hon rydych chi'n ei chyflwyno? Dim ond angen rhoi'r geiriau hynny ar waith sydd ei angen nawr. A byddaf yn datgan diddordeb, fy nghofnod cyhoeddedig o ddiddordeb, o ran cysylltiad teuluol. Rwyf wedi codi yn y Siambr hon gymaint o weithiau, Gweinidog, y gost andwyol o letya'r digartref mewn gwestai a phethau, nid yn unig yn ariannol, ond o ran y gost iddyn nhw. Allwch chi ddychmygu byw fel teulu, neu hyd yn oed unigolyn, mewn ystafell westy am fisoedd lawer, heb unrhyw gyfleusterau coginio, dim cyfleusterau golchi priodol? Mae gen i lawer o deuluoedd, mewn gwirionedd. Pan soniwch am lety dros dro, mae pobl yn meddwl, 'O, mae'n gartref y mae'n rhaid i chi symud allan ohono yn fuan.' Mae gennym 800 o deuluoedd sy'n aros am gartrefi ar hyn o bryd. Mae'r gwariant ar lety dros dro yng Nghymru wedi chwyddo, ac felly byddai'n well gen i weld hynny'n cael ei roi i mewn i adeiladu tai. Ac fel y dywedwyd gymaint o weithiau yma, tai rhent cymdeithasol sydd eu hangen arnom.
Nawr, un peth allaf i ddim dioddef a fyddai'n helpu'r digartref yw bod yna lawer iawn o dir sy'n eiddo i lywodraeth leol, y byrddau iechyd a phopeth, ac rwyf wedi siarad â'n bwrdd iechyd lleol—maen nhw'n barod i drosglwyddo rhywfaint o'r tir hwn, ond mae yna fater o £500,000, rwy'n credu, i ddod yn ôl at Lywodraeth Cymru ar gyfer unrhyw dir sy'n cael ei werthu. Felly, allech chi edrych eto, oherwydd dydw i ddim wedi bod yn or-hoff o'r ymatebion rwyf wedi'u cael yn flaenorol nad oes modd gwneud hyn? Os oes tir yn perthyn i'r sector cyhoeddus, a'i fod yn briodol ar gyfer tai rhent cymdeithasol, pam rydym ni'n mynd o gwmpas ac o gwmpas mewn cylchoedd a pheidio â dod â'r tir hwnnw yn ôl i mewn ar gyfer datblygiadau tai addas, fel ein bod ni'n gallu gweld y digartref—teuluoedd ac unigolion—yn y cartrefi hyn ac nid mewn ystafelloedd gwesty? Diolch.
Diolch, Janet, and thank you for your welcome as well today. You're absolutely right in terms of the people in temporary accommodation—they're individuals. We say the numbers, and we hear the numbers, but it's important to remember they're individuals in temporary accommodation, and also, when we're talking about homelessness and people who are homeless, as I said, you know one person is too many on the streets. I am concerned about that, and that's why it's important that we have that assertive outreach and wraparound support.
We have put significant investment into this and we have seen, unfortunately, an increase in numbers who are supported with temporary accommodation, and that reflects, really, the ongoing pressures within the system, not least what we've seen through the cost-of-living crisis and that pressure on individuals and households. We do want to see people moving on from temporary accommodation. That's why that TACP is really important. I'd go back to the point around that I'm really keen to look at that granular data. How can we try and unblock some of these issues that we've got at the moment? We’ll look at that. Officials are analysing the responses we've had so far from local authorities and RSLs. I hope more will come in soon, so that we can really try and make sure that we've got a real focus on this. That's why I also want to introduce that taskforce as well, because I think having somebody look at what else the issues are that we can really do—. That's why I think it's crucial that we have as much input into that as possible, so that we can have a real focus on this.
In terms of the land that you've mentioned today, again I think some of what you touched on will come into, perhaps, what the housing taskforce could look at in terms of unlocking some land. But our land division has made significant progress in accelerating the development potential of our own landholdings, but also acquiring new land for development. We've had acquisitions in Haverfordwest and Porthcawl, where there are examples where the private sector interests on previously stalled sites have been acquired and their development potential is being unlocked to create significant affordable housing-led regeneration opportunities. So, there are things happening. It's important that we have a real focus. But as I said, in some of the responses that we'll get back, we'll be able to see where we need to unlock some of those issues.
Diolch, Janet, a diolch am eich croeso heddiw hefyd. Rydych chi'n hollol gywir o ran y bobl mewn llety dros dro—unigolion ydyn nhw. Rydyn ni'n dweud y niferoedd, ac rydym yn clywed y niferoedd, ond mae'n bwysig cofio mai unigolion mewn llety dros dro ydyn nhw, a hefyd, pan ydym yn siarad am ddigartrefedd a phobl sy'n ddigartref, fel y dywedais i, rydych chi'n gwybod bod un person yn un yn ormod ar y strydoedd. Rwy'n poeni am hynny, a dyna pam mae'n bwysig ein bod ni'n cael yr allgymorth a'r cymorth cofleidiol pendant hynny.
Rydym wedi buddsoddi'n sylweddol yn hyn ac rydym wedi gweld, yn anffodus, gynnydd yn y niferoedd sy'n cael eu cefnogi gyda llety dros dro, ac mae hynny'n adlewyrchu, mewn gwirionedd, y pwysau parhaus yn y system, yn enwedig yr hyn rydym wedi'i weld trwy'r argyfwng costau byw a'r pwysau hwnnw ar unigolion ac aelwydydd. Rydym am weld pobl yn symud ymlaen o lety dros dro. Dyna pam mae'r TACP honno yn bwysig iawn. Byddwn yn mynd yn ôl at y pwynt fy mod i'n awyddus iawn i edrych ar y data gronynnog hwnnw. Sut allwn ni geisio dadflocio rhai o'r materion hyn sydd gennym ar hyn o bryd? Byddwn yn edrych ar hynny. Mae swyddogion yn dadansoddi'r ymatebion rydym wedi'u cael hyd yma gan awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig. Rwy'n gobeithio y bydd mwy yn dod i law yn fuan, fel y gallwn ni wir geisio sicrhau bod gennym ffocws go iawn ar hyn. Dyna pam rwyf hefyd eisiau cyflwyno'r tasglu hwnnw hefyd, oherwydd rwy'n credu bod cael rhywun yn edrych ar beth arall yw'r materion y gallwn ni eu gwneud—. Dyna pam rwy'n credu ei bod yn hanfodol ein bod ni'n cael cymaint o fewnbwn â phosibl i hynny, fel y gallwn ni gael ffocws go iawn ar hyn.
O ran y tir rydych chi wedi'i grybwyll heddiw, unwaith eto rwy'n credu y bydd rhywfaint o'r hyn rydych chi wedi sôn amdano yn dod i mewn, efallai, i'r hyn y gallai'r tasglu tai edrych arno o ran datgloi rhywfaint o dir. Ond mae ein his-adran tir wedi gwneud cynnydd sylweddol o ran cyflymu potensial datblygu ein tirddaliadau ein hunain, ond hefyd o ran caffael tir newydd i'w ddatblygu. Rydym wedi caffael tir yn Hwlffordd a Phorthcawl, lle mae enghreifftiau lle mae buddiannau'r sector preifat ar safleoedd a oedd yn segur yn flaenorol wedi'u caffael ac mae eu potensial datblygu yn cael ei ddatgloi er mwyn creu cyfleoedd adfywio sylweddol a arweinir gan dai fforddiadwy. Felly, mae yna bethau'n digwydd. Mae'n bwysig bod gennym ffocws gwirioneddol. Ond fel y dywedais i, yn rhai o'r ymatebion y byddwn ni'n eu cael yn ôl, byddwn ni'n gallu gweld lle mae angen i ni ddatgloi rhai o'r materion hynny.
Dros ddwy flynedd yn ôl, trodd bywydau pobl Wcráin wyneb i waered wrth i Rwsia ymosod ar eu mamwlad. Fodd bynnag, dyw'r croeso a'r gefnogaeth sydd yma iddyn nhw yng Nghymru ddim wastad wedi cynnig y sefydlogrwydd y maen nhw ei angen er mwyn ailadeiladu eu bywydau. Mae gormod o bobl sy'n ffoi yma rhag gormes a thrais wedi bod yn cysgu ar ein strydoedd neu'n byw mewn mannau lle maent wedi teimlo'n anniogel, gan gael effaith niweidiol ar eu hiechyd corfforol a meddyliol.
Mae Cyngor Ffoaduriaid Cymru wedi tynnu sylw at y ffaith fod ceiswyr lloches, unwaith eu bod nhw wedi cael caniatâd i aros, dim ond yn cael 28 diwrnod i adael y llety sy'n cael ei ddarparu. Mae'r amserlen afresymol yn condemnio llawer o ffoaduriaid i ddigartrefedd.
Ac fel yr amlinellwyd mewn ymateb i'm cwestiwn ysgrifenedig yr holais, does gan Gymru'r data ar hyn o bryd er mwyn deall faint o bobl sydd yn y sefyllfa yma, fel y nifer o ffoaduriaid o Wcráin sydd wedi cael eu heffeithio gan ddigartrefedd. Heb y data hanfodol hwn, ydych chi'n cytuno na allwn ni gefnogi rhai o'r bobl fwyaf bregus yn ein cymdeithas, sydd mewn perygl neu sy'n wynebu digartrefedd, yn iawn?
Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati i gasglu data ar ddigartrefedd ymhlith ffoaduriaid o Wcráin a gwledydd eraill? Pa gamau sy’n cael eu cymryd i fynd i’r afael ag unrhyw fylchau yn y data? Ac a fyddwch chi'n pwyso ar Lywodraeth San Steffan i ymestyn y cyfnod sydd gan ffoaduriaid i symud ymlaen, unwaith eu bod nhw wedi derbyn eu statws, er mwyn eu hamddiffyn rhag digartrefedd?
More than two years ago, the lives of the Ukrainian people were turned upside down as Russia attacked their homeland. However, the welcome and support here in Wales has not always offered the stability that they need in order to rebuild their lives. Too many people fleeing here from oppression and violence have been sleeping on our streets or living in places where they have felt unsafe, which has had a detrimental effect on their physical and mental health.
The Welsh Refugee Council has also drawn attention to the fact that asylum seekers, once they have been granted permission to stay, only have 28 days to leave the accommodation that is provided. This unreasonable timetable condemns many refugees to homelessness.
And as was outlined in response to my written question that I asked, Wales does not currently have the data to gauge how many people are in this situation, such as the number of refugees from Ukraine who have been affected by homelessness. Without this vital data, do you agree that we cannot properly support some of the most vulnerable people in our society, who are at risk or who are facing homelessness?
Therefore, how is the Welsh Government currently collecting data on homelessness amongst refugees from Ukraine and from other countries? What steps are being taken to address any gaps in this data? And will you press the Labour Government in Westminster to extend the period that refugees have to move on, once they have received their status, in order to protect them from homelessness?
Diolch, Sioned, for raising that. Actually, it was a few weeks ago that I had some discussions with my colleague Mick Antoniw and some Ukrainian refugees within my constituency and some other colleagues around some of the issues the refugees from Ukraine are finding after leaving some of the homes that they were welcomed into, and the challenges that they face, whether that was in employment or work or education, or in terms of housing. So, that has been raised with me. I appreciate you taking the time to raise that particular issue today. We know that local authorities, again, are really at the forefront of this, and how they actually worked with families from Ukraine who have come over, and individuals. I think that it's important that, as people have moved around—since the first time that they came, they've moved to different places. Some of them have lost—. They are keeping in contact with Facebook groups, I think, and lots of people locally, but it's important that we do have data and information, which I will certainly take back, and I know that I'll liaise with my colleague, the Cabinet member for social justice, on some of these issues as well, because people are facing a lot of uncertainty, and there is a lot around visas and other issues that have people have brought to me. We certainly hear that, and I'll make sure that we write to you as well on that specific issue.
Diolch, Sioned, am godi hynny. A dweud y gwir, ychydig wythnosau yn ôl fe ges i rai trafodaethau gyda fy nghyd-Aelod, Mick Antoniw, a rhai ffoaduriaid o Wcráin yn fy etholaeth a rhai cydweithwyr eraill, ynghylch rhai o'r materion y mae'r ffoaduriaid o Wcráin yn dod ar eu traws ar ôl gadael rhai o'r cartrefi y cawson nhw eu croesawu iddynt, a'r heriau sy'n eu hwynebu, boed hynny o ran cyflogaeth, gwaith neu addysg, neu o ran tai. Felly, mae hynny wedi cael ei godi gyda fi. Rwy'n gwerthfawrogi eich bod chi wedi cymryd yr amser i godi'r mater penodol hwnnw heddiw. Rydym yn gwybod bod awdurdodau lleol, unwaith eto, ar flaen y gad o ran hyn, a sut y gwnaethon nhw weithio gyda theuluoedd o Wcráin sydd wedi dod draw, ac unigolion. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig, wrth i bobl symud o gwmpas—ers y tro cyntaf iddyn nhw ddod, eu bod nhw wedi symud i wahanol lefydd. Mae rhai ohonyn nhw wedi colli—. Maen nhw'n cadw mewn cysylltiad â grwpiau Facebook, rwy'n credu, a llawer o bobl yn lleol, ond mae'n bwysig bod gennym ddata a gwybodaeth, y byddaf yn sicr yn ei gymryd yn ôl, ac rwy'n gwybod y byddaf yn cysylltu â fy nghyd-Aelod, Aelod y Cabinet dros gyfiawnder cymdeithasol, ar rai o'r materion hyn hefyd, oherwydd mae pobl yn wynebu llawer o ansicrwydd, ac mae llawer o gwmpas fisâu a materion eraill y mae pobl wedi eu codi gyda fi. Rydym yn sicr yn clywed hynny, a byddaf yn sicrhau ein bod ni'n ysgrifennu atoch chi hefyd ar y mater penodol hwnnw.
One of the biggest issues following years of Westminster cuts to public services is resilience and resources for planning and development. This has been raised as an issue by north Wales social housing landlords, with applications costing significant sums and taking several years. Would the Cabinet Secretary, along with the Minister for Delivery and your taskforce, investigate prioritising social and affordable housing over market sale, and also consider planning being dealt with under delegated powers, especially when local housing market assessment says they are needed and they are sites that are actually in the local development plan as well? It would save time and cost, which could then be invested in actually delivering the houses. I've been told that delegated powers are applied quite inconsistently across north Wales, so it would really help if that could be done.
Un o'r materion mwyaf yn dilyn blynyddoedd o doriadau i wasanaethau cyhoeddus gan San Steffan yw gwytnwch ac adnoddau ar gyfer cynllunio a datblygu. Codwyd hyn fel mater gan landlordiaid tai cymdeithasol yn y gogledd, gyda cheisiadau yn costio symiau sylweddol ac yn cymryd sawl blwyddyn. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet, ynghyd â'r Gweinidog Cyflawni a'ch tasglu, ymchwilio i flaenoriaethu tai cymdeithasol a fforddiadwy dros werthu ar y farchnad, a hefyd ystyried ymdrin â chynllunio o dan bwerau dirprwyedig, yn enwedig pan fo asesiad o'r farchnad dai leol yn dweud bod eu hangen ac maen nhw'n safleoedd sydd yn y cynllun datblygu lleol hefyd? Byddai'n arbed amser a chost, y gellid eu buddsoddi wedyn mewn darparu'r tai. Dywedwyd wrthyf fod pwerau dirprwyedig yn cael eu defnyddio'n eithaf anghyson ar draws y gogledd, felly byddai'n help mawr pe gellid gwneud hynny.
Diolch, Carolyn. Thank you for that. The planning system makes a major contribution to the delivery of Welsh Government priority areas, including green growth, affordable housing provision and addressing the nature and climate emergencies. The First Minister identified creating green jobs that tackle the climate crisis and restore nature while making families better off, and accelerating planning decisions to grow the Welsh economy, as one of the four priorities. The Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning is currently working on proposals to help deliver the priority to accelerate planning decisions, and I believe this will include consulting on increasing planning application fees.
Planning does play such a pivotal role in the delivery of all housing across Wales, and our commitment to affordable housing is reiterated in 'Planning Policy Wales'. As I say, planning is not in my portfolio, but I'm keen to continue to work very closely with the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning, because there are those close links within our portfolios. Officials already do work closely together, and they will continue to do so to ensure that as much good-quality housing can be delivered as possible.
I'm keen to make sure that we've got the resources in place as well; I'm sure the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning feels the same. That's something I'm sure we can continue to push together. There is an existing requirement for corporate joint committees to prepare strategic development plans, and there's also the potential to expand the existing joint delivery of specialist functions, such as minerals and waste planning services.
One of the recent Audit Wales recommendations was around a focus on long-term delivery, and I've recently, as I said, written to local authorities to set out a number of areas where we really feel like that we can bring some more focus to delivery on many homes as possible. But I've written to those local planning authorities to ask them to prioritise affordable housing applications. I've been clear that a longer-term focus is needed, and we should endeavour to allocate affordable housing-led sites in development plans to ensure the future pipeline of supply and approval of affordable housing exception sites on the edge of existing settlements. An excellent example of that is the recently completed 102 homes, the Adra housing association development, in Prestatyn. So, there are some really positive things going on, but we'll keep in contact and I'll work closely with the Cabinet Secretary on the planning issues.
Diolch, Carolyn. Diolch am hynny. Mae'r system gynllunio yn gwneud cyfraniad mawr at gyflawni meysydd blaenoriaeth Llywodraeth Cymru, gan gynnwys twf gwyrdd, darpariaeth tai fforddiadwy a mynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur. Nododd y Prif Weinidog mai creu swyddi gwyrdd sy'n mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd ac adfer natur wrth sicrhau bod teuluoedd yn well eu byd, a chyflymu penderfyniadau cynllunio i dyfu economi Cymru, yw un o'r pedair blaenoriaeth. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio wrthi'n gweithio ar gynigion i helpu i gyflawni'r flaenoriaeth i gyflymu penderfyniadau cynllunio, ac rwy'n credu y bydd hyn yn cynnwys ymgynghori ar gynyddu ffioedd ceisiadau cynllunio.
Mae cynllunio yn chwarae rhan mor ganolog wrth ddarparu pob tŷ ledled Cymru, a chaiff ein hymrwymiad i dai fforddiadwy ei ailadrodd yn 'Polisi Cynllunio Cymru'. Fel y dywedais i, nid yw cynllunio yn fy mhortffolio i, ond rwy'n awyddus i barhau i weithio'n agos iawn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio, gan fod y cysylltiadau agos hynny yn ein portffolios. Mae swyddogion eisoes yn cydweithio'n agos, a byddant yn parhau i wneud hynny i sicrhau bod cymaint â phosibl o dai o ansawdd da yn gallu cael eu darparu.
Rwy'n awyddus i sicrhau bod gennym yr adnoddau yn eu lle hefyd; rwy'n siŵr bod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio yn teimlo'r un peth. Mae hynny'n rhywbeth rwy'n siŵr y gallwn ni barhau i'w wthio gyda'n gilydd. Mae yna ofyniad eisoes i gyd-bwyllgorau corfforedig baratoi cynlluniau datblygu strategol, ac mae yna botensial hefyd i ehangu'r gwaith sydd eisoes yn mynd rhagddo i gyflawni swyddogaethau arbenigol ar y cyd, fel gwasanaethau cynllunio mwynau a gwastraff.
Roedd un o argymhellion diweddar Archwilio Cymru yn ymwneud â ffocws ar ddarpariaeth hirdymor, ac yn ddiweddar, fel y dywedais i, rwyf wedi ysgrifennu at awdurdodau lleol i nodi nifer o feysydd lle rydym wir yn teimlo y gallwn ni ddod â rhywfaint mwy o ffocws i ddarparu cymaint o gartrefi â phosibl. Ond rwyf wedi ysgrifennu at yr awdurdodau cynllunio lleol hynny i ofyn iddyn nhw flaenoriaethu ceisiadau tai fforddiadwy. Rwyf wedi bod yn glir bod angen ffocws tymor hwy, a dylem ymdrechu i bennu safleoedd a arweinir gan dai fforddiadwy mewn cynlluniau datblygu er mwyn sicrhau bod cyflenwad o safleoedd eithriedig tai fforddiadwy ar gyrion aneddiadau presennol yn y dyfodol a bod y safleoedd hynny'n cael eu cymeradwyo. Enghraifft ragorol o hynny yw'r 102 o gartrefi a gwblhawyd yn ddiweddar, datblygiad cymdeithas dai Adra, ym Mhrestatyn. Felly, mae yna rai pethau cadarnhaol iawn yn digwydd, ond fe wnawn ni gadw mewn cysylltiad ac fe fyddaf yn gweithio'n agos gyda'r Ysgrifennydd Cabinet ar y materion cynllunio.
We're out of time on this statement. I have quite a few other speakers wanting to contribute. If we can keep our questions and answers succinct, that will help us get through as many as possible. Laura Anne Jones.
Mae ein hamser ar ben ar gyfer y datganiad hwn. Mae gen i gryn dipyn o siaradwyr eraill sydd eisiau cyfrannu. Os gallwn ni gadw ein cwestiynau a'n hatebion yn gryno, bydd hynny'n ein helpu i fynd trwy gynifer â phosibl. Laura Anne Jones.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary, and it's good to see you being so proactive in your new role. Last week, I met with the legendary Paul Murphy from Pride in Pill, someone who is in our own patch, in our own city of Newport, and heard first-hand how homelessness in Wales is actually spiralling out of control. Over 500 people are crammed into B&Bs in Newport, and even more in the multiple hostels in Newport, as you know. While 24 rough-sleepers are officially registered, countless others slip through the net, coming from across south-east Wales for basic support. With 24,000 people stuck on council housing lists in Newport, the situation is dire: the loss of the winter fuel payment, threats to the single-person council tax discount, soaring rates pushing landlords to evict or sell, piling on the pressure. Even the most even the most basic dignity in Newport has been stripped away, and a huge problem for you to look into, Cabinet Secretary, is public toilets not being available after 6.30 p.m., causing people to defecate in the street. Pride in Pill, led by Paul Murphy and other volunteers—
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet, ac mae'n dda eich gweld chi mor rhagweithiol yn eich rôl newydd. Yr wythnos diwethaf, fe wnes i gwrdd â'r anfarwol Paul Murphy o Pride in Pill, rhywun sydd yn ein hardal ein hunain, yn ein dinas ni, Casnewydd, a chlywed o lygad y ffynnon sut mae digartrefedd yng Nghymru yn mynd allan o reolaeth. Mae dros 500 o bobl wedi'u gwasgu i mewn i lety gwely a brecwast yng Nghasnewydd, a hyd yn oed mwy yn yr hosteli amrywiol yng Nghasnewydd, fel y gwyddoch chi. Tra bod 24 o bobl sy'n cysgu ar y stryd wedi'u cofrestru'n swyddogol, mae nifer di-rif yn llithro drwy'r rhwyd, gan ddod o bob rhan o'r de-ddwyrain i gael cymorth sylfaenol. Gyda 24,000 o bobl yn dal i fod ar restrau tai cyngor yng Nghasnewydd, mae'r sefyllfa'n enbyd: mae colli'r taliad tanwydd gaeaf, bygythiadau i'r disgownt person sengl o ran y dreth gyngor, cyfraddau cynyddol sy'n gwthio landlordiaid i droi allan neu werthu, yn ychwanegu at y pwysau. Mae hyd yn oed yr urddas mwyaf sylfaenol yng Nghasnewydd wedi cael ei dynnu oddi wrth bobl, a phroblem enfawr i chi edrych arni, Ysgrifennydd Cabinet, yw'r ffaith nad yw toiledau cyhoeddus ar gael ar ôl 6.30pm, sy'n achosi i bobl ymgarthu ar y stryd. Mae Pride in Pill, dan arweiniad Paul Murphy a gwirfoddolwyr eraill—
I'll need a question now, please.
Bydd angen cwestiwn arnaf nawr, os gwelwch yn dda.
—is doing an incredible job—yes, of course—handing out 130 food bags per week, but the demand is rising—
—yn gwneud gwaith anhygoel—iawn, wrth gwrs—yn dosbarthu 130 o fagiau bwyd yr wythnos, ond mae'r galw yn cynyddu—
I'm sorry, saying, 'Yes, of course' and then carrying on regardless is not good enough. Can I have the question, please?
Mae'n ddrwg gen i, dydy dweud, 'Iawn, wrth gwrs' ac yna cario ymlaen beth bynnag ddim yn ddigon da. A gaf i'r cwestiwn, os gwelwch yn dda?
Cabinet Secretary, with winter fast approaching, what urgent action is this Government going to take to stop the disaster in our city from getting worse? Thank you.
Ysgrifennydd Cabinet, gyda'r gaeaf yn agosáu'n gyflym, pa gamau brys y bydd y Llywodraeth hon yn eu cymryd i atal y drychineb yn ein dinas rhag gwaethygu? Diolch.
Diolch, Laura, and I indeed know Paul Murphy well, and Pride in Pill, and the incredible work they do within my constituency. As a constituency Member, I've been out with Pride in Pill myself and seen their work with homeless people, and it is really incredible, and they deserve so many accolades because they do work, day in, day out on that, and really do support people, and they know people, which is really important.
You've identified Newport as an area, and I think that the local authority are working really hard. There is a huge pressure, as there are are—. We've talked about some of the issues around that, which are Wales wide, not just in Newport, but the local authority are working so hard in this area. We know that there is that need, and I'm keen to work with them, and other local authorities and RSLs, to see what more we can do to ensure that we make homelessness as brief as possible.
