Y Cyfarfod Llawn
Plenary
05/03/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a’r Gymraeg sydd gyntaf y prynhawn yma. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Altaf Hussain.
Good afternoon, all, and welcome to this Plenary meeting. The first item this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language. The first question is from Altaf Hussain.
1. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod ei holl benderfyniadau gwario yn cynrychioli gwerth am arian? OQ62391
1. How does the Welsh Government ensure all its spending decisions represent value for money? OQ62391
Llywydd, the Welsh Government continues to prioritise value for money in all of our spending. The strategic integrated impact assessment, published alongside the budget, interrogates all spending decisions to align policy outcomes and best value principles.
Lywydd, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i flaenoriaethu gwerth am arian yn ein holl wariant. Mae'r asesiad effaith integredig strategol, a gyhoeddwyd ochr yn ochr â'r gyllideb, yn archwilio pob penderfyniad gwariant i alinio canlyniadau polisi ac egwyddorion gwerth gorau.
Thank you, Cabinet Secretary. While I accept that 'value' can be a subjective term, we have to base value-for-money decisions on those representing value to the majority of the public, not those that politicians value. When we look at yesterday's budget, it saw increases for things like international development, saw continued spending for overseas embassies, while at the same time cutting funds for Welsh in education and Llais. Cabinet Secretary, the Welsh public expects its Government to fix Wales, not to pretend to be an independent nation with diplomatic missions. How successful was the Washington embassy in saving Welsh steel and aluminium products from Trump's tariffs? With tight public finances here at home and a host of issues facing public services in Wales, will you now agree to close all the Welsh Government's overseas offices? Thank you.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Er fy mod yn derbyn y gall 'gwerth' fod yn derm goddrychol, mae’n rhaid inni seilio penderfyniadau'n ymwneud â gwerth am arian ar y rheini sy’n cynrychioli gwerth i'r rhan fwyaf o'r cyhoedd, nid y rheini y mae gwleidyddion yn rhoi gwerth arnynt. O edrych ar y gyllideb ddoe, cafwyd cynnydd ar gyfer pethau fel datblygu rhyngwladol, cafwyd gwariant parhaus ar lysgenadaethau tramor, ac ar yr un pryd, torrwyd cyllid ar gyfer y Gymraeg mewn addysg a Llais. Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r cyhoedd yng Nghymru yn disgwyl i’w Llywodraeth drwsio Cymru, nid i esgus bod yn genedl annibynnol â chanddi genadaethau diplomyddol. Pa mor llwyddiannus oedd llysgenhadaeth Washington yn achub cynhyrchion dur ac alwminiwm Cymru rhag tariffau Trump? Gyda chyllid cyhoeddus yn dynn yma gartref a llu o broblemau'n wynebu gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, a wnewch chi gytuno nawr i gau holl swyddfeydd tramor Llywodraeth Cymru? Diolch yn fawr.
Llywydd, I start from a different point to the one articulated by the Member. The Welsh Government budget quite rightly responds to a very wide range of needs. Some of those needs are experienced by broad parts of the population, and some of those are much more specific needs. We wouldn't say, would we, 'We won't spend any money on people with disabilities because only 20 per cent of the Welsh population say they are disabled'? So, I think the budget is a good deal more sophisticated than that supplementary question would suggest. I'm very proud of the work that Wales does, in our very modest way, in the field of international development. Altaf Hussain is right to say there was an extra £50,000 in the international development budget line announced yesterday. That is to contribute to the fantastic work that many clinicians from Wales, in their own time and voluntarily, do as part of our work with Africa—most often focused on the needs of women, and women who have nowhere else to receive the help that they need, other than through the voluntary effort of so many clinicians in the Welsh NHS, with that very modest support from the Welsh Government.
As to closing all our international offices, well, of course I'm not going to agree to do that. Our international offices, almost always co-located with embassies in other parts of the world, are there not simply to raise awareness of Wales—as they all have been in this week of St David's Day celebrations—but they're there to bring business to Wales. The investment that we have recently seen in Newport in the former Newport Wafer Fab factory, investment from America, arose directly from a contact with our office in the United States. Now, I'm pleased to see the leader of the opposition in his place, because, when he was in Washington recently, he said that he took his role very seriously as leader of the opposition—I'm sure that's true—and that he wanted to be a First Minister to have a presence on the international stage. He won't be having that for Wales if he doesn't have some people in other parts of the world representing Wales and the Welsh Government that he hopes to lead.
Lywydd, rwy’n dechrau o safbwynt gwahanol i’r un a fynegwyd gan yr Aelod. Mae cyllideb Llywodraeth Cymru yn ymateb, yn gywir ddigon, i ystod eang iawn o anghenion. Mae rhai o'r anghenion hynny'n rhai a brofir gan rannau helaeth o'r boblogaeth, ac mae rhai yn anghenion llawer mwy penodol. Ni fyddem yn dweud, 'Ni fyddwn yn gwario unrhyw arian ar bobl ag anableddau gan mai dim ond 20 y cant o boblogaeth Cymru sy'n dweud eu bod yn anabl'? Felly, credaf fod y gyllideb yn llawer mwy soffistigedig nag y byddai'r cwestiwn atodol hwnnw'n ei awgrymu. Rwy’n falch iawn o’r gwaith y mae Cymru yn ei wneud, yn ein ffordd gymedrol iawn, ym maes datblygu rhyngwladol. Mae Altaf Hussain yn iawn i ddweud bod £50,000 ychwanegol yn y llinell wariant datblygu rhyngwladol a gyhoeddwyd ddoe. Mae hynny er mwyn cyfrannu at y gwaith gwych y mae llawer o glinigwyr o Gymru, yn eu hamser eu hunain ac yn wirfoddol, yn ei wneud fel rhan o’n gwaith gydag Affrica—gan ganolbwyntio gan amlaf ar anghenion menywod, a menywod nad oes unrhyw le arall ganddynt i gael y cymorth sydd ei angen arnynt, ac eithrio drwy ymdrech wirfoddol cymaint o glinigwyr yn GIG Cymru, gyda’r cymorth cymedrol iawn hwnnw gan Lywodraeth Cymru.
O ran cau ein holl swyddfeydd rhyngwladol, wel, wrth gwrs, nid wyf yn mynd i gytuno i wneud hynny. Mae ein swyddfeydd rhyngwladol, sydd bron bob amser wedi’u cydleoli â llysgenadaethau mewn rhannau eraill o’r byd, yno nid yn unig i godi ymwybyddiaeth o Gymru—fel y mae pob un ohonynt wedi bod yn ei wneud yn ystod yr wythnos hon o ddathliadau Dydd Gŵyl Dewi—ond maent yno i ddod â busnes i Gymru. Deilliodd y buddsoddiad a welsom yn ddiweddar yng Nghasnewydd yn hen ffatri Newport Wafer Fab, buddsoddiad o America, yn uniongyrchol o gyswllt â’n swyddfa yn yr Unol Daleithiau. Nawr, rwy'n falch o weld arweinydd yr wrthblaid yn ei le, oherwydd, pan oedd yn Washington yn ddiweddar, dywedodd ei fod o ddifrif ynglŷn â'i rôl fel arweinydd yr wrthblaid—rwy'n siŵr fod hynny'n wir—a'i fod yn dymuno bod yn Brif Weinidog er mwyn cael presenoldeb ar y llwyfan rhyngwladol. Ni fydd yn gwneud hynny dros Gymru os nad oes ganddo bobl mewn rhannau eraill o’r byd yn cynrychioli Cymru a'r Llywodraeth Cymru y mae’n gobeithio ei harwain.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i liniaru effaith cynnydd yswiriant gwladol ar sefydliadau sy'n darparu gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru? OQ62404
2. What action is the Welsh Government taking to mitigate the impact of national insurance increases on organisations providing public services in Wales? OQ62404
I thank the Member for that question, Llywydd. I have fully allocated the Welsh Government’s budget, providing an additional £1.6 billion to support front-line public services and reflect devolved needs. Once we know the funding that will come to Wales to help with public sector employer contributions, that funding will be made known to those services and passed to them immediately.
Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn, Lywydd. Rwyf wedi dyrannu cyllideb Llywodraeth Cymru yn llawn, gan ddarparu £1.6 biliwn ychwanegol i gefnogi gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen ac adlewyrchu anghenion datganoledig. Pan fyddwn yn gwybod faint o gyllid a ddaw i Gymru i helpu gyda chyfraniadau cyflogwyr y sector cyhoeddus, bydd y gwasanaethau hynny'n cael gwybod am y cyllid hwnnw a bydd yn cael ei drosglwyddo iddynt ar unwaith.
There’s a big problem here, isn’t there, Cabinet Secretary, and that is that many public services are actually contracted out for others to deliver rather than being directly delivered by people who are employed by the public sector. We already know that the cost to the public sector of its directly employed employees is in the hundreds of millions of pounds. And we know that it’s likely that it’s hundreds of millions more that will be required in order to support those other organisations that are delivering critically important services—public services like people working in care homes, domiciliary care, individuals who might be collecting waste from the kerbside, filling potholes, providing home-to-school transport for people. What assurances have you had from the UK Government that the costs associated with providing those public services, as a result of the additional employer national insurance contributions, will be met by your colleagues in the UK Treasury to make sure that those services can continue to be provided unhindered?
Mae problem fawr yma, onid oes, Ysgrifennydd y Cabinet, sef bod llawer o wasanaethau cyhoeddus mewn gwirionedd yn cael eu contractio i eraill eu darparu yn hytrach na'u bod yn cael eu darparu’n uniongyrchol gan bobl sy’n cael eu cyflogi gan y sector cyhoeddus. Gwyddom eisoes fod y gost i’r sector cyhoeddus o weithwyr a gyflogir yn uniongyrchol yn y cannoedd o filiynau o bunnoedd. A gwyddom ei bod yn debygol y bydd angen cannoedd o filiynau yn rhagor er mwyn cefnogi’r sefydliadau eraill hynny sy’n darparu gwasanaethau hanfodol bwysig—gwasanaethau cyhoeddus fel pobl sy’n gweithio mewn cartrefi gofal, gofal cartref, unigolion sy'n casglu gwastraff o ymyl y ffordd, yn llenwi tyllau yn y ffyrdd, yn darparu cludiant rhwng y cartref a’r ysgol i bobl. Pa sicrwydd a gawsoch gan Lywodraeth y DU y bydd y costau sy’n gysylltiedig â darparu’r gwasanaethau cyhoeddus hynny, o ganlyniad i'r cynnydd yng nghyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr, yn cael eu talu gan eich cyd-aelodau o'r blaid Lafur yn Nhrysorlys y DU i sicrhau y gellir parhau i ddarparu’r gwasanaethau hynny'n ddirwystr?
I thank Darren Millar for that further question, Llywydd. The confirmation we’ve had from the UK Government is that the Chancellor will use the Office for National Statistics definition of 'public sector employees' when she provides money to public services to enable them to meet the costs of additional employer national insurance contributions. Now, of course, Darren Millar is right that that definition does not capture some of the organisations to which he has made reference. And, as I’ve explained previously, at the Finance Committee and, I think, here on the floor of the Senedd, I cannot release money that comes to Wales for investment in our public services in order to meet a bill that has not been created here in Wales. However, because this is a much better budget, we are able to increase the funding we are providing to third sector organisations, and, for example, yesterday, on the floor, during the budget debate, I was able to highlight the further addition to the hourly rate for childcare providers. It was £5 an hour; it’s going to be £6.40 an hour now. Now, that is in recognition of a range of cost pressures—in food, in training, in premises—that that sector faces, and it will be for those sectors to use the resources they have to meet the different demands on them.
I want to respond to the point that Darren Millar made, though—it’s an important point—about the fact that different local authorities have made different decisions about the extent to which they’ve retained in-house and contracted-out services. And I want to try and recognise that in the way in which we will hand on to local government the money that will come to Wales through the Chancellor of the Exchequer. So, we’re going to do that through the distribution and finance sub-groups that we've set up. My officials have already had discussions with local authority directors of finance. I’ve no doubt that, as in all the decisions we make about funding local authorities, some will be more satisfied than others with the eventual outcome, but I want to give the leader of the opposition an assurance that we recognise the point that he has made and we’re trying to find the best solution to it in a dialogue with our local authority partners.
Diolch i Darren Millar am ei gwestiwn pellach, Lywydd. Y cadarnhad a gawsom gan Lywodraeth y DU yw y bydd y Canghellor yn defnyddio diffiniad y Swyddfa Ystadegau Gwladol o 'weithwyr y sector cyhoeddus' pan fydd yn darparu arian i wasanaethau cyhoeddus i’w galluogi i dalu am ychwanegiad i gyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr. Nawr, wrth gwrs, mae Darren Millar yn llygad ei le nad yw’r diffiniad hwnnw’n berthnasol i rai o’r sefydliadau y mae wedi cyfeirio atynt. Ac fel rwyf eisoes wedi esbonio, yn y Pwyllgor Cyllid, ac yma ar lawr y Senedd, ni allaf ryddhau arian a ddaw i Gymru i’w fuddsoddi yn ein gwasanaethau cyhoeddus er mwyn talu bil nad yw wedi’i greu yma yng Nghymru. Fodd bynnag, gan fod hon yn gyllideb lawer gwell, rydym yn gallu cynyddu’r cyllid rydym yn ei ddarparu i sefydliadau'r trydydd sector, ac er enghraifft, ddoe, ar lawr y Senedd, yn ystod y ddadl ar y gyllideb, tynnais sylw at y cynnydd pellach yn y gyfradd fesul awr ar gyfer darparwyr gofal plant. Roedd yn arfer bod yn £5 yr awr; mae bellach yn mynd i fod yn £6.40 yr awr. Nawr, mae hynny i gydnabod amrywiaeth o bwysau ariannol—o ran bwyd, hyfforddiant, adeiladau—y mae'r sector hwnnw'n ei wynebu, a mater i'r sectorau hynny fydd defnyddio'r adnoddau sydd ganddynt i fodloni'r gwahanol ofynion sydd arnynt.
Hoffwn ymateb i’r pwynt a wnaeth Darren Millar, serch hynny—mae’n bwynt pwysig—am y ffaith bod gwahanol awdurdodau lleol wedi gwneud penderfyniadau gwahanol ynglŷn ag i ba raddau y maent wedi cadw gwasanaethau'n fewnol ac wedi'u gosod ar gontract allanol. A hoffwn gydnabod hynny yn y ffordd y byddwn yn trosglwyddo'r arian a ddaw i Gymru drwy Ganghellor y Trysorlys i lywodraeth leol. Felly, rydym yn mynd i wneud hynny drwy’r is-grwpiau dosbarthu a chyllid a sefydlwyd gennym. Mae fy swyddogion eisoes wedi cael trafodaethau gyda chyfarwyddwyr cyllid awdurdodau lleol. Nid oes gennyf amheuaeth, fel yn yr holl benderfyniadau a wnawn ynghylch ariannu awdurdodau lleol, y bydd rhai yn fwy bodlon nag eraill ar y canlyniad yn y pen draw, ond hoffwn roi sicrwydd i arweinydd yr wrthblaid ein bod yn cydnabod y pwynt y mae wedi’i wneud ac rydym yn ceisio dod o hyd i’r ateb gorau iddo mewn deialog gyda’n partneriaid awdurdod lleol.
Good afternoon, Cabinet Secretary. I just wanted to follow up in relation to Darren’s points. I hear that you’re not in a position at the moment, because you’re not clear about the kind of financial issues ahead, but I think it’s still incumbent on us all to keep this in our minds, for you and for any allocations of funds going forward.
Just two other additional areas: just yesterday, we heard that Oakwood Theme Park, Wales’s largest theme park, announced its closure after 40 years, and they’ve cited national insurance changes as a key factor, and also, major charities like Platfform, Marie Curie and Tenovus Cancer Care face more than £250,000 in extra annual costs. So, we've got a range of organisations that are really struggling and there's a direct impact on one of the most iconic places of entertainment here in Wales. So, I'm just seeking your reassurances that, as you go forward, you'll be thinking of those organisations, and possibly, if there's an opportunity, to reach out as well and look at a package for Oakwood right now. Thank you very much. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Ysgrifennydd y Cabinet. Hoffwn ategu'r pwyntiau a wnaed gan Darren. Rwy'n deall nad ydych mewn sefyllfa ar hyn o bryd, gan nad ydych yn siŵr ynglŷn â’r math o faterion ariannol sydd o’n blaenau, ond credaf ei bod yn dal yn ddyletswydd ar bob un ohonom i barhau i feddwl am hyn, ar eich cyfer chi ac ar gyfer unrhyw arian a ddyrennir wrth symud ymlaen.
Dim ond dau faes arall: ddoe, clywsom fod Parc Thema Oakwood, parc thema mwyaf Cymru, wedi cyhoeddi ei fod yn cau ar ôl 40 mlynedd, ac maent wedi nodi newidiadau yswiriant gwladol fel ffactor allweddol, a hefyd fod elusennau mawr fel Platfform, Marie Curie a Tenovus Cancer Care yn wynebu mwy na £250,000 mewn costau blynyddol ychwanegol. Felly, mae gennym amrywiaeth o sefydliadau sy'n ei chael hi'n anodd iawn ac mae effaith uniongyrchol yma ar un o'r mannau adloniant mwyaf eiconig yma yng Nghymru. Felly, rwy'n gofyn am eich sicrwydd y byddwch, wrth symud ymlaen, yn meddwl am y sefydliadau hynny, ac o bosibl, yn gweld a oes cyfle, i estyn cymorth hefyd ac ystyried pecyn ar gyfer Oakwood ar unwaith. Diolch yn fawr iawn.
Thank you to Jane Dodds. Well, of course, the impact of employer national contributions is very much in my mind and that of my colleagues. I raised these points with the Chief Secretary to the Treasury when he was in Cardiff last week, as did my colleagues from Scotland and Northern Ireland. The Chief Secretary was clear: the Government, in order to provide the additional funding for public services and to meet some of the holes in the budget that the incoming Government inherited, have to raise money. They’ve chosen to do it in this way. They’ve made their decisions about the extent to which help will be available, and he gave no encouragement that we were to expect help beyond that which the UK Government has already outlined.
The commitment I’ve given, and I’ll give it again this afternoon, is that, for these purposes—and this is very much in breach of a fundamental principle of devolution, which is that any money that comes to Wales is for Wales to decide and for the Cabinet to put proposals to the Senedd—and in this case, I’m prepared to give a commitment in advance of the facts that when the money arrives, it will go straight out to those organisations for that purpose and for nothing else.
Diolch, Jane Dodds. Wel, wrth gwrs, rwyf i a fy nghyd-Aelodau'n rhoi llawer o ystyriaeth i effaith cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr. Codais y pwyntiau hyn gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys pan oedd yng Nghaerdydd yr wythnos diwethaf, fel y gwnaeth fy swyddogion cyfatebol o’r Alban a Gogledd Iwerddon. Dywedodd y Prif Ysgrifennydd yn glir: mae'r Llywodraeth, er mwyn darparu’r cyllid ychwanegol ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus ac i fynd i'r afael â rhai o’r tyllau yn y gyllideb a etifeddodd y Llywodraeth newydd, yn gorfod codi arian. Maent wedi dewis gwneud hynny fel hyn. Maent wedi gwneud eu penderfyniadau ynghylch y graddau y bydd cymorth ar gael, ac ni roddodd unrhyw arwydd y dylem ddisgwyl cymorth y tu hwnt i’r hyn y mae Llywodraeth y DU eisoes wedi’i amlinellu.
Yr ymrwymiad a roddais, ac fe’i rhoddaf eto y prynhawn yma, yw at y dibenion hyn—ac mae hyn yn mynd yn groes i egwyddor sylfaenol datganoli, sef mai Cymru sydd i wneud penderfyniadau ynghylch unrhyw arian a ddaw i Gymru, gyda'r Cabinet yn cyflwyno cynigion i’r Senedd—ac yn yr achos hwn, rwy’n barod i roi ymrwymiad cyn y ffeithiau y bydd yr arian, pan ddaw, yn mynd yn syth i’r sefydliadau hynny, ac at y diben hwnnw a dim byd arall.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, Sam Rowlands.
Questions now from the party spokespeople. First, we have the Welsh Conservatives' spokesperson, Sam Rowlands.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Cabinet Secretary, the dust has just settled on yesterday’s proceedings, where, of course, you were successful in having your budget proceed through the Senedd. But also, one of the debates yesterday was in relation to income tax, and you said that the Welsh Government will commission an external review of current income tax powers. Could you give us a timeline of this external review and more detail about what it will contain?
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r llwch newydd setlo ar drafodion ddoe, pan lwyddoch chi, wrth gwrs, i gael eich cyllideb wedi'i derbyn gan y Senedd. Ond hefyd, roedd un o’r dadleuon ddoe yn ymwneud â threth incwm, ac fe ddywedoch chi y bydd Llywodraeth Cymru yn comisiynu adolygiad allanol o’r pwerau treth incwm presennol. A allech chi roi amserlen i ni o’r adolygiad allanol hwn a rhagor o fanylion am yr hyn y bydd yn ei gynnwys?
My thanks to the official spokesperson on finance matters for that question, Llywydd. I agree, things are calmer today than they were yesterday. Well, I could say to him first of all that the work has already begun, because I took the opportunity of having the Scottish finance Minister here in Wales on Thursday to get a first sense from her of the way in which Scotland has used the wider set of income tax variation powers that they have, compared to the powers that we have here in Wales. I’m very grateful to the Scottish Minister for her willingness to share the information she had and to say that she will provide us with further information on those powers that they have found most useful and those powers that they have applied with, maybe, less success.
Now, I want to recruit to the external review a panel of people who can help us to shape the work that they do. I don’t just want to provide them with a preset remit, because these will be experts in their own right, and I’m happy to be in a dialogue with them about where they will concentrate their efforts. I would hope to have a report available before the end of this Senedd term. This is not work I think we can expect to complete in the final year of this Senedd, but I do want an incoming Government to have the benefit of that work so that they can look to see whether there are more effective powers than we have at present. Llywydd, the powers we’ve had have never been used and, as each year ticks by without them being used, I think what that is telling us is that these powers are probably unusable as they are currently constructed. If we want to be able to take more responsibility here for the money we spend, for making decisions about how that money is raised, we need tools that are genuinely capable of being used by the Senedd. So far, I don’t think the powers that we have are looking as though they will ever be in that category. That’s why we need the work.
Diolch i’r llefarydd swyddogol ar faterion cyllid am y cwestiwn hwnnw, Lywydd. Rwy'n cytuno bod pethau'n dawelach heddiw nag oeddent ddoe. Wel, gallwn ddweud wrtho yn gyntaf oll fod y gwaith eisoes wedi dechrau, gan imi achub ar y cyfle pan oedd Gweinidog cyllid yr Alban yma yng Nghymru ddydd Iau i gael ymdeimlad cyntaf ganddi o’r ffordd y mae’r Alban wedi defnyddio’r set ehangach o bwerau sydd ganddynt i amrywio treth incwm, o gymharu â’r pwerau sydd gennym yma yng Nghymru. Rwy’n ddiolchgar iawn i Weinidog yr Alban am ei pharodrwydd i rannu’r wybodaeth a oedd ganddi ac i ddweud y bydd yn rhoi rhagor o wybodaeth i ni am y pwerau hynny a fu'n fwyaf defnyddiol iddynt a’r pwerau y maent wedi cael llai o lwyddiant o bosibl, wrth eu defnyddio.
Nawr, hoffwn recriwtio panel o bobl i'r adolygiad allanol a all ein helpu i lunio'r gwaith a wnânt. Nid wyf am roi cylch gwaith rhagosodedig iddynt, gan y byddant yn arbenigwyr ynddynt eu hunain, ac rwy’n fwy na pharod i gael trafodaethau gyda hwy ynghylch ble y byddant yn canolbwyntio eu hymdrechion. Rwy'n gobeithio cael adroddiad wedi'i ddarparu cyn diwedd tymor y Senedd hon. Nid yw hwn yn waith y credaf y gallwn ddisgwyl iddo gael ei gwblhau ym mlwyddyn olaf y Senedd hon, ond rwyf am i Lywodraeth newydd allu elwa ar y gwaith hwnnw fel y gallant edrych i weld a oes pwerau mwy effeithiol na'r hyn sydd gennym ar hyn o bryd. Lywydd, nid yw’r pwerau sydd gennym erioed wedi cael eu defnyddio, a chyda phob blwyddyn a aiff heibio heb iddynt gael eu defnyddio, credaf mai’r hyn y mae hynny’n ei ddweud wrthym yw ei bod yn debygol nad oes modd defnyddio’r pwerau hyn fel y maent wedi'u llunio ar hyn o bryd. Os ydym am allu cymryd mwy o gyfrifoldeb yma am yr arian a wariwn, a thros wneud penderfyniadau ynghylch sut y codir yr arian hwnnw, mae arnom angen dulliau gweithredu sy'n wirioneddol bosibl eu defnyddio i'r Senedd. Hyd yma, ni chredaf fod y pwerau sydd gennym yn edrych yn debygol o fod yn y categori hwnnw. Dyna pam fod angen y gwaith arnom.
