Y Cyfarfod Llawn
Plenary
01/10/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i’r cyfarfod y prynhawn yma. Y cwestiynau i’r Prif Weinidog yw’r eitem gyntaf ar yr agenda. Mae’r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Cefin Campbell.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. Questions to the First Minister will be our first agenda item this afternoon. The first question this afternoon is from Cefin Campbell.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar flaenoriaethau gofal iechyd Llywodraeth Cymru ar gyfer sir Gaerfyrddin? OQ61592
1. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's healthcare priorities for Carmarthenshire? OQ61592
Diolch yn fawr. Bwrdd Iechyd Hywel Dda sy'n gyfrifol am gynllunio a darparu gwasanaethau iechyd diogel, o ansawdd ar gyfer y bobl leol.
Thank you. Hywel Dda University Health Board is responsible for the planning and delivery of safe, quality health services for its local population.
Well, First Minister, there’s currently a tangible sense of worry, anger and disbelief in Llanelli, Carmarthenshire, following the announcement that the Prince Philip Hospital will see its 24-hour minor injury unit’s provision halved for six months from 1 November onwards. Now, west Wales’s largest town lost its valued A&E provision over 10 years ago, and this is another blow to health provision in tre’r sosban and the surrounding area. Now, the alternative for those requiring out-of-hours medical attention is travelling to Glangwili or Morriston hospitals, both already facing huge pressures and demands on their services. Now, you and Labour politicians locally will inevitably pass the buck on to the health boards, but let’s face the facts: this drastic cut to front-line health services is happening under the Welsh Labour Government’s watch. A failure to recruit more doctors, poor workforce planning, shrinking budgets—these are the Welsh Government’s failings, but, ultimately, it’s the people of Llanelli and the surrounding area who are paying the price. So, First Minister, my question is simple: do you accept responsibility, and what are you going to do to support those residents in the Llanelli area as they endure this drastic rejig in local healthcare provision?
Wel, Prif Weinidog, mae ymdeimlad pendant o ofid, dicter ac anghrediniaeth yn Llanelli, sir Gaerfyrddin, ar hyn o bryd, yn dilyn y cyhoeddiad y bydd darpariaeth uned mân anafiadau 24 awr Ysbyty'r Tywysog Philip yn cael ei haneru am chwe mis o 1 Tachwedd ymlaen. Nawr, collodd tref fwyaf gorllewin Cymru ei darpariaeth damweiniau ac achosion brys gwerthfawr dros 10 mlynedd yn ôl, ac mae hon yn ergyd arall i'r ddarpariaeth iechyd yn nhre'r sosban a'r cyffiniau. Nawr, y dewis arall i'r rhai sydd angen sylw meddygol y tu allan i oriau yw teithio i ysbytai Glangwili neu Dreforys, y mae'r ddau eisoes yn wynebu pwysau a gofynion enfawr ar eu gwasanaethau. Nawr, mae'n anochel y byddwch chi a gwleidyddion Llafur yn lleol yn bwrw'r cyfrifoldeb ymlaen i'r byrddau iechyd, ond gadewch i ni wynebu'r ffeithiau: mae'r toriad llym hwn i wasanaethau iechyd rheng flaen yn digwydd o dan oruchwyliaeth Llywodraeth Lafur Cymru. Methiant i recriwtio mwy o feddygon, cynllunio gweithlu gwael, cyllidebau sy'n crebachu—methiannau Llywodraeth Cymru yw'r rhain, ond, yn y pen draw, pobl Llanelli a'r cyffiniau sy'n talu'r pris. Felly, Prif Weinidog, mae fy nghwestiwn yn syml: a ydych chi'n derbyn cyfrifoldeb, a beth ydych chi'n mynd i'w wneud i gynorthwyo'r trigolion hynny yn ardal Llanelli wrth iddyn nhw ddioddef yr ad-drefniant llym hwn i ddarpariaeth gofal iechyd leol?
Wel, diolch yn fawr. Dwi’n ymwybodol bod llawer iawn o bryder lleol ynghylch newidiadau posibl i wasanaethau. Wrth gwrs, gwaith Llywodraeth Cymru yw darparu cyfeiriad strategol. Mae lan i’r bwrdd iechyd i ddylunio a delifro gwasanaethau diogel. Dyna sut mae’r system yn gweithio. Nawr, wrth gwrs, mae angen i unrhyw newid i wasanaethau ddilyn canllawiau’r gwasanaeth cenedlaethol, a bydd angen iddyn nhw drafod gyda Llais a’r gymuned leol. Diogelwch yw’r prif flaenoriaeth, a dwi’n gwybod bod y bwrdd iechyd wedi bod yn stryglo i gael y staff priodol, a bod y staff sy’n weddill—lot ohonyn nhw—wedi bod off gyda stres. Felly, mae yna reswm am y newid hwn.
A gaf i jest gywiro cwpwl o bethau ffeithiol? Rŷn ni wedi gweld cynnydd o 4 y cant yn faint roedden ni wedi'i rhoi i’r gwasanaeth iechyd eleni, o gymharu gyda 1 y cant o gynnydd yn Lloegr. A dyw’r cyllid ar gyfer yr NHS ddim yn gostwng; mae e wedi mynd i fyny lot dros y blynyddoedd diwethaf.
Thank you very much. I’m very aware that there is a lot of local concern about the possible changes to services. Of course, the work of the Welsh Government is to provide strategic direction, and it’s up to the health board to design and deliver safe services. That’s how the system works. Now, of course, any change to services has to follow the national service guidance, and they will need to discuss with Llais and the local community. Safety is the main priority, and I know that the health board has been struggling to recruit the appropriate staff, and that the remaining staff—many of them—have been off with stress. And, so, there is a reason for this change.
Could I just correct a couple of factual points? We have seen an increase of 4 per cent in how much we provided for the health service this year, compared with a 1 per cent increase in England. And the funding for the NHS is not reducing; it has risen a lot over recent years.
2. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael â Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda ynghylch mynediad at ofal iechyd yn Llanelli? OQ61613
2. What discussions has the First Minister had with Hywel Dda University Health Board about access to healthcare in Llanelli? OQ61613
The Cabinet Secretary for Health and Social Care met with the chair of the health board last week and discussed the challenges facing the health board, including the difficult decisions the board will have to take to ensure safe and quality clinical care. Other issues covered include financial balance, fragile services, planned, primary, urgent and emergency care. They were all covered as well.
Fe wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol gyfarfod â chadeirydd y bwrdd iechyd yr wythnos diwethaf a thrafod yr heriau sy'n wynebu'r bwrdd iechyd, gan gynnwys y penderfyniadau anodd y bydd yn rhaid i'r bwrdd eu gwneud i sicrhau gofal clinigol diogel ac o ansawdd. Mae'r materion eraill a drafodwyd yn cynnwys cydbwysedd ariannol, gwasanaethau bregus, gofal wedi'i gynllunio, sylfaenol, brys ac argyfwng. Trafodwyd y rheini i gyd hefyd.
Thank you. Hywel Dda health board promised last year that overnight care at the minor injuries unit in Llanelli would be maintained. But, at very short notice, and with no consultation or engagement, they’ve changed their mind. Now, they say the unit isn’t safe because they can’t recruit GPs. But staff say there have been no active efforts and it’s poor management of the unit that’s putting people off. If overnight police or fire cover was removed from one of Wales’s largest towns, I’d expect intervention, and I don’t see why healthcare should be any different. A protest camp has now been set up outside the hospital. The health board clearly don’t understand Llanelli if they think the people will just let this go. Would the First Minister ask the health board to think again?
Diolch. Addawodd bwrdd iechyd Hywel Dda y llynedd y byddai gofal dros nos yn yr uned mân anafiadau yn Llanelli yn cael ei gynnal. Ond, heb fawr o rybudd o gwbl, a heb unrhyw ymgynghori nac ymgysylltu, maen nhw wedi newid eu meddyliau. Nawr, maen nhw'n dweud nad yw'r uned yn ddiogel gan na allan nhw recriwtio ymarferwyr cyffredinol. Ond mae staff yn dweud na fu unrhyw ymdrechion gweithredol ac mai rheolaeth wael yr uned sy'n rhwystro pobl. Pe bai cymorth dros nos yr heddlu neu'r gwasanaeth tân yn cael ei gymryd o un o drefi mwyaf Cymru, byddwn yn disgwyl ymyrraeth, a dydw i ddim yn gweld pam y dylai gofal iechyd fod yn ddim gwahanol. Mae gwersyll protest bellach wedi cael ei sefydlu y tu allan i'r ysbyty. Mae'n amlwg nad yw'r bwrdd iechyd yn deall Llanelli os ydyn nhw'n credu y bydd y bobl anghofio am hyn. A wnaiff y Prif Weinidog ofyn i'r bwrdd iechyd ailystyried?
Thanks very much. As I say, I absolutely understand the frustration, and I know the efforts that the local community have made to try and support the services in the area. The health board has attempted, as I understand it, to recruit qualified doctors to support the unit, but has been unsuccessful, meaning that the unit has become an emergency nurse practitioner-led service. And part of the problem was that, between February and July, there were 42 uncovered slots in the rota. Now, the primary responsibility of a health board is to make sure that the services they offer are actually safe. And so, that is what they are trying to do. But I think that it is important for the health board to make sure that they listen to the local population, and that they make efforts to make sure that the staff that are needed are in place. But the staff who are currently there are not equipped to deal with major issues, and the stress of people turning up with major issues is causing a significant number of absences. I do think that we have to be practical and realistic about the situation, but, of course, it's up to the health board to make a call. Thirty-two per cent of overnight activity are people presenting with serious conditions who shouldn't actually be presenting to a minor injuries unit.
Diolch yn fawr iawn. Fel y dywedais i, rwy'n deall y rhwystredigaeth yn llwyr, ac rwy'n ymwybodol o'r ymdrechion y mae'r gymuned leol wedi eu gwneud i geisio cefnogi'r gwasanaethau yn yr ardal. Mae'r bwrdd iechyd wedi ceisio, fel yr wyf i'n ei deall, recriwtio meddygon cymwysedig i gefnogi'r uned, ond mae wedi bod yn aflwyddiannus, sy'n golygu bod yr uned wedi troi'n wasanaeth a arweinir gan ymarferwyr nyrsio brys. A rhan o'r broblem oedd, rhwng Chwefror a Gorffennaf, bod 42 o fylchau heb eu llenwi yn y rota. Nawr, prif gyfrifoldeb bwrdd iechyd yw gwneud yn siŵr bod y gwasanaethau y maen nhw'n eu cynnig yn ddiogel mewn gwirionedd. Felly, dyna beth maen nhw'n ceisio ei wneud. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i'r bwrdd iechyd wneud yn siŵr eu bod nhw'n gwrando ar y boblogaeth leol, a'u bod nhw'n gwneud ymdrechion i wneud yn siŵr bod y staff sydd eu hangen ar gael. Ond nid yw'r staff sydd yno ar hyn o bryd yn barod i ymdrin â phroblemau mawr, ac mae straen pobl sy'n cyrraedd â phroblemau mawr yn achosi nifer sylweddol o absenoldebau. Rwyf i yn credu bod yn rhaid i ni fod yn ymarferol ac yn realistig am y sefyllfa, ond, wrth gwrs, mater i'r bwrdd iechyd yw gwneud penderfyniad. Pobl sy'n ymddangos â chyflyrau difrifol na ddylen nhw fod yn dod i uned mân anafiadau mewn gwirionedd, yw tri deg dau y cant o'r gweithgarwch dros nos.
Cwestiynau gan arweinwyr y pleidiau nawr. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions from the party leaders now. The leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, last week, there was a report by ITN news that highlighted the appalling state of reading skills within our schools. You have to go back to 2012, because that's the most recent data, and, at that time, it showed that 20 per cent of children were illiterate in the transfer from primary school to secondary school. You, I'm sure, as First Minister, and your Government, would be equally as appalled as I am at those sorts of stats. What is your Government doing to improve those stats and give children the best possible start to enjoy and appreciate the joy of reading?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, cafwyd adroddiad gan newyddion ITN a dynnodd sylw at gyflwr ofnadwy sgiliau darllen yn ein hysgolion. Mae'n rhaid i chi fynd yn ôl i 2012, oherwydd dyna'r data diweddaraf, a, bryd hynny, roedd yn dangos bod 20 y cant o blant yn anllythrennog wrth drosglwyddo o'r ysgol gynradd i'r ysgol uwchradd. Rwy'n siŵr y byddech chi, fel Prif Weinidog, a'ch Llywodraeth, wedi dychryn cymaint â fi o weld y mathau hynny o ystadegau. Beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud i wella'r ystadegau hynny a rhoi'r dechrau gorau posibl i blant fwynhau a gwerthfawrogi'r pleser o ddarllen?
Thanks very much. I am very concerned that we need to make improvements in the quality and standards of reading in our country. I know this is absolutely a priority for the Cabinet Secretary for Education. She'll be making a statement on how she thinks things should be improving in the next couple of months. One of the issues, of course, is about how you teach reading, and there has been a discussion about what the best way to do that is. I think it's important that we follow evidence, and, if we follow evidence, my understanding is that there should be more concentration on phonics. My understanding is that that's the guidance that the education Minister may be giving out soon, just to make sure that there's firmer guidance in terms of the methodology for teaching in our schools.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n bryderus iawn bod angen i ni wneud gwelliannau i ansawdd a safonau darllen yn ein gwlad. Rwy'n gwybod bod hon yn flaenoriaeth bendant i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg. Bydd yn gwneud datganiad ar sut y mae'n credu y dylai pethau fod yn gwella yn ystod y mis neu ddau nesaf. Un o'r problemau, wrth gwrs, yw sut rydych chi'n addysgu darllen, a bu trafodaeth ynglŷn â beth yw'r ffordd orau o wneud hynny. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n dilyn tystiolaeth, ac os byddwn ni'n dilyn tystiolaeth, fy nealltwriaeth i yw y dylid canolbwyntio mwy ar ffoneg. Fy nealltwriaeth i yw mai dyna'r canllawiau y gallai'r Gweinidog addysg fod yn eu rhannu yn fuan, dim ond i wneud yn siŵr bod canllawiau mwy cadarn o ran y dull ar gyfer addysgu yn ein hysgolion.
The real worry here, First Minister, is that, for many years, the evidence has pointed to moving away from the cue system of teaching reading to phonics. The evidence is there, and it has been adopted in other parts of the United Kingdom and has seen excellent results, where children who struggled to read were engaged in the process and drove standards up across the whole education system. We in Wales had the worst performance when it came to reading in the Programme for International Student Assessment international rankings. You said we have to wait for a statement again from the education Minister. The evidence is there. Why not just get on and do it so another generation aren't lost in our education system?
Y gwir ofid yma, Prif Weinidog, yw, ers blynyddoedd lawer, mae'r dystiolaeth wedi cyfeirio at symud oddi wrth y system ciw o addysgu darllen i ffoneg. Mae'r dystiolaeth yno, ac fe'i mabwysiadwyd mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig ac mae wedi arwain at ganlyniadau rhagorol, lle cafodd plant a oedd yn cael trafferth yn darllen eu cynnwys yn y broses gan wella safonau ar draws y system addysg gyfan. Roedd gennym ni yng Nghymru y perfformiad gwaethaf o ran darllen yn sgoriau rhyngwladol y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr. Fe wnaethoch chi ddweud bod yn rhaid i ni aros am ddatganiad eto gan y Gweinidog addysg. Mae'r dystiolaeth yno. Beth am fwrw ymlaen a'i wneud fel nad oes cenhedlaeth arall yn cael ei cholli yn ein system addysg?
Well, as I say, the guidance has been strengthened. It's been clear that there's perhaps been too much emphasis on the teachers to be able to work to the students themselves, when there's a proven approach. So, that kind of approach that is more flexible will, I think, be less than it used to be because we know that we need to follow the evidence, and the evidence suggests that we should be teaching in a specific manner, and that's the guidance that I'm sure the Secretary will be giving out.
Wel, fel y dywedais i, mae'r canllawiau wedi cael eu cryfhau. Mae wedi bod yn eglur efallai y bu gormod o bwyslais ar yr athrawon efallai i allu gweithio yn unol â'r myfyrwyr eu hunain, pan fo dull profedig. Felly, bydd y math hwnnw o ddull sy'n fwy hyblyg, rwy'n credu, yn llai nag yr oedd yn arfer bod gan ein bod ni'n gwybod bod angen i ni ddilyn y dystiolaeth, ac mae'r dystiolaeth yn awgrymu y dylem ni fod yn addysgu mewn modd penodol, a dyna'r canllawiau yr wyf i'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd yn eu rhannu.
It can't come quick enough, First Minister. The other point that is a discrepancy within Welsh schools is the inability to test performance. Now, the Welsh Government has not instigated the international testing regime so that we can understand exactly what the performance of learners and our education system is in Wales today. As I said, if you go through Estyn, you have to go back to 2012 before there's comparable data. Surely, along with this advice that we will have to wait another couple of weeks for—so another couple of weeks children will be continuing to be taught under a failed system—we need to have that testing regime so that we can see exactly the performance that is going on in our schools. Will you commit, like other parts of the United Kingdom, to bringing forward that testing regime so that we can drive up standards of reading here in Wales and give every learner the opportunity that we all want to see? I can see the education Minister passing it over, so hopefully it’s positive information. I’ll leave you to answer the question.
Ni all ddod yn ddigon cyflym, Prif Weinidog. Y pwynt arall sy'n anghysondeb o fewn ysgolion Cymru yw'r anallu i brofi perfformiad. Nawr, nid yw Llywodraeth Cymru wedi sefydlu'r drefn brofi ryngwladol fel y gallwn ni ddeall yn union beth yw perfformiad dysgwyr a'n system addysg yng Nghymru heddiw. Fel y dywedais i, os ewch chi drwy Estyn, mae'n rhaid i chi fynd yn ôl i 2012 cyn bod data tebyg. Siawns, ynghyd â'r cyngor hwn y bydd yn rhaid i ni aros wythnos neu ddwy arall amdano—felly bydd wythnos neu ddwy arall y bydd plant yn parhau i gael eu haddysgu o dan system fethedig—bod angen i ni gael y drefn brofi honno fel y gallwn ni weld yn union y perfformiad sy'n digwydd yn ein hysgolion. A wnewch chi ymrwymo, fel rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, i gyflwyno'r drefn brofi honno fel y gallwn ni wella safonau darllen yma yng Nghymru a rhoi'r cyfle i bob dysgwr yr ydym ni i gyd eisiau ei weld? Gallaf weld y Gweinidog addysg yn ei basio draw, felly gobeithio ei bod yn wybodaeth gadarnhaol. Fe wnaf i eich gadael chi i ateb y cwestiwn.
We already have personalised assessments. They already exist in Wales. I think that is important, because I think, as parents, they want to know where their children are compared to other children. Are they about the right place? Do they need to be putting more effort in? Also, teachers need to know whether they should be giving more support to some students rather than others. That’s exactly how it should be. We, of course, have a new curriculum and it’s important that, as part of that curriculum, assessments are made on the new curriculum, so that everybody has an understanding of what the expectation is of students in our schools.
Mae gennym ni asesiadau wedi'u personoli eisoes. Maen nhw eisoes yn bodoli yng Nghymru. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig, oherwydd rwy'n credu, fel rhieni, eu bod nhw eisiau gwybod ble mae eu plant o'u cymharu â phlant eraill. Ydyn nhw fwy neu lai yn y lle iawn? A oes angen iddyn nhw fod yn gwneud mwy o ymdrech? Hefyd, mae angen i athrawon wybod a ddylen nhw fod yn rhoi mwy o gymorth i rai myfyrwyr yn hytrach nag eraill. Dyna'n union sut y dylai fod. Wrth gwrs, mae gennym ni gwricwlwm newydd ac mae'n bwysig, yn rhan o'r cwricwlwm hwnnw, bod asesiadau yn cael eu gwneud ar y cwricwlwm newydd, fel bod gan bawb ddealltwriaeth o beth yw'r disgwyliad o fyfyrwyr yn ein hysgolion.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. In Mumbai in May, the previous First Minister said he would fight tooth and nail to save Tata Steel jobs. At the Labour conference, business Secretary Jonathan Reynolds promised an industrial strategy to wrestle global investment away from rival nations. They'd given the impression that they had a different strategy to the Tories, hadn't they? But, no. And yesterday’s ending of blast furnace steel production in Port Talbot is devastating, no less. My heart goes out to the thousands losing their jobs and to their families and to their communities. By the way, this wasn’t about net zero, as some say; this was a blast furnace with many years left to run as part of a transition. In fact, even Greenpeace point out Labour's hypocrisy. You might have seen their film arguing for home-grown steel and reminding us of the Prime Minister's promise that he had a plan for a viable future for steel, that he'd fight for every single job in Tata and for the future of steel in Wales. Can the First Minister tell us why Labour gave up that fight?
Diolch, Llywydd. Ym Mumbai ym mis Mai, dywedodd y Prif Weinidog blaenorol y byddai'n ymladd fel llew i achub swyddi Tata Steel. Yng nghynhadledd y Blaid Lafur, addawodd yr Ysgrifennydd busnes Jonathan Reynolds strategaeth ddiwydiannol i dynnu buddsoddiad byd-eang o afael gwledydd sy'n gystadleuwyr. Roedden nhw wedi rhoi'r argraff bod ganddyn nhw strategaeth wahanol i'r Torïaid, onid oedden nhw? Ond na. Ac mae terfyn cynhyrchu dur ffwrnais chwyth ddoe ym Mhort Talbot yn drychinebus, dim llai. Mae fy nghalon yn mynd allan i'r miloedd sy'n colli eu swyddi ac i'w teuluoedd ac i'w cymunedau. Gyda llaw, nid oedd hyn yn ymwneud â sero net, fel y mae rhai'n dweud; ffwrnais chwyth oedd hon â blynyddoedd lawer ar ôl i redeg yn rhan o gyfnod pontio. Mewn gwirionedd, mae hyd yn oed Greenpeace yn tynnu sylw at ragrith Llafur. Efallai eich bod chi wedi gweld eu ffilm yn dadlau dros ddur cartref ac yn ein hatgoffa o addewid Prif Weinidog y DU bod ganddo gynllun ar gyfer dyfodol hyfyw i ddur, y byddai'n ymladd dros bob un swydd yn Tata a thros ddyfodol dur yng Nghymru. A all y Prif Weinidog ddweud wrthym ni pam wnaeth Llafur gefnu ar y frwydr honno?
Can I start by saying what a sad and significant day it was yesterday for, in particular, the people of Port Talbot and the environment? It is the end of the traditional way of steel making, and we know how ever present that industrial landscape is in that area. It’s truly shaped not just the job situation there but also the culture and the community there, and I know that there will be a very difficult impact on the community. But the fact is that the Labour Government came in and we have been able to negotiate a better deal than the Tories. There have been improved redundancy and skill packages, there has been retention for training, and there has been an assurance that the £500 million that is going to be invested by the UK Government will be clawed back if jobs are not delivered. None of that was in the agreement that was negotiated by the Conservatives.
A gaf i ddechrau drwy ddweud diwrnod pa mor trist ac arwyddocaol oedd ddoe i bobl Port Talbot, yn benodol, ac i'r amgylchedd? Dyma ddiwedd y ffordd draddodiadol o wneud dur, ac rydym ni'n gwybod pa mor hollbresennol yw'r dirwedd ddiwydiannol honno yn yr ardal honno. Mae wir wedi llunio nid yn unig y sefyllfa yno o ran swyddi ond hefyd y diwylliant a'r gymuned yno, ac rwy'n gwybod y bydd effaith anodd iawn ar y gymuned. Ond y ffaith yw bod y Llywodraeth Lafur wedi dod i mewn ac rydym ni wedi gallu taro bargen well na'r Torïaid. Cafwyd gwell pecynnau dileu swyddi a sgiliau, cadwyd staff i gael eu hyfforddi, a bu sicrwydd y bydd y £500 miliwn sy'n mynd i gael ei fuddsoddi gan Lywodraeth y DU yn cael ei adennill os na fydd swyddi'n cael eu darparu. Doedd dim o hynny yn y cytundeb a wnaed gan y Ceidwadwyr.
The First Minister suggests that Labour's actions have been in some way successful. Of course, everything needs to be done to protect those losing their work, but this has seen the end of blast furnace steel production. The First Minister says it's the end of traditional steel making as if it's carrying on doing the same thing in a more modern way. It's not. It's the loss of primary steel making in Port Talbot and for the UK strategically. That response, I think, will give little confidence that the Government is learning lessons from the Tata job losses. Remember, it's not just today's Port Talbot workers who've been let down, but their children too. The Government has to redouble efforts now to give them an economic future.
At the heart of that, of course, is the need to improve education standards. Frankly, Labour's legacy means there is a mountain to climb. Illiteracy is devastating. People who can't read are more likely to have mental health problems, to go to prison, to die younger, even. A report by ITV last week raised fundamental questions about the way children are taught to read in Wales. Experts discredited the Government's literacy guidance as, and I quote,
'not based on any empirical evidence of how children learn to read, it’s just a wish list'.
Now, the Cabinet Secretary for Education chose not to be interviewed for that programme, but, in the absence of a response from her, does the First Minister accept that current Welsh Government guidance may be contributing to Wales being the lowest PISA ranked UK nation when it comes to reading?
Mae'r Prif Weinidog yn awgrymu bod gweithredoedd Llafur wedi bod yn llwyddiannus mewn rhyw ffordd. Wrth gwrs, mae angen gwneud popeth i amddiffyn y rhai sy'n colli eu gwaith, ond mae hyn wedi arwain at ddiwedd cynhyrchu dur ffwrnais chwyth. Mae'r Prif Weinidog yn dweud mai dyma ddiwedd gwneud dur traddodiadol fel pe bai'n fater o barhau i wneud yr un peth mewn ffordd fwy modern. Nid dyna'r achos. Mae'n fater o golli gwneud dur sylfaenol ym Mhort Talbot ac yn y DU yn strategol. Prin, rwy'n credu, fydd yr hyder y mae'r ymateb hwnnw yn ei roi bod y Llywodraeth yn dysgu gwersi o golli swyddi Tata. Cofiwch, nid gweithwyr presennol Port Talbot yn unig sydd wedi cael eu siomi, ond eu plant hefyd. Mae'n rhaid i'r Llywodraeth atgyfnerthu ymdrechion nawr i roi dyfodol economaidd iddyn nhw.
Wrth wraidd hynny, wrth gwrs, y mae'r angen i wella safonau addysg. Yn blwmp ac yn blaen, mae etifeddiaeth Llafur yn golygu bod mynydd i'w ddringo. Mae anllythrennedd yn drychinebus. Mae pobl sydd ddim yn gallu darllen yn fwy tebygol o ddioddef problemau iechyd meddwl, o fynd i'r carchar, o farw'n iau, hyd yn oed. Cododd adroddiad gan ITV yr wythnos diwethaf gwestiynau sylfaenol am y ffordd yr addysgir plant i ddarllen yng Nghymru. Fe wnaeth arbenigwyr ddiystyru canllawiau llythrennedd y Llywodraeth fel, ac rwy'n dyfynnu,
'ddim wedi'u seilio ar unrhyw dystiolaeth empirig o sut mae plant yn dysgu darllen, dim ond rhestr ddymuniadau ydyn nhw'.
Nawr, dewisodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg beidio â chael ei chyfweld ar gyfer y rhaglen honno, ond, yn absenoldeb ymateb ganddi hi, a yw'r Prif Weinidog yn derbyn y gallai canllawiau presennol Llywodraeth Cymru fod yn cyfrannu at y ffaith mai Cymru yw'r wlad isaf yn y DU yn safleoedd PISA o ran darllen?
Well, thanks very much. Just to finish on the Tata issue, I do think it's important that we recognise that, in fact, there is going to be a significant investment in the new electric arc furnace, so it isn't the end of steel. There's a process—[Interruption.] I absolutely accept that it is. But a £1.25 billion investment is not something that should be sniffed at. The fact is that we have got to look to the future. We have got to recognise that there may be 500 jobs during the construction of that process and that there will be an industrial strategy. Had there been an industrial strategy under the Conservative Government, we may have been in a very, very different place. But we are where we are now. An industrial strategy will be published very soon, the steel plan will come out in the spring—£2.5 billion in that steel plan—and I'm hoping that that will cover the situation in Port Talbot, in Trostre, in Llanwern and other communities in Wales.
I did set out in answer to the leader of the Conservatives our position in relation to reading and the efforts that the Cabinet Secretary for Education is already making, and I stated also that she will be making that statement very soon to the Chamber, setting out clearly the expectations for the teachers around Wales.
Wel, diolch yn fawr iawn. Dim ond i gloi ar fater Tata, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cydnabod, mewn gwirionedd, y bydd buddsoddiad sylweddol yn y ffwrnais arc drydan newydd, felly nid dyma ddiwedd dur. Ceir proses—[Torri ar draws.] Rwy'n derbyn yn llwyr ei fod. Ond nid yw buddsoddiad o £1.25 biliwn yn rhywbeth y dylid ei anwybyddu. Y gwir amdani yw bod yn rhaid i ni edrych i'r dyfodol. Mae'n rhaid i ni gydnabod y gallai fod 500 o swyddi yn ystod gwaith adeiladu'r broses honno ac y bydd strategaeth ddiwydiannol. Pe bai strategaeth ddiwydiannol wedi bod o dan y Llywodraeth Geidwadol, efallai y byddem ni wedi bod mewn sefyllfa wahanol iawn, iawn. Ond rydym ni lle'r ydym ni nawr. Bydd strategaeth ddiwydiannol yn cael ei chyhoeddi yn fuan iawn, bydd y cynllun dur yn cael ei gyhoeddi yn y gwanwyn—£2.5 biliwn yn y cynllun dur hwnnw—ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n ymdrin â'r sefyllfa ym Mhort Talbot, yn Nhrostre, yn Llan-wern ac mewn cymunedau eraill yng Nghymru.
Nodais mewn ateb i arweinydd y Ceidwadwyr ein safbwynt o ran darllen a'r ymdrechion y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg eisoes yn eu gwneud, a nodais hefyd y bydd yn gwneud y datganiad hwnnw yn fuan iawn i'r Siambr, gan nodi'n eglur y disgwyliadau ar gyfer yr athrawon ledled Cymru.
I'm afraid that the First Minister, unintentionally I'm sure, gives the impression that she doesn't understand the sheer significance of the closure of that blast furnace, again, claiming success in some measures of the negotiation around the loss of those thousands of jobs.
I really hope that she does understand the significance of the weakness of our position in terms of education standards in Wales. The Institute for Fiscal Studies concluded recently that lower educational performance here reflects what has now been a long-standing policy approach under Labour Ministers in Welsh Government. Now, alarm bells are ringing everywhere, and we're still waiting for a new literacy framework from Government. The number of teachers leaving the profession early in their career is at its highest level in 17 years. The NAHT has warned of a deepening school funding crisis. Now, people looking for the ingredients of a brighter economic future in Wales, not least those affected by the thousands of job losses in Port Talbot, want Government to be investing in that future through education. During the general election campaign, we were promised more money for education in Wales under a UK Labour Government. Does the new First Minister still make that pledge? And given the warnings of education leaders of the need for urgent action, what's Labour waiting for?
Rwy'n ofni bod y Prif Weinidog, yn anfwriadol rwy'n siŵr, yn rhoi'r argraff nad yw'n deall arwyddocâd mawr cau'r ffwrnais chwyth honno gan hawlio, eto, llwyddiant yn rhai mesurau o'r drafodaeth ynghylch colli'r miloedd o swyddi hynny.
Rwy'n gobeithio'n fawr ei bod yn deall arwyddocâd gwendid ein sefyllfa o ran safonau addysg yng Nghymru. Daeth y Sefydliad Astudiaethau Cyllid i'r casgliad yn ddiweddar bod perfformiad addysgol is yma yn adlewyrchu'r hyn sydd bellach wedi bod yn ddull polisi hirsefydlog o dan Weinidogion Llafur yn Llywodraeth Cymru. Nawr, mae clychau larwm yn canu ym mhobman, ac rydym ni'n dal i aros am fframwaith llythrennedd newydd gan y Llywodraeth. Mae nifer yr athrawon sy'n gadael y proffesiwn yn gynnar yn eu gyrfa ar ei lefel uchaf mewn 17 mlynedd. Mae Cymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon wedi rhybuddio am argyfwng cyllid ysgolion sy'n gwaethygu. Nawr, mae pobl sy'n chwilio am gynhwysion dyfodol economaidd mwy disglair yng Nghymru, nid leiaf y rhai yr effeithiwyd arnyn nhw gan y miloedd o swyddi a gollwyd ym Mhort Talbot, eisiau i'r Llywodraeth fod yn buddsoddi yn y dyfodol hwnnw drwy addysg. Yn ystod ymgyrch yr etholiad cyffredinol, addawyd mwy o arian ar gyfer addysg yng Nghymru o dan Lywodraeth Lafur y DU. A yw'r Prif Weinidog newydd yn dal i wneud yr addewid hwnnw? Ac o ystyried rhybuddion arweinwyr addysg am yr angen am weithredu ar frys, beth mae Llafur yn aros amdano?
Well, thanks very much. I just want to emphasise that, actually, we absolutely recognise the significance of the closure of the plant. I've met with workers at the plant and recognise the devastation it's causing to them, the insecurity, the instability, not just for them but for people in the supply chain. And that's why we are very pleased to be able to open the opportunity this week for companies involved in the supply chain to apply for some of the £13.5 million funding that has been put on the table by the transition board.
I think, in terms of ensuring that we get the fundamentals right in terms of growing the economy, I do think that education is a central piece when it comes to that. We've got to focus on the fundamentals. Reading is a part of that fundamental. I can assure you that the education Secretary is absolutely focused on this issue and very concerned about the situation. And what I will tell you is that, obviously, the UK Labour Government made a commitment that they would reduce and eliminate the VAT situation in relation to private schools. That would release some funding that will be available, then, to schools to support the 93 per cent of people who attend public schools—when I say 'public', I mean state schools—in the United Kingdom.