Diolch, Laura, ac yn wir, rwy'n adnabod Paul Murphy yn dda, a Pride in Pill, a'r gwaith anhygoel maen nhw'n ei wneud yn fy etholaeth i. Fel Aelod etholaethol, rwyf wedi bod allan gyda Pride in Pill fy hun ac wedi gweld y gwaith maen nhw'n ei wneud gyda phobl ddigartref, ac mae'n wirioneddol anhygoel, ac maen nhw'n haeddu cymaint o anrhydeddau oherwydd maen nhw'n gweithio, ddydd ar ôl dydd ar hynny, ac maen nhw wir yn cefnogi pobl, ac maen nhw'n adnabod pobl, sy'n bwysig iawn.
Rydych chi wedi adnabod Casnewydd fel ardal, ac rwy'n credu bod yr awdurdod lleol yn gweithio'n galed iawn. Mae pwysau enfawr, fel y mae yna—. Rydym wedi sôn am rai o'r materion sy'n ymwneud â hynny, sy'n cael eu gweld ar draws Cymru, nid yn unig yng Nghasnewydd, ond mae'r awdurdod lleol yn gweithio mor galed yn yr ardal hon. Rydym yn gwybod bod yr angen hwnnw, ac rwy'n awyddus i weithio gyda nhw, ac awdurdodau lleol eraill a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, i weld beth arall y gallwn ni ei wneud i sicrhau ein bod yn gwneud digartrefedd mor fyr â phosibl.
Dwi am gyfeirio yn gryno, felly, at fynediad at dai ymysg gofalwyr di-dâl. Bydd yr Ysgrifennydd Cabinet, wrth gwrs, yn ymwybodol o adroddiad diweddaraf Carers Wales oedd yn uwcholeuo'r lefelau difrifol o dlodi sydd ymhlith gofalwyr di-dâl a sut mae rhent uchel a diffyg tai fforddiadwy yn cynyddu'r pwysau arnyn nhw a'u hanwyliaid yn ddybryd. Mae mwy a mwy o'n gofalwyr di-dâl yn wynebu digartrefedd. Felly, pa ystyriaeth ydy'r Llywodraeth wedi'i rhoi i benodi gofalwyr di-dâl fel grŵp sy'n haeddu cael blaenoriaeth mewn ceisiadau tai yn eich Papur Gwyn? Ac, yn y cyfamser, a wnewch chi adolygu'r prosesau er mwyn sicrhau bod amgylchiadau tai yn cael eu hystyried a'u hadlewyrchu yn yr asesiadau o anghenion gofalwyr di-dâl?
I want to briefly refer to access to housing among unpaid carers. The Cabinet Secretary will of course be aware of the recent report by Carers Wales that highlighted the serious levels of poverty among unpaid carers and how high rent and a lack of affordable housing is increasing the pressure on them and their loved ones. More and more of our unpaid carers are facing homelessness. So, what consideration has the Government given to designating unpaid carers as a group that deserves priority in housing applications in your White Paper? And, in the meantime, will you review the processes in order to ensure that housing circumstances are taken into account and reflected in the needs assessments of unpaid carers?
Diolch, Mabon. Unpaid carers do an incredible amount of work, we know, up and down the country, and many of them actually don't identify as carers themselves. They're supporting loved ones and it's really something we should—. They deserve every accolade that they can get. We do know there's a huge pressure on lots of people, and carers, unpaid carers, will be one of those groups. So, there's huge pressure from the cost-of-living crisis, and I will have discussions with my Cabinet colleagues around the issues that you've mentioned for unpaid carers, and then we'll write to you.
Diolch, Mabon. Mae gofalwyr di-dâl yn gwneud gwaith anhygoel, rydym yn gwybod, ledled y wlad, a dydy llawer ohonyn nhw ddim yn nodi eu bod yn ofalwyr. Maen nhw'n cefnogi anwyliaid ac mae'n rhywbeth y dylen ni mewn gwirionedd—. Maen nhw'n haeddu pob anrhydedd y gallan nhw ei gael. Rydym yn gwybod bod pwysau enfawr ar lawer o bobl, a bydd gofalwyr, gofalwyr di-dâl, yn un o'r grwpiau hynny. Felly, mae pwysau enfawr yn sgil yr argyfwng costau byw, a byddaf yn cael trafodaethau gyda fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet ynghylch y materion rydych chi wedi'u crybwyll ar gyfer gofalwyr di-dâl, ac yna byddwn ni'n ysgrifennu atoch chi.
Ugain mlynedd yn ôl, Gweinidog, roeddwn i mewn cyfarfod i ddirwyn i ben te i'r digartref yng Nghaerdydd, oedd wedi cael ei ddarparu ers y 1970au. Roedd y niferoedd wedi syrthio i lai na llond dwrn, ond yna ddaeth llymder a chynyddodd y nifer yn sylweddol—nid pwynt gwleidyddol ond ffaith; gwelais i impact yr ideoleg wleidyddol yna â'm llygaid fy hun. Daeth, wedi hynny, y ddarpariaeth i ben amser COVID—roedd ewyllys gwleidyddol i ffeindio llety i bawb yr amser hwnnw. Ond nawr, er gwaethaf ymdrechion y cyngor, mae yna fwy o ddigartrefedd yng Nghaerdydd nag erioed o'r blaen. Rŷch chi'n sôn am un yn ormod; mae yna ddegau yn ormod yng Nghaerdydd. Mae'r ddarpariaeth yn y Tabernacl wedi cynyddu yn sgil y galw i dair sesiwn yr wythnos, yn darparu pryd cynnes, dillad, sachau gwely ac yn y blaen, i hyd at 80 o bobl ym mhob sesiwn. Ac mae'r ddemograffeg wedi newid yn llwyr. Pan ddechreuais i, dynion hŷn gyda phroblemau alcohol oedd yna, ond nawr mae yna bobl ifanc, nifer cynyddol yn fenywod, a nifer ohonyn nhw o Wcráin. Fel dywedodd Sioned Williams, sut allwn ni alw ein hunain yn genedl noddfa pan fod yna bobl o Wcráin ar ein strydoedd ni? Mae yna broblemau cymhleth gyda nhw, ond mae'n wir i ddweud bod y bobl yma wedi cael eu gadael i lawr gan genhedlaeth o wleidyddion. Sut ydych chi'n mynd i gydweithio ag eraill i adfer y gwasanaeth i o leiaf y lefel cyn llymder? A bydd croeso mawr i chi fynychu un o'r sesiynau yn y Tabernacl, Ysgrifennydd y Cabinet.
Twenty years ago, Minister, I attended a meeting to bring an end to tea for the homeless in Cardiff, which had been provided since the 1970s. The numbers had gone down to a handful, but then there was austerity and the numbers went back up significantly—that's not a political point, but fact; I saw the impact of that political ideology with my very own eyes. The provision then came to an end at the time of COVID—there was the political will to find accommodation for everyone at that time. But now, despite the efforts of the council, there is more homelessness in Cardiff than ever before. You're talking about one too many; there are dozens too many in Cardiff. The provision in the Tabernacl has increased as a result of demand to three sessions per week, providing a hot meal, clothing, sleeping bags and so on, to up to 80 people in every session. And the demographic has changed entirely. When I started, it was older men with problems with alcohol, but now there are young people, an increasing number are women, and many of them are from Ukraine. As Sioned Williams said, how can we call ourselves a nation of sanctuary when we have Ukrainian people living on our streets? There are complex problems that they have, but it's true to say that these people have been let down by a generation of politicians. So, how will you work with others in order to restore the service to at least the level before austerity? You'd be welcome to come to one of the sessions at the Tabernacl chapel, if you'd like to, Cabinet Secretary.
Diolch, Rhys. I appreciate the work that you've done in this area over many years and have seen as well. I think it's important to also remember that the programme for government makes a commitment to reform housing law and fundamentally reform homelessness services to focus on prevention and rapid rehousing. We've published the summary of responses to the consultation back in April. We remain committed to introducing legislation in this Senedd term, and the responses to the consultation will shape how the proposals in the White Paper are turned into the provisions of a draft Bill. So, there is work going on in this area, and perhaps you can write to me with some more information about the project specifically, and, again, I'll look into that.
Diolch, Rhys. Rwy'n gwerthfawrogi'r gwaith rydych chi wedi'i wneud yn y maes hwn dros nifer o flynyddoedd ac wedi'i weld hefyd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig cofio hefyd fod y rhaglen lywodraethu yn gwneud ymrwymiad i ddiwygio cyfraith tai a diwygio'n sylfaenol wasanaethau digartrefedd i ganolbwyntio ar atal ac ailgartrefu'n gyflym. Rydym wedi cyhoeddi'r crynodeb o'r ymatebion i'r ymgynghoriad yn ôl ym mis Ebrill. Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i gyflwyno deddfwriaeth yn nhymor y Senedd hon, a bydd yr ymatebion i'r ymgynghoriad yn llunio sut mae'r cynigion yn y Papur Gwyn yn cael eu troi'n ddarpariaethau Bil drafft. Felly, mae gwaith yn digwydd yn y maes hwn, ac efallai y gallwch chi ysgrifennu ataf gyda mwy o wybodaeth am y prosiect yn benodol, ac unwaith eto, fe wnaf edrych i mewn i hynny.
One of the challenges we face, Cabinet Minister, is addressing alternative uses for former retail premises in our city and town centres. Many of those have been converted to residential, but a lot more work could be done, for example to address the unmet need for single-bedroom properties. So, are you looking at the barriers that are preventing more work happening—things like identifying ownership, support for local authorities to use compulsory purchase powers, and indeed funding that's available?
Un o'r heriau sy'n ein hwynebu, Gweinidog Cabinet, yw mynd i'r afael â defnyddiau amgen ar gyfer hen safleoedd manwerthu yng nghanol ein dinasoedd a threfi. Mae llawer o'r rheini wedi'u trosi i fod yn rhai preswyl, ond gellid gwneud llawer mwy o waith, er enghraifft i fynd i'r afael â'r angen heb ei ddiwallu am eiddo un ystafell wely. Felly, ydych chi'n edrych ar y rhwystrau sy'n atal mwy o waith rhag digwydd—pethau fel adnabod perchnogaeth, cefnogaeth i awdurdodau lleol ddefnyddio pwerau prynu gorfodol, ac yn wir, cyllid sydd ar gael?
Diolch, John. Absolutely. We've talked about empty properties today and said that they can be and they are a blight on our communities, and it's something that people feel when they're walking down the street and seeing these empty properties and thinking, 'This is an asset, why can't—? You know, we've got people in temporary accommodation and people who are homeless. This is a property that looks right for that.' These are complicated—. Some of them are a bit more complicated to resolve than others. But I think, again, that is one of the issues that we're looking at, how we can bring some of these empty properties back into use. It's something that I've raised in terms of compulsory purchasing and I've raised with the Secretary of State for Wales, so I'll continue having discussions there and with other colleagues. And I just think—. I know that you've seen from your own constituency in Newport some of the empty properties on the high street that have come back into use for people to live there, and I think that's something that we would really like to see more of. And, again, I think that is going to be helped by the group that I hope will look at how we can unblock some of those issues.
Diolch, John. Ydyn, yn sicr. Rydyn ni wedi sôn am eiddo gwag heddiw ac wedi dweud eu bod nhw'n gallu bod ac y maen nhw'n bla ar ein cymunedau, ac mae'n rhywbeth mae pobl yn ei deimlo pan fyddan nhw'n cerdded i lawr y stryd ac yn gweld yr eiddo gwag yma ac yn meddwl, 'Mae hwn yn ased, pam na all—? Rydych chi'n gwybod, mae gennym ni bobl mewn llety dros dro a phobl sy'n ddigartref. Mae hwn yn eiddo sy'n edrych yn addas ar gyfer hynny.' Mae'r rhain yn gymhleth—. Mae rhai ohonyn nhw ychydig yn fwy cymhleth i'w datrys nag eraill. Ond rwy'n credu, unwaith eto, mai dyna un o'r problemau yr ydym yn edrych arnynt, sut y gallwn ni ddefnyddio'r rhai o'r eiddo gwag hyn unwaith eto. Mae'n rhywbeth rwyf wedi'i godi o ran prynu gorfodol ac rwyf wedi ei godi gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru, felly byddaf yn parhau i gael trafodaethau yno a chyda chyd-Aelodau eraill. Ac rwyf ond yn meddwl—. Rwy'n gwybod eich bod wedi gweld sawl eiddo gwag ar y stryd fawr yn eich etholaeth eich hun yng Nghasnewydd yn cael ei ddefnyddio unwaith eto er mwyn i bobl fyw yno, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth yr hoffem weld mwy ohono. Ac unwaith eto, rwy'n credu y bydd y grŵp a fydd, gobeithio, yn edrych ar sut y gallwn ni ddatrys rhai o'r problemau hynny, yn helpu gyda hynny.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Mae'r eitem nesaf, o dan eitem 6, wedi'i ohirio tan wythnos nesaf.
The next item, item 6, has been postponed until next week.
Eitem 7 sydd nesaf, y datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Economi, Ynni a Chynllunio ar Tata Steel. Yr Ysgrifennydd Cabinet, felly—Rebecca Evans.
Item 7 is next, the statement by the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning on Tata Steel. The Cabinet Secretary, therefore—Rebecca Evans.
Diolch. Yesterday saw the end of blast furnace steel making at Port Talbot with the cessation of a number of operations, including blast furnace 4. This marks the end of a long and important era in our nation's history. Blast furnace steel making has been taking place at Port Talbot for over 100 years, and we're all very proud of the role that steel making has in our economy, our communities and our identity as a nation. We understand the sadness felt by workers and the community at this time. Families right across Wales have connections to the Port Talbot steelworks, and locally many families have been made up of generations of steelworkers.
The last 12 months have been incredibly difficult for all those affected by Tata Steel’s transition to electric-arc steel making. There has been consistent and constant speculation on the future and its impact on employment, leading to frustration and anxiety. The Welsh Government has been working closely with stakeholders and the UK Government and Neath Port Talbot Council to ensure that a range of support is available. Throughout this process we have been very mindful that this change not only affects the workforce employed by Tata, but also Tata Steel’s supply chain.
Diolch. Ddoe gwelwyd diwedd y gwaith o gynhyrchu dur ffwrnais chwyth ym Mhort Talbot gyda nifer o weithrediadau'n dod i ben, gan gynnwys ffwrnais chwyth 4. Mae hyn yn nodi diwedd cyfnod hir a phwysig yn hanes ein cenedl. Mae cynhyrchu dur ffwrnais chwyth wedi bod yn digwydd ym Mhort Talbot ers dros 100 mlynedd, ac rydym i gyd yn falch iawn o'r rôl y mae cynhyrchu dur yn ei chwarae yn ein heconomi, ein cymunedau a'n hunaniaeth fel cenedl. Rydym yn deall y tristwch a deimlir gan weithwyr a'r gymuned ar hyn o bryd. Mae gan deuluoedd ledled Cymru gysylltiadau â gwaith dur Port Talbot, ac yn lleol mae llawer o deuluoedd wedi cynnwys cenedlaethau o weithwyr dur.
Mae'r 12 mis diwethaf wedi bod yn hynod o anodd i bawb y mae'r pontio gan Tata Steel i wneud dur arc trydan wedi effeithio arnynt. Bu dyfalu cyson ynghylch y dyfodol a'i effaith ar gyflogaeth, gan arwain at rwystredigaeth a phryder. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio'n agos gyda rhanddeiliaid a Llywodraeth y DU a Chyngor Castell-nedd Port Talbot i sicrhau bod ystod o gymorth ar gael. Drwy gydol y broses hon rydym wedi bod yn ymwybodol iawn bod y newid hwn nid yn unig yn effeithio ar y gweithlu a gyflogir gan Tata, ond hefyd ar gadwyn gyflenwi Tata Steel.
We are also very mindful about the impact that these changes will have on people’s mental health. Information on the support available is included on the online Neath Port Talbot Council information hub, which has a direct link to the Sorted:Supported website, and provides a gateway to finding the right advice and support. I would encourage colleagues to ensure that your constituents are aware of this. The information hub is the first port of call for anyone who wants to know what support is in place. We have also assisted Community union in its plans to establish a physical support hub in Aberafan, and more information about this will be released over the coming weeks.
Yesterday, we were pleased to announce that Business Wales is now able to start meeting with businesses in Tata’s supply chain to understand their challenges and to assess their eligibility for support through the supply chain transition flexible fund. The fund, part of £80 million of transition funding from the UK Government, will be delivered through a partnership between Neath Port Talbot Council and the Welsh Government’s Business Wales service. It will provide accelerated financial support to affected supply chain businesses across Wales, and is ring-fenced for companies that are working in the Tata Steel supply chain, rather than those within the wider economy. The intervention will ensure that businesses impacted by Tata Steel’s transition at Port Talbot are able to overcome short-term challenges during the transition phase, as well as helping businesses re-orientate in preparation for new growth opportunities.
This support operates alongside wider skills support for the workforce, including approximately £25 million relating to ReAct+ and Communities for Work+, and the £2 million targeted support through the personal learning accounts programme delivered between March and July. The PLA support will continue in the current academic year, administered by Medr. Initial data indicates that the PLA pilot for Tata intervention enabled over 700 employees at Tata and its supply chain to engage in over 1,000 re-skilling or upskilling programmes.
The Welsh Government was pleased that the UK Government and Tata Steel confirmed their deal. This does at least bring certainty to the future and the next steps for Tata's operations in Wales. The UK Government was able to negotiate a much better deal than the plan announced by the previous UK Government, back in September 2023. The enhanced deal includes: 100 jobs to be set into a furlough-type scheme, funded with additional money from Tata; a redundancy payment of 2.8 weeks for each year of service, which is more generous than the company has given before; a commitment that no-one will be left behind, so those at risk of compulsory redundancy will be able to access a training scheme of up to 12 months, with one month full pay and the remainder at 60 per cent, funded by the company; more stringent grant conditions have been agreed so that taxpayers' money will be clawed back if these commitments are not delivered; and an active commitment to develop, over the next 12 months, future investment plans beyond the electric arc furnace at Tata sites in Wales.
The deal builds a bridge to a competitive and sustainable future for Welsh steel and, with the grant funding agreement in place, Tata Steel UK is now able to place equipment orders. Tata has stated that the change to electric-arc steel making, using UK generated scrap, will reduce the UK’s industrial carbon emissions by 8 per cent, and Port Talbot’s by 90 per cent, setting a benchmark in terms of the circular economy by responding to demands by industrial customers for green steel. The company has undertaken public consultation exercises and is looking to apply for planning approvals by November this year. If approved, construction work for the transition will begin around July 2025, with the EAF expected to be operational within three years.
Steel continues to be a vital material for now, for the future, globally. Construction, automotive, infrastructure, renewables—they all rely on steel. Steel will be at the centre of our net-zero transition, helping to support the development of new industries as well as supplying our current manufacturing base. The new Labour Government has committed a £2.5 billion national wealth fund for the steel sector, along with a steel strategy to be unveiled next spring, and I look forward to working closely with them on this. We are seeing the end of an era of blast-furnace steel making, but be assured we are absolutely focused on supporting our communities and workers at this time.
Rydym hefyd yn ymwybodol iawn o'r effaith y bydd y newidiadau hyn yn ei chael ar iechyd meddwl pobl. Mae gwybodaeth am y cymorth sydd ar gael i'w gweld ar hwb gwybodaeth Cyngor Castell-nedd Port Talbot ar-lein, sydd â dolen uniongyrchol i wefan Sorted:Supported, ac mae'n darparu porth i ddod o hyd i'r cyngor a'r gefnogaeth gywir. Byddwn i'n annog cyd-Aelodau i sicrhau bod eich etholwyr yn ymwybodol o hyn. Yr hwb gwybodaeth yw'r man galw cyntaf i unrhyw un sydd eisiau gwybod pa gefnogaeth sydd ar gael. Rydym hefyd wedi cynorthwyo undeb Community yn ei gynlluniau i sefydlu canolfan cymorth corfforol yn Aberafan, a bydd mwy o wybodaeth am hyn yn cael ei rhyddhau dros yr wythnosau nesaf.
Ddoe, roeddem yn falch o gyhoeddi bod Busnes Cymru bellach yn gallu dechrau cyfarfod â busnesau yng nghadwyn gyflenwi Tata i ddeall eu heriau ac i asesu eu cymhwysedd i gael cymorth drwy gronfa pontio hyblyg y gadwyn gyflenwi. Bydd y gronfa, sy'n rhan o £80 miliwn o gyllid pontio gan Lywodraeth y DU, yn cael ei darparu drwy bartneriaeth rhwng Cyngor Castell-nedd Port Talbot a gwasanaeth Busnes Cymru Llywodraeth Cymru. Bydd yn darparu cymorth ariannol cyflymach i fusnesau cadwyn gyflenwi yr effeithir arnynt ledled Cymru, ac fe'i neilltuir ar gyfer cwmnïau sy'n gweithio yng nghadwyn gyflenwi Tata Steel, yn hytrach na'r rhai yn yr economi ehangach. Bydd yr ymyrraeth yn sicrhau bod busnesau y mae pontio Tata Steel ym Mhort Talbot yn effeithio arnynt yn gallu goresgyn heriau tymor byr yn ystod y cyfnod pontio, yn ogystal â helpu busnesau i ailgyfeirio wrth baratoi ar gyfer cyfleoedd twf newydd.
Mae'r cymorth hwn yn gweithredu ochr yn ochr â chefnogaeth sgiliau ehangach i'r gweithlu, gan gynnwys tua £25 miliwn yn ymwneud â ReAct+ a Cymunedau am Waith a Mwy, a'r cymorth wedi'i dargedu o £2 filiwn drwy'r rhaglen cyfrifon dysgu personol a ddarparwyd rhwng mis Mawrth a mis Gorffennaf. Bydd cefnogaeth y cyfrifon dysgu personol yn parhau yn y flwyddyn academaidd bresennol, wedi'i gweinyddu gan Medr. Mae data cychwynnol yn dangos bod y cynllun treialu cyfrifon dysgu personol ar gyfer ymyrraeth Tata wedi galluogi dros 700 o weithwyr yn Tata a'i gadwyn gyflenwi i gymryd rhan mewn dros 1,000 o raglenni ailsgilio neu uwchsgilio.
Roedd Llywodraeth Cymru yn falch bod Llywodraeth y DU a Tata Steel wedi cadarnhau eu cytundeb. Mae hyn o leiaf yn dod â sicrwydd i'r dyfodol a'r camau nesaf ar gyfer gweithrediadau Tata yng Nghymru. Roedd Llywodraeth y DU yn gallu trafod cytundeb llawer gwell na'r cynllun a gyhoeddwyd gan Lywodraeth flaenorol y DU, yn ôl ym mis Medi 2023. Mae'r cytundeb gwell yn cynnwys: 100 o swyddi i'w gosod mewn cynllun ar ffurf ffyrlo, wedi'i ariannu gydag arian ychwanegol gan Tata; taliad diswyddo o 2.8 wythnos am bob blwyddyn o wasanaeth, sy'n fwy hael nag y mae'r cwmni wedi'i gynnig o'r blaen; ymrwymiad na fydd unrhyw un yn cael ei adael ar ôl, fel y bydd y rhai sydd mewn perygl o ddiswyddo gorfodol yn gallu cael mynediad at gynllun hyfforddi o hyd at 12 mis, gyda chyflog llawn am fis a'r gweddill ar 60 y cant, wedi'i ariannu gan y cwmni; cytunwyd ar amodau grant llymach fel y bydd arian trethdalwyr yn cael ei gymryd yn ôl os na chyflawnir yr ymrwymiadau hyn; ac ymrwymiad gweithredol i ddatblygu, dros y 12 mis nesaf, gynlluniau buddsoddi yn y dyfodol y tu hwnt i'r ffwrnais arc drydan ar safleoedd Tata yng Nghymru.
Mae'r cytundeb yn adeiladu pont i ddyfodol cystadleuol a chynaliadwy i ddur Cymru a, gyda'r cytundeb cyllido grant ar waith, mae Tata Steel UK bellach yn gallu creu archebion am offer. Mae Tata wedi dweud y bydd y newid i wneud dur arc trydan, gan ddefnyddio sgrap a gynhyrchir yn y DU, yn lleihau allyriadau carbon diwydiannol y DU 8 y cant, a 90 y cant ym Mhort Talbot, gan osod meincnod o ran yr economi gylchol trwy ymateb i alwadau gan gwsmeriaid diwydiannol ar gyfer dur gwyrdd. Mae'r cwmni wedi cynnal ymarferion ymgynghori cyhoeddus ac mae'n bwriadu gwneud cais am gymeradwyaethau cynllunio erbyn mis Tachwedd eleni. Os caiff ei gymeradwyo, bydd y gwaith adeiladu ar gyfer y pontio yn dechrau tua mis Gorffennaf 2025, a disgwylir i'r ffwrnais arc drydan fod yn weithredol o fewn tair blynedd.
Mae dur yn parhau i fod yn ddeunydd hanfodol am y tro, ar gyfer y dyfodol, yn fyd-eang. Adeiladu, modurol, seilwaith, ynni adnewyddadwy—maent i gyd yn dibynnu ar ddur. Bydd dur wrth wraidd ein pontio i sero net, gan helpu i gefnogi datblygiad diwydiannau newydd yn ogystal â chyflenwi ein sylfaen weithgynhyrchu bresennol. Mae'r Llywodraeth Lafur newydd wedi ymrwymo i gronfa gyfoeth genedlaethol gwerth £2.5 biliwn ar gyfer y sector dur, ynghyd â strategaeth ddur i'w dadorchuddio y gwanwyn nesaf, ac edrychaf ymlaen at weithio'n agos gyda nhw ar hyn. Rydym yn gweld diwedd cyfnod o gynhyrchu dur ffwrnais chwyth, ond gallwch fod yn sicr ein bod ni'n canolbwyntio'n llwyr ar gefnogi ein cymunedau a'n gweithwyr ar hyn o bryd.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement. Let's not understate the significance of this moment. Yesterday, for the final time, the last batch of steel was made from a blast furnace, marking the end of a method of steel making in the town that dates back longer than anyone can remember. And there's no town in the UK that I can think of that is more synonymous with one particular industry than Port Talbot is with steel. It's a sad moment, too, for the 2,000 or so workers that will be losing their jobs as a result of the transition, as well as many more in the supply chain that will find themselves impacted.