I'm grateful for your response, Cabinet Secretary in outlining some of the detail that you touched on yesterday as well, and I recognise the conversation that you had with the Scottish finance Minister. You'll know, of course, that, under the SNP in Scotland, people in Scotland are paying some of the heaviest taxes. Anybody earning over £30,000 a year in Scotland pays the most taxes anywhere in the United Kingdom. So, is that the sort of vision that you have in mind for workers here in Wales?
Rwy’n ddiolchgar am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet, yn amlinellu rhai o’r manylion y gwnaethoch eu crybwyll ddoe hefyd, ac rwy’n cydnabod y sgwrs a gawsoch gyda Gweinidog cyllid yr Alban. Fe fyddwch yn gwybod, wrth gwrs, o dan yr SNP yn yr Alban, fod pobl yn yr Alban yn talu rhai o’r trethi trymaf. Mae unrhyw un sy’n ennill dros £30,000 y flwyddyn yn yr Alban yn talu’r trethi mwyaf yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Felly, ai dyna’r math o weledigaeth sydd gennych mewn golwg ar gyfer gweithwyr yma yng Nghymru?
Well, the tools themselves are neutral, Llywydd, aren't they? The tools, if they are usable, can be used to reduce taxes as well as to raise them, and political choices that are made elsewhere aren't to be read as making direct implications for the way that they would be used by the Senedd. What I'm interested in is having a usable set of measures that allow us to use the powers we have in a way that responds better to the needs of people in Wales. And we will see what the experts tell us about this. As it happens, using Welsh rates of income tax as we have so far has proportionately raised more money for Wales than the Scottish package has raised for Scotland. So, there are some interesting and evidence-based things that we can now learn, given the contrasting experience of the two nations. I want our policy to be evidence informed. I want to provide a set of options that an incoming Government can consider, but I don't want to anticipate the way in which any Government would use the tools that, by themselves, are neutral.
Wel, mae'r dulliau gweithredu eu hunain yn niwtral, Lywydd, onid ydynt? Os ydynt yn ddefnyddiadwy, gellir defnyddio'r dulliau gweithredu i leihau trethi yn ogystal â'u codi, ac ni ddylid cymryd bod dewisiadau gwleidyddol a wneir mewn mannau eraill yn creu goblygiadau uniongyrchol i'r ffordd y byddent yn cael eu defnyddio gan y Senedd. Yr hyn y mae gennyf ddiddordeb ynddo yw cael set ddefnyddiadwy o fesurau sy’n caniatáu inni ddefnyddio’r pwerau sydd gennym mewn ffordd sy’n ymateb yn well i anghenion pobl Cymru. A chawn weld beth y mae'r arbenigwyr yn ei ddweud wrthym am hyn. Fel mae’n digwydd, mae defnyddio cyfraddau treth incwm Cymru fel rydym wedi bod yn ei wneud hyd yma wedi codi mwy o arian yn gymesur i Gymru nag y mae pecyn yr Alban wedi’i godi ar gyfer yr Alban. Felly, mae rhai pethau diddorol sy’n seiliedig ar dystiolaeth y gallwn eu dysgu nawr, o ystyried profiad cyferbyniol y ddwy wlad. Rwyf am i’n polisi gael ei lywio gan dystiolaeth. Hoffwn ddarparu set o opsiynau y gall Llywodraeth newydd eu hystyried, ond nid wyf am geisio darogan sut y byddai unrhyw Lywodraeth yn defnyddio’r dulliau gweithredu sydd, ynddynt eu hunain, yn niwtral.
I'm grateful for, again, your response to that, Cabinet Secretary, and you're absolutely right that Governments should also be looking to see where taxes can be reduced and not always increased. Of course, people up and down Wales, though, would be worried that the Labour Party would be seeking to hike up taxes, as they have done with the national insurance increases in Westminster and as they are doing with the inheritance tax for family farms as well. The record from Labour Governments for far too long is to increase taxes on people; particularly right now when people are in desperate need to have more cash in their pockets, it's a real worry for them when a Labour Government here in Cardiff is seeking to expand its powers on taxation. And the only party, of course, that would be looking to put more money back in people's pockets is the Conservative Party, which recognises that people in control of their money know how to best spend their money, and we should, as you rightly said, be looking to options to reduce tax where it's needed as well. So, I wonder, you said in your statement yesterday that now is not the right time to increase income tax levels; when would you think is the right time to increase income tax levels?
Rwy’n ddiolchgar, unwaith eto, am eich ymateb i hynny, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rydych yn llygad eich lle y dylai Llywodraethau hefyd fod yn edrych i weld lle gellir lleihau trethi ac nid eu cynyddu bob amser. Wrth gwrs, byddai pobl ledled Cymru, serch hynny, yn poeni y byddai’r Blaid Lafur yn ceisio codi trethi, fel y maent wedi’i wneud gyda’r cynnydd mewn yswiriant gwladol yn San Steffan, ac fel y maent yn ei wneud gyda’r dreth etifeddiant i ffermydd teuluol hefyd. Hanes Llywodraethau Llafur, ers yn rhy hir o lawer, yw cynyddu trethi ar bobl; yn enwedig ar hyn o bryd, pan fo taer angen mwy o arian yn eu pocedi ar bobl, mae'n bryder gwirioneddol iddynt pan fydd Llywodraeth Lafur yma yng Nghaerdydd yn ceisio ehangu ei phwerau ar drethiant. A’r unig blaid, wrth gwrs, a fyddai’n ceisio rhoi mwy o arian yn ôl ym mhocedi pobl yw’r Blaid Geidwadol, sy’n cydnabod mai pobl sy’n rheoli eu harian sy’n gwybod sut orau i wario eu harian, ac fel y dywedoch chi'n gywir ddigon, dylem fod yn edrych ar opsiynau i leihau treth lle bo angen hefyd. Felly, fe ddywedoch chi yn eich datganiad ddoe nad nawr yw'r adeg iawn i gynyddu lefelau treth incwm; pryd yn eich barn chi yw'r adeg iawn i gynyddu lefelau treth incwm?
Well, I think I indicated in an earlier answer, Llywydd, that I think that the powers as currently constructed are unlikely to lead to that outcome. I think that Conservative Members will want to think carefully about what they say on this matter given that their Government increased the rate of tax-take in the British economy to a 60-year high during their tenure in office. It's one thing for the party to say that they have ambitions to cut taxes, but in fact they raised taxes and raised them again. Fiscal drag has meant, here in Wales, that there are thousands and thousands more people paying tax than there were before his party made that decision. So, I'm not disputing that that may be the ambition of the Conservative Party, but their record in office was exactly the opposite.
The Member is right, though, Llywydd, taxes can go down as well as up. I see that Pembrokeshire council this year is reducing the premium that it set on second homes in the county from 200 per cent to 150 per cent. I'm pleased to say that three local authorities in Wales have lowered their council tax rises for next year as a result of the floor that was agreed between the Government and the leader of the Welsh Liberal Democrats. So, there are examples in Wales where taxes go down, and that's in pretty sharp contradistinction to what happened when his party was in power in Westminster.
Wel, rwy'n credu imi nodi mewn ateb cynharach, Lywydd, fy mod yn credu bod y pwerau fel y’u lluniwyd ar hyn o bryd yn annhebygol o arwain at y canlyniad hwnnw. Rwy'n credu y dylai'r Aelodau Ceidwadol feddwl yn ofalus am yr hyn y maent yn ei ddweud ar y mater hwn o ystyried bod eu Llywodraeth wedi cynyddu derbyniadau treth yn economi Prydain i'r lefel uchaf ers 60 mlynedd yn ystod eu cyfnod wrth y llyw. Mae'n un peth i'r blaid ddweud bod ganddynt uchelgeisiau i dorri trethi, ond mewn gwirionedd, fe wnaethant godi trethi, a'u codi eto. Mae llusgiad cyllidol wedi golygu, yma yng Nghymru, fod miloedd ar filoedd yn fwy o bobl yn talu treth na chyn i’w blaid wneud y penderfyniad hwnnw. Felly, nid wyf yn anghytuno efallai mai dyna yw uchelgais y Blaid Geidwadol, ond fe wnaethant y gwrthwyneb yn ystod eu cyfnod wrth y llyw.
Mae’r Aelod yn llygad ei le, serch hynny, Lywydd, y gall trethi ostwng yn ogystal â chodi. Gwelaf fod Cyngor Sir Penfro eleni yn lleihau’r premiwm a osododd ar ail gartrefi yn y sir o 200 y cant i 150 y cant. Rwy’n falch o ddweud bod tri awdurdod lleol yng Nghymru wedi gostwng eu codiadau treth gyngor ar gyfer y flwyddyn nesaf o ganlyniad i’r cyllid gwaelodol y cytunwyd arno rhwng y Llywodraeth ac arweinydd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru. Felly, fe geir enghreifftiau yng Nghymru lle mae trethi'n lleihau, ac mae hynny'n gwbl groes i'r hyn a ddigwyddodd pan oedd ei blaid ef mewn grym yn San Steffan.
Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan.
The Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, today your Labour counterpart in Westminster, Rachel Reeves, has announced plans for billions of pounds-worth of spending cuts, which will fall particularly heavily on welfare, and this of course comes on the back of the decision to withdraw the winter fuel allowance from thousands of Welsh pensioners, a step that not even the original architect of austerity, George Osborne, dared to countenance. Can I ask, therefore: yesterday, you opened your speech on the budget by proclaiming we can turn the corner on the insidious legacy of austerity; based on what you've heard today, do you want to revise your prior optimism that austerity is on its way out?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, heddiw, mae eich swyddog cyfatebol yn San Steffan, Rachel Reeves, wedi cyhoeddi cynlluniau ar gyfer gwerth biliynau o bunnoedd o doriadau gwariant, a fydd yn cwympo'n arbennig o drwm ar les, a daw hyn, wrth gwrs, yn dilyn y penderfyniad i gael gwared ar lwfans tanwydd y gaeaf i filoedd o bensiynwyr Cymru, cam na feiddiai hyd yn oed pensaer gwreiddiol cyni, George Osborne, ei ystyried. A gaf i ofyn, felly: ddoe, fe wnaethoch agor eich araith ar y gyllideb drwy gyhoeddi y gallwn droi’r gornel ar waddol erchyll cyni; ar sail yr hyn a glywsoch heddiw, a hoffech chi ailystyried eich optimistiaeth fod cyni ar ei ffordd allan?
Well, I've seen no announcement today, Llywydd. I've been in meetings all morning, so if there has been an announcement, then I have not seen it. I've seen press speculation, but that's very different to any announcement from the Treasury. If there is to be an announcement, I'll wait till I see it.
Wel, nid wyf wedi gweld unrhyw gyhoeddiad heddiw, Lywydd. Rwyf wedi bod mewn cyfarfodydd drwy'r bore, felly os bu cyhoeddiad, nid wyf wedi'i weld. Rwyf wedi gweld dyfalu yn y wasg, ond mae hynny'n wahanol iawn i unrhyw gyhoeddiad gan y Trysorlys. Os oes cyhoeddiad i ddod, rwyf am aros hyd nes y'i gwelaf.
Well, I'm sure we'll await that update from Welsh Government. I assume from your response, then, that no prior warning or discussions have taken place with the Welsh Government.
Wel, rwy'n siŵr y byddwn yn aros am y diweddariad hwnnw gan Lywodraeth Cymru. Rwy’n cymryd o’ch ymateb, felly, nad oes unrhyw rybudd na thrafodaethau blaenorol wedi’u cynnal gyda Llywodraeth Cymru.
Os caf i droi at fater arall, mae gan apiau dysgu iaith fel Duolingo rôl bwysig i’w chwarae o ran cyrraedd y targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg, rhywbeth y gwnaeth Carwyn Jones, fel Prif Weinidog, gydnabod, gan iddo fo ysgrifennu at y cwmni yn gofyn iddyn nhw sefydlu'r cwrs. Ers i’r cwmni roi’r gorau i ddatblygu y cwrs Cymraeg yn 2023, mae'r cwrs yn dal gyda 774,000 o ddysgwyr actif ar hyn o bryd, a dros 3 miliwn o bobl wedi rhoi cynnig ar y cwrs ers 2016. Fel y byddwch chi'n gwybod, lefel A2 CEFR ydy'r cwrs ar hyn o bryd, ond wrth gwrs nod y Llywodraeth drwy Fil y Gymraeg ac Addysg (Cymru) ydy i bob disgybl gyrraedd lefel B2. Mewn ymateb i lythyr gan Gadeirydd y pwyllgor diwylliant a’r Gymraeg, fe wnaeth eich rhagflaenydd, Jeremy Miles, ddweud yn Nhachwedd 2023:
'Yn y tymor hirach rydym wedi cytuno i gwrdd yn rheolaidd wrth i ni ddatblygu'r cynigion yn y Bil Addysg Gymraeg ac un continwwm ar gyfer sgiliau Cymraeg, er mwyn ystyried a oes gan Duolingo rôl fel adnodd i gefnogi addysgu a dysgu wrth i bobl symud ymlaen ar hyd y continwwm.'
A gaf fi ofyn, felly: a ydych chi wedi cyfarfod efo Duolingo? A wnewch chi ymrwymo i ysgrifennu atyn nhw i ofyn iddyn nhw ailgydio efo'r cwrs, a thrio parhau efo'r drafodaeth yn unol â’r hyn yr amlinellodd Jeremy Miles fyddai yn digwydd?
If I could turn to another issue, language learning apps like Duolingo have an important role to play in terms of reaching the target of a million Welsh speakers, something that Carwyn Jones, as First Minister, recognised, as he wrote directly to the company asking them to develop the Welsh course. Although the company stopped developing its Welsh course in 2023, the course still has 774,000 active learners at the moment, and more than 3 million people have tried the course since 2016. As you know, the course is run at common European framework of reference for languages level A2 at the moment, but of course the Government's aim through the Welsh Language and Education (Wales) Bill is for all pupils to reach level B2. In response to a letter from the Chair of the culture and Welsh language committee, your predecessor, Jeremy Miles, said in November 2023:
'In the longer-term we have agreed to meet regularly as we develop the proposals in the Welsh Education Bill and a single continuum for learning Welsh, and to consider if Duolingo has a role as a resource to support teaching and learning as people progress along the continuum.'
Could I ask you, therefore: have you met with Duolingo? Will you commit to write to them to ask them to resume the course, and try to continue with the discussion in line with what Jeremy Miles said would happen?
Wel, diolch am y cwestiwn, wrth gwrs, ac mae'r cwrs Duolingo wedi bod yn llwyddiannus dros ben. Dwi'n cofio yn ystod cyfnod COVID, darllenais mai cwrs Cymraeg Duolingo oedd un o’r cyrsiau yr oedd y mwyaf o bobl yn defnyddio, so mae’n siom i fi fod Duolingo wedi penderfynu peidio â buddsoddi mwy yn y cyrsiau maen nhw'n eu darparu. Maen nhw’n dweud eu bod nhw'n mynd i fwrw ymlaen gyda'r cyrsiau sydd ganddyn nhw ar hyn o bryd. Bydd y rheini'n dal i fod ar gael i bobl, ond dydyn nhw ddim yn mynd i fuddsoddi mwy ar ddatblygu’r cyrsiau sydd ganddynt yn y dyfodol. Ac wrth gwrs, mae’r Llywodraeth wedi bod mewn cysylltiad gyda Duolingo, gan drio eu perswadio nhw i beidio â gwneud hynny, ac i fwrw ymlaen gyda'r cyrsiau llwyddiannus sydd gyda nhw ar hyn o bryd. Yr ymateb rŷn ni wedi ei gael yw eu bod nhw eisiau defnyddio'r adnoddau sydd gyda nhw i ddatblygu rhai cyrsiau eraill. Dydyn nhw ddim wedi cau’r drws ar bethau yn y dyfodol, ond yn bresennol, dydyn nhw ddim wedi newid beth maen nhw wedi cyhoeddi.
Well, thank you for that question, and the Duolingo course has been extremely successful. I remember during COVID, I read that the Duolingo Welsh language course was one of the most popular, so it's disappointing to me that Duolingo has decided not to invest more in the courses that they provide. They say that they will continue to provide the courses that they have at the moment. They will continue to be available to people, but they aren't going to invest more on developing the courses that they currently have in the future. And of course, the Government has been in contact with Duolingo, seeking to persuade them not to take that step and to proceed with the successful courses that they provide at the moment. The response that we've received is that they want to use the resource that they have to develop other courses. They haven't closed the door on any future developments, but at the moment, they have not changed their position.
Diolch am yr ymateb yna, a dwi'n siŵr y byddai gennych chi gefnogaeth nifer fawr iawn o Aelodau'r Senedd hon o ran trio cael Duolingo i symud ar hynny, yn enwedig gan eu bod nhw wedi newid o ran Norwyeg, a hefyd gan fod cymaint o'r gwirfoddolwyr a oedd mor barod i fod yn rhoi o’u hamser yn dal yn awyddus i barhau i wneud hynny. Felly, os oes oedd modd inni barhau i annog Duolingo, byddem ni'n gefnogol iawn i hynny.
Wrth gwrs, mae’n bwysig ein bod ni’n diogelu'r iaith yn y byd o’n cwmpas ni, nid dim ond yn y byd rhithiol, ac mae gwarchod enwau lleoedd Cymraeg yn rhan annatod o hynny. Byddwch chi'n ymwybodol o’r cytundeb cydweithio yn ymrwymo i sicrhau bod enwau lleoedd Cymraeg yn yr amgylchedd adeiledig a naturiol yn cael eu diogelu a’u hyrwyddo. Mae hyn, wrth gwrs, yn cynnwys gwarchod enwau tirweddol, elfen y mae rhanddeiliaid gan gynnwys Cylch yr Iaith yn bryderus i weld sydd wedi cael llai o sylw fel rhan o’r gwaith y mae Cadw ac eraill yn ei wneud ar ran y Llywodraeth ar y mater hwn. Oes bwriad, felly, gan y Llywodraeth i gomisiynu gwaith pellach ar yr elfen hon, ac os felly, pryd, ac os nad yw'n fwriad gennych, pam ddim?
Thank you for that response, and I'm sure you would have support from a number of people in this Senedd in order to try and get Duolingo to move on that, especially given that they have changed in terms of Norwegian, and also as there were so many volunteers who were ready to give their time and who are still eager to do that. So, if there was an opportunity for us to continue to encourage Duolingo, we would be very supportive of that.
Of course, it's important that we do protect the language in the world around us and not just in the virtual world, and protecting Welsh place names is an integral part of that. You will be aware of the co-operation agreement that committed to ensuring that Welsh place names in the built and natural environment are protected and promoted. This, of course, includes the protection of landscape names, an elements that stakeholders including Cylch yr Iaith are concerned to see have received less attention as part of the work that Cadw and others are doing on behalf of the Government on this issue. Does the Government intend, therefore, to commission further work on this issue, and if so, when, and if you don't intend to do so, why not?
Wel, jest i ddweud i ddechrau fod beth mae Heledd Fychan wedi'i ddweud yn wir; mae'r gwaith rŷn ni wedi'i wneud yn barod wedi canolbwyntio ar enwau y mae pobl yn eu defnyddio—nid yng nghefn gwlad, nid yn dirweddol—ac roedd hynny am nifer o resymau. Pan oedd y bobl yn gwneud yr ymchwil yn bwrw ymlaen i'w wneud e, roedden nhw wedi dod ar draws pethau doedden nhw ddim yn gallu delio gyda nhw tu mewn i'r contract oedd ar gael iddyn nhw. Mae cyfarfod gyda fi yn y dyddiadur i siarad gyda Siân Gwenllian am yr adroddiad rŷn ni wedi ei gael yn barod, ac i weld sut allwn ni nawr symud ymlaen i wneud mwy o waith yn y maes ble mae'r ymchwil ar hyn o bryd ddim wedi torri'r tir roedden ni'n ei ddisgwyl i ddechrau.
So, mae lot o waith wedi cael ei wneud, a dwi'n meddwl y bydd hwnna'n help mawr i ni, ond mae mwy i'w wneud, a dwi'n awyddus i gario ymlaen i gydweithio gyda phobl mewn pleidiau eraill gyda diddordeb yn yr un maes.
Well, just to say first of all that what Heledd Fychan has said is correct; the work that we've done already has focused on names that people use—not in the countryside, not in terms of landscape—and that was for a number of reasons. As people were carrying out the research, they came across things that they couldn't deal with within the contract available to them. I have a meeting in the diary to speak to Siân Gwenllian about the report that we've received, and to see how we can now progress and do more work in the area where the research at present hasn't gained the ground that we had initially expected.
So, a lot of work has been done, and I think that that will be of great assistance to us, but there is still more to be done, and I'm eager to continue to work with those in other parties who are interested in the same area.
3. Sut y mae prosiectau buddsoddi i arbed wedi cael eu hefelychu gan sefydliadau eraill a ariennir gan Lywodraeth Cymru? OQ62375
3. How have invest-to-save projects been emulated by other organisations funded by the Welsh Government? OQ62375
I thank Mike Hedges for that, Llywydd. Over £200 million has been invested in the invest-to-save fund, with around £3 generated for every £1 invested. Best practice has been shared through projects within local health boards, Natural Resources Wales and recently the strategic road network through its LED road and tunnel lighting project.
Diolch i Mike Hedges, Lywydd. Mae dros £200 miliwn wedi’i fuddsoddi yn y gronfa buddsoddi i arbed, gydag oddeutu £3 yn cael ei chreu am bob £1 a fuddsoddir. Mae arferion gorau wedi’u rhannu drwy brosiectau o fewn byrddau iechyd lleol, Cyfoeth Naturiol Cymru, ac yn ddiweddar, y rhwydwaith ffyrdd strategol drwy ei brosiect goleuadau LED ar gyfer ffyrdd a thwnelau.
I thank the Cabinet Secretary for that response. I'm an advocate for the use of invest-to-save. Upfront investment can reduce future costs. Apart from when invest-to-save was used to cover the costs, mainly ICT costs, of the creation, via merger, of Natural Resources Wales, most of the expenditure has been used to reduce future costs. Examples include improved ICT expenses systems that pay the actual mileage, not the rounded mileage for one health board; the use of LED lighting to reduce energy costs at another health board. Why have schemes such as these not been used by every health board in Wales, and can invest-to-save be used to fund artificial intelligence investment in one health board to then be copied by all other health boards?
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb. Rwy'n eiriolwr dros y defnydd o fuddsoddi i arbed. Gall buddsoddiad ymlaen llaw leihau costau yn y dyfodol. Ar wahân i'r adeg pan ddefnyddiwyd buddsoddi i arbed i dalu costau, yn bennaf costau TGCh, creu Cyfoeth Naturiol Cymru drwy uno, mae'r rhan fwyaf o'r gwariant wedi'i ddefnyddio i leihau costau yn y dyfodol. Mae enghreifftiau’n cynnwys systemau treuliau TGCh gwell sy’n talu’r milltiredd gwirioneddol, nid y milltiredd wedi'i dalgrynnu ar gyfer un bwrdd iechyd; mewn bwrdd iechyd arall, y defnydd o oleuadau LED i leihau costau ynni. Pam nad yw cynlluniau fel y rhain wedi’u defnyddio gan bob bwrdd iechyd yng Nghymru, ac a ellir defnyddio buddsoddi i arbed i ariannu buddsoddiad mewn deallusrwydd artiffisial mewn un bwrdd iechyd fel y gellir ei efelychu wedyn gan bob bwrdd iechyd arall?
Llywydd, can I first of all thank Mike Hedges for his consistent interest in this topic? I think I discussed with him on an earlier occasion the fact that we are looking to see how the next phase of invest-to-save can be designed, given that it was disrupted by the COVID pandemic when there wasn't the capacity to be carrying out the sorts of activities that the fund has generally supported. I'm very interested in whether or not we can use the fund for AI purposes. It would certainly be my hope that where one health board is succeeding in using invest-to-save strategies, that becomes material to other boards as well. I think the Member may have heard Jeremy Miles's statement on Betsi Cadwaladr yesterday when he made specific reference to the use of generative AI in the health board in the fields of breast and prostate cancer. We know that stroke care right across Wales is being really radically improved through the use of AI in analysing scans. Dermatology has used this form of artificial intelligence already.
It seems to me that health, and particularly the investigative side of health, is a really ripe area for artificial intelligence with the ability to analyse millions of previous scans, for example, very rapidly indeed and then to see whether the scan in front of you shows any signs that ought to be of clinical interest. There's real opportunity here. The debate about AI is, quite rightly, characterised by will it be a help or will it do us harm, but in the field that Mike Hedges has highlighted, I think there are prospects for advances; provided it is safe and ethical in its use, then AI has real potential.
Lywydd, a gaf i ddiolch yn gyntaf i Mike Hedges am ei ddiddordeb cyson yn y pwnc hwn? Credaf imi drafod gydag ef ar achlysur cynharach y ffaith ein bod yn edrych i weld sut y gellir cynllunio cam nesaf buddsoddi i arbed, o ystyried bod y pandemig COVID wedi tarfu arno pan nad oedd capasiti i gyflawni’r mathau o weithgareddau y mae’r gronfa wedi’u cefnogi yn gyffredinol. Mae gennyf gryn ddiddordeb mewn gweld a allwn ddefnyddio'r gronfa at ddibenion deallusrwydd artiffisial ai peidio. Yn sicr, lle mae un bwrdd iechyd yn llwyddo i ddefnyddio strategaethau buddsoddi i arbed, fy ngobaith yw y byddai hynny’n dod yn berthnasol i fyrddau eraill hefyd. Rwy'n credu efallai fod yr Aelod wedi clywed datganiad Jeremy Miles ar Betsi Cadwaladr ddoe pan gyfeiriodd yn benodol at y defnydd o ddeallusrwydd artiffisial cynhyrchiol yn y bwrdd iechyd ym meysydd canser y fron a chanser y prostad. Gwyddom fod gofal strôc ledled Cymru yn cael ei wella’n sylweddol iawn drwy ddefnyddio deallusrwydd artiffisial wrth ddadansoddi sganiau. Mae dermatoleg eisoes wedi defnyddio'r math hwn o ddeallusrwydd artiffisial.