Wel, diolch yn fawr iawn. Hoffwn bwysleisio ein bod ni, mewn gwirionedd, yn sicr yn cydnabod arwyddocâd cau'r gwaith. Rwyf i wedi cyfarfod â gweithwyr yn y gwaith ac yn cydnabod y dinistr y mae'n ei achosi iddyn nhw, yr ansicrwydd, yr ansefydlogrwydd, nid yn unig iddyn nhw ond i bobl yn y gadwyn gyflenwi. A dyna pam rydym ni'n falch iawn o allu agor y cyfle yr wythnos hon i gwmnïau sy'n rhan o'r gadwyn gyflenwi wneud cais am rywfaint o'r cyllid o £13.5 miliwn a roddwyd ar y bwrdd gan y bwrdd pontio.
Rwy'n credu, o ran sicrhau ein bod ni'n cael yr hanfodion yn iawn o ran tyfu'r economi, rwy'n credu bod addysg yn ddarn canolog yn hynny o beth. Mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar yr hanfodion. Mae darllen yn rhan o'r hanfodion hynny. Gallaf eich sicrhau bod yr Ysgrifennydd addysg yn canolbwyntio'n llwyr ar y mater hwn ac yn bryderus iawn am y sefyllfa. A'r hyn y gwnaf i ei ddweud wrthych chi yw bod Llywodraeth Lafur y DU, yn amlwg, wedi gwneud ymrwymiad y bydden nhw'n lleihau ac yn dileu'r sefyllfa TAW o ran ysgolion preifat. Byddai hynny'n rhyddhau rhywfaint o gyllid a fydd ar gael, felly, i ysgolion i gynorthwyo'r 93 y cant o bobl sy'n mynychu ysgolion cyhoeddus—wrth ddweud 'cyhoeddus', rwy'n golygu ysgolion gwladol—yn y Deyrnas Unedig.
3. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith y gwaharddiad ar ysmygu ar dir ysbytai? OQ61625
3. What assessment has the First Minister made of the impact of the ban on smoking on hospital grounds? OQ61625
Smoke-free legislation making it illegal to smoke on hospital grounds came into force on 1 March 2021. We published guidance to support implementation and continue to work closely with health boards and local authorities to support compliance with the law.
Daeth deddfwriaeth ddi-fwg sy'n ei gwneud hi'n anghyfreithlon ysmygu ar dir ysbytai i rym ar 1 Mawrth 2021. Fe wnaethom ni gyhoeddi canllawiau i gefnogi gweithrediad ac rydym yn parhau i weithio'n agos gyda byrddau iechyd ac awdurdodau lleol i gefnogi cydymffurfiad â'r gyfraith.
Diolch am yr ateb.
Thank you for the response.
I'm very supportive of this policy to ban smoking on hospital grounds and its obvious health benefits. But is the First Minister aware of some of the consequences in secure mental health units, for example, where staff often have to deal with increased levels of anxiety, agitation, and sometimes aggression, when patients are told they’re no longer able to smoke? And typically, patients may have used the opportunity to go out for a smoke to get away from stressful situations. The Government’s policy is the right policy, but what more can we do to help staff and patients to adjust to this new development?
Rwy'n gefnogol iawn o'r polisi hwn i wahardd ysmygu ar dir ysbytai a'i fanteision iechyd amlwg. Ond a yw'r Prif Weinidog yn ymwybodol o rai o'r canlyniadau mewn unedau iechyd meddwl diogel, er enghraifft, lle'n aml y mae'n rhaid i staff ymdrin â lefelau uwch o orbryder, cynnwrf, ac weithiau ymddygiad ymosodol, pan ddywedir wrth gleifion na allan nhw ysmygu mwyach? Ac yn nodweddiadol, efallai fod cleifion wedi defnyddio'r cyfle i fynd allan i ysmygu i ddianc rhag sefyllfaoedd sy'n peri gofid. Polisi'r Llywodraeth yw'r polisi cywir, ond beth arall allwn ni ei wneud i helpu staff a chleifion i addasu i'r datblygiad newydd hwn?
Thanks very much, Julie, and I remember this was drawn to my attention on a visit to north Wales, where they were explaining to me the stress that many mental health patients endured, and how having a cigarette was their release, and, actually, not being able to do that close to the building meant that they had to release patients. So, I understood that that could create an unintended consequence, as you say, but I think you’re right, I think the policy is absolutely right. But, while the law prevents smoking inside, a unit's manager can put in place a designated smoking area for use by patients in the grounds of a mental health unit, and that’s a local decision that they can make. But I do think it’s important that we really keep on driving up that attempt to stop people from smoking in Wales. We’ve made huge strides in the past few years; I think we have an all-time smoking rate of 13 per cent, which is an all-time low. And what we’re doing is we’re rolling out the Help Me Quit programme in hospitals. I think that’s a real opportunity. But the other thing is that many people suffer withdrawal symptoms and sometimes that can be effectively managed with nicotine replacement therapy, so there’s an opportunity for that to be used as well in those mental health units.
Diolch yn fawr iawn, Julie, ac rwy'n cofio y tynnwyd fy sylw at hyn ar ymweliad â'r gogledd, lle'r oedden nhw'n esbonio i mi y straen a ddioddefwyd gan lawer o gleifion iechyd meddwl, a sut mai cael sigarét oedd eu rhyddhad, ac, a dweud y gwir, roedd methu â gwneud hynny yn agos at yr adeilad yn golygu bod yn rhaid iddyn nhw ryddhau cleifion. Felly, roeddwn i'n deall y gallai hynny greu canlyniad anfwriadol, fel rydych chi'n ei ddweud, ond rwy'n credu eich bod chi'n iawn, rwy'n credu bod y polisi yn gwbl gywir. Ond, er bod y gyfraith yn atal ysmygu dan do, gall rheolwr uned gyflwyno man ysmygu dynodedig i'w ddefnyddio gan gleifion ar dir uned iechyd meddwl, ac mae hwnnw'n benderfyniad lleol y gallan nhw ei wneud. Ond rwyf i yn credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n parhau i gynyddu'r ymgais honno i atal pobl rhag ysmygu yng Nghymru. Rydym ni wedi cymryd camau breision yn ystod y blynyddoedd diwethaf; rwy'n credu bod gennym ni gyfradd ysmygu drwy'r amser o 13 y cant, sef yr isaf erioed. A'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yw cyflwyno'r rhaglen Helpa fi i Stopio mewn ysbytai. Rwy'n credu bod hwnnw'n gyfle gwirionedd. Ond y peth arall yw bod llawer o bobl yn dioddef symptomau diddyfnu ac weithiau gellir rheoli hynny'n effeithiol gyda therapi disodli nicotin, felly mae cyfle i hwnnw gael ei ddefnyddio hefyd yn yr unedau iechyd meddwl hynny.
Welsh Conservatives supported the initial ban on smoking outside of hospitals, and I’m pleased that the Welsh Government has now taken enforcement of this ban seriously, as many people had continued to flout the ban since it was introduced in 2021. It’s also important, however, to promote smoking cessation tools, including NHS support to assist people to overcome their addiction. The enforcement of this ban without the requisite support to quit smoking is just punitive and unfair, and, whilst encouraging the prohibition of this habit in the vicinity of a hospital makes sense, the Welsh NHS should also provide the support to these individuals to quit. This can involve the use of vaping devices and other nicotine products, which have been stigmatised in recent years by the Welsh Government, which is counter-productive in moving Wales towards smoke-free. Keir Starmer also announced his outrageous plans for an outdoor smoking ban, with further measures in the pipeline to curb vaping indoors. Despite being widely unpopular, it is also a grotesque restriction on people’s liberties and further stigmatises smokers and users of nicotine devices. So, can the First Minister outline how the enforcement of hospital smoking bans will be complemented with smoking cessation support? I recognise you did note that in your response to Julie Morgan, but I’d be more interested to see how that will be directly implemented, and, secondly, how the Welsh Government’s smoke-free Wales plan fits with the Prime Minister’s bizarre outdoor smoking proposals. Thank you.
Fe wnaeth y Ceidwadwyr Cymreig gefnogi'r gwaharddiad cychwynnol ar ysmygu y tu allan i ysbytai, ac rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru bellach wedi cymryd gorfodi'r gwaharddiad hwn o ddifrif, gan fod llawer o bobl wedi parhau i anwybyddu'r gwaharddiad ers iddo gael ei gyflwyno yn 2021. Mae hefyd yn bwysig, fodd bynnag, hyrwyddo dulliau rhoi'r gorau i ysmygu, gan gynnwys cymorth y GIG i gynorthwyo pobl i oresgyn eu caethiwed. Mae gorfodi'r gwaharddiad hwn heb y cymorth angenrheidiol i roi'r gorau i ysmygu yn gosbol ac yn annheg, ac, er bod annog gwahardd yr arfer hwn yng nghyffiniau ysbyty yn gwneud synnwyr, dylai GIG Cymru hefyd ddarparu'r cymorth i'r unigolion hyn roi'r gorau iddi. Gall hyn gynnwys defnyddio dyfeisiau fepio a chynhyrchion nicotin eraill, sydd wedi cael eu stigmateiddio yn ystod y blynyddoedd diwethaf gan Lywodraeth Cymru, sy'n wrthgynhyrchiol o ran symud Cymru tuag at fod yn ddi-fwg. Cyhoeddodd Keir Starmer hefyd ei gynlluniau cywilyddus ar gyfer gwahardd ysmygu yn yr awyr agored, â mesurau pellach ar y gweill i atal fepio dan do. Er ei fod yn amhoblogaidd iawn, mae hefyd yn gyfyngiad gwrthun ar ryddid pobl ac yn stigmateiddio ysmygwyr a defnyddwyr dyfeisiau nicotin ymhellach. Felly, a all y Prif Weinidog amlinellu sut y bydd gorfodi gwaharddiadau ysmygu mewn ysbytai yn cael eu hategu gan gymorth rhoi'r gorau i ysmygu? Rwy'n cydnabod eich bod chi wedi nodi hynny yn eich ymateb i Julie Morgan, ond byddai gen i fwy o ddiddordeb mewn gweld sut y bydd hynny'n cael ei weithredu'n uniongyrchol, ac, yn ail, sut mae cynllun Cymru ddi-fwg Llywodraeth Cymru yn cyd-fynd â chynigion ysmygu awyr agored rhyfedd Prif Weinidog y DU. Diolch.
Thanks very much. One in 10 of all deaths in Wales are attributable to smoking, and that’s around 3,800 deaths in Wales per year and what we know is around seven in 10 smokers actually want to quit, and that’s why we have this free NHS service, Help Me Quit, and that is available to support smokers inside or outside of hospital, and, since 2017, that’s helped over 100,000 smokers, because we know that getting NHS support increases the success chances of giving up smoking by 300 per cent, compared to going it alone.
Now, just in terms of what health boards are doing in terms of enforcing that, well, they’re using some of the allocation, the £6.8 million prevention funding that is available to them, to employ officers to patrol hospital grounds and to speak to anyone found smoking and refer them to the cessation services.
Diolch yn fawr iawn. Gellir priodoli un o bob 10 o'r holl farwolaethau yng Nghymru i ysmygu, ac mae hynny tua 3,800 o farwolaethau yng Nghymru y flwyddyn a'r hyn yr ydym ni'n ei wybod yw bod tua saith o bob 10 ysmygwr eisiau rhoi'r gorau iddi mewn gwirionedd, a dyna pam mae gennym ni'r gwasanaeth GIG am ddim hwn, Helpa Fi i Stopio, ac mae hwnnw ar gael i gynorthwyo ysmygwyr y tu mewn neu'r tu allan i'r ysbyty, ac, ers 2017, mae hwnnw wedi helpu dros 100,000 o ysmygwyr, gan ein bod ni'n gwybod bod cael cymorth y GIG yn cynyddu'r siawns o roi'r gorau i ysmygu 300 y cant, o'i gymharu â cheisio ei wneud ar eich pen eich hun.
Nawr, dim ond o ran yr hyn y mae byrddau iechyd yn ei wneud o ran gorfodi hynny, wel, maen nhw'n defnyddio rhywfaint o'r dyraniad, y cyllid atal o £6.8 miliwn sydd ar gael iddyn nhw, i gyflogi swyddogion i batrolio tiroedd ysbytai ac i siarad ag unrhyw un a ganfyddir yn ysmygu a'u cyfeirio at y gwasanaethau rhoi'r gorau iddi.
There's a significant problem with smoking in the grounds of the Wrexham Maelor Hospital. For instance, if you go towards the main entrance, you’re often met with huge piles of cigarette stubs. Following representations from several constituents, I met with the health board, who, while employing a smoke-free environment officer, told me the legal responsibility for enforcement sits with the local authority, so they’re unable to take enforcement action. On the other side, Wrexham County Borough Council tell me that it’s the health board who have responsibility under the legislation to prevent smoking within its grounds. So, could the First Minister please clarify who is responsible for the enforcement of this much-needed public health legislation?
Mae problem sylweddol gydag ysmygu ar dir Ysbyty Maelor Wrecsam. Er enghraifft, os ewch chi tuag at y brif fynedfa, byddwch yn aml yn canfod pentyrrau enfawr o fonion sigaréts. Yn dilyn sylwadau gan sawl etholwr, cefais gyfarfod â'r bwrdd iechyd, a ddywedodd wrthyf i, er eu bod yn cyflogi swyddog amgylchedd di-fwg, mai'r awdurdod lleol sydd â'r cyfrifoldeb cyfreithiol am orfodi, felly nid ydyn nhw'n gallu cymryd camau gorfodi. Ar y llaw arall, mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam yn dweud wrthyf i mai'r bwrdd iechyd sydd â chyfrifoldeb o dan y ddeddfwriaeth i atal ysmygu ar ei dir. Felly, a allai'r Prif Weinidog egluro, os gwelwch yn dda, pwy sy'n gyfrifol am orfodi'r ddeddfwriaeth iechyd cyhoeddus hon y mae mawr ei hangen?
Well, thanks very much. When the legislation was introduced, we published detailed guidance, we provided training, we ran awareness campaigns, which included tv and radio ads, to ensure that people knew about the new rules. We know, also, that lots of hospitals have taken that innovative, local measure to communicate the requirements to hospital users. So, some of them are doing it in an innovative way, for example, using audio speakers to play a recorded message at the entrance to the hospital. As I say, some of them have enforcement patrols, and so it is a question, of course, for the health boards to make sure that they are enforcing the action outside of their hospitals, but I think persuasion is always better than landing people with a fine, if you can do that. We are talking, generally, outside hospitals, of people who are generally in a vulnerable position, so I think whilst, on the one hand, we need to be supportive of them, they also need to understand that there are rules that they need to comply with.
Wel, diolch yn fawr iawn. Pan gyflwynwyd y ddeddfwriaeth, fe wnaethom ni gyhoeddi canllawiau manwl, fe wnaethom ni ddarparu hyfforddiant, fe wnaethom ni gynnal ymgyrchoedd ymwybyddiaeth, a oedd yn cynnwys hysbysebion teledu a radio, i sicrhau bod pobl yn gwybod am y rheolau newydd. Rydym ni'n gwybod hefyd bod llawer o ysbytai wedi cymryd y mesur lleol arloesol hwnnw i gyfleu'r gofynion i ddefnyddwyr ysbytai. Felly, mae rhai ohonyn nhw'n ei wneud mewn ffordd arloesol, er enghraifft, defnyddio seinyddion i chwarae neges wedi'i recordio wrth fynedfa'r ysbyty. Fel y dywedais i, mae gan rai ohonyn nhw batrolau gorfodi, ac felly mae'n gwestiwn, wrth gwrs, i'r byrddau iechyd wneud yn siŵr eu bod nhw'n gorfodi'r camau y tu allan i'w hysbytai, ond rwy'n credu bod perswadio bob amser yn well na dirwyo pobl, os gallwch chi wneud hynny. Rydym ni'n sôn, yn gyffredinol, y tu allan i ysbytai, am bobl sydd mewn sefyllfa agored i niwed yn gyffredinol, felly rwy'n credu er, ar y naill law, bod angen i ni fod yn gefnogol ohonyn nhw, mae angen iddyn nhw ddeall hefyd bod rheolau y mae angen iddyn nhw gydymffurfio â nhw.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am amseroedd aros ar gyfer rhyddhau cleifion y mae eu cyflyrau wedi’u hoptimeiddio’n feddygol o ysbytai yn rhanbarth Canol De Cymru? OQ61616
4. Will the First Minister make a statement on waiting times for the discharge of medically optimised patients from hospitals in the South Wales Central region? OQ61616
Mae byrddau iechyd, awdurdodau lleol a phartneriaid cyflawni yn cydweithio i flaenoriaethu ac ymateb i'r galw cynyddol am wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Drwy fwy o gyllid gan y Llywodraeth, mae gwasanaethau ychwanegol i wella llwybrau gofal wedi cael eu datblygu. Mae’r gwaith yma’n parhau i fod yn flaenoriaeth.
Health boards, local authorities and delivery partners are working together to prioritise and respond to increasing demand for health and social care services. Through enhanced funding from Government, additional services to tackle pathways of care have been developed. This work continues to be a priority.
Diolch. Fel rydych chi’n ei ddweud, mae’r galw’n cynyddu, gyda’r ffigurau diweddaraf o Awst 2024 yn dangos bod nifer yr oedolion yn aros mwy na 48 awr yn 363 yn Nghwm Taf Morgannwg a 174 ym mwrdd iechyd Caerdydd a’r Fro. Yn amlwg, beth dydy’r data ddim yn ei ddangos ydy pa mor hir mae'r cleifion hynny wedi bod yn aros yn yr ysbyty na chwaith faint ohonynt sydd yn gwaethygu drwy ddal salwch neu haint oherwydd eu bod yn yr ysbyty yn hirach na bod angen. Mae’n anodd deall felly pam mae cyngor Rhondda Cynon Taf yn ymgynghori ar y funud ynglŷn â chau dau gartref gofal. Yn ôl ffigurau y cyngor, dim ond 156 o’r 237 gwely sydd yn cael eu defnyddio ar y funud ar draws cartrefi gofal y cyngor. Ond dywed staff, fodd bynnag, mai’r rheswm eu bod yn wag ydy oherwydd nad oes yna ddigon o staff er mwyn cymryd mwy o bobl, nid oherwydd does yna ddim galw am lefydd. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda chynghorau yn fy rhanbarth i i sicrhau bod digon o staff ar gael i ddiwallu’r anghenion gofal fel nad oes gwelyau mewn cartrefi gofal yn aros yn wag, na chwaith pobl yn aros yn ddiangen ac yn hirach yn yr ysbyty?
Thank you. As you said, demand is increasing, with the latest figures from August 2024 showing that the number of adults waiting more than 48 hours is 363 in Cwm Taf Morgannwg and 174 in Cardiff and Vale health board. Clearly, what the data do not show is how long patients have been staying in the hospital nor how many of them deteriorate after catching another illness or infection because they're in the hospital longer than necessary. It is difficult, therefore, to understand why RCT council is consulting presently on the closure of two care homes. According to the council's figures, only 156 of the 237 beds are currently being used across the council's care homes. Staff say, however, that the reason that they are empty is because there are not enough staff to take on more people, not because there is no demand for places. So, how is the Welsh Government working with councils in my region to ensure that there are enough staff members available to meet care needs so that there are no beds in care homes remaining empty, or people staying longer than is necessary in hospital?
Diolch yn fawr. You’ll be aware that delayed transfers of care is one of the biggest issues that are confronting the NHS, and, very often, it is a shared responsibility between the health boards and the local authorities, and that’s why the care action committee was established about two or three years ago. I’m pleased to say that that met yesterday. What that committee is doing is really trying to focus in on what are the problems. We have very, very detailed data now on why people are in hospital, whose responsibility is it, and all of that is helping to ensure that at least people know that they shouldn’t be blaming each other: that patient is there because it’s your responsibility.
Now, what’s interesting about that is that some health boards are doing better than others in terms of being able to move people on. So, if you look at South Wales Central, for example, Cardiff has been making really good progress in terms of reducing the delays, but Cwm Taf Morgannwg has not been so great recently on some of the other ones. But we know that, previously, Cwm Taf have been really successful in terms of bringing those numbers down. So, what is it that’s changed during that time? And I think it’s that kind of really getting into the detail that is important.
The key thing to do is actually to try and get people home, to look after people in their homes; that's generally what we need to do, and that's why, actually, things like reablement services are really critical. So, that halfway house producing and making sure that there is that support as they are optimised, they're ready to be—. They're clinically optimised, but they're not quite ready to go home, and that's why it is useful to have some of those intermediate places. But they're not cheap. They don't come cheap; they're very, very expensive and part of the issue, of course, is that you need staff to ensure that they are monitored carefully and professionally. But we have a very clear programme, which is, 'Let's get the support into the community. Let's get into the prevention space. Let's stop people from going into hospital in the first place.' And that's why those kinds of reablement packages, which have increased in the past year, are so important.
Diolch yn fawr. Byddwch yn ymwybodol bod oedi wrth drosglwyddo gofal yn un o'r problemau mwyaf sy'n wynebu'r GIG, ac, yn aml iawn, mae'n gyfrifoldeb a rennir rhwng y byrddau iechyd a'r awdurdodau lleol, a dyna pam y sefydlwyd y pwyllgor gweithredu ar ofal tua dwy neu dair blynedd yn ôl. Rwy'n falch o ddweud bod hwnnw wedi cyfarfod ddoe. Yr hyn y mae'r pwyllgor hwnnw yn ei wneud yw ceisio canolbwyntio mewn gwirionedd ar beth yw'r problemau. Mae gennym ni ddata manwl iawn, iawn nawr ar pam mae pobl yn yr ysbyty, pwy sy'n gyfrifol amdano, ac mae hynny i gyd yn helpu i sicrhau bod pobl o leiaf yn gwybod na ddylen nhw fod yn beio ei gilydd: mae'r claf hwnnw yno oherwydd mai eich cyfrifoldeb chi ydyw.
Nawr, yr hyn sy'n ddiddorol am hynny yw bod rhai byrddau iechyd yn gwneud yn well nag eraill o ran gallu symud pobl ymlaen. Felly, os edrychwch chi ar Ganol De Cymru, er enghraifft, mae Caerdydd wedi bod yn gwneud cynnydd da iawn o ran lleihau'r oediadau, ond nid yw Cwm Taf Morgannwg wedi bod cystal yn ddiweddar ar rai o'r rhai eraill. Ond rydym ni'n gwybod bod Cwm Taf, yn flaenorol, wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran gostwng y niferoedd hynny. Felly, beth sydd wedi newid yn ystod y cyfnod hwnnw? Ac rwy'n credu mai'r math hwnnw o edrych yn ofalus ar y manylion sy'n bwysig.
Y peth allweddol i'w wneud mewn gwirionedd yw ceisio cael pobl adref, i ofalu am bobl yn eu cartrefi; dyna'r hyn y mae angen i ni ei wneud yn gyffredinol, a dyna pam, a dweud y gwir, mae pethau fel gwasanaethau ailalluogi yn wirioneddol hanfodol. Felly, y llety hanner ffordd hwnnw yn cynhyrchu ac yn gwneud yn siŵr bod y cymorth hwnnw ar gael wrth iddyn nhw gael eu hoptimeiddio, maen nhw'n barod i gael—. Maen nhw wedi'u hoptimeiddio'n glinigol, ond dydyn nhw ddim yn gwbl barod i fynd adref, a dyna pam mae'n ddefnyddiol cael rhai o'r lleoedd dros dro hynny. Ond dydyn nhw ddim yn rhad. Dydyn nhw ddim yn rhad; maen nhw'n ddrud iawn, iawn a rhan o'r broblem, wrth gwrs, yw bod angen staff arnoch chi i sicrhau eu bod nhw'n cael eu monitro yn ofalus ac yn broffesiynol. Ond mae gennym ni raglen eglur iawn, sef, 'Gadewch i ni gael y cymorth i mewn i'r gymuned. Gadewch i ni fynd i'r maes atal. Gadewch i ni atal pobl rhag mynd i'r ysbyty yn y lle cyntaf.' A dyna pam mae'r mathau hynny o becynnau ailalluogi, sydd wedi cynyddu yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mor bwysig.
First Minister, according to the pathway of care delays data, the top-two reasons for medically optimised patients remaining in hospital beds across Wales and the South Wales Central region are, as you've alluded to, waiting times for social care assessment, which make up around 42 per cent of cases, and waiting times for transfer into care facilities, which make up around 22 per cent of cases. This data clearly shows that the two major areas that are struggling with patient numbers are ultimately out of the control of hospitals.
First Minister, you will be well aware that this is not a recent issue and these numbers have been consistent for some time. And given the pressures on recruitment and staff retention in the social care sector, it is fair to say that we can anticipate that this will be an issue for some time to come, and will likely only get worse. The Welsh Government has, for more than 20 years, been saying warm words about how these two areas must improve, but the problems are not only still with us, but are getting worse. And so, with this in mind, First Minister, what strategy does the Welsh Government finally intend to implement to solve this situation? Thank you.
Prif Weinidog, yn ôl y data llwybr oedi gofal, y ddau reswm pennaf am y ffaith fod cleifion sydd wedi'u hoptimeiddio'n feddygol yn aros mewn gwelyau ysbyty ledled Cymru a rhanbarth Canol De Cymru yw, fel rydych chi wedi cyfeirio ato, amseroedd aros am asesiad gofal cymdeithasol, sydd oddeutu 42 y cant o achosion, ac amseroedd aros i drosglwyddo i gyfleusterau gofal, sydd oddeutu 22 y cant o achosion. Mae'r data hyn yn dangos yn eglur bod y ddau brif faes sy'n cael trafferth gyda niferoedd cleifion allan o reolaeth ysbytai yn y pen draw.
Prif Weinidog, byddwch yn gwbl ymwybodol nad yw hon yn broblem ddiweddar ac mae'r niferoedd hyn wedi bod yn gyson ers cryn amser. Ac o ystyried y pwysau ar recriwtio a chadw staff yn y sector gofal cymdeithasol, mae'n deg dweud y gallwn ni ragweld y bydd hon yn broblem am gryn amser i ddod, ac mae'n debygol y bydd ond yn gwaethygu. Ers dros 20 mlynedd, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhannu geiriau gwresog am sut y mae'n rhaid i'r ddau faes hyn wella, ond nid yn unig y mae'r problemau yn dal gyda ni, ond maen nhw'n gwaethygu. Ac felly, gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, pa strategaeth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei chyflwyno o'r diwedd i ddatrys y sefyllfa hon? Diolch.
Well, the fact is that we've actually provided £144 million annually to make sure that health boards and local government work together to try and crack this very difficult nut. And it is difficult; it's something that health boards across the United Kingdom are struggling with. But I do think that this data that you alluded to is important. If you look at the reasons, social care and joint delays—that is where it's a responsibility that's shared between local authorities and the health boards—account for around 40 per cent. So, social care, 40 per cent; joint delays, 40 per cent; and health-related delays are the remaining 19 per cent. So, it's really important that everybody understands that they have a role to play here, and we shouldn't be passing the buck to one another. To concentrate on the bits where they can make the difference, that's what we keep on asking and that's why the care action committee is so important, just to make sure that we show a mirror up to them to demonstrate what's happening, and where, actually, good practice is happening and who can learn from those people who are doing well.
Wel, y ffaith yw ein bod ni mewn gwirionedd wedi darparu £144 miliwn bob blwyddyn i wneud yn siŵr bod byrddau iechyd a llywodraeth leol yn cydweithio i geisio datrys y sefyllfa anodd iawn hon. Ac mae yn anodd; mae'n rhywbeth y mae byrddau iechyd ar draws y Deyrnas Unedig yn cael trafferth ag ef. Ond rwy'n credu bod y data hyn y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw yn bwysig. Os edrychwch chi ar y rhesymau, gofal cymdeithasol ac oedi ar y cyd—dyna lle mae'n gyfrifoldeb sy'n cael ei rannu rhwng awdurdodau lleol a'r byrddau iechyd—yw tua 40 y cant. Felly, gofal cymdeithasol, 40 y cant; oedi ar y cyd, 40 y cant; ac oedi cysylltiedig ag iechyd yw'r 19 y cant sy'n weddill. Felly, mae'n bwysig iawn bod pawb yn deall bod ganddyn nhw ran i'w chwarae yma, ac na ddylem ni fod yn bwrw'r cyfrifoldeb ar ein gilydd. Canolbwyntio ar y darnau lle gallan nhw wneud gwahaniaeth, dyna'r hyn yr ydym ni'n parhau i'w ofyn a dyna pam mae'r pwyllgor gweithredu ar ofal mor bwysig, dim ond i wneud yn siŵr ein bod ni'n dangos drych iddyn nhw i ddangos yr hyn sy'n digwydd, a lle, mewn gwirionedd, mae arfer da yn digwydd a phwy all ddysgu gan y bobl hynny sy'n gwneud yn dda.
5. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella'r rhwydwaith priffyrdd presennol? OQ61626
5. What plans does the Welsh Government have to improve the existing highway network? OQ61626
Our current list of strategic network improvements is contained in the national transport delivery plan. We will continue to monitor sections of the network that experience congestion and are in need of repair, and to identify solutions aligning with the Wales transport strategy, where required.
Mae ein rhestr bresennol o welliannau strategol i'r rhwydwaith wedi'i chynnwys yn y cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth. Byddwn yn parhau i fonitro rhannau o'r rhwydwaith lle ceir tagfeydd ac y mae angen eu trwsio, ac i nodi atebion sy'n cyd-fynd â strategaeth drafnidiaeth Cymru, lle bo angen.
Diolch. I remember when the First Minister visited Connah's Quay, potholes were raised the most by residents. Whether you're using four wheels or two, or walking, everyone benefits from well-maintained roads and pavements. Highways across the UK have been hit by Westminster funding cuts and monsoon-like rainfall washing away surfaces and causing damage. I'm grateful that you have pledged that fixing our roads will be a priority. Would the First Minister assure us that councils will be enabled and empowered to fix our roads, and that any potential consequential funding from the UK Government for road maintenance budgets is ring-fenced for highway maintenance here in Wales?
Diolch. Rwy'n cofio pan ymwelodd y Prif Weinidog â Chei Connah, tyllau yn y ffordd a godwyd fwyaf gan y trigolion. Pa un a ydych chi'n defnyddio pedair olwyn neu ddwy, neu'n cerdded, mae pawb yn elwa o ffyrdd a phalmentydd sydd wedi'u cynnal a'u cadw yn dda. Mae priffyrdd ledled y DU wedi cael eu taro gan doriadau cyllid San Steffan a glaw tebyg i fonsŵn yn golchi arwynebau i ffwrdd ac yn achosi difrod. Rwy'n ddiolchgar eich bod chi wedi addo y bydd trwsio ein ffyrdd yn flaenoriaeth. A wnaiff y Prif Weinidog ein sicrhau y bydd cynghorau yn cael eu galluogi a'u grymuso i drwsio ein ffyrdd, a bod unrhyw gyllid canlyniadol posibl gan Lywodraeth y DU ar gyfer cyllidebau cynnal ffyrdd yn cael ei glustnodi ar gyfer cynnal a chadw priffyrdd yma yng Nghymru?
Thanks very much. Well, whatever they decide to do in England, it's important that we decide ourselves on how we spend that money and to determine what it is we think are the priorities for the people. But you're right in saying that, actually, this was an issue that came up a lot in the listening exercise, particularly in Connah's Quay. I know that the Secretary who's responsible for transport is looking at future budgets for local authorities in relation to active travel, road maintenance—the entire package in terms of how it may be possible to devolve the decision-making process and the money, so that local authorities can decide how best to spend the money in their local areas, because they know best. It may be that the issue in Connah's Quay is potholes, but maybe there's not such a big problem in a different area, so I think giving that flexibility makes sense, but that's something I know he's looking at.
But I do think that anybody who drives a car recognises that, actually, potholes cost you money. It is important to recognise that and that cyclists also can suffer very grave injuries as a result of that. I was just reading last night that the cost of repair to a vehicle as a result of potholes, on average, is about £120; I'm surprised it's not more, to be honest. But it is important to recognise that there is a cost to those road users if we don't fix our roads.
Diolch yn fawr iawn. Wel, beth bynnag y maen nhw'n penderfynu ei wneud yn Lloegr, mae'n bwysig ein bod ni'n penderfynu ein hunain sut rydym ni'n gwario'r arian hwnnw ac yn penderfynu beth yw'r blaenoriaethau i'r bobl yn ein barn ni. Ond rydych chi'n iawn wrth ddweud, mewn gwirionedd, bod hwn yn fater a godwyd llawer yn yr ymarfer gwrando, yn enwedig yng Nghei Connah. Rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd sy'n gyfrifol am drafnidiaeth yn edrych ar gyllidebau awdurdodau lleol yn y dyfodol o ran teithio llesol, cynnal a chadw ffyrdd—y pecyn cyfan o ran sut y gallai fod yn bosibl datganoli'r broses o wneud penderfyniadau a'r arian, fel y gall awdurdodau lleol benderfynu ar y ffordd orau o wario'r arian yn eu hardaloedd lleol, oherwydd nhw sy'n gwybod orau. Efallai mai'r broblem yng Nghei Connah yw tyllau yn y ffordd, ond efallai nad oes problem mor fawr mewn ardal wahanol, felly rwy'n credu bod rhoi'r hyblygrwydd hwnnw yn gwneud synnwyr, ond mae hynny'n rhywbeth rwy'n gwybod ei fod yn edrych arno.
Ond rwyf i'n credu bod unrhyw un sy'n gyrru car yn cydnabod, mewn gwirionedd, bod tyllau yn y ffordd yn costio arian i chi. Mae'n bwysig cydnabod hynny ac y gall beicwyr hefyd ddioddef anafiadau difrifol iawn o ganlyniad i hynny. Roeddwn i'n darllen dim ond neithiwr mai tua £120, ar gyfartaledd, yw'r gost o drwsio cerbyd o ganlyniad i dyllau yn y ffordd; mae'n syndod nad yw'n fwy, a bod yn onest. Ond mae'n bwysig cydnabod bod cost i'r defnyddwyr ffyrdd hynny os nad ydym yn trwsio ein ffyrdd.