Many of those workers will have voted Labour in the general election because of the promises made by the Labour Party ahead of that election, that there would be a significant difference in the outlook for the plant if a Labour Government was to be elected. We've heard some claims that stretch past the point of credibility from Ministers here, and in Westminster, that this agreement would be different to the one that preceded it. But as the BBC said on last night's Wales Today, the UK Labour Government's deal with Tata is, quote, 'virtually identical' to the one struck by the previous Conservative Government.
Jubilation from the Labour Party about minor changes in the small print will be of little comfort in homes where workers face the reality of losing their jobs. It's also not what they were sold, by a Labour Party and a Prime Minister who, on so many fronts, said one thing before the election, only to do the exact opposite after it. Cabinet Secretary, on behalf of the Labour Party, will you take this opportunity to apologise to steelworkers in Port Talbot for the false promises made by your party ahead of the election?
Looking to the future, an electric arc furnace affords us the opportunity to keep making steel, in some form, in Port Talbot in a sustainable way, hopefully long into the future. So, will you provide the Senedd with an update about the planning and building of that electric arc furnace, reassure people that this will actually happen, and whether it will stick to agreed budgets and timescales as negotiated with Tata?
Also in Port Talbot's longer term future is the implementation of a free port, part of which will be based on the current steelworks site. Can you also provide an update on early progress in the development of the free port? Because, for the free port to be a success, we also need to rely on the success of the steel industry in Port Talbot; the two are intertwined. And that means a free port built on clean, green energy, most notably through floating offshore wind. But that won't succeed unless we use steel made in Port Talbot to make those turbines. So, can the Cabinet Secretary update the Senedd on ongoing discussions about the viability of steel being made through an arc furnace, like the one set to be built in Port Talbot, being used to be able to make wind turbines? Because, unless steel can be produced locally, that will be seen as just another kick in the teeth for people in Port Talbot.
And this is a problem you also hit upon in your statement, where you recognise the importance of the steel industry to other industries, such as, and I quote, 'Construction, automotive, infrastructure, renewables', and so on. But many of those industries rely, in large part, on types of steel not currently set to be produced by Tata in Port Talbot, with most relying on virgin steel making. What assessment have you made of those industries that you mention, and the market for the steel being produced at the plant?
And finally, it's in this context that you mention a £2.5 billion national wealth fund for the steel sector. Can you confirm the amount of money specifically earmarked for Port Talbot in this fund, so that they could potentially build, for example, a new plate mill, which could produce steel compatible with things like wind turbines and so on? Diolch.
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad. Gadewch i ni beidio â diystyru pwysigrwydd y foment hon. Ddoe, am y tro olaf, gwnaed y swp olaf o ddur o ffwrnais chwyth, gan nodi diwedd dull o wneud dur yn y dref sy'n dyddio'n ôl yn hirach nag y gall unrhyw un gofio. A does dim tref yn y DU y gallaf feddwl amdani sy'n fwy cyfystyr ag un diwydiant penodol na Phort Talbot a'i dur. Mae'n foment drist hefyd, i'r 2,000 o weithwyr a fydd yn colli eu swyddi o ganlyniad i'r pontio, yn ogystal â llawer mwy yn y gadwyn gyflenwi yr effeithir arnynt.
Bydd llawer o'r gweithwyr hynny wedi pleidleisio dros Lafur yn yr etholiad cyffredinol oherwydd yr addewidion a wnaed gan y Blaid Lafur cyn yr etholiad hwnnw, y byddai gwahaniaeth sylweddol yn rhagolygon y gwaith pe bai Llywodraeth Lafur yn cael ei hethol. Rydym wedi clywed rhai honiadau sy'n herio hygrededd oddi wrth Weinidogion yma, ac yn San Steffan, y byddai'r cytundeb hwn yn wahanol i'r un a'i ragflaenodd. Ond fel y dywedodd y BBC ar Wales Today neithiwr, mae cytundeb Llywodraeth Lafur y DU â Tata, a dyfynaf, 'bron yn union yr un fath' â'r un y cytunwyd arno gan y Llywodraeth Geidwadol flaenorol.
Ni fydd gorfoledd y Blaid Lafur ynghylch mân newidiadau yn y print bach yn fawr o gysur mewn cartrefi lle mae gweithwyr yn wynebu'r realiti o golli eu swyddi. Nid yw ychwaith yr hyn a werthwyd iddyn nhw gan Blaid Lafur a Phrif Weinidog a ddywedodd ar sawl achlysur, un peth cyn yr etholiad, dim ond i ddweud y gwrthwyneb ar ei ôl. Ysgrifennydd Cabinet, ar ran y Blaid Lafur, a wnewch chi achub ar y cyfle hwn i ymddiheuro i weithwyr dur ym Mhort Talbot am addewidion ffug eich plaid cyn yr etholiad?
Gan edrych tua'r dyfodol, mae ffwrnais arc drydan yn rhoi cyfle i ni barhau i wneud dur, ar ryw ffurf, ym Mhort Talbot mewn ffordd gynaliadwy, ymhell i'r dyfodol gobeithio. Felly, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am gynllunio ac adeiladu'r ffwrnais arc drydan honno, gan roi sicrwydd i bobl y bydd hyn yn digwydd mewn gwirionedd, ac a fydd yn cadw at gyllidebau ac amserlenni y cytunwyd arnynt fel y trafodwyd gyda Tata?
Hefyd yn nyfodol tymor hwy Port Talbot mae gweithredu porthladd rhydd, y bydd rhan ohono ar safle'r gwaith dur presennol. Allwch chi hefyd roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd cynnar yn natblygiad y porthladd rhydd? Oherwydd, er mwyn i'r porthladd rhydd fod yn llwyddiant, mae angen i ni hefyd ddibynnu ar lwyddiant y diwydiant dur ym Mhort Talbot; mae'r ddau yn cydblethu. Ac mae hynny'n golygu porthladd rhydd wedi'i adeiladu ar ynni glân, gwyrdd, yn fwyaf nodedig trwy wynt arnofiol ar y môr. Ond ni fydd hynny'n llwyddo oni bai ein bod yn defnyddio dur a wnaed ym Mhort Talbot i wneud y tyrbinau hynny. Felly, a all yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am drafodaethau parhaus ynghylch hyfywedd dur sy'n cael ei wneud trwy ffwrnais arc, fel yr un a fydd yn cael ei hadeiladu ym Mhort Talbot, yn cael ei ddefnyddio i allu gwneud tyrbinau gwynt? Oherwydd, oni bai bod modd cynhyrchu dur yn lleol, fe fydd hynny'n cael ei weld fel ergyd gas arall i bobl ym Mhort Talbot.
Ac mae hon yn broblem y gwnaethoch hefyd ei chrybwyll yn eich datganiad, lle rydych yn cydnabod pwysigrwydd y diwydiant dur i ddiwydiannau eraill, megis, ac rwy'n dyfynnu, 'Adeiladu, modurol, seilwaith, ynni adnewyddadwy', ac ati. Ond mae llawer o'r diwydiannau hynny'n dibynnu, i raddau helaeth, ar fathau o ddur nad ydynt ar fin cael eu cynhyrchu gan Tata ym Mhort Talbot ar hyn o bryd, gyda'r rhan fwyaf yn dibynnu ar wneud dur crai. Pa asesiad ydych chi wedi'i wneud o'r diwydiannau hynny rydych chi'n sôn amdanyn nhw, a'r farchnad ar gyfer y dur a fydd yn cael ei gynhyrchu yn y gwaith?
Ac yn olaf, yn y cyd-destun hwn rydych chi'n sôn am gronfa gyfoeth genedlaethol gwerth £2.5 biliwn ar gyfer y sector dur. Allwch chi gadarnhau faint o arian sydd wedi'i glustnodi'n benodol ar gyfer Port Talbot yn y gronfa hon, fel y gallent o bosibl adeiladu, er enghraifft, melin blatiau newydd, a allai gynhyrchu dur sy'n addas ar gyfer pethau fel tyrbinau gwynt ac ati? Diolch.
Well, I hope Tom Giffard will reflect on the tone of his contribution in the Chamber this afternoon. I very much regret it, and I hope that he will come to, too. I think that it was very ill advised to talk of jubilation at a time like this, which is so sad and so significant for Port Talbot and the wider area.
I will, however, turn to the questions that he asked, one of which was about Tata Steel's commitment to the electric arc furnace. Tata has started to share detailed drawings and virtual reality simulations of the new electric arc furnace with local communities, with customers and the local planning department, and the company also expects to announce the electric arc furnace equipment manufacturer in the coming weeks. And, in my opening remarks, I talked about the plans of the company in respect of seeking planning permission as well.
In terms of the electric arc furnace itself and what it will produce, well, we know that today's scrap-based EAFs are not capable of producing all grades of steel, particularly for flat products for the automotive sector and packaging, for example, but UK Steel has said that the limitations associated with EAFs are rapidly being overcome and some of the high-quality steel for the automotive sector is now produced in the USA via EAF. So, we're looking very closely at that and at the technology that is evolving all of the time.
In relation to free ports, the First Minister and I, and other colleagues, are in discussion with the UK Government in respect of the designation of the free ports. That's the important next step, which will give investors confidence for the future. And we do believe that there is a really strong and positive future available to Port Talbot and the surrounding areas. The free port will be an important part of that. Our free ports in Wales, I think, were significant in their difference to those that the previous UK Government was developing, in the sense that we have a really strong commitment in our free ports to fair work and to net zero, and that very much aligns now with the new UK Government's approach as well.
We'll also be having those detailed discussions as we move forward, as again I said in my statement, in relation to the national wealth fund and the steel strategy. Both of those are still at relatively early stages, but they will be, clearly, part of our discussions with the UK Government as we move forward.
And alongside all of those are discussions, of course, we'll have with industry, ensuring that industry that is interested in floating offshore wind, for example, recognises this Welsh Government's commitment to supporting industry and to supporting bringing new industry to the area. But I realise that that is some way off and we've got an awfully big job right in front of us today to support those workers who have been affected by the closure of the blast furnace.
Wel, rwy'n gobeithio y bydd Tom Giffard yn myfyrio ar naws ei gyfraniad yn y Siambr y prynhawn yma. Rwy'n ei ddifaru'n fawr iawn, ac rwy'n gobeithio y bydd ef hefyd. Rwy'n credu ei bod hi'n annoeth iawn i siarad am orfoledd ar adeg fel hon, sydd mor drist ac mor arwyddocaol i Bort Talbot a'r ardal ehangach.
Fodd bynnag, fe wnaf droi at y cwestiynau a ofynnodd, ac roedd un ohonynt yn ymwneud ag ymrwymiad Tata Steel i'r ffwrnais arc drydan. Mae Tata wedi dechrau rhannu darluniadau manwl ac efelychiadau rhithwir o'r ffwrnais arc drydan newydd gyda chymunedau lleol, cwsmeriaid a'r adran gynllunio leol, ac mae'r cwmni hefyd yn disgwyl cyhoeddi gwneuthurwr yr offer ar gyfer y ffwrnais arc drydan yn ystod yr wythnosau nesaf. Ac, yn fy sylwadau agoriadol, soniais am gynlluniau'r cwmni mewn perthynas â cheisio caniatâd cynllunio hefyd.
O ran y ffwrnais arc drydan ei hun a'r hyn y bydd yn ei gynhyrchu, wel, gwyddom nad yw ffwrneisi arc trydan sy'n defnyddio sgrap heddiw yn gallu cynhyrchu pob gradd o ddur, yn enwedig ar gyfer cynhyrchion gwastad ar gyfer y sector modurol a phecynnu, er enghraifft, ond mae UK Steel wedi dweud bod y cyfyngiadau sy'n gysylltiedig â ffwrneisi arc trydan yn cael eu goresgyn yn gyflym ac mae rhywfaint o'r dur o ansawdd uchel ar gyfer y sector modurol bellach yn cael ei gynhyrchu yn UDA trwy ffwrneisi arc trydan. Felly, rydym yn edrych yn agos iawn ar hynny ac ar y dechnoleg sy'n esblygu drwy'r amser.
Mewn perthynas â phorthladdoedd rhydd, mae'r Prif Weinidog a minnau, a chyd-Aelodau eraill, yn trafod gyda Llywodraeth y DU mewn perthynas â dynodi'r porthladdoedd rhydd. Dyna'r cam nesaf pwysig, a fydd yn rhoi hyder i fuddsoddwyr ar gyfer y dyfodol. Ac rydym yn credu bod dyfodol cryf a chadarnhaol iawn i Bort Talbot a'r ardaloedd cyfagos. Bydd y porthladd rhydd yn rhan bwysig o hynny. Roedd ein porthladdoedd rhydd yng Nghymru, rwy'n credu, yn arwyddocaol yn y ffordd yr oeddent yn wahanol i'r rhai yr oedd Llywodraeth flaenorol y DU yn eu datblygu, yn yr ystyr bod gennym ymrwymiad cryf iawn yn ein porthladdoedd rhydd i waith teg ac i sero net, ac mae hynny'n cyd-fynd yn fawr nawr â dull newydd Llywodraeth y DU hefyd.
Byddwn hefyd yn cael y trafodaethau manwl hynny wrth i ni symud ymlaen, fel y dywedais unwaith eto yn fy natganiad, mewn perthynas â'r gronfa gyfoeth genedlaethol a'r strategaeth ddur. Mae'r ddau beth yn dal i fod yn y camau cymharol gynnar, ond yn amlwg, byddant yn rhan o'n trafodaethau gyda Llywodraeth y DU wrth i ni symud ymlaen.
Ac ochr yn ochr â hynny i gyd mae'r trafodaethau, wrth gwrs, y byddwn yn eu cael gyda diwydiant, gan sicrhau bod diwydiant sydd â diddordeb mewn gwynt arnofiol ar y môr, er enghraifft, yn cydnabod ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gefnogi diwydiant ac i gefnogi dod â diwydiant newydd i'r ardal. Ond rwy'n sylweddoli bod hynny i raddau yn y dyfodol ac mae gennym waith ofnadwy o fawr o'n blaenau heddiw i gefnogi'r gweithwyr hynny y mae cau'r ffwrnais chwyth wedi effeithio arnynt.
Tom Giffard. No, Tom Giffard has just been, sorry. Luke Fletcher.
Tom Giffard. Na, mae Tom Giffard newydd fod, mae'n ddrwg gennyf. Luke Fletcher.
Diolch, Llywydd. It would be easy to start by saying that today is a sad day, a day none of us wants to see, and that would be true. But, in recent days, I think we've heard that said enough, and I have to say that it's a sentiment that is beginning to ring hollow for many.
The truth is that if we genuinely wanted to avoid this, we could have. This didn't have to happen. The previous Conservative Government could have prevented the closure of blast furnace 4, the current Labour Government could have prevented the loss of primary steel making in Wales. Members on Labour benches, of course, reminded us every single time, repeatedly told us, that they had a plan to save Welsh steel, that all we had to do was sit tight and wait for Keir Starmer. And I held out hope—I held out hope to the very end, but in the end, Labour had no plan.
Just over a year ago, in September 2023, we first got sight of the proposal from both Tata and the UK Government to move towards an electric arc furnace, and almost nothing has changed since. It could have changed. We outlined a range of ways in which it could have changed; the trade unions did the same. But we were told to wait for a UK Labour Government that had a plan, and we were told that for over a year. And to be quite frank, a year of posturing from senior Labour politicians.
'I will strain every sinew to protect livelihoods and ensure a proud future for our Welsh steel industry.'
'Workers at Port Talbot are at risk of redundancy because this Government lacks the ambition to back our steel industry, as UK Labour has pledged to do.'
Both of those quotes are from the now Secretary of State for Wales.
The former First Minister urged Tata to wait for a Labour Government on his trip to Mumbai. 'Things will be different', he said. 'I spoke to Keir Starmer before I left', he said. 'We need more steel, not less,' he said. But now we see a change of tune and a denial of what we were previously assured.
Yesterday, we heard Labour spokespersons saying that it was an inevitability that this was going to happen. Well, I will never let them forget that there was nothing inevitable about this. What was needed was political will and political courage from our leaders, and that's exactly what we never got. What we have instead are political leaders unwilling to rock the boat, unwilling to flex their political muscle to take bold and, yes, difficult political decisions.
We are the outlier here—I hope we all recognise that—not just in the sense we are now the only G7 country without capacity to produce primary steel, but I mean in our attitude to managing the economy and industrial policy. Look at France, look at Germany and the cash they are putting in to secure their future and their green steel sector. Even better yet, let's look over the pond at the crucible of free-market economics: even the Americans wouldn't have allowed this to happen. Just look at the attitudes of both presidential candidates. Bipartisanship is hard to come by, especially in the current climate, but on this issue, both of them agree that American steel needs to be protected at all costs, that it's a matter of national security.
What fools we look now that we let go of such an asset in a world where China is purposefully, with the aid of Russia, undercutting the price of steel. What fools are we to stand here saying that we need to move to a net-zero economy whilst opening ourselves up to relying on imported cheap and dirty steel to fuel that shift. Because that's exactly what we've done. This is an act of industrial sabotage. Tata aren't closing blast furnaces; they've opened two huge ones now in India. So, don't let anyone tell us this was about net zero; this was driven by profit and nothing else. Tata quite simply has outmanoeuvred both Governments. They're laughing all the way to the bank. Our political leaders, quite frankly, are paying lip service: 'We did the best we could; we needed more time.' Well, that's not good enough.
I entered politics thinking that this was a vehicle for change, thinking that the whole point of this place was to protect our communities from the worst excesses of the global economy. Well, congratulations—how wrong, how naive was I. Instead, we have done nothing more than facilitate the decline of our industrial communities. I can say that I tried to put options on the table. We called for nationalisation for the protection of jobs and a just transition to green steel, but this is all of little consolation today. Why was there a refusal to explore all options on the table? We were told to wait, and wait, and wait, until it was too late. I'm not sure that the workers in Port Talbot, their families or wider community will forgive us for what is happening this week, and I can't blame them.
Diolch, Llywydd. Hawdd fyddai dechrau drwy ddweud bod heddiw yn ddiwrnod trist, diwrnod nad oes yr un ohonom eisiau ei weld, a byddai hynny'n wir. Ond, yn y dyddiau diwethaf, rwy'n credu ein bod wedi clywed hynny'n cael ei ddweud digon, ac mae'n rhaid i mi ddweud ei fod yn deimlad sy'n dechrau swnio'n wag i lawer.
Y gwir amdani yw, pe baem wir eisiau osgoi hyn, y gallem fod wedi gwneud hynny. Nid oedd yn rhaid i hyn ddigwydd. Gallai'r Llywodraeth Geidwadol flaenorol fod wedi atal cau ffwrnais chwyth 4, gallai'r Llywodraeth Lafur bresennol fod wedi atal colli gwneud dur sylfaenol yng Nghymru. Wrth gwrs, roedd aelodau ar feinciau'r Blaid Lafur yn ein hatgoffa bob tro, yn dweud wrthym dro ar ôl tro, fod ganddyn nhw gynllun i achub dur Cymru, mai'r cyfan oedd yn rhaid i ni ei wneud oedd eistedd yn dawel ac aros am Keir Starmer. Ac roeddwn yn obeithiol—roeddwn yn obeithiol hyd y diwedd un, ond yn y diwedd, nid oedd gan Lafur gynllun.
Ychydig dros flwyddyn yn ôl, ym mis Medi 2023, cawsom olwg gyntaf ar y cynnig gan Tata a Llywodraeth y DU i symud tuag at ffwrnais arc drydan, ac nid oes dim bron wedi newid ers hynny. Gallai fod wedi newid. Amlinellwyd amrywiaeth o ffyrdd y gallai fod wedi newid gennym; gwnaeth yr undebau llafur yr un peth. Ond dywedwyd wrthym i aros am Lywodraeth Lafur y DU oedd â chynllun, a dywedwyd wrthym hynny am dros flwyddyn. Ac i fod yn hollol onest, blwyddyn o ymddygiad ffuantus gan uwch wleidyddion Llafur.
'Byddaf yn rhoi pob gewyn ar waith i ddiogelu bywoliaeth a sicrhau dyfodol balch i'n diwydiant dur yng Nghymru.'
'Mae gweithwyr ym Mhort Talbot mewn perygl o gael eu diswyddo oherwydd nad oes gan y Llywodraeth hon yr uchelgais i gefnogi ein diwydiant dur, fel y mae Llafur y DU wedi addo ei wneud.'
Daw'r ddau ddyfyniad yna gan yr Ysgrifennydd Gwladol Cymru presennol.
Fe wnaeth cyn-Brif Weinidog Cymru annog Tata i aros am Lywodraeth Lafur ar ei daith i Mumbai. 'Bydd pethau'n wahanol', meddai. 'Siaradais â Keir Starmer cyn i mi adael', meddai. 'Mae angen mwy o ddur, nid llai,' meddai. Ond erbyn hyn mae'r gân wedi newid a'r hyn y sicrhawyd i ni'n flaenorol wedi'i wrthod.
Ddoe, clywsom lefarwyr Llafur yn dweud ei bod yn anochel bod hyn yn mynd i ddigwydd. Wel, ni fyddaf byth yn gadael iddynt anghofio nad oedd unrhyw beth anochel am hyn. Yr hyn oedd ei angen arnom oedd ewyllys gwleidyddol a dewrder gwleidyddol gan ein harweinwyr, a dyna'n union yr hyn na chawsom. Yr hyn sydd gennym yn hytrach yw arweinwyr gwleidyddol sy'n amharod i gorddi'r dyfroedd, yn amharod i ystwytho eu cyhyrau gwleidyddol i wneud penderfyniadau gwleidyddol beiddgar ac, ie, anodd.
Ni yw'r allanolyn yma—gobeithio ein bod ni i gyd yn cydnabod hynny—nid yn unig yn yr ystyr mai ni bellach yw'r unig wlad G7 heb allu i gynhyrchu dur sylfaenol, ond rwy'n golygu yn ein hagwedd at reoli'r economi a pholisi diwydiannol. Edrychwch ar Ffrainc, edrychwch ar yr Almaen a'r arian maen nhw'n ei roi i mewn i sicrhau eu dyfodol a'u sector dur gwyrdd. Hyd yn oed yn well eto, gadewch i ni edrych dros y pwll ar grwsibl economeg y farchnad rydd: fyddai hyd yn oed yr Americanwyr ddim wedi caniatáu i hyn ddigwydd. Edrychwch ar agweddau'r ddau ymgeisydd arlywyddol. Mae'n anodd dod o hyd i ddwybleidiaeth, yn enwedig yn yr hinsawdd sydd ohoni, ond ar y mater hwn, mae'r ddau ohonyn nhw'n cytuno bod angen amddiffyn dur America ar bob cyfrif, ei fod yn fater o ddiogelwch cenedlaethol.
Rydyn ni'n edrych fel ffyliaid nawr ein bod ni wedi gadael i ased o'r fath fynd mewn byd lle mae Tsieina yn bwrpasol, gyda chymorth Rwsia, yn codi prisiau is am ddur. Pa fath o ffyliaid ydyn ni i sefyll yma a dweud bod angen i ni symud i economi sero net gan wneud ein hunain yn ddibynnol ar ddur rhad a brwnt wedi'i fewnforio i danio'r newid hwnnw. Oherwydd dyna'n union beth rydyn ni wedi'i wneud. Mae hon yn weithred o ddifrodi diwydiannol. Nid yw Tata yn cau ffwrneisi chwyth; maen nhw wedi agor dwy enfawr yn India erbyn hyn. Felly, peidiwch â gadael i unrhyw un ddweud wrthym fod hyn yn ymwneud â sero net; roedd hyn yn cael ei ysgogi gan elw a dim byd arall. Yn syml, mae Tata wedi rhagori ar y ddwy lywodraeth mewn tacteg. Maen nhw'n chwerthin yr holl ffordd i'r banc. Mae ein harweinwyr gwleidyddol, a dweud y gwir, yn rhoi sylw arwynebol: 'Fe wnaethon ni'r gorau y gallen ni; roedd angen mwy o amser.' Wel, nid yw hynny'n ddigon da.
Es i mewn i wleidyddiaeth gan feddwl mai cyfrwng i newid oedd hwn, gan feddwl mai holl bwynt y lle hwn oedd amddiffyn ein cymunedau rhag gormodedd gwaethaf yr economi fyd-eang. Wel, llongyfarchiadau—pa mor anghywir, pa mor naïf oeddwn i. Yn hytrach, nid ydym wedi gwneud dim mwy na hwyluso dirywiad ein cymunedau diwydiannol. Gallaf ddweud fy mod wedi ceisio rhoi opsiynau ar y bwrdd. Fe wnaethom alw am wladoli ar gyfer diogelu swyddi a phontio teg i ddur gwyrdd, ond nid yw hyn i gyd yn fawr o gysur heddiw. Pam y gwrthodwyd archwilio pob opsiwn ar y bwrdd? Dywedwyd wrthym am aros, ac aros, ac aros, nes ei bod hi'n rhy hwyr. Nid wyf yn siŵr y bydd y gweithwyr ym Mhort Talbot, eu teuluoedd na'u cymuned ehangach yn maddau i ni am yr hyn sy'n digwydd yr wythnos hon, ac ni allaf eu beio.
I do of course understand why people are angry and frustrated at the point we’ve got to now. We supported the unions’ proposals in terms of that just transition, but that’s not where we are. I will say that I can’t see a single place where this Welsh Government has put a foot out of line in terms of supporting the workers at Tata and the rest of the steel industry. I do pay tribute to the efforts made by Vaughan Gething and by Jeremy Miles when they were in this portfolio to support the steel industry as well.