Ymddengys i mi fod iechyd, ac yn enwedig ochr ymchwiliol iechyd, yn faes addas iawn ar gyfer deallusrwydd artiffisial, gyda'r gallu i ddadansoddi miliynau o sganiau blaenorol, er enghraifft, yn gyflym iawn, ac i weld a yw'r sgan o'ch blaen yn dangos unrhyw arwyddion a ddylai fod o ddiddordeb clinigol. Mae cyfle gwirioneddol yma. Mae’r ddadl am ddeallusrwydd artiffisial wedi’i nodweddu, yn gwbl briodol, gan y cwestiwn a fydd o gymorth neu a fydd yn gwneud niwed i ni, ond yn y maes y mae Mike Hedges wedi tynnu sylw ato, credaf fod gobaith ar gyfer cynnydd; ar yr amod ei fod yn ddiogel ac yn foesegol yn ei ddefnydd, mae gan ddeallusrwydd artiffisial botensial gwirioneddol.
Currently, whilst people are waiting for their council tax bills to drop on their doormats, there's a lot of concern about the levels of council tax increase across Wales. Now, as we know, Government finance can play a significant role in improving public service and driving innovation, but, at the same time, it has to be with the principles of prudence and financial probity. Now, the invest-to-save fund has been running since 2009, and the Welsh Government, as you've rightly said, has appropriated £200 million to over 180 projects. You're looking to support that even more. Other Welsh public sector organisations are now having to use this fund to support some of their own initiatives. Does the Cabinet Secretary agree with me that there is a case for the need for more longer term funding options to be made available to our Welsh public services, along with ensuring that this funding and any funding provided to local government is used effectively, providing best value for our taxpayers, and that financial probity is upheld at all times?
Ar hyn o bryd, wrth i bobl aros i’w biliau treth gyngor gwympo drwy'r blwch llythyrau, mae llawer o bryder ynghylch lefelau’r cynnydd yn y dreth gyngor ledled Cymru. Nawr, fel y gwyddom, gall cyllid Llywodraeth chwarae rhan sylweddol yn gwella gwasanaethau cyhoeddus a sbarduno arloesedd, ond ar yr un pryd, mae'n rhaid iddo fod yn unol ag egwyddorion darbodusrwydd a gonestrwydd ariannol. Nawr, mae'r gronfa buddsoddi i arbed wedi bod yn weithredol ers 2009, ac mae Llywodraeth Cymru, fel rydych chi wedi'i ddweud yn gwbl briodol, wedi neilltuo £200 miliwn i dros 180 o brosiectau. Rydych chi am gefnogi hynny hyd yn oed ymhellach. Mae sefydliadau eraill yn y sector cyhoeddus yng Nghymru bellach yn gorfod defnyddio'r gronfa hon i gefnogi rhai o'u mentrau eu hunain. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi fod achos i'w gael dros yr angen i ddarparu rhagor o opsiynau ariannu mwy hirdymor i’n gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, ynghyd â sicrhau bod y cyllid hwn ac unrhyw gyllid a ddarperir i lywodraeth leol yn cael ei ddefnyddio’n effeithiol, ei fod yn darparu'r gwerth gorau i’n trethdalwyr, a bod gonestrwydd ariannol yn cael ei gynnal bob amser?
Well, I very much agree with the points that the Member has made, Llywydd, about the importance of prudent use of public resources, probity in the way that they are invested, and making sure that best value is achieved through that. I know that Janet Finch-Saunders will remember that, the week before the half-term break, we took regulations through the Senedd, derived from the previous UK Government's Procurement Act 2023, designed exactly to do that—to make some of the processes easier so that local authorities and others can genuinely pursue best value in the investment they make through spending very large amounts of public money. So, I agree with much of what she said.
It's an interesting point that the Member makes as well about longer term investments with longer term paybacks. For non-public authorities, we have financial transactions capital, which operates in just that way; you have to pay it back, but it's sometimes as long as 30 years. In the work we're doing to reshape invest-to-save for the future, I'll make sure that that idea is fed into those discussions.
Wel, rwy'n cytuno'n fawr â'r pwyntiau y mae'r Aelod wedi'u gwneud, Lywydd, am bwysigrwydd defnydd darbodus o adnoddau cyhoeddus, gonestrwydd yn y ffordd y cânt eu buddsoddi, a sicrhau bod y gwerth gorau yn cael ei gyflawni drwy hynny. Gwn y bydd Janet Finch-Saunders yn cofio, yr wythnos cyn y toriad hanner tymor, ein bod wedi mynd â rheoliadau drwy'r Senedd, yn deillio o Ddeddf Caffael 2023 Llywodraeth flaenorol y DU, a luniwyd i wneud yn union hynny—i wneud rhai o'r prosesau'n haws fel y gall awdurdodau lleol ac eraill fynd ar drywydd gwerth gorau yn y buddsoddiad a wnânt trwy wario symiau mawr iawn o arian cyhoeddus. Felly, rwy'n cytuno â llawer o'r hyn a ddywedodd.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt diddorol hefyd am fuddsoddiadau mwy hirdymor a chyfnodau talu'n ôl hwy. I awdurdodau nad ydynt yn rhai cyhoeddus, mae gennym gyfalaf trafodion ariannol, sy'n gweithredu yn y ffordd honno; rhaid i chi ei dalu'n ôl, ond weithiau mae'n cymryd cymaint â 30 mlynedd. Yn y gwaith a wnawn ar ail-lunio buddsoddiad i arbed ar gyfer y dyfodol, byddaf yn sicrhau bod y syniad hwnnw'n cael ei fwydo i mewn i'r trafodaethau hynny.
4. Pa drafodaethau y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU am Fil Oedolion sydd â Salwch Terfynol (Diwedd Oes) San Steffan i sicrhau bod gofyniad i gofnodi a yw claf yn siarad Cymraeg ac, os felly, i gynnal yr asesiadau angenrheidiol yn Gymraeg? OQ62392
4. What discussions has the Cabinet Secretary had with the UK Government about the Westminster Terminally Ill Adults (End of Life) Bill to ensure there is a requirement to record whether a patient is a Welsh speaker, and if so to undertake the necessary assessments in Welsh? OQ62392
Diolch yn fawr i'r Aelod am y cwestiwn. Llywydd, mae’r Bil Oedolion â Salwch Terfynol (Diwedd Oes) yn Fil Aelod preifat yn Senedd San Steffan. Os bydd y Bil yn mynd i’r cam nesaf, byddwn yn ystyried beth mae’n ei olygu i Gymru yn y broses cydsyniad deddfwriaethol, gan gynnwys unrhyw ofynion iaith.
I thank the Member for the question. Llywydd, the Terminally Ill Adults (End of Life) Bill is a UK Parliament private Members' Bill. If the Bill proceeds to the next stage, we will consider the implications for Wales as part of the legislative consent process, including any language requirements.
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd Cabinet. Gwnes i bleidleisio o blaid y Bil pan gafodd e ei drafod fan hyn yn y Senedd, ac mae'n deg i ddweud bod yna gonsérn am ddiogelu'n deillio o'r Bil a bod yn rhaid bod yn ofalus ynglŷn â hynny. Mae hefyd yn rhaid sicrhau bod y sefyllfa yng Nghymru, a sefyllfa'r iaith Gymraeg, yn cael ei hadlewyrchu yn y Bil yna.
Dwi'n siŵr eich bod chi wedi gweld y llythyr oddi wrth nifer o weithwyr meddygol a lliniarol ledled Cymru, sy'n codi pryderon ynglŷn â'r ffaith does dim gofyniad i gael yr asesiad drwy gyfrwng y Gymraeg os yw rhywun yn siarad Cymraeg fel iaith gyntaf, neu, mewn gwirionedd, mewn unrhyw iaith y mae'r claf yn ei siarad, ac maen nhw'n codi nifer o bryderon amlwg am hynny. A all yr Ysgrifennydd Cabinet sicrhau, os bydd pethau'n mynd ymlaen i'r cam nesaf, y byddwch chi yn sicrhau bod y sefyllfa unigryw yng Nghymru yn cael ei chynrychioli yn y Bil, gwneud yn siŵr eich bod chi'n dweud hynny wrth y Llywodraeth yn San Steffan, ond, yn bwysicach byth, fod pobl Cymru'n cael eu diogelu? Diolch yn fawr.
Thank you very much, Cabinet Secretary. I voted in favour of the Bill when it was discussed here in the Senedd, and it is fair to say that there are concerns about safeguarding arising from the Bill and we need to be careful about that. We also must ensure that the situation in Wales and the position of the Welsh language is reflected in this Bill.
Now, I'm sure you will have seen the letter from a number of medical and palliative professionals across Wales raising questions as to why there is no requirement to have an assessment through the medium of Welsh if one is a first-language Welsh speaker, or indeed in any language that the patient speaks, and they raise a number of concerns on that issue. Can the Cabinet Secretary tell us, if things proceed to the next stage, that you will ensure that this unique situation in Wales is reflected in the Bill, and will you ensure that you inform the Westminster Government of that, but, most importantly, ensure that the people of Wales are safeguarded? Thank you.
Diolch yn fawr am y cwestiwn ychwanegol. Gaf i ddiolch i'r Aelod am y cwestiynau ychwanegol? Yn ddiweddar, ailddarllenais i ei gyfraniad ef—cyfraniad teimladwy iawn—yn y ddadl yn y Senedd ar farw â chymorth. Heddiw, mae'r cwestiwn hwn yn canolbwyntio ar un o'r materion ymarferol a gweithredol y mae'n rhaid mynd i'r afael â nhw pe bai'r Bil yn llwyddo. Mae'r Llywodraeth yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i sicrhau nad yw'r Gymraeg yn cael ei thrin yn llai ffafriol na'r Saesneg ac yn cydnabod pwysigrwydd y Gymraeg yng nghyd-destun marw â chymorth. 'Mwy na geiriau' yw cynllun Llywodraeth Cymru i gryfhau gwasanaethau Cymraeg yn y maes iechyd a gofal cymdeithasol, ac, yn ganolog i'n dull ni, mae egwyddor y cynnig gweithredol, sy'n gosod cyfrifoldeb ar ddarparwyr iechyd a gofal cymdeithasol i gynnig gwasanaethau yn Gymraeg, yn hytrach nag ar y claf neu ddefnyddwyr gwasanaeth i orfod gofyn amdanynt.
Nawr, mae gwelliannau wedi cael eu rhoi i lawr dan enw Liz Saville-Roberts a Jack Abbot, un o Aelodau Seneddol Llafur, sydd yn mynd, os maen nhw'n llwyddo—. A does dim safbwynt gan y Llywodraeth yn San Steffan, achos private Members' Bill yw e, ond, os bydd y gwelliannau'n llwyddo, maen nhw yn mynd i roi dyletswyddau ar y cyrff iechyd i roi nid jest gwasanaethau yn Gymraeg ond pethau penodol yn y sefyllfa y mae'r Bil yn cyfeirio ati, a bydd cyfle i ni, pan fydd trafodaethau ar lawr y Senedd, gefnogi'r pethau y maen nhw wedi'u rhoi lawr.
Thank you very much for the supplementary question. May I thank the Member for those additional questions? I recently re-read his contribution—a very emotional contribution—in the debate in Senedd on assisted dying. Today, this question focuses on one of the practical and operational issues that have to be tackled if the Bill does succeed. The Government continues to be fully committed to ensuring that the Welsh language is not treated less favourably than English and recognises the importance of the Welsh language in the context of assisted dying. 'More than words' is the Welsh Government's plan to strengthen Welsh language services in health and social care, and central to our approach is the principle of the operational offer, which places responsibility on health and social care providers to offer services through the medium of Welsh, rather than on the patient or service users to have to ask for them.
Now, there are amendments that have been tabled in the name of Liz Saville-Roberts and Jack Abbot, one of the Labour MPs, which, if they succeed—. And the Westminster Government doesn't have a position on this, because it's a private Members' Bill, but, if the amendments do succeed, they're going to impose duties on health bodies to provide not just services through the medium of Welsh but specific things in the situation that the Bill refers to, and we will have an opportunity, when we have discussions on the floor of the Senedd, to support those things that have been proposed.
Noswaith dda. Several healthcare professionals in north Wales have copied me in on their campaign letters about the specific needs of Welsh speakers relating to the Terminally Ill Adults (End of Life) Bill. After I referred this to the cross-party group on hospice and palliative care, which I chair, Hospice UK shared this with their colleagues who are engaging with the UK Parliament Bill committee on amendments, and assisted dying will be a key agenda item at the joint meeting of the cross-party groups on hospice and palliative care and on funerals and bereavement on 2 April, when Baroness Finlay will be speaking.
As the letter states, quote, 'It will not be possible to make any assessment of the presence or absence of coercion if the co-ordinating and independent doctors and any other healthcare professionals involved have the necessary conversations in English with a Welsh speaker.' What engagement have you, therefore, had with the Westminster Bill committee, or will you be having with the UK Government, regarding both this and last October's vote in this Parliament against supporting this legislation in the Westminster Parliament?
Noswaith dda. Mae nifer o weithwyr gofal iechyd proffesiynol yng ngogledd Cymru wedi fy nghopïo i mewn i'w llythyrau ymgyrchu am anghenion penodol siaradwyr Cymraeg yn gysylltiedig â'r Bil Oedolion sydd â Salwch Terfynol (Diwedd Oes). Ar ôl i mi gyfeirio hyn at y grŵp trawsbleidiol ar ofal hosbis a gofal lliniarol, a gadeirir gennyf, rhannodd Hospice UK hyn gyda'u cymheiriaid sy'n ymgysylltu â phwyllgor y Bil yn Senedd y DU ar welliannau, a bydd cymorth i farw yn eitem agenda allweddol yng nghyfarfod ar y cyd y grwpiau trawsbleidiol ar ofal hosbis a gofal lliniarol ac ar angladdau a phrofedigaeth ar 2 Ebrill, pan fydd y Farwnes Finlay yn siarad.
Fel y dywed y llythyr, 'Ni fydd yn bosibl gwneud unrhyw asesiad o bresenoldeb neu absenoldeb gorfodaeth os yw'r meddygon cydlynol ac annibynnol ac unrhyw weithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill sy'n gysylltiedig yn cael y sgyrsiau angenrheidiol yn Saesneg gyda siaradwr Cymraeg.' Pa ymgysylltiad a gawsoch chi, felly, gyda phwyllgor y Bil yn San Steffan, neu y byddwch chi'n ei gael gyda Llywodraeth y DU, ynglŷn â hyn a phleidlais mis Hydref diwethaf yn y Senedd hon yn erbyn cefnogi'r ddeddfwriaeth honno yn Senedd San Steffan?
Well, a number of points there, Llywydd; first of all, to thank Mark Isherwood for the work he does in chairing that cross-party group, and the group for the work that they do, and I'm sure that the meeting early in April with Baroness Finlay will be a very informative one. I just need to make the point again that this is not a Government Bill, so there is no Government-to-Government discussion of it, because the Government in Westminster isn't responsible for the Bill. The Bill is a private Members' Bill, and our own procedures for dealing with any legislative consent motion are different under private Members' Bills than they are under Government Bills.
What I think is important, as I said in my answer to Rhys ab Owen, is that there are amendments tabled now to the Bill that do a number of very important things in answering some of the concerns that have been raised. The amendments, for example, would place a requirement for medical practitioners when conducting preliminary discussions to discuss with the person their preferred language of Welsh or English; if the person's preferred language is Welsh, that there will be a further requirement for at least one member of a multidisciplinary panel to have fluent proficiency in Welsh; and if services or functions are to be provided to that individual, then there will be an entitlement for that person seeking assistance to end their own life to have those services in the language that they would prefer, and then a further requirement for the medical records specifically to record that those choices had been made available.
I think the points that have been raised in the correspondence are very important ones. There are now moves to put new safeguards into that Bill. As a private Members' Bill, the Government won't be taking a view on it, either at Westminster or here, but there are Welsh Members of Parliament who are involved in the Committee Stage of that Bill, and they will now have those amendments in front of them.
Wel, mae nifer o bwyntiau yno, Lywydd; yn gyntaf oll, diolch i Mark Isherwood am y gwaith y mae'n ei wneud yn cadeirio'r grŵp trawsbleidiol, ac i'r grŵp am y gwaith a wnânt, ac rwy'n siŵr y bydd y cyfarfod yn gynnar ym mis Ebrill gyda'r Farwnes Finlay yn un addysgiadol iawn. Mae angen i mi wneud y pwynt eto nad Bil Llywodraeth yw hwn, felly nid oes trafodaeth rhwng Llywodraethau yn ei gylch, oherwydd nid y Llywodraeth yn San Steffan sy'n gyfrifol am y Bil. Bil Aelodau preifat yw'r Bil, ac mae ein gweithdrefnau ein hunain ar gyfer ymdrin ag unrhyw gynnig cydsyniad deddfwriaethol yn wahanol ar gyfer Biliau Aelodau preifat i'r hyn ydynt ar gyfer Biliau'r Llywodraeth.
Fel y dywedais yn fy ateb i Rhys ab Owen, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig fod gwelliannau'n cael eu cyflwyno nawr i'r Bil sy'n gwneud nifer o bethau pwysig iawn wrth ateb rhai o'r pryderon sydd wedi eu codi. Byddai'r gwelliannau, er enghraifft, yn gosod gofyniad i ymarferwyr meddygol, pan fyddant yn cynnal trafodaethau rhagarweiniol, drafod gyda'r unigolyn beth yw eu dewis iaith, y Gymraeg neu'r Saesneg; os mai Cymraeg yw dewis iaith yr unigolyn, bydd gofyniad pellach i o leiaf un aelod o banel amlddisgyblaethol feddu ar hyfedredd rhugl yn y Gymraeg; ac os darperir gwasanaethau neu swyddogaethau i'r unigolyn hwnnw, bydd hawl i'r unigolyn sy'n ceisio cymorth i ddod â'u bywyd eu hunain i ben gael y gwasanaethau hynny yn eu dewis iaith, a byddai gofyniad pellach i'r cofnodion meddygol gofnodi'n benodol fod y dewisiadau hynny ar gael.
Rwy'n credu bod y pwyntiau a godwyd yn yr ohebiaeth yn rhai pwysig iawn. Mae camau ar y gweill nawr i roi mesurau diogelu newydd yn y Bil hwnnw. Fel Bil Aelodau preifat, ni fydd y Llywodraeth yn ffurfio barn arno, naill ai yn San Steffan nac yma, ond mae yna Aelodau Seneddol Cymreig sy'n rhan o Gyfnod Pwyllgor y Bil hwnnw, a bydd ganddynt y gwelliannau hynny o'u blaenau nawr.
5. Sut y bydd cyllideb derfynol 2025-26 Llywodraeth Cymru yn cyflawni ar gyfer Delyn? OQ62407
5. How will the Welsh Government’s 2025-26 final budget deliver for Delyn? OQ62407
I thank Hannah Blythyn, Llywydd. The final budget includes a funding floor for Welsh local authorities. Flintshire is a beneficiary of that funding, which will support the council in serving the residents of Delyn.
Diolch i Hannah Blythyn, Lywydd. Mae'r gyllideb derfynol yn cynnwys cyllid gwaelodol ar gyfer awdurdodau lleol Cymru. Mae sir y Fflint yn un o fuddiolwyr y cyllid hwnnw, a bydd yn cynorthwyo'r cyngor i wasanaethu trigolion Delyn.
Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you for that response, Cabinet Secretary.
Thank you for all of your work to determine and deliver this budget. It's right to say that it's the budget that turns a corner for our country and sets us on the road to recovery from austerity, and it is a budget that will make a difference for Delyn, from the additional funding for childcare and extra money for social care, right down to the investment towards road repairs. It's certainly a stark contrast to previous years, when the Welsh Government, under a UK Tory Government, had to make tough choices about where to make so-called savings.
But, sadly, the reality of those 14 years of austerity means it will take more than just one budget, whether here or in Westminster, to undo the impact on our public services. I recognise the difference that the funding floor will make to local authorities like my own in Flintshire, but they do still face being in an unenviable position of having to make those difficult decisions when it comes to setting a budget, which I'm sure you can empathise with, Cabinet Secretary. Whilst I realise you haven't quite had a chance to catch your breath after this budget, I would like to ask: are you still able to make clear yours and the Welsh Government's commitment to working together in respect of future funding settlements, in order to ensure a sustainable financial future for our public services and those who provide them?
Diolch i chi am eich holl waith ar osod a chyflwyno'r gyllideb hon. Mae'n iawn dweud mai dyma'r gyllideb sy'n troi'r gornel i'n gwlad ac yn ein gosod ar y ffordd i adferiad yn sgil cyni, ac mae'n gyllideb a fydd yn gwneud gwahaniaeth i Delyn, o'r cyllid ychwanegol ar gyfer gofal plant ac arian ychwanegol ar gyfer gofal cymdeithasol, i'r buddsoddiad tuag at drwsio ffyrdd. Mae'n sicr yn cyferbynnu'n llwyr â blynyddoedd blaenorol, pan fu'n rhaid i Lywodraeth Cymru, o dan Lywodraeth Dorïaidd y DU, wneud dewisiadau anodd ynglŷn â ble i wneud arbedion fel y'u gelwid.
Ond yn anffodus, mae realiti'r 14 mlynedd o gyni'n golygu y bydd hi'n cymryd mwy nag un gyllideb yn unig, boed yma neu yn San Steffan, i ddadwneud yr effaith ar ein gwasanaethau cyhoeddus. Rwy'n cydnabod y gwahaniaeth y bydd cyllid gwaelodol yn ei wneud i awdurdodau lleol fel fy un i yn sir y Fflint, ond maent yn dal i wynebu'r sefyllfa annymunol o orfod gwneud y penderfyniadau anodd hynny wrth osod cyllideb, ac rwy'n siŵr y gallwch gydymdeimlo â hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Er fy mod yn sylweddoli nad ydych wedi cael cyfle i gael eich traed danoch ar ôl y gyllideb hon, hoffwn ofyn: a ydych chi'n dal i allu nodi'n glir eich ymrwymiad chi ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gydweithio mewn perthynas â setliadau cyllido yn y dyfodol, er mwyn sicrhau dyfodol ariannol cynaliadwy i'n gwasanaethau cyhoeddus a'r rhai sy'n eu darparu?
Llywydd, I thank Hannah Blythyn very much for those points, and for the support she gave to the budget yesterday. Flintshire is a beneficiary from the funding floor, but that doesn't mean that there aren't some very tough decisions that local authorities in all parts of Wales will face. What I ask them always to do is to make sure that they are in a close dialogue with their local communities, either explaining why they've come to the decisions they have come to, or making sure that those decisions reflect the influence of their local populations.
I thank Hannah Blythyn for drawing to the surface a couple of issues that we didn't manage to spend much time on yesterday. One of the issues we will certainly be continuing to discuss with the Welsh Local Government Association and local authorities is the fact that there will now be £120 million-worth of local government borrowing, supported by revenue from the Welsh Government, for them to attend to the needs of local roads and pavements. Now, we've come to that headline agreement. There's more discussion with our local authority colleagues to make sure that that money is disbursed in the best possible way, and, over the coming year, on the very important work that the finance sub-group does, in conjunction with my colleague Jayne Bryant, the Welsh Government will continue to be around that table and to work with those who do so much to provide services that make a difference to daily life in every part of Wales.
Lywydd, diolch i Hannah Blythyn am y pwyntiau hynny, ac am y gefnogaeth a roddodd i'r gyllideb ddoe. Mae sir y Fflint yn cael budd o'r cyllid gwaelodol, ond nid yw hynny'n golygu nad oes penderfyniadau anodd iawn y bydd awdurdodau lleol ym mhob rhan o Gymru yn eu hwynebu. Yr hyn rwy'n gofyn iddynt ei wneud bob amser yw sicrhau eu bod mewn deialog agos â'u cymunedau lleol, naill ai i esbonio pam eu bod wedi gwneud y penderfyniadau a wnaethant, neu i sicrhau bod y penderfyniadau hynny'n adlewyrchu dylanwad eu poblogaethau lleol.
Diolch i Hannah Blythyn am dynnu sylw at ambell fater na lwyddasom i dreulio llawer o amser arnynt ddoe. Un o'r materion y byddwn yn sicr yn parhau i'w trafod gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac awdurdodau lleol yw'r ffaith y bydd gwerth £120 miliwn o fenthyciadau i llywodraeth leol bellach, gyda chymorth refeniw gan Lywodraeth Cymru, yn eu galluogi i roi sylw i anghenion ffyrdd a phalmentydd lleol. Nawr, rydym wedi dod i'r prif gytundeb hwnnw. Mae mwy i'w drafod gyda'n cymheiriaid yn yr awdurdodau lleol i sicrhau bod yr arian hwnnw'n cael ei rannu yn y ffordd orau bosibl, ac ar y gwaith pwysig iawn y mae'r is-grŵp cyllid yn ei wneud gyda fy nghyd-Aelod Jayne Bryant dros y flwyddyn i ddod, bydd Llywodraeth Cymru'n parhau i fod o gwmpas y bwrdd ac yn gweithio gyda'r rhai sy'n gwneud cymaint i ddarparu gwasanaethau sy'n gwneud gwahaniaeth i fywyd pob dydd ym mhob rhan o Gymru.
6. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch ymgynghoriad cydgrynhoi'r Cynllun Pensiwn Llywodraeth Leol a ddaeth i ben ym mis Ionawr? OQ62383
6. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government about the Local Government Pension Scheme consolidation consultation which closed in January? OQ62383
Llywydd, mae'r Gweinidog Gwladol dros Lywodraeth Leol a Datganoli Lloegr ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol wedi gohebu ar yr ymgynghoriad 'Addas ar gyfer y dyfodol'. Roedd yr ymgynghoriad yn ymdrin â chynigion ar gyfuno asedau, buddsoddiad lleol a rhanbarthol a llywodraethu cynlluniau.
Llywydd, the Minister of State for Local Government and English Devolution and the Cabinet Secretary for Housing and Local Government have corresponded on the 'Fit for the future' consultation. The consultation covered proposals on asset pooling, local and regional investment and scheme governance.
Diolch ichi am yr ymateb hwnnw, a diolch hefyd am y llythyr wnes i ei gael ddydd Llun, ynghyd â'r ymgynghoriad. Fe wnaethoch chi nodi yn y llythyr hwnnw fod Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn cydnabod manteision cynllun pensiwn llywodraeth leol i Gymru a'u bod wedi rhannu'r cynigion ymlaen llaw gyda chi fel Llywodraeth. Gaf i ofyn a oedd unrhyw beth yn peri pryder i chi o'r hyn roedden nhw wedi sôn wrthych chi amdano'r adeg honno, ac unwaith y bydd Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi dod i gasgliadau terfynol yn dilyn yr ymgynghoriad, oes bwriad ganddyn nhw i drafod ymhellach efo chi fel Llywodraeth?
Thank you for that response, and thank you too for the letter that I received on Monday, along with the consultation. You noted in that letter that the UK Government recognises the benefits of the local government pension scheme for Wales and had shared its proposals beforehand with you as a Government. Can I ask whether there was any cause of concern for you from what they did share with you at that point, and, once the UK Government has come to final conclusions following the consultation, do they have an intention to have further discussions with you as a Government?
Diolch yn fawr am y cwestiynau ychwanegol. Dwi'n siŵr y bydd bwriad gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig i gario ymlaen i drafod pethau gyda ni fel Llywodraeth yma yng Nghymru, a gallaf ei ddweud wrth Aelodau eraill, achos mae rhai pobl wedi bod yn becso am hynny.
I thank the Member for the supplementary questions. I'm sure that the UK Government does intend to continue discussing things with us as a Government here in Wales, and I can tell other Members that, because some people have been concerned about that.
The letter that we received from the Minister in London was very clear. He says: 'I would like to take the opportunity to reassure you that I do not see the need for the Welsh pool to merge with English funds. I believe that to do so would risk losing the benefits of a pool with a strong mutual interest in optimising investment within the Welsh economy.'
Roedd y llythyr a gawsom gan y Gweinidog yn Llundain yn glir iawn. Meddai: 'Hoffwn fanteisio ar y cyfle i'ch sicrhau nad wyf yn gweld yr angen i gronfa Cymru uno â chronfeydd Lloegr. Rwy'n credu y byddai gwneud hynny'n creu perygl o golli manteision cronfa sydd â diddordeb cryf mewn optimeiddio buddsoddiad o fewn economi Cymru.'
So, mae hwnna'n bwysig, ac roeddwn i'n gwerthfawrogi gweld hynny.
Mae un peth arall yn y Bil yn San Steffan rŷn ni'n dal i fod mewn trafodaethau gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig arno.
So, that's important, and I did appreciate sight of that.
There is one other thing in the Westminster Bill where we're still engaging in discussions with the UK Government.
They would like to see all pension pools established as Financial Conduct Authority regulated investment management companies. The Welsh pool is one of three that don't organise themselves in that way. I think we will want to be in a dialogue with the UK Government to ensure that, if the FCA-regulated method does become compulsory for all pools, there's sufficient time for the Welsh pool to make those adjustments. I don't think we are necessarily against the idea, but we do want to make sure that the Welsh pool has time to adjust its operation to bring itself in line with any of those new requirements.
Hoffent weld pob cronfa bensiwn yn cael eu sefydlu fel cwmnïau rheoli buddsoddiadau a reoleiddir gan yr Awdurdod Ymddygiad Ariannol. Mae cronfa Cymru yn un o dair nad ydynt yn trefnu eu hunain yn y ffordd honno. Rwy'n credu yr hoffwn fod mewn deialog gyda Llywodraeth y DU i sicrhau, os bydd y dull a reoleiddir gan yr Awdurdod Ymddygiad Ariannol yn dod yn orfodol ar gyfer pob cronfa, fod digon o amser i gronfa Cymru wneud yr addasiadau hynny. Nid wyf yn meddwl ein bod o reidrwydd yn erbyn y syniad, ond rydym am wneud yn siŵr fod gan gronfa Cymru amser i addasu ei waith er mwyn sicrhau ei fod yn cyd-fynd ag unrhyw rai o'r gofynion newydd hynny.
7. Pa ystyriaeth a roddodd yr Ysgrifennydd Cabinet i ddarparu cyllid i gefnogi'r sector cerddoriaeth wrth benderfynu ar gyllideb ddrafft 2025-26? OQ62387
7. What consideration did the Cabinet Secretary give to providing funding to support the music sector when determining the draft budget 2025-26? OQ62387
Llywydd, the significant extra investment for Wales's cultural and arts sectors in the draft budget reflected our commitment to these important areas. The final budget provides an additional £4.4 million, which, taken together, represents an 8.5 per cent increase for the sector when compared to this year's revenue budget.
Lywydd, roedd y buddsoddiad ychwanegol sylweddol ar gyfer sectorau diwylliannol a chelfyddydol Cymru yn y gyllideb ddrafft yn adlewyrchu ein hymrwymiad i'r meysydd pwysig hyn. Mae'r gyllideb derfynol yn darparu £4.4 miliwn ychwanegol, sydd, gyda'i gilydd, yn gynnydd o 8.5 y cant i'r sector o'i gymharu â'r gyllideb refeniw eleni.
Thank you for your answer, Cabinet Secretary. In my own constituency we have a long tradition of making music of the highest calibre, and so often that's as a result of volunteers, such as Montgomeryshire Youth Music, who do excellent work in this area. There is great work done, I know, also by the National Plan for Music in Powys, which is really helpful in supporting the activity for children and young people.
Now, the funding that you mentioned, Cabinet Secretary, I very much welcome that, but I wonder if you could set out a road map to ensure that funding is increased in real terms over the coming years to help support the sector from the grass roots, to schools, to extra-curricular activities. And what more can you do, and can the Welsh Government do, to ensure that the Government works with voluntary organisations, such as Montgomeryshire Youth Music, to ensure that the money allocated is effective and ensures the very best impact?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn fy etholaeth i mae gennym draddodiad hir o greu cerddoriaeth o'r radd flaenaf, ac mor aml mae hynny o ganlyniad i waith gwirfoddolwyr, fel Cerddorion Ifanc Maldwyn, sy'n gwneud gwaith rhagorol yn y maes hwn. Gwn hefyd fod gwaith gwych yn cael ei wneud gan y Cynllun Cenedlaethol ar gyfer Cerddoriaeth ym Mhowys, sy'n gwneud gwaith da iawn yn cefnogi'r gweithgaredd ar gyfer plant a phobl ifanc.
Nawr, rwy'n croesawu'r arian a grybwylloch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ond tybed a allech chi nodi cynllun i sicrhau bod cyllid yn cael ei gynyddu mewn termau real dros y blynyddoedd nesaf i helpu i gefnogi'r sector o lawr gwlad, i ysgolion, i weithgareddau allgyrsiol. A beth arall y gallwch chi ei wneud, ac y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, i sicrhau bod y Llywodraeth yn gweithio gyda sefydliadau gwirfoddol, fel Cerddorion Ifanc Maldwyn, i sicrhau bod yr arian a ddyrannwyd yn effeithiol ac yn sicrhau'r effaith orau?
I thank Russell George for that, and I'm sure that the lives of many young people in his constituency are shaped by the opportunities they have to take part in music and to benefit from the fantastic voluntary effort that so many people make to make sure that those opportunities go on being made available. I'm not able to set out a route-map today, Llywydd, because I don't have a budget beyond the next financial year. But, on 11 June, the Chancellor promises that we will see the results of the comprehensive spending review, and that will provide a three-year horizon for revenue spending and a four-year horizon for capital expenditure here in Wales, and, at that point, I think being able to map a funding platform into the future will become more possible for us.
Of course, the decisions on allocations of money are not made by Ministers, they're made by the Arts Council of Wales, but the Government, once those decisions are made, of course, remains anxious to work alongside our local authorities and our major arts bodies to ensure that they go on enriching the lives of people here in Wales.
Diolch i Russell George am hynny, ac rwy'n siŵr fod bywydau llawer o bobl ifanc yn ei etholaeth yn cael eu siapio gan y cyfleoedd a gânt i gymryd rhan mewn cerddoriaeth ac i elwa o'r ymdrech wirfoddol wych y mae cymaint o bobl yn ei wneud i sicrhau bod y cyfleoedd hynny'n parhau i fod ar gael. Ni allaf nodi cynllun heddiw, Lywydd, oherwydd nid oes gennyf gyllideb y tu hwnt i'r flwyddyn ariannol nesaf. Ond ar 11 Mehefin, mae'r Canghellor yn addo y byddwn yn gweld canlyniadau'r adolygiad cynhwysfawr o wariant, a bydd hwnnw'n darparu gorwel o dair blynedd ar gyfer gwariant refeniw a gorwel o bedair blynedd ar gyfer gwariant cyfalaf yma yng Nghymru, ac ar y pwynt hwnnw, rwy'n credu y bydd gallu cynllunio llwyfan ariannu i'r dyfodol yn dod yn fwy posibl i ni.
Wrth gwrs, nid Gweinidogion sy'n gwneud y penderfyniadau ar ddyraniadau arian, cânt eu gwneud gan Gyngor Celfyddydau Cymru, ond pan fydd y penderfyniadau hynny'n cael eu gwneud, mae'r Llywodraeth yn parhau i fod yn awyddus i weithio ochr yn ochr â'n hawdurdodau lleol a'n prif gyrff celfyddydol i sicrhau eu bod yn parhau i gyfoethogi bywydau pobl yma yng Nghymru.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Peter Fox.
And finally, question 8, Peter Fox.
8. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddiogelu cartrefi yng Nghymru rhag cynnydd yn y dreth gyngor? OQ62400
8. What is the Welsh Government doing to protect households in Wales from council tax rises? OQ62400
Llywydd, the setting of budgets and council tax levels every year is a matter for local authorities themselves. I ask councils to consider carefully the balance between maintaining services and the financial pressures on households, and to engage meaningfully with communities on the decisions they make.
Lywydd, mae gosod cyllidebau a lefelau'r dreth gyngor bob blwyddyn yn fater i'r awdurdodau lleol eu hunain. Gofynnaf i gynghorau ystyried yn ofalus y cydbwysedd rhwng cynnal gwasanaethau a'r pwysau ariannol ar aelwydydd, ac i ymgysylltu'n ystyrlon â chymunedau ar y penderfyniadau a wnânt.
Thank you for that response, Cabinet Secretary. I highlighted in my contribution on the local government settlement yesterday my concern that Neath Port Talbot's budget consultation stated that the Welsh Government had assumed council tax will rise by 9.3 per cent across Wales, and their council tax was suggested to rise by 7 per cent. As I said in here yesterday, it was something I'd never seen published before, and something in itself that could push up council tax unnecessarily or disproportionately. The Cabinet Secretary assured me that the Welsh Government had not published any assumptions.
My interest in that consultation came as I have a daughter who now lives in the area. So, Cabinet Secretary, can you reassure me that the Welsh Government do not publish council tax increase assumptions, and that you will look into why a council would publish such a thing? It would seem to be possibly to justify their own council tax increase.
Diolch am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Nodais yn fy nghyfraniad ar y setliad llywodraeth leol ddoe fy mhryder fod ymgynghoriad Castell-nedd Port Talbot ar y gyllideb wedi nodi bod Llywodraeth Cymru wedi rhagdybio y bydd y dreth gyngor yn codi 9.3 y cant ledled Cymru, ac awgrymwyd bod eu treth gyngor yn codi 7 y cant. Fel y dywedais yma ddoe, roedd yn rhywbeth nad oeddwn i erioed wedi'i weld yn cael ei gyhoeddi o'r blaen, a rhywbeth ynddo'i hun a allai godi'r dreth gyngor yn ddiangen neu'n anghymesur. Cefais fy sicrhau gan Ysgrifennydd y Cabinet nad oedd Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi unrhyw ragdybiaethau.
Mae gennyf ddiddordeb yn yr ymgynghoriad hwnnw am fod gennyf ferch sydd bellach yn byw yn yr ardal. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi fy sicrhau nad yw Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi rhagdybiaethau ar gynnydd yn y dreth gyngor, ac y byddwch yn edrych i weld pam y byddai cyngor yn cyhoeddi'r fath beth? Mae'n ymddangos o bosibl mai er mwyn cyfiawnhau eu cynnydd eu hunain yn y dreth gyngor y gwnaethant hynny.
I'm sure my colleague Jayne Bryant will be looking into how that came to be said. I can give the Member an assurance that the Welsh Government does not publish any assumption of that sort. The working group of the Welsh Local Government Association does make an assumption itself when it is providing advice through the WLGA. My understanding is that it was nothing like the figure quoted in Neath Port Talbot.
Rwy'n siŵr y bydd fy nghyd-Aelod, Jayne Bryant, yn edrych i weld sut y cafodd hynny ei ddweud. Gallaf roi sicrwydd i'r Aelod nad yw Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi unrhyw ragdybiaeth o'r fath. Mae gweithgor Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn gwneud rhagdybiaeth eu hunain pan fyddant yn darparu cyngor drwy CLlLC. Fy nealltwriaeth i yw nad oedd yn debyg i'r ffigur a ddyfynnwyd yng Nghastell-nedd Port Talbot.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf fydd y cwestiynau i'r Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Sam Rowlands.
The next item will be questions to the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, and the first question is from Sam Rowlands.
1. Beth y mae yr Ysgrifennydd Cabinet yn ei wneud i gefnogi'r sector bwyd-amaeth yng Ngogledd Cymru? OQ62381
1. What is the Cabinet Secretary doing to support the agri-food sector in North Wales? OQ62381
Thank you, Sam. The Welsh Government supports the food and drink industry in north Wales through a variety of support programmes, including Grŵp Llandrillo Menai food technology centre, extensive capital and trade development support, and also innovation and technology networks to support future growth.
Diolch, Sam. Mae Llywodraeth Cymru'n cefnogi'r diwydiant bwyd a diod yng ngogledd Cymru drwy amrywiaeth o raglenni cymorth, gan gynnwys canolfan technoleg bwyd Grŵp Llandrillo Menai, cymorth datblygu cyfalaf a masnach helaeth, a rhwydweithiau arloesi a thechnoleg hefyd i gefnogi twf yn y dyfodol.
Thank you for your response, Cabinet Secretary. I'm glad you recognise the importance of the agri-food sector in north Wales. Of course, that does include the importance of export opportunities for food and drink producers in the region, and in particular in Wrexham, where there seems to be more international attention than ever because of the success of the football club in Wrexham.
I want to focus on some particular opportunities there with exports to the United States, and some of the potential barriers that may be in the way in the future. I'd like to highlight companies like Jones' Village Bakery, with their American-style pancakes, and Wrexham Lager, which is now sold in 29 states in the USA, from New York to California. It's brilliant for those businesses, brilliant for employees in north Wales and good for Wales to see those brands in the United States as well. Of course, we're all aware of a new President in the White House in the USA and some of the rhetoric on display with regard to tariffs and potential trade wars in the future, and those trade barriers would be terrible for Welsh businesses as well, in particular those businesses I've highlighted there in Wrexham.
So, I wonder, Cabinet Secretary, what conversations Welsh Government are having with your counterparts in the British Government and the British embassy in Washington, to make sure that the voices of Welsh agri-food businesses are heard. And what measures are being taken to prevent the sector from being impacted by any potential tariffs in the future? Thank you.
Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n falch eich bod yn cydnabod pwysigrwydd y sector bwyd-amaeth yng ngogledd Cymru. Wrth gwrs, mae'n cynnwys pwysigrwydd cyfleoedd allforio i gynhyrchwyr bwyd a diod yn y rhanbarth, ac yn arbennig yn Wrecsam, lle mae'n ymddangos bod mwy o sylw rhyngwladol nag erioed oherwydd llwyddiant y clwb pêl-droed yn Wrecsam.
Rwyf am ganolbwyntio ar rai cyfleoedd penodol yno gydag allforion i'r Unol Daleithiau, a rhai o'r rhwystrau posibl a allai fod yn y dyfodol. Hoffwn dynnu sylw at gwmnïau fel Jones' Village Bakery, gyda'u crempogau Americanaidd, a Wrexham Lager, sydd bellach yn cael ei werthu mewn 29 talaith yn UDA, o Efrog Newydd i California. Mae'n wych i'r busnesau hynny, yn wych i weithwyr yng ngogledd Cymru ac yn dda i Gymru weld y brandiau hynny yn yr Unol Daleithiau hefyd. Wrth gwrs, rydym i gyd yn ymwybodol fod Arlywydd newydd yn y Tŷ Gwyn yn UDA a pheth o'r rhethreg a welir ar dariffau a rhyfeloedd masnach posibl yn y dyfodol, a byddai'r rhwystrau masnach hynny'n ofnadwy i fusnesau Cymru hefyd, yn enwedig y busnesau y tynnais sylw atynt yn Wrecsam.
Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa sgyrsiau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda'ch cymheiriaid yn Llywodraeth Prydain a llysgenhadaeth Prydain yn Washington, i sicrhau bod lleisiau busnesau bwyd-amaeth Cymru yn cael eu clywed. A pha fesurau sy'n cael eu cymryd i atal y sector rhag cael ei effeithio gan unrhyw dariffau posibl yn y dyfodol? Diolch.
Sam, thank you and it's such a good question. In fact, I was out, as I've reported to the Senedd before, last year, at the New York climate change conference, which was integral to our role as a smaller nation that punches above its weight. Whilst I was there, I actually met with some of those suppliers in the wider food chain and looked at the opportunities and the success that we already have in markets in places such as Texas. Texas is the size of a nation itself and the demand there for Welsh produce, including things like cheese, is phenomenal. I'd applaud those brands that are well recognised, such as the bakery you've mentioned, Wrexham Lager, and so on, and the role of sport tied into those has a real pivotal role in helping us to drive into those export markets as well. And curiously, in light of the earlier discussion about the role of Wales internationally and working with UK Government, as well as our own trade missions, to promote that very heavily, so our big markets in the middle east, in America, and so on.
But certainly, Sam, I can see where you're pushing on this question. We will continue to engage, as we always do, with UK Government counterparts on the importance of hearing the voice of Wales, and Welsh primary producers and farmers, but also the whole Welsh food and drink sector, which has been such a success—it grew by 10 per cent in the last year that we have data for, which was 2023; we're exceeding our expectations—but making sure that, in any trade deals, whether those are with the USA or other trade deals internationally, they do not disbenefit and, in fact, they're to the benefit of our producers and our supply chain.
Sam, diolch ac mae'n gwestiwn da. Yn wir, fel y nodais wrth y Senedd eisoes, y llynedd, roeddwn yng nghynhadledd newid hinsawdd Efrog Newydd, a oedd yn rhan hollbwysig o'n rôl fel cenedl lai sy'n gwneud yn well na'r disgwyl. Tra oeddwn yno, cyfarfûm â rhai o'r cyflenwyr yn y gadwyn fwyd ehangach ac edrychwyd ar y cyfleoedd a'r llwyddiant sydd gennym eisoes mewn marchnadoedd mewn lleoedd fel Texas. Mae Texas mor fawr â gwlad ynddi ei hun ac mae'r galw yno am gynnyrch Cymreig, gan gynnwys pethau fel caws, yn rhyfeddol. Rwy''n cymeradwyo'r brandiau sy'n cael eu hadnabod yn dda, fel y becws a grybwyllwyd gennych, Wrexham Lager, ac ati, ac mae rôl chwaraeon ynghlwm wrth y rheini yn chwarae rhan allweddol yn ein helpu i dyrchu'r marchnadoedd allforio hynny hefyd. Ac yn rhyfedd, yng ngoleuni'r drafodaeth gynharach am rôl Cymru yn rhyngwladol a gweithio gyda Llywodraeth y DU, yn ogystal â'n teithiau masnach ein hunain, i hyrwyddo hynny'n drwm iawn, felly ein marchnadoedd mawr yn y dwyrain canol, yn America, ac yn y blaen.
Ond yn sicr, Sam, gallaf weld lle rydych chi'n mynd gyda'r cwestiwn hwn. Byddwn yn parhau i ymgysylltu, fel y gwnawn bob amser, â chymheiriaid yn Llywodraeth y DU ar bwysigrwydd clywed llais Cymru, a chynhyrchwyr sylfaenol a ffermwyr Cymru, ond hefyd y sector bwyd a diod cyfan yng Nghymru, sydd wedi bod yn gymaint o lwyddiant—tyfodd 10 y cant yn y flwyddyn ddiwethaf y mae gennym ddata ar ei chyfer, sef 2023; rydym yn gwneud yn well na'r disgwyl—ond gan sicrhau, mewn unrhyw gytundebau masnach, boed hynny gydag UDA neu gytundebau masnach eraill yn rhyngwladol, nad ydynt o anfantais, a'u bod mewn gwirionedd yn fuddiol i'n cynhyrchwyr a'n cadwyn gyflenwi.
2. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am barodrwydd Llywodraeth Cymru ar gyfer digwyddiadau tywydd garw? OQ62406
2. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Welsh Government's preparedness for adverse weather events? OQ62406
Thank you, Pred. We work closely with our partners in local resilience forums and across the responder community in Wales to plan for, to respond to and to recover from a broad range of risks, including those associated with adverse weather risks.
Diolch, Pred. Rydym yn gweithio'n agos gyda'n partneriaid mewn fforymau lleol Cymru gydnerth ac ar draws y gymuned ymatebwyr yng Nghymru i gynllunio ar gyfer ystod eang o risgiau, i ymateb iddynt ac adfer yn eu sgil, gan gynnwys y rhai sy'n gysylltiedig â risgiau tywydd garw.
Diolch yn fawr am yr ateb yna.
Thank you for that response.
The storms that battered Wales in recent months have taken a heavy toll on the communities I represent. Homes that were left uninsurable after the storms of 2020 were flooded again just before Christmas. The same happened to rugby clubs up and down the Valleys from Caerleon to New Tredegar.
One of the more disturbing things for me was the appearance of a large sinkhole that opened up in a widowed pensioner's back garden in Newbridge. It was inspected by officials from Caerphilly County Borough Council and it was subsequently decided that there was no obligation to repair the sinkhole. This is despite the fact that it clearly bordered on to a public lane, and the issue may well have emanated from a public asset, which, seen with my own eyes, I could see was also incredibly dangerous. Imagine the stress of this just before Christmas when you live alone and rely on a pension to get by. After my office intervened, the local authority saw sense and made the hole secure for the resident, and they're currently undertaking a permanent repair to prevent further damage to the local drainage network.
Do you agree that there is an urgent need to review how we approach incidents like this, and do you also agree that there is a need for additional funding for repairs and mitigation as a result of the increasingly extreme weather that we actually face?
Mae'r stormydd a darodd Gymru dros y misoedd diwethaf wedi effeithio'n drwm ar y cymunedau rwy'n eu cynrychioli. Wynebodd cartrefi na fu modd eu hyswirio ar ôl stormydd 2020 lifogydd eto ychydig cyn y Nadolig. Digwyddodd yr un peth i glybiau rygbi ar hyd a lled y Cymoedd o Gaerllion i Dredegar Newydd.
Un o'r pethau mwyaf annifyr i mi oedd ymddangosiad llyncdwll mawr a agorodd yng ngardd gefn pensiynwr gweddw yn Nhrecelyn. Cafodd ei archwilio gan swyddogion o Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili a phenderfynwyd wedyn nad oedd unrhyw rwymedigaeth i atgyweirio'r llyncdwll. Daethpwyd i'r penderfyniad hwnnw er ei fod yn amlwg yn ffinio â lôn gyhoeddus, a'i bod yn ddigon posibl fod y broblem wedi deillio o ased cyhoeddus, a gallwn weld â fy llygaid fy hun ei fod yn hynod o beryglus. Dychmygwch straen hyn ychydig cyn y Nadolig pan fyddwch chi'n byw ar eich pen eich hun ac yn dibynnu ar eich pensiwn. Ar ôl i fy swyddfa ymyrryd, gwelodd yr awdurdod lleol synnwyr a gwneud y twll yn ddiogel i'r preswylydd, ac ar hyn o bryd maent yn gwneud gwaith atgyweirio parhaol i atal niwed pellach i'r rhwydwaith draeniau lleol.