After nine years and numerous times raising the matter here, you still haven't made any progress in improving the very dangerous and cumbersome roundabouts on the A55. Just last month, I brought this issue to the attention of the Cabinet Secretary for transport, and I was shocked to learn that the work on the roundabouts along the A55 at Penmaenmawr and Llanfairfechan has been set back to stage 0. Back in June, we had a horrific accident where a driver with a caravan went straight over the roundabout and it caused a 24-hour road closure.
Up until two years ago, around £9 million had been spent on research into this, proving that these roundabouts needed removing. Of course, this affects both Aberconwy and Ynys Môn, with many road freight hauliers going to and from Holyhead port. The people of north Wales, and our motorists, are desperate for these much-needed improvements, so will you, as First Minister, commit to providing the resources to once and for all dispense with these roundabouts to improve road safety along this stretch? Diolch.
Ar ôl naw mlynedd a chodi'r mater yma sawl gwaith, dydych chi ddim wedi gwneud unrhyw gynnydd o hyd o ran gwella'r cylchfannau peryglus a lletchwith iawn ar yr A55. Dim ond fis diwethaf, tynnais sylw Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth at y mater hwn, a chefais fy synnu o glywed bod y gwaith ar y cylchfannau ar hyd yr A55 ym Mhenmaenmawr a Llanfairfechan wedi cael ei osod yn ôl i gam 0. Yn ôl ym mis Mehefin, fe gawsom ni ddamwain erchyll lle'r aeth gyrrwr â charafán yn syth dros y gylchfan ac achosodd hynny gau'r ffordd am 24 awr.
Tan dwy flynedd yn ôl, roedd tua £9 miliwn wedi cael ei wario ar ymchwil i hyn, gan brofi bod angen cael gwared ar y cylchfannau hyn. Wrth gwrs, mae hyn yn effeithio ar Aberconwy ac Ynys Môn, gyda llawer o gludwyr nwyddau ar y ffyrdd yn mynd i borthladd Caergybi ac oddi yno. Mae pobl y gogledd, a'n modurwyr, yn ysu am y gwelliannau hyn y mae mawr eu hangen, felly a wnewch chi, fel Prif Weinidog, ymrwymo i ddarparu'r adnoddau i gael gwared ar y cylchfannau hyn unwaith ac am byth i wella diogelwch ar y ffyrdd ar hyd y darn hwn? Diolch.
Thanks very much. I know that the Cabinet Secretary for transport is aware of that particular situation, but what I can tell you is that specific projects in north Wales have already received over £20 million. In Denbighshire, there have been plans to replace Llanerch bridge; in Flintshire, the council has agreed—[Interruption.] Do you want me to finish? In Flintshire, the council has agreed to enhance resilience on the A548; in Gwynedd—[Interruption.]
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth yn ymwybodol o'r sefyllfa benodol honno, ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod prosiectau penodol yn y gogledd eisoes wedi derbyn dros £20 miliwn. Yn sir Ddinbych, bu cynlluniau i ddisodli pont Llanerch; yn sir y Fflint, mae'r cyngor wedi cytuno—[Torri ar draws.] Ydych chi eisiau i mi orffen? Yn sir y Fflint, mae'r cyngor wedi cytuno i wella gwytnwch ar yr A548; yng Ngwynedd—[Torri ar draws.]
Will you allow the First Minister to answer the question?
A wnewch chi ganiatáu i'r Prif Weinidog ateb y cwestiwn?
Answer the question, yes, please.
Atebwch y cwestiwn, ie, os gwelwch yn dda.
I have given you an answer, and I've told you that the Cabinet Secretary is aware of the situation and he's going to look into it. Now, I'm going on to tell you about the incredible investment that we've already made in north Wales: £20 million. It's not all about that one road; there are lots of other roads that people care about in north Wales as well.
Rwyf i wedi rhoi ateb i chi, ac rwyf i wedi dweud wrthych chi fod yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol o'r sefyllfa a'i fod yn mynd i ymchwilio iddo. Nawr, rwy'n mynd ymlaen i ddweud wrthych chi am y buddsoddiad anhygoel yr ydym ni eisoes wedi ei wneud yn y gogledd: £20 miliwn. Nid yw'r cwbl am yr un ffordd honno; ceir llawer o ffyrdd eraill y mae pobl yn poeni amdanyn nhw yn y gogledd hefyd.
Ar hyd yr un trywydd, rydw i wedi codi'r mater sawl gwaith yma o ddiogelwch yr A494 o Ddolgellau i Gorwen a'r A470 yn Llanelltyd hefyd. Rydyn ni wedi cael addewidion sawl gwaith yn flaenorol y bydd yna asesu yn digwydd ar y ffyrdd yma er mwyn gweld beth fedrith gael ei wneud er mwyn gwella diogelwch ar y ffyrdd, ond hyd yma rydyn ni'n dal i aros a does yna ddim gwaith asesu wedi digwydd. O ganlyniad, mae pobl yn parhau i ddioddef anafiadau ac mae pobl yn ofni teithio ar y ffyrdd yna yn achlysurol. Felly, beth mae'ch Llywodraeth chi am ei wneud er mwyn diogelu'r A494 a'r A470 ger Dolgellau?
On the same lines, I've raised the issue many times here in terms of the safety of the A494 from Dolgellau to Corwen and the A470 in Llanelltyd too. We've had pledges a number of times previously that there would be an assessment of these roads to see what can be done in order to improve safety, but to date we're still waiting and no assessment work has taken place. As result, people continue to suffer injuries and people fear travelling on those roads occasionally. So, what is your Government going to do in order to make the A494 and the A470 near Dolgellau safe?
Diolch yn fawr. Dwi'n gwybod bod y Gweinidog sydd â'r cyfrifoldeb yn ymwybodol o'r sefyllfa. Mae'n rhaid inni wneud blaenoriaethau; mae rhai o'r blaenoriaethau, dwi'n gwybod, yn bwysig i chi yn eich etholaeth hefyd. Felly, mae'n rhaid inni benderfynu beth rŷn ni'n mynd i'w flaenoriaethu. Dwi'n gwybod, er enghraifft, fod y gwaith yn Llanbedr yn rhywbeth sydd o bwys i chi ac i bobl sy'n byw yn ardal. Nawr, mae'n rhaid inni wneud penderfyniad: ydy'r arian yn mynd i hwnnw neu i rywbeth arall? Dyna sy'n bwysig.
Dwi'n meddwl ei bod hi'n gwneud synnwyr ein bod ni'n gweithio gyda'r comisiwn—y North Wales Transport Commission. Maen nhw wedi gwneud rhaglen mewn i beth sy'n digwydd yn yr ardal, y blaenoriaethau maen nhw wedi'u rhagweld, a bydd hwnna wedyn yn helpu i benderfynu ble ddylai'r flaenoriaeth fod. Ond dwi'n meddwl ei bod hi'n gwneud synnwyr bod llywodraeth leol yn y gogledd yn cydweithredu i wneud yn siŵr bod y pwyslais a'r ffocws yn mynd ar yr hewlydd sydd fwyaf o bwys i'r bobl yn y gogledd.
Thank you very much. I know that the Minister with responsibility is aware of the situation. We do have to prioritise, and some of the priorities, I know, are important to you in your constituency too. So, we do have to decide what we will prioritise. I know, for example, that the work in Llanbedr is something that's important to you and to people living in that area. Now, we have to make a decision: is the funding going to be invested there or elsewhere? That's what's important.
I think it makes sense that we work with the North Wales Transport Commission. They have drawn up a programme on what's happening in the area, setting out the priorities as they see them, and then that will assist in deciding where priorities should lie. But I do think it makes sense that local authorities in north Wales do work together in order to ensure that the emphasis and focus are on those roads that are most important to the people in north Wales.
6. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Chyngor Dinas Casnewydd i hyrwyddo diwylliant a threftadaeth y ddinas? OQ61629
6. How is the Welsh Government working with Newport City Council to promote the city's culture and heritage? OQ61629
The Welsh Government continues to work closely with Newport City Council to promote the city's culture and heritage. For example, Newport Museum and Art Gallery is one of the nine partner galleries in Celf, the National Contemporary Art Gallery for Wales.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gyda Chyngor Dinas Casnewydd i hyrwyddo diwylliant a threftadaeth y ddinas. Er enghraifft, mae Amgueddfa ac Oriel Gelf Casnewydd yn un o'r naw oriel bartner yn Celf, yr Oriel Celf Gyfoes Genedlaethol i Gymru.
First Minister, Newport has a rich cultural history, as well as currently being home to one of the fastest growing creative industries in Wales. With a multitude of diverse cultures, traditions and communities, a thriving nightlife scene, including the newly opened Corn Exchange music venue, and vibrant community-based arts and theatre, Newport has much to offer culturally to residents and, indeed, the wider world. Just last week, we saw the unveiling of the long-campaigned-for statue to commemorate the life and work of local businesswoman and suffragette Margaret Haig Thomas, Lady Rhondda, who took direct action, went to prison and went on hunger strike to promote the cause of votes for women. And this weekend, in the culturally diverse Maindee area, we saw the Full Colour Maindee festival, celebrating street art and street performance. Newport City Council is developing a new cultural strategy with relevant stakeholders, and this, I hope, will give a further boost to this vibrant scene in Newport. So, First Minister, how will Welsh Government continue to work with Newport City Council to promote this rich and diverse culture and heritage?
Prif Weinidog, mae gan Gasnewydd hanes diwylliannol cyfoethog, ac mae hefyd yn gartref i un o'r diwydiannau creadigol sy'n tyfu gyflymaf yng Nghymru ar hyn o bryd. Gyda llu o ddiwylliannau, traddodiadau a chymunedau amrywiol, man bywyd nos sy'n ffynnu, gan gynnwys lleoliad cerddoriaeth y Corn Exchange sydd newydd agor, a chelfyddydau a theatr bywiog yn y gymuned, mae gan Gasnewydd lawer i'w gynnig yn ddiwylliannol i drigolion ac, yn wir, i'r byd ehangach. Dim ond yr wythnos diwethaf, gwelsom ddadorchuddio'r cerflun yr ymgyrchwyd amdano ers amser maith i goffáu bywyd a gwaith y fenyw fusnes leol a'r swffragét Margaret Haig Thomas, Arglwyddes Rhondda, a weithredodd yn uniongyrchol, a aeth i'r carchar ac a wnaeth fygwth newynu i hybu achos cael y bleidlais i fenywod. A'r penwythnos hwn, yn ardal ddiwylliannol amrywiol Maendy, gwelsom ŵyl Maendy Lliw Llawn, yn dathlu celf stryd a pherfformio stryd. Mae Cyngor Dinas Casnewydd yn datblygu strategaeth ddiwylliannol newydd gyda rhanddeiliaid perthnasol, ac rwy'n gobeithio y bydd hyn yn rhoi hwb pellach i'r sefyllfa fywiog hon yng Nghasnewydd. Felly, Prif Weinidog, sut fydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda Chyngor Dinas Casnewydd i hyrwyddo'r diwylliant a threftadaeth cyfoethog ac amrywiol hyn?
Thanks very much, John. Can I just say how delighted I was to hear about the unveiling of the statue honouring Lady Rhondda, which took part in Newport last week? Can I thank all the women who have championed that cause and made sure that the statues to the forgotten women of Wales are now up? It's important that we continue in that vein to celebrate the amazing contribution that women have made to our nation. I hope that the statue will allow more people to learn about Lady Rhondda and her legacy. She fought very hard to allow women to get into the Lords. She didn't manage it herself, but I'm delighted she was able to pave the way for people like me. [Laughter.] So, diolch yn fawr, Lady Rhondda. And we have another lady in the gallery, so, diolch yn fawr iawn.
Can I just say, just in terms of support, it is, I think, critical that we support the arts in Wales? I was very pleased to see that additional funding that went in over the summer to the Arts Council of Wales. I also know that Creative Wales have supported several Newport-based venues through its funding over the past few years, and numerous artists from Newport have been promoted via Creative Wales's monthly Spotify playlist. So, I think it's really important that people listen to that and get fired up by the music from Newport. There's lots to celebrate.
Diolch yn fawr iawn, John. A gaf i ddweud pa mor falch oeddwn i o glywed am ddadorchuddio'r cerflun yn anrhydeddu'r Arglwyddes Rhondda, a gynhaliwyd yng Nghasnewydd yr wythnos diwethaf? A gaf i ddiolch i'r holl fenywod sydd wedi hyrwyddo'r achos hwnnw ac wedi gwneud yn siŵr bod y cerfluniau i fenywod angof Cymru wedi cael eu codi bellach? Mae'n bwysig ein bod ni'n parhau yn y modd hwnnw i ddathlu'r cyfraniad anhygoel y mae menywod wedi ei wneud at ein cenedl. Rwy'n gobeithio y bydd y cerflun yn caniatáu i fwy o bobl ddysgu am yr Arglwyddes Rhondda a'i hetifeddiaeth. Ymladdodd yn galed iawn i ganiatáu i fenywod fynd i Dŷ'r Arglwyddi. Ni lwyddodd ei hun, ond rwyf i wrth fy modd o ddweud ei bod hi wedi gallu paratoi'r ffordd i bobl fel fi. [Chwerthin.] Felly, diolch yn fawr, Arglwyddes Rhondda. Ac mae gennym ni arglwyddes arall yn yr oriel, felly, diolch yn fawr iawn.
A gaf i ddweud, dim ond o ran cefnogaeth, ei bod hi, rwy'n credu yn hanfodol ein bod ni'n cefnogi'r celfyddydau yng Nghymru? Roeddwn i'n falch iawn o weld y cyllid ychwanegol hwnnw a roddwyd dros yr haf i Gyngor Celfyddydau Cymru. Gwn hefyd fod Cymru Greadigol wedi cefnogi sawl lleoliad yng Nghasnewydd drwy ei chyllid dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae nifer o artistiaid o Gasnewydd wedi cael eu hyrwyddo drwy restr chwarae Spotify fisol Cymru Greadigol. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod pobl yn gwrando ar honno ac yn cael eu cyffroi gan y gerddoriaeth o Gasnewydd. Mae llawer i'w ddathlu.
First Minister, having been born and raised in Newport, I will always sing songs of praise for the city, including our fantastic culture and heritage. In fact, my office often roll their eyes and have to stop me from referring to it as the New York of Wales. However, recently, a social experiment conducted by two TikTokers from Swansea revealed that Newport was seen as the most dangerous place to live in Wales, after they asked their followers to vote on the topic. First Minister, I'm sure you'll agree with me that it is concerning that this is seemingly the image many social media—
Prif Weinidog, ar ôl cael fy ngeni a'm magu yng Nghasnewydd, byddaf bob amser yn canu caneuon o glod i'r ddinas, gan gynnwys ein diwylliant a'n treftadaeth ardderchog. Yn wir, mae fy swyddfa yn aml yn rholio eu llygaid ac yn gorfod fy atal rhag cyfeirio ati fel Efrog Newydd Cymru. Fodd bynnag, yn ddiweddar, datgelodd arbrawf cymdeithasol a gynhaliwyd gan ddau o gynhyrchwyr TikTok o Abertawe yr ystyriwyd mai Casnewydd yw'r lle mwyaf peryglus i fyw yng Nghymru, ar ôl iddyn nhw ofyn i'w dilynwyr bleidleisio ar y pwnc. Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi ei bod yn peri pryder ei bod hi'n ymddangos mai dyma'r ddelwedd sydd gan lawer o ddefnyddwyr cyfryngau cymdeithasol—
I think we're struggling to hear you, Natasha Asghar. If the Members surrounding you could be a bit quieter, that would help.
Rwy'n credu ein bod ni'n cael trafferth yn eich clywed chi, Natasha Asghar. Pe gallai'r Aelodau o'ch cwmpas fod ychydig yn dawelach, byddai hynny'n helpu.
I'll go again, that's fine. First Minister, I'm sure you'll agree with me that it is concerning that this is seemingly the image many social media users have, indeed, of Newport. But I do believe that these kinds of exercises are important and bring public opinion to light, whether that's from tourists visiting Newport or, indeed, residents from across Wales. So, First Minister, in light of these findings, perhaps it may seem like a repetitive question to what my colleague John Griffiths just said, but what are you going to do, or what could you do, to further support and highlight Newport's culture and heritage as one of the elements of what the city has to offer, so that people can wholly appreciate it for the amazing place that it is, and try to revive its negative image? Thank you.
Fe wnaf roi cynnig arall arni, mae hynny'n iawn. Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi ei bod yn peri pryder ei bod hi'n ymddangos mai dyma'r ddelwedd sydd gan lawer o ddefnyddwyr cyfryngau cymdeithasol, yn wir, o Gasnewydd. Ond rwy'n credu bod y mathau hyn o ymarferion yn bwysig ac yn dod â barn y cyhoedd i'r amlwg, boed hynny gan dwristiaid sy'n ymweld â Chasnewydd neu, yn wir, trigolion o bob cwr o Gymru. Felly, Prif Weinidog, yng ngoleuni'r canfyddiadau hyn, efallai y bydd yn ymddangos fel cwestiwn sy'n ailadrodd yr hyn y mae fy nghyd-Aelod, John Griffiths, newydd ei ddweud, ond beth ydych chi'n mynd i'w wneud, neu beth allech chi ei wneud, i gefnogi ac amlygu diwylliant a threftadaeth Casnewydd ymhellach fel un o elfennau'r hyn sydd gan y ddinas i'w gynnig, fel y gall pobl ei werthfawrogi'n llwyr am y lle anhygoel yw ef, a cheisio adfywio ei ddelwedd negyddol? Diolch.
Thanks very much. I think Newport has actually changed quite a lot over the past decade. It used to feel pretty run down, if I'm honest, and it doesn't anymore, and I think that's something that should be celebrated. I'm sure you'll be aware that the Welsh Government has given £1.5 million to Newport City Council to restore and develop the Newport transporter bridge. I remember meeting a group of people who'd come all the way over from France in order to see the Newport transporter bridge. I thought it was a bit weird myself, but it was great that they were so excited by something that is a part of a really exciting industrial heritage. So, that's very exciting, and I think there's another opportunity that'll be coming up pretty soon. It's welcoming the Urdd Eisteddfod to the city in 2027, so there'll be a national focus on it and real opportunity to also celebrate the fact that actually there's been a huge increase in the number of children attending Welsh schools in the Newport area.
Diolch yn fawr. Rwy'n credu bod Casnewydd wedi newid cryn dipyn mewn gwirionedd dros y degawd diwethaf. Dro yn ôl, roedd golwg braidd yn aflêr ar y lle, pe byddwn i'n onest, ac nid yw hynny'n wir erbyn hyn, ac rwyf i o'r farn fod hynny'n rhywbeth y dylem ni ei ddathlu. Rwy'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi £1.5 miliwn i Gyngor Dinas Casnewydd i adfer a datblygu pont gludo Casnewydd. Rwy'n cofio cwrdd â grŵp o bobl a oedd wedi dod yr holl ffordd draw o Ffrainc er mwyn gweld pont gludo Casnewydd. Roeddwn i'n credu bod hynny braidd yn od fy hunan, ond roedd hi'n hyfryd eu bod nhw mor gyffrous oherwydd rhywbeth sy'n rhan o dreftadaeth ddiwydiannol gyffrous iawn. Felly, mae hynny'n gyffrous iawn, ac rwy'n credu y bydd cyfle arall yn codi ei ben yn weddol fuan. A hwnnw fydd croesawu Eisteddfod yr Urdd i'r ddinas yn 2027, felly fe fydd yna ganolbwyntio cenedlaethol ar y ddinas a bydd cyfle gwirioneddol i ddathlu'r ffaith fod cynnydd enfawr wedi bod mewn gwirionedd o ran nifer y plant sy'n mynychu ysgolion Cymraeg yn ardal Casnewydd.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi rhagor o fanylion am addewid 'cyfle i bob teulu' Llywodraeth Cymru? OQ61627
7. Will the First Minister provide further details regarding the Welsh Government's 'opportunity for every family' pledge? OQ61627
Wales should be a place where children, families and communities thrive. We will boost standards in our schools, increase attendance and provide more homes for social rent. Focusing resources on our most disadvantaged communities through programmes like Flying Start ensures support reaches families in greatest need at the earliest opportunity.
Fe ddylai Cymru fod yn fan y gall plant, teuluoedd a chymunedau ffynnu ynddi. Fe fyddwn ni'n hybu safonau yn ein hysgolion, yn cynyddu presenoldeb ac yn darparu mwy o gartrefi ar gyfer rhent cymdeithasol. Mae canolbwyntio adnoddau ar ein cymunedau mwyaf difreintiedig trwy raglenni fel Dechrau'n Deg yn sicrhau bod cefnogaeth ar gael i deuluoedd sydd â'r angen mwyaf a'u bod nhw'n ei chael cyn gynted â phosibl.
Thank you. The expansion of sustainable housing is crucial for young families trying to enter the property market, and equally crucial for the local economy in generating employment opportunities. In Rhondda, through the partnership efforts of Trivallis and Rhondda Cynon Taf council, I've been fortunate to see promising proposals for the new developments in Penrhys. The site holds real untapped potential, both in terms of environmental sustainability and housing opportunities, so its regeneration would benefit both the local community and the wider communities across Rhondda. Given the importance of these developments and the Welsh Government's commitment to supporting essential projects like this, would the First Minister consider visiting the Penrhys site alongside the Cabinet Secretary for housing to discuss the exciting proposal and its benefits?
Diolch i chi. Mae adeiladu mwy o dai cynaliadwy yn hanfodol i deuluoedd ifanc sy'n ceisio mynediad i'r farchnad eiddo, a'r un mor hanfodol i'r economi leol wrth gynhyrchu cyfleoedd cyflogaeth. Yng Nghwm Rhondda, drwy ymdrechion partneriaeth rhwng Trivallis a Chyngor Rhondda Cynon Taf, rwyf wedi bod yn ffodus o weld cynigion addawol ar gyfer y datblygiadau newydd ym Mhenrhys. Mae gan y safle botensial na chafodd ei gyffwrdd mewn gwirionedd, o ran cynaliadwyedd amgylcheddol a chyfleoedd i adeiladu tai, ac felly fe fyddai ei adfywiad yn llesol i'r gymuned leol a chymunedau ledled Rhondda yn fwy eang. O ystyried pwysigrwydd y datblygiadau hyn ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gefnogi prosiectau hanfodol fel hyn, a fyddai'r Prif Weinidog yn ystyried ymweld â safle Penrhys gyda'r Ysgrifennydd Cabinet dros dai i drafod y cynnig cyffrous a'i fanteision?
Diolch yn fawr. I'm really pleased to note the work being progressed to regenerate the Penrhys estate and I'm aware that my officials are working with Trivallis and the local authority and other interested parties to progress this work. I think the ambition is to be applauded. I think they're trying to develop not just affordable housing, but also develop a new school and health facilities on the estate as well. So, we will keep connected to that project. I've asked my officials to continue to engage and I will be very interested to hear how that progresses in due course.
Diolch yn fawr. Rwy'n falch iawn o nodi'r gwaith sy'n cael ei wneud i adfywio ystad Penrhys ac rwy'n ymwybodol bod fy swyddogion i'n gweithio gyda Trivallis a'r awdurdod lleol a phartïon eraill sydd â diddordeb i ddatblygu'r gwaith hwn. Rwy'n credu y dylid canmol yr uchelgais. Rwy'n credu eu bod nhw'n ceisio datblygu nid yn unig dai fforddiadwy ond fe fydd ysgol a chyfleusterau iechyd newydd ar yr ystad hefyd. Felly, fe fyddwn ni'n cadw mewn cysylltiad â'r prosiect hwnnw. Rwyf i wedi gofyn i'm swyddogion i ddal ati i ymgysylltu ac fe fydd gennyf i ddiddordeb mawr mewn clywed sut bydd hynny'n mynd rhagddo maes o law.
Yn olaf, cwestiwn 8, Delyth Jewell.
Finally, question 8, Delyth Jewell.
8. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i leoliadau diwylliannol yn Nwyrain De Cymru? OQ61624
8. What support is the Welsh Government providing to cultural venues in South Wales East? OQ61624
Mae'r cyngor celfyddydau a Cymru Greadigol yn darparu cyllid i leoliadau yn y de-ddwyrain. Llywodraeth Cymru yw asiantaeth datblygu’r sector i amgueddfeydd, llyfrgelloedd ac archifdai lleol. Mae hynny’n cynnwys gweinyddu proses achredu gwasanaethau amgueddfeydd ac archifau a safonau llyfrgelloedd cyhoeddus Cymru, a rhoi hyfforddiant, cyngor ac arian i brosiectau.
The Arts Council of Wales and Creative Wales both provide funding to venues in south-east Wales. The Welsh Government acts as the sector development agency for local museums, libraries and archives, including administering museums and archive accreditation and Welsh public library standards, providing training, advice, and funding for projects.
Diolch am eich ateb, Brif Weinidog.
Thank you for your answer, First Minister.
Last week, Caerphilly council voted to close Llancaiach Fawr, and the decision has caused anger and sadness, because Llancaiach Fawr is so much more than a building. It provides a living link with our area's past. It's a place of magic for children and a hub for a community that is bitterly used to having things taken away. Why should culture be the preserve of only areas that are rich? First Minister, I would plead with you to offer assistance either directly or through Cadw to ensure Llancaiach Fawr does not close its doors, and that staff are retained.
A decision on whether to close Blackwood Miners’ Institute is still pending. The staff there are desperately worried too, and that venue is yet another place of pride and deep memory. What urgent assistance can be provided to both venues, most urgently Llancaiach Fawr? These places are treasures for our community and we will all be poorer if we lose them.
Yr wythnos diwethaf, fe bleidleisiodd cyngor Caerffili i gau Llancaiach Fawr, ac mae'r penderfyniad wedi achosi dicter a thristwch, am fod Llancaiach Fawr yn llawer mwy nag adeilad. Mae'n cynnig cyswllt byw â gorffennol ein hardal ni. Mae'n lle hudolus i blant ac yn ganolbwynt i gymuned sydd wedi bod yn hen gyfarwydd â gweld pethau yn cael eu dwyn oddi arni hi. Pam ddylai diwylliant fod yn rhywbeth sydd ar gael i ardaloedd cyfoethog yn unig? Prif Weinidog, rwy'n ymbil arnoch chi i gynnig cymorth naill ai'n uniongyrchol neu drwy Cadw i sicrhau nad yw Llancaiach Fawr yn cau ei ddrysau, a bod y staff yn cael eu cadw.
Mae'r penderfyniad ynghylch a ddylid cau Sefydliad Glowyr y Coed Duon yn dal i fod yn yr arfaeth. Mae'r staff yno'n poeni llawer iawn hefyd, ac mae'r lleoliad hwnnw eto yn destun balchder ac atgofion dwfn. Pa gymorth a ellir ei ddarparu ar frys i'r ddau leoliad, y brys pennaf o ran Llancaiach Fawr? Mae'r lleoedd hyn yn drysorau i'n cymuned ni ac fe fyddwn ni i gyd yn dlotach pe byddwn ni'n eu colli nhw.
Thanks very much. I do think Llancaiach Fawr is a wonderful place. It's a great way to learn about history and the arts, and truly is a living museum. But the management and funding are matters for Caerphilly County Borough Council. There are no current revenue grant programmes running that could be used to assist the authority. You will all be aware of the financial constraints we're under as a Government, which means that I'm afraid Cadw will not be able to help run such a venue, simply because the money isn't there.
Diolch yn fawr i chi. Rwyf i o'r farn fod Llancaiach Fawr yn lle bendigedig. Mae'r lle yn cynnig ffordd ragorol o ddysgu am hanes a'r celfyddydau, ac yn wir y mae hi'n amgueddfa fyw. Ond materion i Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yw'r rheolaeth a'r cyllid. Nid oes unrhyw raglenni grant refeniw sy'n rhedeg yn gyfredol y gellid eu defnyddio i gynorthwyo'r awdurdod. Mae pob un ohonoch chi'n ymwybodol o'r cyfyngiadau ariannol sydd arnom ni yn y Llywodraeth, sy'n golygu fy mod i'n ofni na fydd Cadw yn gallu helpu i redeg lleoliad o'r fath, a hynny am y rheswm syml nad yw'r arian ar gael.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf felly fydd y cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Cyflawni. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Delyth Jewell.
The next item is questions to the Counsel General and Minister for Delivery. The first question is from Delyth Jewell.
1. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion y gyfraith y DU ynglŷn ag adroddiad Cymdeithas y Cyfreithwyr, 'From Caernarfon to Caerdydd: Reimagining Justice in Wales 2030'? OQ61602
1. What discussions has the Counsel General had with UK law officers regarding the Law Society report 'From Caernarfon to Caerdydd: Reimagining Justice in Wales 2030'? OQ61602
Diolch am y cwestiwn, Delyth.
Thank you for the question, Delyth.
While the operation of the justice system is largely reserved to the UK Government, we will, of course, be having discussions with them on the devolution of youth justice and probation. There has been no discussion with UK law officers on this specific report, however. The new Government has inherited a chronically underfunded system—which we can all acknowledge—that is in real disarray and is understandably prioritising the most critical elements before considering the wider issues.
Er bod gweithredu'r system gyfiawnder yn fater a gedwir yn ôl i raddau helaeth gan Lywodraeth y DU, fe fyddwn ni, wrth gwrs, yn cael trafodaethau gyda nhw ynglŷn â datganoli cyfiawnder ieuenctid a phrawf. Eto i gyd, nid oes unrhyw drafodaeth wedi bod gyda swyddogion cyfraith y DU ynglŷn â'r adroddiad penodol hwn. Mae'r Llywodraeth newydd wedi etifeddu system sy'n sobr o brin o arian— gall pawb ohonom ni gydnabod hynny—ac sydd mewn dryswch gwirioneddol ac, yn ddealladwy iawn, mae hi'n blaenoriaethu'r elfennau mwyaf hanfodol cyn ystyried y materion mwy eang.
Diolch am hwnna, Cwnsler Cyffredinol, a chroeso i'r swydd. Llongyfarchiadau ichi ar y swydd. Hoffwn i wybod pa gamau fydd y Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r anialwch cyfreithiol sy'n bodoli i nifer yng Nghymru, lle mae pobl yn ei chael hi'n anodd i gael mynediad at wasanaethau cyfreithiol hanfodol. Yn ôl ymchwil gan Gymdeithas y Gyfraith, mae cymorth cyfreithiol dinesig am ddim yng Nghymru wedi gostwng 50 y cant ers 2009. Mae awdur yr adroddiad wedi dweud wrth Golwg360, a dwi'n dyfynnu:
'Dydy Llywodraeth Cymru ddim wedi gwneud digon i ymgysylltu ag argymhellion Comisiwn Thomas.'
Mae'n mynd ymlaen i ddweud:
'Mae cyfiawnder yng Nghymru yn galw allan am ryw fath o gyfeiriad a gweledigaeth.'
Faint o adroddiadau eraill fydd yn rhaid i ni eu gweld cyn i'r Llywodraeth ddechrau gweithredu ar yr hyn sydd ei angen? A fyddwch chi, plis, yn blaenoriaethu hyn yn eich trafodaethau gyda Llywodraeth San Steffan?
Thank you for that, Counsel General, and welcome to your new role. Congratulations to you. I'd like to know what steps the Welsh Government can take to address the legal desert that exists for many in Wales, where people find it very difficult to access essential legal services. According to research by the Law Society, free municipal legal aid in Wales has fallen by 50 per cent since 2009. The author of the report told Golwg360, and I quote:
'The Welsh Government has not done enough to engage with the recommendations of the Thomas Commission.'
He went on to say:
'Justice in Wales is calling out for some kind of direction and vision.'
How many more reports would we need to see before this Government starts to implement what is needed? And would you please prioritise this in your discussions with the Westminster Government?
Diolch, Delyth. We certainly welcome the Law Society having stimulated an important discussion with so many of its members. It's also very clear how much thinking and work has gone into the recent report, 'From Caernarfon to Caerdydd: Reimagining Justice in Wales 2030'. I actually read the report myself prior to coming into post, just out of interest—I have a long-standing interest in legal services in Wales—and I know the Law Society has been generally supportive of the Welsh Government's position in seeking further devolution of justice to Wales, for all of the reasons that we share as an ambition.
Unfortunately, the report paints a familiar picture to us here in Wales—and, I'm afraid, across England and Wales, really—which is the chronic underfunding of the entire justice system over the last 14 years of Conservative mismanagement. There are urgent challenges facing the justice system across England and Wales—[Interruption.] There's no point in noises off. It's just a fact. You can absolutely see the decimation of legal aid firms right across Wales, for example. You can now no longer find legal aid firms in most major centres in Wales because of the chronic underfunding. The characterisation of lawyers is that they're somehow rich people looking out for themselves, when, in fact, most of them are really not very well paid at all, really trying to do the best in their community to help people, inside what is supposed to be a democracy with a rule of law. You cannot have rule of law without access to law, and so access to law is a really important part of that.
I'm particularly concerned about the length of time it's taking some cases to come to trial, and the small and shrinking number of people providing vital legal services across Wales, including criminal justice provision, which is a real issue. Juries are adjudicating on trials where the crime has been committed five, six years past, and the idea that the evidence in those cases is anything other than flawed at that point is a real problem for victims and for accused alike. So, we have some serious problems here. It's one of the reasons we want the devolution of justice, so that we can bring a particular Welsh flavour, and emphasis, actually, to this.
It will take a lot of constructive work between the Government and legal professions to find sustainable ways of addressing these issues. One of the things I'm very concerned about, and have been for many years as a previous lawyer, is we used to have specialist firms right across Wales who provided specialist services, but they were able to do so off the back of a thriving practice in conveyancing or in general run-of-the-mill, if you like, legal services. Those legal services no longer attract the kind of funding that can support the specialist profession on top of it, and so they are ever centralised and ever lost, and we've seen that over a large number of years. It is increasingly difficult to find specialist legal advice outside of the big centres, which is a real access-to-law problem.
I'm really grateful to you for bringing the question forward; I will certainly be looking at it. It's something I've had a long-standing interest in, as have all my predecessor Counsel Generals, I have to say. But I think now we have a real chance, with a real emphasis on the rule of law and the justice system in the UK Government, to have some real proper discussions about it.