I do think, I’m afraid, that the idea of the Welsh Government nationalising the steel industry is a naive idea. In terms of Tata, I know the company itself, trade unions and the UK Government recognise it’s not something that was open to us as a realistic option, despite the number of times it was raised and suggested by colleagues. It’s a lovely idea, but it’s just not possible or practical. Unlike state interventions during the banking crisis, for example, taking a stake in that particular business in these particular circumstances would just not be something that would have addressed the reality on the ground. Now we do have the agreement with Tata to put in £750 million towards that £1.25 billion investment, that does put a different context around the idea of nationalisation. But we are, I think, in the same place in terms of our absolute regret that we don’t have virgin steel making in this country any more, and what that means for our future and so on.
I think there certainly is a level of agreement in this, but I think that we do have to be realistic about the tools that this Welsh Government has available to it and the fact that we have strained every sinew at every step to support the workforce. What colleagues haven’t been talking about this afternoon, of course, is the support that the Welsh Government is putting in for the workforce, the work that we’re doing through ReAct. I talked earlier about the important work that personal learning accounts are doing, making those differences in individual people’s lives to try and support them as we move through what is going to be a really difficult period. And of course, I announced the flexible fund for the supply chain as well—not just tier 1, but right down to tier 3 in the supply chain—to try and ensure that we have the broadest impact there in terms of support as well. So, I'd encourage colleagues to highlight that to their communities, especially those businesses that I know will be getting in touch with them.
Wrth gwrs, rwy'n deall pam mae pobl yn ddig ac yn rhwystredig ynghylch ble rydym ni nawr. Fe wnaethom gefnogi cynigion yr undebau o ran y pontio teg hwnnw, ond nid dyna lle rydym ni. Dywedaf na allaf weld un man lle mae'r Llywodraeth hon wedi gwyro oddi ar y llwybr iawn o ran cefnogi'r gweithwyr yn Tata a gweddill y diwydiant dur. Rwy'n talu teyrnged i'r ymdrechion a wnaed gan Vaughan Gething a gan Jeremy Miles pan oeddent yn y portffolio hwn i gefnogi'r diwydiant dur hefyd.
Rwy'n credu, mae gen i ofn, fod y syniad o Lywodraeth Cymru yn gwladoli'r diwydiant dur yn syniad naïf. O ran Tata, rwy'n gwybod bod y cwmni ei hun, undebau llafur a Llywodraeth y DU yn cydnabod nad yw'n rhywbeth a oedd yn agored i ni fel opsiwn realistig, er gwaethaf y nifer o weithiau y cafodd ei godi a'i awgrymu gan gyd-Aelodau. Mae'n syniad hyfryd, ond nid yw'n bosibl nac yn ymarferol. Yn wahanol i ymyriadau'r wladwriaeth yn ystod yr argyfwng bancio, er enghraifft, ni fyddai cymryd rhan yn y busnes penodol hwnnw o dan yr amgylchiadau penodol hyn yn rhywbeth a fyddai wedi mynd i'r afael â'r realiti ar lawr gwlad. Nawr mae gennym y cytundeb gyda Tata i roi £750 miliwn tuag at y buddsoddiad hwnnw o £1.25 biliwn, sy'n rhoi cyd-destun gwahanol o amgylch y syniad o wladoli. Ond rydym ni, rwy'n credu, yn yr un lle o ran ein gofid llwyr nad ydym yn gwneud dur crai yn y wlad hon mwyach, a beth mae hynny'n ei olygu i'n dyfodol ac ati.
Rwy'n credu yn sicr bod lefel o gytundeb yn hyn o beth, ond credaf fod yn rhaid i ni fod yn realistig ynghylch yr offer sydd gan y Llywodraeth hon yng Nghymru ar gael iddi a'r ffaith ein bod wedi rhoi pob gewyn ar waith ar bob cam i gefnogi'r gweithlu. Yr hyn nad yw cyd-Aelodau wedi bod yn siarad amdano y prynhawn yma, wrth gwrs, yw'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i'r gweithlu, y gwaith rydyn ni'n ei wneud drwy ReAct. Siaradais yn gynharach am y gwaith pwysig y mae cyfrifon dysgu personol yn ei wneud, gan wneud y gwahaniaethau hynny ym mywydau pobl unigol i geisio eu cefnogi wrth i ni symud drwy gyfnod sy'n mynd i fod yn anodd iawn. Ac wrth gwrs, cyhoeddais gronfa hyblyg y gadwyn gyflenwi hefyd—nid haen 1 yn unig, ond yr holl ffordd i lawr i haen 3 yn y gadwyn gyflenwi—er mwyn ceisio sicrhau ein bod yn cael yr effaith ehangaf yno o ran cefnogaeth hefyd. Felly, byddwn yn annog cyd-Aelodau i amlygu hynny i'w cymunedau, yn enwedig y busnesau hynny rwy'n gwybod y byddant yn cysylltu â nhw.
Can I thank the Cabinet Secretary for the statement today? It was a sad day, a difficult day and a challenging day yesterday. We knew it was coming, but it doesn't make it any easier at all for our people who we represent, family, friends, neighbours of mine. It's a difficult time ahead of us, and we have to accept, unfortunately, that we now need to look at the future. I was one of the ones that called for the alternative plan to be adopted by the trade unions and by Tata. I hoped that that would be in place when the Government changed, and Luke was quite right to say that. But there's no question—and no-one's mentioned this—that Tata were not moving. Tata were closing that blast furnace in Wales and opening one up in India. Tata had their own plan and, unfortunately, we couldn't change Tata's position. And Luke's right; it was profit before community in that sense.
But we now need to look forward. The people of Port Talbot don't want political point scoring in this Chamber today. They want to know what we're going to do to support them and how we're going to go ahead. They want us to actually say how we can work forward. I've got two questions for you, Cabinet Secretary. I noticed no question came from the last contribution, but I've got two questions for you. How are you going to work, either independently or with the UK Government, to secure investment and other businesses to come in to Port Talbot so we can actually have opportunities and a future in the years ahead of us? Because that's what we need—we need to know that there are businesses coming in, we need to know there's investment coming in, and we need to know there are jobs coming in, not just for the workers in the works now, the contractors, the supply chain and the small businesses, but also for the generations that will follow.
And secondly, that's down the line. I never called this a transition. To me, a transition is smooth. You end blast furnace 4 and you start the EAF. This is ending blast furnace 4, but the EAF is down there somewhere, four, five years down the line. What are we going to do in that period that they call transition to secure and support families, workers and communities, make sure that we're able to survive this four or five-year period and continue to be able to use the opportunities we hope will come? That's what we need to tell people in Port Talbot and the surrounding area.
A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad heddiw? Roedd yn ddiwrnod trist, yn ddiwrnod anodd ac yn ddiwrnod heriol ddoe. Roeddem yn gwybod ei fod yn dod, ond nid yw'n ei gwneud hi'n haws o gwbl i'n pobl yr ydym yn eu cynrychioli, teulu, ffrindiau, cymdogion i mi. Mae cyfnod anodd o'n blaenau, ac mae'n rhaid i ni dderbyn, yn anffodus, bod angen i ni nawr edrych at y dyfodol. Roeddwn i'n un o'r rhai oedd yn galw am fabwysiadu'r cynllun amgen gan yr undebau llafur a gan Tata. Roeddwn i'n gobeithio y byddai hynny yn ei le pan newidiodd y Llywodraeth, ac roedd Luke yn llygad ei le i ddweud hynny. Ond does dim cwestiwn—a does neb wedi sôn am hyn—doedd Tata ddim am symud. Roedd Tata yn cau'r ffwrnais chwyth honno yng Nghymru ac yn agor un yn India. Roedd gan Tata eu cynllun eu hunain ac, yn anffodus, ni allem newid safbwynt Tata. Ac mae Luke yn iawn; roedd elw'n dod cyn cymuned yn yr ystyr hwnnw.
Ond nawr mae'n rhaid i ni edrych ymlaen. Dydy pobl Port Talbot ddim eisiau gweld pwyntiau gwleidyddol yn cael eu sgorio yn y Siambr hon heddiw. Maen nhw eisiau gwybod beth rydyn ni'n mynd i'w wneud i'w cefnogi a sut rydyn ni'n mynd i fwrw ymlaen. Maen nhw eisiau i ni ddweud mewn gwirionedd sut y gallwn ni weithio ymlaen. Mae gennyf ddau gwestiwn i chi, Ysgrifennydd Cabinet. Sylwais na ddaeth unrhyw gwestiwn o'r cyfraniad diwethaf, ond mae gen i ddau gwestiwn i chi. Sut ydych chi'n mynd i weithio, naill ai'n annibynnol neu gyda Llywodraeth y DU, i sicrhau buddsoddiad a bod busnesau eraill yn dod i mewn i Bort Talbot fel y gallwn gael cyfleoedd a dyfodol yn y blynyddoedd o'n blaenau? Gan mai dyna sydd ei angen arnom—mae angen i ni wybod bod busnesau yn dod i mewn, mae angen i ni wybod bod yna fuddsoddiad yn dod i mewn, ac mae angen i ni wybod bod swyddi'n dod i mewn, nid yn unig i'r gweithwyr yn y gwaith nawr, y contractwyr, y gadwyn gyflenwi a'r busnesau bach, ond hefyd ar gyfer y cenedlaethau fydd yn dilyn.
Ac yn ail, mae hynny yn y dyfodol. Wnes i erioed alw hwn yn bontio. I mi, mae pontio yn llyfn. Rydych chi'n dod â ffwrnais chwyth 4 i ben ac rydych chi'n cychwyn y ffwrnais arc drydan. Mae hyn yn dod â ffwrnais chwyth 4 i ben, ond mae'r ffwrnais arc drydan yno yn rhywle, pedwar, pum mlynedd i ffwrdd. Beth fyddwn ni'n ei wneud yn ystod y cyfnod hwnnw y maen nhw'n ei alw'n bontio i ddiogelu a chefnogi teuluoedd, gweithwyr a chymunedau, sicrhau ein bod yn gallu goroesi'r cyfnod pedair neu bum mlynedd hynny a pharhau i allu defnyddio'r cyfleoedd a fydd, gobeithio, yn dod? Dyna beth sydd angen i ni ei ddweud wrth bobl ym Mhort Talbot a'r ardal gyfagos.
I'm very grateful to David Rees for those questions and also for the meetings that we've had to discuss his concerns about the community that he represents. These are absolutely, I think, the things that, if I was working in Tata and I had family in Tata, I would want us to be asking: how are we going to be supporting the communities?
In terms of the work of the transition board, they've commissioned a really important piece of work, the local economic action plan, which was commissioned from KPMG. That sets out some really significant proposals that could potentially limit the short-term impact, but then also provide a positive future for the region in the middle to longer term as well. That includes a number of potential investments that could be made. It includes some significant regeneration proposals within there, as well. I think that that sets out a useful road map in terms of some of the investment choices that can be made locally.
I've mentioned the free port and the work that colleagues and I are trying to pursue at the moment in terms of getting those formally designated, and also the work that we're doing on the planning side, which has been referred to by my colleague Jayne Bryant, actually, earlier on today, to try and ensure that Wales is seen as absolutely open to business and that businesses that wish to invest here will have their planning applications dealt with in a timely manner. We've talked before about how businesses would prefer a quick 'no', rather than a long-drawn-out 'maybe'. So, those are a range of things that we're doing at the moment more widely in terms of creating that climate for investment.
For the workers themselves, I think that the important work that we're doing around ReAct at the moment is going to be critical for some of those workers. The work that we're doing in terms of mapping the skills that the workers have, but then also the skills that are needed within the wider community and the potential businesses that will be locating in the community, I think, is also important as well, so that job matching is also going to be critical. On the work that LHH is doing—that's the Cardiff-based outplacement company—I had the opportunity to talk to the UK CEO of Tata about that. The work that they expect LHH to be doing in the near future to support workers through that outplacement process is important, nd again, the work that we're doing to try and ensure that the apprentices have a positive future, as well. We've got that commitment that the apprentices will finish their apprenticeships, but actually, our real concern is, then, where are these jobs for the apprentices. So we've got a really close, keen eye on that, as well.
There's practical help and support available for the workforce, as well, again, through LHH, but also more widely in relation to workshops, skills development, one-to-one coaching and practical advice around writing CVs and those kinds of things. Again, there's lots of information on the Neath Port Talbot website so that people can be signposted through to the right support for them. Also, we're really mindful—and we're talking to the police about this particular issue—of the fact that, when people do receive redundancy payments, we know from experience that you will get people with bad intentions circling to try and get their hands on some of that money, often conning people out of that money. So making sure that there is that financial advice and support available for people is important.
I did mention earlier on the work that we're supporting Community with. They'll be opening their one-stop drop-in shop in Aberafan shopping centre very shortly. And that's not just for the workforce, it's actually for their families, as well, because we know that this will have an impact beyond just the individual workers, too. So, there is an awful lot of support now available, it's just a case of really making sure that everybody knows that it is available. And as I say, the best place is that Neath Port Talbot website hub, because all of the advice that we have on there and the links we have on there are credible and we know that they are reliable, avoiding, as I say, those people who might be looking to take advantage of the workers.
Rwy'n ddiolchgar iawn i David Rees am y cwestiynau yna a hefyd am y cyfarfodydd a gawsom i drafod ei bryderon am y gymuned y mae'n ei chynrychioli. Mae'r rhain yn union, rwy'n credu, y pethau, pe bawn i'n gweithio yn Tata a bod gen i deulu yn Tata, y byddwn i eisiau i ni fod yn eu gofyn: sut rydyn ni'n mynd i gefnogi'r cymunedau?
O ran gwaith y bwrdd pontio, mae wedi comisiynu darn pwysig iawn o waith, y cynllun gweithredu economaidd lleol, a gomisiynwyd gan KPMG. Mae hwnnw'n nodi rhai cynigion gwirioneddol arwyddocaol a allai o bosibl gyfyngu ar yr effaith tymor byr, ond sydd hefyd yn darparu dyfodol cadarnhaol i'r rhanbarth yn y tymor canol i'r tymor hwy hefyd. Mae hynny'n cynnwys nifer o fuddsoddiadau posibl y gellid eu gwneud. Mae'n cynnwys rhai cynigion adfywio sylweddol yno, hefyd. Rwy'n credu bod hynny'n nodi map ffordd defnyddiol o ran rhai o'r dewisiadau buddsoddi y gellir eu gwneud yn lleol.
Rwyf wedi sôn am y porthladd rhydd a'r gwaith y mae cyd-Aelodau a minnau yn ceisio ei wneud ar hyn o bryd o ran cael y rhai hynny wedi'u dynodi'n ffurfiol, a hefyd y gwaith yr ydym yn ei wneud ar yr ochr gynllunio, y cyfeiriwyd ato gan fy nghyd-Weinidog, Jayne Bryant, yn gynharach heddiw, i geisio sicrhau bod Cymru'n cael ei hystyried yn gwbl agored i fusnes ac yr ymdrinnir â cheisiadau cynllunio busnesau sy'n dymuno buddsoddi yma mewn modd amserol. Rydym wedi siarad o'r blaen am sut y byddai'n well gan fusnesau dderbyn 'na' cyflym, yn hytrach nag 'efallai' hirfaith. Felly, mae'r rheini'n nifer o bethau rydyn ni'n eu gwneud ar hyn o bryd yn ehangach o ran creu'r hinsawdd honno ar gyfer buddsoddi.
I'r gweithwyr eu hunain, rwy'n credu bod y gwaith pwysig yr ydym yn ei wneud o amgylch ReAct ar hyn o bryd yn mynd i fod yn hanfodol i rai o'r gweithwyr hynny. Mae'r gwaith rydym yn ei wneud o ran mapio'r sgiliau sydd gan y gweithwyr, ond yna hefyd y sgiliau sydd eu hangen o fewn y gymuned ehangach a'r busnesau posibl a fydd yn lleoli yn y gymuned, rwy'n credu, hefyd yn bwysig, fel bod paru swyddi hefyd yn mynd i fod yn hanfodol. O ran y gwaith y mae LHH yn ei wneud—dyna'r cwmni all-leoli o Gaerdydd—cefais y cyfle i siarad â Phrif Swyddog Gweithredol Tata y DU am hynny. Mae'r gwaith maen nhw'n disgwyl i LHH fod yn ei wneud yn y dyfodol agos i gefnogi gweithwyr drwy'r broses all-leoli honno yn bwysig, ac unwaith eto, mae'r gwaith rydyn ni'n ei wneud i geisio sicrhau bod gan y prentisiaid ddyfodol cadarnhaol hefyd. Mae gennym yr ymrwymiad hwnnw y bydd y prentisiaid yn gorffen eu prentisiaethau, ond mewn gwirionedd, ein gwir bryder yw, felly, ble mae'r swyddi hyn ar gyfer y prentisiaid. Felly, byddwn yn cadw llygad barcud ar hynny hefyd.
Mae cymorth a chefnogaeth ymarferol ar gael i'r gweithlu, hefyd, unwaith eto, drwy LHH, ond hefyd yn ehangach mewn perthynas â gweithdai, datblygu sgiliau, hyfforddiant unigol a chyngor ymarferol ynghylch ysgrifennu CVs a'r mathau hynny o bethau. Unwaith eto, mae llawer o wybodaeth ar wefan Castell-nedd Port Talbot fel y gellir cyfeirio pobl drwodd at y gefnogaeth gywir iddyn nhw. Hefyd, rydyn ni'n wirioneddol ymwybodol—ac rydyn ni'n siarad â'r heddlu am y mater penodol hwn—o'r ffaith, pan fydd pobl yn derbyn taliadau diswyddo, ein bod ni'n gwybod o brofiad y byddwch chi'n cael pobl â bwriadau gwael yn cylchredeg i geisio cael eu dwylo ar rywfaint o'r arian hwnnw, yn aml yn twyllo pobl er mwyn cael yr arian hwnnw. Felly mae sicrhau bod cyngor a chymorth ariannol ar gael i bobl yn bwysig.
Soniais i yn gynharach am y gwaith yr ydym yn ei wneud i gefnogi Cymuned. Byddant yn agor eu siop galw heibio un stop yng nghanolfan siopa Aberafan yn fuan iawn. Ac nid i'r gweithlu yn unig y mae honno, mae ar gyfer eu teuluoedd hefyd, oherwydd gwyddom y bydd hyn yn cael effaith y tu hwnt i'r gweithwyr unigol yn unig, hefyd. Felly, mae llawer iawn o gefnogaeth ar gael nawr, mae dim ond yn fater o sicrhau mewn gwirionedd bod pawb yn gwybod ei bod ar gael. Ac fel y dywedais i, y lle gorau yw hwb gwefan Castell-nedd Port Talbot, oherwydd mae'r holl gyngor sydd gennym ar gael yno a'r cysylltiadau sydd gennym ar gael yno yn gredadwy ac rydym yn gwybod eu bod yn ddibynadwy, gan osgoi, fel y dywedais i, y bobl hynny a allai fod yn bwriadu manteisio ar y gweithwyr.
The unique and striking outline of the blast furnaces in Port Talbot is an everyday part of life if you live in the communities I represent, and I now feel nauseous when I pass those huge familiar structures knowing that the hopes of thousands of workers have been extinguished with the blast furnace that is now cooling, never to make primary steel again. You can't find a street where I live in the Swansea valley without there being someone living there with a connection to Tata Steel. And in Port Talbot itself, of course, it's a part of every aspect of community life. And I want to make clear once again that we're talking about more than just jobs here: jobs in steelworks, thousands of jobs in the supply chain, and thousands of jobs in the community dependent on the income coming into the pockets of those workers.
The only way to protect jobs and the environment is to nationalise the industries we need, and we need to transition to greener modes of operation. I heard the local Labour MP talk about the inevitability of what has happened because of the need for a green transition. But injustice such as we have seen in Port Talbot isn't inevitable. You said that the plans that we put forward on state intervention because Tata wasn't listening were naive. So, then, what was the plan? I've never heard what the plan was. So, will you give assurances today that the Welsh Government will never again permit such an unjust transition as we've seen in Port Talbot, that promises on investment are kept and that we never again throw up our hands and accept that there is nothing we can do to protect our communities from the interests of megacorporations that care only for profit and nothing for the communities of Wales?
Mae'r amlinelliad unigryw a thrawiadol y ffwrneisi chwyth ym Mhort Talbot yn rhan o fywyd pob dydd os ydych chi'n byw yn y cymunedau rwyf i'n eu cynrychioli, ac rwyf bellach yn teimlo'n ddigalon pan fyddaf yn pasio'r adeileddau cyfarwydd enfawr hynny gan wybod bod gobeithion miloedd o weithwyr wedi cael eu diffodd gyda'r ffwrnais chwyth sydd bellach yn oeri, ac na fydd byth eto'n gwneud dur sylfaenol. Ni allwch ddod o hyd i stryd lle rwy'n byw yng Nghwm Tawe heb fod rhywun yn byw yno sydd â chysylltiad â Tata Steel. Ac ym Mhort Talbot ei hun, wrth gwrs, mae'n rhan o bob agwedd ar fywyd cymunedol. Ac rwyf eisiau ei gwneud yn glir unwaith eto ein bod yn sôn am fwy na swyddi yn unig yma: swyddi mewn gwaith dur, miloedd o swyddi yn y gadwyn gyflenwi, a miloedd o swyddi yn y gymuned yn ddibynnol ar yr incwm yn dod i bocedi'r gweithwyr hynny.
Yr unig ffordd o ddiogelu swyddi a'r amgylchedd yw gwladoli'r diwydiannau sydd eu hangen arnom, ac mae angen i ni bontio i ddulliau gweithredu mwy gwyrdd. Clywais yr AS Llafur lleol yn siarad am anocheledd yr hyn sydd wedi digwydd oherwydd yr angen am bontio gwyrdd. Ond nid yw anghyfiawnder fel ry'n ni wedi'i weld ym Mhort Talbot yn anochel. Dywedoch chi fod y cynlluniau a gyflwynwyd gennym ni ar ymyrraeth y wladwriaeth oherwydd nad oedd Tata yn gwrando yn naïf. Felly, beth oedd y cynllun? Dydw i erioed wedi clywed beth oedd y cynllun. Felly, a wnewch chi roi sicrwydd heddiw na fydd Llywodraeth Cymru byth eto yn caniatáu pontio mor annheg ag yr ydym wedi'i weld ym Mhort Talbot, bod addewidion ar fuddsoddiad yn cael eu cadw ac nad ydym byth eto yn ildio mewn anobaith ac yn derbyn nad oes unrhyw beth y gallwn ei wneud i amddiffyn ein cymunedau rhag buddiannau corfforaethau enfawr sy'n meddwl am elw yn unig a dim byd i gymunedau Cymru?
I'm afraid I can only repeat what I said in relation to the issues raised by your colleague Luke Fletcher in relation to nationalisation. There is just no way that this Welsh Government could've nationalised the steel industry—[Interruption.] I am standing here and I am responsible for the actions of the Welsh Government. There is no way that the Welsh Government could have practically done that. I'm sure that if you had scrutinised that particular case, if we had brought it forward to you, there would probably be no way that you would be able to support that, for a whole range of reasons. It just wouldn't be practical. So, I just don't think that there is any need to go any further in discussing that particular point again, because I responded to your colleague and I'm not sure that there is anything more to say about something that just was not a practical suggestion in the first instance, I'm afraid.
As I say, and I'll say it again, we did support the union's plan towards the just transition, but I think that David Rees set out, really, the realities of it in terms of Tata's own approach to the situation. And I'll say again now to colleagues: people at home don't want to see this kind of conversation, wringing our hands about things that could have been, or things that we wish would have happened; people at home want to see the practical things that all of us can do to support them and support the communities.
Rwy'n ofni na allaf ond ailadrodd yr hyn a ddywedais mewn perthynas â'r materion a godwyd gan eich cyd-Aelod Luke Fletcher mewn perthynas â gwladoli. Does dim ffordd y gallai'r Llywodraeth hon fod wedi gwladoli'r diwydiant dur—[Torri ar draws.] Rwy'n sefyll yma ac rwy'n gyfrifol am weithredoedd Llywodraeth Cymru. Nid oes unrhyw ffordd y gallai Llywodraeth Cymru fod wedi gwneud hynny'n ymarferol. Rwy'n siŵr, pe byddech wedi craffu ar yr achos penodol hwnnw, pe byddem wedi ei gyflwyno i chi, mae'n debyg na fyddai unrhyw ffordd y byddech yn gallu cefnogi hynny, am ystod eang o resymau. Ni fyddai'n ymarferol. Felly, nid wyf yn credu bod angen mynd ymhellach i drafod y pwynt penodol hwnnw eto, oherwydd ymatebais i'ch cyd-Aelod ac nid wyf yn siŵr bod unrhyw beth arall i'w ddweud am rywbeth nad oedd yn awgrym ymarferol yn y lle cyntaf, mae arnaf ofn.
Fel y dywedais i, ac fe ddywedaf eto, fe wnaethom gefnogi cynllun yr undeb tuag at y pontio teg, ond rwy'n credu bod David Rees yn nodi, mewn gwirionedd, realiti'r peth o ran agwedd Tata ei hun tuag at y sefyllfa. Ac fe ddywedaf eto nawr wrth gyd-Aelodau: nid yw pobl gartref eisiau gweld y math hwn o sgwrs, gwasgu ein dwylo am bethau a allai fod wedi bod, neu bethau y dymunem eu bod wedi digwydd; mae pobl gartref eisiau gweld y pethau ymarferol y gall pob un ohonom ni eu gwneud i'w cefnogi nhw ac i gefnogi'r cymunedau.
Cabinet Secretary, in terms of the Tata operations in Wales and what we discussed before during previous statements in the Senedd, and the effect on other plants in Wales, in my case, particularly, Llanwern, I'd be interested in what you could tell us, Cabinet Secretary, in terms of the investment that you expect to see now in the steel industry in Wales, and for me particularly at Llanwern. Obviously, there's a great deal of anxiety in the workforce there as well as to what the future holds, and I think they need reassurance and, of course, so do the contractors and the suppliers, as to what Welsh Government expects now for the future and the development of production and the development of that particular works. We also know that it's a relatively young workforce compared to the past in terms of average age, with a number of apprentices, and those people are looking forward to, hopefully, a long future at the plant. And I wonder if you can say something about that in terms of future plans as well.