A ydych chi'n cytuno bod angen adolygu'r ffordd yr awn i'r afael â digwyddiadau fel hyn ar frys, ac a ydych chi hefyd yn cytuno bod angen cyllid ychwanegol ar gyfer atgyweiriadau a gwaith lliniaru o ganlyniad i'r tywydd cynyddol eithafol a wynebwn?
Thanks for that, and I think all of us in the Chamber, genuinely, our hearts go out to all of those who've been affected by recent storm events, because we know that there will be more coming as well. This is now going to become, in some ways, commonplace, so we have to actually prepare for those eventualities and how we respond to them. I was really pleased, in the light of storm Bert, storm Darragh, and indeed the separate in characteristic, but equally traumatic in many ways, incidents that we had in Conwy as well, when we had, because a pipeline gave way, up to around 40,000 people affected—it grew from 8,000 to 40,000 people within hours, not days—. So, our hearts go out to all those affected.
You take me into the area—I won't comment on the individual circumstances, and I'm pleased that you as a representative have engaged with the local authority—but that difficult area between individual liability and where, actually, the Government and the state or agencies can actually step in. I was very pleased recently, in light of the recent events, that my colleague and I were able to discuss the additional support that could be made available to local authorities to help out. But I think this has to be an ongoing dialogue as well, based on local issues and what happens, but also on the support that Welsh Government can provide, and we were pleased to step up and put additional funding into that space in light of recent events.
I think the challenge is that we're going to need to keep that momentum going, with the quantum of funding we have in preparedness and response, but also to look at each individual instance that comes about and see what we can do, but there is then this tricky area of the individual liability of landowners, home owners and so on as well. You'll understand if I don't comment on the individual case, but I'm glad you've been involved with the residents there with the local authority.
Diolch am hynny, ac rwy'n credu bod pawb yn y Siambr yn cydymdeimlo â'r bobl yr effeithiwyd arnynt gan ddigwyddiadau storm yn ddiweddar, oherwydd fe wyddom hefyd fod mwy ohonynt ar y ffordd. Mae hyn yn mynd i ddod, mewn rhai ffyrdd, yn gyffredin, felly mae'n rhaid inni baratoi ar gyfer y digwyddiadau hynny a sut yr ymatebwn iddynt. Roeddwn yn falch iawn, yng ngoleuni storm Bert, storm Darragh, ac yn wir y digwyddiadau gwahanol o ran eu nodweddion, ond yr un mor drawmatig mewn sawl ffordd, a gawsom yng Nghonwy hefyd, pan effeithiwyd ar hyd at tua 40,000 o bobl wedi i bibell dorri—tyfodd o 8,000 i 40,000 o bobl o fewn oriau, nid dyddiau—. Felly, rydym yn cydymdeimlo â phawb yr effeithiwyd arnynt.
Rydych chi'n mynd â fi i faes—ni wnaf sylwadau ar yr amgylchiadau unigol, ac rwy'n falch eich bod chi fel cynrychiolydd wedi ymgysylltu â'r awdurdod lleol—ond y maes anodd rhwng atebolrwydd unigol a lle gall y Llywodraeth a'r wladwriaeth neu asiantaethau gamu i'r adwy mewn gwirionedd. Roeddwn yn falch iawn yn ddiweddar, yn sgil y digwyddiadau diweddar, fod fy nghyd-Aelod a minnau wedi gallu trafod y gefnogaeth ychwanegol y gellid ei darparu i awdurdodau lleol i helpu. Ond rwy'n credu bod yn rhaid i hon fod yn ddeialog barhaus, yn seiliedig ar broblemau lleol a'r hyn sy'n digwydd, ond hefyd ar y gefnogaeth y gall Llywodraeth Cymru ei darparu, ac roeddem yn falch o gamu i'r adwy a rhoi cyllid ychwanegol yn sgil digwyddiadau diweddar.
Rwy'n credu mai'r her yw y bydd angen i ni gadw'r momentwm hwnnw i fynd, gyda'r swm o gyllid sydd gennym ar gyfer parodrwydd ac ymateb, ond hefyd i edrych ar bob achos unigol sy'n digwydd a gweld beth y gallwn ei wneud, ond wedyn mae gennym faes anodd atebolrwydd unigol tirfeddianwyr, perchnogion tai ac yn y blaen hefyd. Fe fyddwch yn deall os na wnaf sylwadau ar yr achos unigol, ond rwy'n falch eich bod wedi ymwneud â'r trigolion yno gyda'r awdurdod lleol.
Cabinet Secretary, my constituents living in Caer Castell House in Brackla have suffered flooding on a number of occasions. Serious flooding occurred in 2012 and again in September last year. The adverse weather, even on 6 September 2024, was not the only culprit that caused sewer flooding that left all 10 ground-floor flats uninhabitable and caused severe damage to vehicles belonging to residents of the 30 flats in the building. Poor maintenance as well as ongoing neglect by the builders, failure by the local council, Network Rail and property developers all played a huge role. Their failure to uphold basic infrastructure standards has left residents vulnerable to repeated flooding. Residents have been unsupported by Welsh Government and let down by the local authorities, as well as Network Rail, who accepted responsibility for the flooding event in 2012. Residents affected by flooding in Pontypridd received £100,000 support, yet my constituents, many of whom are still unable to live in their homes even today, at present have received no support at all, not even advice.
Cabinet Secretary, what action can the Welsh Government take to protect residents living in places like Caer Castell House, who suffer from repeated floodings despite living in a low flood risk area?
Ysgrifennydd y Cabinet, mae fy etholwyr sy'n byw yn Nhŷ Caer Castell ym Mracla wedi dioddef llifogydd ar sawl achlysur. Digwyddodd llifogydd difrifol yn 2012 ac eto ym mis Medi y llynedd. Nid y tywydd garw, hyd yn oed ar 6 Medi 2024, oedd yr unig dramgwyddwr a achosodd lifogydd o garthffosydd a adawodd bob un o'r 10 fflat ar y llawr gwaelod yn anghyfannedd ac a achosodd ddifrod difrifol i gerbydau a oedd yn eiddo i drigolion y 30 fflat yn yr adeilad. Fe wnaeth gwaith cynnal a chadw gwael yn ogystal ag esgeulustod parhaus gan yr adeiladwyr, methiannau'r cyngor lleol, Network Rail a datblygwyr eiddo i gyd chwarae rhan enfawr. Mae eu methiant i gynnal safonau seilwaith sylfaenol wedi gadael trigolion yn agored i lifogydd dro ar ôl tro. Nid yw trigolion wedi cael cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru a chawsant eu siomi gan yr awdurdodau lleol, yn ogystal â Network Rail, a dderbyniodd gyfrifoldeb am y digwyddiad llifogydd yn 2012. Derbyniodd trigolion yr effeithiwyd arnynt gan lifogydd ym Mhontypridd £100,000 o gymorth, ac eto nid yw fy etholwyr i, y mae llawer ohonynt yn dal i fethu byw yn eu cartrefi hyd heddiw, wedi cael unrhyw gymorth o gwbl hyd yma, na chyngor hyd yn oed.
Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i ddiogelu preswylwyr sy'n byw mewn lleoedd fel Tŷ Caer Castell, sy'n dioddef llifogydd dro ar ôl tro er eu bod yn byw mewn ardal lle mae perygl llifogydd yn isel?
Thank you, Altaf, for that question. The role of Welsh Government in this space is to ensure that we have the strategic approach to the way that we deal with flooding right across Wales, but also that we provide the quantum of investment needed—in the right form, as well—so that the decisions can be taken on the ground by the flood management authorities, which are the local authorities, working with Natural Resources Wales and, I have to say, with residents as well, to understand the nature of the mitigations that they would need. So, in some places—again, I won't comment on the individual ones—it could be pumps, in some places it could be hard defences and embankments; it could be a range of things. But we have now had record funding for flood risk management, including this year. It's been maintained at £75 million. This is the second or third year that we've maintained it at record levels. I'll be announcing more on the future investment flood programme later in the spring, for 2025-26, as well. But we know we've got to keep that investment going, and we'd thoroughly appreciate support from Senedd Members to do that as well.
But it's also worth touching on the Welsh Government's flagship coastal risk management programme, which, again, has seen an additional £291 million of concentrated investment funding over five years. It will have funded, that scheme alone, 15 schemes across Wales, benefiting 14,000 properties. So, we can put in place the funding, we can put in place the framework, but I would commend to you, Altaf, and to other Members, to then engage with the local flood management agencies, which are the local authorities, and NRW, to say, 'How do we work with individual neighbourhoods, individual streets and, indeed, individual properties?', because some of the investment is not grand scale, but it is individual property flood issues, such as flood gates, and so on.
Diolch am y cwestiwn, Altaf. Rôl Llywodraeth Cymru yn y cyd-destun hwn yw sicrhau bod gennym ddull strategol o ymdrin â llifogydd ledled Cymru, ond hefyd ein bod yn darparu'r swm o fuddsoddiad sydd ei angen—ar ffurf gywir, hefyd—fel y gall yr awdurdodau rheoli llifogydd, sef yr awdurdodau lleol yn gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, a chyda thrigolion hefyd, rhaid i mi ddweud, wneud y penderfyniadau ar lawr gwlad i ddeall natur y mesurau lliniaru y byddai eu hangen arnynt. Felly, mewn rhai mannau—unwaith eto, nid wyf am wneud sylwadau ar y rhai unigol—gallai fod yn bympiau, mewn rhai llefydd gallai fod yn amddiffynfeydd caled ac argloddiau; gallai fod yn amrywiaeth o bethau. Ond rydym bellach wedi cael y cyllid mwyaf erioed ar gyfer rheoli perygl llifogydd, yn cynnwys eleni. Mae wedi cael ei gynnal ar £75 miliwn. Dyma'r ail neu'r drydedd flwyddyn inni ei gynnal ar y lefelau uchaf erioed. Byddaf yn cyhoeddi mwy am y rhaglen fuddsoddi ar gyfer llifogydd yn y dyfodol yn ddiweddarach yn y gwanwyn, ar gyfer 2025-26 hefyd. Ond rydym yn gwybod bod yn rhaid inni barhau'r buddsoddiad hwnnw, a byddem yn gwerthfawrogi cefnogaeth Aelodau'r Senedd i wneud hynny hefyd.
Ond mae hefyd yn werth cyffwrdd â rhaglen rheoli risg arfordirol flaenllaw Llywodraeth Cymru, sydd, unwaith eto, wedi gweld £291 miliwn ychwanegol o gyllid buddsoddi dwys dros bum mlynedd. Bydd y cynllun hwnnw'n unig wedi cyllido 15 cynllun ledled Cymru, ac o fudd i 14,000 eiddo. Felly, gallwn roi'r cyllid ar waith, gallwn roi'r fframwaith ar waith, ond rwy'n eich annog chi, Altaf, ac Aelodau eraill, i ymgysylltu â'r asiantaethau rheoli llifogydd lleol, sef yr awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru, i ddweud, 'Sut y gallwn weithio gyda chymdogaethau unigol, strydoedd unigol ac yn wir, gydag eiddo unigol?', oherwydd nid buddsoddiad ar raddfa fawr yw peth ohono, ond materion llifogydd mewn eiddo unigol, pethau fel gatiau llifogydd, ac yn y blaen.
This is such an important question. In the Valleys, our landscapes leave us more vulnerable to the effects of storms. Now, some of that's natural, because of our hills, but some of the danger is man made, most urgently because of coal tips that lie above us. Last November, residents in Cwmtillery were left traumatised by the coal tip that slipped down the mountain in heavy rain. It could have been so much worse. Inspections are still going on—that's so important for residents' peace of mind. But, communities living under coal tips shouldn't have to worry every time there's a storm. Westminster should be paying to clear those tips once and for all. We'll need far more than the £25 million promised to us by Rachel Reeves. And whilst the legislation going through the Senedd is welcome, it doesn't address that point. What update can you give the Senedd, please, and the Valleys, about how this Government will ensure that the debt they owe us will be paid?
Mae hwn yn gwestiwn mor bwysig. Yn y Cymoedd, mae ein tirweddau yn ein gadael yn fwy agored i effeithiau stormydd. Nawr, mae rhywfaint o hynny'n naturiol, oherwydd ein bryniau, ond mae rhywfaint o'r perygl wedi'i achosi gan bobl, yn bennaf oherwydd tomenni glo sy'n gorwedd uwch ein pennau. Fis Tachwedd y llynedd, cafodd trigolion Cwmtyleri eu dychryn gan y domen lo a lithrodd i lawr y mynydd mewn glaw trwm. Gallai fod wedi bod cymaint yn waeth. Mae arolygiadau'n dal ar y gweill—mae hynny mor bwysig i dawelwch meddwl trigolion. Ond ni ddylai cymunedau sy'n byw o dan domenni glo orfod poeni bob tro y bydd hi'n storm. Dylai San Steffan fod yn talu i glirio'r tomenni hynny unwaith ac am byth. Bydd angen llawer mwy na'r £25 miliwn a addawyd inni gan Rachel Reeves. Ac er bod y ddeddfwriaeth sy'n mynd drwy'r Senedd i'w chroesawu, nid yw'n mynd i'r afael â'r pwynt hwnnw. Pa ddiweddariad y gallwch ei roi i'r Senedd, os gwelwch yn dda, a'r Cymoedd, ynglŷn â sut y bydd y Llywodraeth hon yn sicrhau bod y ddyled sydd arnynt i ni yn cael ei thalu?
Yes, I think we do absolutely have a debt to those communities, including the community I live in in Maesteg, and elsewhere, but throughout all the south Wales Valleys, and it includes parts of north Wales as well, where they still live with the issue of coal tips still being there 20, 30, 40 years after—this industrial legacy issue we need to deal with. I am really pleased that the UK Government has stepped up to the mark with the money that we asked for, for this year. I know that there have been calls for £500 million, £600 million, £700 million right now, but I've made clear to the Senedd before, Llywydd, when I've spoken on this, that it isn't a question of fixing every single tip right now; it's prioritising the tips that need work, and then getting on with it. I'm very pleased to say, by the way, that we've had a huge number of very good quality applications from several local authorities to draw down the next tranche of funding, which I'm keen to sign off. We're just going back and forth to the authorities to make sure that it's deliverable within the timescale they've said as well. And we are talking about multimillion-pound sums of money and many local communities.
We have that debt to pay. I think the UK Government is stepping up and saying, 'Here's the first instalment, and we regard it as a first instalment'. My colleague the finance Secretary is in discussion with the Treasury about what the next instalment will be, and the one after that and the one after that, because we see this as being a necessary partnership now, going forward. But be under no misapprehension, I've made clear to those communities that I've visited that we will make sure that we do the right thing by these communities and stand by them, because it's the least they deserve. And we will have to accelerate this funding, going forward. But bringing forward the legislation as well, and setting up this new public authority specifically tasked with making these communities safe and looking after the welfare of these communities, will also be a huge step forward. We'll have spent, by the end of this Senedd term, £102 million, and, for the first time, we've got the UK Government stepping in and saying, 'We've got a part to play.'
Rwy'n credu bod arnom ddyled i'r cymunedau hynny, yn sicr, yn cynnwys y gymuned rwy'n byw ynddi ym Maesteg, ac mewn mannau eraill, ond ledled holl Gymoedd de Cymru, ac mae'n cynnwys rhannau o ogledd Cymru hefyd, lle maent yn dal i fyw gyda tomenni glo sy'n dal i fod yno 20, 30, 40 mlynedd wedyn—mater y gwaddol diwydiannol y mae angen inni ymdrin ag ef. Rwy'n falch iawn fod Llywodraeth y DU wedi camu i'r adwy gyda'r arian y gwnaethom ofyn amdano ar gyfer eleni. Rwy'n gwybod bod galwadau wedi bod am £500 miliwn, £600 miliwn, £700 miliwn nawr, ond rwyf wedi egluro i'r Senedd o'r blaen, Lywydd, pan siaradais am hyn, nad yw'n fater o drin pob tomen ar unwaith; mae'n ymwneud â blaenoriaethu'r tomenni sydd angen gwaith arnynt, a bwrw ymlaen â hynny. Rwy'n falch iawn o ddweud, gyda llaw, ein bod wedi cael nifer enfawr o geisiadau o ansawdd da iawn gan sawl awdurdod lleol i dynnu'r gyfran nesaf o gyllid i lawr, ac rwy'n awyddus i gymeradwyo hynny. Rydym yn mynd yn ôl ac ymlaen at yr awdurdodau i sicrhau ei bod yn bosibl ei gyflawni o fewn yr amserlen y maent wedi'i ddweud hefyd. Ac rydym yn sôn am symiau gwerth miliynau o bunnoedd o arian a llawer o gymunedau lleol.
Mae gennym y ddyled honno i'w thalu. Rwy'n credu bod Llywodraeth y DU yn camu i'r adwy ac yn dweud, 'Dyma'r rhandaliad cyntaf, ac rydym yn ei ystyried yn rhandaliad cyntaf'. Mae fy nghyd-Aelod, yr Ysgrifennydd cyllid, yn trafod gyda'r Trysorlys beth fydd y rhandaliad nesaf, a'r un ar ôl hwnnw a'r un ar ôl hynny, oherwydd gwelwn hyn fel partneriaeth angenrheidiol nawr, wrth symud ymlaen. Ond peidiwch â chamgymryd, rwyf wedi dweud yn glir wrth y cymunedau yr ymwelais â hwy y byddwn yn sicrhau ein bod yn gwneud y peth iawn i'r cymunedau hyn ac yn sefyll gyda hwy, oherwydd dyna'r lleiaf y maent yn ei haeddu. A bydd yn rhaid inni gyflymu'r cyllid hwn, wrth symud ymlaen. Ond bydd cyflwyno'r ddeddfwriaeth hefyd, a sefydlu'r awdurdod cyhoeddus newydd sydd â'r dasg benodol o wneud y cymunedau hyn yn ddiogel a gofalu am les y cymunedau hyn, hefyd yn gam enfawr ymlaen. Erbyn diwedd tymor y Senedd hon, byddwn wedi gwario £102 miliwn, ac am y tro cyntaf, mae gennym Lywodraeth y DU yn camu i'r adwy ac yn dweud, 'Mae gennym ran i'w chwarae.'
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Peter Fox.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Peter Fox.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, I'd like to start by seeking some reassurance on our country's resilience and preparedness should we be hit by—heaven help us—foot and mouth again, or, indeed, anything else. We've already seen avian flu on our borders and we know that, when the weather warms up, we're likely to see bluetongue surge. And I just want some assurance for the Senedd that the Government have robust plans in place, and that all local authorities have appropriate plans, strategies, capacity and resource in place also, should that worst happen. Contingency planning for disasters and events is absolutely fundamental for our security, and I think we learnt that from COVID. So, I seek those reassurances for the Senedd.
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn ddechrau drwy geisio cael rhywfaint o sicrwydd ar wytnwch a pharodrwydd ein gwlad pe baem yn cael ein taro gan—dyn a helpo—glwy'r traed a'r genau eto, neu unrhyw beth arall yn wir. Rydym eisoes wedi gweld ffliw adar ar ein ffiniau ac rydym yn gwybod, pan fydd y tywydd yn cynhesu, ein bod yn debygol o weld ymchwydd mewn achosion o'r tafod glas. Ac rwyf am gael sicrwydd i'r Senedd fod gan y Llywodraeth gynlluniau cadarn ar waith, a bod gan bob awdurdod lleol gynlluniau, strategaethau, capasiti ac adnoddau priodol ar waith hefyd, pe bai'r gwaethaf yn digwydd. Mae cynlluniau wrth gefn ar gyfer trychinebau a digwyddiadau yn gwbl hanfodol i'n diogelwch, ac rwy'n credu ein bod wedi dysgu hynny o COVID. Felly, rwy'n gofyn am y sicrwydd hwnnw i'r Senedd.
Yes, Peter, I can give you those reassurances. The work that we do is not only within Wales, but actually engaging across the UK with counterparts, and, indeed, on veterinary and biosecurity matters, we’re also with our European counterparts as well, because what we know, with some of these diseases—and there is a triple threat that we’re currently facing, including foot and mouth, bluetongue and avian flu as well, but who knows what comes in future—is that the engagement is not simply within our borders; it extends as far as we know where that disease is coming from. So, in terms of things such as foot and mouth at the moment, where we had the recent outbreak within Germany, we were, within hours, engaged through our chief veterinarians and through the Animal and Plant Health Agency and others, and also Ministers and officials working together, to ensure that that outbreak was locked down, isolated, dealt with. And I’m pleased to say that was done very effectively.
But we do have that resilience planning in place not just for foot and mouth, but for other diseases—how we respond, how we marshal our resources, and not just within Wales. But if there is a major incident, just to be clear, a major incident of the type that we have seen before, regrettably, back in 2001, then the call will be above and beyond what I have normally in my budget. The call will be, 'This is an eventuality now that we need to resource, either through the Welsh Exchequer or on a UK basis.' But, yes, the planning in place. The structures are in place. The engagement is on a weekly basis. And the first thing we have to try and do is keep disease out. There is a role for us in that. There is also a role for those good farmers out there in helping us do that as well. But we are ready, as ready as we possibly can be, should we have any significant outbreak and eventuality we have to deal with.
Gallaf roi'r sicrwydd hynny i chi, Peter. Rydym yn gwneud gwaith nid yn unig yng Nghymru, ond yn ymgysylltu ledled y Deyrnas Unedig gyda chymheiriaid, ac yn wir, ar faterion milfeddygol a bioddiogelwch, a chyda'n cymheiriaid Ewropeaidd hefyd, oherwydd yr hyn a wyddom, gyda rhai o'r clefydau hyn—ac rydym yn wynebu bygythiad triphlyg ar hyn o bryd, yn cynnwys y traed a'r genau, y tafod glas a'r ffliw adar hefyd, ond pwy a ŵyr beth a ddaw yn y dyfodol—yw nad o fewn ein ffiniau ni yn unig y mae'r ymgysylltu; mae'n ymestyn mor bell â ble y gwyddom y daw'r clefyd hwnnw ohono. Felly, o ran pethau fel y traed a'r genau ar hyn o bryd, lle cawsom yr achos diweddar yn yr Almaen, o fewn oriau, roeddem wedi ymgysylltu â'n prif filfeddygon, yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion ac eraill, a hefyd Gweinidogion a swyddogion yn gweithio gyda'i gilydd, i sicrhau bod yr achosion hynny wedi'u cyfyngu, yn ynysig, ac wedi'u trin. Ac rwy'n falch o ddweud iddo gael ei wneud yn effeithiol iawn.
Ond mae gennym gynlluniau cydnerthedd ar waith nid yn unig ar gyfer y traed a'r genau, ond ar gyfer clefydau eraill—sut yr ymatebwn, sut y trefnwn ein hadnoddau, ac nid yng Nghymru'n unig. Ond os oes digwyddiad mawr, i fod yn glir, digwyddiad mawr o'r math a welsom o'r blaen, yn anffodus, yn ôl yn 2001, bydd yr alwad uwchlaw a thu hwnt i'r hyn sydd gennyf fel arfer yn fy nghyllideb. Yr alwad fydd, 'Mae hwn yn ddigwyddiad y mae angen inni roi adnoddau tuag ato nawr, naill ai drwy Drysorlys Cymru neu ar sail y DU.' Ond mae'r cynlluniau yn eu lle. Mae'r strwythurau yn eu lle. Mae'r ymgysylltiad yn wythnosol. A'r peth cyntaf y mae'n rhaid inni geisio ei wneud yw cadw'r clefyd allan. Mae yna rôl i ni yn hynny. Mae yna rôl hefyd i'r ffermwyr da sydd allan yno i'n helpu i wneud hynny. Ond rydym yn barod, mor barod ag y gallwn fod, pe bai gennym achosion sylweddol a sefyllfa y mae'n rhaid inni ymdopi â hi.
Thank you, Cabinet Secretary, for that reassurance. I think it’s important that the Parliament could hear that, because we fear these things could happen, and they can take us by surprise and we need to be ready to act. And it’s pleasing to know that those things are in place.
Cabinet Secretary, moving back to something the Chancellor announced, we know she brought forward a tax hike on family farms, but she also announced that future agricultural funding will no longer be ring-fenced. This means that Welsh farmers are set to lose out on £150 million a year, or a 40 per cent cut in that budget. Cabinet Secretary, in a scrutiny session with the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, you seemed to suggest that this decision was the right one, saying that, and I quote:
'the money is passported to us...and I need to be scrutinised for those decisions. It's passported to us and we make the decisions.'
Now, this seems to differ a little from the First Minister’s position in her evidence to the Welsh Affairs Select Committee recently, where she was rightly concerned by this move. This division is incredibly concerning for the farming community, who need strong and decisive action from the Government. Cabinet Secretary, what exactly is the Welsh Government’s position on this matter? Do you support the Barnettisation of the rural affairs funding, and, if not, what discussions have you had with your Labour colleagues in Westminster on the matter?