Diolch, Delyth. Yn sicr, rydym ni'n croesawu bod Cymdeithas y Gyfraith wedi ysgogi trafodaeth bwysig gyda chymaint o'i haelodau. Mae hi'n eglur iawn hefyd fod llawer iawn o ystyriaeth a gwaith wedi mynd i mewn i'r adroddiad diweddar, 'From Caernarfon to Caerdydd: Reimagining Justice in Wales 2030'. Mewn gwirionedd, fe ddarllenais i'r adroddiad fy hun cyn i mi ddod i'r swydd, dim ond o ran diddordeb—mae gen i ddiddordeb hirsefydlog yn y gwasanaethau cyfreithiol yng Nghymru—ac fe wn i fod Cymdeithas y Gyfraith wedi bod yn gefnogol ar y cyfan o safbwynt Llywodraeth Cymru wrth iddi geisio ehangu ar ddatganoli cyfiawnder i Gymru, am bob un o'r rhesymau sy'n gyffredin i'r uchelgais yr ydym ni'n ei rhannu.
Yn anffodus, mae'r adroddiad yn darlunio golygfa sy'n gyfarwydd i ni yma yng Nghymru—ac, mae arna i ofn, ledled Cymru a Lloegr, mewn gwirionedd—sef prinder arian dybryd yn y system gyfiawnder gyfan am y 14 mlynedd diwethaf o gamreolaeth y Ceidwadwyr. Mae heriau mawr yn wynebu'r system gyfiawnder ledled Cymru a Lloegr—[Torri ar draws.] Nid oes diben grwgnach. Mae honno'n ffaith i chi. Fe welwch chi'n gwbl eglur fod cwmnïau cymorth cyfreithiol ledled Cymru yn cael eu hanrheithio, er enghraifft. Ni allwch chi ddod o hyd i gwmnïau cymorth cyfreithiol yn y rhan fwyaf o brif ganolfannau yng Nghymru erbyn hyn o achos y prinder ariannol dybryd. Fe nodweddir cyfreithwyr rywsut fel pobl gyfoethog sy'n eu rhoi eu hunain yn gyntaf, ond eto, mewn gwirionedd, nid yw'r rhan fwyaf ohonyn nhw'n cael arian mawr o gwbl, mewn gwirionedd maen nhw'n ceisio gwneud eu gorau yn eu cymunedau i helpu pobl, o fewn i'r hyn a ddylai fod yn wlad ddemocrataidd dan reolaeth y gyfraith. Ni all y gyfraith reoli heb i chi gael cyfrwng i fynd i gyfraith, ac felly mae cael cyfrwng i fynd i gyfraith yn rhan bwysig iawn o hynny.
Rwy'n arbennig o bryderus ynglŷn â hyd y cyfnod cyn i rai achosion ddod i'r llysoedd, a'r nifer fechan o bobl, sy'n prinhau, sy'n darparu'r gwasanaethau cyfreithiol hanfodol ledled Cymru, gan gynnwys y ddarpariaeth o gyfiawnder troseddol, sy'n fater gwirioneddol iawn. Mae rheithgorau yn rhoi dedfrydau mewn achosion y cafodd y drosedd ei chyflawni bum mlynedd, chwe blynedd yn ôl, ac mae'r syniad na all y dystiolaeth yn yr achosion hynny fod yn unrhyw beth heblaw diffygiol erbyn hynny'n broblem wirioneddol i'r dioddefwyr a'r cyhuddedig fel ei gilydd. Felly, mae gennym ni broblemau difrifol yn hyn o beth. Dyma un o'r rhesymau pam rydym ni'n dymuno datganoli cyfiawnder, er mwyn i ni ddod â naws neilltuol Gymreig, a rhoi pwyslais, mewn gwirionedd, ar hyn.
Fe fydd hi'n cymryd llawer o waith adeiladol rhwng y Llywodraeth a phroffesiynau cyfreithiol i ddod o hyd i ffyrdd cynaliadwy o fynd i'r afael â'r materion hyn. Un o'r pethau yr wyf i'n pryderu'n fawr yn eu cylch, ac wedi bod yn gwneud felly ers blynyddoedd lawer yn gyfreithiwr yn flaenorol, yw bod cwmnïau arbenigol gennym ni ledled Cymru a oedd yn darparu gwasanaethau arbenigol, ond roedden nhw'n gallu gwneud hynny oherwydd eu bod nhw'n gallu elwa ar ymarfer trawsgludo neu wasanaethau cyfreithiol cyffredin, os mynnwch chi. Nid yw'r gwasanaethau cyfreithiol hynny bellach yn denu'r math o gyllid sy'n gallu cefnogi'r proffesiwn arbenigol sydd uwch ei ben, ac felly maen nhw fyth a hefyd yn cael eu canoli a'u colli, ac fe welsom ni hynny dros nifer fawr o flynyddoedd. Mae hi'n gynyddol anodd dod o hyd i gyngor cyfreithiol arbenigol y tu allan i'r canolfannau mawr, sy'n broblem wirioneddol o ran mynediad at y gyfraith.
Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am gyflwyno'r cwestiwn; yn sicr, fe fyddaf i'n ystyried hyn. Mae hwn yn rhywbeth yr wyf i wedi ymddiddori ynddo ers amser maith, fel gwnaeth pob Cwnsler Cyffredinol a'm rhagflaenodd i, mae'n rhaid i mi ddweud. Ond rwy'n credu bod gennym ni gyfle gwirioneddol nawr, gyda phwyslais gwirioneddol ar reolaeth y gyfraith a'r system gyfiawnder yn Llywodraeth y DU, i gynnal trafodaethau sylweddol ynglŷn â'r mater hwn.
2. Sut y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn sicrhau bod yr Ysgrifenyddion Cabinet yn cyflawni blaenoriaethau'r Llywodraeth? OQ61596
2. How will the Counsel General ensure that Cabinet Secretaries deliver on the Government's priorities? OQ61596
Thank you for the question. It remains the responsibility of the relevant portfolio Cabinet Secretary to lead delivery of the Government’s priorities. My role will be to provide additional capacity to support my Cabinet colleagues, by bringing people together across Government to find innovative ways of driving delivery of our priorities at greater pace.
Diolch i chi am y cwestiwn. Mae arwain cyflawniad blaenoriaethau'r Llywodraeth yn parhau i fod yn gyfrifoldeb i'r Ysgrifennydd Cabinet portffolio perthnasol. Fy ngwaith i fydd darparu capasiti ychwanegol i gefnogi fy nghyd-Aelodau Cabinet, drwy ddod â phobl ynghyd ar draws y Llywodraeth ar gyfer canfod ffyrdd arloesol o ysgogi cyflawni ein blaenoriaethau mewn llai o amser.
Minister, it is good to see that, after 25 years, the Welsh Labour Government have finally decided that they need to deliver for the Welsh public and appointed a Minister for Delivery. As we've seen, house building targets have been missed, NHS waiting lists are getting longer, and education standards are dropping—not the sort of delivery that the Welsh public were hoping for. I'm very interested to learn how your role will work and how you will ensure that Cabinet Secretaries will deliver on their priorities, as set out by the First Minister, because you've supposed to have been delivering for 25 years, and I'm sure the public would love to know how you're going to deliver now.
Gweinidog, mae hi'n dda gweld Llywodraeth Lafur Cymru, ar ôl 25 mlynedd, o'r diwedd yn penderfynu bod angen iddyn nhw gyflawni er mwyn y cyhoedd yng Nghymru a phenodi Gweinidog Cyflawni. Fel gwelsom nid, ni chafodd targedau o ran adeiladu tai eu cyflawni, mae rhestrau aros y GIG yn mynd yn hwy, ac mae safonau addysg yn gostwng—nid y math o ddarpariaeth yr oedd y cyhoedd yng Nghymru yn gobeithio amdani. Mae diddordeb mawr gennyf i gael deall sut y bydd eich swydd chi'n gweithio a sut y byddwch chi'n sicrhau y bydd Ysgrifenyddion y Cabinet yn cyflawni eu blaenoriaethau nhw, fel nododd y Prif Weinidog, oherwydd fe ddylech chi fod yn cyflawni ers 25 mlynedd, ac rwy'n siŵr y byddai'r cyhoedd wrth eu boddau i gael gwybod sut y byddwch chi'n cyflawni nawr.
Thank you very much for that. I'll tell you why I'm grateful for it—and you've made this mistake before. I would be more than happy to come with a list of Welsh Government achievements, which I'm happy to read out, Llywydd. The last occasion on which I started to do that, the Llywydd had to cut me off because I'd run out of time very significantly, because of the large number of things that we've delivered over the last 25 years. So, if the Conservatives would like to give me the opportunity to do that again, I'd be more than grateful to take it; it would be a great pleasure.
In fact, what we're talking about here is a very serious subject about trying to deliver in the face of serious underfunding of public services and a real cost-of-living crisis entirely brought on by the Conservatives, who are baying on the opposite bench but really do not like it when I come back at them in that way. The absolute truth is that you cannot have decent public services without decent public service funding, which we have been deprived of for 14 years. What we are trying to do here is maximise the scarce resource we have to deliver on our promises for the people of Wales—something we have always done and that is very scarce on the opposite benches.
Diolch yn fawr iawn i chi am hynna. Fe ddywedaf i wrthych chi pam rwy'n ddiolchgar am hynna—ac fe wnaethoch chi'r camgymeriad hwn o'r blaen. Rwy'n fwy na pharod i ddod â rhestr o gyflawniadau Llywodraeth Cymru gyda mi, ac rwy'n hapus i'w darllen hi, Llywydd. Y tro diwethaf y dechreuais i wneud felly, fe fu'n rhaid i'r Llywydd dorri ar fy nhraws am fy mod i wedi mynd dros fy amser yn sylweddol iawn, oherwydd y nifer fawr o bethau y gwnaethom ni eu cyflawni dros y 25 mlynedd diwethaf. Felly, pe byddai'r Ceidwadwyr yn dymuno estyn cyfle arall i mi wneud hynny, fe fyddwn i'n fwy na diolchgar i'w dderbyn, fe fyddai hwnnw'n bleser o'r mwyaf.
Mewn gwirionedd, mae'r hyn yr ydym ni'n drafod nawr yn bwnc difrifol iawn ynglŷn â cheisio cyflawni yn wyneb prinder arian difrifol yn y gwasanaethau cyhoeddus ac argyfwng costau byw gwirioneddol a achoswyd yn gyfan gwbl gan y Ceidwadwyr, sy'n udo ar y fainc gyferbyn ond nad ydyn nhw'n fodlon o gwbl i mi eu hateb nhw yn y ffordd honno. Y gwir amdani yw na allwch chi gael gwasanaethau cyhoeddus digonol heb gyllid digonol i wasanaethau cyhoeddus, y cawsom ni ein hamddifadu ohono ers 14 blynedd. Yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yn hyn o beth yw gwneud yn fawr o'r adnoddau prin sydd gennym ni er mwyn cyflawni ein haddewidion i bobl Cymru—rhywbeth a wnaethom ni bob amser ac mae hynny'n rhywbeth prin iawn ar y meinciau gyferbyn.
Cwestiynau llefarwyr y pleidiau nawr. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwhood.
Questions from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. The Labour UK Government's Chancellor, as you know, scrapped winter fuel payments worth up to £300 universally for pensioners in July. They now admit that no impact assessment was carried out on a policy that will affect an estimated 500,000 pensioners in Wales alone. Only last week, Labour members at the party's UK conference voted in favour of a motion calling for UK Ministers to reverse their cut to the UK winter fuel allowance.
Two Scottish pensioners have launched a legal challenge against the UK and Scottish Governments over the winter fuel payment cut. They've highlighted that, under the Equality Act 2010, public bodies have a duty to consider how their decisions and actions will affect people with different protected characteristics, which include age and disability. Legal charity the Govan Law Centre, who are representing them, argue that the Governments failed to comply with this duty when enacting the changes to winter fuel payment eligibility, stating that the Governments did not carry out a detailed equality impact assessment as required. Whilst the case is being raised in Scotland, its outcome could also apply in Wales, England and Northern Ireland. What discussions has the Counsel General had with the UK Government regarding the potential impact of this case on the 500,000 pensioners who have lost their winter fuel payment in Wales?
Diolch, Llywydd. Diddymwyd taliadau tanwydd y gaeaf o werth hyd at £300 yn gyffredinol i bensiynwyr gan Ganghellor Llywodraeth Lafur y DU, fel gwyddoch chi. Maen nhw'n cyfaddef nawr na chafodd asesiad effaith ei gynnal ar bolisi a fydd yn effeithio ar tua 500,000 o bensiynwyr yma yng Nghymru yn unig. Dim ond yr wythnos diwethaf, fe bleidleisiodd aelodau Llafur yng nghynhadledd y blaid yn y DU o blaid cynnig yn galw ar Weinidogion y DU i wyrdroi eu toriad i lwfans tanwydd gaeaf y DU.
Mae dau bensiynwr o'r Alban wedi lansio her gyfreithiol yn erbyn Llywodraethau'r DU a'r Alban dros y toriad mewn taliadau tanwydd gaeaf. Maen nhw'n tynnu sylw at y ffaith bod dyletswydd ar gyrff cyhoeddus, yn unol â Deddf Cydraddoldeb 2010, i ystyried sut y bydd eu penderfyniadau a'u gweithredoedd nhw'n effeithio ar bobl â nodweddion gwarchodedig amrywiol, sy'n cynnwys oedran ac anabledd. Mae elusen gyfreithiol Canolfan y Gyfraith Govan, sy'n eu cynrychioli nhw, yn dadlau bod y Llywodraethau wedi methu â chydymffurfio â'r ddyletswydd hon wrth weithredu'r newidiadau i gymhwysedd taliadau tanwydd y gaeaf, gan ddweud na wnaeth y Llywodraethau gynnal asesiad effaith cydraddoldeb manwl a oedd yn angenrheidiol. Er mai yn yr Alban y cafodd yr achos ei godi, fe allai canlyniad hwnnw fod yn berthnasol yng Nghymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon hefyd. Pa drafodaethau a gafodd y Cwnsler Cyffredinol gyda Llywodraeth y DU ynghylch effaith bosibl yr achos hwn ar y 500,000 o bensiynwyr sydd wedi colli eu taliad tanwydd gaeaf yng Nghymru?
I admire the Member's attempt to make that a legal issue for Wales, where it quite clearly is a legal issue for the UK Government. We will of course be watching with close interest what happens in that legal case, and should those pensioners be successful, no doubt the UK Government will take appropriate correcting action. We will have to wait and see; we have no such case here in Wales.
Rwy'n edmygu ymgais yr Aelod i geisio gwneud hwn yn fater cyfreithiol i Gymru, pan fo'n amlwg iawn mai mater cyfreithiol i Lywodraeth y DU ydy hwn. Wrth gwrs, fe fyddwn ni'n gwylio'r hyn a fydd yn digwydd yn yr achos cyfreithiol hwnnw gyda diddordeb mawr, ac os bydd y pensiynwyr hynny'n llwyddiannus, mae'n siŵr y bydd Llywodraeth y DU yn cymryd camau priodol i unioni hynny. Fe fydd yn rhaid i ni aros i weld; nid oes unrhyw achos o'r fath gennym ni'n digwydd yma yng Nghymru.
As indicated, that case in Scotland has significant implications for all UK nations.
Staying with the legal implications of Government policies, we heard in May, during a Petitions Committee debate, that far too many children and young people are unable to access support under Wales's new additional learning needs system, leaving families at breaking point. When I met the ALN Reform Wales campaign, they told me that the new system is just not working, they’re inundated with requests for help, and children and parents are being blamed, punished and traumatised. Estyn’s 2023 thematic report on the new ALN system recommended that local authorities should ensure that all schools are aware of their duties under the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018, and that the Welsh Government should ensure that all settings have a clear understanding of the legal definitions contained in the Act, and the code, and provide practical examples to aid understanding.
The increasing referrals to the Education Tribunal for Wales last year can now be expected to grow. So, what discussions, if any, has the Counsel General had with the president of Welsh Tribunals regarding the practical consequences of this, and what action will she take, given her broader remit, to ensure that Estyn’s recommendations regarding legislative delivery are carried out by local authorities and Welsh Government?
Fel nodwyd, mae i'r achos hwnnw yn yr Alban oblygiadau sylweddol i bob un o wledydd y DU.
Gan aros gyda goblygiadau cyfreithiol polisïau'r Llywodraeth, fe glywsom ni ym mis Mai, yn ystod dadl y Pwyllgor Deisebau, bod llawer gormod o blant a phobl ifanc yn methu â chael gafael ar gymorth o dan gyfundrefn newydd anghenion dysgu ychwanegol Cymru, sy'n golygu bod teuluoedd yn cael eu gyrru i'r pen. Pan wnes i gyfarfod ag ymgyrch Diwygio ADY Cymru, roedden nhw'n dweud wrthyf i nad yw'r system newydd yn gweithio, maen nhw'n cael eu llethu gan geisiadau am gymorth, ac mae plant a rhieni yn cael eu beio, eu cosbi a'u hysgytio. Roedd adroddiad thematig Estyn ar y system ADY newydd yn 2023 yn argymell y dylai'r awdurdodau lleol sicrhau bod pob ysgol yn ymwybodol o'u dyletswyddau dan Ddeddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018, ac y dylai Llywodraeth Cymru sicrhau bod dealltwriaeth gadarn ym mhob lleoliad o'r diffiniadau cyfreithiol a gynhwysir yn y Ddeddf, a'r cod, ac yn darparu enghreifftiau ymarferol i gynorthwyo'r ddealltwriaeth honno.
Erbyn hyn, fe ellid disgwyl cynnydd eto yn niferoedd yr atgyfeiriadau i Dribiwnlys Addysg Cymru o'u cymharu â llynedd. Felly, pa drafodaethau, os o gwbl, a gafodd y Cwnsler Cyffredinol gyda llywydd Tribiwnlysoedd Cymru ynghylch canlyniadau ymarferol hyn, a pha gamau y bydd hi'n eu cymryd, o ystyried ei chylch gwaith ehangach, i sicrhau y bydd argymhellion Estyn ynghylch darpariaeth ddeddfwriaethol yn cael eu cyflawni gan yr awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru?
Thank you for the question. Again, I admire the attempt to make that a matter for me, but it very clearly isn’t a matter for me, it’s very clearly a matter for the Cabinet Secretary. My understanding is that both training and advice has been given, both to the practitioners at ALN stage and to the tribunals. The Cabinet Secretary will, of course, have those discussions, and if she requires assistance from myself, I’d be happy to do it.
I have, of course, only been in this role for a matter of weeks, so I have not yet had any conversations with the head of the tribunal service in Wales, but I will be having those in a much more general sense. But the specifics of the question are very much a matter for the individual Cabinet Secretary.
Diolch i chi am y cwestiwn. Unwaith eto, rwy'n edmygu'r ymgais i wneud hwnnw'n fater i mi ymdrin ag ef, ond yn amlwg nid mater i mi mohono, yn amlwg iawn, mae hwnnw'n fater i'r Ysgrifennydd Cabinet ymdrin ag ef. Fy nealltwriaeth i yw bod hyfforddiant a chyngor wedi cael ei roi, i'r ymarferwyr yn ystod y cam ADY ac i'r tribiwnlysoedd. Fe fydd yr Ysgrifennydd Cabinet, wrth gwrs, yn cael y trafodaethau hynny, a phe byddai angen cymorth oddi wrthyf i arni hi, fe fyddaf i'n hapus i'w roi.
Wrth gwrs, dim ond ers ychydig wythnosau yr wyf i yn y swydd hon felly nid wyf i wedi cael unrhyw sgyrsiau gyda phennaeth y gwasanaeth tribiwnlys yng Nghymru hyd yn hyn, ond fe fyddaf i'n cael y rhain mewn ystyr lawer mwy cyffredinol. Ond mater i'r Ysgrifennydd Cabinet unigol yw manylion y cwestiwn i raddau helaeth iawn.
Well, I hope you will include this in your discussions with the education tribunal, because that is within your remit, as I understood, now, was Welsh Government delivery, so not to question the rights and wrongs of the policies, but to ensure that delivery is being monitored and outcomes assessed.
Finally, implementation of the legal implications of Welsh Government policies for both those working in the legal sector and those who are using legal services will require a thriving solicitors sector in Wales, and you referred to the sector earlier. What engagement are you therefore having, or will you be having, given the short time in this role, with the Law Society in Wales, which represents, as you know, the views of the Welsh solicitors profession, and Welsh solicitors’ current priorities, regarding their calls for both improved data on the Welsh legal sector and for Wales to match England’s offer of a level 7 legal apprenticeship?
Wel, rwy'n gobeithio y byddwch chi'n cynnwys hynny yn eich trafodaethau chi gyda'r tribiwnlys addysg, oherwydd y mae hynny o fewn eich cylch gwaith chi, fel deallais i hynny, nawr, sef cyflawniad Llywodraeth Cymru, felly heb holi ynglŷn â chywirdeb y polisïau neu fel arall, ond ar gyfer sicrhau bod cyflawniad yn cael ei fonitro a'r canlyniadau yn cael eu hasesu.
Yn olaf, bydd gweithredu goblygiadau cyfreithiol polisïau Llywodraeth Cymru ar gyfer y rhai sy'n gweithio yn y sector cyfreithiol a'r rhai sy'n defnyddio gwasanaethau cyfreithiol yn gofyn am sector cyfreithwyr ffyniannus yng Nghymru, ac fe wnaethoch chi gyfeirio at y sector yn gynharach. Pa ymgysylltiad a ydych chi'n ei gael, neu y byddwch chi'n ei gael, o ystyried y cyfnod byr y buoch chi yn y swydd hon, â Chymdeithas y Gyfraith yng Nghymru, sy'n cynrychioli, fel gwyddoch chi, farn proffesiwn cyfreithwyr Cymru, a blaenoriaethau cyfredol cyfreithwyr Cymru, ynghylch eu galwadau nhw am well data ar gyfer sector cyfreithiol Cymru ac er mwyn i Gymru allu rhoi cynnig sy'n cyfateb i'r cynnig sydd yn Lloegr o brentisiaeth gyfreithiol lefel 7?
As I say, I’ve only been in the role a matter of weeks, as you know, Mark Isherwood, so I will be having conversations with the Law Society, and with the legal profession more widely across Wales, to discuss a number of issues, including legal services training and access to law. And I will also, I hope, Llywydd, with your indulgence, be having a meeting with yourself about the accessibility of Welsh law and how we might improve it, including the preparations for the next Senedd.
Fel dywedais i, dim ond ers ychydig wythnosau yr ydw i wedi bod yn y swydd, fel gwyddoch chi, Mark Isherwood, ac felly fe fyddaf i'n cael sgyrsiau gyda Chymdeithas y Gyfraith, a gyda'r proffesiwn cyfreithiol yn ehangach ledled Cymru, i drafod nifer o faterion, gan gynnwys hyfforddiant gwasanaethau cyfreithiol a mynediad at y gyfraith. Ac fe fyddaf i hefyd, rwy'n gobeithio, Llywydd, gyda'ch caniatâd caredig, yn cael cyfarfod â chi ynglŷn â hygyrchedd cyfraith Cymru a sut gallem ni wella hynny, sy'n cynnwys y paratoadau ar gyfer y Senedd nesaf.
Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan.
Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan.
Diolch, Llywydd. Hoffwn eich croesawu chi i’r rôl newydd. Yr wythnos diwethaf, wrth gwrs, yng nghynhadledd y Blaid Lafur, fe glywson ni, heb unrhyw rybudd blaenorol i’r Senedd, na’r byrddau iechyd a fydd yn cael eu heffeithio, mae’n debyg, y bydd San Steffan yn cydweithio gyda Llywodraeth Cymru am y tro cyntaf i fynd i’r afael â rhestrau aros yng Nghymru. A gaf i ofyn, felly, am eich asesiad o’r goblygiadau cyfansoddiadol o gael Senedd arall yn cydweithio mewn maes sydd wedi’i ddatganoli yn llawn i Gymru ers chwarter canrif, a pryd mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyhoeddi'r termau ffurfiol, ynghyd â’r cyngor cyfreithiol sy’n cyd-fynd efo’r cytundeb yma?
Thank you, Llywydd. I would like to welcome you to your new role. And last week, of course, in the Labour Party conference, we heard, without any prior warning to the Senedd, or the health boards that will probably be affected, that Westminster will collaborate with the Welsh Government for the first time to tackle waiting lists in Wales. Could I therefore ask for your assessment of the constitutional implications of having another Parliament working together with us in an area that has been fully devolved to Wales for a quarter of a century, and when does the Welsh Government intend to publish the formal terms and the legal advice that accompany this agreement?
Thank you. I don’t think there are any constitutional implications of the announcement as made. What we were talking about at the conference was greater collaboration, if you like, between health services, in particular for people along the border, which has gone on for a very long period of time. If there is a constitutional implication at some point, I will, of course, look at it, but I’m not aware of any at the moment. I would be more than happy to have a discussion with you if you think there is one.
I think we’ve collaborated with the English health service in a number of ways, in a large number of areas, for a very long time, for very obvious reasons, and we'll continue to do so. Where there are learning opportunities on each side of the border, of course we’d be happy to take them. What we’re not doing is in any way abdicating responsibility for those Welsh patients. What we’re doing is very much keeping our responsibility for those patients, but ensuring that they get a better service via good collaboration with a neighbouring country.
Diolch. Nid wyf i'n credu bod unrhyw oblygiadau cyfansoddiadol i'r cyhoeddiad fel cafodd hwnnw ei wneud. Yr hyn yr oeddem ni'n sôn amdano yn y gynhadledd oedd mwy o gydweithio, os mynnwch chi, rhwng y gwasanaethau iechyd, yn enwedig i bobl wrth y ffin, sydd wedi bod yn digwydd ers amser maith iawn. Pe byddai unrhyw oblygiadau cyfansoddiadol ar unrhyw bryd, fe edrychaf i ar hynny wrth gwrs, ond nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw un ar hyn o bryd. Fe fyddwn i'n fwy na hapus i gael trafodaeth gyda chi os ydych chi o'r farn fod yna un.
Rwy'n credu ein bod ni wedi cydweithio â gwasanaeth iechyd Lloegr mewn nifer o ffyrdd, mewn nifer fawr o feysydd, ers amser maith, am resymau amlwg iawn, ac fe fyddwn ni'n parhau i wneud hynny. Lle bod cyfleoedd i ddysgu ar bob ochr i'r ffin, wrth gwrs fe fyddem ni'n hapus i'w cymryd nhw. Yr hyn nad ydym ni'n ei wneud mewn unrhyw ffordd yw ildio cyfrifoldeb am y cleifion hynny yng Nghymru. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw arddel ein cyfrifoldeb am y cleifion hynny, ond sicrhau eu bod nhw'n cael gwasanaeth gwell trwy gydweithio effeithiol â gwlad gyfagos.
Diolch, Cwnsler Cyffredinol. Mae o’n wahanol i’r hyn a gyhoeddwyd. Mi glywson ni bod yna gytundeb. Nid cydweithio—mae yna gydweithio fel dŷch chi wedi dweud—ond cytundeb. Felly, a gaf i ofyn i chi geisio sicrwydd nad oes yna gytundeb, oherwydd, o’r hyn dŷch chi’n ei ddweud, does yna ddim cyngor cyfreithiol—nid oes angen, dŷch chi’n dweud—o ran y cydweithio yma. Mae’n bwysig nad oes yna amwysedd, oherwydd, i ni, mae’n awgrymu cytundeb, a bod angen cael cyngor cyfreithiol, a'i fod o’n hollol glir.
Felly, a gaf i’r sicrwydd yna? Os dŷch chi’n dweud mai jest cyhoeddiad oedd o, dydy hynny ddim yn cyd-fynd efo'r pethau dŷn ni wedi eu clywed gan eich cydweithwyr chi yn San Steffan chwaith. Mae hi'n bwysig bod y Senedd hon yn cael yr eglurder pendant hwnnw.
Thank you, Counsel General. It is different to what was announced. We heard that there was an agreement, not collaboration. There is collaboration already, as you said, but this is an agreement. So, could I ask you to provide assurance that there is no agreement, because, from what you said, there is no legal advice—it's not needed, as you said—in terms of the collaboration. It’s important that there’s no ambiguity, because, to us, it suggests an agreement, and that there is a need for legal advice, and that that is clear.
So, could I get that assurance? If you’ve said it’s just an announcement, that doesn't align with what we've heard from your colleagues in Westminster either. It's important that this Senedd has that absolute clarity.
There has been—my colleague has just reminded me—a written statement on the arrangements between NHS England and NHS Wales today. But I think though, Heledd, what we've got there is the difference between a legal agreement and a common parlance agreement. So, you and I might agree to have a cup of tea together, but we seldom sign a contract to say that we must. So, I think it's the difference between a legal contract and a common parlance agreement.
Bu—mae fy nghyd-Aelod newydd f'atgoffa i—ddatganiad ysgrifenedig ar y trefniadau rhwng GIG Lloegr a GIG Cymru heddiw. Ond rwy'n credu, er hynny, Heledd, yr hyn sydd gennym ni dan sylw yw'r gwahaniaeth rhwng cytundeb cyfreithiol a chytundeb ar lafar gwlad. Felly, efallai y byddwch chi a minnau'n cytuno i gael paned o de gyda'n gilydd, ond yn anaml y byddem ni'n llofnodi cytundeb i ddweud y bydd hynny'n orfodol i ni. Felly, rwy'n credu mai gwahaniaeth yw hwn rhwng cytundeb cyfreithiol a chytundeb ar lafar gwlad.
Mae'n ddrwg gen i, mae hyn yn hollol wahanol i fynd am baned o de. Mae hyn ynglŷn â'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru, ac fe fyddwn i yn meddwl bod pobl Cymru sydd ar restrau aros, bod y rheini sy'n gweithio yn ein hysbytai ni, angen gwybod beth ydy statws hyn. Gwahanol iawn i baned o de.
Mi wnaeth fy nghydweithwraig i Delyth Jewell godi gyda chi'n gynharach ein bod ni'n ystyried datganoli cyfiawnder i Gymru. Yn sicr, mi oeddech chi'n glir o ran eich barn chi eich bod chi'n parhau'n gadarn bod yn rhaid i Gymru gael y grym hwnnw. Ond mi glywson ni bethau gwahanol iawn ym maniffesto'r Blaid Lafur a chan rai sydd wedi eu hethol yn enw Llafur Cymru yn San Steffan. Felly, gaf i ofyn pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda Llywodraeth San Steffan rŵan, fel ein bod ni'n rhoi'r gorau i'r cwestiwn amwys yma? Dŷn ni'n gwybod bod yn rhaid datganoli cyfiawnder i Gymru. Pa lwybr sydd yn mynd i fod er mwyn galluogi hynny? Gyda Llywodraeth Lafur rŵan yn San Steffan, ac yn y fan hyn, mi ddylech chi allu gweithredu ar hyn.
I'm sorry, but this is entirely different from going for a cup of tea. This is about the health service in Wales, and I would think that the people of Wales who are on waiting lists, and those working in our hospitals, need to know what the status of this is. It's very different to having a cup of tea.
My colleague Delyth Jewell raised with you earlier the issue of the devolution of justice to Wales. Of course, you were clear in terms of your view that you were of the robust view that Wales needs to have that power. But we heard very different things in the manifesto of the Labour Party and from some of those elected in the name of the Labour Party in Westminster. So, could I ask you what discussions have you had with the Westminster Government so that we do put this vague question to an end? We know that we need to devolve justice to Wales. What pathway is there going to be in order for us to facilitate that? With a Labour Government in Westminster now, and here, you should be able to act on this.
I just want to say, Heledd, I wasn't trying to denigrate in any way the number of people waiting on waiting lists for a service by describing the difference between a common parlance agreement and a contract. So, I just wanted to say that I wasn't trying to do that in any way—I was just making the colloquial observation that the common use word is different from the legal agreement. So, I just want to correct that, if I gave that impression.
In terms of the devolution of justice, the manifesto talks about exploring the devolution of justice. We will actively be exploring that. We have made it more than plain—my colleague Jane Hutt has made it more than plain on a large number of occasions, and my predecessor in this post made it plain on a large number of occasions—that we actively seek the devolution of policing, in the first instance, youth justice, but justice in its entirety in the fullness of time after a pathway approach. I haven't yet had those discussions, but I absolutely will, and we will be pressing for that. And we'll be pressing for that because we think we can provide a service to the people of Wales that is better than the one they've been receiving over the last 14 years.
Fe hoffwn i egluro ychydig bach, Heledd, nad oeddwn i mewn unrhyw fodd yn ceisio difrïo nifer y bobl sy'n aros ar restrau aros am wasanaeth drwy ddisgrifio'r gwahaniaeth rhwng cytundeb ar lafar gwlad a chytundeb cyfreithiol. Felly, yr hyn yr oeddwn i'n awyddus i'w egluro oedd nad oeddwn i'n ceisio mewn unrhyw ffordd—dim ond ceisio gwneud sylw ar lafar fod y gair a ddefnyddir yn gyffredin yn wahanol beth i gytundeb cyfreithiol. Felly, rwy'n awyddus i gywiro hynny, os rhoddais i unrhyw argraff sy'n wahanol.
O ran datganoli cyfiawnder, mae'r maniffesto yn sôn am ymchwilio i ddatganoli cyfiawnder. Fe fyddwn ni'n weithredol yn yr ymchwiliad hwnnw. Rydym wedi ei gwneud hi'n amlwg iawn—mae fy nghyd-Aelod Cabinet Jane Hutt wedi gwneud hynny'n amlwg iawn ar nifer fawr o achlysuron, ac roedd fy rhagflaenydd i yn y swydd hon yn ei gwneud hi'n amlwg ar nifer fawr o achlysuron—ein bod ni'n bwrw iddi o ran ceisio datganoli plismona, yn y lle cyntaf, cyfiawnder ieuenctid, ond cyfiawnder yn ei gyfanrwydd yng nghyflawnder yr amser yn dilyn dull o ymlwybro. Nid wyf i wedi cael y trafodaethau hynny eto, ond yn sicr fe fyddaf i ac fe fyddwn ni'n pwyso am hynny. Ac fe fyddwn ni'n pwyso am hynny oherwydd rydym ni o'r farn y gallwn ni ddarparu gwasanaeth i bobl Cymru sy'n well na'r un y maen nhw wedi bod yn ei gael dros y 14 blynedd diwethaf.
3. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, y Trefnydd a’r Prif Chwip, a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn dilyn cynllun peilot y llys teulu cyffuriau ac alcohol yng Nghaerdydd? OQ61589
3. What discussions has the Counsel General had with the Cabinet Secretary for Social Justice, Trefnydd and Chief Whip, and the Ministry of Justice following the family drug and alcohol court pilot in Cardiff? OQ61589
Thank you very much for the question. I have not yet had any of those discussions, but I do intend to do so. Following an independent evaluation of the pilot, we are working with partners to progress next steps based on the recommendations made, and I'm very happy to report back to the Senedd once we've had those discussions.
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn. Ni chefais i'r un o'r trafodaethau hynny eto, ond rwy'n bwriadu gwneud felly. Yn dilyn gwerthusiad annibynnol o'r cynllun treialu, rydym ni'n gweithio gyda phartneriaid i fwrw ymlaen â'r camau nesaf yn seiliedig ar yr argymhellion a gafodd eu gwneud, ac rwy'n hapus iawn i adrodd yn ôl i'r Senedd pan fyddwn ni wedi cael y trafodaethau hynny.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. Can I gently suggest that those conversations should happen very quickly? Because earlier this year, a circuit judge sitting in the family court in Cardiff gave an example of the tragic impact of the ending of the family drug and alcohol court pilot. A mother, who had a traumatic upbringing, and who had been in an abusive relationship, gave birth to a child while still addicted to alcohol and drugs. The local authority made a care order application. Mum was suitable for the pilot, and, in the words of the judge, she visibly thrived during her work with the team. He said her physical and emotional recovery from years of abuse was slow but evident, fortnight after fortnight. Sober, mum appeared to have a new lease of life. There was a lapse to taking drugs again, but the team recommended further work with her. However, the pilot came to an end. Unsurprisingly, without the expert support, mum's life deteriorated, and the child was adopted. Now, we have let down that mother and child. We have also potentially created untold and costly problems for the future, and we have disbanded an experienced team. Counsel General, can we please see the benefit of a Labour Government in Westminster? When will we see a family drug and alcohol court sitting here in Wales, because it obviously does work? It's common sense. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. A gaf i awgrymu yn garedig y dylai'r sgyrsiau hynny ddigwydd yn gyflym iawn? Oherwydd yn gynharach eleni, fe wnaeth barnwr cylchdaith a oedd yn eistedd yn y llys teulu yng Nghaerdydd roi enghraifft o effaith drist yn dilyn diweddu'r cynllun treialu llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol. Rhoddodd mam, a oedd wedi cael magwraeth drawmatig ei hunan, ac a oedd wedi bod mewn perthynas dreisgar, enedigaeth i blentyn tra roedd hi'n dal i fod yn gaeth i alcohol a chyffuriau. Gwnaeth yr awdurdod lleol gais am orchymyn gofal. Roedd y fam yn addas i'r cynllun treialu, ac, yng ngeiriau'r barnwr, roedd hi'n amlwg ei bod hi wedi ffynnu yn ystod ei chyfnod yn gweithio gyda'r tîm. Roedd yn dweud bod ei hadferiad corfforol ac emosiynol ar ôl blynyddoedd o gamdriniaeth yn araf ond yn amlwg, bythefnos ar ôl pythefnos. A hithau wedi sobri, roedd hi'n ymddangos bod gan y fam fywyd newydd. Bu llithriad i gymryd cyffuriau eto, ond roedd y tîm yn argymell rhagor o waith gyda hi. Fodd bynnag, fe ddaeth y cynllun treialu i ben. Nid yw hi'n syndod, heb gefnogaeth arbenigol, fod cyflwr bywyd y fam wedi dirywio, ac fe gafodd ei phlentyn ei fabwysiadu. Rydym ni wedi siomi'r fam a'r plentyn hwnnw. Rydym ni o bosibl wedi creu problemau hefyd nad ydyn nhw'n hysbys ac a fydd yn gostus i'r dyfodol, ac rydym ni wedi chwalu tîm profiadol. Cwnsler Cyffredinol, a gawn ni weld budd o fod â Llywodraeth Lafur yn San Steffan? Pryd fyddwn ni'n gweld llys teulu cyffuriau ac alcohol yn eistedd yma yng Nghymru, oherwydd mae hi'n amlwg fod hwnnw'n gweithio? Synnwyr cyffredin yw hyn. Diolch yn fawr.
Thank you for that. As I understand it—. I know you've been involved in this all the way through, and I'm grateful for your involvement, and, indeed, your obvious passion for it. You’ll, I’m sure, recall that the Commission on Justice in Wales included a recommendation that the family drug and alcohol courts should be established in Wales as a pilot, and I am delighted that we honoured that commitment and carried out the pilot.
I also want to pay tribute to the families who took the brave step of engaging in the programme and the hard work and professionalism of all those that were involved in the pilot—there's evidence from the story that you’ve just told us of that case that that’s been the case. Since the pilot concluded, we’ve been scrutinising the independent evaluation of the pilot by CASCADE, which is the children’s social care and research centre at Cardiff University, which has gone to all our partners on the family justice network and the Welsh heads of children’s services. We’ll now be working with partners in local authorities, health services and local family justice boards to take forward next steps and findings from the pilot in a sustainable and cost-effective way, underpinned by a shared commitment to achieving the best outcomes.
Our analysis of the pilot evaluation and discussions with partners will focus on how best we can maximise the benefits of the model that you so eloquently set out there, Rhys, to the widest possible number of families in Wales who may need this support in a sustainable and cost-effective way. We’re open to a range of options that may achieve this, including a family drug and alcohol court model. But there are some questions around the model, I think it’s fair to say: whether it’s scalable across the whole of Wales is one of the real issues; whether there are a sufficient number of families in other parts of Wales to ensure it is sustainable; the funding going forward, because it should be self-sustaining, but partners were unable to commit funding; and whether should we invest in this model or expand our integrated family support services.
So, there are a number of things to do before we’re able to take a view on the pilot, I’m afraid. In the meantime, we have integrated family support services that provide early intervention support for families, and we will work with local authority health partners to explore good practice from the pilot that can be used to maximise that positive impact. I’m told that we are looking to respond to that evaluation before Christmas, and hopefully a lot sooner than that. So, I very much hope to be able to update the Senedd at that point.
Diolch i chi am hynna. Fel rwy'n ei deall hi—. Ac fe wn i eich bod chi wedi ymroi i hyn i gyd, ac rwy'n ddiolchgar i chi am eich cyfraniad, ac, yn wir, am eich eiddgarwch amlwg. Rydych chi siŵr o fod yn cofio i'r Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru gynnwys argymhelliad y dylid sefydlu'r llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol yng Nghymru fel cynllun treialu, ac rwy'n falch iawn ein bod ni wedi anrhydeddu'r ymrwymiad hwnnw ac wedi cyflawni'r cynllun treialu.
Fe hoffwn i roi teyrnged hefyd i'r teuluoedd a gymerodd y cam dewr o fod â rhan yn y rhaglen a'r gwaith caled a phroffesiynoldeb a ddangosodd pawb a oedd yn rhan o'r cynllun treialu—mae tystiolaeth o'r stori yr ydym ni newydd ei chlywed gennych chi am yr achos hwnnw'n dangos mai dyna fu'r achos. Ers i'r cynllun treialu ddod i ben, rydym ni wedi bod yn craffu ar werthusiad annibynnol o'r cynllun treialu gan CASCADE, sef canolfan gofal cymdeithasol ac ymchwil plant Prifysgol Caerdydd, sydd wedi mynd at ein holl bartneriaid yn y rhwydwaith cyfiawnder teuluol a phenaethiaid gwasanaethau plant Cymru. Fe fyddwn ni'n gweithio nawr gyda phartneriaid yn yr awdurdodau lleol, gwasanaethau iechyd ac ar fyrddau cyfiawnder teuluol lleol i fwrw ymlaen â'r camau a'r canfyddiadau nesaf yn sgil y cynllun treialu mewn ffordd gynaliadwy a chost-effeithiol, a ategir gan ymrwymiad cyffredin i gyflawni'r canlyniadau gorau.
Fe fydd ein dadansoddiad ni o'r gwerthusiad o'r cynllun treialu a'r trafodaethau gyda phartneriaid yn canolbwyntio ar y ffordd orau o fanteisio i'r eithaf ar y model a nodwyd gennych chi mewn ffordd mor rymus nawr, Rhys, ar gyfer y nifer ehangaf posibl o deuluoedd yng Nghymru a allai fod ag angen am y cymorth hwn mewn ffordd gynaliadwy a chost-effeithiol. Rydym ni'n agored i amrywiaeth o ddewisiadau a allai gyflawni hyn, gan gynnwys model o lysoedd teulu cyffuriau ac alcohol. Ond mae rhai cwestiynau yn aros ynghylch y model hwnnw, rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud: a yw hi'n bosibl cyflwyno hyn ar raddfa ledled Cymru gyfan yw un o'r materion gwirioneddol; a oes digon o deuluoedd mewn rhannau eraill o Gymru i sicrhau bod hynny'n gynaliadwy; yr arian wrth symud ymlaen, oherwydd fe ddylai hyn fod yn hunangynhaliol, ond nid oedd partneriaid yn gallu ymrwymo cyllid; ac a ddylem fuddsoddi yn y model hwn neu ehangu ein gwasanaethau integredig o ran cymorth i deuluoedd.
Felly, mae yna nifer o bethau i'w gwneud cyn i ni allu fod â barn gadarn ar y cynllun treialu, mae arna i ofn. Yn y cyfamser, mae gennym ni wasanaethau integredig o ran cymorth i deuluoedd sy'n darparu cymorth gydag ymyrraeth gynnar i deuluoedd, ac fe fyddwn ni'n gweithio gyda phartneriaid iechyd yn yr awdurdodau lleol i archwilio arfer da o'r cynllun treialu y gellid ei ddefnyddio i sicrhau'r effaith gadarnhaol honno. Rwyf i wedi clywed ein bod ni'n bwriadu ymateb i'r gwerthusiad hwnnw cyn y Nadolig, ac yn llawer cynt na hynny, rwy'n gobeithio. Felly, rwy'n gobeithio yn fawr iawn y byddaf i'n gallu diweddaru'r Senedd ar yr adeg honno.
Welcome to your new role, Counsel General. As just highlighted by Rhys ab Owen, the abrupt ending of the pilot last September, following the denial of a one-year extension due to budget constraints, led to a devastating human cost. The evaluation itself declared that funding uncertainty was the most crucial factor affecting FDAC sustainability. As somebody who over many years has worked in FDACs, I can pledge the absolute success of those for the families involved. This is not something we should be piloting in Wales, this is something we should be delivering and rolling out in Wales. We should be learning from those other FDACs across the UK that have been so successful in keeping families together.
The final evaluation, which as you know was published in March of this year, demonstrated remarkable results. Parental substance misuse declined from 83 per cent to 54 per cent, with 29 per cent of parents completing complete cessation of drug and alcohol use. And also, the economic benefits of the FDAC and its delivery are well known. So, I’d like you to pledge to us that you’re going to review this decision again and have conversations with the Cabinet Secretary for finance to ensure stable, long-term funding for this potentially transforming approach to family justice. Diolch yn fawr iawn.
Croeso i'ch swydd newydd, Cwnsler Cyffredinol. Fel mae Rhys ab Owen newydd dynnu sylw at y peth, fe arweiniodd tranc sydyn y cynllun treialu fis Medi diwethaf, yn dilyn gwrthod yr estyniad o flwyddyn oherwydd cyfyngiadau cyllidebol, at gost aruthrol fawr i bobl. Roedd y gwerthusiad ei hun yn mynegi mai ansicrwydd ariannol oedd y ffactor mwyaf hanfodol i effeithio ar gynaliadwyedd y llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol. Yn un sydd wedi gweithio mewn llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol dros nifer o flynyddoedd, rwy'n gallu cadarnhau llwyddiant ysgubol y rhain o safbwynt y teuluoedd dan sylw. Nid rhywbeth y dylem ni fod yn ei dreialu yng Nghymru mo hwn, mae hyn yn rhywbeth y dylem ni fod yn ei roi ar waith a'i gyflwyno yng Nghymru. Fe ddylem fod yn dysgu oddi wrth y llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol eraill hynny ledled y DU sydd wedi bod mor llwyddiannus o ran cadw teuluoedd gyda'i gilydd.
Roedd y gwerthusiad terfynol, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth eleni, yn arddangos canlyniadau nodedig, fel gwyddoch chi. Fe ostyngodd camddefnydd sylweddau gan rieni o 83 y cant i 54 y cant, gyda 29 y cant o rieni yn llwyddo i roi'r gorau i ddefnyddio cyffuriau ac alcohol yn gyfan gwbl. A hefyd, mae manteision economaidd y llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol a chyflawniad y rhain yn gyfarwydd. Felly, fe hoffwn i chi addo i ni y byddwch chi'n adolygu'r penderfyniad hwn unwaith eto ac yn cynnal sgyrsiau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid i sicrhau cyllid sefydlog, hirdymor i'r dull trawsnewidiol hwn o gyfiawnder teuluol. Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much for that, Jane. I just want to correct a couple of things there. We haven’t made a decision to end it. We ran a pilot, which ended. There’s a little bit of a difference there. We are very much looking at the evaluation of that pilot. The views of our partners involved in the family justice network in Wales will be instrumental in helping us to make decisions about the wider role of that pilot. It is about scalability. We do know it worked in one area, but we don’t know that it would be scalable across Wales on that model. When we launched the two-year pilot programme, it was always the intention to test how the approach could work throughout Wales before committing to any long-term service, and we do need to carefully consider the results of the pilot.
As I explained to Rhys ab Owen in answering his question, once we’ve had discussions with all our partners and we’re informed by the evaluation and other research, we can decide on whether rolling out the family drug and alcohol courts model is the most suitable, cost-effective model to provide sustainable support for families, where there are concerns around substance misuse.
We do know that the family drug and alcohol courts aim to deliver cost savings and efficiencies in the family courts system and for local authority children’s services, which does free up resources to support earlier preventative work with families who may be experiencing difficulties. That’s one of the issues, isn’t it? Because we do need to make sure that that money can be recycled into preventative work. Otherwise, we have the same problem we have with all of these services, which is that you’re dealing with the bottom end of the service rather than the preventative end. I'm very committed to making sure that I work across the Government to make sure that preventative services are very much emphasised here, because we want not to help people once they have got into difficulty but prevent them from getting there in the first place, where that's at all possible. So, we are strongly committed to supporting families experiencing substance misuse issues.
Our expectations are for the substance misuse service in Wales and, in particular, for area planning boards to work with partners to support families, including those on the edge of care. Through the APB substance misuse action fund, the Welsh Government ring-fences money for children and young people. Recognising the rise in demand for support, an additional £1 million was invested in 2022-23, increasing the ring-fenced allocation to £3.75 million, and, in addition, we plan to further increase this amount to £5.25 million in 2023-24, and again, for 2024-25, to £6.25 million. So, I think you can see that it's not that we're not committed to the service, it's that we want to make sure that the model that we commit to actually does the very best job for the whole of Wales, and we have a number of partners to talk to. We've heard some committed advocates for a particular model here, and it may well be that we go with that, and we will make that decision before Christmas.
Diolch yn fawr iawn am hynna, Jane. Fe hoffwn i ddim ond cywiro un neu ddau o bwyntiau ynglŷn â hynny. Nid ydym ni wedi gwneud unrhyw benderfyniad i ddod a hwn i ben. Fe wnaethom ni gynnal cynllun treialu, a hwnnw sydd wedi dod i ben. Mae yna ychydig o wahaniaeth. Rydym ni'n rhoi ystyriaeth fanwl i werthuso'r cynllun treialu hwnnw. Fe fydd barn ein partneriaid ni sydd â rhan yn y rhwydwaith cyfiawnder teuluol yng Nghymru yn allweddol wrth ein helpu ni i wneud penderfyniadau am swyddogaeth fwy eang y cynllun treialu hwnnw. Mae hynny'n ymwneud â graddoldeb. Fe wyddom ni ei fod wedi gweithio mewn un maes, ond 'wyddom ni ddim a fyddai unrhyw fodd ei raddoli ledled Cymru yn unol â'r patrwm hwnnw. Pan gafodd y rhaglen dreilau o ddwy flynedd ei lansio, y bwriad bob amser oedd profi sut y gallai'r dull gweithredu weithio ledled Cymru cyn ymrwymo i greu unrhyw wasanaeth hirdymor, ac mae angen i ni ystyried canlyniadau'r cynllun treialu yn ofalus.
Fel roeddwn i'n egluro i Rhys ab Owen wrth ymateb i'w gwestiwn ef, pan fyddwn ni wedi cael trafodaethau gyda'n partneriaid i gyd ac yn cael ein llywio gan y gwerthusiad ac ymchwil arall, fe allwn ni benderfynu ai cyflwyno'r model llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol yw'r model mwyaf addas, cost-effeithiol ar gyfer darparu cefnogaeth gynaliadwy i deuluoedd, lle ceir pryderon ynghylch camddefnyddio sylweddau.
Fe wyddom ni mai bwriad y llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol yw arbed costau a chynyddu effeithlonrwydd yn y system llysoedd teulu a gwasanaethau plant yr awdurdodau lleol, a fyddai'n rhyddhau adnoddau i gefnogi gwaith ataliol cynharach gyda theuluoedd a allai fod yn profi anawsterau. Dyna un o'r materion, onid e? Oherwydd mae angen i ni sicrhau y gellir ailgylchu'r arian hwnnw a'i roi yn y gwaith ataliol. Fel arall, fe fyddai'r un broblem gennym ni â'r broblem sydd gennym gyda'r gwasanaethau hyn i gyd, sef eich bod chi'n gwneud gwaith ar ben isaf y gwasanaeth yn hytrach nag ar y pen ataliol. Rwy'n ymrwymedig iawn i sicrhau fy mod i'n gweithio ar draws y Llywodraeth i sicrhau y bydd llawer o bwyslais ar y gwasanaethau ataliol yn hyn o beth, oherwydd nid ydym ni'n orawyddus i fod yn helpu pobl pan fyddan nhw mewn trafferthion yn hytrach eu hatal rhag mynd i drafferthion yn y lle cyntaf, lle bod hynny'n bosibl. Felly, rydym ni ymrwymo i raddau helaeth iawn i gefnogi teuluoedd sy'n profi problemau o ran camddefnyddio sylweddau.
Rydym ni'n disgwyl i'r gwasanaeth camddefnyddio sylweddau yng Nghymru ac, yn benodol, byrddau cynllunio ardal weithio gyda phartneriaid i gefnogi teuluoedd, gan gynnwys rhai sydd ar ymyl gofal. Drwy gronfa gweithredu Byrddau Cynllunio Ardal ar gamddefnyddio sylweddau, mae Llywodraeth Cymru yn clustnodi arian ar gyfer plant a phobl ifanc. Gan gydnabod y cynnydd yn y galw am gymorth, cafodd £1 miliwn ychwanegol ei fuddsoddi yn 2022-23, gan gynyddu'r dyraniad a glustnodir i £3.75 miliwn, ac, yn ogystal â hynny, rydym ni'n bwriadu cynyddu'r swm hwn ymhellach hyd at £5.25 miliwn yn 2023-24, ac wedyn, ar gyfer 2024-25, hyd at £6.25 miliwn. Felly, rwy'n credu y gallwch weld ein bod ni wedi ymrwymo i'r gwasanaeth, ein bod ni'n dymuno sicrhau y bydd y model yr ydym ni yn ymrwymo iddo yn gwneud y gwaith gorau er mwyn Cymru gyfan, ac mae gennym ni nifer o bartneriaid i drafod â nhw. Fe glywsom ni rai yn eiriol yn gadarn dros fodel penodol yn y fan hon, ac mae hi'n ddigon posibl y byddwn ni'n dewis hwnnw, ac fe wnawn ni'r penderfyniad hwnnw cyn y Nadolig.
4. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am gynnal cwestau i farwolaethau amenedigol? OQ61598
4. Will the Counsel General make a statement on the conducting of inquests into perinatal deaths? OQ61598
Thank you, Jenny Rathbone, for that question. Any decision to extend the remit of inquests to include perinatal deaths rests with the UK Government as coronial inquests are a reserved matter. All perinatal deaths in Wales are reported to the NHS Wales Executive as a nationally reportable incident for monitoring.
Diolch i chi, Jenny Rathbone, am y cwestiwn yna. Mae unrhyw benderfyniad i ymestyn cylch gwaith cwestau i gynnwys marwolaethau amenedigol yn aros gyda Llywodraeth y DU oherwydd mae cwestau coronaidd yn fater a gedwir yn ôl. Mae pob marwolaeth amenedigol yng Nghymru yn cael ei hadrodd amdani i Weithrediaeth GIG Cymru fel digwyddiad y mae'n rhaid ei adrodd yn genedlaethol ar gyfer monitro.
Thank you for that clarification, but, obviously, perinatal deaths normally involve the health service, which is entirely devolved. And, as we've rehearsed earlier, the justice system is on its knees, and the parents who've suffered the tragedy of the loss of a child in the first year of life are definitely amongst the victims of this inadequate system. It can take months even for an autopsy, never mind an inquest, the resolution of which is essential to enable closure. Coroners do not have jurisdiction to conduct an investigation concerning a foetus or a stillborn child, further compounding trauma and delay. It's very early in your role as Counsel General, and I very much welcome you to the position, but what discussions might you be able to have with the Ministry of Justice regarding speeding up the process? And how will you ensure that the recommendations from inquests are being embedded into the maternity and neonatal safety support programme?
Diolch i chi am yr eglurhad hwnnw, ond, yn amlwg, mae marwolaethau amenedigol yn digwydd fel arfer dan oruchwyliaeth y gwasanaeth iechyd mewn rhyw ffordd, ac fe gafodd hwnnw ei ddatganoli yn gyfan gwbl. Ac, fel rydym ni wedi bod yn sôn yn gynharach, mae'r system gyfiawnder ar ei gliniau, ac mae'r rhieni sydd wedi dioddef y trychineb o golli plentyn ym mlwyddyn gyntaf ei fywyd yn sicr yn ddioddefwyr yn y system annigonol hon. Fe all hi gymryd misoedd hyd yn oed i gynnal awtopsi, heb sôn am gwest, y mae eu cwblhau nhw'n hanfodol ar gyfer cau'r mater. Nid oes gan grwneriaid awdurdodaeth i gynnal ymchwiliad sy'n ymwneud â ffoetws neu blentyn marw-anedig, sy'n gwaethygu'r poendod ac yn golygu mwy o oedi. Mae hi'n gynnar iawn yn eich cyfnod chi yn y rôl Cwnsler Cyffredinol, ac rwy'n eich croesawu chi'n gynnes iawn i'r swydd, ond pa drafodaethau y gallech chi eu cael gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ynghylch cyflymu'r broses? A sut ydych chi am sicrhau y bydd argymhellion o gwestau yn cael eu hymgorffori yn y rhaglen cymorth diogelwch mamolaeth a'r newydd-anedig?
Thank you very much, Jenny. Obviously, all of us want to express our sympathy to any parent that experiences any of the various perinatal or stillbirths in that circumstance. I have to say, a very dear friend of mine has had this experience only this week, and it is absolutely devastating for families in the round. There was a consultation put out by the UK Government back in March 2019, but that has been delayed now, and we are liaising with the new Government about proposals to be able to take some of those forward. This was around whether or not coroners should have powers to investigate particular types of death. We don't, however, think that the coronial investigations should replace the role others have in reviewing stillbirths, such as those undertaken by local NHS services. All maternal perinatal and infant deaths in Wales are reported as a national reportable incident to the NHS executive, as well as to MBRRACE-UK, which is Mothers and Babies: Reducing Risk through Audits and Confidential Enquiries across the UK, in order to monitor deaths, respond and take action where necessary. The introduction of a statutory medical examiner system will provide additional assurances for neonatal deaths, that is babies who die within 28 days of birth. And I'm pleased to say that, since the beginning of this month, all deaths, including neonatal deaths in any health setting, that are not investigated by a coroner will be reviewed by the NHS medical examiners, which will add additional levels of assurance, because I do absolutely agree with you that, in trying to come to terms with what is a devastating blow to an entire family, people really do need to understand what happened.
Diolch yn fawr iawn i chi, Jenny. Yn amlwg, mae pob un ohonom ni'n dymuno mynegi ein cydymdeimlad ag unrhyw riant sy'n profi unrhyw fath o enedigaethau amenedigol neu farw-anedig dan yr amgylchiadau hynny. Mae'n rhaid i mi ddweud, mae ffrind annwyl iawn i mi wedi mynd drwy'r profiad hwnnw yr wythnos hon, ac mae'n brofiad cwbl ddirdynnol i deuluoedd yn gyffredinol. Fe gafodd ymgynghoriad ei gyflwyno gan Lywodraeth y DU yn ôl ym mis Mawrth 2019, ond fe gafodd hwnnw ei ohirio nawr, ac rydym ni'n cysylltu â'r Llywodraeth newydd ynghylch cynigion i allu bwrw ymlaen ag ambell un o'r rhain. Roedd hynny'n ymwneud ag a ddylai crwneriaid fod â phwerau i ymchwilio i fathau penodol o farwolaethau ai peidio. Serch hynny, nid ydym ni o'r farn y dylai'r ymchwiliadau coronaidd ddisodli'r swyddogaethau eraill o ran adolygu marw-enedigaethau, fel y rhai a wneir gan wasanaethau'r GIG yn lleol. Mae pob marwolaeth baban ac amenedigol yng Nghymru yn cael eu hadrodd fel digwyddiad sy'n genedlaethol adroddadwy i weithrediaeth y GIG, yn ogystal ag i MBRRACE-UK, sef Mamau a Babanod: Lleihau'r Risg drwy Archwiliadau ac Ymholiadau Cyfrinachol ledled y DU, ar gyfer monitro marwolaethau, ymateb a gweithredu lle bod angen. Fe fydd cyflwyno system o archwilwyr meddygol statudol yn cynnig sicrwydd ychwanegol ar gyfer marwolaethau newyddenedigol, hynny yw babanod sy'n marw o fewn 28 diwrnod i'w geni. Ac rwy'n falch o ddweud, ers dechrau'r mis hwn, y bydd pob marwolaeth, gan gynnwys marwolaethau newyddenedigol mewn unrhyw leoliad iechyd, nad yw'n cael eu hymchwilio gan grwner yn cael ei hadolygu gan archwilwyr meddygol y GIG, a fydd yn ychwanegu cyfraddau ychwanegol o sicrwydd, oherwydd rwy'n cytuno â chi'n llwyr, wrth geisio dod i delerau â digwyddiad sy'n ergyd ddychrynllyd i deulu cyfan, mae yna wir angen i bobl fod yn deall yr hyn a ddigwyddodd.
5. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad ar yr amserlen ar gyfer cyflenwi deddfwriaeth diogelwch tomenni glo o fewn rhaglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth? OQ61601
5. Will the Counsel General make a statement on the timetable for delivering coal tip safety legislation within the Government's legislative programme? OQ61601
Thank you very much, Delyth, and I will do that with the greatest of pleasure. The disused mine and quarry tips Bill will be introduced before the end of this calendar year.
Diolch yn fawr iawn i chi, Delyth, ac fe wnaf i hynny â'r pleser mwyaf. Fe fydd y Bil Mwyngloddiau a Chwareli (Tomenni Nas Defnyddir) yn cael ei gyflwyno cyn diwedd y flwyddyn galendr hon.
I'm very pleased to hear that. From your previous role, Counsel General, you'll know that this is a significant concern for me personally. We have had three First Ministers in post since the idea was first introduced to the Senedd. It is gratifying, indeed, to hear you confirm that that will be introduced before the end of this year. When that is introduced, in that case—. In a recent inquiry, the climate change committee took evidence on opencast mines and, as one of the reflections in the report that has been published as a result of that inquiry, the committee has expressed support for including opencast mines within the scope of that Bill. What legal advice have you given, or would you give, to the Welsh Government about including opencast mines within the scope of that Bill, please?
Rwy'n falch iawn o glywed hynny. Oherwydd eich swydd flaenorol, Cwnsler Cyffredinol, rydych chi'n ymwybodol i hyn fod yn achos pryder mawr personol i mi. Mae tri Phrif Weinidog wedi bod wrth eu gwaith ers cyflwyno'r syniad i'r Senedd am y tro cyntaf. Mae hi'n dda iawn, wir, eich clywed chi'n cadarnhau y bydd hynny'n cael ei gyflwyno cyn diwedd y flwyddyn hon. Pan gyflwynir hynny, yn yr achos hwn—. Mewn ymchwiliad diweddar, fe gafodd y pwyllgor newid hinsawdd dystiolaeth am fwyngloddiau brig ac, yn un o'r pwyntiau yn yr adroddiad a gafodd ei gyhoeddi o ganlyniad i'r ymchwiliad hwnnw, mae'r pwyllgor wedi mynegi cefnogaeth i gynnwys mwyngloddiau brig yng nghwmpas y Bil hwnnw. Pa gyngor cyfreithiol a wnaethoch chi ei roi, neu a fyddech chi'n ei roi, i Lywodraeth Cymru ynghylch cynnwys mwyngloddiau brig yng nghwmpas y Bil hwnnw, os gwelwch chi'n dda?
So, I haven't been in post long enough to have had that conversation, but part of the new remit of my post, wider than the Counsel General role, on the delivery side of my new responsibilities, is responsibility for ensuring that the overall legislative programme gets delivered. Whereas the actual Bill will be taken through by my colleague, Huw Irranca-Davies, I retain an oversight across the Government of the legislative programme, not least because if we do things efficiently, we may be able to get more legislation that Members have called for in, and I'd very much like to see that, and also in preparation for the new Senedd, where we are looking at a reduced term. So, we do want to be more efficient in getting our legislative programme through, and we need to make sure that we use all of the time available right up until the last minute, which we haven't been traditionally good at. So, I want to make sure that that happens.
On the specifics of this Bill, we haven't yet had the first stages and the committee scrutiny, and I'm sure that those issues will be raised. But, one of the big issues when I was in charge of the Bill in a previous job was to make sure that we distinguish between disused tips and ongoing operations, which is a very different regime. So, I think that the committee, in its deliberations, will have to be very clear at what point something becomes a disused tip and goes into this regime, and when it's under the mines and quarries inspectorate or the Coal Authority because it's actually an active mine, so to speak, or quarry. So, I do think there are some very serious, very detailed issues around where the cross-over is, and one of the big things for this Bill will be to make sure that it dovetails nicely with the other regimes in place already, including the new environmental protection and biodiversity Bill, which also falls to my colleague Huw Irranca-Davies, but which I will, as I said, retain oversight of to make sure that that does. And one of the things we want to do is to make sure that there's a jigsaw, if you like, of things, so that we don't have something that falls through the cracks. And I'll be very much looking forward to the committee scrutiny to get the committee's views on where that jigsaw should fit. But we do want to make sure that everything is caught by some piece of legislation.
Felly, dydw i ddim wedi bod yn fy swydd yn ddigon hir i gael y sgwrs honno, ond rhan o gylch gwaith newydd fy swydd, sy'n fwy eang na swydd Cwnsler Cyffredinol, ar agwedd cyflawni fy nghyfrifoldebau newydd, yw cyfrifoldeb o ran sicrhau y bydd y rhaglen ddeddfwriaethol gyflawn yn cael ei chyflawni. Er mai fy nghyd-Ysgrifennydd, Huw Irranca-Davies, a fydd yn cyflwyno'r Bil mewn gwirionedd, fi sydd â goruchwyliaeth dros y rhaglen ddeddfwriaethol ar draws y Llywodraeth, nid yn lleiaf oherwydd os byddwn ni'n gwneud pethau mewn ffordd effeithlon, efallai y byddwn ni'n gallu cyflwyno rhagor o ddeddfwriaeth y galwodd Aelodau amdani, ac fe hoffwn innau weld hynny'n fawr iawn, a hefyd wrth baratoi tuag at y Senedd newydd, pan fyddwn ni'n gweld cyfnod a gwtogir. Felly, rydym ni'n awyddus i fod yn fwy effeithlon o ran cael ein rhaglen ddeddfwriaethol drwodd, ac mae angen i ni sicrhau ein bod ni'n defnyddio'r holl amser sydd ar gael hyd at y funud olaf, rhywbeth nad ydym ni wedi llwyddo i'w wneud yn arferol yn y gorffennol. Felly, rwy'n dymuno sicrhau y bydd hynny'n digwydd.
O ran manylion y Bil hwn, nid ydym ni wedi cynnal y camau cyntaf ac nid yw'r craffu gan y pwyllgor wedi digwydd eto, ac rwy'n siŵr y bydd y materion hynny'n cael eu codi. Ond, un o'r materion pwysicaf pan oeddwn i'n gyfrifol am y Bil mewn swydd flaenorol oedd sicrhau ein bod ni'n gwahaniaethu rhwng tomenni segur a gweithfeydd sy'n parhau, sy'n drefniadaeth wahanol iawn. Felly, rwy'n credu y bydd yn rhaid i'r pwyllgor fod yn eglur iawn yn ei drafodaethau o ran yr amodau i domen fod yn cael ei hystyried yn segur a dod o dan y drefniadaeth hon, a phan allai ddod o dan arolygiaeth y pyllau glo a chwareli neu'r Awdurdod Glo am fod hwnnw mewn gwirionedd yn fwynglawdd gweithredol, fel petai, neu'n chwarel. Felly, rwy'n credu bod rhai materion difrifol iawn, manwl iawn o ran yr union drawsnewidiad, ac un o'r pethau pwysicaf o ran y Bil hwn fydd sicrhau ei fod yn plethu yn dda â'r cyfundrefnau eraill sydd ar waith eisoes, gan gynnwys Bil newydd diogelu'r amgylchedd a bioamrywiaeth, sydd hefyd yn rhan o gwmpas gwaith fy ngyd-Ysgrifennydd Huw Irranca-Davies, ond fe fyddaf i, fel dywedais i, yn cadw golwg arno i sicrhau bod hynny'n digwydd. Ac un o'r pethau yr ydym ni'n dymuno ei wneud yw sicrhau bod jig-so, os hoffech chi, o bethau, fel nad ydym ni'n gweld rhywbeth yn cwympo drwy'r craciau. Ac fe edrychaf i ymlaen yn fawr iawn at graffu ar y pwyllgor i gael barn y pwyllgor ar sut y dylai'r jig-so hwnnw ffitio. Ond rydym ni'n awyddus iawn i sicrhau y bydd popeth yn cael ei gwmpasu gan ryw gyfran o'r ddeddfwriaeth.
6. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder, ynglŷn â gwneud canolfannau cyswllt plant yng Nghymru yn ddi-dâl ar adeg eu defnyddio i rieni ac aelodau eraill o'r teulu? OQ61590
6. What discussions has the Counsel General had with the Cabinet Secretary for Health and Social Care, and the Ministry of Justice, about making child contact centres in Wales free at the point of use to parents and other family members? OQ61590
I have not yet had discussions about this issue with the Cabinet Secretary for Health and Social Care or the Ministry of Justice since taking up my post, since it has only been a couple of weeks, but I absolutely do recognise that child contact centres play an important role for many families in maintaining contact after parental separation.
Nid wyf i wedi cael trafodaethau ynglŷn â'r mater hwn eto gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol na'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ers i mi fod yn fy swydd, oherwydd nid oes dim ond ychydig wythnosau wedi mynd heibio, ond rwy'n cydnabod yn llwyr fod canolfannau cyswllt plant â swyddogaeth bwysig i lawer o deuluoedd wrth gynnal cyswllt ar ôl i rieni wahanu.
I think the list of people I had to include in this question and my previous question shows the complexity of the devolved system and of the jagged edge in Wales. However, that's another matter. Until a constituent contacted me, despite working in this area, I had no idea that parents and family members who are subject to a supervised contact order in private family law cases had to, in some areas, such as Cardiff, pay up to £120 an hour to see their child, to see their loved ones. Now, if they lived in Monmouth, it would be free, but in Cardiff they have to pay £120 per hour. Now, this inequality is just not right, Counsel General.
You mentioned in your answer to Delyth Jewell the delays in the court system. Jenny Rathbone mentioned that the justice system is on its knees. There are huge delays. My constituent has been waiting for an investigation for over two years, and he has to pay £120 per hour every time he wants to see his child. This is bound to create parental alienation and an adverse childhood experience. What is the Welsh Government doing to ensure that children who find themselves in this very traumatic and difficult situation are not caused further emotional trauma by not being able to see their parents? Diolch yn fawr.
Rwy'n credu bod y rhestr o bobl y bu'n rhaid i mi eu cynnwys yn y cwestiwn hwn a'm cwestiwn blaenorol yn dangos pa mor gymhleth yw'r system ddatganoledig a'r ymyl garw sydd yng Nghymru. Serch hynny, mater arall yw hwnnw. Hyd nes i etholwr gysylltu â mi, er fy mod i'n gweithio yn y maes hwn, nid oedd unrhyw syniad gennyf i ei bod hi'n rhaid i rieni ac aelodau o'r teulu sy'n destun gorchymyn cyswllt dan oruchwyliaeth mewn achosion cyfraith teulu preifat, mewn rhai ardaloedd, fel Caerdydd, dalu hyd at £120 yr awr i weld eu plentyn, i weld eu hanwyliaid. Nawr, pe bydden nhw'n byw yn Nhrefynwy, fe fyddai hynny'n rhad ac am ddim, ond yng Nghaerdydd mae'n rhaid iddyn nhw dalu £120 yr awr. Nawr, nid yw'r anghydraddoldeb hwn yn iawn, Cwnsler Cyffredinol.
Roeddech chi'n sôn yn eich ateb i Delyth Jewell am yr oedi yn y system lysoedd. Fe wnaeth Jenny Rathbone sôn bod y system gyfiawnder ar ei gliniau. Mae'r oedi yn anferthol. Mae fy etholwr i wedi bod yn aros am ymchwiliad am dros ddwy flynedd, ac mae'n rhaid iddo dalu £120 yr awr bob tro y bydd yn gweld ei blentyn. Mae hyn yn sicr o beri i rieni ymddieithrio ac achosi profiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau nad yw plant sy'n eu cael eu hunain yn y sefyllfa hynod drawmatig ac anodd hon yn profi trawma emosiynol pellach oherwydd nad ydyn nhw'n cael gweld eu rhieni? Diolch yn fawr.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Yes, I don't at all disagree with the complexity of this, and it is interesting, when you start to look at particular bits of it, quite how complicated it is, I must say. It's part of the reason that we call for the devolution of justice, of course. We support continuing contact between children and their families after parental separation, of course, and recognise that child contact centres can play an important role for many families in maintaining contact after parental separation. I just want to make it clear the Welsh Government has no involvement with the running or regulation of child contact centre providers, which are independent organisations. The National Association of Child Contact Centres is the registered charity and an umbrella organisation that sets the national standards to which most child contact centres work. Cafcass Cymru, however, funds court-ordered supervised contact arrangements across Wales to provide a service when the family court makes an order for a referral to a contact centre in cases in which Cafcass Cymru is involved, requiring contact between the child and separated family member. But outside of this, for example in terms of their running as a business concern or a potential venue to re-establish relationships, Cafcass Cymru has no involvement with the contact centres.
Family justice is, as you know, non-devolved in Wales. We're actively working with colleagues at the Ministry of Justice, the Department for Education and the National Association of Child Contact Centres around equity in funding child contact centres in Wales as well as in England. I absolutely accept that parents are concerned about the affordability of accessing contact at a private child contact centre. We understand that centres are aware of this and may be able to support parents who may be finding it difficult to meet these costs or signpost parents to other services, including third sector organisations who may be able to help. It's very difficult for me to comment on an individual case, of course, Rhys, but we do absolutely accept that, however it is one of the ragged edges of devolution, as you say.
Ie, nid wyf i'n anghytuno o gwbl ynglŷn â'r cymhlethdod yn hyn o beth, ac mae hi'n ddiddorol, pan fyddwch chi'n dechrau edrych ar ddarnau penodol o hyn, pa mor gymhleth ydyw hi, mae'n rhaid i mi ddweud. Dyna ran o'r rheswm ein bod ni'n galw am ddatganoli cyfiawnder, wrth gwrs. Rydym ni'n cefnogi cyswllt parhaus rhwng plant a'u teuluoedd wedi i rieni wahanu, wrth gwrs, ac yn cydnabod y gall canolfannau cyswllt plant wneud gwaith pwysig i lawer o deuluoedd wrth gynnal cyswllt ar ôl i rieni wahanu. Rwy'n dymuno egluro nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gysylltiad â rhedeg neu reoleiddio darparwyr canolfannau cyswllt plant, sy'n sefydliadau annibynnol. Cymdeithas Genedlaethol y Canolfannau Cyswllt Plant yw'r elusen gofrestredig a'r sefydliad ymbarél sy'n gosod y safonau cenedlaethol y mae'r rhan fwyaf o ganolfannau cyswllt plant yn gweithio yn unol â nhw. Mae Cafcass Cymru, fodd bynnag, yn ariannu trefniadau cyswllt dan oruchwyliaeth y llys ledled Cymru i ddarparu gwasanaeth pan fydd y llys teulu yn gorchymyn atgyfeirio i ganolfan gyswllt mewn achosion lle mae gan Cafcass Cymru ei ran, sy'n gofyn bod cyswllt rhwng y plentyn ac aelod o'r teulu a wahanodd. Ond y tu allan i hyn, er enghraifft o ran eu rhedeg nhw fel busnes neu leoliad posibl i ailsefydlu perthnasoedd, nid oes gan Cafcass Cymru unrhyw gysylltiad â'r canolfannau cyswllt.
Nid chafodd cyfiawnder teuluol, fel gwyddoch chi, ei ddatganoli yng Nghymru. Rydym ni'n gweithio ar hyn o bryd gyda chydweithwyr yn y Weinyddiaeth Gyfiawnder, yr Adran Addysg a Chymdeithas Genedlaethol Canolfannau Cyswllt Plant ynghylch tegwch wrth ariannu canolfannau cyswllt plant yng Nghymru yn ogystal ag yn Lloegr. Rwy'n derbyn yn llwyr fod rhieni yn bryderus ynglŷn â pha mor fforddiadwy fyddai cael cyswllt mewn canolfan breifat i blant. Rydym ni'n deall bod canolfannau yn ymwybodol o hyn ac efallai y byddan nhw'n gallu cefnogi rhieni a allai fod yn ei chael hi'n anodd talu'r costau hyn neu gyfeirio rhieni at wasanaethau eraill, gan gynnwys sefydliadau'r trydydd sector a allai fod o gymorth. Mae hi'n anodd iawn i mi wneud unrhyw sylw ar achos unigol, wrth gwrs, Rhys, ond rydym ni'n derbyn hynny'n gyfan gwbl, serch hynny mae'n un o ymylon garw datganoli, fel rydych chi'n dweud.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Eitem 3 yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar y Trefnydd, Jane Hutt.
Item 3 is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae dau newid i fusnes yr wythnos hon. Nes ymlaen heddiw, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio yn gwneud datganiad am Tata Steel. O ganlyniad, mae datganiad Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar addysg cyfrwng Cymraeg drwy drochi hwyr wedi'i symud i wythnos nesaf. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ar gael i’r Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. There are two changes to this week's business. Later this afternoon, the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning will make a statement on Tata Steel. To accommodate this, the statement from the Cabinet Secretary for Education on Welsh-medium education through late immersion has been postponed until next week. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which is available to Members electronically.
Can I call for three statements, please, this week? Can I have an oral statement on NHS reorganisation in the Hywel Dda University Health Board area? I know that this is a matter of significant interest for Members of this Senedd. There was an opportunity for some brief questions earlier on during First Minister's question time, but, frankly, there was not sufficient opportunity for other interested Members to have the opportunity to properly scrutinise Ministers about the significant reorganisation in that area, and I do think that an oral statement would be very helpful in order that people can ask the questions that are on the lips of their constituents at this time.
Secondly, I was surprised that there was no oral statement from the Minister for Children and Social Care today given the fact that it's International Day of Older Persons. I know that there was a written statement, and that referred to various things, including celebrating older volunteers, the need to address ageism, the age-friendly Wales programme, and even t'ai chi sessions, but it did not refer, of course, to the winter fuel payments that many of our vulnerable older people are going to be losing this winter, including 30,000 people in Conwy and Denbighshire, and I do think that it's pertinent for the opportunity for the responsible Minister to actually have something to say about those things. I was very disappointed not to read any reference to it in the written statement that was issued.
Just finally, over the summer, Access Broadband Cymru, the grant scheme to help people get online and get decent broadband speeds, was suspended. Now, clearly that was an important grant funding stream that was helping many people, including in my own constituency, get access to decent broadband, which, of course, is something that is essential in this day and age—it's not a luxury; it's something that people ought to have a right to be able to access. That scheme has been paused. The statement that was issued over the summer suggested that it was being paused for six months. Quite why it was being withdrawn at a time when a future scheme hadn't been developed is beyond me, and I do think that there should be an opportunity for Members of this Senedd to be able to ask the relevant Minister questions as to when we can expect something to be back up and running to help our constituents that are finding it difficult to access proper broadband speeds to get online.
A gaf i alw am dri datganiad yr wythnos hon, os gwelwch yn dda? A gaf i ddatganiad llafar ar ad-drefnu'r GIG yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda? Rwy'n gwybod bod hwn yn fater o ddiddordeb sylweddol i Aelodau'r Senedd hon. Roedd cyfle i ofyn rhai cwestiynau byr yn gynharach yn ystod sesiwn cwestiynau'r Prif Weinidog, ond, a dweud y gwir, doedd dim digon o gyfle i Aelodau eraill a oedd â diddordeb gael y cyfle i holi Gweinidogion yn briodol am yr ad-drefnu sylweddol yn yr ardal honno, ac rwy'n credu y byddai datganiad llafar yn ddefnyddiol iawn er mwyn i bobl allu gofyn y cwestiynau sydd ar wefusau eu hetholwyr ar hyn o bryd.
Yn ail, roeddwn i'n synnu nad oedd datganiad llafar gan y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol heddiw o ystyried ei fod yn Ddiwrnod Rhyngwladol Pobl Hŷn. Rwy'n gwybod bod datganiad ysgrifenedig wedi'i roi, a bod hwnnw'n cyfeirio at bethau amrywiol, gan gynnwys dathlu gwirfoddolwyr hŷn, yr angen i ymdrin ag oedraniaeth, rhaglen oed-gyfeillgar Cymru, a hyd yn oed sesiynau t'ai chi, ond wnaeth e ddim cyfeirio, wrth gwrs, at y taliadau tanwydd gaeaf y bydd llawer o'n pobl hŷn sy'n agored i niwed yn eu colli y gaeaf hwn, gan gynnwys 30,000 o bobl yng Nghonwy a sir Ddinbych, ac rwy'n credu ei bod yn briodol bod y Gweinidog cyfrifol yn cael cyfle i ddweud rhywbeth am y pethau hynny. Roeddwn i'n siomedig iawn i beidio â darllen unrhyw gyfeiriad ato yn y datganiad ysgrifenedig a gafodd ei gyhoeddi.
Yn olaf, dros yr haf, cafodd Allwedd Band Eang Cymru, y cynllun grant i helpu pobl i fynd ar-lein a chael cyflymder band eang digonol, ei atal. Nawr, yn amlwg roedd honno'n ffrwd ariannu grantiau bwysig a oedd yn helpu llawer o bobl, gan gynnwys yn fy etholaeth fy hun, i gael mynediad at fand eang digonol, sydd, wrth gwrs, yn rhywbeth sy'n hanfodol yn yr oes sydd ohoni—nid rhywbeth moethus ydyw; mae'n rhywbeth y dylai fod gan bobl yr hawl i allu cael mynediad ato. Mae'r cynllun hwnnw wedi'i oedi. Roedd y datganiad a gafodd ei gyhoeddi dros yr haf yn awgrymu ei fod yn cael ei oedi am chwe mis. Wn i ddim pam yn union yr oedd yn cael ei dynnu'n ôl ar adeg pan nad oedd cynllun wedi cael ei ddatblygu ar gyfer y dyfodol, ac rwy'n credu y dylai Aelodau o'r Senedd hon gael cyfle i ofyn cwestiynau i'r Gweinidog perthnasol ynghylch pryd y gallwn ni ddisgwyl i rywbeth fod yn weithredol eto i helpu ein hetholwyr sy'n ei chael hi'n anodd cael mynediad at gyflymder band eang priodol i fynd ar-lein.
Diolch yn fawr, Darren Millar, and thank you for your questions. I think Hywel Dda University Health Board, on the service changes, we had questions to the First Minister about this earlier on, and, indeed, you had the opportunity to question the Cabinet Secretary for Health and Social Care last week. The health board’s board discussed and agreed proposed temporary changes at the board meeting on 26 September, and they were on those matters that were aired this afternoon in the scrutiny of the First Minister, questions for the First Minister, including issues around the minor injury unit at Prince Philip Hospital, but other matters as well, in terms of those changes. Matters of change that were not raised this afternoon, but I think I could also say are changes that were discussed at the board, are the Bronglais paediatric in-patient provision and the Tregaron acceleration of the Cylch Caron model. Now, that's interesting, because it's a very innovative scheme, so it's useful to put this on the record today. It's about bringing together a range of services in a focal point for Tregaron and the surrounding rural areas. And that's also a really good example of partnership with Ceredigion County Council, Hywel Dda University Health Board and the Welsh Government. So, it is important that these changes and these developments are shared today as we look at the challenges in terms of health services in Hywel Dda as well.
It was important that there was a written statement on the International Day of Older People, and I'm sure you would want to join with me today to welcome and congratulate the new older people's commissioner, Rhian Bowen, and I know that we will all be meeting with her. I'm certainly due to meet with her very shortly, in terms of the opportunities that we've got, with her really important, independent role, to discuss joint initiatives. And one of the initiatives that I was very engaged with with the former older people's commissioner was to co-ordinate mass action on taking up pension credit. I think she was very much in the lead of the take-up of pension credit, which is, of course, crucially important as we help ensure that people can take up pension credit. And if they do take up pension credit, and they are eligible for pension credit, then they will, of course, then be able to access the winter fuel payment. So, I think it is important that we increase pension credit take-up in Wales, and I think I'd just like to make the point that this is why we have a Welsh benefits charter, with all 22 local authorities involved, and we are trying to develop this compassionate, person-centred delivery of benefits governed by the Welsh Government. But also, because of this collaboration with the charter, we can work on looking at ways in which we can encourage our citizens to take up all of their entitlements via the 'Claim what's yours' pension credit Advicelink Cymru, and also learn from some of the projects that authorities have taken forward, such as the Neath Port Talbot initiative with Policy in Practice, which has resulted in increasing pension credit take-up in Wales. This is what we need to ensure that older people are aware of, and we all have, I know, that responsibility, and you've heard from me on all the range of benefits that people are entitled to.
Yes, I will follow up with the Cabinet Secretary on Access Broadband Cymru. It's now on the record. We will ensure that that is updated, in terms of progress.
Diolch yn fawr, Darren Millar, a diolch am eich cwestiynau. Rwy'n credu o ran Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, y newidiadau i wasanaethau, fe gawson ni gwestiynau i'r Prif Weinidog am hyn yn gynharach, ac, yn wir, fe gawsoch chi gyfle i holi Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yr wythnos diwethaf. Fe wnaeth bwrdd y bwrdd iechyd drafod a chytuno ar newidiadau dros dro arfaethedig yng nghyfarfod y bwrdd ar 26 Medi, ac roedden nhw ar y materion hynny a gafodd eu gwyntyllu'r prynhawn yma wrth graffu ar y Prif Weinidog, cwestiynau i'r Prif Weinidog, gan gynnwys materion yn ymwneud â'r uned mân anafiadau yn Ysbyty'r Tywysog Philip, ond materion eraill hefyd, o ran y newidiadau hynny. Ymhlith y materion ynghylch newidiadau na chawson nhw eu codi'r prynhawn yma, ond rwy'n credu y gallwn i ddweud hefyd eu bod nhw'n newidiadau a drafodwyd gan y bwrdd, yw'r ddarpariaeth bediatrig i gleifion mewnol ym Mronglais a chyflymu'r model Cylch Caron yn Nhregaron. Nawr, mae hynny'n ddiddorol, oherwydd mae'n gynllun arloesol iawn, felly mae'n ddefnyddiol rhoi hwn ar y cofnod heddiw. Mae'n ymwneud â dod ag amrywiaeth o wasanaethau ynghyd fel canolbwynt ar gyfer Tregaron a'r ardaloedd gwledig cyfagos. Ac mae hynny hefyd yn enghraifft dda iawn o bartneriaeth â Chyngor Sir Ceredigion, Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda a Llywodraeth Cymru. Felly, mae'n bwysig bod y newidiadau hyn a'r datblygiadau hyn yn cael eu rhannu heddiw wrth i ni edrych ar yr heriau o ran gwasanaethau iechyd yn Hywel Dda hefyd.
Roedd yn bwysig bod datganiad ysgrifenedig ar Ddiwrnod Rhyngwladol Pobl Hŷn, ac rwy'n siŵr y byddech chi eisiau ymuno â mi heddiw i groesawu a llongyfarch y comisiynydd pobl hŷn newydd, Rhian Bowen, ac rwy'n gwybod y byddwn ni i gyd yn cwrdd â hi. Yn sicr, rydw i fod i gwrdd â hi cyn bo hir, o ran y cyfleoedd sydd gennym ni, gyda'i rôl annibynnol hynod bwysig, i drafod mentrau ar y cyd. Ac un o'r mentrau roeddwn i'n ymwneud yn fawr â hi gyda'r cyn-gomisiynydd pobl hŷn, oedd cydlynu camau gweithredu torfol ar fanteisio ar gredyd pensiwn. Rwy'n credu ei bod hi wedi chwarae rhan flaenllaw iawn o ran sicrhau bod pobl yn manteisio ar gredyd pensiwn, sy'n hollbwysig wrth gwrs wrth i ni helpu i sicrhau bod pobl yn gallu cael credyd pensiwn. Ac os byddan nhw'n manteisio ar gredyd pensiwn, a'u bod yn gymwys i gael credyd pensiwn, yna fe fyddan nhw wedyn, wrth gwrs, yn gallu cael mynediad at y taliad tanwydd gaeaf. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod ni'n sicrhau bod mwy o bobl yn manteisio ar gredyd pensiwn yng Nghymru, ac rwy'n credu yr hoffwn i wneud y pwynt mai dyma pam mae gennym ni siarter budd-daliadau Cymru, gyda phob un o'r 22 o awdurdodau lleol dan sylw, ac rydym yn ceisio datblygu'r ddarpariaeth dosturiol hon o fudd-daliadau, sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, sy'n cael eu llywodraethu gan Lywodraeth Cymru. Ond hefyd, oherwydd y cydweithredu hwn â'r siarter, gallwn ni weithio ar ystyried sut allwn ni annog ein dinasyddion i fanteisio ar yr holl bethau y mae ganddyn nhw hawl i'w cael trwy 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi' Advicelink Cymru ar gredyd pensiwn, a dysgu hefyd gan rai o'r prosiectau y mae awdurdodau wedi'u datblygu, fel menter Castell-nedd Port Talbot gyda Policy in Practice, sydd wedi arwain at gynnydd yn y nifer sy'n manteisio ar gredyd pensiwn yng Nghymru. Dyma'r hyn sydd ei angen arnom er mwyn sicrhau bod pobl hŷn yn ymwybodol ohono, ac rydym i gyd yn gyfrifol am sicrhau hynny, rwy'n gwybod, ac rydych chi wedi fy nghlywed yn sôn am yr ystod lawn o fudd-daliadau y mae gan bobl yr hawl i'w cael.
Gwnaf, fe af ar drywydd Allwedd Band Eang Cymru gyda'r Ysgrifennydd Cabinet. Mae hynny ar y cofnod nawr. Byddwn ni'n sicrhau ei fod yn cael ei ddiweddaru, o ran cynnydd.
Trefnydd, byddwch chi’n ymwybodol, fis Awst, yn Eisteddfod Genedlaethol Rhondda Cynon Taf, fe gyhoeddodd y Prif Weinidog adroddiad terfynol Comisiwn Cymunedau Cymraeg ac argymhellion i Lywodraeth Cymru. Mi ydym ni i gyd yn y Senedd hon yn ymrwymo bod y Gymraeg yn perthyn i bawb, ond, yn amlwg, mae'r adroddiad hwn yn gwneud argymhellion sy'n gwneud hynny yn gyfan gwbl sicr, gan sicrhau bod ein cymunedau Cymraeg ni yn mynd o nerth i nerth, yn hytrach na chrebachu. Felly, gawn ni gyfle, drwy ddatganiad llafar, i gael trafodaeth ar lawr y Senedd hon ynglŷn â’r argymhellion sy'n bellgyrhaeddol ac eithriadol o bwysig o ran cyrraedd y targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg a dyblu'r defnydd?
Trefnydd, you will be aware, in August, at the National Eisteddfod in Rhondda Cynon Taf, the First Minister published the final report of the Commission for Welsh-speaking Communities and the recommendations made to the Welsh Government. We all in this Senedd are committed to the Welsh language belonging to everyone, but, clearly, this report makes recommendations that secure that for the future, ensuring that our Welsh-speaking communities can go from strength to strength, rather than shrinking. So, can we have an oral statement, so that we can have a discussion in this Chamber on the recommendations, which are far-reaching and extremely important in terms of reaching that target of 1 million Welsh speakers and doubling use?
Diolch yn fawr. Mae'n gwestiwn pwysig iawn a hefyd rwyf eisiau siarad gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iaith—
Thank you very much for the very important question, and also I want to speak to the Cabinet Secretary who covers the Welsh language—
—in order to make—. I will make sure that the Cabinet Secretary will be aware of this request, and hopefully—
—er mwyn gwneud—. Fe wnaf i sicrhau y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol o'r cais hwn, a gobeithio—
—bydd datganiad yn symud ymlaen.
—a statement will come forward.
I'm asking for two Government statements. The first is on paediatric palliative care. In 2016, the Welsh Government said
'To support this work, the Paediatric Palliative Care Needs Assessment will provide robust data on which to plan services for the children and young people of Wales. Health boards and hospices are supporting this work which will be completed by the end of March 2021.'
Can the Welsh Government provide an update on support for paediatric palliative care?
Secondly, can I request a statement on the provision of 3G sports pitches suitable for hockey? There has been a decline in team sports participation—none more than hockey. Swansea has an athletics and hockey centre, but there's a need for greater provision, especially for children. 4G pitches have a longer pile and are fitted with a rubber crumb that stops the hockey ball rolling. An all-weather 2G artificial turf pitch has a flatter, short-pile surface so that the ball can slide. They will also be suitable for a wider range of sports, increasing the multisport offering.
Rwy'n gofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth. Mae'r cyntaf ar ofal lliniarol pediatrig. Yn 2016, fe ddywedodd Llywodraeth Cymru
'I gefnogi'r gwaith hwn, bydd yr Asesiad o Anghenion Gofal Lliniarol Pediatrig yn darparu data cadarn i gynllunio gwasanaethau ar gyfer plant a phobl ifanc Cymru. Mae byrddau iechyd a hosbisau yn cefnogi'r gwaith hwn a fydd yn cael ei gwblhau erbyn diwedd mis Mawrth 2021.'
A all Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gymorth ar gyfer gofal lliniarol pediatrig?
Yn ail, a gaf i ofyn am ddatganiad am ddarparu caeau chwaraeon 3G sy'n addas ar gyfer hoci? Mae lleihad wedi bod yn y nifer sy'n cymryd rhan mewn chwaraeon tîm—yn enwedig hoci. Mae gan Abertawe ganolfan athletau a hoci, ond mae angen mwy o ddarpariaeth, yn enwedig i blant. Mae gan gaeau 4G beil hirach ac mae ganddyn nhw friwsion rwber sy'n atal y bêl hoci rhag rholio. Mae gan gae glaswellt artiffisial bob tywydd 2G arwyneb mwy gwastad, peil byr fel bod y bêl yn gallu llithro. Byddan nhw hefyd yn addas ar gyfer amrywiaeth ehangach o chwaraeon, gan gynyddu'r arlwy amlchwaraeon.
Well, thank you very much, Mike Hedges. Your first question is really important in terms of that vital role that hospice and end-of-life care services play to support families at some of the most difficult times in their lives. It is important to recognise that there is the quality statement for palliative and end-of-life care, which was published back in October 2022. That sets out high-level Welsh Government policy intention for children and young people, as well as for adults, and the national programme board has developed a work programme to drive forward the commitments in the quality statement. Both adult and children's hospice representation is on the public board and inform policy through this representation. But I think it's also a very central theme, part of the work stream, for the children and young people's advisory group within the national programme for palliative and end-of-life care, and there have been some findings recently from the recently commissioned paediatric palliative care prevalence study, which are being used to inform this work. Very finally, we're now investing over £10.5 million a year to ensure that there is palliative and end-of-life care that is equitable in terms of access to the best possible care. And of course, that £4 million one-off hospice cost-of-living grant was really important earlier this year, and it included £775,000 for children's hospices.
Your second question about the hockey pitches—of course, this is something that is really important in terms of investing in grass-roots and elite sports facilities. It's a key programme for government commitment. We have an annual capital investment of £8 million to Sport Wales, including funding for short-pile artificial grass pitches for hockey, and that's distributed through the pitch sports collaboration group. I appreciate that you go into those special needs in terms of facilities of this kind, and Hockey Wales is a major partner in the group and plays a full role in deciding how to develop and where to develop new, and also refurbish existing, pitches.
Diolch yn fawr iawn, Mike Hedges. Mae eich cwestiwn cyntaf yn bwysig iawn o ran y rôl hanfodol honno y mae gwasanaethau hosbis a gofal diwedd oes yn ei chwarae i gefnogi teuluoedd yn ystod rhai o'r adegau anoddaf yn eu bywydau. Mae'n bwysig cydnabod y datganiad ansawdd ar gyfer gofal lliniarol a gofal diwedd oes, a gafodd ei gyhoeddi nôl ym mis Hydref 2022. Mae hwnnw'n nodi bwriad polisi lefel uchel Llywodraeth Cymru ar gyfer plant a phobl ifanc, yn ogystal ag oedolion, ac mae bwrdd y rhaglen genedlaethol wedi datblygu rhaglen waith i ysgogi'r ymrwymiadau yn y datganiad ansawdd. Mae cynrychiolwyr hosbisau oedolion a phlant ar y bwrdd cyhoeddus ac maen nhw'n llywio polisi trwy'r gynrychiolaeth hon. Ond rwy'n credu ei bod hefyd yn thema ganolog iawn, yn rhan o'r ffrwd waith, ar gyfer y grŵp cynghori plant a phobl ifanc yn y rhaglen genedlaethol ar gyfer gofal lliniarol a diwedd oes, ac mae rhai canfyddiadau wedi bod yn ddiweddar o'r astudiaeth o gyffredinrwydd gofal lliniarol pediatrig a gomisiynwyd yn ddiweddar, sy'n cael eu defnyddio i lywio'r gwaith hwn. Yn olaf, rydym nawr yn buddsoddi dros £10.5 miliwn y flwyddyn i sicrhau bod gofal lliniarol a gofal diwedd oes sy'n deg o ran mynediad at y gofal gorau posibl. Ac wrth gwrs, roedd y grant costau byw hosbisau untro hwnnw gwerth £4 miliwn yn bwysig iawn yn gynharach eleni, ac roedd yn cynnwys £775,000 ar gyfer hosbisau plant.
O ran eich ail gwestiwn am y caeau hoci—wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth sy'n bwysig iawn o ran buddsoddi mewn cyfleusterau chwaraeon ar lawr gwlad a chwaraeon elît. Mae'n rhaglen allweddol ar gyfer ymrwymiad y llywodraeth. Mae gennym ni fuddsoddiad cyfalaf blynyddol o £8 miliwn i Chwaraeon Cymru, gan gynnwys cyllid ar gyfer caeau glaswellt artiffisial peil byr ar gyfer hoci, ac mae hynny'n cael ei ddosbarthu drwy'r grŵp cydweithredol chwaraeon ar gaeau. Rwy'n gwerthfawrogi eich bod chi'n manylu ar yr anghenion arbennig hynny o ran cyfleusterau o'r math hwn, ac mae Hoci Cymru yn brif bartner yn y grŵp ac mae'n chwarae rhan lawn wrth benderfynu sut i ddatblygu a ble i ddatblygu caeau newydd, ac adnewyddu caeau presennol hefyd.
Business Minister, can I please request a Government statement outlining what support is available for stroke survivors? Last week, I had the absolute privilege of meeting a Blackwood support group, which is made up of some truly remarkable people and run by a dedicated group of Stroke Association volunteers, including Wendy Williams, Geoff Crook and Angela Harrington. During my visit, the attendees and organisers shared some of the challenges and struggles that they face in their day-to-day lives, many of which I will indeed be following up with the Welsh Government. However, following the meeting, one member of the group contacted me about the awful situation they had found themselves in. This particular person had a stroke and worked incredibly hard to make themselves physically fit so they were able to go back to work. Yet sadly, after doing so, they were made redundant. So, a Government statement outlining what action can be taken to ensure that there is more support for stroke survivors who can and want to rightfully return to work would indeed be welcome. And I'd also be grateful if the statement could shed some light on what support is already or can be put into place to help employers retain their staff who have indeed had a stroke. Thank you so much.
Gweinidog Busnes, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth yn amlinellu pa gymorth sydd ar gael i oroeswyr strôc? Yr wythnos diwethaf, fe ges i'r fraint o gwrdd â grŵp cymorth yn y Coed-duon, sy'n cynnwys rhai pobl wirioneddol ryfeddol ac sy'n cael ei redeg gan grŵp ymroddedig o wirfoddolwyr y Gymdeithas Strôc, gan gynnwys Wendy Williams, Geoff Crook ac Angela Harrington. Yn ystod fy ymweliad, rhannodd y mynychwyr a'r trefnwyr rai o'r heriau a'r brwydrau maen nhw'n eu hwynebu yn eu bywydau o ddydd i ddydd, a byddaf i'n mynd ar drywydd llawer ohonyn nhw gyda Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, yn dilyn y cyfarfod, cysylltodd un aelod o'r grŵp â mi am y sefyllfa ofnadwy yr oedd ef ynddi. Cafodd y person arbennig hwn strôc a gweithiodd yn andros o galed i wneud ei hun yn ffit yn gorfforol fel ei fod yn gallu mynd yn ôl i'r gwaith. Ond yn anffodus, ar ôl gwneud hynny, cafodd ei ddiswyddo. Felly, byddwn i'n croesawu datganiad gan y Llywodraeth yn amlinellu pa gamau y gellir eu cymryd i sicrhau bod mwy o gymorth ar gael i oroeswyr strôc sy'n gallu dychwelyd i'r gwaith ac sydd eisiau gwneud hynny. A byddwn i hefyd yn ddiolchgar pe gallai'r datganiad daflu rhywfaint o oleuni ar y cymorth sydd eisoes ar gael neu'r cymorth y gellid ei roi ar waith i helpu cyflogwyr i gadw eu staff sydd wedi cael strôc. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Natasha Asghar. Of course, there is considerable support for stroke survivors. Obviously, we focus very much on the pathway in terms of clinical healthcare, but, in terms of rehabilitation and being able to move back into—or into other, appropriate—employment, this goes beyond that clinical support, but it is crucial that employers are aware of their responsibilities, but also the opportunities as well. So, thank you for sharing that experience, and I’ll certainly follow this up in terms of what links are made in terms of those employment opportunities and any obstacles that may be in the way and, of course, the Minister for economy is sitting beside me now and we’re looking at all of the opportunities. Because this is actually also, and I think the inquiry that the Equality and Social Justice Committee—. We need to ensure that disabled people or who have impairments that may come from a stroke are able to get back into or stay in work.