And just finally, thanks very much for what you said about working with the trade unions, which I think is so crucial to the future of steel in Wales, and it's good to know that community is at the heart of what's happening at the moment, and I'm sure will be as we move forward.
Ysgrifennydd Cabinet, o ran gweithrediadau Tata yng Nghymru a'r hyn a drafodwyd gennym o'r blaen yn ystod datganiadau blaenorol yn y Senedd, a'r effaith ar weithfeydd eraill yng Nghymru, yn fy achos i, yn enwedig, Llanwern, byddai gennyf ddiddordeb yn yr hyn y gallech ei ddweud wrthym, Ysgrifennydd Cabinet, o ran y buddsoddiad yr ydych yn disgwyl ei weld nawr yn y diwydiant dur yng Nghymru, ac i mi yn enwedig yn Llanwern. Yn amlwg, mae llawer iawn o bryder ymhlith y gweithlu yno hefyd ynghylch yr hyn sydd gan y dyfodol i'w gynnig, ac rwy'n credu bod angen sicrwydd arnynt ac, wrth gwrs, felly hefyd y contractwyr a'r cyflenwyr, o ran yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddisgwyl nawr ar gyfer y dyfodol a datblygu cynhyrchu a datblygu'r gwaith penodol hwnnw. Gwyddom hefyd ei fod yn weithlu cymharol ifanc o'i gymharu â'r gorffennol o ran oedran cyfartalog, gyda nifer o brentisiaid, ac mae'r bobl hynny'n edrych ymlaen at ddyfodol hir yn y gwaith, gobeithio. A tybed a allwch chi ddweud rhywbeth am hynny o ran cynlluniau ar gyfer y dyfodol hefyd.
Ac yn olaf, diolch yn fawr iawn am yr hyn a ddywedoch chi am weithio gyda'r undebau llafur, sydd, yn fy marn i, mor hanfodol i ddyfodol dur yng Nghymru, ac mae'n dda gwybod bod cymuned wrth wraidd yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd, ac rwy'n siŵr y bydd felly wrth i ni symud ymlaen.
I'm very grateful for those questions. During the transition, Tata has publicly confirmed supplies of steel to customers will be safeguarded with downstream mills and processing sites using substrates sourced from Tata Steel's global operations and other key suppliers. Tata has indicated that 300 roles could be impacted, but that would be in three years' time, and that could include the potential consolidation and rationalisation of cold-rolling assets in Llanwern, once the required investments are completed at Port Talbot. But Tata has stated they're committed to maximising voluntary redundancy in any case, before seeking compulsory reductions through the proposed restructuring. But I just want to give that real commitment that the transition board will be supporting individuals and businesses impacted across Wales, and, going forward, we do stand ready to be part of a pragmatic solution in supporting all of those who are affected by this transition.
I think the point about the young workforce is also very well made, and I hope that those points about recognising the importance of the apprenticeships and ensuring that people are able to not only complete those, but then also go on to find work will be important. But also, looking ahead to the electric arc furnace, we need to be having those discussions early with Tata, and with our colleges, and with the universities and so on, to ensure that, when those jobs do come online, we're able to fill those jobs with people who are skilled up and ready for those. And in the meantime, I know that lots of us are concerned about people with the skills that will be needed in the future actually moving to take up work elsewhere, so we need to have that real plan of transition for those individual workers as well.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiynau hyn. Yn ystod y cyfnod pontio, mae Tata wedi cadarnhau yn gyhoeddus y bydd cyflenwadau dur i gwsmeriaid yn cael eu diogelu gyda melinau a safleoedd prosesu i lawr y gadwyn yn defnyddio swbstradau a geir o weithrediadau byd-eang Tata Steel a chyflenwyr allweddol eraill. Mae Tata wedi nodi y gallai hyn effeithio ar 300 o swyddi, ond byddai hynny ymhen tair blynedd, a gallai hynny gynnwys o bosib, gydgrynhoi ac ad-drefnu asedau rolio dur yn oer yn Llanwern, unwaith y bydd y buddsoddiadau gofynnol wedi'u cwblhau ym Mhort Talbot. Ond mae Tata wedi dweud eu bod wedi ymrwymo i wneud y mwyaf o ddiswyddiadau gwirfoddol beth bynnag, cyn ceisio gostyngiadau gorfodol drwy'r ailstrwythuro arfaethedig. Ond hoffwn roi'r ymrwymiad gwirioneddol hwnnw y bydd y bwrdd pontio yn cefnogi unigolion a busnesau yr effeithir arnynt ledled Cymru, ac, wrth symud ymlaen, rydym yn barod i fod yn rhan o ateb pragmatig wrth gefnogi pawb y mae'r pontio hwn yn effeithio arnynt.
Rwy'n credu bod y pwynt am y gweithlu ifanc hefyd wedi'i wneud yn dda iawn, ac rwy'n gobeithio y bydd y pwyntiau hynny ynghylch cydnabod pwysigrwydd y prentisiaethau a sicrhau bod pobl yn gallu nid yn unig cwblhau'r rheini, ond yna hefyd yn mynd ymlaen i ddod o hyd i waith, yn bwysig. Ond hefyd, wrth edrych ymlaen at y ffwrnais arc drydan, mae angen i ni gael y trafodaethau hynny yn gynnar gyda Tata, a gyda'n colegau, a gyda'r prifysgolion ac ati, er mwyn sicrhau, pan ddaw'r swyddi hynny ar-lein, ein bod yn gallu llenwi'r swyddi hynny gyda phobl sy'n fedrus ac yn barod ar gyfer y rheini. Ac yn y cyfamser, rwy'n gwybod bod llawer ohonom yn poeni am bobl â'r sgiliau y bydd eu hangen yn y dyfodol mewn gwirionedd yn symud i ddechrau gweithio mewn mannau eraill, felly mae angen i ni gael y cynllun pontio go iawn hwnnw i'r gweithwyr unigol hynny hefyd.
As a former steelworker, I find it's a very sad week. We've seen the end of iron and steel making in Wales. I worked in Port Talbot, I worked in both the iron making and the steel making, and the concast. What happens at an electric arc furnace is not steel making, it is recycling previously used steel. Port Talbot is being turned into a steel-recycling plant, away from being a steel-making plant. An inevitable result of the privatisation of the steel industry is that, in time, it goes to all the other plants that go through this. Has the Minister discussed with Tata why they are building a new blast furnace in India whilst closing the blast furnace in Port Talbot?
Steel comes in various grades, mainly based on carbon content, but it also depends on the presence of other metals, such as chromium. Have Tata explained how they are going to split the different steel grades for recycling? I regularly see 'no farmers, no food' signs. Well, what can I say? If we've got no steelworkers, we've got no cars, no white goods, such as washing machines, and no construction.
Finally, what is the Government doing to bring civil service jobs from London, which are going to be relocated into this part of south Wales? They will not directly replace the steel jobs, but they will at least provide work in the area.
Fel cyn-weithiwr dur, rwy'n gweld hon yn wythnos drist iawn. Rydym wedi gweld diwedd gwneud haearn a dur yng Nghymru. Roeddwn i'n gweithio ym Mhort Talbot, roeddwn i'n gweithio yn y gwaith o wneud haearn a gwneud dur, a'r concast. Nid gwneud dur yw'r hyn sy'n digwydd mewn ffwrnais arc drydan, mae'n ailgylchu dur a ddefnyddiwyd eisoes. Mae Port Talbot yn cael ei droi'n waith ailgylchu dur, yn hytrach na gwaith gwneud dur. Canlyniad anochel preifateiddio'r diwydiant dur yw ei fod, ymhen amser, yn mynd i'r holl weithfeydd eraill sy'n mynd trwy hyn. A yw'r Gweinidog wedi trafod gyda Tata pam maen nhw'n adeiladu ffwrnais chwyth newydd yn India wrth gau'r ffwrnais chwyth ym Mhort Talbot?
Daw dur mewn graddau amrywiol, yn seiliedig ar gynnwys carbon yn bennaf, ond mae hefyd yn dibynnu ar bresenoldeb metelau eraill, fel cromiwm. Ydy Tata wedi esbonio sut maen nhw'n mynd i rannu'r dur o wahanol raddau ar gyfer ailgylchu? Rwy'n gweld arwyddion 'dim ffermwyr, dim bwyd' yn rheolaidd. Beth allaf ddweud? Os nad oes gennym weithwyr dur, does gennym ni ddim ceir, dim nwyddau gwyn, fel peiriannau golchi, a dim adeiladu.
Yn olaf, beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i ddod â swyddi gwasanaeth sifil o Lundain, sy'n mynd i gael eu hadleoli i'r rhan hon o'r de? Ni fyddan nhw'n cymryd lle'r swyddi dur yn uniongyrchol, ond byddan nhw o leiaf yn darparu gwaith yn yr ardal.
I'm very grateful to Mike for those questions, and just would recognise, as he said, that he is a former steelworker himself, and I know that, as a research scientist for British Steel, he will have much more direct experience in this space than any of us. So, I just want to recognise his personal expertise in this space.
As I mentioned in response to a previous question, we are looking at the kind of steel that the EAFs are able to provide, and what they can be used for in the future. We do understand that there are improvements in this space all of the time, and I did mention some of the high-quality steel now that is being produced in the USA for vehicles and so on via electric arc furnaces. So, I think that there are a lot of reasons to be positive, I think, about what we can produce in Wales, whilst also recognising, I think, how tragic it is that we've got to the point where we're no longer able to make that virgin steel here in Wales.
So, I haven't had any direct conversations yet in relation to civil service jobs, but it's certainly something that I will explore with colleagues, and perhaps report back to Mike Hedges on that.
Rwy'n ddiolchgar iawn i Mike am y cwestiynau yna, a byddwn yn cydnabod, fel y dywedodd, ei fod yn gyn-weithiwr dur ei hun, ac rwy'n gwybod, fel gwyddonydd ymchwil i British Steel, y bydd ganddo brofiad llawer mwy uniongyrchol yn y maes hwn na'r un ohonom ni. Felly, hoffwn gydnabod ei arbenigedd personol yn y maes hwn.
Fel y soniais i mewn ymateb i gwestiwn blaenorol, rydym yn edrych ar y math o ddur y mae'r ffwrneisi arc drydan yn gallu ei ddarparu, ac ar gyfer beth y gellir ei ddefnyddio yn y dyfodol. Rydym yn deall bod gwelliannau yn y maes hwn drwy'r amser, a soniais am rywfaint o'r dur o ansawdd uchel nawr sy'n cael ei gynhyrchu yn UDA ar gyfer cerbydau ac ati trwy ffwrneisi arc trydan. Felly, rwy'n credu bod llawer o resymau dros fod yn gadarnhaol, rwy'n credu, ynghylch yr hyn y gallwn ei gynhyrchu yng Nghymru, gan hefyd sylweddoli, rwy'n credu, pa mor drasig yw hi ein bod wedi cyrraedd y pwynt lle nad ydym bellach yn gallu gwneud y dur crai hwnnw yma yng Nghymru.
Felly, dydw i ddim wedi cael unrhyw sgyrsiau uniongyrchol eto mewn perthynas â swyddi'r gwasanaeth sifil, ond mae'n sicr yn rhywbeth y byddaf yn ei archwilio gyda chyd-Aelodau, ac efallai adrodd yn ôl i Mike Hedges ar hynny.
I hadn't intended to speak, but I do think it needs refuting, this idea that we can simply just nationalise the steel plant. I've seen that it took Tata £1 million a day to run the steelworks, and without the support of the UK Government it's simply not going to be possible to turn this around. But obviously we are now faced with the situation where we're going to be importing steel from places where the working pay and conditions are much lower, and we have to acknowledge that.
Looking to the future, how has the local community been involved in shaping the report from KPMG? Because Port Talbot is not short of talent and skills, and it's absolutely crucial that they have a central role in reshaping their future in the light of what has happened.
Doeddwn i ddim wedi bwriadu siarad, ond rwy'n credu bod angen ei wrthbrofi, y syniad hwn y gallwn ni wladoli'r gwaith dur. Rwyf wedi gweld ei bod yn cymryd £1 miliwn y dydd i Tata redeg y gwaith dur, a heb gefnogaeth Llywodraeth y DU ni fydd yn bosibl newid hyn er gwell. Ond yn amlwg rydym bellach yn wynebu'r sefyllfa lle byddwn yn mewnforio dur o leoedd lle mae'r cyflog a'r amodau gwaith yn llawer is, ac mae'n rhaid i ni gydnabod hynny.
Wrth edrych i'r dyfodol, sut mae'r gymuned leol wedi bod yn rhan o lunio'r adroddiad gan KPMG? Oherwydd nid yw Port Talbot yn brin o dalent a sgiliau, ac mae'n gwbl hanfodol bod ganddyn nhw rôl ganolog wrth ail-lunio eu dyfodol yng ngoleuni'r hyn sydd wedi digwydd.
That's an excellent point well made, in the sense that this is the future of people in Port Talbot, and it's for them to create their future, but we have to be there to enable and support that as well. I think that the local economic action plan has looked at the skills base across the area, but also looked at where early investments could be made to regenerate and support the community. But then it also sets out potential longer term investments as well. All of that really has to be about making the most of the talent and creativity and the experience of people who live in Port Talbot, so it has to be their story going forward. It can't just be something that is prepared outside and handed to them. They absolutely have to be critically central to all of this.
Mae hwnna'n bwynt ardderchog a wnaed yn dda, yn yr ystyr mai dyma ddyfodol pobl ym Mhort Talbot, a mater iddyn nhw yw creu eu dyfodol, ond mae'n rhaid i ni fod yno i alluogi a chefnogi hynny hefyd. Rwy'n credu bod y cynllun gweithredu economaidd lleol wedi edrych ar y sylfaen sgiliau ar draws yr ardal, ond hefyd wedi edrych ar ble y gellid buddsoddi'n gynnar i adfywio a chefnogi'r gymuned. Ond yna mae hefyd yn nodi buddsoddiadau tymor hir posibl hefyd. Mae'n rhaid i hynny i gyd ymwneud â gwneud y mwyaf o dalent a chreadigrwydd a phrofiad pobl sy'n byw ym Mhort Talbot, felly mae'n rhaid mai eu stori nhw yw hi wrth symud ymlaen. Ni all fod yn rhywbeth sy'n cael ei baratoi y tu allan a'i roi iddynt. Mae'n rhaid iddyn nhw fod yn hollbwysig i hyn i gyd.
Finally, Rhun ap Iorwerth.
Yn olaf, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. I'm disappointed in the Cabinet Secretary's position in saying that we shouldn't at this point be looking back at all, and of course we should be looking forward in how to build an economic future for those communities of Port Talbot and beyond. We'll be holding Government to account on that, and as I said earlier, the investment that needs to go into education is just one example. But people also deserve to know how this happened, and who allowed this to happen, and the fact that both Conservative and Labour Governments failed to grasp what was at stake with the loss of primary steel making in Port Talbot.
This was not inevitable, as has been pointed out by my colleagues. I know the Cabinet Secretary is new to the economy role so we haven't been holding her to account over this, but I'm sure she will have been listening when we were calling on UK Government to nationalise the steelworks at Port Talbot. And in response to Jenny Rathbone's comments, yes, there were issues with money lost per day at different times. There are times when the steelworks have been profitable, very profitable, and I'm quite sure that with the life left in that blast furnace it could be profitable again. This was a steelworks that could have been saved. And I'll ask the Cabinet Secretary to respond—we were making the point from a sedentary position, and she didn't have to respond to that, of course, but now, putting it on the record, it was the UK Government that we were asking for nationalisation to happen. It was UK Governments, both Conservative and Labour, that refused to even look into the possibility of how to make that happen so we could resume or keep on producing primary steel at Port Talbot. Will she acknowledge that and correct her record, and will she also—I'll try one more time—tell us what the plan was that Labour said they had, because we're still waiting?
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwy'n siomedig yn safbwynt yr Ysgrifennydd Cabinet pan ddywed na ddylem yn awr edrych yn ôl o gwbl, ac wrth gwrs dylem fod yn edrych ymlaen at sut i greu dyfodol economaidd i'r cymunedau hynny ym Mhort Talbot a thu hwnt. Byddwn yn dwyn y Llywodraeth i gyfrif am hynny, ac fel y dywedais i yn gynharach, dim ond un enghraifft yw'r buddsoddiad sydd angen ei wneud mewn addysg. Ond mae pobl hefyd yn haeddu gwybod sut ddigwyddodd hyn, a phwy a ganiataodd i hyn ddigwydd, a'r ffaith bod y Llywodraethau Ceidwadol a Llafur wedi methu deall yr hyn oedd yn y fantol gyda cholli prif waith gwneud dur ym Mhort Talbot.
Nid oedd hyn yn anochel, fel y nodwyd gan fy nghyd-Aelodau. Rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn newydd i rôl yr economi felly nid ydym wedi bod yn ei dwyn i gyfrif am hyn, ond rwy'n siŵr y bydd hi wedi bod yn gwrando pan oeddem yn galw ar Lywodraeth y DU i wladoli'r gwaith dur ym Mhort Talbot. Ac mewn ymateb i sylwadau Jenny Rathbone, oedd, fe roedd problemau gydag arian yn cael ei golli bob dydd ar wahanol adegau. Mae yna adegau pan oedd y gwaith dur yn broffidiol, proffidiol iawn, ac rwy'n eithaf sicr y gallai fod yn broffidiol eto, gyda'r bywyd sydd ar ôl yn y ffwrnais chwyth honno. Roedd hwn yn waith dur y gellid bod wedi'i achub. A gofynnaf i'r Ysgrifennydd Cabinet ymateb—roeddem yn gwneud y pwynt ar ein heistedd, ac nid oedd yn rhaid iddi ymateb i hwnnw, wrth gwrs, ond nawr, gan ei roi ar y cofnod, i Lywodraeth y DU yr oeddem yn gofyn am wladoli. Llywodraethau'r DU, y Ceidwadwyr a'r Blaid Lafur, oedd yn gwrthod hyd yn oed edrych i mewn i'r posibilrwydd o sut i wneud i hynny ddigwydd er mwyn i ni allu ailddechrau neu barhau i gynhyrchu dur sylfaenol ym Mhort Talbot. A wnaiff hi gydnabod hynny a chywiro ei chofnod, ac a wnaiff hi hefyd—ceisiaf unwaith eto—ddweud wrthon ni beth oedd y cynllun yr oedd Llafur wedi dweud oedd ganddyn nhw, oherwydd rydyn ni'n dal i aros?
So, I do agree that there will be time to look back and learn, but I'm not entirely sure that that moment is today. Today is about trying to set out the support that is available to people who are affected either personally or in the supply chain. And that I think is the most important thing for today. I do regret the bad-tempered nature of this particular debate this afternoon. This should have been a moment where we came together to recognise the significant moment in Port Talbot's history and in our nation's history, and to make sure that people have the support and the advice that they need. And I just remind colleagues again that I'm a Minister in the Welsh Government, and I'm here to respond on behalf of the Welsh Government.
Felly, rwyf yn cytuno y bydd amser i edrych yn ôl a dysgu, ond nid wyf yn hollol siŵr mai heddiw yw'r adeg honno. Mae heddiw yn ymwneud â cheisio amlinellu'r gefnogaeth sydd ar gael i bobl yr effeithir arnyn nhw naill ai'n bersonol neu yn y gadwyn gyflenwi. Ac rwy'n credu mai dyna'r peth pwysicaf ar gyfer heddiw. Mae'n ddrwg gen i am natur dymherus y ddadl benodol hon y prynhawn yma. Dylai hyn fod wedi bod yn adeg lle daethom ni ynghyd i gydnabod yr adeg arwyddocaol yn hanes Port Talbot ac yn hanes ein cenedl, ac i wneud yn siŵr bod pobl yn cael y gefnogaeth a'r cyngor sydd ei angen arnyn nhw. Ac rwy'n atgoffa cyd-Aelodau eto fy mod i'n Weinidog yn Llywodraeth Cymru, ac rwyf yma i ymateb ar ran Llywodraeth Cymru.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol: pwysigrwydd y 1,000 diwrnod cyntaf mewn bywyd plentyn—o genhedlu i ddwy oed. A dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Dawn Bowden.
The next item is a statement by the Minister for Children and Social Care: the importance of the first 1,000 days of life—conception to two years. And I call on the Minister to make the statement—Dawn Bowden.
Diolch, Llywydd, a diolch am y cyfle i wneud y datganiad yma.
Thank you, Llywydd, and thank you for the opportunity to make this statement.
Thank you for the opportunity to be able to make this statement here today. As the Minister for Children and Social Care, of course, I'm committed to ensuring that all babies and young children, irrespective of their background, are supported to have the best start in life. This means quality early years services, as well as support for parents, carers and those working with young children and families, to uphold the rights of our youngest members of the community, acting in their best interests.
We know the period during pregnancy up to the child’s second birthday offers the greatest potential for impact, in both improving outcomes and reducing inequalities. Evidence highlights the significance of this early phase, shaping not only individual lives throughout the life course, but also impacting on generations to come. Our child poverty strategy sets the direction for the Welsh Government, working with our partners to prevent poverty and to mitigate the impact of poverty on children, young people and their families. Giving children the best start in life is a fundamental part of this work.
The NHS, of course, has a key role in reducing inequalities in outcomes in the early years. Health visiting and midwifery services, as the universal support services in the first 1,000 days, are uniquely placed to support families, systematically assess need, and enable targeted support and intervention where needed. The maternity and neonatal safety support programme, led by the NHS Executive, is a three-year programme aiming to improve outcomes, reduce variation and enhance safety. The quality statement currently being developed will set out what 'good' looks like for maternity and neonatal services, ensuring every family receives the best care with optimum outcomes.
For those babies born prematurely, we have also implemented a bundle of care, PERIPrem, across Wales to optimise the outcomes for those born early. The Healthy Child Wales programme sets the strategic direction for health boards to deliver a universal health visiting programme to all families in Wales. It covers the period from the handover of maternity services to the first years of schooling, with services tailored to meet individual needs. The programme plays a crucial role in improving health outcomes and promoting the health and well-being of children in Wales. Our expectation is that every child and family will be offered the Healthy Child Wales programme.
Good prevention and early intervention can help us to identify problems sooner and stop them getting worse. So, our Families First and Flying Start programmes are a key part of tackling adverse childhood experiences and building stronger and more resilient families and communities. Those professionals and services, working with children and their families, are best placed to understand the particular importance of the first 1,000 days to a child's future and well-being. Just this morning, I was at an event organised by the cross-party group on children and families to consider adverse childhood experiences, trauma, and the first 1,000 days, and I was very pleased to speak at that event and take a Q&A session from stakeholders and partners, who are fully engaged and recognise the value of this programme, because we all want Wales to be a wonderful place for all babies, young children and their families to thrive. We want them to thrive through enriched opportunities and experiences that can be provided by early childhood play, learning and care.
Our Flying Start programme continues to make a real difference to the lives of children in some of our most disadvantaged communities. The provision of high-quality, part-time childcare is integral to this programme, contributing to children’s developmental progress alongside the acquisition of skills, such as socialisation, ability to play and concentration. It also aims to prepare children, who are experiencing disadvantage and poverty, with the skills required for school, and that's why we continue to expand the childcare element of the programme to support long-term, positive impacts on the lives of those children and families across Wales.
Parents, of course, have a significant influence on their baby’s health, well-being and development. A securely attached infant is likely to have better social and emotional development, educational achievement and mental health. Responsive interactions in the first 1,000 days are also critical to early speech, language and communication development, and that's why we're promoting speech, language and communication development in the first 1,000 days, through Talk with Me, by supporting families as well as upskilling the childcare, health and social care workforce.
Well-nourished children are better able to grow, learn and participate in their communities. A healthy weight also supports their life chances and health outcomes in the long term. With one quarter of children in Wales overweight or obese by the age of five, the most critical time for good nutrition is during this period, to lay the foundations for dietary behaviours in adulthood. 'Healthy Weight: Healthy Wales' sets out our wide range of commitments to support children and families. And for those, like me, who have done it, they will know that parenting isn’t easy, and more can be done to help create the conditions for families in Wales to flourish. Social stresses can affect parents' mental health and their ability to provide a nurturing environment during the early years of a child’s life. And I’m pleased to say that we are in the final stages of analysing responses to our consultation on the draft mental health and well-being strategy, and my colleague Sarah Murphy, the Minister for Mental Health and Well-being, will have more to say on that in a statement coming up shortly.
Now, Teulu Cymru is a brand for parents, carers and families of children aged nought to 18. It's pointing them in the right direction for different Welsh Government sources of practical and financial support. From parenting tips and expert development advice to help with childcare costs, Teulu Cymru makes it easier for parents to find support in one place, through our social media channels and web landing page. The platform brings together the content from existing Welsh Government parenting campaigns: 'Parenting. Give it Time', ending physical punishment, Talk with Me, and the childcare offer for Wales. It also signposts to other information that parents in Wales have told us they want. Teulu Cymru is working with Public Health Wales's Every Child Wales campaign, which focuses on the first 1,000 days and beyond. Through our wide range of packages of support, this Government is fully committed to supporting and empowering parents and families to flourish and thrive through this crucial stage of a child’s life.
Diolch am y cyfle i wneud y datganiad hwn yma heddiw. Fel y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol, wrth gwrs, rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod pob baban a phlentyn ifanc, waeth beth yw eu cefndir, yn cael y dechrau gorau mewn bywyd. Mae hyn yn golygu gwasanaethau blynyddoedd cynnar o safon, yn ogystal â chymorth i rieni, gofalwyr a'r rhai sy'n gweithio gyda phlant a theuluoedd ifanc, i gynnal hawliau aelodau ieuengaf y gymuned, gan weithredu er eu budd gorau.