Diolch am y sicrwydd hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n credu ei bod yn bwysig fod y Senedd yn gallu clywed hynny, oherwydd rydym yn ofni y gallai'r pethau hyn ddigwydd, a gallant ein synnu ac mae angen inni fod yn barod i weithredu. Ac mae'n braf gwybod bod y pethau hynny yn eu lle.
Ysgrifennydd y Cabinet, gan symud yn ôl at rywbeth a gyhoeddwyd gan y Canghellor, gwyddom iddi gyflwyno codiad treth ar ffermydd teuluol, ond cyhoeddodd hefyd na fydd cyllid amaethyddol yn y dyfodol yn cael ei neilltuo mwyach. Mae hyn yn golygu y bydd ffermwyr Cymru yn colli £150 miliwn y flwyddyn, neu doriad 40 y cant yn y gyllideb honno. Ysgrifennydd y Cabinet, mewn sesiwn graffu gyda Phwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, roedd yn ymddangos eich bod yn awgrymu mai'r penderfyniad hwn oedd yr un cywir, gan ddweud:
'mae'r arian yn cael ei basbortio inni...ac mae angen craffu arnaf am y penderfyniadau hynny. Mae'n cael ei basbortio inni ac rydym ni'n gwneud y penderfyniadau.'
Nawr, ymddengys bod hyn ychydig yn wahanol i safbwynt y Prif Weinidog yn ei thystiolaeth i'r Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig yn ddiweddar, lle'r oedd y cam hwn, yn ddigon teg, yn ei phryderu. Mae'r ymraniad hwn yn hynod bryderus i'r gymuned ffermio, sydd angen camau cryf a phendant gan y Llywodraeth. Ysgrifennydd y Cabinet, beth yn union yw safbwynt Llywodraeth Cymru ar y mater hwn? A ydych chi'n cefnogi Barnetteiddio cyllid materion gwledig, ac os nad ydych, pa drafodaethau a gawsoch gyda'ch cymheiriaid Llafur yn San Steffan ar y mater?
Thank you, Peter. I’m happy to clarify that, and happy to confirm that I’ve had direct conversations on this with my UK counterparts as well, so that they understand our clear position as well.
Two separate issues: on the ring-fencing, on a principle of devolution, we do not accept that the UK Government should pass us money and say, ‘That’s how you spend it’. On a principle of devolution, what we should have is, curiously, not unlike the situation we had before we withdrew from the EU. The money we have available, we decide how to use in Wales. It’s our decision. That’s what you and I, Peter, are elected for.
A separate issue, however, is on the Barnettisation. We do, the First Minister and I, share a worry on any suggestion that we should simply proceed now on a Barnett consequential approach to agriculture. That would do a disservice to a proportion of the Welsh economy, and not just rural Wales, but the thing we were talking about with Sam earlier, to our great success in this area with the food and drink industry. It would do a disservice if it were simply a Barnett consequential. So, we've made our views clear to the UK Government. We welcome the fact that they are not ring-fencing it and that we can get on with—as we should in this Parliament; we are elected Members—making our decisions on the money that is given to Wales through the block grant, but we’ve expressed our concerns if they were to proceed purely on Barnettisation of future settlements.
Diolch, Peter. Rwy'n hapus i egluro hynny, ac yn hapus i gadarnhau fy mod wedi cael sgyrsiau uniongyrchol ar hyn gyda fy nghymheiriaid ar lefel y DU, fel eu bod hwythau hefyd yn deall ein safbwynt clir.
Dau fater ar wahân: ynglŷn â'r neilltuo, ar egwyddor datganoli, nid ydym yn derbyn y dylai Llywodraeth y DU drosglwyddo arian i ni a dweud, 'Dyna sut y byddwch yn ei wario'. Ar egwyddor datganoli, nid yw'r hyn y dylem ei gael, yn rhyfedd ddigon, yn annhebyg i'r sefyllfa a oedd gennym cyn inni adael yr UE. Yr arian sydd gennym ar gael, rydym yn penderfynu sut i'w ddefnyddio yng Nghymru. Ein penderfyniad ni ydyw. Dyna beth rydych chi a minnau, Peter, yn cael ein hethol ar ei gyfer.
Fodd bynnag, mater ar wahân yw'r Barnetteiddio. Rydym ni, y Prif Weinidog a minnau, yn rhannu pryder ynghylch unrhyw awgrym y dylem fwrw yn ein blaenau nawr gyda dull arian canlyniadol Barnett ar gyfer amaethyddiaeth. Byddai hynny'n gwneud anghymwynas â chyfran o economi Cymru, ac nid yn unig y Gymru wledig, ond y peth yr oeddem yn sôn amdano gyda Sam yn gynharach, i'n llwyddiant mawr yn y maes hwn gyda'r diwydiant bwyd a diod. Byddai'n gwneud anghymwynas pe bai'n swm canlyniadol Barnett yn unig. Felly, rydym wedi mynegi ein barn yn glir i Lywodraeth y DU. Rydym yn croesawu'r ffaith nad ydynt yn ei neilltuo ac y gallwn fwrw ati—fel y dylem yn y Senedd hon; rydym yn Aelodau etholedig—i wneud ein penderfyniadau ar yr arian sy'n cael ei roi i Gymru drwy'r grant bloc, ond rydym wedi mynegi ein pryderon pe baent yn mynd ar drywydd Barnetteiddio setliadau yn unig yn y dyfodol.
Thank you for that clarity. It still worries me that there is the potential for Barnettisation to reduce our funding to rural communities, and I implore you to continue to lobby hard against that.
Cabinet Secretary, just over a year ago, we saw the largest protest the Senedd has ever seen, with farmers rightly infuriated over the sustainable farming scheme at that time. The Welsh Government listened, which was a good thing, and you went back to the table. Yesterday, and over recent weeks, we’ve seen thousands protest against your colleagues in Westminster over the incredibly damaging impact of the Chancellor’s tax on family farms. They need to listen as you did. The Welsh industry needs you now to speak out publicly. I know the stock answer is that agricultural property relief is a reserved issue. Yes, we all know that, but the Welsh Government has a view and can speak out publicly. Cabinet Secretary, can you today do that, either now in your response or in your response to the APR debate this afternoon, and reassure the farming community that you stand by them?
Diolch am yr eglurhad. Mae'n dal i fy mhoeni bod perygl y gallai Barnetteiddio leihau ein cyllid i gymunedau gwledig, ac rwy'n erfyn arnoch i barhau i lobïo'n galed yn erbyn hynny.
Ysgrifennydd y Cabinet, ychydig dros flwyddyn yn ôl, gwelsom y brotest fwyaf a welodd y Senedd erioed, gyda ffermwyr, yn ddigon teg, wedi gwylltio oherwydd y cynllun ffermio cynaliadwy ar y pryd. Gwrandawodd Llywodraeth Cymru, a oedd yn beth da, ac fe aethoch yn ôl at y bwrdd. Ddoe, a thros yr wythnosau diwethaf, rydym wedi gweld miloedd yn protestio yn erbyn eich cymheiriaid yn San Steffan ynghylch effaith niweidiol iawn treth y Canghellor ar ffermydd teuluol. Mae angen iddynt wrando fel y gwnaethoch chi. Mae angen i ddiwydiant Cymru nawr godi llais yn gyhoeddus. Rwy'n gwybod mai'r ateb stoc yw bod rhyddhad eiddo amaethyddol yn fater a gadwyd yn ôl. Rydym i gyd yn gwybod hynny, ond mae gan Lywodraeth Cymru farn a gallant siarad yn gyhoeddus. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi wneud hynny heddiw, naill ai nawr yn eich ymateb neu yn eich ymateb yn ystod y ddadl ar y rhyddhad eiddo amaethyddol y prynhawn yma, a sicrhau'r gymuned ffermio eich bod yn sefyll gyda hwy?
I absolutely stand by the farming community and we’ve met regularly and repeatedly with the farming unions to discuss this matter over the recent months, and, in fact, as recently as the last few days as well, and we’ll keep that dialogue going. We were pleased, on the basis of our representations, the unions’ representations and, I have to say, the help of the Wales Office as well, to broker dialogue with the UK Treasury on behalf of the farming unions, and NFU Cymru and FUW were both a part of those. But they came away disappointed from those discussions. So, we have, once again, taken up with the UK Government that we want to make sure that the alternative analyses that have been put forward, particularly in light of the fact that we are trying to take forward the sustainable farming scheme, based on the sustainable land management principles, which include having that vitality of the business model within farming, particularly small and medium-scale farming, recognising the social value of farming—this is a very different model from what’s been tried in other parts of the UK, and I note recently that this was applauded at the NFU conference as well—and that we could actually have a scheme here that is far better than anything else that’s in the UK—. Now, if we’re going to deliver that, we need to make sure that there are no negative consequences.
So, that’s the matter that we have taken up subsequent to those meetings that NFU Cymru and the FUW had with the Treasury. We’ve been back in touch with UK Ministers to say that we wanted to make sure that their views are properly heard, properly considered, and also that they take into account the fact that we are developing an initiative here in Wales that should last not just for now, but for future generations, and that we want that to be brought forward with good consensus around it, with stakeholders really behind it and also confident that they can invest in their businesses. Now, I think that’s as clear as I can possibly be that we want this to be done properly in the months ahead.
Rwy'n sicr yn sefyll gyda'r gymuned ffermio ac rydym wedi cyfarfod yn rheolaidd ac yn gyson â'r undebau ffermio i drafod y mater hwn dros y misoedd diwethaf, ac mewn gwirionedd, mor ddiweddar â'r dyddiau diwethaf hefyd, a byddwn yn cadw'r ddeialog honno i fynd. Ar sail ein sylwadau, sylwadau'r undebau ac mae'n rhaid imi ddweud, help Swyddfa Cymru hefyd, roeddem yn falch o froceru deialog gyda Thrysorlys y DU ar ran yr undebau ffermio, ac roedd NFU Cymru a FUW yn rhan o'r rheini. Ond fe adawsant y trafodaethau hynny'n siomedig. Felly, unwaith eto, rydym wedi mynegi i Lywodraeth y DU ein bod am sicrhau bod y dadansoddiadau amgen a gynigir, yn enwedig yng ngoleuni'r ffaith ein bod yn ceisio bwrw ymlaen â'r cynllun ffermio cynaliadwy, yn seiliedig ar yr egwyddorion rheoli tir cynaliadwy, sy'n cynnwys cael y model busnes bywiog hwnnw o fewn ffermio, yn enwedig ffermio ar raddfa fach a chanolig, gan gydnabod gwerth cymdeithasol ffermio—mae hwn yn fodel gwahanol iawn i'r hyn a roddwyd ar brawf mewn rhannau eraill o'r DU, ac rwy'n nodi bod hyn wedi cael ei gymeradwyo'n ddiweddar yng nghynhadledd yr NFU hefyd—ac y gallem gael cynllun yma sy'n llawer gwell nag unrhyw beth arall yn y DU—. Nawr, os ydym yn mynd i gyflawni hynny, mae angen inni sicrhau nad oes unrhyw ganlyniadau negyddol.
Felly, dyna'r mater a godwyd gennym yn dilyn y cyfarfodydd hynny a gafodd NFU Cymru a FUW gyda'r Trysorlys. Rydym wedi bod yn ôl mewn cysylltiad â Gweinidogion y DU i ddweud ein bod am sicrhau bod eu barn yn cael ei chlywed yn briodol, yn cael ei hystyried yn briodol, a hefyd eu bod yn ystyried y ffaith ein bod yn datblygu menter yma yng Nghymru a ddylai bara nid yn unig am nawr, ond ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, a'n bod am i hynny gael ei gyflwyno gyda chonsensws da iddo, gyda rhanddeiliaid yn ei gefnogi i'r carn a hefyd yn hyderus y gallant fuddsoddi yn eu busnesau. Nawr, rwy'n credu bod hynny mor glir ag y gallaf fod ein bod am i hyn gael ei wneud yn iawn yn y misoedd i ddod.
Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
The Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Diolch, Llywydd. I’d like to press you further about the shift towards applying the Barnett formula on agricultural funding in Wales, because, as you know, it has been met with widespread concern. The First Minister herself, as we were just reminded, described it as something that poses a significant threat to future funding levels. Do you not accept that it’s a pity, if we really had a partnership in power between Labour here and Labour in Westminster, that you weren't consulted about this before the decision was made? And do you not regret, therefore, that you’re now left trying to unpick that decision by asking your own party to make a u-turn on a policy that they introduced, which is clearly detrimental to Wales?
Diolch, Lywydd. Hoffwn eich holi ymhellach am y newid tuag at gymhwyso fformiwla Barnett ar gyllid amaethyddol yng Nghymru, oherwydd fel y gwyddoch, mae wedi bod yn destun pryder eang. Fel y cawsom ein hatgoffa nawr, disgrifiwyd hyn gan y Prif Weinidog fel rhywbeth sy'n fygythiad sylweddol i lefelau cyllido yn y dyfodol. Onid ydych chi'n derbyn ei bod yn drueni, pe bai gennym bartneriaeth mewn grym go iawn rhwng Llafur yma a Llafur yn San Steffan, nad ymgynghorwyd â chi am hyn cyn i'r penderfyniad gael ei wneud? Ac onid ydych chi'n gresynu, felly, eich bod bellach wedi eich gadael i geisio dadwneud y penderfyniad hwnnw trwy ofyn i'ch plaid eich hun wneud tro pedol ar bolisi a gyflwynwyd ganddynt, sy'n amlwg yn niweidiol i Gymru?
I believe we've seen an absolute sea change now in grown-up Government relations, proper inter-governmental relations, the ability now of Ministers to speak to each other. But that does not mean we will not have disagreements, that does not mean that they do not have the right in their reserved matters to make decisions, and then we have to go back at them and say, 'Right, there are some consequences with these we need to talk about.' But at least now I'm able to do that, Llyr. I can actually meet, speak regularly. The inter-ministerial groups in this area are meeting regularly, but I can also have bilaterals as well. So, this is firmly on the agenda, but I respect their reserved powers and decisions they can make in that, but I expect them to engage with us, then, when we raise matters that are really pertinent to the future of farming within Wales.
Rwy'n credu ein bod wedi gweld gweddnewidiad llwyr yn y cysylltiadau aeddfed bellach rhwng y Llywodraethau, cysylltiadau rhynglywodraethol priodol, gallu Gweinidogion i siarad â'i gilydd erbyn hyn. Ond nid yw hynny'n golygu na fydd unrhyw anghytundeb rhyngom, nid yw'n golygu nad oes ganddynt hawl yn y materion a gadwyd yn ôl i wneud penderfyniadau, ac yna mae'n rhaid inni fynd yn ôl atynt a dweud, 'Iawn, mae rhai canlyniadau gyda'r rhain y mae angen inni siarad amdanynt.' Ond o leiaf nawr rwy'n gallu gwneud hynny, Llyr. Rwy'n gallu cyfarfod, siarad yn rheolaidd. Mae'r grwpiau rhyngweinidogol yn y maes hwn yn cyfarfod yn rheolaidd, ond rwy'n gallu cael cyfarfodydd dwyochrog hefyd. Felly, mae hyn yn gadarn ar yr agenda, ond rwy'n parchu'r pwerau a gadwyd yn ôl iddynt a'r penderfyniadau y gallant eu gwneud yn hynny o beth, ond rwy'n disgwyl iddynt ymgysylltu â ni, wedyn, pan fyddwn yn codi materion sy'n berthnasol iawn i ddyfodol ffermio yng Nghymru.
Although, I would expect that a partnership is about getting it right in the first place and not a partnership when it needs to be fixed—
Er hynny, byddwn yn disgwyl bod partneriaeth yn ymwneud â'i gael yn iawn yn y lle cyntaf ac nid partneriaeth pan fo angen ei drwsio—
Most of the time.
Y rhan fwyaf o'r amser.
—but I hear what you're saying. So, can I ask you about the sustainable farming scheme, then? Because it's all gone a bit quiet, but that's okay because I know there's a lot of work happening in the background, but a lot of people, of course, are waiting now to see what emerges, and the later that detail emerges, the more likely it is that people might not commit in year 1. They may well hold back, see how it goes and decide maybe after year 1, maybe after year 2, whether they want to join the sustainable farming scheme or not. So, my question simply is: how will you manage the funding around that in years 1 and 2 particularly, and if there is low take-up, where does that money go?
—ond rwy'n clywed yr hyn a ddywedwch. Felly, a gaf i ofyn i chi am y cynllun ffermio cynaliadwy? Oherwydd mae'r cyfan wedi mynd ychydig yn dawel, ond mae hynny'n iawn oherwydd rwy'n gwybod bod llawer o waith yn digwydd yn y cefndir, ond mae llawer o bobl, wrth gwrs, yn aros nawr i weld beth a ddaw, a pho hwyraf y daw'r manylion i'r golwg, y mwyaf tebygol yw hi na fydd pobl yn ymrwymo ym mlwyddyn 1. Efallai y byddant yn dal yn ôl, yn gweld sut y mae'n mynd a phenderfynu ar ôl blwyddyn 1, ar ôl blwyddyn 2 efallai, a ydynt am ymuno â'r cynllun ffermio cynaliadwy ai peidio. Felly, fy nghwestiwn yn syml yw: sut y byddwch yn rheoli'r cyllid o amgylch hynny ym mlynyddoedd 1 a 2 yn fwyaf arbennig, ac os yw'r nifer sy'n ymuno'n isel, i ble mae'r arian hwnnw'n mynd?
So, Llyr, I don't anticipate there will be low take-up, because if we design this scheme well, and it's going well behind the scenes, even though we're into a period of public quietude at the moment, behind the scenes, those legs are paddling rapidly, they're swimming away—. The officials group is up and running again on the next iteration, so, you know, we're into the space now of looking at what the optional and collaborative elements will be. We've got that piece of work to take forward on the modelling of the individual elements as well, and then we've got the final economic modelling to do as well. But we will bring this forward by the summer because we've said we will do that, and it's working well towards that. And we will, then, have that certainty that farmers can plan ahead. But it's more than that. We're not starting from scratch. We already, last year, announced investment in, for example, the integrated natural resource scheme, the broad spatial collaborative scheme, so people are getting on with that. We already signalled what we're doing with the sites of special scientific interest.
We will bring forward this spring other areas that farmers will be able to opt into right now. So, it's not a sudden start, screaming, wheels spinning from January 1. We will have farmers who are actually in, if you like, the forerunner elements of the scheme and can simply flip across into it. So, I anticipate the take-up will be good and we can give that certainty as we come to the summer to farmers of exactly what the shape looks like, but we're also piloting these schemes through the year so that more farmers are actually involved in the sort of approaches that will take place, then, from January.
Felly, Llyr, nid wyf yn rhagweld y bydd y nifer yn isel, oherwydd os ydym yn cynllunio hyn yn dda, a'i fod yn mynd yn dda y tu ôl i'r llenni, er ein bod mewn cyfnod o dawelwch cyhoeddus ar hyn o bryd, y tu ôl i'r llenni, mae'r coesau'n padlo'n gyflym, maent yn nofio yn eu blaen—. Mae'r grŵp o swyddogion ar waith eto ar yr iteriad nesaf, felly, rydym bellach yn edrych ar beth fydd yr elfennau dewisol a chydweithredol. Mae gennym y gwaith hwnnw i fwrw ymlaen ag ef ar fodelu'r elfennau unigol hefyd, ac yna mae gennym y modelu economaidd terfynol i'w wneud hefyd. Ond byddwn yn cyflwyno hyn erbyn yr haf oherwydd rydym wedi dweud y byddwn yn gwneud hynny, ac mae'n mynd rhagddo'n dda tuag at hynny. Ac yna, fe gawn y sicrwydd y gall ffermwyr flaengynllunio. Ond mae'n fwy na hynny. Nid ydym yn dechrau o'r dechrau. Eisoes, y llynedd, fe wnaethom gyhoeddi buddsoddiad yn y cynllun adnoddau naturiol integredig, er enghraifft, y cynllun cydweithredol gofodol cyffredinol, felly mae pobl yn bwrw ymlaen â hynny. Rydym eisoes wedi nodi beth rydym yn ei wneud gyda'r safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig.
Y gwanwyn hwn, byddwn yn cyflwyno meysydd eraill y bydd ffermwyr yn gallu optio iddynt ar unwaith. Felly, nid yw'n ddechrau mawreddog sydyn o 1 Ionawr. Bydd gennym ffermwyr sy'n rhan o elfennau cynharaf y cynllun, os mynnwch, ac sy'n gallu trosglwyddo'n syml i mewn iddo. Felly, rwy'n rhagweld y bydd y nifer sy'n ymuno â'r cynllun yn dda a gallwn roi sicrwydd wrth inni gyrraedd yr haf i ffermwyr ynglŷn â sut yn union mae'n edrych, ond rydym hefyd yn treialu'r cynlluniau hyn trwy gydol y flwyddyn fel bod mwy o ffermwyr yn cymryd rhan yn y math o ddulliau a fydd ar waith, wedyn, o fis Ionawr.
Fine. But you didn't say if it isn't as good as that, where the money would go; so, maybe you can come back to me on that later.
Just finally from me, over the last three months, of course, we know that 1.8 million farmed birds have been culled across the UK due to avian influenza. Now it's moving closer to Wales, of course. We know there are some cases along the border; some, in fact, impacting land in Wales. And there's deep concern, of course, amongst poultry farmers and others. Now, farmers in England have called on the UK Government to allow vaccination as a tool against bird flu. It's not currently permitted in the UK. Government policy obviously relies on culling and strict biosecurity at the minute, but there is growing pressure for a shift in approach. The National Farmers Union has urged the Department for Environment, Food and Rural Affairs to prioritise a practical vaccination plan, while organisations such as the British Free Range Egg Producers Association strongly support vaccination.
Now, I appreciate that there are concerns about potential trade restrictions and, you know, the virus evolving in response to vaccines et cetera, but can I ask what is the Welsh Government's position on poultry vaccination? Do you believe that vaccinations should be part of the long-term strategy to protect the poultry sector in Wales, and what discussions have taken place with the UK Government on this matter?
Iawn. Ond ni wnaethoch ddweud os nad yw cystal â hynny, lle byddai'r arian yn mynd; felly, efallai y gallwch ddod yn ôl ataf ar hynny yn nes ymlaen.
I gloi gennyf i, dros y tri mis diwethaf, wrth gwrs, fe wyddom fod 1.8 miliwn o adar a ffermir wedi cael eu difa ledled y DU oherwydd ffliw adar. Nawr mae'n symud yn nes at Gymru, wrth gwrs. Gwyddom fod rhai achosion ar hyd y ffin; rhai, mewn gwirionedd, yn effeithio ar dir yng Nghymru. Ac mae pryder mawr ymhlith ffermwyr dofednod ac eraill. Nawr, mae ffermwyr yn Lloegr wedi galw ar Lywodraeth y DU i ganiatáu brechu fel arf yn erbyn ffliw adar. Nid yw'n cael ei ganiatáu yn y DU ar hyn o bryd. Yn amlwg, mae polisi'r Llywodraeth yn dibynnu ar ddifa a bioddiogelwch llym ar hyn o bryd, ond mae pwysau cynyddol am newid dull. Mae Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr wedi annog Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig i flaenoriaethu cynllun brechu ymarferol, tra bod sefydliadau fel Cymdeithas Cynhyrchwyr Wyau Maes Prydain yn cefnogi brechu'n gryf.
Nawr, rwy'n derbyn bod yna bryderon am gyfyngiadau masnach posibl a bod y feirws yn esblygu mewn ymateb i frechlynnau ac ati, ond a gaf i ofyn beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru ar frechu dofednod? A ydych chi'n credu y dylai brechiadau fod yn rhan o'r strategaeth hirdymor i ddiogelu'r sector dofednod yng Nghymru, a pha drafodaethau sydd wedi digwydd gyda Llywodraeth y DU ar y mater hwn?
Yes, indeed. So, it's not only discussions with the UK Government, but it's between the chief veterinary officers. I'm being updated probably on a bi-weekly basis—sorry, I always get confused with that term—at least twice a week on this with my chief veterinary officer. We don't discount, actually, the use of vaccines going forward as a longer term strategy, but right from now, our approach is, as you will have seen, and I say this as I've got to declare an interest as a small-scale poultry keeper myself, who is, by the way, registered—. I'll just send that message out—if there are any Members here keeping a few chickens or whatever for the eggs, register if you haven't. You should have by now. I can give you advice how to do it, personally—it's very easy. But the approach we're taking is actually working with both the large-scale, commercial sector and others to make sure that we lock this disease out. But, possibly in the future, yes, that could well be part of it. But, yes, the engagement is going on right across the UK so we can try and keep this disease back and keep it out of Wales.
Ie. Felly, nid trafodaethau gyda Llywodraeth y DU yn unig, ond rhai rhwng y prif swyddogion milfeddygol. Rwy'n cael y wybodaeth ddiweddaraf ar hyn o leiaf ddwywaith yr wythnos, mae'n debyg, gyda fy mhrif swyddog milfeddygol. Nid ydym yn diystyru'r defnydd o frechlynnau wrth symud ymlaen fel strategaeth fwy hirdymor, ond ar hyn o bryd, ein dull, fel y byddwch wedi gweld, ac rwy'n dweud hyn gan fod yn rhaid imi ddatgan buddiant fel ceidwad dofednod ar raddfa fach fy hun, sydd, gyda llaw, wedi'i gofrestru—. Fe wnaf anfon y neges honno allan—os oes unrhyw Aelodau yma yn cadw ychydig ieir neu beth bynnag am yr wyau, cofrestrwch os nad ydych chi wedi gwneud hynny. Fe ddylech fod wedi gwneud erbyn hyn. Gallaf roi cyngor i chi ar sut i'w wneud, yn bersonol—mae'n hawdd iawn. Ond ein dull o weithredu yw gweithio gyda'r sector masnachol ar raddfa fawr ac eraill i sicrhau ein bod yn cadw'r clefyd hwn allan. Ond yn y dyfodol, efallai'n wir y bydd hynny'n rhan ohono. Ond ydy, mae'r ymgysylltu'n digwydd ledled y DU fel y gallwn geisio cadw'r clefyd hwn draw a'i gadw allan o Gymru.
3. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i frwydro yn erbyn segura mewn ardaloedd sydd eisoes yn dioddef ansawdd aer gwael? OQ62405
3. What is the Welsh Government doing to combat idling in areas already suffering poor air quality? OQ62405
Diolch, Jenny. Thank you for that question. We are currently evaluating the options for tackling the idling of stationary vehicles, which is recognised can contribute to local air pollution levels. So, these could include, for example, working with local authorities on the enforcement of penalties and an awareness campaign, along with other measures to encourage changes in drivers' behaviours.
Diolch, Jenny. Diolch am y cwestiwn hwnnw. Ar hyn o bryd, rydym yn gwerthuso'r opsiynau ar gyfer mynd i'r afael â segura cerbydau llonydd, y cydnabyddir y gall gyfrannu at lefelau llygredd aer lleol. Felly, gallai'r rhain gynnwys, er enghraifft, gweithio gydag awdurdodau lleol ar orfodi cosbau ac ymgyrch godi ymwybyddiaeth, ynghyd â mesurau eraill i annog newidiadau yn ymddygiad gyrwyr.
Well, an awareness campaign is certainly needed, because, in Cardiff Central, my constituency, we've already got several hotspots of illegal air quality, according to the World Health Organization classification, but I'm constantly having to challenge drivers who leave their engines running outside schools, in the taxi ranks, or in other built-up areas, where people will just give the excuse that they're trying to charge their phones, which is extraordinary. Some do the right thing and turn off their engines, and others are abusive, even when I remind them that they're breaking the law. So, the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Act 2024 has been law for a year now. I'm sorry that we're still evaluating and considering when it's so urgent to ensure that these regulations can be properly enforced by being able to identify people other than the police, who have so much else to do, to actually get that change of behaviour. So, people like parking attendants, responsible people, could impose fines on people who are refusing to turn off their engines, even when they've been asked to do so, and simply in order to raise awareness of the harm they are doing to the whole community.
Wel, mae angen ymgyrch godi ymwybyddiaeth yn sicr, oherwydd, yng Nghanol Caerdydd, fy etholaeth i, mae gennym eisoes sawl man problemus gydag ansawdd aer anghyfreithlon, yn ôl dosbarthiad Sefydliad Iechyd y Byd, ond rwy'n gyson yn gorfod herio gyrwyr sy'n gadael eu hinjans i redeg y tu allan i ysgolion, mewn safleoedd tacsis, neu mewn ardaloedd adeiledig eraill, lle bydd pobl yn rhoi'r esgus eu bod yn ceisio gwefru eu ffonau, sy'n anhygoel. Mae rhai'n gwneud y peth iawn ac yn diffodd eu hinjans, ac mae eraill yn sarhaus, hyd yn oed pan fyddaf yn eu hatgoffa eu bod yn torri'r gyfraith. Felly, mae Deddf yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru) 2024 wedi bod yn gyfraith ers blwyddyn bellach. Mae'n ddrwg gennyf ein bod yn dal i werthuso ac ystyried pan fo cymaint o frys i sicrhau y gellir gorfodi'r rheoliadau hyn yn briodol drwy allu nodi pobl heblaw'r heddlu, sydd â chymaint mwy i'w wneud, i gyflawni'r newid ymddygiad hwn. Felly, gallai pobl fel swyddogion parcio, pobl gyfrifol, roi dirwyon i bobl sy'n gwrthod diffodd eu hinjans, hyd yn oed pan ofynnir iddynt wneud hynny, ac yn syml er mwyn codi ymwybyddiaeth o'r niwed y maent yn ei wneud i'r gymuned gyfan.
Jenny, I think you're right, the raising awareness of this to try and affect behavioural change is a critical element. There are other things we can use, other measures, including financial penalties and so on, and it's interesting to look at a range of financial penalties as well, rather than just one blunt one, and we're keen to explore that. But actually, behavioural change is the most tricky thing, and we've seen where this can succeed, not least where you have campaigns, for example, with local schools, for the children to try and influence the behaviour of parents and so on, with idling and parking and driving to school as well. But I think there is a significant piece of work we need to do within that.
It may be helpful as well just to flag with you some of the thoughts that we have as well, because we do believe that something within a financial penalty range could provide quite a helpful deterrent as well, where needed, alongside the behavioural change, something stronger than the current £20 penalty, but something with a good range as well, depending on the application. So, what we could do, for example, is look at, and we're exploring this at the moment, whether we could provide local authorities with a degree of flexibility to tailor the amount of penalty to the circumstances of the offence in the area and the severity of the offence. So, for example, you could put a fixed penalty at a higher range if the offence occurred next to a really sensitive receptor area, such as a school or a hospital or a clinic or a care home—things like that. A lower amount you could apply in a less sensitive area, to give a nudge, but without hammering too much. So, we're exploring these options now, internally and with local authorities, and we'd like to actually bring something forward now before the end of this Senedd term so we can actually put this into place on the ground and see how this works. But you are right, it's the behavioural piece as well as the sticks.
Jenny, rwy'n credu eich bod yn iawn, mae codi ymwybyddiaeth o hyn i geisio sicrhau newid ymddygiad yn elfen hollbwysig. Mae yna bethau eraill y gallwn eu defnyddio, mesurau eraill, gan gynnwys cosbau ariannol ac yn y blaen, ac mae'n ddiddorol edrych ar amrywiaeth o gosbau ariannol hefyd, yn hytrach nag un di-awch, ac rydym yn awyddus i archwilio hynny. Ond mewn gwirionedd, newid ymddygiad yw'r peth anoddaf, ac rydym wedi gweld lle gall hyn lwyddo, yn anad dim lle mae gennych ymgyrchoedd, er enghraifft, gydag ysgolion lleol, i'r plant geisio dylanwadu ar ymddygiad rhieni ac yn y blaen, o ran segura a pharcio a gyrru i'r ysgol hefyd. Ond rwy'n credu bod yna waith sylweddol y mae angen inni ei wneud yn rhan o hynny.
Efallai y byddai'n ddefnyddiol tynnu sylw hefyd at rai o'r syniadau sydd gennym, oherwydd credwn y gallai rhywbeth o fewn ystod gosb ariannol weithredu fel ataliad defnyddiol hefyd, lle bo angen, ochr yn ochr â'r newid ymddygiadol, rhywbeth cryfach na'r gosb bresennol o £20, ond rhywbeth ag ystod dda hefyd, yn dibynnu ar ei ddefnydd. Felly, yr hyn y gallem ei wneud, er enghraifft, yw edrych, ac rydym yn archwilio hyn ar hyn o bryd, i weld a allem roi rhywfaint o hyblygrwydd i awdurdodau lleol i deilwra swm y gosb i amgylchiadau'r drosedd yn yr ardal a difrifoldeb y drosedd. Felly, er enghraifft, gallech roi cosb benodedig ar ystod uwch pe bai'r drosedd yn digwydd wrth ymyl ardal dderbynle hynod sensitif, fel ysgol neu ysbyty neu glinig neu gartref gofal—pethau felly. Gallech roi swm is ar waith mewn ardal lai sensitif, i brocio, ond heb fod yn ormod o ergyd. Felly, rydym yn archwilio'r opsiynau hyn nawr, yn fewnol a chydag awdurdodau lleol, a hoffem gyflwyno rhywbeth nawr cyn diwedd tymor y Senedd hon fel y gallwn roi hyn ar waith ar lawr gwlad a gweld sut y mae'n gweithio. Ond rydych chi'n iawn, mae'n ymwneud â'r elfen ymddygiadol yn ogystal â'r ffyn.
Cabinet Secretary, as we've heard, idling of vehicles is well known to increase concentrations of air pollutants, in particular fine particulate matter and elemental carbon. Studies have shown that buses and cars idling around schools have a huge impact, and that awareness campaigns encouraging divers to turn off their engines can reduce localised concentrations of fine particulate matter by up to 75 per cent, elemental carbon by 63 per cent and overall particle number concentration by a staggering 600 per cent. Moreover, it has been shown in England that buses fitted with additional particulate filters retrofitted to their roofs can clean air as they travel, further helping to mitigate air quality issues in built-up areas.
You have mentioned this in your previous response, but what action is the Welsh Government taking to encourage schools to run anti-idling campaigns, not only to help improve air quality, but also to engage pupils in understanding the causes of pollution? And what consideration has the Welsh Government given to encouraging bus companies to install additional filters to clean air as they travel? Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet, fel y clywsom, mae'n hysbys iawn fod cerbydau sy'n segura yn cynyddu crynodiadau o lygryddion aer, yn enwedig deunydd gronynnol mân a charbon elfennaidd. Mae astudiaethau wedi dangos bod bysiau a cheir sy'n segura o amgylch ysgolion yn cael effaith enfawr, a bod ymgyrchoedd codi ymwybyddiaeth sy'n annog gyrwyr i ddiffodd eu hinjans yn gallu lleihau crynodiadau lleol o ddeunydd gronynnol mân hyd at 75 y cant, carbon elfennaidd 63 y cant a chrynodiad gronynnau yn gyffredinol 600 y cant, sy'n effaith syfrdanol. Ar ben hynny, dangoswyd yn Lloegr bod bysiau sydd â hidlwyr gronynnol ychwanegol wedi'u hôl-osod ar eu toeau yn gallu glanhau aer wrth iddynt deithio, gan helpu ymhellach i liniaru problemau ansawdd aer mewn ardaloedd adeiledig.
Rydych chi wedi sôn am hyn yn eich ymateb blaenorol, ond pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i annog ysgolion i gynnal ymgyrchoedd i atal segura, nid yn unig i helpu i wella ansawdd aer, ond hefyd i ennyn diddordeb disgyblion mewn deall achosion llygredd? A pha ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i annog cwmnïau bysiau i osod hidlwyr ychwanegol i lanhau aer wrth iddynt deithio? Diolch.
Joel, thank you for that supplementary. I think we need to look at every possible lever that we have to reduce idling and the dangers of air pollution with it, and that means also encouraging and empowering local authorities to take action. So, it's not for us to sit here and say what should happen in Flintshire or in Cardiff or whatever, but what we do need to give them is the tools that they can use, and that could include monetary penalties, but we would expect local authorities as well, in line with their air quality duties, which are now stringent and very clear, to bring forward their own proposals to drive forward better air quality in their areas. And they know—. They have the mapping of where they have the biggest impacts, and they need to bring forward their proposals, including on behavioural campaigns within those areas, and those could be working with local schools and colleges and residents and others to do it.
I think we also need—related to this, by the way—to deal with the wider issues of actually cleaning up emissions with vehicles. You are right. And I'll have that conversation, as I regularly have, with my Cabinet Secretary colleague for transport and north Wales. But also on reducing the amount of unnecessary journeys using fossil fuel vehicles, because that also has an impact, not just on air quality but on congestion and quality of life impacts, including on some of the poorer communities as well, who live alongside those main roads. So, all of these tools need to be used, both for air quality and also those wider things like actually reducing congestion on our roads.
Joel, diolch am y cwestiwn atodol. Rwy'n credu bod angen inni edrych ar bob ysgogiad posibl sydd gennym i leihau segura a pheryglon llygredd aer gyda hynny, ac mae hynny'n golygu annog a grymuso awdurdodau lleol i weithredu hefyd. Felly, nid ein lle ni yw eistedd yma a dweud beth ddylai ddigwydd yn sir y Fflint neu yng Nghaerdydd neu beth bynnag, ond yr hyn y mae angen inni ei roi iddynt yw'r offer y gallant eu defnyddio, a gallai hynny gynnwys cosbau ariannol, ond byddem yn disgwyl i awdurdodau lleol, yn unol â'u dyletswyddau ansawdd aer, sydd bellach yn llym ac yn glir iawn, i gyflwyno eu cynigion eu hunain i sicrhau ansawdd aer gwell yn eu hardaloedd. Ac maent yn gwybod—. Mae ganddynt y mapiau o ble mae'r effeithiau mwyaf, ac mae angen iddynt gyflwyno eu cynigion, gan gynnwys ar ymgyrchoedd ymddygiad yn yr ardaloedd hynny, a gallai'r rheini gynnwys gweithio gydag ysgolion a cholegau lleol a phreswylwyr ac eraill i wneud hynny.
Rwy'n credu bod angen hefyd—yn gysylltiedig â hyn, gyda llaw—i ni ymdrin â'r materion ehangach yn ymwneud â glanhau allyriadau o gerbydau. Rydych chi'n gywir. A byddaf yn cael y sgwrs honno, fel y byddaf yn ei chael yn rheolaidd, gyda fy nghyd-Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth a gogledd Cymru. Ond hefyd ar leihau faint o deithiau diangen gan ddefnyddio cerbydau tanwydd ffosil, oherwydd mae hynny hefyd yn cael effaith, nid yn unig ar ansawdd aer ond ar dagfeydd ac effeithiau ansawdd bywyd, yn cynnwys ar rai o'r cymunedau tlotach sy'n byw ar hyd y priffyrdd hynny. Felly, mae angen defnyddio'r holl offer hyn, ar gyfer ansawdd aer a hefyd y pethau ehangach fel lleihau tagfeydd ar ein ffyrdd.
4. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi diweddariad ar ddynodi parc cenedlaethol yng ngogledd-ddwyrain Cymru? OQ62399
4. Will the Cabinet Secretary provide an update on the designation of a national park in north-east Wales? OQ62399
Thank you, Carolyn. The designation of a national park in north-east Wales is a programme for government commitment. NRW recently held a public consultation on the proposals for the boundary as part of the necessary assessment and engagement work to establish a national park. The results will inform the final proposals.
Diolch, Carolyn. Mae dynodi parc cenedlaethol yng ngogledd-ddwyrain Cymru yn ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu. Yn ddiweddar, cynhaliodd CNC ymgynghoriad cyhoeddus ar y cynigion ar gyfer y ffin fel rhan o'r gwaith asesu ac ymgysylltu angenrheidiol i sefydlu parc cenedlaethol. Bydd y canlyniadau'n llywio'r cynigion terfynol.
Thank you for your answer. Could you give me some examples of what the three other national parks are doing well with farmers and how tourism is managed so it's sustainable in those national parks? Thank you.
Diolch am eich ateb. A wnewch chi roi rhai enghreifftiau i mi o'r hyn y mae'r tri pharc cenedlaethol arall yn ei wneud yn dda gyda ffermwyr a sut y caiff twristiaeth ei reoli fel ei fod yn gynaliadwy yn y parciau cenedlaethol hynny? Diolch.
Yes. It's a cracking question. We've got some examples already. So, for example—and it links, curiously, to the question Llyr put earlier on, on what are we doing in advance of the SFS—we launched a scheme over the last year called Ffermio Bro. The Ffermio Bro approach is actually bringing forward landscape-scale collaborations on conservation within national parks. So, we put the funding behind it. We've launched it. It's a direction of travel of where we might go with the sustainable farming scheme going forward. But that actually builds on other agri-environment projects within national parks, working with farmers in collaboration. So, for example, under the sustainable management scheme projects that have been funded, we've had things such as the traditional field boundaries project, which have extended, I think, something like 20 km additional of hedgerows and stone walls, which are themselves wildlife corridors as well. So, on that sort of collaboration there's already a strong record of national parks working with farmers.
You touched on sustainable tourism as well. I am one of those people who when they travel to Eryri take the public transport option, the park-and-ride option. I think it's absolutely brilliant. Why park along the highway and clutter up the highway with cars or whatever, and add to congestion and add to air quality issues, when you can actually take advantage of the partnership that's been done there with local transport providers to get people out of their cars and travel up by that? So, things like that, the use of public transport, but also as part of the Sustainable Landscapes, Sustainable Places capital grant schemes, all of our three national parks have already made great strides in improving their provision for electric vehicle charging as well. So, there are lots of good examples there already of national parks working with farmers, but also in driving forward sustainable tourism as well.
Gallaf. Mae'n gwestiwn gwych. Mae gennym rai enghreifftiau eisoes. Felly, er enghraifft—ac mae'n cysylltu, yn rhyfedd ddigon, â'r cwestiwn a ofynnodd Llyr yn gynharach, am yr hyn a wnawn cyn y cynllun ffermio cynaliadwy—fe lansiwyd cynllun dros y flwyddyn ddiwethaf o'r enw Ffermio Bro. Mae dull Ffermio Bro yn cyflwyno cydweithio ar raddfa'r dirwedd ar gadwraeth mewn parciau cenedlaethol. Felly, rydym yn rhoi'r cyllid iddo. Rydym wedi ei lansio. Mae'n gyfeiriad y gallem fynd iddo gyda'r cynllun ffermio cynaliadwy wrth symud ymlaen. Ond mae hynny'n adeiladu ar brosiectau amaeth-amgylcheddol eraill mewn parciau cenedlaethol, gan gydweithio gyda ffermwyr. Felly, er enghraifft, dan brosiectau'r cynllun rheoli cynaliadwy sydd wedi'u hariannu, rydym wedi cael pethau fel y prosiect ffiniau caeau traddodiadol, sydd wedi ymestyn rhywbeth fel 20 km yn ychwanegol o gloddiau a waliau cerrig, sydd eu hunain yn goridorau bywyd gwyllt hefyd. Felly, ar y math hwnnw o gydweithio, mae hanes cryf eisoes o barciau cenedlaethol yn gweithio gyda ffermwyr.
Fe wnaethoch chi gyffwrdd â thwristiaeth gynaliadwy hefyd. Rwy'n un o'r bobl hynny sy'n cymryd yr opsiwn trafnidiaeth gyhoeddus pan fyddaf yn teithio i Eryri, yr opsiwn parcio a theithio. Rwy'n credu ei fod yn hollol wych. Pam parcio ar hyd y briffordd a llenwi'r briffordd â cheir neu beth bynnag, ac ychwanegu at dagfeydd ac ychwanegu at broblemau ansawdd aer, pan allwch chi fanteisio ar y bartneriaeth a gafwyd gyda darparwyr trafnidiaeth lleol i gael pobl allan o'u ceir a theithio yn y ffordd honno? Felly, trwy bethau fel hynny, defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, ond hefyd fel rhan o gynlluniau grantiau cyfalaf Tirweddau Cynaliadwy, Lleoedd Cynaliadwy, mae pob un o'n tri pharc cenedlaethol eisoes wedi cymryd camau breision i wella eu darpariaeth ar gyfer gwefru cerbydau trydan hefyd. Felly, mae llawer o enghreifftiau da yno eisoes o barciau cenedlaethol yn gweithio gyda ffermwyr, ond yn hyrwyddo twristiaeth gynaliadwy hefyd.
Thank you for the question from Carolyn Thomas. I was very interested in that, because my constituents have concerns, and so do I, following the proposals to extend the national park into parts of north Powys, which of course is not part of the original proposition from the Welsh Government included in their programme for government. But, on those two points that Carolyn raised, when NRW came to my constituency on 1 December and addressed a large number of people, they weren't convinced. Farmers were concerned about being unable to diversify in the same way if they were designated as in a national park. There was also concern around day visitors, concerns around potential infrastructure and specific examples around that. So, I suppose my question would be: why do you think NRW were not able to convince people in north Powys of the benefits of a national park? And indeed, I'm not convinced either; I see more disbenefits than benefits. But, in terms of the timetable, could I just ask quickly—? If the Government is going to proceed with the national park, then you will designate a national park, as I understand it, before the next Senedd elections, effectively before April next year. But could you also confirm if the national park would come into being at that point, and, if not, what would be not just the decision, but when would the national park come into being and what would the time frame for that be?
Diolch am y cwestiwn gan Carolyn Thomas. Roedd gennyf ddiddordeb mawr yn hynny, oherwydd mae gan fy etholwyr bryderon, a minnau hefyd, yn dilyn y cynigion i ymestyn y parc cenedlaethol i rannau o ogledd Powys, nad yw, wrth gwrs, yn rhan o’r cynnig gwreiddiol sydd wedi’i gynnwys gan Lywodraeth Cymru yn eu rhaglen lywodraethu. Ond ar y ddau bwynt a gododd Carolyn, pan ddaeth CNC i fy etholaeth ar 1 Rhagfyr ac annerch nifer fawr o bobl, nid oeddent wedi'u hargyhoeddi. Roedd ffermwyr yn bryderus am fethu arallgyfeirio yn yr un ffordd pe bai eu tir yn cael ei ddynodi'n rhan o barc cenedlaethol. Roedd pryder hefyd ynghylch ymwelwyr dydd, pryderon ynghylch seilwaith posibl ac enghreifftiau penodol mewn perthynas â hynny. Felly, mae'n debyg mai fy nghwestiwn fyddai: pam, yn eich barn chi, na lwyddodd CNC i argyhoeddi pobl yng ngogledd Powys o fanteision parc cenedlaethol? Ac yn wir, nid wyf innau'n argyhoeddedig ychwaith; rwy'n gweld mwy o anfanteision nag o fanteision. Ond ar yr amserlen, a gaf i ofyn yn gyflym—? Os yw’r Llywodraeth yn mynd i fwrw ymlaen â’r parc cenedlaethol, fe fyddwch yn dynodi parc cenedlaethol, yn ôl yr hyn a ddeallaf, cyn etholiadau nesaf y Senedd, sef cyn mis Ebrill y flwyddyn nesaf i bob pwrpas. Ond a allech chi gadarnhau hefyd a fyddai’r parc cenedlaethol yn dod i fodolaeth bryd hynny, ac os na fyddai, beth fyddai nid yn unig y penderfyniad, ond pryd fyddai’r parc cenedlaethol yn dod i fodolaeth, a beth fyddai’r amserlen ar gyfer hynny?
Okay. Thank you, Russell, and thanks for engaging in the consultation, going forward. I just want to, without commenting on the specifics—because there is still a sort of quasi-judicial process going on that I and other Cabinet Secretaries would be involved with, ultimately—just commend NRW on the consultation and the engagement they've done, which has been really extensive. So, they've heard views for, they've heard views against. It's primarily on the boundary issue, but they've also heard lots of other analysis, evidence, that has come forward from that. So, the process now is that NRW itself will conduct an analysis of what they've heard, the implications—both positive and negative views that they've heard—of national park status for the area and more widely, and that will include things such as impacts on tourism, on housing, on employment, the Welsh language. And that will then inform a final decision, with advice being lifted up to not just myself but other Cabinet Secretaries, who will then need to make a decision. We'll also need to have a detailed integrated impact assessment as well, so that we're basing our decisions on the most complete set of evidence available.
Now, it's not appropriate for me as Cabinet Secretary, or my officials for that matter, to comment directly on specific issues being taken forward as part of this statutory process, but of course it is a programme for government commitment. We have to wait, now, for that advice to be lifted up, but, yes, Welsh Government stands by that programme for government commitment and we're now waiting for that advice to be brought forward. There's a limit to what I can add to that at the moment, Russell.
Iawn. Diolch, Russell, a diolch am gymryd rhan yn yr ymgynghoriad, wrth symud ymlaen. Heb wneud sylwadau ar y manylion—gan fod math o broses led-farnwrol yn dal i fynd rhagddi y byddwn i ac Ysgrifenyddion eraill y Cabinet yn ymwneud â hi, yn y pen draw—hoffwn ganmol CNC ar yr ymgynghoriad a'r gwaith ymgysylltu y maent wedi'i wneud, sydd wedi bod yn helaeth iawn. Felly, maent wedi clywed safbwyntiau o blaid, maent wedi clywed safbwyntiau yn erbyn. Mae'n ymwneud yn bennaf â mater y ffiniau, ond maent hefyd wedi clywed llawer o ddadansoddiadau eraill, tystiolaeth, sydd wedi deillio o hynny. Felly, y broses nawr yw y bydd CNC ei hun yn cynnal dadansoddiad o'r hyn y maent wedi'i glywed, goblygiadau—y safbwyntiau cadarnhaol a negyddol y maent wedi'u clywed—statws parc cenedlaethol i'r ardal ac yn ehangach, a bydd hynny'n cynnwys pethau fel effeithiau ar dwristiaeth, ar dai, ar gyflogaeth, ar y Gymraeg. A bydd hynny wedyn yn llywio penderfyniad terfynol, gyda chyngor yn cael ei roi i mi ac i Ysgrifenyddion eraill y Cabinet, y bydd angen iddynt wneud penderfyniad wedyn. Bydd angen i ni gael asesiad effaith integredig manwl hefyd, fel ein bod yn seilio ein penderfyniadau ar y set fwyaf cyflawn o dystiolaeth sydd ar gael.