Diolch yn fawr, Natasha Asghar. Wrth gwrs, mae cymorth sylweddol i oroeswyr strôc. Yn amlwg, rydym yn canolbwyntio'n fawr iawn ar y llwybr o ran gofal iechyd clinigol, ond, o ran adsefydlu a gallu symud yn ôl i mewn i gyflogaeth—neu i gyflogaeth arall, briodol—mae hyn yn mynd y tu hwnt i'r cymorth clinigol honno, ond mae'n hanfodol bod cyflogwyr yn ymwybodol o'u cyfrifoldebau, ond hefyd y cyfleoedd hefyd. Felly, diolch i chi am rannu'r profiad hwnnw, ac yn sicr, fe wnaf i fynd ar drywydd hyn o ran y cysylltiadau sy'n cael eu gwneud o ran y cyfleoedd cyflogaeth hynny ac unrhyw rwystrau a all fod yn y ffordd ac, wrth gwrs, mae Gweinidog yr economi yn eistedd wrth fy ymyl i nawr ac rydym yn edrych ar yr holl gyfleoedd. Oherwydd mae hyn hefyd mewn gwirionedd, ac rwy'n credu bod yr ymchwiliad y mae'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol—. Mae angen i ni sicrhau bod pobl anabl neu sydd â namau a all ddeillio o strôc yn gallu dychwelyd i'r gwaith neu aros yn y gwaith.
Yr wythnos yma, rydym ni'n dathlu, gydag agoriad swyddogol ysgol feddygol gogledd Cymru ym Mangor, penllanw blynyddoedd o ymgyrchu’n lleol, a hynny o dan arweiniad Plaid Cymru. Mae Bangor yn prysur ddatblygu fel canolfan o ragoriaeth mewn hyfforddiant iechyd, ac, yn gysylltiedig efo hyn, mae yna gynlluniau ar y gweill ar gyfer tair canolfan iechyd a llesiant yn y gymuned, yn Waunfawr, yn Nyffryn Nantlle a Bangor, ac mi fyddwn i'n hoffi gofyn am ddatganiad am y datblygiadau iechyd cymunedol newydd yma yn Arfon, ac, yn benodol, dwi'n deall bod y Llywodraeth ar hyn o bryd yn trafod buddsoddi yn y ganolfan iechyd a lles yn yr hen Debenhams ym Mangor, sydd efo potensial enfawr i adfywio'r stryd fawr yn y ddinas, yn ogystal â chyfrannu at wella iechyd y boblogaeth a chynnig lleoliadau hyfforddiant ar gyfer myfyrwyr iechyd, fel y rhai fydd yn yr ysgol feddygol. Fedrwch chi drefnu diweddariad am ganolfan Bangor yn benodol, os gwelwch yn dda?
This week, we celebrate, with the official opening of the north Wales medical school in Bangor, the culmination of years of campaigning locally under the leadership of Plaid Cymru. Bangor is developing as a centre of excellence in health training, and, associated with that, there are plans in the offing for three health and well-being centres in the community, in Waunfawr, in Dyffryn Nantlle and in Bangor, and I would like to ask for a statement about these new community health developments in Arfon, and, specifically, I do understand that the Government is discussing investment in the health and well-being centre in the old Debenhams in Bangor, which has great potential to regenerate the high street in the city, as well as improving the health of the population and offering training places for health students, such as those who will be in the medical school. Could you organise an update about the Bangor centre specifically, please?
Diolch yn fawr, Siân Gwenllian, a diolch yn fawr am eich cwestiynau pwysig iawn.
Thank you, Siân Gwenllian, and thank you very much for your very important questions.
I know the First Minister is looking forward to—and with the Cabinet Secretary for North Wales and Transport looking forward to—I’m sure, and, hopefully, you will be there as well, that wonderful opening of the north Wales medical school, which I think very much is also a Government, and, indeed, reflected in our working together, as a real goal for medical education in Wales, and now it’s coming to fruition and it will be a wonderful occasion, I know.
I think those three centres that you’re talking about, which are in early days of development, health and well-being centres, that sounds very promising in terms of your reference to the possible centre that’s developing in Bangor in the old Debenhams site, but I will ask the health and social care Cabinet Secretary to update you, and, I’m sure, other Members who have an interest, on the pace of that development, because this will be very much dependent on working with Betsi Cadwaladr, and, indeed, local government as well, in terms of planning. But it sounds very promising in terms of those developments.
Rwy'n gwybod bod y Prif Weinidog yn edrych ymlaen at—ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth yn edrych ymlaen at—rwy'n siŵr, a, gobeithio, y byddwch chi yno hefyd, yr agoriad gwych hwnnw o ysgol feddygol gogledd Cymru, sydd, yn fy marn i, yn un o nodau'r Llywodraeth hefyd, ac, yn wir, yn cael ei adlewyrchu yn ein gwaith gyda'n gilydd, fel nod gwirioneddol ar gyfer addysg feddygol yng Nghymru, a nawr mae'n dwyn ffrwyth a bydd yn achlysur gwych, rwy'n gwybod.
Rwy'n credu bod y tair canolfan hynny rydych chi'n sôn amdanyn nhw, sydd yn nyddiau cynnar eu datblygiad, canolfannau iechyd a lles, mae hynny'n swnio'n addawol iawn o ran eich cyfeiriad at y ganolfan bosibl sy'n datblygu ym Mangor ar hen safle Debenhams, ond byddaf yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd a gofal cymdeithasol roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi, ac, rwy'n siŵr, Aelodau eraill sydd â diddordeb, ar gyflymder y datblygiad hwnnw, oherwydd bydd hyn yn ddibynnol iawn ar weithio gyda Betsi Cadwaladr, ac, yn wir, llywodraeth leol hefyd, o ran cynllunio. Ond mae'n swnio'n addawol iawn o ran y datblygiadau hynny.
Good afternoon, Trefnydd. Could I ask for a statement from the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning, please, regarding the raising of the energy price cap by Ofgem only yesterday? With the recent announcements that Welsh councils will see their gas and electricity prices rise by 10 per cent, energy prices this winter will be hundreds of pounds higher than they were last year. Citizens Advice Cymru report that over half of those concerned about bill payments intend to reduce or cease using heating and hot water usage this winter. National Energy Action Cymru say that 51 per cent of adults in Wales will ration their energy use, and the situation is further complicated by Wales having some of the least energy efficient housing in England and Wales, resulting in homes that are costly and challenging to heat, as well as more susceptible to damp and mould. This is really an unsustainable situation in 2024. So, could I ask for a statement with regard to the current position on the Warm Homes programme, please? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Trefnydd. A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio, os gwelwch yn dda, ynglŷn â chodi'r cap ar brisiau ynni gan Ofgem dim ond ddoe? Gyda'r cyhoeddiadau diweddar y bydd prisiau nwy a thrydan cynghorau Cymru yn codi 10 y cant, bydd prisiau ynni gannoedd o bunnoedd yn uwch y gaeaf hwn nag yr oedden nhw'r llynedd. Mae Cyngor ar Bopeth Cymru yn adrodd bod dros hanner y rhai sy'n poeni am daliadau biliau yn bwriadu defnyddio llai o wres a dŵr poeth neu roi'r gorau i'w defnyddio y gaeaf hwn. Mae National Energy Action Cymru yn dweud y bydd 51 y cant o oedolion yng Nghymru yn cyfyngu ar yr ynni maen nhw'n ei ddefnyddio, ac mae'r sefyllfa'n cael ei chymhlethu ymhellach gan fod gan Gymru rai o'r tai lleiaf effeithlon o ran ynni yng Nghymru a Lloegr, gan arwain at gartrefi sy'n gostus ac yn heriol i'w gwresogi, yn ogystal â bod yn fwy agored i damprwydd a llwydni. Mae hon wir yn sefyllfa anghynaladwy yn 2024. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad am y sefyllfa bresennol o ran y rhaglen Cartrefi Cynnes, os gwelwch yn dda? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. I think this is a question and questions that, actually, are very much cross-Government. So, in terms of the price cap increase, indeed, as you say, it's a blow to many households across Wales who are struggling to meet essential costs. I, in fact, met with Ofgem last week, prior to a cross-party group on tackling fuel poverty, which is chaired by Mark Isherwood, and Ofgem came to speak to that group as well, and we had an update from National Energy Action, but, of course, all the partners, like Citizens Advice, were engaged in that cross-party group.
I'm also meeting energy suppliers later this week. I was very thankful to the Bevan Foundation, who did some work on this and actually identified that energy suppliers can play a key role. They can support their customers through this very difficult time with fair and affordable payment plans and emergency support where required. So, I'll be meeting with them as well, in fact, later this week.
Just before I comment on the Warm Homes programme, which, of course, Jayne Bryant is taking forward as Cabinet Secretary, I wanted to mention that I am looking forward to meeting the new Minister for consumers, having corresponded with the Secretary of State for energy, Ed Miliband. He suggested that I meet with the new Minister for consumers, because we want to discuss the need for a social tariff to protect the most vulnerable households. I discussed this with Ofgem, as well as the issues around the inequities of position of people in terms of standing charges, particularly, I have to say, in Wales and north Wales.
But on the Warm Homes programme, we are investing, as you know, £30 million to reduce the number of low-income households living in cold, damp homes. What is really important, and we mentioned this at the cross-party group, is we've got this free expert energy advice available to all householders in Wales via the Nest helpline. It's really important that that advice service is helping those households, looking at their individual circumstances and pointing them to the most appropriate scheme for their needs, including linking them to Advicelink and the take-up of other benefits. But just to remind all colleagues that eligible households under the Warm Homes programme will receive a bespoke measure of packages to insulate and decarbonise their homes, leading to a reduction in their energy bills to move them out of fuel poverty. Officials are working with contractors, local authorities and other partners to ensure that the new demand-led scheme is complementary to other energy efficiency and fuel poverty schemes, because we've got to lever in as much funding as possible into Wales from GB-wide schemes, and ensure that the assistance is given to those who most need it.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Rwy'n credu bod hwn yn gwestiwn ac yn gwestiynau sydd, mewn gwirionedd, yn drawslywodraethol i raddau helaeth. Felly, o ran y cynnydd yn y cap ar brisiau, yn wir, fel y dywedwch chi, mae'n ergyd i lawer o aelwydydd ledled Cymru sy'n ei chael hi'n anodd talu costau hanfodol. Yn wir, fe wnes i gyfarfod ag Ofgem yr wythnos diwethaf, cyn grŵp trawsbleidiol ar fynd i'r afael â thlodi tanwydd, y mae Mark Isherwood yn ei gadeirio, a daeth Ofgem i siarad â'r grŵp hwnnw hefyd, a chawson ni'r wybodaeth ddiweddaraf gan National Energy Action, ond, wrth gwrs, roedd yr holl bartneriaid, fel Cyngor ar Bopeth, yn cymryd rhan yn y grŵp trawsbleidiol hwnnw.
Rwyf hefyd yn cyfarfod â chyflenwyr ynni yn ddiweddarach yr wythnos hon. Roeddwn i'n ddiolchgar iawn i Sefydliad Bevan, a wnaeth rywfaint o waith ar hyn ac a nododd fod cyflenwyr ynni yn gallu chwarae rhan allweddol. Gallan nhw gefnogi eu cwsmeriaid drwy'r amser anodd iawn hwn gyda chynlluniau talu teg a fforddiadwy a chymorth mewn argyfwng lle y bo angen. Felly, byddaf yn cwrdd â nhw hefyd, yn ddiweddarach yr wythnos hon.
Cyn i mi wneud sylwadau ar y rhaglen Cartrefi Cynnes, y mae Jayne Bryant, wrth gwrs, yn bwrw ymlaen â hi fel yr Ysgrifennydd Cabinet, roeddwn i eisiau dweud fy mod i'n edrych ymlaen at gwrdd â'r Gweinidog newydd dros ddefnyddwyr, ar ôl gohebu â'r Ysgrifennydd Gwladol dros ynni, Ed Miliband. Awgrymodd fy mod i'n cwrdd â'r Gweinidog newydd dros ddefnyddwyr, oherwydd rydym eisiau trafod yr angen am dariff cymdeithasol i ddiogelu'r aelwydydd mwyaf agored i niwed. Fe drafodais i hyn gydag Ofgem, yn ogystal â'r materion sy'n ymwneud ag annhegwch sefyllfa pobl o ran taliadau sefydlog, yn arbennig, mae'n rhaid i mi ddweud, yng Nghymru a gogledd Cymru.
Ond o ran y rhaglen Cartrefi Cynnes, rydym yn buddsoddi, fel y gwyddoch chi, £30 miliwn i leihau nifer yr aelwydydd incwm isel sy'n byw mewn cartrefi oer, llaith. Yr hyn sy'n bwysig iawn, ac fe wnaethon ni sôn am hyn yn y grŵp trawsbleidiol, yw bod gennym ni'r cyngor arbenigol hwn am ddim ar ynni sydd ar gael i bob deiliad tŷ yng Nghymru drwy linell gymorth Nyth. Mae'n bwysig iawn bod y gwasanaeth cynghori hwnnw'n helpu'r aelwydydd hynny, gan edrych ar eu hamgylchiadau unigol a'u cyfeirio at y cynllun mwyaf priodol ar gyfer eu hanghenion, gan gynnwys eu cysylltu ag Advicelink a'u hannog i fanteisio ar fudd-daliadau eraill. Ond dim ond i atgoffa pob cyd-Aelod y bydd aelwydydd cymwys o dan y rhaglen Cartrefi Cynnes yn cael mesur pwrpasol o becynnau i inswleiddio a datgarboneiddio eu cartrefi, gan arwain at ostyngiad yn eu biliau ynni i'w symud allan o dlodi tanwydd. Mae swyddogion yn gweithio gyda chontractwyr, awdurdodau lleol a phartneriaid eraill i sicrhau bod y cynllun newydd sy'n seiliedig ar alw yn ategu cynlluniau effeithlonrwydd ynni a thlodi tanwydd eraill, oherwydd mae'n rhaid i ni ddenu cymaint o gyllid â phosibl i Gymru o gynlluniau ledled y DU, a sicrhau bod y cymorth yn cael ei roi i'r rhai y mae ei angen arnyn nhw fwyaf.
I call for a single Welsh Government statement on sign language rights. Last week was this year's International Week of Deaf People, a time when people come together to recognise and celebrate the vibrant deaf community. This year's theme is 'Sign Up for Sign Language Rights'. As well as feeling connected to the deaf community, deaf people should also feel connected to wider society and those without a hearing impairment. Where people come together to show awareness of deaf people within communities, deaf people can be helped to better connect to others. Through the international week, people could become better educated about how to communicate with deaf people, contributing to positive change and breaking down barriers. Each day of the week had an official theme, including sign language advocacy, where everyone is encouraged to actively advocate for the rights of deaf individuals and the official recognition of national sign languages. Last Monday was the International Day of Sign Languages, with the theme 'Sign Up for Sign Language Rights', which included a call on national leaders. I therefore call for a statement by the Welsh Government on sign language rights in Wales accordingly.
Rwy'n galw am un datganiad gan Lywodraeth Cymru ar hawliau iaith arwyddion. Yr wythnos diwethaf oedd Wythnos Ryngwladol Pobl Fyddar eleni, adeg pan fo pobl yn dod at ei gilydd i gydnabod a dathlu'r gymuned fyddar fywiog. Y thema eleni yw 'Ymrwymo i Hawliau Iaith Arwyddion'. Yn ogystal â theimlo cysylltiad â'r gymuned fyddar, dylai pobl fyddar hefyd deimlo cysylltiad â'r gymdeithas ehangach a'r rhai heb nam ar eu clyw. Lle mae pobl yn dod at ei gilydd i ddangos ymwybyddiaeth o bobl fyddar o fewn cymunedau, gellir helpu pobl fyddar i gysylltu'n well ag eraill. Drwy gydol yr wythnos ryngwladol, gallai pobl ddysgu mwy am sut i gyfathrebu â phobl fyddar, gan gyfrannu at newid cadarnhaol a chwalu rhwystrau. Roedd gan bob diwrnod o'r wythnos thema swyddogol, gan gynnwys eiriolaeth iaith arwyddion, lle mae pawb yn cael eu hannog i eirioli'n weithredol dros hawliau unigolion byddar a chydnabod ieithoedd arwyddion cenedlaethol yn swyddogol. Ddydd Llun diwethaf oedd Diwrnod Rhyngwladol Ieithoedd Arwyddion, gyda'r thema 'Ymrwymo i Hawliau Iaith Arwyddion', a oedd yn cynnwys galwad ar arweinwyr cenedlaethol. Felly, rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar hawliau iaith arwyddion yng Nghymru yn unol â hynny.
Thank you very much, Mark Isherwood, and, indeed, Julie Morgan last week, as you probably recall, also asked a question and made a statement about the International Week of Deaf People and focused on some of those key goals of the week and the campaign, 'Sign Up for Sign Language Rights'. So, it's good, again, as you were able to, to highlight all the different aspects of that campaign and that international week, in terms of those calls.
I think it is really important that we look at what we are doing in Wales. You know that Welsh Government is making provisions to promote and facilitate the use of BSL and its tactile forms in Wales, and we do think that a more collaborative, inclusive approach will be effective if we can have a positive impact on the BSL signing community of Wales.
I think it's important in terms of the fact that BSL is recognised as the first or preferred language of the deaf community in the UK, and much like Welsh and English, it has its own grammar, syntax and lexicons. In 2004, Welsh Government recognised British Sign Language as a language of Wales. We were the first Government in the UK, as you will recall, to ensure that our COVID-19 press conferences included the presence of a BSL interpreter, and we are making reforms to our education system, which includes the introduction of a new Curriculum for Wales and a person-centred system for support for learners with additional learning needs. So, thank you, again—
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, ac, yn wir, fe wnaeth Julie Morgan yr wythnos diwethaf, fel y byddwch chi'n cofio fwy na thebyg, ofyn cwestiwn hefyd a gwneud datganiad am Wythnos Ryngwladol Pobl Fyddar, gan ganolbwyntio ar rai o nodau allweddol yr wythnos a'r ymgyrch, 'Ymrwymo i Hawliau Iaith Arwyddion'. Felly, mae'n dda, unwaith eto, eich bod chi wedi gallu tynnu sylw at yr holl agweddau gwahanol ar yr ymgyrch honno a'r wythnos ryngwladol honno, o ran y galwadau hynny.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n ystyried yr hyn rydym yn ei wneud yng Nghymru. Rydych chi'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn gwneud darpariaethau i hyrwyddo a hwyluso'r defnydd o BSL a'i ffurfiau cyffyrddol yng Nghymru, ac rydym yn credu y bydd dull mwy cydweithredol a chynhwysol yn effeithiol os gallwn ni gael effaith gadarnhaol ar y gymuned arwyddo BSL yng Nghymru.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig o ran y ffaith bod BSL yn cael ei chydnabod fel iaith gyntaf neu ddewis iaith y gymuned fyddar yn y DU, ac yn debyg iawn i'r Gymraeg a'r Saesneg, mae ganddi ei gramadeg, ei chystrawen a'i geirfa ei hun. Yn 2004, gwnaeth Llywodraeth Cymru gydnabod Iaith Arwyddion Prydain fel iaith yng Nghymru. Ni oedd y Llywodraeth gyntaf yn y DU, fel y cofiwch chi, i sicrhau bod ein cynadleddau i'r wasg COVID-19 yn cynnwys presenoldeb dehonglydd BSL, ac rydym yn gwneud diwygiadau i'n system addysg, sy'n cynnwys cyflwyno Cwricwlwm newydd i Gymru a system sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn ar gyfer cefnogi dysgwyr sydd ag anghenion dysgu ychwanegol. Felly, diolch, unwaith eto—
—unwaith eto, Mark Isherwood, am godi'r mater pwysig iawn.
—once again, Mark Isherwood, for raising this very important issue.
I'd like to ask for a written statement on the situation that residents in Caerau are facing, who were part of the Arbed scheme. The reason I ask for this written statement again is that, last week, in response to a question I asked the First Minister, she said that work had begun on the houses, on the properties that were affected by the scheme. That was met with much frustration from residents, because as far as they are aware, that work hasn't started yet. And I think that speaks to some of the issues that we have had during this entire saga. Firstly, that there is no clarity for residents; residents have been given different information by different organisations and the last they heard, work was meant to begin on 5 August, I believe. Secondly, that there is no paperwork, so when residents are asked to make a decision on whether or not they want work to be undertaken, there is nothing there for them in writing to get a better understanding, and they have no access to previous surveys that have been conducted on their houses as well. So, what I hope a written statement might be able to do is provide some of that clarity on how Welsh Government, UK Government, Bridgend County Borough Council and Warmworks are working together to resolve some of these issues. Hopefully then, that will empower residents to make decisions that are right for them.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad ysgrifenedig ar y sefyllfa mae trigolion Caerau yn ei hwynebu, a oedd yn rhan o gynllun Arbed. Y rheswm pam fy mod i'n gofyn am y datganiad ysgrifenedig hwn eto yw, yr wythnos diwethaf, mewn ymateb i gwestiwn y gofynnais i'r Prif Weinidog, fe ddywedodd hi fod gwaith wedi dechrau ar y tai, ar yr eiddo y gwnaeth y cynllun effeithio arnyn nhw. Arweiniodd hyn at ymateb rhwystredig iawn gan drigolion, oherwydd hyd y gwyddon nhw, dydy'r gwaith hwnnw ddim wedi dechrau eto. Ac rwy'n credu bod hynny'n adlewyrchu rhai o'r materion rydym wedi'u cael yn ystod y saga gyfan hon. Yn gyntaf, nad oes eglurder i drigolion; mae gwahanol sefydliadau wedi rhoi gwahanol wybodaeth i drigolion a'r peth olaf y gwnaethon nhw ei glywed oedd bod y gwaith i fod i ddechrau ar 5 Awst, rwy'n credu. Yn ail, nad oes unrhyw waith papur, felly pan ofynnir i drigolion wneud penderfyniad ynghylch a ydyn nhw eisiau i waith gael ei wneud ai peidio, does dim byd yno iddyn nhw yn ysgrifenedig i gael gwell dealltwriaeth, a does ganddyn nhw ddim mynediad at arolygon blaenorol sydd wedi'u cynnal ar eu tai hefyd. Felly, yr hyn rwy'n gobeithio y gallai datganiad ysgrifenedig ei wneud yw rhoi rhywfaint o'r eglurder hwnnw ar sut mae Llywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU, Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr a Warmworks yn cydweithio i ddatrys rhai o'r materion hyn. Gobeithio, wedyn, y bydd hynny'n grymuso trigolion i wneud penderfyniadau sy'n gywir iddyn nhw.
Diolch yn fawr, Luke Fletcher. Thank you for bringing this back, because obviously, I recall the question to the First Minister and the very positive response that came back about work being undertaken. But I will take this back. All partners need to take responsibility and it's good that we've had this feedback straight from the residents who are affected.
Diolch yn fawr, Luke Fletcher. Diolch am ddod â hyn yn ôl, oherwydd yn amlwg, rwy'n cofio'r cwestiwn i'r Prif Weinidog a'r ymateb cadarnhaol iawn a ddaeth yn ôl ynglŷn â'r gwaith sy'n cael ei gyflawni. Ond fe wnaf i fynd â hyn yn ôl. Mae angen i bob partner gymryd cyfrifoldeb ac mae'n dda ein bod ni wedi cael yr adborth hwn yn uniongyrchol gan y trigolion y mae hyn wedi effeithio arnyn nhw.
I'm sure we're all aware that only those in receipt of pension credit are also entitled to continue getting the winter fuel allowance. So, building on the work done by Neath Port Talbot Council, which has led to an extra £250,000 being awarded to pensioners in that area, as a result of them not knowing they were eligible for it, and holding the information that all local authorities have about individual circumstances, and in light of the hard graft that you have done, as the Cabinet Secretary for Social Justice, in getting all 22 local authorities to sign up to the benefits charter, can we have a statement from you, in your role as social justice Secretary, on how the Welsh Government is using the benefits charter to get all local authorities to identify the thousands of people across Wales who are not claiming the pension credit that they're entitled to?
Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn ymwybodol mai dim ond y rhai sy'n cael credyd pensiwn sydd hefyd â hawl i barhau i gael y lwfans tanwydd gaeaf. Felly, gan adeiladu ar y gwaith mae Cyngor Castell-nedd Port Talbot wedi'i wneud, sydd wedi arwain at roi £250,000 ychwanegol i bensiynwyr yn yr ardal honno, o ganlyniad i'r ffaith nad oedden nhw'n gwybod eu bod yn gymwys i'w gael, a chan ddal yr wybodaeth sydd gan bob awdurdod lleol am amgylchiadau unigol, ac yng ngoleuni'r gwaith caled rydych chi wedi'i wneud, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, o ran sicrhau bod pob un o'r 22 o awdurdodau lleol yn cofrestru ar gyfer y siarter budd-daliadau, a gawn ni ddatganiad gennych chi, yn eich rôl fel yr Ysgrifennydd dros gyfiawnder cymdeithasol, ar sut mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r siarter budd-daliadau i sicrhau bod pob awdurdod lleol yn nodi'r miloedd o bobl ledled Cymru nad ydyn nhw'n hawlio'r credyd pensiwn y mae ganddyn nhw'r hawl i'w gael?
Thank you very much, Jenny Rathbone. I'm glad that this has come up more than once this afternoon in questions to myself, as Trefnydd. I was able to say a few words about the Welsh benefits charter update earlier on in this question session. It's important, and I recall the Cabinet Secretary for economy, who was the Cabinet Secretary for local government, and now our new Cabinet Secretary for local government—. This is very much about local government working with, particularly, Advicelink, 'Claim what's yours' and pension credit resources encouraging older people to take up pension credit.
So, I would say that we have looked at Neath Port Talbot and Policy in Practice. It's a low-income family tracker; it's called the LIFT tool that the local authority invited and, indeed, funded, Policy in Practice—. It's a commercial product that the council purchased from Policy in Practice, and it enables them to proactively identify households that are eligible for pension credit. Good publicity came through last week in terms of what that achieved. The Policy in Practice LIFT tool uses benefit claim data from His Majesty's Revenue and Customs, the Department for Work and Pensions and local authorities to identify, target and track unclaimed benefits and welfare reform impacts.
So, I can assure you that it was on the top of my priority list yesterday, as Cabinet Secretary for Social Justice, to ask my officials to explore this, in terms of our opportunities. What we're doing is looking at not just how this tool works in practice, but there are also other tools available. We're looking at data and design workstreams to explore options for better sharing of DWP data, and that should help all local authorities to replicate this kind of work, not necessarily always using a tool like this, because, as you say, the charter enables them to grasp this opportunity, but it's useful to learn the lessons from that particular example in Neath Port Talbot, very much recognising, and this is something to share again today, that we need to get these claims in by 21 December for people to be eligible for this year's winter fuel payment.
Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone. Rwy'n falch bod hyn wedi codi fwy nag unwaith y prynhawn yma mewn cwestiynau i mi fy hun, fel Trefnydd. Fe lwyddais i i ddweud ychydig eiriau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am siarter budd-daliadau Cymru yn gynharach yn y sesiwn gwestiynau hon. Mae'n bwysig, ac rwy'n cofio Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi, a oedd yn Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol ac, erbyn hyn, ein Hysgrifennydd Cabinet newydd dros lywodraeth leol—. Mae hyn yn ymwneud i raddau helaeth â llywodraeth leol yn gweithio, yn arbennig, gydag Advicelink, 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi' ac adnoddau credyd pensiwn sy'n annog pobl hŷn i fanteisio ar gredyd pensiwn.
Felly, byddwn i'n dweud ein bod ni wedi edrych ar Gastell-nedd Port Talbot a Policy in Practice. Mae'n draciwr teuluoedd incwm isel; yr enw arno yw offeryn LIFT y gwnaeth yr awdurdod lleol wahodd ac, yn wir, ariannu, Policy in Practice—. Mae'n gynnyrch masnachol y gwnaeth y cyngor ei brynu gan Policy in Practice, ac mae'n ei alluogi i nodi'n rhagweithiol aelwydydd sy'n gymwys i gael credyd pensiwn. Cafwyd cyhoeddusrwydd da yr wythnos diwethaf o ran yr hyn y gwnaeth hynny ei gyflawni. Mae offeryn LIFT Policy in Practice yn defnyddio data hawlio budd-daliadau o Gyllid a Thollau Ei Fawrhydi, yr Adran Gwaith a Phensiynau ac awdurdodau lleol i nodi, targedu ac olrhain budd-daliadau heb eu hawlio ac effeithiau diwygiadau lles.
Felly, gallaf eich sicrhau ei fod ar frig fy rhestr blaenoriaethau ddoe, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, i ofyn i fy swyddogion archwilio hyn, o ran ein cyfleoedd. Yr hyn rydym yn ei wneud yw edrych nid yn unig ar sut mae'r offeryn hwn yn gweithio'n ymarferol, ond mae yna offer eraill ar gael hefyd. Rydym yn edrych ar ffrydiau gwaith dylunio a data i archwilio dewisiadau ar gyfer rhannu data'r Adran Gwaith a Phensiynau yn well, a dylai hynny helpu pob awdurdod lleol i efelychu'r math hwn o waith, nid o reidrwydd drwy ddefnyddio offeryn fel hyn bob amser, oherwydd, fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae'r siarter yn eu galluogi i fanteisio ar y cyfle hwn, ond mae'n ddefnyddiol dysgu'r gwersi o'r enghraifft benodol honno yng Nghastell-nedd Port Talbot, gan gydnabod i raddau helaeth, ac mae hyn yn rhywbeth i'w rannu eto heddiw, bod angen i ni gyflwyno'r hawliadau hyn erbyn 21 Rhagfyr er mwyn i bobl fod yn gymwys i gael y taliad tanwydd gaeaf eleni.
Can I also ask for a statement from the Welsh Government on energy bills? Today, we've seen them increase by around 10 per cent here in Wales, and that's in spite of the fact that Keir Starmer told us when he was leader of the opposition that,
'the Labour Party has a fully costed plan to freeze energy bills'.
In fact, during the election campaign, he went one further, with a pledge to cut energy bills by £400, if Labour won the election. To compound all of this, he's cut the winter fuel allowance, making energy bills even more expensive for some of the most vulnerable people in the country. So, can I request a statement from the Welsh Government to find out what you will do about energy bills, or run the risk of being looked at in the same way the public look at Keir Starmer and think, 'I just cannot trust a word that man says'?
A gaf i hefyd ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar filiau ynni? Heddiw, rydym wedi'u gweld yn cynyddu tua 10 y cant yma yng Nghymru, ac mae hynny er gwaethaf y ffaith bod Keir Starmer wedi dweud wrthym pan oedd yn arweinydd yr wrthblaid,
'mae gan y Blaid Lafur gynllun wedi'i gostio'n llawn i rewi biliau ynni'.
Yn wir, yn ystod ymgyrch yr etholiad, aeth ef ymhellach, gydag addewid i dorri biliau ynni gan £400, pe bai Llafur yn ennill yr etholiad. I wneud pethau'n waeth, mae wedi torri'r lwfans tanwydd gaeaf, gan wneud biliau ynni hyd yn oed yn ddrytach i rai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn y wlad. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru i ddarganfod beth fyddwch chi'n ei wneud am filiau ynni, neu wynebu'r risg o gael eich ystyried yn yr un ffordd ag y mae'r cyhoedd yn ystyried Keir Starmer ac yn meddwl, 'Allaf i ddim credu gair mae'r dyn hwn yn ei ddweud'?
Well, I do hope, Tom Giffard, that you were listening to me earlier on this afternoon when I was responding about what we are doing in the Welsh Government: the fact that I met with Ofgem last week and then we went to the cross-party group on tackling fuel poverty; the fact that, as I've said already this afternoon, I'm meeting energy suppliers this week to urge them to support their customers through this difficult time; the fact that I'm meeting with the UK Government's consumers Minister to raise the issue of the importance of the UK Government introducing a social tariff to protect the most vulnerable households, and, indeed, to raise the issues that I did with Ofgem on standing charges.
We've talked about Warm Homes. I hope, also, Tom Giffard, and everyone in this Chamber, will have read my letter to you about the particular schemes we've got in Wales to tackle fuel poverty and energy debt. The Fuel Bank Foundation is only in Wales, it's not in England; they have a partnership in Scotland as well. That does mean that we've put in £5.6 million of funding to enable the Fuel Bank Foundation to introduce the national fuel voucher and heat fund scheme in Wales. So, you will, with your constituents, I hope, see that I've written to you with all of this information and see that this scheme can help those eligible households that prepay for their fuel, but also it helps with deliveries of oil or gas for those not connected to the mains gas network. We've got a network of 126 referral partners in Wales, and, indeed, you, yourself, and all of us can become referral partners to the Fuel Bank Foundation.
I'll share more information about that, but please, also, steer your constituents to the discretionary assistance fund. That's a demand-led crisis fund, as you know, and we've maintained the budget into this year at £38.5 million. People can take up grants for emergency assistance, including cash payments for dealing with food, gas and electricity—so, fuel costs—as well. Also, of course, we want to encourage all age groups—those in need—to take up the discretionary assistance fund. So, it is a whole range of responses that we are actively taking up, with our powers, with our initiatives, but also, indeed, engaging with the UK Government on these points.
Wel, rwy'n gobeithio, Tom Giffard, eich bod chi wedi gwrando arnaf yn gynharach y prynhawn yma pan oeddwn i'n ymateb ynghylch yr hyn rydym yn ei wneud yn Llywodraeth Cymru: y ffaith fy mod i wedi cwrdd ag Ofgem yr wythnos diwethaf ac yna fe aethon ni i'r grŵp trawsbleidiol ar fynd i'r afael â thlodi tanwydd; y ffaith, fel rwyf wedi'i ddweud eisoes y prynhawn yma, fy mod i'n cwrdd â chyflenwyr ynni yr wythnos hon i'w hannog nhw i gefnogi eu cwsmeriaid trwy'r cyfnod anodd hwn; y ffaith fy mod i'n cyfarfod â Gweinidog defnyddwyr Llywodraeth y DU i godi pa mor bwysig ydyw bod Llywodraeth y DU yn cyflwyno tariff cymdeithasol i ddiogelu'r aelwydydd mwyaf agored i niwed, ac, yn wir, i godi'r materion y gwnes i eu codi gydag Ofgem ar daliadau sefydlog.