Rydym yn gwybod bod y cyfnod yn ystod beichiogrwydd hyd at ail ben-blwydd y plentyn yn cynnig y potensial mwyaf ar gyfer effaith, o ran gwella canlyniadau a lleihau anghydraddoldebau. Mae tystiolaeth yn amlygu arwyddocâd y cyfnod cynnar hwn, gan lunio nid yn unig bywydau unigol trwy gydol cwrs bywyd, ond hefyd yn effeithio ar genedlaethau i ddod. Mae ein strategaeth tlodi plant yn gosod y cyfeiriad i Lywodraeth Cymru, gan weithio gyda'n partneriaid i atal tlodi ac i liniaru effaith tlodi ar blant, pobl ifanc a'u teuluoedd. Mae rhoi'r dechrau gorau mewn bywyd i blant yn rhan sylfaenol o'r gwaith hwn.
Mae gan y GIG, wrth gwrs, ran allweddol wrth leihau anghydraddoldebau mewn canlyniadau yn y blynyddoedd cynnar. Mae gwasanaethau yr ymwelwyr iechyd a bydwreigiaeth, fel y gwasanaethau cymorth cyffredinol yn ystod y 1,000 diwrnod cyntaf, mewn sefyllfa unigryw i gefnogi teuluoedd, asesu'r angen yn systematig, a galluogi cymorth ac ymyrraeth benodol lle bo angen. Mae'r rhaglen cymorth diogelwch mewn gofal mamolaeth a newyddenedigol, a arweinir gan Weithrediaeth y GIG, yn rhaglen tair blynedd sy'n ceisio gwella canlyniadau, lleihau amrywiaeth a gwella diogelwch. Bydd y datganiad ansawdd sy'n cael ei ddatblygu ar hyn o bryd yn nodi sut bethau yw gwasanaethau mamolaeth a newyddenedigol "da", gan sicrhau bod pob teulu'n cael y gofal gorau posibl gyda'r canlyniadau gorau posibl.
I'r babanod hynny a anwyd cyn pryd, rydym ni hefyd wedi gweithredu pecyn gofal, PERIPrem, ledled Cymru i gael y canlyniadau gorau i'r rhai a anwyd yn gynnar. Mae rhaglen Plant Iach Cymru yn pennu'r cyfeiriad strategol i fyrddau iechyd ddarparu rhaglen ymwelwyr iechyd gyffredinol i bob teulu yng Nghymru. Mae'n cwmpasu'r cyfnod o drosglwyddo gwasanaethau mamolaeth i flynyddoedd cyntaf addysg, gyda gwasanaethau wedi'u teilwra i ddiwallu anghenion unigol. Mae'r rhaglen yn chwarae rhan hanfodol wrth wella canlyniadau iechyd a hyrwyddo iechyd a lles plant yng Nghymru. Ein disgwyliad yw y bydd pob plentyn a theulu yn cael cynnig rhaglen Plant Iach Cymru.
Gall gwasanaethau da o ran atal ac ymyrraeth gynnar ein helpu i nodi problemau yn gynt a'u hatal rhag gwaethygu. Felly, mae ein rhaglenni Teuluoedd yn Gyntaf a Dechrau'n Deg yn rhan allweddol o fynd i'r afael â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod a meithrin teuluoedd a chymunedau cryfach a mwy gwydn. Y gweithwyr proffesiynol a'r gwasanaethau hynny, gan weithio gyda phlant a'u teuluoedd, sydd yn y sefyllfa orau i ddeall pwysigrwydd penodol y 1,000 diwrnod cyntaf i ddyfodol a lles plentyn. Bore 'ma, roeddwn mewn digwyddiad a drefnwyd gan y grŵp trawsbleidiol ar blant a theuluoedd i ystyried profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, trawma, a'r 1,000 diwrnod cyntaf, ac roeddwn yn falch iawn o siarad yn y digwyddiad hwnnw a chymryd rhan mewn sesiwn holi ac ateb gan randdeiliaid a phartneriaid, sy'n hynod frwdfrydig ac yn cydnabod gwerth y rhaglen hon, gan ein bod ni i gyd eisiau i Gymru fod yn lle gwych i bob baban, plentyn ifanc a'u teuluoedd ffynnu. Mae arnom ni eisiau iddyn nhw ffynnu trwy gyfleoedd a phrofiadau cyfoethog y gellir eu darparu trwy chwarae, dysgu a gofal plentyndod cynnar.
Mae ein rhaglen Dechrau'n Deg yn parhau i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau plant yn rhai o'n cymunedau mwyaf difreintiedig. Mae darparu gofal plant rhan-amser o ansawdd uchel yn rhan annatod o'r rhaglen hon, gan gyfrannu at gynnydd datblygiadol plant ochr yn ochr â chaffael sgiliau, megis cymdeithasu, y gallu i chwarae a chanolbwyntio. Mae hefyd yn anelu at baratoi plant, sy'n profi anfantais a thlodi, gyda'r sgiliau sydd eu hangen ar gyfer yr ysgol, a dyna pam rydym ni'n parhau i ehangu elfen gofal plant y rhaglen i gefnogi effeithiau hirdymor a chadarnhaol ar fywydau'r plant a'r teuluoedd hynny ledled Cymru.
Mae rhieni, wrth gwrs, yn cael dylanwad sylweddol ar iechyd, lles a datblygiad eu babi. Mae babanod sydd ag ymlyniad sicr yn debygol o fod â gwell datblygiad cymdeithasol ac emosiynol, cyflawniad addysgol ac iechyd meddwl. Mae rhyngweithio ymatebol yn ystod y 1,000 diwrnod cyntaf hefyd yn hanfodol i ddatblygiad lleferydd, iaith a chyfathrebu cynnar, a dyna pam rydym ni'n hyrwyddo datblygiad lleferydd, iaith a chyfathrebu yn ystod y 1,000 diwrnod cyntaf, trwy Siarad â Fi, trwy gefnogi teuluoedd yn ogystal ag uwchsgilio'r gweithlu gofal plant, iechyd a gofal cymdeithasol.
Mae plant sy'n cael digon o faeth yn gallu tyfu, dysgu a chymryd rhan yn eu cymunedau yn well. Mae pwysau iach hefyd yn cefnogi eu cyfleoedd bywyd a'u canlyniadau iechyd yn y tymor hir. Gyda chwarter y plant yng Nghymru dros eu pwysau neu'n ordew erbyn eu bod yn bump oed, yr amser mwyaf hanfodol ar gyfer maeth da yw yn ystod y cyfnod hwn, i osod y sylfeini ar gyfer ymddygiad dietegol pan fyddant yn oedolion. Mae 'Pwysau Iach: Cymru Iach' yn nodi ein hystod eang o ymrwymiadau i gefnogi plant a theuluoedd. Ac i'r rhai hynny, fel fi, sydd wedi magu plant, byddant yn gwybod nad yw magu plant yn hawdd, a gellir gwneud mwy i helpu creu'r amodau i deuluoedd yng Nghymru ffynnu. Gall straen cymdeithasol effeithio ar iechyd meddwl rhieni a'u gallu i ddarparu amgylchedd meithringar yn ystod blynyddoedd cynnar bywyd plentyn. Ac rwy'n falch o ddweud ein bod yn y camau olaf o ddadansoddi ymatebion i'n hymgynghoriad ar y strategaeth iechyd meddwl a lles drafft, a bydd gan fy nghyd-Aelod, Sarah Murphy, y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, fwy i'w ddweud am hynny mewn datganiad a wneir yn fuan.
Nawr, mae Teulu Cymru yn frand i rieni, gofalwyr a theuluoedd plant o ddim i 18 oed. Mae'n eu cyfarwyddo i'r cyfeiriad cywir ar gyfer gwahanol ffynonellau cymorth ymarferol ac ariannol Llywodraeth Cymru. O awgrymiadau rhianta a chyngor datblygu arbenigol i helpu gyda chostau gofal plant, mae Teulu Cymru yn ei gwneud hi'n haws i rieni ddod o hyd i gymorth mewn un lle, trwy ein sianeli cyfryngau cymdeithasol a'n tudalen we benodol. Mae'r adnodd yn dwyn ynghyd gynnwys ymgyrchoedd rhianta presennol Llywodraeth Cymru: 'Magu Plant. Rhowch amser iddo', dod â chosb gorfforol i ben, Siarad gyda Fi, a'r cynnig gofal plant i Gymru. Mae hefyd yn cyfeirio at wybodaeth arall y mae rhieni yng Nghymru wedi dweud wrthym ni bod arnyn nhw ei eisiau. Mae Teulu Cymru yn gweithio gyda'r ymgyrch Pob Plentyn Cymru a gynhelir gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, sy'n canolbwyntio ar y 1,000 diwrnod cyntaf a thu hwnt. Trwy ein hystod eang o becynnau cymorth, mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo'n llwyr i gefnogi a grymuso rhieni a theuluoedd i ffynnu trwy'r cyfnod hollbwysig hwn o fywyd plentyn.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Thank you very much for your statement this evening, as I think it is now, Minister. The first two years of our lives are, in many ways, the most important, being a unique window of opportunity to support child development and long-term health. Environmental factors in the first two years, whether positive or negative, have long-term effects on a person's life. Receiving the right nutrition, for example, is imperative for a baby's growth, development of the brain, digestive tract, metabolism and immune system, and almost all issues that affect children during their first two years are linked to poverty.
The previous First Minister declared his commitment to the first 1,000 days approach in the context of tackling poverty, and it is essential that a focus is placed specifically on child poverty. So, I'm disappointed that the First Minister has removed child poverty as a priority for her Government. Poverty disproportionately impacts children in Wales compared to working-age adults and pensioners. Twenty-eight per cent of children in Wales live in poverty compared to 21 per cent for working-age adults. Poverty has a significant link to children's health, with obesity, smoking and mental health conditions all being more prevalent in areas of deprivation. To highlight a more shocking statistic, the childhood death rate was 70 per cent higher in the most deprived areas of Wales compared with the least deprived. Public Health Wales have also highlighted that insecure work and high childcare costs are posing an increasing risk to children's health and well-being. It has been raised before in this Chamber that Wales has the second highest economic inactivity rate, and, combined with a poorer free childcare offer, working parents cannot afford childcare for their young children, and this can inhibit the development of a child. Many families living in relative poverty also do not qualify for the Flying Start scheme, with 48 per cent of families living in disadvantaged areas living outside of the Flying Start catchment, which is operating like a postcode lottery. These are all issues that need to be addressed by the Welsh Government through the 1,000-days lens. In addition to child poverty, there should be a focused approach to child health inequality, which includes recognising that the current child health inequality trends are unsustainable and could have a devastating impact on the upcoming generation and future prosperity of Wales, unless urgently addressed.
I'd also like to see a child health workforce plan and improved collection and sharing of child health data, which would allow health boards to identify areas that are underperforming. The poor data collection, which does not allow the user to filter by paediatric speciality, appears to be a deliberate attempt to obfuscate the true picture of child health in Wales by making it difficult to determine the precise data. These calls are shared by the Royal College of Paediatrics and Child Health and deserve stronger consideration.
The Welsh Government also needs to work with charities to ensure they have sustainable long-term funding for schemes such as Project Unity by the National Youth Advocacy Service, which provides support to care-experienced mothers of Barnado's Baby and Me programme in Newport, which has halved the number of babies taken into care. These are vital services undertaking the work that the state can't do, and they need reliable and sustainable funding to continue their work, which will have a dramatic impact on the long-term prospects and well-being of the mothers and infants that they help.
I'm pleased to hear the Minister speak about the increasing number of children who are overweight or obese. In fact, this is a bigger problem than malnutrition, with a quarter of children in Wales becoming overweight or obese by the age of five, as you've referenced, Minister. We hear a lot about banning things and calling for more funding to combat this, but education is perhaps more important, and it's vital that the Welsh Government educate parents and children as to the importance of a balanced diet and how to prepare healthy meals for a reasonable price.
I also want to touch on neurodiversity and the additional learning needs, which was absent from the Minister's statement. Approximately one in seven people in the UK are neurodivergent, and there has been an extraordinary rise in autism diagnoses in the past few decades, with one study showing a 787 per cent rise in the number of autism diagnoses between 1998 and 2018 in the UK. The number of children presenting with additional learning needs is also increasing, and became more acute since the COVID-19 pandemic, and this is something that workers in the early years sector bring to my attention regularly. But, in the early years sector, workers repeatedly tell me that children are presenting with additional learning needs but there is no detection or support apparatus for children of that age, yet signs present are detected by staff in children under two. So, I'm keen to understand how the Minister plans to improve early detection and support for children with additional learning needs, which equip families with tools earlier, before, I should say, the child enters the school. Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn am eich datganiad heno, fel rwy'n credu ei bod hi bellach, Gweinidog. Dwy flynedd gyntaf ein bywydau, mewn sawl ffordd, yw'r pwysicaf, yn gyfle unigryw i gefnogi datblygiad plant ac iechyd hirdymor. Mae ffactorau amgylcheddol yn ystod y ddwy flynedd gyntaf, boed yn gadarnhaol neu'n negyddol, yn cael effeithiau hirdymor ar fywyd unigolyn. Mae derbyn y maeth cywir, er enghraifft, yn hanfodol ar gyfer twf, datblygiad yr ymennydd, llwybr treulio, metaboledd a system imiwnedd, ac mae bron pob mater sy'n effeithio ar blant yn ystod eu dwy flynedd gyntaf yn gysylltiedig â thlodi.
Datganodd y Prif Weinidog blaenorol ei ymrwymiad i'r dull 1,000 diwrnod cyntaf yng nghyd-destun mynd i'r afael â thlodi, ac mae'n hanfodol bod pwyslais yn cael ei roi yn benodol ar dlodi plant. Felly, rwy'n siomedig bod y Prif Weinidog wedi dileu tlodi plant fel blaenoriaeth i'w Llywodraeth. Mae tlodi yn effeithio'n anghymesur ar blant yng Nghymru o'i gymharu ag oedolion a phensiynwyr o oedran gweithio. Mae 28 y cant o blant yng Nghymru yn byw mewn tlodi o'i gymharu â 21 y cant o oedolion oedran gweithio. Mae gan dlodi gysylltiad sylweddol ag iechyd plant, gyda gordewdra, ysmygu a chyflyrau iechyd meddwl i gyd yn fwy cyffredin mewn ardaloedd o amddifadedd. I dynnu sylw at ystadegyn mwy brawychus, roedd cyfradd marwolaethau plentyndod 70 y cant yn uwch yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru o'i gymharu â'r rhai lleiaf difreintiedig. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru hefyd wedi tynnu sylw at y ffaith bod gwaith ansicr a chostau gofal plant uchel yn peri risg gynyddol i iechyd a lles plant. Crybwyllwyd o'r blaen yn y Siambr hon mai Cymru sydd â'r ail gyfradd anweithgarwch economaidd uchaf, ac, ynghyd â chynnig gofal plant llai hael, ni all rhieni sy'n gweithio fforddio gofal plant i'w plant ifanc, a gall hyn atal datblygiad plentyn. Hefyd, nid yw llawer o deuluoedd sy'n byw mewn tlodi cymharol yn gymwys ar gyfer y cynllun Dechrau'n Deg, gyda 48 y cant o deuluoedd yn byw mewn ardaloedd difreintiedig sy'n byw y tu allan i'r dalgylch Dechrau'n Deg, sy'n gweithredu fel loteri cod post. Mae'r rhain i gyd yn faterion y mae angen i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â nhw yng nghyd-destun y 1,000 diwrnod. Yn ogystal â thlodi plant, dylai fod ymagwedd benodol tuag at anghydraddoldeb iechyd plant, sy'n cynnwys cydnabod bod y tueddiadau anghydraddoldeb iechyd plant presennol yn anghynaladwy ac y gallen nhw gael effaith ddinistriol ar y genhedlaeth nesaf a ffyniant Cymru yn y dyfodol, oni bai yr eir i'r afael â nhw ar frys.
Fe hoffwn i hefyd weld cynllun gweithlu iechyd plant a gwell dull o gasglu a rhannu data ynghylch iechyd plant, a fyddai'n caniatáu i fyrddau iechyd nodi meysydd sy'n tanberfformio. Mae'n ymddangos bod y dull gwael o gasglu data, nad yw'n caniatáu i'r defnyddiwr chwilio yn ôl arbenigedd pediatrig, yn ymgais fwriadol i ddifetha gwir ddarlun iechyd plant yng Nghymru trwy ei gwneud hi'n anodd pennu'r union ddata. Ategir y galwadau hyn gan y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant ac maen nhw yn haeddu ystyriaeth gryfach.
Mae angen i Lywodraeth Cymru hefyd weithio gydag elusennau i sicrhau bod ganddyn nhw gyllid hirdymor cynaliadwy ar gyfer cynlluniau fel y Prosiect Undod gan y Gwasanaeth Eiriolaeth Ieuenctid Cenedlaethol, sy'n darparu cymorth i famau sydd â phrofiad o ofal sy'n rhan o raglen Babi a Fi Barnado's yng Nghasnewydd, sydd wedi haneru nifer y babanod sy'n cael eu trosglwyddo i'r gwasanaethau gofal. Mae'r rhain yn wasanaethau hanfodol sy'n ymgymryd â'r gwaith na all y wladwriaeth ei wneud, ac mae angen cyllid dibynadwy a chynaliadwy arnyn nhw i barhau â'u gwaith, a fydd yn cael effaith ddramatig ar ragolygon a lles hirdymor y mamau a'r babanod y maen nhw yn eu helpu.
Rwy'n falch o glywed y Gweinidog yn siarad am y nifer cynyddol o blant sydd dros eu pwysau neu'n ordew. Mewn gwirionedd, mae hon yn broblem fwy na diffyg maeth, gyda chwarter y plant yng Nghymru yn mynd dros eu pwysau neu'n ordew erbyn eu bod yn bump oed, fel yr ydych chi wedi cyfeirio, Gweinidog. Rydym yn clywed llawer am wahardd pethau a galw am fwy o gyllid i fynd i'r afael â hyn, ond efallai fod addysg yn bwysicach, ac mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn addysgu rhieni a phlant am bwysigrwydd deiet cytbwys a sut i baratoi prydau iach am bris rhesymol.
Rwyf hefyd eisiau crybwyll niwroamrywiaeth a'r anghenion dysgu ychwanegol, a oedd yn absennol o ddatganiad y Gweinidog. Mae tua un o bob saith o bobl yn y DU yn niwroamrywiol, a bu cynnydd rhyfeddol mewn diagnosau awtistiaeth yn ystod y degawdau diwethaf, gydag un astudiaeth yn dangos cynnydd o 787 y cant yn nifer rhai sy'n cael diagnosis o awtistiaeth rhwng 1998 a 2018 yn y DU. Mae nifer y plant sydd ag anghenion dysgu ychwanegol hefyd yn cynyddu, a daeth yn fwy dwys ers pandemig COVID-19, ac mae hyn yn rhywbeth y mae gweithwyr yn y sector blynyddoedd cynnar yn dwyn fy sylw ato'n rheolaidd. Ond, yn y sector blynyddoedd cynnar, mae gweithwyr yn dweud wrthyf dro ar ôl tro bod plant yn dangos arwyddion o anghenion dysgu ychwanegol ond nid oes unrhyw gyfarpar canfod na chymorth ar gyfer plant o'r oedran yna, ac eto caiff arwyddion presennol eu canfod gan staff mewn plant o dan ddwy oed. Felly, rwy'n awyddus i ddeall sut mae'r Gweinidog yn bwriadu gwella'r broses o ganfod a chefnogi plant ag anghenion dysgu ychwanegol yn gynnar, sy'n arfogi teuluoedd ag offer yn gynharach, cyn, y dylwn i ddweud, bod y plentyn yn mynd i'r ysgol. Diolch yn fawr iawn.
Thank you, Gareth Davies, for those points and questions, much of which I absolutely agree with. I think we are on the same page in wanting to achieve the best outcomes for the children in their first 1,000 days and this really is what the statement is all about. So, there are other aspects of the points that you made that don't really fall into the parameters of the statement, but I'll try and deal with as many of them as I can.
Diolch, Gareth Davies, am y pwyntiau a'r cwestiynau hynny, yr ydw i'n cytuno'n llwyr â llawer ohonyn nhw. Rwy'n credu ein bod ni'n cydweld o ran bod eisiau cyflawni'r canlyniadau gorau i'r plant yn eu 1,000 diwrnod cyntaf a dyna hanfod y datganiad mewn gwirionedd. Felly, mae yna agweddau eraill ar y pwyntiau a wnaethoch chi nad ydyn nhw'n rhan o gwmpas y datganiad mewn gwirionedd, ond ceisiaf roi sylw i gymaint ohonyn nhw ag y gallaf i.
Can I first of all just talk about ALN and neurodiversity, because that sits with my colleague Sarah Murphy, the Minister for Mental Health and Well-being? I'm sure, if you want to address those views, she's listened to what you've said today, and I'm sure she’ll be able to pick those up and respond to you.
Can I be very clear? This Government has not and will not deprioritise child poverty. The First Minister was on a listening exercise over the summer, and there were things that people were saying to us and to her that were identified as being key priorities that this Government should deliver before the end of this term. That doesn't mean that everything else in the Government stops—it absolutely doesn't—and child poverty and our child poverty strategy, in seeking to deal with that across every ministerial portfolio, is still very much a priority for the Government. So, I don't want anybody to think that we are deprioritising that in any way.
In terms of health inequalities, we do have a strategy on child health, and that strategy is very clearly about ensuring, where we identify health inequality in children, that we seek to address that. We have the Healthy Child Wales Programme, and that's what that seeks to do. That mandates nine specific contacts with health professionals in Wales, from 10 to 14 days old right up to the age of three and a half. And those contacts have to be conducted by health visiting teams, led by GP and primary care providers. So, we're very clear that we are aware of the particular inequalities, and some front loading, if you like, is part of that Healthy Child Wales Programme, but is enhanced in the Flying Start programme where we have very much an enhanced health visiting service that sits along that as part of Flying Start and the first 1,000 days programme.
I want to just touch very briefly, if I can, on your comment about childcare and childcare costs, and the comment that you made about the difference, if you like, between what is on offer here and what is on offer in England. I want to be very clear that the UK Government and the Welsh Government's approach to providing funded children is different. It is not like comparing apples and pears. We have a different offer and a different set of priorities around what we think is important. So, we have our early childhood play, learning and care approach in Wales, which places the child and child development at the heart of everything that we do. And we do recognise, of course, that childcare costs are a significant expense for families, especially alongside rising living costs, and that's why childcare is a key priority for this Government. And we are investing heavily in childcare and early years provision—more than £100 million we're investing in childcare provision each year in Wales. Now, Flying Start provides a fully funded, quality childcare package for parents of all eligible two- and three-year-olds, and for two and a half hours a day, five days a week, 39 weeks of the years. Parents, obviously, can supplement that if they want to.
And to deal with the issue of expansion, we have committed to expanding the funded childcare offer to all two-year-olds, and that is being taken forward through our Flying Start programme. We've invested a further £46 million to do that, to support childcare in the longer term. We're expecting to support and additional 9,500 two-year-olds across Wales to access that additional Flying Start provision. We are on track to deliver that, and we are on track to gradually build towards a universal Flying Start childcare offer to all two-year-olds across Wales. We have the phase 2 of the Flying Start roll-out expansion, which was part of the co-operation agreement that we had with Plaid Cymru, and that is being rolled out now as we speak.
But, of course, in addition to that, we also have the universal childcare offer, and that is a childcare offer that provides 30 hours of funded childcare and early education every week for 48 weeks of the year for three- and four-year-olds, and that is for all eligible parents, all eligible working parents, and parents who are in training and education. And that compares to just 38 weeks a year in England for working parents only. So, parents that are involved in training and education to get into work are not eligible for any childcare benefits and support in England, which they are in Wales. Our offer also allows for flexible holiday provision. So, I think there is an awful lot for us to be proud of. We have a flagship policy around developmental childcare facilities through the Flying Start programme. It is something that they don't have in England. It is one of the things that we have prioritised as being something that is needed in those areas where there is the greatest need for it, and that is primarily in those areas of economic deprivation where we know the outcomes of younger children are more uncertain, and so we have, as a policy decision and as a priority, decided to place our priority on the Flying Start programme and the childcare offer in the way that we have it at the moment.
A gaf i siarad am anghenion dysgu ychwanegol a niwroamrywiaeth yn gyntaf, oherwydd fy nghyd-Aelod, Sarah Murphy, y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, sy'n gyfrifol am hynny? Rwy'n siŵr, os ydych chi am fynd i'r afael â'r safbwyntiau hynny, mae hi wedi gwrando ar yr hyn rydych chi wedi'i ddweud heddiw, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n gallu ymdrin â rheini ac ymateb i chi.
A gaf i fod yn glir iawn? Nid yw'r Llywodraeth hon wedi, ac ni fydd hi, yn dibrisio tlodi plant. Cynhaliodd y Prif Weinidog ymarfer gwrando dros yr haf, ac roedd yna bethau yr oedd pobl yn eu dweud wrthym ni ac wrthi hi a nodwyd fel blaenoriaethau allweddol y dylai'r Llywodraeth hon eu cyflawni cyn diwedd y tymor hwn. Nid yw hynny'n golygu bod popeth arall yn y Llywodraeth yn terfynnu—ddim o gwbl—ac mae tlodi plant a'n strategaeth tlodi plant, wrth geisio ymdrin â hynny ar draws pob portffolio gweinidogol, yn dal i fod yn flaenoriaeth fawr i'r Llywodraeth. Felly, nid wyf am i neb feddwl ein bod yn dibrisio hynny mewn unrhyw ffordd.
O ran anghydraddoldebau iechyd, mae gennym ni strategaeth o ran iechyd plant, ac mae'r strategaeth honno'n glir iawn ynglŷn â sicrhau, lle rydym ni'n nodi anghydraddoldeb iechyd ymhlith plant, ein bod yn ceisio mynd i'r afael â hynny. Mae gennym ni Raglen Plant Iach Cymru, a dyna beth mae hynny'n ceisio ei wneud. Mae hynny'n gorfodi naw cyswllt penodol gyda gweithwyr iechyd proffesiynol yng Nghymru, o 10 i 14 diwrnod oed hyd at dair a hanner. Ac mae'n rhaid i'r cysylltiadau hynny gael eu cynnal gan dimau ymwelwyr iechyd, dan arweiniad meddyg teulu a darparwyr gofal sylfaenol. Felly, rydym ni'n glir iawn ein bod yn ymwybodol o'r anghydraddoldebau penodol, ac mae peth gweithredu rhag blaen, os mynnwch chi, yn rhan o'r Rhaglen Plant Iach Cymru honno, ond mae'n cael ei wella yn y rhaglen Dechrau'n Deg lle mae gennym ni wasanaeth ymwelwyr iechyd gwell o lawer sy'n cydweddu â hynny yn rhan o raglen y 1,000 diwrnod cyntaf.
Fe hoffwn i grybwyll yn fyr iawn, os caf i, eich sylw am ofal plant a chostau gofal plant, a'r sylw a wnaethoch chi am y gwahaniaeth, os mynnwch chi, rhwng yr hyn sydd ar gael yma a'r hyn sydd ar gael yn Lloegr. Fe hoffwn i fod yn glir iawn bod dull Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru o ddarparu gofal plant a ariennir yn wahanol. Nid yw fel cymharu afalau a gellyg. Mae gennym ni gynnig gwahanol a chyfres wahanol o flaenoriaethau o ran yr hyn rydym ni'n meddwl sy'n bwysig. Felly, mae gennym ni ein dull chwarae, dysgu a gofal plentyndod cynnar yng Nghymru, sy'n gosod y plentyn a datblygiad y plentyn wrth wraidd popeth a wnawn ni. Ac rydym yn cydnabod, wrth gwrs, bod costau gofal plant yn gost sylweddol i deuluoedd, yn enwedig ochr yn ochr â chostau byw cynyddol, a dyna pam mae gofal plant yn flaenoriaeth allweddol i'r Llywodraeth hon. Ac rydym ni'n buddsoddi'n helaeth mewn gofal plant a darpariaeth blynyddoedd cynnar—rydym ni'n buddsoddi mwy na £100 miliwn mewn darpariaeth gofal plant bob blwyddyn yng Nghymru. Nawr, mae Dechrau'n Deg yn darparu pecyn gofal plant o ansawdd wedi'i ariannu'n llawn i rieni pob plentyn dwy a thair oed cymwys, ac am ddwy awr a hanner y dydd, pum diwrnod yr wythnos, 39 wythnos o'r flwyddyn. Gall rhieni, wrth gwrs, ychwanegu at hynny os ydyn nhw'n dymuno.
Ac i ddelio â'r mater o ehangu, rydym ni wedi ymrwymo i ehangu'r cynnig gofal plant a ariennir i bob plentyn dyflwydd oed, ac mae hynny'n cael ei ddatblygu drwy ein rhaglen Dechrau'n Deg. Rydym ni wedi buddsoddi £46 miliwn arall i wneud hynny, i gefnogi gofal plant yn y tymor hwy. Rydym yn disgwyl cefnogi 9,500 o blant dwy oed ychwanegol ledled Cymru i gael mynediad at y ddarpariaeth Dechrau'n Deg ychwanegol honno. Rydym ni ar y trywydd iawn i gyflawni hynny, ac rydym ar y trywydd iawn i adeiladu'n raddol tuag at gynnig gofal plant Dechrau'n Deg cyffredinol i bob plentyn dwy oed ledled Cymru. Mae gennym ni gam 2 cyflwyniad ehangach y rhaglen Dechrau'n Deg, a oedd yn rhan o'r cytundeb cydweithio a oedd gennym ni gyda Phlaid Cymru, ac mae hynny'n cael ei gyflwyno nawr wrth i ni siarad.
Ond, wrth gwrs, yn ogystal â hynny, mae gennym ni hefyd y cynnig gofal plant cyffredinol, sef cynnig gofal plant sy'n darparu 30 awr o ofal plant ac addysg gynnar bob wythnos am 48 wythnos y flwyddyn ar gyfer plant tair a phedair oed, wedi ei ariannu'n llawn, ac mae hynny ar gyfer pob rhiant cymwys, pob rhiant cymwys sy'n gweithio, a rhieni sydd mewn hyfforddiant ac addysg. Ac mae hynny'n cymharu â dim ond 38 wythnos y flwyddyn yn Lloegr ar gyfer rhieni sy'n gweithio yn unig. Felly, nid yw rhieni sy'n ymgymryd â hyfforddiant ac addysg er mwyn dechrau gweithio yn gymwys i gael unrhyw fuddion a chymorth gofal plant yn Lloegr, y maen nhw yng Nghymru. Mae ein cynnig hefyd yn caniatáu ar gyfer darpariaeth gwyliau hyblyg. Felly, rwy'n credu bod llawer iawn i ni fod yn falch ohono. Mae gennym ni bolisi blaenllaw o ran cyfleusterau gofal plant datblygiadol drwy'r rhaglen Dechrau'n Deg. Mae'n rhywbeth nad oes ganddyn nhw yn Lloegr. Mae'n un o'r pethau yr ydym ni wedi'u blaenoriaethu fel rhywbeth sydd ei angen yn y meysydd hynny lle mae'r angen mwyaf amdano, a hynny yn bennaf yn y meysydd hynny o amddifadedd economaidd lle gwyddom ni fod canlyniadau plant iau yn fwy ansicr, ac felly rydym ni, fel penderfyniad polisi ac fel blaenoriaeth, wedi penderfynu blaenoriaethu'r rhaglen Dechrau'n Deg a'r cynnig gofal plant yn y ffordd sydd gennym ni ar hyn o bryd.
Diolch am y datganiad. Rŷch chi wedi dweud bod y Llywodraeth wedi ymrwymo i sicrhau bod babanod yn cael y dechrau a'r cyfle gorau mewn bywyd, ond a yw'r nod yna yn cael sylw llawn a buddsoddiad priodol gan Lywodraeth Cymru, achos, ie, mae'n siŵr bod y Llywodraeth yn gwneud lot o bethau, ond mae e'n signal pwysig ac arwyddocaol, onid yw e, pan nad oes sôn am y blynyddoedd cynnar na thaclo tlodi plant ar y rhestr blaenoriaethau yna gawsom ni gan y Prif Weinidog? Mae e'n signal. Soniodd hi am wrando nid jest ar y lleisiau mwyaf croch wrth benderfynu'r blaenoriaethau yna, ond rhaid dweud, o glywed hi'n adrodd y rhestr, doedd lleisiau plant—y rhai sydd lleiaf grymus, lleiaf croch yn ein cymdeithas—yn amlwg ddim wedi cael ei chlust dros yr haf.
Mae hi wedi penodi Gweinidog dros blant, er bod addysg a thaclo tlodi plant yn gyfrifoldeb i ddwy Ysgrifennydd Cabinet arall, ac mae'r hyn sydd yn gyfrifoldeb i chi, felly, o fewn y maes gofal ac iechyd yn gofyn am gydweithio effeithiol. Sonioch chi wrth fynd heibio yn eich datganiad am y strategaeth tlodi plant. Pa elfennau o'r strategaeth tlodi plant yn benodol ydych chi'n mynd i'w blaenoriaethu? Sut byddwch chi'n cydweithio ar draws y Llywodraeth i gyrraedd y nod? Sut byddwch chi'n mesur allbwn y gwaith hwn? Roedd y neges yn glir o'r gynhadledd yn y Senedd y bore yma—fues i yna hefyd—wedi'i drefnu gan y grŵp trawsbleidiol ar blant a theuluoedd, ac rwy'n gobeithio ichi glywed y pwyslais yna, y pwyslais oedd yn cael ei roi ar y ffaith bod angen mwy o gydlyniant a chydweithio rhyngadrannol o ran polisi iechyd, addysg, gofal cymdeithasol a thai.
Mae ymchwil yn dangos bod ymyrriadau yn ystod y 1,000 diwrnod cyntaf yn gwbl allweddol i sicrhau bod y maes chwarae yn fwy gwastad, a mesurau ataliol yn chwarae rhan hanfodol yn hyn wrth gwrs. Ac mae'r genedl gyfan yn elwa o hyn, ac mae'n gallu creu arbedion hefyd i'r pwrs cyhoeddus yn y pen draw, heb sôn am osgoi niwed a thrawma. Felly, pa fesurau ydych chi'n credu byddai mwyaf effeithiol i gyflawni'r nod honno? Ydych chi, er enghraifft, yn ystyried gwrthdroi'r toriad i'r rhaglen bwndeli babanod, oedd yn ymrwymiad yn eich rhaglen llywodraethu, o gofio bod aelwydydd â phlant ifanc yn fwy tebygol o fod yn byw mewn tlodi cymharol? Mae'n galluogi teuluoedd i gwrdd ag anghenion sylfaenol eu plant yn y cyfnod cynnar hollbwysig yna, a hefyd roedd y bwndeli yn gweithredu fel drws at gyngor a chymorth—y pwynt cyswllt cyntaf hanfodol yna yn y 1,000 diwrnod cyntaf. Fe wnaethoch chi dorri hynny'n ddisymwth, wrth gwrs, ar ôl dweud eich bod chi'n mynd i'w rolio fe mas yn genedlaethol, ar ôl peilot a gwerthusiad llwyddiannus. Roedd hwn, wrth gwrs, ychydig fisoedd ar ôl ichi gyhoeddi eich strategaeth tlodi plant.
Dyw'r system gofal plant yng Nghymru ddim yn gweithio i blant na'u teuluoedd, felly rwy'n gobeithio eich bod chi wedi darllen gwaith y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar hyn. Rŷn ni wedi gwneud dau adroddiad erbyn hyn. Fyddwch chi'n ateb y galwadau gan arbenigwyr i sicrhau bod y ddarpariaeth yna yn ddi-dor ac yn fforddiadwy, gan sicrhau ei fod e'n hygyrch? Mae e'n greiddiol, wrth gwrs, i ddileu anghydraddoldeb. Mae e mor hanfodol. Mae rhieni a darparwyr, yn bwysig, yn dweud wrthym ni eu bod nhw'n cael hi'n anodd iawn i lywio drwy'r dryswch presennol, y gwahanol gynlluniau, ac mae arolwg blynyddoedd cynnar Cymru wedi tanlinellu nad yw chwarter y darparwyr presennol yn meddwl y byddan nhw'n medru parhau i gynnig gofal plant am flwyddyn arall. Mae hyn yn codi i bedwar o bob pump ymhen dwy flynedd. Mae'n system gymhleth, aneffeithiol, ac mae ar fin chwalu, felly beth yw'ch ymateb penodol chi i hynny?
Yn olaf, hoffwn droi at yr angen i gefnogi'r sectorau sy'n gwneud gwaith amhrisiadwy wrth gefnogi teuluoedd ble mae yna risg y gallai'r babi gael ei gymryd i mewn i ofal. Mae prosiect arloesol Baby and Me, a ddatblygwyd mewn partneriaeth â Barnado's Cymru a Chyngor Dinas Casnewydd, yn darparu cefnogaeth ddwys a llwyddiannus cyn ac ôl-enedigol i deuluoedd, yn dod â chymorth iechyd, gwasanaethau cymdeithasol a rhianta ynghyd. Mae wedi sicrhau allbynnau rhagorol sy'n helpu i newid cwrs bywydau ifanc. Mae'r pwyllgor plant a phobl ifanc, yr oeddwn i'n aelod ohono fe ar y pryd, yn dweud dylai Llywodraeth Cymru sicrhau mynediad i wasanaethau ataliol, ymyrraeth gynnar llwyddiannus fel hyn i bob teulu sydd eu hangen dros Gymru. Dyw hynny heb ddigwydd, ac mae sefydliadau fel Barnado's Cymru a NYAS Cymru, sydd hefyd yn gwneud gwaith hollbwysig yn darparu cefnogaeth ddwys i ferched ifanc sydd â phrofiad o ofal drwy Brosiect Undod, maen nhw wedi codi pryderon ynglŷn â gallu'r Llywodraeth i gwrdd â'u hymrwymiad i leihau'r gyfradd uchel o blant sydd o dan orchymyn amddiffyn plant awdurdodau lleol sy'n blant i famau â phrofiad o ofal, gan nad oes cyllid hirdymor wedi'i glustnodi. Felly, a allwch chi sicrhau i mi y bydd Llywodraeth Cymru'n parhau gyda'r cyllid yma er mwyn parhau â'r gwaith rhagorol a hanfodol mae Barnado's Cymru a NYAS Cymru yn ei wneud?
Thank you for the statement. You have said that the Government has committed to ensuring that babies are given the best possible start and opportunity in life, but is that aim being given full attention and appropriate investment from the Welsh Government, because, yes, I'm sure that the Government is doing many things, but it is an important and significant signal, isn't it, when there is no mention of the early years or tackling child poverty on that list of priorities that was set out by the First Minister? It sends a signal. She talked about listening not just to the loudest voices when deciding on priorities, but I have to say, from hearing her list, the voices of children—those least empowered, least loud in our society—clearly hadn't been listened to over the summer.
She has appointed a Minister for children, although education and tackling child poverty are the responsibility of two other Cabinet Secretaries, and what you are responsible for, therefore, within the field of care and health requires effective collaboration. You mentioned in passing in your statement the child poverty strategy. Which elements of the child poverty strategy in particular are you going to prioritise? How will you work across Government to achieve the goal? How will you measure the outputs of that work? This was a clear message from the conference in the Senedd this morning—I was there too—organised by the cross-party group on children and families, and I hope that you heard that emphasis, the emphasis that was placed on the fact that there needed to be more interdepartmental co-operation and collaboration in terms of health, education, social care and housing policy.
Research shows that interventions during the first 1,000 days are crucial in ensuring that the playing field is more level, and preventative measures play a vital role in this, of course. The whole nation benefits from this, and it can lead to savings for the public purse, ultimately, as well, not to mention avoiding trauma and harm. So, what measures do you believe would have the most impact in achieving that goal? Are you, for example, considering reversing the cut to the baby bundle programme, which was a commitment in your programme for government, bearing in mind that households with young children are more likely to be living in relative poverty? It allows families to meet the fundamental needs of their children in those crucial early days, and also the bundles acted as a gateway to support and advice—that first crucial point of contact in the first 1,000 days. You cut that abruptly, of course, having said that it would be rolled out on a national level, having piloted it and having a successful evaluation. This was, of course, just a few months after you announced your child poverty strategy.
The childcare system in Wales doesn't work for children or their families, so I hope you will have read the work of the Equality and Social Justice Committee on this. We've drawn up two reports now. Will you answer the calls from experts to ensure uninterrupted and affordable childcare provision, ensuring that it's accessible? It's crucial, of course, in eliminating inequality. It's so important. Parents and providers, importantly, are telling us that they find it very difficult to get through the current confusion in terms of the different schemes, and the early years survey has highlighted that a quarter of the current providers don't think that they will be able to continue to provide childcare for another year. This rises to four out of five after two years. The system is complex, ineffective, and it's about to collapse, so what's your response to that?
Finally, I'd like to turn to the need to support the sectors that do invaluable work in supporting families where there is a risk that the baby could be taken into care. The innovative Baby and Me project, developed in partnership with Barnado's Cymru and Newport City Council, provides intensive and successful support before and after childbirth, bringing health services, social services and parenting support together. It has ensured excellent outputs, helping to change the course of young lives. The children and young people committee, which I was a member of at that time, says that the Welsh Government should ensure access to preventative and early intervention services such as this for all families that need them across Wales. That hasn't happened, and organisations like Barnado's Cymru and NYAS Cymru, who also do crucial work in providing intensive support for young women who have experience of care through Project Unity, have raised concerns about the Government's ability to meet its commitment to reduce the high rate of children under local authority child protection orders who are the children of care-experienced mothers, as no long-term funding has been earmarked for the project. So, can you give us an assurance that the Welsh Government will continue with this funding in order to continue the excellent and essential work that Barnado's Cymru and NYAS Cymru are doing?
Thank you, Sioned, for those points—quite a lot in there, and, again, we're not on a different page on these things; we have exactly the same objectives in terms of wanting to eradicate child poverty and wanting to ensure that our children have the best start in life, which is why we have maintained the first 1,000 days programme. We see that as a vital programme for those children, particularly those children in some of the most disadvantaged communities in Wales.
So, I just refer you back to the answer I gave to Gareth Davies earlier on around the child poverty issue. The child poverty strategy hasn't been thrown out of the window; it is still absolutely central to the work of this Government. It is, of course, led by the Cabinet Secretary for Social Justice, but it doesn't sit with her and her alone; this is a cross-cutting and cross-departmental objective and priority, and it was actually one of the things that I spoke about, if you were there, this morning—I don't know whether you were there when I was doing the Q&A—when I talked about that so many of these things, including child poverty, sit with a particular Minister, but that doesn't mean that it's only that Minister that has anything to do. So, clearly, within Cabinet, we have these discussions about how all our policies impact on those cross-cutting policies. So, tackling child poverty of course sits absolutely with addressing the first 1,000 days and making sure that those children get the best start in life. So, there are lots of things that we have to do within the first 1,000 days that are contributing to that agenda. It won't in and of itself eradicate it because there's a much wider economic agenda that is involved in eradicating child poverty as well, which includes getting parents back into work and so on, which comes on to the childcare offer and the need for consistency around that, and I've already explained in quite some detail, again in response to Gareth Davies, our position on that.
Can I be very clear? We meet with our stakeholders and our partners. So, Barnado's and NYAS, and all of these other organisations, I meet with them on a regular basis, so I'm regularly having these conversations with them, and I understand only too well the concerns that they have around funding. That was one of the questions that came up in the Q&A with me today and one of the things that I'm very keen to see happens, if we are in a position to do so, is to enter into longer term funding arrangements with these organisations. It's something they've long been calling for, but it's something that we've long been calling for from the UK Government because we can only allocate our funding to organisations on the same basis as the way in which our funding is allocated. So, we don't know, for example, what our budget is beyond March 2025. So, until we know what is going to be happening to the Welsh Government budget from March 2025, we can't give any guarantees to any of the organisations that we fund beyond that date. But I am well aware of the really good positive work that these organisations are doing—you've cited the Baby and Me project; there are lots and lots of very similar projects like that across the country that I would like to see rolled out, that that good practice is shared elsewhere, that we see it funded, and that we see that contributing to this first 1,000 days programme. But what I can't say to you today here and now—I can't say to any organisation—is exactly what funding will be made available from March 2025. As soon as we know that, then we will have those conversations with the organisations and we will roll that out as quickly as we can.
Can I just say on the child protection orders, which again, I'm absolutely on board with you with—I'm talking too much—that I'm absolutely on board with you with, that part of our transformation of children's services is exactly what that is aiming to address? So, you will be aware of the elimination programme, you will be aware of the legislation that we're introducing, the social care legislation, social care Bill, which is about eliminating the profit from the care of looked-after children, but, sitting alongside that—. That's just a piece of legislation that is going to enable a technical change to take place, which will mean that we only have not-for-profit provision in that sector. But that in itself won't work on its own. What we have to deliver, and we are in the process of delivering, is a complete transformation of the way that children's services are delivered, and that is very much about keeping children together with their families where it is safe to do so. And that means that all of the work around parental advocacy and parenting skills and all of the things that are necessary to keep families together is what the transformation of children's services is aiming to do. And the upshot of that, if successful, is that there will be fewer children taken into care, and fewer children on child protection orders.
So, there is no one thing that we can look at in isolation and say, 'If we do that, that will work.' We have to do a series of programmes and policies that will bring all of that together. So, it is absolutely our objective, Sioned, and we have a very clear programme and ambition for how we're going to achieve that, and that work is under way.
Diolch, Sioned, am y pwyntiau hynny—roedd yna gryn dipyn yn fan yna, ac, unwaith eto, dydym ni ddim yn anghydweld o ran y pethau hyn; mae gennym ni yn union yr un amcanion o ran bod eisiau dileu tlodi plant ac eisiau sicrhau bod ein plant yn cael y dechrau gorau mewn bywyd, a dyna pam rydym ni wedi cynnal y rhaglen 1,000 diwrnod cyntaf. Rydym ni'n gweld hynny fel rhaglen hanfodol i'r plant hynny, yn enwedig y plant hynny yn rhai o'r cymunedau mwyaf difreintiedig yng Nghymru.
Felly, rwy'n eich cyfeirio'n ôl at yr ateb a roddais i Gareth Davies yn gynharach ar fater tlodi plant. Nid yw'r strategaeth tlodi plant wedi cael ei diystyrru; mae'n dal yn gwbl ganolog i waith y Llywodraeth hon. Wrth gwrs, mae'n cael ei arwain gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, ond nid ei chyfrifoldeb hi ar ei phen ei hun yw'r strategaeth; mae hwn yn amcan a blaenoriaeth drawsbynciol a thrawsadrannol ac mewn gwirionedd, roedd yn un o'r pethau y siaradais amdano, os oeddech chi yno, y bore yma—nid wyf yn gwybod a oeddech chi yno pan oeddwn yn gwneud y sesiwn holi ac ateb—pan soniais i fod cymaint o'r pethau hyn, gan gynnwys tlodi plant, yn gyfrifoldeb Gweinidog penodol, ond nid yw hynny'n golygu mai dim ond y Gweinidog hwnnw sydd ag unrhyw beth i'w wneud. Felly, yn amlwg, o fewn y Cabinet, rydym ni'n cael y trafodaethau hyn ynghylch sut mae ein holl bolisïau yn effeithio ar y polisïau trawsbynciol hynny. Felly, wrth gwrs, mae mynd i'r afael â thlodi plant wrth gwrs ynghylch mynd i'r afael â'r 1,000 diwrnod cyntaf a sicrhau bod y plant hynny'n cael y dechrau gorau mewn bywyd. Felly, mae llawer o bethau y mae'n rhaid i ni eu gwneud o fewn y 1,000 diwrnod cyntaf sy'n cyfrannu at yr agenda honno. Ni fydd hynny ynddo'i hun yn ei ddileu oherwydd mae agenda economaidd llawer ehangach sy'n ymwneud â dileu tlodi plant hefyd, sy'n cynnwys cael rhieni yn ôl i'r gwaith ac yn y blaen, sy'n dod â ni at y cynnig gofal plant a'r angen am gysondeb ynghylch hynny, ac rwyf eisoes wedi egluro'n bur fanwl, eto mewn ymateb i Gareth Davies, ein safbwynt ar hynny.
A gaf i fod yn glir iawn? Rydym ni'n cyfarfod â'n rhanddeiliaid a'n partneriaid. Felly, Barnado's a NYAS, a'r holl sefydliadau eraill hyn, rwy'n cyfarfod â nhw'n rheolaidd, felly rwy'n cael y sgyrsiau hyn yn rheolaidd gyda nhw, ac rwy'n deall yn dda iawn y pryderon sydd ganddyn nhw ynghylch cyllid. Dyna un o'r cwestiynau a gododd yn y sesiwn holi ac ateb gyda mi heddiw ac un o'r pethau rwy'n awyddus iawn i'w weld yn digwydd, os ydym ni mewn sefyllfa i wneud hynny, yw ymrwymo i drefniadau cyllido tymor hwy gyda'r sefydliadau hyn. Mae'n rhywbeth y maen nhw wedi bod yn galw amdano ers amser maith, ond mae'n rhywbeth yr ydym ni wedi bod yn galw amdano ers tro gan Lywodraeth y DU oherwydd ni allwn ni ond dyrannu ein cyllid i sefydliadau ar yr un sail â'r ffordd y caiff ein cyllid ni ei ddyrannu. Felly, nid ydym yn gwybod, er enghraifft, beth yw ein cyllideb y tu hwnt i fis Mawrth 2025. Felly, hyd nes y byddwn yn gwybod beth fydd yn digwydd i gyllideb Llywodraeth Cymru o fis Mawrth 2025, ni allwn ni roi unrhyw sicrwydd i unrhyw un o'r sefydliadau yr ydym ni'n eu hariannu y tu hwnt i'r dyddiad hwnnw. Ond rwy'n ymwybodol iawn o'r gwaith cadarnhaol gwirioneddol dda y mae'r sefydliadau hyn yn ei wneud—rydych chi wedi sôn am y prosiect Babi a Fi; mae yna lawer iawn o brosiectau tebyg iawn ar draws y wlad yr hoffwn i eu gweld yn cael eu cyflwyno, bod yr arfer da hwnnw'n cael ei rannu mewn mannau eraill, ein bod ni'n ei weld yn cael ei ariannu, a'n bod ni'n gweld hynny'n cyfrannu at y rhaglen 1,000 diwrnod cyntaf hon. Ond yr hyn na allaf ei ddweud wrthych chi heddiw rŵan hyn—na allaf i ddweud wrth unrhyw sefydliad—yw yn union pa gyllid fydd ar gael o fis Mawrth 2025. Cyn gynted ag y gwyddom ni, yna fe gawn ni'r sgyrsiau hynny gyda'r sefydliadau a byddwn yn cyflwyno hynny cyn gynted ag y gallwn ni.