Rydym wedi siarad am Gartrefi Cynnes. Rwy'n gobeithio, hefyd, y bydd Tom Giffard, a phawb yn y Siambr hon, wedi darllen fy llythyr atoch am y cynlluniau penodol sydd gennym yng Nghymru i fynd i'r afael â thlodi tanwydd a dyled ynni. Dim ond yng Nghymru y mae'r Sefydliad Banc Tanwydd, nid yw yn Lloegr; mae ganddyn nhw bartneriaeth yn yr Alban hefyd. Mae hynny'n golygu ein bod ni wedi rhoi £5.6 miliwn o gyllid i alluogi'r Sefydliad Banc Tanwydd i gyflwyno'r cynllun talebau tanwydd a chronfa wres genedlaethol yng Nghymru. Felly, fe fyddwch chi, gyda'ch etholwyr, rwy'n gobeithio, yn gweld fy mod i wedi ysgrifennu atoch chi gyda'r holl wybodaeth hon ac yn gweld y gall y cynllun hwn helpu'r aelwydydd cymwys hynny sy'n rhagdalu am eu tanwydd, ond hefyd mae'n helpu gyda dosbarthu olew neu nwy i'r rhai nad ydyn nhw wedi'u cysylltu â'r prif rwydwaith nwy. Mae gennym ni rwydwaith o 126 o bartneriaid atgyfeirio yng Nghymru, ac, yn wir, fe allwch chi, eich hun, a phob un ohonon ni ddod yn bartneriaid atgyfeirio i'r Sefydliad Banc Tanwydd.
Byddaf yn rhannu mwy o wybodaeth am hynny, ond a fyddech cystal hefyd â chyfeirio eich etholwyr at y gronfa cymorth dewisol. Mae honno'n gronfa argyfwng sy'n cael ei harwain gan alw, fel y gwyddoch chi, ac rydym wedi cynnal y gyllideb i mewn i'r flwyddyn hon ar £38.5 miliwn. Gall pobl fanteisio ar grantiau ar gyfer cymorth mewn argyfwng, gan gynnwys taliadau arian parod ar gyfer bwyd, nwy a thrydan—felly, costau tanwydd—hefyd. Hefyd, wrth gwrs, rydym eisiau annog pob grŵp oedran—y rhai mewn angen—i fanteisio ar y gronfa cymorth dewisol. Felly, mae yna amrywiaeth lawn o ymatebion rydym yn eu rhoi ar waith, gyda'n pwerau, gyda'n mentrau, ond hefyd, yn wir, rydym yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU ar y pwyntiau hyn.
O’r amryfal gyhoeddiadau a datganiadau rydyn ni wedi’u cael dros y misoedd diwethaf ynghylch cynhyrchu bwyd, ariannu amaeth, ac yn y blaen, yr un datganiad dydyn ni ddim wedi ei gael ydy unrhyw beth ynghylch pysgodfeydd a dyframaeth. Dwi wedi codi, sawl gwaith hyd yma, pwysigrwydd y sectorau yma, a sut mae’r sectorau yma bellach ar eu gliniau. Cymerwch yr enghraifft cregyn gleision, lle roeddwn nhw’n casglu 12,000 tunnell y flwyddyn ambell i flwyddyn yn ôl. Bellach, mae nhw lawr i bron i ddim un tunnell yn cael ei gasglu; y flwyddyn diwethaf, ddaru nhw gasglu 1,000 tunnell yn unig, ond roedd hwnna’n eithriad. Felly, a gawn ni ddatganiad, os gwelwch yn dda, ynghylch strategaeth glir gan y Dirprwy Brif Weinidog ar ddyframaeth a physgodfeydd, a pha rôl mae’r Dirprwy Brif Weinidog yn gweld mae’r sectorau yna yn gallu ei chwarae yn nyfodol economi Cymru? Diolch.
Of the many announcements and statements that we’ve had over the previous months on food production, funding agriculture and so on, the one that we haven’t had is anything on fisheries and aquaculture. I’ve raised many times the importance of these sectors, and how these sectors are now on their knees. Take for example mussels, where they gathered 12,000 tonnes per annum a few years ago. They’re now down to virtually nothing being collected; last year, they collected 1,000 tonnes, but that was an exception. So, can we have a statement, please, on a clear strategy from the Deputy First Minister on aquaculture and fisheries, and what role the Deputy First Minister sees those sectors playing in the economic future of Wales? Thank you.
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. It is excellent that the Deputy First Minister is sitting beside me. Of course, knowing his previous experience, ministerially, in a UK Government as Minister for fisheries, I have no doubt that he’s going to go back now and ask his officials to prepare for a response to you. He’s got questions in a week’s time, but before that, I know he will be looking at the whole issue of our investment and commitment to aquaculture in the ways in which you’ve described.
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. Mae'n wych bod y Dirprwy Brif Weinidog yn eistedd wrth fy ochr. Wrth gwrs, o wybod am ei brofiad blaenorol, yn weinidogol, mewn Llywodraeth y DU fel Gweinidog Pysgodfeydd, does gen i ddim amheuaeth y bydd yn mynd yn ôl nawr i ofyn i'w swyddogion baratoi ymateb i chi. Mae ganddo gwestiynau ymhen wythnos, ond cyn hynny, gwn y bydd yn edrych ar holl fater ein buddsoddiad a'n hymrwymiad i ddyframaeth yn y ffyrdd rydych chi wedi'u disgrifio.
Ac yn olaf, Llyr Gruffydd.
And finally, Llyr Gruffydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddatganiad gan Ysgrifenydd y Cabinet ar faterion gwledig, fel ei fod e’n gallu esbonio i ffermwyr Cymru sut mae e’n disgwyl iddyn nhw nawr i ddelio gyda’r cyfnod clo—y closed period—yma sydd o’n blaenau ni yn sgil rheoliadau’r NVZs, pan fod y storfeydd slyri yn dal yn hanner, tri chwarter llawn, nifer ohonyn nhw, oherwydd ei bod hi wedi bod mor wlyb, a’r tir mor feddal, dyw ffermwyr ddim wedi gallu cael hwnna mas i’r caeau?
Ydyn nhw i fod i'w roi e ar y caeau yn y dyddiau nesaf yma, gyda’r effaith fydd hynny yn ei gael, a’r goblygiadau difrifol a fydd yn dod yn sgil hynny? Neu a ydyn nhw i fod i'w adael e yn y slurry pit, a fydd, o bosib, yn gorlifo dros y cyfnod nesaf yma, oherwydd eu bod nhw wedi methu â chlirio'r storfeydd ar gyfer y cyfnod clo? Dwi’n amau y bydd goblygiadau tipyn mwy pellgyrhaeddol petai hynny’n digwydd.
Beth yw cyngor y Llywodraeth i ffermwyr Cymru ynglŷn â sut i gwrdd â’r deadline yma rŷch chi wedi'i osod ar y diwydiant yn sgil eich penderfyniad chi i lynu wrth ffermio yn ôl y calendr, pan nad yw byd natur, wrth gwrs, ddim yn cadw llygad ar y calendr ac yn gweithredu mewn ffordd wahanol iawn?
Could I have a statement from the Cabinet Secretary for rural affairs, so that he can explain to Welsh farmers how he expects them now to deal with this closed period that we are facing in light of nitrate vulnerable zones regulations, when the slurry stores are still half or three quarters full, very often, because it has been so wet and the ground’s been so soft, farmers haven’t been able to get that out there onto their fields?
Are they supposed to spread it over the next few days, with the impact that that will have, and the serious implications that come as a result of that? Or are they to leave it in the slurry pit, which could possibly overflow in future, because they’ve failed to clear their stores for this closed period? I imagine there would be more far-reaching consequences if that were to happen.
So, what is the Government's advice to Welsh farmers on how to meet this deadline that you’ve put on the industry, in light of your decision to adhere to calendar-based farming, when nature, of course, doesn’t keep a close eye on the calendar and operates very differently?
Diolch yn fawr, Llyr Gruffydd. The Deputy First Minister and Cabinet Secretary is meeting with the farming unions on these issues. This very much reflects the responsibilities the Deputy First Minister has for tackling climate change as well, and the seasonal and unexpected impacts of that. I can assure you that this will now be followed up. And, again, in questions next week, I think it will be very appropriate to raise this as well, as action is taken.
Diolch yn fawr, Llyr Gruffydd. Mae'r Dirprwy Brif Weinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet yn cyfarfod â'r undebau ffermio ynghylch y materion hyn. Mae hyn yn adlewyrchu'n gryf y cyfrifoldebau sydd gan y Dirprwy Brif Weinidog dros fynd i'r afael â newid hinsawdd hefyd, ac effeithiau tymhorol ac annisgwyl hynny. Gallaf eich sicrhau y bydd hyn yn cael sylw nawr. Ac unwaith eto, mewn cwestiynau yr wythnos nesaf, rwy'n credu y bydd yn briodol iawn codi hyn hefyd, wrth i gamau gael eu cymryd.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 4 heddiw yw’r datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar lifogydd a pharatoi ar gyfer y gaeaf. Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog i wneud y datganiad. Huw Irranca-Davies.
Item 4 today is a statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on flooding and preparing for winter. I call on the Deputy First Minister to make the statement. Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau heddiw trwy ddweud fy mod i'n ymwybodol iawn o effeithiau difrifol llifogydd ar gartrefi, bywoliaeth pobl, ac, yn wir, eu bywydau. Ac mae’n ddrwg calon gennyf glywed am y llifogydd ofnadwy sydd wedi digwydd yn Lloegr dros yr wythnos diwethaf hefyd. Rwyf yn cydymdeimlo gyda’r holl gymunedau a phobl yn sgil llifogydd sydd wedi effeithio eu heiddo. Rwy’n deall pa mor ofidus yw pobl am ddiogelwch eu cartrefi a’u busnesau wrth i’r gaeaf agosáu. Dyna pam fod gwarchod ein cymunedau rhag canlyniadau trychinebus llifogydd ac erydu arfordirol yn bwysig iawn i mi yn y rôl hwn, ac i’r Llywodraeth hwn hefyd. Rydym wedi ymrwymo i ddarparu cymorth effeithiol ar lawr gwlad a fydd yn diogelu ein cymunedau rhag bygythiadau newid hinsawdd.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I want to start today by saying that I am keenly aware of how devastating the impacts of flooding can be on homes, livelihoods and people’s lives. And I am so very sorry to hear of the terrible flooding that’s taken place in England over the last week. My heartfelt sympathies go to all those communities and people whose properties have been affected by flooding. I understand how worried some people are about the safety of their homes and businesses as winter approaches. That’s why safeguarding our communities from the catastrophic results of flooding and coastal erosion is of utmost importance to me in this role, as it is for this Government. We are committed to delivering effective support on the ground that will protect our communities from the threats of climate change.
Dirprwy Lywydd, whilst we are making progress towards net zero, we also need to respond to the impacts of climate change that we are already seeing in our communities and in our lives. Last winter was one of warmest and wettest on record. It demonstrated the reality of what living with more frequent and severe floods, rising sea levels and faster rates of erosion of the coast will mean. In Wales, we normally see five or six named storms during any winter season. Last year, we saw 11. This was only the second time in a UK storm season that we had so many that we reached the letter K in the alphabet of storms. And yet, despite all this, the number of properties flooded last year was lower than previous years. This is partly because over 100,000 properties already benefit from our network of flood defences in Wales. However, it also demonstrates that where it rains, and the intensity and the duration of that rainfall, makes a huge difference to the impacts on communities.
Dirprwy Lywydd, er ein bod yn gwneud cynnydd tuag at sero net, mae angen i ni hefyd ymateb i effeithiau newid hinsawdd yr ydym eisoes yn eu gweld yn ein cymunedau ac yn ein bywydau. Y gaeaf diwethaf oedd un o'r rhai cynhesaf a'r gwlypaf erioed. Dangosodd realiti beth fydd byw gyda llifogydd mwy aml a difrifol, lefelau'r môr yn codi a chyfraddau cyflymach erydu'r arfordir yn ei olygu yng Nghymru, rydym fel arfer yn gweld pump neu chwech o stormydd wedi'u henwi yn ystod unrhyw dymor gaeaf. Gwelsom 11 y llynedd. Dyma'r ail waith yn unig mewn tymor storm yn y DU pan fu cymaint ohonyn nhw yn peri i ni gyrraedd y llythyren K yn yr wyddor stormydd. Ac eto, er gwaethaf hyn oll, roedd nifer yr eiddo a ddioddefodd lifogydd y llynedd yn is na'r blynyddoedd blaenorol. Mae hyn yn rhannol oherwydd bod dros 100,000 o eiddo eisoes yn elwa yn sgil ein rhwydwaith o amddiffynfeydd llifogydd yng Nghymru. Fodd bynnag, mae hefyd yn dangos bod lle mae'n bwrw glaw, a'r dwyster a hyd y glawiad hwnnw, yn gwneud gwahaniaeth enfawr i'r effeithiau ar gymunedau.
We cannot and we will not be complacent. We know it is not possible to stop all coastal erosion or all flooding, but the Welsh Government is taking steps to reduce the consequences and help create more resilient communities right across Wales. As we enter another winter season, I want to reassure the people of Wales that we do have well-rehearsed processes in place, both in the lead-up to and during flood incidents. We don’t wait for the heavy rainfall before we act; we have robust frameworks in place to monitor flood risk all year round.
Our national security and resilience team produces a biannual Wales resilience outlook. This provides a consolidated view of all known risks, including flooding, to aid our overall resilience planning in Wales. The four local resilience forums each produce individual severe weather plans, which include the arrangements for typical weather associated with our winter months. These identify the risks and the mitigations needed in their areas. Natural Resources Wales works with the Flood Forecasting Centre and the Met Office to assess the potential flood impacts, based on the most up-to-date forecasts and the catchment conditions. The Welsh Government also fund NRW and local authorities to undertake flood awareness and resilience activities throughout the year. We also support the infrastructure investment and nature-based solutions that help keep our communities safe. All of this work is underpinned by the Wales flood response framework, which is available online.
Of course, and as we’ve seen over the last week with the communities affected in England, flooding is a UK-wide issue, which often warrants a UK-wide response. During such times, my officials and Natural Resources Wales work closely with counterparts in the UK to ensure we have a joined-up approach. Last month, the Welsh Government's representatives participated in the UK floods resilience taskforce, convened by the Secretary of State for Environment, Food and Rural Affairs. The taskforce will support cross-border, multi-agency working between Government and industry to ensure we are prepared and resilient for winter. This national level co-ordination is already reflected on the ground. The Welsh Government and NRW work closely with the UK Government, and Welsh risk management authorities that border England co-operate with their England counterparts.
In the meantime, the Welsh Government is focusing on the task in hand: to protect homes and businesses from flooding. I am delighted that we are maintaining our record level funding for our flood programme this year, at £75 million, and this is despite pressure on the public purse. This matches last year’s funding, which was the highest annual allocation of funding for flood risk management in Wales to date. So, even when the UK faces tough economic circumstances, we are committed to delivering real change and reassurance in people’s everyday lives.
Our schemes are making good progress, Dirprwy Lywydd. For example, NRW are constructing one of their largest ever schemes, in Stephenson Street, Newport. This £21 million scheme will benefit over 2,000 properties. NRW have also recently completed their £6 million scheme in Ammanford, which will reduce flooding to 349 homes and 37 non-residential properties. I was delighted to attend the official opening in September, alongside the First Minister. Our local authorities are also progressing schemes at pace too. In May, I was delighted to attend the official opening of the £6 million scheme in Hirael bay, funded through our coastal risk management programme. Right across Wales, we’ve seen projects recently completed, including at Glenboi Road pumping station in Rhondda Cynon Taf, Quarry Ffinant in Carmarthenshire, and Rock Street in Glynneath.
But I know there’s more to do, and I understand that many families and businesses right across Wales will be worried about flooding this winter. So, I’d like to highlight some resources that people might find helpful over the coming weeks and months. NRW have recently launched their new replacement flood warning system, which is a multimedia flood warning information service for Wales. They will be sharing further information on the system during their flood week next week. I encourage everyone to sign up for alerts and stay informed about weather conditions and potential flood risks. NRW also have guidance on what to do before, during and after a flood available on their website. I strongly encourage Members to signpost their constituents to the UK-wide flood reinsurance service, Flood Re, which allows home owners to access affordable insurance even if they have been flooded in the past.
Ni allwn fod ac ni fyddwn yn hunanfodlon. Gwyddom nad yw'n bosibl atal pob erydiad arfordirol na phob achos o lifogydd, ond mae Llywodraeth Cymru yn cymryd camau i leihau'r canlyniadau a helpu i greu cymunedau mwy cydnerth ledled Cymru. Wrth i ni ddechrau tymor gaeaf arall, hoffwn sicrhau pobl Cymru bod gennym brosesau sydd wedi eu hymarfer yn drylwyr ar waith, yn y cyfnod cyn ac yn ystod digwyddiadau llifogydd. Dydyn ni ddim yn aros am y glaw trwm cyn i ni weithredu; mae gennym fframweithiau cadarn ar waith i fonitro perygl llifogydd drwy gydol y flwyddyn.
Mae ein tîm diogelwch a chydnerthedd cenedlaethol yn cynhyrchu rhagolwg ddwywaith y flwyddyn o gydnerthedd Cymru. Mae hyn yn rhoi darlun cyfunol o'r holl risgiau hysbys, gan gynnwys llifogydd, i gynorthwyo ein gwaith cynllunio cydnerthedd cyffredinol yng Nghymru. Mae'r pedwar fforwm cydnerthedd lleol yn cynhyrchu cynlluniau tywydd difrifol unigol, sy'n cynnwys y trefniadau ar gyfer tywydd arferol sy'n gysylltiedig â misoedd y gaeaf. Mae'r rhain yn nodi'r risgiau a'r mesurau lliniaru sydd eu hangen yn eu hardaloedd. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio gyda'r Ganolfan Darogan Llifogydd a'r Swyddfa Dywydd i asesu effeithiau posibl llifogydd, yn seiliedig ar y rhagolygon diweddaraf ac amodau'r dalgylch. Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn ariannu CNC ac awdurdodau lleol i ymgymryd â gweithgareddau ymwybyddiaeth a chydnerthedd llifogydd drwy gydol y flwyddyn. Rydym hefyd yn cefnogi'r buddsoddiad mewn seilwaith a'r atebion sy'n seiliedig ar natur sy'n helpu i gadw ein cymunedau'n ddiogel. Mae'r holl waith hwn yn cael ei ategu gan fframwaith ymateb llifogydd Cymru, sydd ar gael ar-lein.
Wrth gwrs, ac fel yr ydym wedi gweld dros yr wythnos ddiwethaf gyda'r cymunedau yr effeithiwyd arnynt yn Lloegr, mae llifogydd yn broblem ar draws y DU, sy'n aml yn cyfiawnhau ymateb ar draws y DU. Yn ystod y cyfnod hwn, mae fy swyddogion a Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio'n agos gyda swyddogion cyfatebol yn y DU i sicrhau bod gennym ddull cydgysylltiedig. Fis diwethaf, cymerodd cynrychiolwyr Llywodraeth Cymru ran yn y tasglu cydnerthedd llifogydd yn y DU, a gynullwyd gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig. Bydd y tasglu yn cefnogi gwaith trawsffiniol, amlasiantaethol rhwng y Llywodraeth a diwydiant i sicrhau ein bod yn barod ac yn gydnerth ar gyfer y gaeaf. Mae'r cydlynu ar lefel genedlaethol hwn eisoes yn cael ei adlewyrchu ar lawr gwlad. Mae Llywodraeth Cymru a CNC yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU, ac mae awdurdodau rheoli risg Cymru sy'n ffinio â Lloegr yn cydweithredu ag awdurdodau cyfatebol yn Lloegr.
Yn y cyfamser, mae Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar y dasg dan sylw: amddiffyn cartrefi a busnesau rhag llifogydd. Rwy'n falch iawn ein bod yn cynnal ein cyllid lefel uchaf erioed ar gyfer ein rhaglen rheoli llifogydd eleni, sef £75 miliwn, ac mae hyn er gwaethaf pwysau ar y pwrs cyhoeddus. Mae hyn yn cyfateb i gyllid y llynedd, sef y dyraniad blynyddol uchaf o gyllid ar gyfer rheoli perygl llifogydd yng Nghymru hyd yma. Felly, hyd yn oed pan fydd y DU yn wynebu amgylchiadau economaidd anodd, rydym wedi ymrwymo i gyflawni newid gwirioneddol a sicrwydd ym mywydau pob dydd pobl.
Mae ein cynlluniau yn gwneud cynnydd da, Dirprwy Lywydd. Er enghraifft, mae CNC yn adeiladu un o'u cynlluniau mwyaf erioed, yn Stryd Stephenson, Casnewydd. Bydd y cynllun £21 miliwn hwn o fudd i dros 2,000 o eiddo. Mae CNC hefyd wedi cwblhau eu cynllun gwerth £6 miliwn yn Rhydaman yn ddiweddar, a fydd yn lleihau llifogydd i 349 o gartrefi a 37 eiddo amhreswyl. Roeddwn yn falch iawn o fod yn bresennol yn yr agoriad swyddogol ym mis Medi, ochr yn ochr â'r Prif Weinidog. Mae ein hawdurdodau lleol hefyd yn bwrw ymlaen â chynlluniau yn gyflym. Ym mis Mai, roeddwn yn falch iawn o fod yn bresennol yn agoriad swyddogol y cynllun £6 miliwn ym Mae Hirael, a ariannwyd drwy ein rhaglen rheoli risg arfordirol. Ar draws Cymru, rydym wedi gweld prosiectau wedi'u cwblhau'n ddiweddar, gan gynnwys yng ngorsaf bwmpio Heol Glenbói yn Rhondda Cynon Taf, Quarry Ffinant yn sir Gaerfyrddin, a Heol y Garreg yng Nglyn-nedd.
Ond rwy'n gwybod bod mwy i'w wneud, ac rwy'n deall y bydd llawer o deuluoedd a busnesau ledled Cymru yn poeni am lifogydd y gaeaf hwn. Felly, hoffwn dynnu sylw at rai adnoddau y gallai pobl eu gweld yn ddefnyddiol dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Yn ddiweddar, mae CNC wedi lansio eu system rhybudd llifogydd amnewid newydd, sy'n wasanaeth gwybodaeth amlgyfrwng i rybuddio am lifogydd yng Nghymru. Byddant yn rhannu rhagor o wybodaeth am y system yn ystod eu hwythnos lifogydd yr wythnos nesaf. Rwy'n annog pawb i gofrestru ar gyfer rhybuddion ac i gael yr wybodaeth ddiweddaraf am y tywydd a pheryglon posibl o lifogydd. Mae gan CNC ganllawiau hefyd ar beth i'w wneud cyn, yn ystod ac ar ôl llifogydd sydd ar gael ar eu gwefan. Rwy'n annog Aelodau yn gryf i gyfeirio eu hetholwyr at wasanaeth adyswiriant llifogydd ledled y DU, Flood Re, sy'n caniatáu i berchnogion tai gael mynediad at yswiriant fforddiadwy hyd yn oed os ydynt wedi dioddef llifogydd yn y gorffennol.
Dirprwy Lywydd, rhaid i ni i gyd fod yn effro i beryglon llifogydd drwy gydol y flwyddyn. Mae’r cyhoedd yn chwarae rôl hollbwysig o ran gwella cadernid cymunedol. Drwy rannu gwybodaeth a phrofiadau gyda’n cymdogion, gallwn gryfhau’n rhwydweithiau cymorth a helpu’n gilydd i fod yn barod. Gyda’n gilydd, gallwn greu cymunedau mwy cadarn ledled Cymru, a all wrthsefyll yr heriau sydd ynghlwm wrth lifogydd, tywydd garw a newid hinsawdd. Diolch yn fawr.
Dirprwy Lywydd, we must all be aware of the risks of flooding throughout the year. The public play a crucially important role in terms of improving community resilience. By sharing information and experiences with our neighbours, we can strengthen our support networks and help one another to be prepared. Together, we can build more resilient communities across Wales, capable of withstanding the challenges posed by flooding, adverse weather and climate change. Thank you very much.
Thank you kindly for your statement, Cabinet Secretary. Unfortunately, as you’ve rightly pointed out, in recent years, Wales has suffered devastating impacts from flooding. However, despite continued investment, flooding continues to present significant risks to the country, and indeed no more so than in north Wales too. The risk of flooding as well as the cost of managing it are ever increasing with climate change, with extreme weather events like the storms in the winter of 2019 and 2020 becoming all too frequent. Even now, when we have rainfall, it’s persistent, and more rainfall is dropping in 24 hours than ever before. Last winter, 483 flood alters were issued by NRW between January and April, and that’s an increase of 16 per cent on the year before. In comparing the decades of 1991 to 2000 and 2013 to 2022, winters in the UK as a whole are 10 per cent wetter. Clearly, our roads, railways and settlements are facing greater challenges, and with that comes cost.
Over 245,000 properties in Wales are currently at risk of flooding from our rivers, seas and surface water. This means approximately one in eight properties in Wales are facing the prospect of a biblical disaster. Sadly, though, the Welsh Government has not offered grants for these householders to fit resistance and resilience measures, instead relying on local authorities to disperse funds, meaning that access is limited and sporadic, with only 594 homes protected through that particular scheme in 2021. As the days draw shorter, and with our wonderful Welsh weather getting wetter, Wales is one again bracing for forthcoming inevitable floods.
I’m aware that progress is being made in a number of areas, and there are some ideas and projects that I think will provide us with some solutions. One that seems relatively straightforward is the restoration of rivers to their natural bends and curves. By removing a river’s natural meanders, we have disrupted the flow of rivers and degraded aquatic habitats, water quality, and we’ve heightened flood risk. Long, sweeping rivers have been reduced to straight, fast-flowing waterways, and this is heavily contributing to some of our flooding. Environmental experts have highlighted that adopting natural flood management techniques will re-enable the meandering of rivers, restoring nature’s natural flood barriers. This approach will also create sections of the river where finer gravel can accumulate, providing an ideal environment for fish and spawn to thrive. With NRW already implementing this approach through their Four Rivers for LIFE project in mid and south Wales, how will you as the Minister expand similar projects to benefit those areas across north Wales?
North Wales is having a crack at tackling the effects of climate change and extreme weather. The upper Conwy catchment project is working to restore the Ysbyty estate back to a healthy and robust catchment with well-managed soil and water resources, including a fully functional peat bog ecosystem. Covering the size of the Isle of Wight, the catchment covers 3 per cent of the area of Wales, it includes 12 water bodies over 574 kilometres, where recently they have restored part of Afon Machno by removing an artificial embankment. This has helped to reconnect the river with its natural flood plain, making more space for water and nature, which, in turn, is helping to alleviate the flooding downstream. A National Trust and Natural Resources Wales joint project, the initiative is expanding rapidly. Therefore, what future can you see, as Cabinet Secretary, for more projects like this? And what partnerships do you think can be fostered to expand them across Wales?
Lastly, over the summer, I've been investigating the state of our reservoirs across Wales. I am concerned that privately owned reservoirs are being overlooked, with some potentially at high risk of causing significant flooding and damage. In one case, I have a reservoir, where its dam is currently being used by NRW for access, with huge, extremely heavy construction vehicles crossing frequently. It seems that for private reservoirs there exists little support for their maintenance and preservation. Given that these pose a huge potential flooding hazard, I'm shocked to see that the NRW reservoir regulation team only has a £20,000 annual budget. To me, that just doesn't sound anywhere near enough—
Diolch yn garedig am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Yn anffodus, fel y nodoch yn briodol, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae Cymru wedi dioddef effeithiau dinistriol llifogydd. Fodd bynnag, er gwaethaf buddsoddiad parhaus, mae llifogydd yn parhau i beri risgiau sylweddol i'r wlad, ac yn wir ddim mwy felly nag yn y gogledd hefyd. Mae'r risg o lifogydd yn ogystal â'r gost o'u rheoli yn cynyddu'n barhaus gyda newid hinsawdd, gyda digwyddiadau tywydd eithafol fel y stormydd yng ngaeaf 2019 a 2020 i'w gweld yn rhy aml. Hyd yn oed nawr, pan fyddwn yn cael glaw, mae'n barhaus, ac mae mwy o law yn disgyn mewn 24 awr nag erioed o'r blaen. Y gaeaf diwethaf, cyhoeddwyd 483 o rybuddion llifogydd gan CNC rhwng Ionawr ac Ebrill, ac mae hynny'n gynnydd o 16 y cant o gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Wrth gymharu degawdau 1991 i 2000 a 2013 i 2022, mae gaeafau yn y DU gyfan 10 y cant yn wlypach. Yn amlwg, mae ein ffyrdd, rheilffyrdd ac aneddiadau yn wynebu mwy o heriau, a gyda hynny daw cost.
Mae dros 245,000 o eiddo yng Nghymru mewn perygl o lifogydd o'n hafonydd, ein moroedd a'n dŵr wyneb ar hyn o bryd. Mae hyn yn golygu bod tua un o bob wyth eiddo yng Nghymru yn wynebu'r posibilrwydd o drychineb Beiblaidd. Yn anffodus, fodd bynnag, nid yw Llywodraeth Cymru wedi cynnig grantiau i'r deiliaid tai hyn er mwyn gosod mesurau gwrthsefyll a chydnerthedd, yn hytrach maen nhw'n dibynnu ar awdurdodau lleol i ddosbarthu arian, sy'n golygu bod mynediad yn gyfyngedig ac yn ysbeidiol, gyda dim ond 594 o gartrefi wedi'u diogelu drwy'r cynllun penodol hwnnw yn 2021. Wrth i'r dyddiau fynd yn fyrrach, a gyda'n tywydd gwych yng Nghymru yn mynd yn wlypach, mae Cymru unwaith eto yn paratoi ar gyfer llifogydd sy'n anochel.
Rwy'n ymwybodol bod cynnydd yn cael ei wneud mewn nifer o feysydd, ac mae rhai syniadau a phrosiectau a fydd, rwy'n credu, yn rhoi rhai atebion i ni. Un sy'n ymddangos yn gymharol syml yw adfer afonydd i'w troadau a'u dolennau naturiol. Drwy gael gwared ar ymdroelli naturiol afon, rydym wedi tarfu ar lif afonydd ac wedi diraddio cynefinoedd dyfrol ac ansawdd dŵr, ac rydym wedi cynyddu'r perygl o lifogydd. Mae afonydd hir, ysgubol wedi cael eu lleihau i ddyfrffyrdd syth, sy'n llifo'n gyflym, ac mae hyn yn cyfrannu'n helaeth at rai o'n llifogydd. Mae arbenigwyr amgylcheddol wedi tynnu sylw at y ffaith y bydd mabwysiadu technegau rheoli llifogydd naturiol yn ail-alluogi afonydd i ymdroelli, gan adfer rhwystrau llifogydd naturiol natur. Bydd y dull hwn hefyd yn creu rhannau o'r afon lle gall graean mân gronni, gan ddarparu amgylchedd delfrydol i bysgod a silod ffynnu. Gyda CNC eisoes yn gweithredu'r dull hwn drwy eu Prosiect Pedair Afon LIFE yn y canolbarth a'r de, sut y byddwch chi fel y Gweinidog yn ehangu prosiectau tebyg er budd yr ardaloedd hynny ledled y gogledd?
Mae'r gogledd yn rhoi cynnig ar fynd i'r afael ag effeithiau newid hinsawdd a thywydd eithafol. Mae prosiect dalgylch uchaf afon Conwy yn gweithio i adfer ystad Ysbyty yn ôl i ddalgylch iach a chadarn gydag adnoddau pridd a dŵr wedi'u rheoli'n dda, gan gynnwys ecosystem fawnog gwbl weithredol. Gan gwmpasu maint Ynys Wyth, mae'r dalgylch yn gorchuddio 3 y cant o arwynebedd Cymru, ac mae'n cynnwys 12 corff dŵr dros 574 cilomedr, lle maent wedi adfer rhan o Afon Machno yn ddiweddar drwy gael gwared ar arglawdd artiffisial. Mae hyn wedi helpu i ailgysylltu'r afon â'i gorlifdir naturiol, gan wneud mwy o le ar gyfer dŵr a natur, sydd, yn eu tro, yn helpu i leddfu'r llifogydd i lawr yr afon. Mae'r prosiect ar y cyd gan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol a Cyfoeth Naturiol Cymru, yn fenter sy'n ehangu'n gyflym. Felly, pa ddyfodol allwch chi ei weld, fel yr Ysgrifennydd Cabinet, ar gyfer mwy o brosiectau fel hyn? A pha bartneriaethau ydych chi'n meddwl y gellir eu meithrin i'w hehangu ledled Cymru?
Yn olaf, dros yr haf, rwyf wedi bod yn ymchwilio i gyflwr ein cronfeydd dŵr ledled Cymru. Rwy'n pryderu bod cronfeydd dŵr sy'n eiddo preifat yn cael eu hanwybyddu, gyda rhai o bosibl mewn perygl mawr o achosi llifogydd a difrod sylweddol. Mewn un achos, mae gen i gronfa ddŵr, lle mae CNC yn defnyddio ei argae ar hyn o bryd ar gyfer mynediad, gyda cherbydau adeiladu enfawr a thrwm ofnadwy yn croesi'n aml. Mae'n ymddangos nad oes llawer o gefnogaeth ar gael i gronfeydd dŵr preifat ar gyfer eu cynnal a'u cadw. O ystyried bod y rhain yn peri perygl llifogydd enfawr posibl, rwy'n synnu gweld mai dim ond cyllideb flynyddol o £20,000 sydd gan dîm rheoleiddio cronfeydd dŵr CNC. I mi, dydi hynny ddim yn swnio'n ddigonol o gwbl—
Can you conclude now, please, Janet?
Allwch chi ddod i ben nawr, Janet?