A gaf i ddim ond sôn am y gorchmynion amddiffyn plant, yr ydw i eto, yn gwbl gytûn â chi—rwy'n siarad gormod—yr ydw i'n gwbl gytûn â chi, mai rhan o'n gwaith i drawsnewid gwasanaethau plant yw'r union beth mae hynny'n anelu i fynd i'r afael ag ef? Felly, byddwch chi'n ymwybodol o'r rhaglen ddileu, byddwch chi'n ymwybodol o'r ddeddfwriaeth rydym ni'n ei chyflwyno, y ddeddfwriaeth gofal cymdeithasol, y Bil gofal cymdeithasol, sy'n ymwneud â dileu'r elw o ofal plant sy'n derbyn gofal, ond, ochr yn ochr â hynny—. Dim ond darn o ddeddfwriaeth yw hynny sy'n mynd i alluogi i newid technegol ddigwydd, a fydd yn golygu mai dim ond darpariaeth nid-er-elw sydd gennym ni yn y sector hwnnw. Ond ni fydd hyn ynddo'i hun yn gweithio ar ei ben ei hun. Yr hyn y mae'n rhaid i ni ei gyflawni, ac yr ydym ni wrthi'n ei gyflawni, yw trawsnewid yn llwyr y ffordd y caiff gwasanaethau plant eu darparu, ac mae hynny'n ymwneud yn fawr â chadw plant gyda'u teuluoedd lle mae'n ddiogel gwneud hynny. Ac mae hynny'n golygu mai'r holl waith sy'n ymwneud ag eiriolaeth rhieni a sgiliau magu plant a'r holl bethau sy'n angenrheidiol i gadw teuluoedd gyda'i gilydd yw'r hyn y mae trawsnewid gwasanaethau plant yn bwriadu ei wneud. A chanlyniad hynny, os yn llwyddiannus, yw y bydd llai o blant yn cael eu cymryd i ofal, a llai o blant ar orchmynion amddiffyn plant.
Felly, nid oes un peth y gallwn ni edrych arno ar ei ben ei hun a dweud, 'Os gwnawn ni hynny, bydd hynny'n gweithio.' Mae'n rhaid i ni lunio cyfres o raglenni a pholisïau a fydd yn dod â hynny at ei gilydd. Felly, dyna ein hamcan ni yn sicr, Sioned, ac mae gennym ni raglen ac uchelgais glir iawn ar gyfer sut rydym ni'n mynd i gyflawni hynny, ac mae'r gwaith hwnnw ar y gweill.
Thank you for your statement. As you said, parenting is a really tough job and we need a society that supports parents, offers support networks and a real sense of community. Community hubs are a real help to minimise the impact of wider structural factors on children's health, well-being and learning; they provide very safe and warm spaces, and they give new parents and their babies a much-needed change of scenery, as well as enhancing both children's and parents' social networks, which of course we know then leads to much more effective parenting. In my constituency, particularly in wards such as Queensway 1, which is, I think, currently ninth in the Welsh index of multiple deprivation, these hubs are absolutely critical, so what is the Welsh Government doing to support such facilities?
Diolch am eich datganiad. Fel y dywedsoch chi, mae magu plant yn waith anodd iawn ac mae angen cymdeithas sy'n cefnogi rhieni, sy'n cynnig rhwydweithiau cymorth ac ymdeimlad gwirioneddol o gymuned arnom ni. Mae hybiau cymunedol yn gymorth gwirioneddol i leihau effaith ffactorau strwythurol ehangach ar iechyd, lles a dysgu plant; maen nhw'n darparu mannau diogel a chynnes iawn, ac maen nhw'n yn rhoi newid byw y mae mawr ei angen i rieni newydd a'u babanod, yn ogystal â gwella rhwydweithiau cymdeithasol plant a rhieni, sydd wrth gwrs yn arwain at rianta llawer mwy effeithiol. Yn fy etholaeth i, yn enwedig mewn wardiau fel Queensway 1, sydd, rwy'n credu, yn nawfed ym mynegai amddifadedd lluosog Cymru ar hyn o bryd, mae'r canolfannau hyn yn gwbl hanfodol, felly beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi cyfleusterau o'r fath?
Thank you, Lesley Griffiths, for that question, and you're absolutely right: community hubs are one of those real success stories. They're being funded through the integrated and rebalancing care fund. So, there's a fund that has been made available through regional partnership boards to develop all of these community hubs and these projects right the way across the country. And I've just picked out a few that I'm aware of, and there may be many, many more; you've just identified the one in your own constituency. There's the Llanrwst Family Centre in Conwy, which provides a weekly baby club, and is run by health visitors with the south Conwy family support team. In Blaenau Gwent, they've got a community-based approach to Flying Start with a one-door approach—so, they have eight locations across Blaenau Gwent and you can go to any of those and get the support that you need, whether it's a baby clinic, whether it's parenting support; there are toddler groups, there are childcare, sensory attachment provisions, speech and language and so on. And then we've got other integrated children's centre models across Swansea and Carmarthen and so on. So, what I'm saying, really, is I agree with you; I agree that those are critical to all of our areas, right the way across Wales, that we continue to invest in those and that we continue to make those hubs available to families and babies, so that they can be part of that first 1,000 days programme. Diolch.
Diolch i chi, Lesley Griffiths, am y cwestiwn hwnnw, ac rydych chi'n hollol gywir: mae hybiau cymunedol yn un o'r straeon llwyddiant go iawn hynny. Maen nhw'n cael eu hariannu drwy'r gronfa integredig ac ail-gydbwyso gofal. Felly, mae cronfa sydd ar gael drwy fyrddau partneriaeth rhanbarthol i ddatblygu'r holl hybiau cymunedol hyn a'r prosiectau hyn ar hyd a lled y wlad. Ac rydw i wedi dewis ychydig rydw i'n ymwybodol ohonyn nhw, ac efallai y bydd llawer, llawer mwy; rydych chi newydd sôn am yr un yn eich etholaeth eich hun. Mae Canolfan Deuluoedd Llanrwst yng Nghonwy, sy'n darparu clwb babanod wythnosol, ac yn cael ei rhedeg gan ymwelwyr iechyd gyda thîm cymorth teuluol de Conwy. Ym Mlaenau Gwent, maen nhw'n gweithredu Dechrau'n Deg mewn modd cymunedol gyda dull un drws—felly, mae ganddyn nhw wyth lleoliad ar draws Blaenau Gwent ac fe allwch chi fynd at unrhyw un o'r rheiny a chael y cymorth sydd ei angen arnoch chi, boed yn glinig babi, p'un a yw'n gefnogaeth rhianta; mae grwpiau plant bach, mae yna ofal plant, darpariaethau ymlyniad synhwyraidd, lleferydd ac iaith ac yn y blaen. Ac yna mae gennym ni fodelau canolfannau plant integredig eraill ar draws Abertawe a Chaerfyrddin ac yn y blaen. Felly, yr hyn rwy'n ei ddweud, mewn gwirionedd, yw fy mod i'n cytuno â chi; rwy'n cytuno bod y rheini'n hanfodol i'n holl feysydd, ar hyd a lled Cymru, ein bod yn parhau i fuddsoddi yn y rheini a'n bod yn parhau i sicrhau bod yr hybiau hynny ar gael i deuluoedd a babanod, fel y gallan nhw fod yn rhan o'r rhaglen 1,000 diwrnod cyntaf honno. Diolch.
For the preventative agenda to be truly effective, it must be responsive from the very start of life. Mental health services, in particular, have an important role in this context. A quarter of women experience a mental health problem during pregnancy or in the first year after the birth of their baby, as well as one in 10 partners. There is also abundant evidence to show that insufficient early intervention amongst children can precipitate and exacerbate health issues later in life. And yet, it is abundantly clear that the provision of perinatal mental health continues to fall far short of where it needs to be. All seven of Wales's seven perinatal services continue to fall short of full compliance with national type 1 College Centre for Quality Improvement standards. So, I'd be grateful for an update from the Minister as to when we should expect improvements on this front. A recent survey has also revealed that 61 per cent of health professionals in Wales have not received any training on infant mental health, so can the Minister explain how she intends to strengthen the knowledge base of the workforce in this area?
Er mwyn i'r agenda ataliol fod yn wirioneddol effeithiol, rhaid iddi fod yn ymatebol o ddechrau bywyd. Mae gan wasanaethau iechyd meddwl, yn arbennig, rôl bwysig yn y cyd-destun hwn. Mae chwarter menywod yn profi problem iechyd meddwl yn ystod beichiogrwydd neu yn y flwyddyn gyntaf ar ôl genedigaeth eu babi, yn ogystal ag un o bob 10 partner. Mae yna hefyd dystiolaeth helaeth i ddangos y gall ymyrraeth gynnar annigonol ymhlith plant achosi a gwaethygu problemau iechyd yn ddiweddarach mewn bywyd. Ac eto, mae'n gwbl amlwg bod y ddarpariaeth iechyd meddwl amenedigol yn parhau i fod ymhell o le y mae angen iddi fod. Nid yw'r un o'r saith gwasanaeth amenedigol yng Nghymru yn cydymffurfio'n llawn â safonau math 1 cenedlaethol Canolfan y Coleg er Gwella Ansawdd. Felly, byddwn yn ddiolchgar am ddiweddariad gan y Gweinidog ynghylch pryd y dylem ni ddisgwyl gwelliannau yn y maes hwn. Mae arolwg diweddar hefyd wedi datgelu nad yw 61 y cant o weithwyr iechyd proffesiynol yng Nghymru wedi derbyn unrhyw hyfforddiant ar iechyd meddwl babanod, felly a all y Gweinidog egluro sut y mae'n bwriadu cryfhau sylfaen wybodaeth y gweithlu yn y maes hwn?
Thank you, Mabon, for that question, and I'm really not trying to avoid answering the question, but this is really a question for my colleague Sarah Murphy, the Minister for Mental Health and Well-being, and she is sat here, she has heard what you've said, and, again, I would suggest the best thing that we can do is to respond to you on those matters. She's heard what you have had to say today.
Diolch i chi, Mabon, am y cwestiwn hwnnw, ac nid ceisio osgoi ateb y cwestiwn ydw i o gwbl, ond mae hwn mewn gwirionedd yn gwestiwn i'm cyd-Aelod Sarah Murphy, y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, ac mae hi'n eistedd yma, mae hi wedi clywed yr hyn rydych chi wedi'i ddweud, ac unwaith eto, byddwn yn awgrymu mai'r peth gorau y gallwn ni ei wneud yw ymateb i chi ar y materion hynny. Mae hi wedi clywed beth oedd gennych chi i'w ddweud heddiw.
I'm very sorry that Jane Dodds is not able to be here today, because I think she did an absolutely fantastic job in organising the conference this morning and bringing together all the stakeholders.
I just want to focus on the period when someone becomes pregnant up to and post the birth, because it's really important to make early identification of issues or anxieties that are so key to preparing people for taking on that lifelong responsibility. This is a journey that people have to go through, and they simply have to be prepared that it is going to be a lifelong responsibility. Parenting doesn't come with instructions and those who have themselves experienced poor parenting in their own lives are likely to repeat that unless they get support.
I'm really concerned that first-time mums in particular are not getting sufficient time or continuity of care with their midwife to trust their advice, and that is what midwives have told me. They will tell them that having an induction does not necessarily lead to a labour and it may, otherwise, lead to an emergency caesarean, and it really is as a result of insufficient support—
Mae'n ddrwg iawn gen i nad yw Jane Dodds yn gallu bod yma heddiw, oherwydd rwy'n credu iddi wneud gwaith hollol wych wrth drefnu'r gynhadledd y bore yma a dod â'r holl randdeiliaid ynghyd.
Fe hoffwn i ganolbwyntio ar y cyfnod pan fydd rhywun yn beichiogi hyd at ac ar ôl yr enedigaeth, oherwydd mae'n bwysig iawn nodi materion neu bryderon yn gynnar sydd mor allweddol i baratoi pobl i ysgwyddo'r cyfrifoldeb gydol oes hwnnw. Mae hon yn daith y mae'n rhaid i bobl fynd drwyddi, ac yn syml, mae'n rhaid iddyn nhw fod yn barod y bydd hi'n gyfrifoldeb gydol oes. Nid yw rhianta yn dod gyda chyfarwyddiadau ac mae'r rhai sydd wedi profi rhianta gwael yn eu bywydau eu hunain yn debygol o ailadrodd hynny oni bai eu bod yn cael cymorth.
Rwy'n bryderus iawn nad yw mamau tro cyntaf yn enwedig yn cael digon o amser na pharhad gofal gyda'u bydwraig i ymddiried yn eu cyngor, a dyna mae bydwragedd wedi dweud wrtha i. Byddan nhw'n dweud wrthyn nhw nad yw cymell geni o reidrwydd yn arwain at esgor a gall, fel arall, arwain at enedigaeth gesaraidd frys, ac mae o wir o ganlyniad i ddim digon o gefnogaeth—
You need to ask the question, please, Jenny.
Mae angen i chi ofyn y cwestiwn, Jenny, os gwelwch yn dda.
—antenatally and an overstretched labour ward that often the cascade of intervention occurs. So, given that it takes a village to raise a child, how are you determining what 'good' looks like in your quality statement and what input is involved from people with lived experience of the good support they had or were denied? Who will be speaking up for mothers and babies where extra support is required, if it simply isn't available from a supportive partner or a family who live 200 miles away, or they don't know anybody in the community, and we are having to—
—ar ôl rhoi genedigaeth a ward esgor orlawn lle ceir cyfres o ymyraethau. Felly, o ystyried ei bod yn cymryd pentref i fagu plentyn, sut ydych chi'n penderfynu sut beth yw 'da' yn eich datganiad ansawdd a pha fewnbwn sydd yna gan bobl sydd â phrofiad byw o'r gefnogaeth dda a gawsant neu a wrthodwyd iddyn nhw? Pwy fydd yn codi llais dros famau a babanod lle mae angen cymorth ychwanegol, os nad yw ar gael gan bartner cefnogol neu deulu sy'n byw 200 milltir i ffwrdd, neu nad ydyn nhw'n adnabod unrhyw un yn y gymuned, a bod yn rhaid inni—
Thank you, Jenny.
Diolch yn fawr, Jenny.
How are we going to get midwives and health visitors filling that gap that exists for so many people?
Sut ydym ni'n mynd i gael bydwragedd ac ymwelwyr iechyd i lenwi'r bwlch hwnnw sy'n bodoli i gymaint o bobl?
Thank you, Jenny. That's a hugely important point that you're raising, and what we should be having is services through maternity and neonatal services. We do have a safety support programme, and that should be delivering the kinds of things that, absolutely, you're talking about. We are getting feedback through the quality framework now about where that is working well, where that is not working well.
Again, in response to a question by Sioned, what I'm very keen to see, and not just in this area, but in lots of areas within my portfolio, we see very good examples of good practice. What we don't see is consistency of good practice, and it's that consistency of good practice that I'm interested in. So, where we know things are working well, we should be saying in other areas, 'If it can work well here, it can work well there.' Now, I know that one size doesn't fit all. I know that urban communities are very different to rural communities, and so on. But care and support and nurturing, and so on, is universal, really. And for parents to be able to understand and to learn skills that they've never acquired because of the way that they were parented is absolutely crucial to this process. So, as I say, I think the key to this, Jenny, absolutely is identifying good practice and making sure that that good practice is rolled out universally.
Diolch yn fawr, Jenny. Mae hynny'n bwynt hynod bwysig rydych chi'n ei godi, a'r hyn y dylem ni fod yn ei gael yw gwasanaethau trwy wasanaethau mamolaeth a newydd-anedig. Mae gennym ni raglen cymorth diogelwch, a dylai hynny fod yn cyflawni'r mathau o bethau, yn sicr, rydych chi'n siarad amdanyn nhw. Rydym yn cael adborth drwy'r fframwaith ansawdd nawr ynglŷn â ble mae hynny'n gweithio'n dda, lle nad yw hynny'n gweithio'n dda.
Unwaith eto, mewn ymateb i gwestiwn gan Sioned, yr hyn rwy'n awyddus iawn i'w weld, ac nid yn y maes hwn yn unig, ond mewn llawer o feysydd o fewn fy mhortffolio, fe welwn ni enghreifftiau da iawn o arfer da. Yr hyn nad ydym ni'n ei weld yw arferion da cyson, a'r arferion da cyson hynny y mae gen i ddiddordeb ynddyn nhw. Felly, lle rydym ni'n gwybod bod pethau'n gweithio'n dda, fe ddylem ni fod yn dweud mewn meysydd eraill, 'Os yw'n gallu gweithio'n dda yma, gall weithio'n dda yno.' Nawr rwy'n gwybod nad yw'r un dull yn gweddu i bawb. Rwy'n gwybod bod cymunedau trefol yn wahanol iawn i gymunedau gwledig, ac yn y blaen. Ond mae gofal a chefnogaeth a meithrin, ac yn y blaen, yn gyffredinol, mewn gwirionedd. Ac er mwyn i rieni allu deall a dysgu sgiliau nad ydyn nhw erioed wedi'u caffael oherwydd y ffordd y cawsant eu rhianta yn gwbl hanfodol i'r broses hon. Felly, fel y dywedais i, rwy'n credu mai'r allwedd i hyn, Jenny, yn sicr yw nodi arfer da a sicrhau bod yr arfer da hwnnw'n cael ei gyflwyno'n gyffredinol.
Ac yn olaf, Julie Morgan.
And finally, Julie Morgan.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you very much to the Minister for bringing such an important statement to us here today. I just wanted to say at the beginning that I do absolutely support the concentration on the first 1,000 days of a child's life. It's very important. But I also think it's really important to think of it in the context of a child's whole life, because children will need a lot of support at different stages of their lives. And some very young children who may have missed out on some of the great things that are available, which the Minister has said about, will need the opportunity to have that later on, and to have the opportunity to be nurtured and cared for in a way that will mean that they're not scarred, inevitably, because I'm very optimistic that children who've been through very bad experiences will be able to recover.
Obviously, the beginning of a child's life is an absolutely momentous time and it's a momentous time for the family. I also wanted to ask the Minister to update us on what development there had been with the Bwndel Babi project. As the Minister will know, this was intended to give children the very best start in life, by gifting new and expecting parents and adoptive parents a bundle of essentials, such as high-quality baby clothes, items for play, safe bathing products, products to help women post birth, advice on breastfeeding and good parenting, and promoting the Welsh language—
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am ddod â datganiad mor bwysig i ni yma heddiw. Roeddwn i eisiau dweud ar y dechrau fy mod i'n cefnogi'r canolbwyntio ar 1,000 diwrnod cyntaf bywyd plentyn. Mae'n bwysig iawn. Ond rwy'n credu hefyd ei bod hi'n bwysig iawn meddwl amdano yng nghyd-destun bywyd cyfan plentyn, oherwydd bydd angen llawer o gefnogaeth ar blant ar wahanol adegau o'u bywydau. A bydd rhai plant ifanc iawn a allai fod wedi eu hamddifadu o rai o'r pethau gwych sydd ar gael, y mae'r Gweinidog wedi dweud amdanyn nhw, angen cyfle i gael hynny yn nes ymlaen, a chael cyfle i gael eu meithrin a'u gofalu amdanyn nhw mewn ffordd a fydd yn golygu nad oes ganddyn nhw greithiau, yn anochel, oherwydd rwy'n optimistaidd iawn y bydd plant sydd wedi bod trwy brofiadau gwael iawn yn gallu gwella.
Yn amlwg, mae dechrau bywyd plentyn yn amser hollol bwysig ac mae'n amser pwysig i'r teulu. Roedd arna i hefyd eisiau gofyn i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am ba ddatblygiad a fu gyda phrosiect Bwndel Babi. Fel y gŵyr y Gweinidog, bwriad hyn oedd rhoi'r dechrau gorau mewn bywyd i blant, drwy roi bwndel o hanfodion i rieni newydd a darpar rieni a rhieni sy'n mabwysiadu, megis dillad baban o ansawdd uchel, eitemau chwarae, cynhyrchion ymdrochi diogel, cynhyrchion i helpu menywod ar ôl geni, cyngor ar fwydo ar y fron a magu plant yn dda, a hyrwyddo'r Gymraeg—
You need to conclude now please, Julie.
Mae'n rhaid i chi orffen nawr, Julie.
—and all these sorts of things that are a great boost to families at that time. So, could she update us, please?
—a'r holl fathau hyn o bethau sy'n hwb mawr i deuluoedd bryd hynny. Felly, a allai roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni, os gwelwch yn dda?
Yes. Thank you, Julie Morgan, for that question. And sorry, Sioned, can I apologise to you, because you did raise the issue of baby bundles? So, I'll answer this for both of you. But can I just say, before I answer that about baby bundles, that I absolutely agree with you about the need for children to be able to have an opportunity at every stage in their lives? And I'm sure that the Cabinet Secretary for Education would be supportive of that view, because we know that some children will slip through the net and they won't get those early interventions and that early support. And that is why it is so important that all professionals who come into contact with children in particular are trauma informed and understand the impact that trauma has on a child if that is not dealt with and addressed at a very early age. But it doesn't mean that it can never be addressed and that that child can't be helped to live a full and fulfilling life, going forward, with professionals who understand how to deal with that.
Now, in terms of the baby bundle, it does still remain a priority for the Welsh Government and it remains a programme for government commitment. So, we are looking at providing the bundle on a targeted geographical basis, which reduces the financial pressures, then, on those families who are in the greatest need and in some of the most deprived areas of Wales. And we're looking to build a geographically targeted programme, drawing on the lessons that were learnt from the evaluation and the research that's been conducted on the programme. And I do look forward to coming back to the Senedd and providing you with a further update on that in due course.
Of course, the original proposal was that this would be universal, and I think, at the time when you were Minister, Julie, there was a discussion that needed to take place at that time about whether that was affordable, in light of the dire financial position that Welsh Government was in. And as a result of the review of that, it was to look at a revised proposal, which is bringing forward a baby bundle that would be more targeted. So, that is still the intention. I think you issued a written statement back in the early part of the year, where officials were going to be engaging with health colleagues, looking at the appropriate identification and referral mechanisms into the baby bundle programme, undertaking the rapid assessments of the existing research, revisiting the discussions with BookTrust Cymru, and beginning new work on the procurement specifications, so that we could advertise for the new, revised programme. That was all held up ever so slightly because of some of the ministerial changes and departmental changes that went along with those. But the short answer to your question is that it still remains absolutely a Government priority and a programme for government commitment, and I'll come back with a further update as soon as I'm in a position to do so.
Ie. Diolch i chi, Julie Morgan, am y cwestiwn yna. Ac mae'n ddrwg gennyf, Sioned, a gaf i ymddiheuro i chi, oherwydd fe wnaethoch chi godi mater bwndeli babanod? Byddaf yn ateb hyn i'r ddwy ohonoch. Ond a gaf i ddweud, cyn i mi ateb hynny am fwndeli babanod, fy mod i'n cytuno'n llwyr â chi am yr angen i blant allu cael cyfle ar bob cam yn eu bywydau? Ac rwy'n siŵr y byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn gefnogol i'r farn honno, oherwydd fe wyddom ni y bydd rhai plant yn llithro trwy'r rhwyd ac na fyddant yn cael yr ymyriadau cynnar hynny a'r gefnogaeth gynnar honno. A dyna pam mae hi mor bwysig bod yr holl weithwyr proffesiynol sy'n dod i gysylltiad â phlant yn benodol yn deall trawma ac yn deall yr effaith y mae trawma yn ei chael ar blentyn os nad eir i'r afael ag ef a'i drin yn gynnar iawn. Ond nid yw'n golygu na ellir mynd i'r afael ag ef byth ac na ellir helpu'r plentyn hwnnw i fyw bywyd llawn a boddhaus, yn y dyfodol, gyda gweithwyr proffesiynol sy'n deall sut i ddelio â hynny.
Nawr, o ran y bwndel babanod, mae'n parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru ac mae'n parhau i fod yn ymrwymiad rhaglen lywodraethol. Felly, rydym yn edrych ar ddarparu'r bwndel ar sail ddaearyddol wedi'i thargedu, sy'n lleihau'r pwysau ariannol, felly, ar y teuluoedd hynny sydd â'r angen mwyaf ac yn rhai o ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru. Ac rydym yn bwriadu adeiladu rhaglen wedi'i thargedu'n ddaearyddol, gan ddefnyddio'r gwersi a ddysgwyd o'r gwerthusiad a'r ymchwil a gynhaliwyd ar y rhaglen. Ac rwy'n edrych ymlaen at ddod yn ôl i'r Senedd a rhoi diweddariad pellach i chi ar hynny maes o law.
Wrth gwrs, y cynnig gwreiddiol oedd y byddai hyn yn gyffredinol, ac rwy'n credu, ar yr adeg pan oeddech chi'n Weinidog, Julie, fod yna drafodaeth yr oedd angen ei chynnal bryd hynny ynghylch a oedd hynny'n fforddiadwy, yng ngoleuni'r sefyllfa ariannol enbyd yr oedd Llywodraeth Cymru ynddi. Ac o ganlyniad i'r adolygiad o hynny, edrych ar gynnig diwygiedig, sef cyflwyno bwndel babanod a fyddai'n cael ei dargedu'n fwy. Felly, dyna'r bwriad o hyd. Rwy'n credu eich bod wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn ôl yn gynnar yn y flwyddyn, lle byddai swyddogion yn ymgysylltu â chydweithwyr yn y maes iechyd, yn edrych ar y mecanweithiau adnabod ac atgyfeirio priodol i'r rhaglen bwndel babanod, ymgymryd ag asesiadau cyflym i'r ymchwil presennol, ailedrych ar y trafodaethau gyda BookTrust Cymru, a dechrau gwaith newydd ar y manylebau caffael, er mwyn i ni allu hysbysebu ar gyfer y rhaglen newydd, ddiwygiedig. Cafodd hynny i gyd ei ohirio ychydig oherwydd rhai o'r newidiadau gweinidogol a'r newidiadau adrannol a aeth law yn llaw â'r rheini. Ond yr ateb byr i'ch cwestiwn yw ei fod yn parhau i fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth ac yn rhaglen ar gyfer ymrwymiad y llywodraeth, a byddaf yn dod yn ôl gyda diweddariad pellach cyn gynted ag y byddaf mewn sefyllfa i wneud hynny.
Diolch i'r Gweinidog. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Thank you, Minister. That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:40.
The meeting ended at 18:40.