Nawr, nid yw'n briodol i mi fel Ysgrifennydd y Cabinet, na fy swyddogion o ran hynny, wneud sylwadau uniongyrchol ar faterion penodol sydd dan ystyriaeth yn rhan o'r broses statudol hon, ond wrth gwrs, mae'n ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu. Mae'n rhaid inni aros nawr i'r cyngor hwnnw gael ei roi, ond ydy, mae Llywodraeth Cymru yn cadw at yr ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu, ac rydym yn aros nawr i'r cyngor hwnnw gael ei gyflwyno. Mae cyfyngiadau ar yr hyn y gallaf ei ychwanegu at hynny ar hyn o bryd, Russell.
5. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i gefnogi cymunedau ffermio yng Nghymru? OQ62401
5. How is the Welsh Government working with the UK Government to support farming communities in Wales? OQ62401
Thank you, Tom. I'm in regular contact with my UK counterparts on a number of issues that affect farmers in Wales to ensure that their voices and concerns continue to be heard. My officials also engage regularly with the Department for Environment, Food and Rural Affairs via the UK agricultural market monitoring group and the agricultural policy collaboration group.
Diolch, Tom. Rwyf mewn cysylltiad rheolaidd â fy swyddogion cyfatebol ar lefel y DU ar nifer o faterion sy’n effeithio ar ffermwyr yng Nghymru i sicrhau bod eu lleisiau a’u pryderon yn parhau i gael eu clywed. Mae fy swyddogion hefyd yn ymgysylltu’n rheolaidd ag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig drwy grŵp monitro marchnad amaeth y DU a grŵp cydweithredu'r polisi amaethyddol.
Thank you very much for your answer. During the general election, we heard repeatedly, didn't we, from the Labour Party that there would be no tax rises on working people, only for farmers, then, to find a new tax placed upon them, their farms and their families in the form of Labour's inheritance tax placed on farms, forcing many to consider whether they could even afford to remain open in the long run. I certainly consider farmers to be working people, I know my party considers farmers to be working people, which is why the Conservatives in Westminster have said that they'd scrap this policy if they came into Government after the next election. What conversations are you having with the UK Government if you also believe that farmers are working people, or is it the case that the Welsh Government believes that farmers are not working people?
Diolch am eich ateb. Yn ystod yr etholiad cyffredinol, clywsom dro ar ôl tro gan y Blaid Lafur, oni wnaethom, na fyddai unrhyw godiadau treth ar bobl sy’n gweithio, ac yna clywodd ffermwyr am dreth newydd arnynt hwy, ar eu ffermydd ac ar eu teuluoedd ar ffurf treth etifeddiant Llafur ar ffermydd, a orfododd lawer i ystyried a allent fforddio parhau hyd yn oed. Rwy’n sicr yn ystyried bod ffermwyr yn bobl sy’n gweithio, gwn fod fy mhlaid yn ystyried bod ffermwyr yn bobl sy’n gweithio, a dyna pam fod y Ceidwadwyr yn San Steffan wedi dweud y byddent yn cael gwared ar y polisi hwn pe baent yn dod yn Llywodraeth ar ôl yr etholiad nesaf. Pa sgyrsiau rydych chi'n eu cael gyda Llywodraeth y DU os ydych chi hefyd yn credu bod ffermwyr yn bobl sy’n gweithio, neu a yw Llywodraeth Cymru o'r farn nad yw ffermwyr yn bobl sy’n gweithio?
It's just millionaires.
Dim ond i filiwnyddion y mae'n berthnasol.
It's not. Mike, that says it all. That says it all. That's the attitude.
Na. Mike, mae hynny'n dweud y cyfan. Mae hynny'n dweud y cyfan. Dyna'r agwedd.
So, I can—
Felly, gallaf—
That's the attitude.
Dyna'r agwedd.
So, I can respond—. Sorry, Tom. I can respond quite helpfully on that. We engage regularly, as I mentioned in response to previous questions, with UK Ministers on this and other matters affecting the agricultural community.
But, just to say as well, in yesterday’s budget, which included an additional £50 million in revenue funding for the climate change and rural affairs budget, £73 million of capital funding as well, in terms of agricultural support, in total, that budget yesterday passed £366 million for agricultural support here in Wales, including £238 million for the basic payment scheme supporting agricultural transition to the sustainable farming scheme, and £11 million for Farming Connect, and indeed, uplifts as well in terms of things such as water quality improvements as well. So, I can absolutely guarantee that, here in Wales, Welsh Government stands steadfast with the farming community, and we were pleased to vote for that budget yesterday.
Felly, gallaf ymateb—. Mae'n ddrwg gennyf, Tom. Gallaf ymateb yn eithaf defnyddiol ar hynny. Rydym yn ymgysylltu’n rheolaidd, fel y soniais mewn ymateb i gwestiynau blaenorol, â Gweinidogion y DU ar hyn a materion eraill sy’n effeithio ar y gymuned amaethyddol.
Ond dylwn ddweud hefyd, yn y gyllideb ddoe, a oedd yn cynnwys £50 miliwn o gyllid refeniw ychwanegol ar gyfer y gyllideb newid hinsawdd a materion gwledig, £73 miliwn o gyllid cyfalaf hefyd, o ran cymorth amaethyddol, gyda'i gilydd, ddoe, fe basiodd y gyllideb honno £366 miliwn ar gyfer cymorth amaethyddol yma yng Nghymru, gan gynnwys £238 miliwn ar gyfer cynllun y taliad sylfaenol i gefnogi’r pontio amaethyddol i'r cynllun ffermio cynaliadwy, a £11 miliwn i Cyswllt Ffermio, yn ogystal â chynnydd mewn cyllid hefyd ar gyfer pethau fel gwelliannau i ansawdd dŵr. Felly, gallaf roi sicrwydd llwyr fod Llywodraeth Cymru, yma yng Nghymru, yn cydsefyll yn gadarn gyda'r gymuned ffermio, ac roeddem yn falch o bleidleisio dros y gyllideb honno ddoe.
Good afternoon, Cabinet Secretary. I am hoping that everybody in the Siambr can see the pressures on our farmers, and the real concerns, particularly on their mental health right now, that there are.
I sat in a room recently in Brecon and Radnorshire with five farmers. Every single one of them was affected by the new inheritance tax. They had also done a detailed analysis, with the backing of accountants, of 15 farms in Brecon and Radnorshire, and all but one of them was affected by the new rules. This policy most affects the widowed, the widower, people who are suffering from illnesses that might lead to their early death, those who are older. This is a very discriminatory policy, so Cabinet Secretary, I recognise that there are particular challenges for you, but we really do need a loud voice on behalf of our Welsh farmers in London to say that this needs to be paused, and there needs to be a process of consultation and listening to all of those farmers affected. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n gobeithio y gall pawb yn y Siambr weld y pwysau sydd ar ein ffermwyr, a’r pryderon gwirioneddol, yn enwedig ynghylch eu hiechyd meddwl ar hyn o bryd.
Eisteddais mewn ystafell yn ddiweddar ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed gyda phump o ffermwyr. Roedd y dreth etifeddiant newydd yn effeithio ar bob un ohonynt. Roeddent hefyd wedi gwneud dadansoddiad manwl, gyda chefnogaeth cyfrifwyr, o 15 o ffermydd ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed, ac roedd y rheolau newydd yn effeithio ar bob un ond un ohonynt. Mae’r polisi hwn yn effeithio fwyaf ar wŷr a gwragedd gweddw, pobl sy’n dioddef o salwch a allai arwain at farwolaeth gynnar, pobl hŷn. Mae hwn yn bolisi gwahaniaethol iawn, felly Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n cydnabod bod heriau penodol i chi, ond mae gwir angen llais uchel yn Llundain ar ran ffermwyr Cymru i ddweud bod angen oedi hyn, a bod angen proses o ymgynghori a gwrando ar bob un o’r ffermwyr yr effeithir arnynt. Diolch yn fawr iawn.
Thank you, Jane, and can I just also in passing thank you for the support and the additional work you did to lever in additional funding for rural issues and in terms of things like water quality as well, in terms of budget discussions there, which will be of help?
In respect of the pressures on farming, I think you’re absolutely right, and I regularly see this when I speak to farmers and their families as well, including when I visited farmers and support organisations in your own constituency and met with them, and the incredible work that they do, and it’s why Welsh Government has also continued to invest in support for these organisations. It’s why, curiously, they’re also represented on the SFS ministerial round-table as well, so that we hear that voice about the well-being approach, which is vitally important here. It’s also why we’ve invested £45,000 to develop FarmWell Wales, which is an information hub on personal and business resilience for farmers and for their families. We’ve had over 9,000 users since it was launched a few years back, so that is providing invaluable support, alongside the third sector organisations out there.
Further to the answers that I’ve given previously, and just to reiterate, not only have I engaged directly with DEFRA colleagues in Westminster on this all the way through this process, both in terms of discussions with the interministerial groups, the IMGs, but also in other bilateral conversations, I’ve written on two occasions as well now, including subsequent to the most recent meetings where the farming unions came away disappointed, feeling that they’d presented their information but it hadn’t been heard fully, so I followed that up. Because what I do want to have is that, whilst the Treasury start, quite understandably, from the figures that they have, I want them to engage with alternative evidence being put forward, even if they don’t agree with all of it, because there’s an importance here, in terms of Welsh farming, to make sure, particularly, those small and medium scale farms that are so important to the fabric of our communities are protected going forward, are able to actually move to the future of the sustainable farming scheme—and I’ve put this in writing as well—without impediment.
So, look, one thing we can’t walk away from is the hole that confronted the Chancellor when she walked in, and that’s the tragedy of this, is going into Government and finding that there are things costed there that were not actually paid for, that the funds were not committed to, and that was in the region of £20 billion. Now, on that basis, difficult decisions have to be put forward by a responsible Chancellor to fill that hole and go forward.
Diolch, Jane, ac a gaf i ddiolch i chi hefyd am eich cefnogaeth a'r gwaith ychwanegol a wnaethoch i ddenu cyllid ychwanegol ar gyfer materion gwledig ac o ran pethau fel ansawdd dŵr hefyd, yn y trafodaethau cyllidebol mewn perthynas â hynny, a fydd o gymorth?
O ran y pwysau ar ffermio, credaf eich bod yn llygad eich lle, a gwelaf hyn yn rheolaidd pan fyddaf yn siarad â ffermwyr a’u teuluoedd hefyd, gan gynnwys pan ymwelais â ffermwyr a sefydliadau cymorth yn eich etholaeth chi a chyfarfod â hwy, a’r gwaith anhygoel a wnânt, a dyna pam fod Llywodraeth Cymru hefyd wedi parhau i fuddsoddi mewn cymorth i’r sefydliadau hyn. Dyna pam, yn rhyfedd ddigon, eu bod hefyd yn cael eu cynrychioli ar gyfarfod bord gron gweinidogol y cynllun ffermio cynaliadwy hefyd, fel ein bod yn clywed llais llesiant, sy'n hanfodol bwysig yma. Dyna hefyd pam ein bod wedi buddsoddi £45,000 i ddatblygu FarmWell Wales, sy’n hyb gwybodaeth ar wytnwch unigolion a busnesau i ffermwyr a’u teuluoedd. Rydym wedi cael dros 9,000 o ddefnyddwyr ers ei lansio ychydig flynyddoedd yn ôl, felly mae’n darparu cymorth amhrisiadwy, ochr yn ochr â’r sefydliadau trydydd sector sydd ar gael.
Yn dilyn atebion blaenorol rwyf wedi'u rhoi, ac i ailadrodd, nid yn unig fy mod wedi ymgysylltu'n uniongyrchol ar hyn â swyddogion o Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig yn San Steffan drwy gydol y broses hon, o ran trafodaethau â'r grwpiau rhyngweinidogol, ond hefyd mewn sgyrsiau dwyochrog eraill, rwyf wedi ysgrifennu ar ddau achlysur bellach, gan gynnwys yn dilyn y cyfarfodydd diweddaraf lle cafodd yr undebau ffermio eu siomi, a lle teimlent eu bod wedi cyflwyno eu gwybodaeth ond nad oeddent wedi cael eu clywed yn llawn, felly euthum ar drywydd hynny. Oherwydd tra bo'r Trysorlys yn dechrau, yn gwbl ddealladwy, o'r ffigurau sydd ganddynt, rwyf eisiau iddynt ymgysylltu â thystiolaeth amgen sy'n cael ei chyflwyno, hyd yn oed os nad ydynt yn cytuno â'r cyfan, gan ei bod yn bwysig sicrhau, mewn perthynas â ffermio yng Nghymru, fod y ffermydd bach a chanolig yn enwedig, sydd mor bwysig i wead ein cymunedau yn cael eu diogelu wrth symud ymlaen, ac yn gallu symud ymlaen i ddyfodol y cynllun ffermio cynaliadwy—ac rwyf wedi rhoi hyn mewn llythyr hefyd—heb unrhyw rwystr.
Felly, edrychwch, un peth na allwn ei anwybyddu yw'r twll a wynebodd y Canghellor pan gychwynnodd yn ei rôl, a dyna yw trasiedi hyn, mynd i mewn i Lywodraeth a chanfod bod pethau wedi'u costio ond heb eu talu amdanynt, nad oedd arian wedi'i ymrwymo iddynt, ac roedd hynny oddeutu £20 biliwn. Nawr, ar y sail honno, mae'n rhaid i Ganghellor cyfrifol wneud penderfyniadau anodd i lenwi'r twll hwnnw a symud ymlaen.
6. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn monitro ansawdd aer ym Mhreseli Sir Benfro? OQ62385
6. How is the Welsh Government monitoring air quality in Preseli Pembrokeshire? OQ62385
Thank you very much, Paul. Welsh Government works closely with local authorities to assess air quality through a combination of fixed monitoring stations and diffusion tubes that measure various pollutants against target levels. Pembrokeshire County Council publishes its annual air quality progress report outlining the actions it is taking to improve air quality.
Diolch, Paul. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio’n agos gydag awdurdodau lleol i asesu ansawdd aer drwy gyfuniad o orsafoedd monitro sefydlog a thiwbiau tryledu sy’n mesur llygryddion amrywiol yn erbyn lefelau targed. Mae Cyngor Sir Penfro yn cyhoeddi ei adroddiad cynnydd blynyddol ar ansawdd aer gan amlinellu’r camau y mae’n eu cymryd i wella ansawdd aer.
Deputy First Minister, as you know, the monitoring of air quality has become a particular issue for residents living around the Withyhedge landfill site in my constituency. In fact, locally, some residents have previously referred to the odours from the site as like a stink bomb on steroids. Now, a recent report from Pembrokeshire County Council recommends that the council agree to the continuation of air quality monitoring at Spittal school for a further period of up to 12 months, which shows that there are fears of potential issues arising further in the future. The community has rightly called for a public inquiry and for the site to be closed down, calls that, as you know, I very much support. So, Deputy First Minister, how is the Welsh Government ensuring that air monitoring continues to take place whilst this site is operating, and will the Welsh Government, at the very least, support the local community's calls for a public inquiry?
Ddirprwy Brif Weinidog, fel y gwyddoch, mae monitro ansawdd aer wedi dod yn broblem benodol i drigolion sy’n byw o amgylch safle tirlenwi Withyhedge yn fy etholaeth. Mewn gwirionedd, mae rhai trigolion lleol wedi disgrifio'r arogleuon o'r safle fel bom drewdod ar steroidau. Nawr, mae adroddiad diweddar gan Gyngor Sir Penfro yn argymell bod y cyngor yn cytuno i barhau i fonitro ansawdd yr aer yn ysgol Spittal am gyfnod pellach o hyd at 12 mis, sy'n dangos bod ofnau y bydd problemau posibl yn codi eto yn y dyfodol. Mae’r gymuned wedi galw, yn gwbl briodol, am ymchwiliad cyhoeddus ac am gau’r safle, galwadau yr wyf fi, fel y gwyddoch, yn eu cefnogi’n fawr. Felly, Ddirprwy Brif Weinidog, sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gwaith monitro aer yn parhau tra bo'r safle hwn yn weithredol, ac a wnaiff Llywodraeth Cymru o leiaf gefnogi galwadau’r gymuned leol am ymchwiliad cyhoeddus?
So, Paul, as you know, NRW, Natural Resources Wales, is continuing to work on the ground closely with the local authority, with Public Health Wales and Hywel Dda health board in a joint approach to addressing issues of public concern at Withyhedge landfill site, and I would strongly direct you and others to those organisations on the ground who are working to alleviate the concerns and to work with the operator there to make sure that these concerns are addressed. Now, I understand that the site operator has resumed waste acceptance and disposal at the site, so NRW continues to have a significant site presence. It is undertaking off-site odour monitoring to ensure compliance with the updated procedures and the broader conditions of the landfill permit. NRW officers have been monitoring the landfill gas emissions from incoming wastes, and they've reported no detection of elevated levels.
NRW, as part of its investigations management, also, as you know, releases regular updates, and the next one will be available later this week, I am told, which will also be received by yourself and other MSs in the area. NRW stresses that it's available to meet with you and others if that is desired.
Now, I'm aware, also, of some recent media reports regarding permit non-compliances relating to the paperwork concerning incoming waste. I have sought and had the assurances from NRW that the identified non-compliance was rectified during the initial site inspection on 6 January, and subsequent assessment has not identified a repeat occurrence. So, the NRW officers have been monitoring the landfill gas emissions from the incoming waste and the waste deposit. They haven't reported any off-site odours linked to the landfill that have yet been substantiated, but they will continue to monitor this, and, as I say, the offer is there from them to actually engage with the Member.
Paul, fel y gwyddoch, mae CNC, Cyfoeth Naturiol Cymru, yn parhau i weithio'n agos ar lawr gwlad gyda'r awdurdod lleol, gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru a bwrdd iechyd Hywel Dda mewn ymdrech ar y cyd i fynd i'r afael â materion o bryder cyhoeddus ar safle tirlenwi Withyhedge, a hoffwn eich cyfeirio chi ac eraill at y sefydliadau hynny ar lawr gwlad sy'n gweithio i leddfu'r pryderon ac i weithio gyda'r gweithredwr yno i sicrhau bod y pryderon hyn yn cael sylw. Nawr, deallaf fod gweithredwr y safle wedi ailddechrau derbyn a gwaredu gwastraff ar y safle, felly mae CNC yn parhau i fod â phresenoldeb sylweddol ar y safle. Mae'n cynnal gwaith monitro arogleuon oddi ar y safle i sicrhau cydymffurfiaeth â'r gweithdrefnau sydd wedi'u diweddaru ac amodau ehangach y drwydded tirlenwi. Mae swyddogion CNC wedi bod yn monitro allyriadau nwyon tirlenwi o wastraff a ddaw i mewn, ac maent wedi nodi nad oes lefelau uchel wedi'u canfod.
Fel y gwyddoch hefyd, mae CNC, fel rhan o’i waith rheoli ymchwiliadau yn rhyddhau diweddariadau rheolaidd, a bydd yr un nesaf ar gael yn ddiweddarach yr wythnos hon, yn ôl yr hyn a ddywedir wrthyf, ac yn cael ei roi i chi ac Aelodau eraill o'r Senedd yn yr ardal. Mae CNC yn pwysleisio eu bod ar gael i gyfarfod â chi ac eraill os dymunir.
Nawr, rwy'n ymwybodol hefyd o adroddiadau diweddar yn y cyfryngau ynghylch diffyg cydymffurfiaeth â thrwyddedau o ran y gwaith papur yn ymwneud â gwastraff a ddaw i mewn. Rwyf wedi gofyn am sicrwydd gan CNC, ac wedi'i gael, fod y diffyg cydymffurfio a nodwyd wedi’i unioni yn ystod yr arolygiad cychwynnol o'r safle ar 6 Ionawr, ac nad yw asesiad dilynol wedi nodi bod hyn wedi digwydd eto. Felly, mae swyddogion CNC wedi bod yn monitro allyriadau nwyon tirlenwi o’r gwastraff a ddaw i mewn a’r gwastraff a ddyddodir. Nid ydynt wedi nodi unrhyw arogleuon oddi ar y safle y cadarnheir eu bod yn gysylltiedig â’r tirlenwi eto, ond byddant yn parhau i fonitro hyn, ac fel y dywedaf, maent wedi cynnig ymgysylltu â’r Aelod.
7. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i leihau llygredd amaethyddol? OQ62377
7. What is the Welsh Government doing to reduce agricultural pollution? OQ62377
Thank you, Lesley. The Welsh Government is taking numerous steps to reduce agricultural pollution. These include committing £52 million to support on-farm infrastructure investments since 2021, continuing to provide financial support to NRW for the enforcement of the control of agricultural pollution regulations and working with and funding a range of strategic partnerships.
Diolch, Lesley. Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd nifer o gamau i leihau llygredd amaethyddol. Mae’r rhain yn cynnwys ymrwymo £52 miliwn i gefnogi buddsoddiadau seilwaith ar ffermydd ers 2021, parhau i ddarparu cymorth ariannol i CNC ar gyfer gorfodi rheoliadau rheoli llygredd amaethyddol a gweithio gydag amrywiaeth o bartneriaethau strategol a’u hariannu.
The figures I received in a written answer from you for the number of substantiated agricultural pollution incidents over the past three years are shocking. There has been no reduction, despite assurances from the agricultural sector and the farming unions over many years that voluntary action would reduce pollution. The public want to see decisive action to improve our water bodies, and the Welsh Government is committed to the COP15 targets within the global biodiversity framework to reduce pollution risks and impacts by 2030. How will the Welsh Government achieve this target when we continue to see such unacceptable levels of agricultural pollution?
Mae’r ffigurau a gefais mewn ateb ysgrifenedig gennych ar nifer yr achosion o lygredd amaethyddol dros y tair blynedd diwethaf yn frawychus. Ni fu unrhyw ostyngiad, er gwaethaf sicrwydd gan y sector amaethyddol a’r undebau ffermio dros nifer o flynyddoedd y byddai camau gweithredu gwirfoddol yn lleihau llygredd. Mae’r cyhoedd am weld camau pendant i wella ein crynofeydd dŵr, ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i dargedau COP15 o fewn y fframwaith bioamrywiaeth byd-eang i leihau risgiau ac effeithiau llygredd erbyn 2030. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflawni'r targed hwn a ninnau'n parhau i weld y fath lefelau annerbyniol o lygredd amaethyddol?
We are indeed committed to those COP targets, and I think that the work that we're doing and the investment we're putting in is the right way to proceed, and also to work not only with the enforcement and the penalties, but to work in collaboration where we can with the willing as well. So, we continue to fund NRW's enforcement of the regulations, and it was over £1.5 million of funds that went into that last year. Enforcing those regulations is critical to enforcing good farming practices, recognising the good farming out there and penalising those who are not playing by the rules. And it's good to say that, in my discussions with farming unions, they appreciate that as well, and that what we want to do is make sure that we drive up good standards and recognise those who are doing the right thing, but go after the ones who are not actually achieving good practice.
On the back of the regulations, as I mentioned, the other way that we can do this, working with the farming communities, is put our money to the means of dealing with slurry and so on—slurry management, sheds, et cetera. So, we've got £52 million now that we've put, in recent times, into that. There are challenges with getting those built on the ground, sometimes with planning and so on and so forth, but we're committed to that as well, because that will help the farmers who want to do the right thing to do the right management processes to avoid the issue of run-off and so on.
But most importantly, Llywydd and Lesley—and I recognise your commitment to this as the former Minister, standing here in my place as well—we've just got to the point where—. I always get this wrong; I keep calling her 'professor', but it's Dr Susannah Bolton, who is taking forward the four-yearly review of agricultural pollution regulations. It's an independently chaired piece. I think her engagement with stakeholders has been extensive, deep and thorough, and I'm looking forward to what she brings forward as the way forward now, and focusing on the outcomes, the outcomes of clearing up the issues of water quality from agricultural pollution. And of course, as you will know, we also need to deal with other sources of pollution then, from housing, from development, from water companies' antiquated systems and so on. But her work is very much focused on agricultural pollution.
Rydym yn sicr wedi ymrwymo i’r targedau COP hynny, a chredaf mai’r gwaith a wnawn a’r buddsoddiad a wnawn yw’r ffordd gywir i symud ymlaen, a hefyd i weithio nid yn unig â'r trefniadau gorfodi a’r cosbau, ond i weithio ar y cyd hefyd, lle gallwn, gyda’r rheini sy'n barod i wneud hynny. Felly, rydym yn parhau i ariannu gwaith gorfodi rheoliadau CNC, ac aeth dros £1.5 miliwn o arian i mewn i hynny y llynedd. Mae gorfodi’r rheoliadau hynny’n hollbwysig er mwyn gorfodi arferion ffermio da, cydnabod y ffermio da sy'n digwydd a chosbi’r rhai nad ydynt yn cadw at y rheolau. Ac mae'n dda dweud, yn fy nhrafodaethau gydag undebau ffermio, eu bod yn gwerthfawrogi hynny hefyd, ac mai'r hyn yr ydym am ei wneud yw sicrhau ein bod yn hyrwyddo safonau da ac yn cydnabod y rheini sy'n gwneud y peth iawn, ond hefyd yn mynd ar ôl y rheini nad ydynt yn cyflawni arferion da.
Yn dilyn y rheoliadau, fel y soniais, y ffordd arall y gallwn wneud hyn, gan weithio gyda’r cymunedau ffermio, yw rhoi ein harian tuag at y modd o ymdrin â slyri ac yn y blaen—rheoli slyri, siediau, ac ati. Felly, rydym wedi rhoi £52 miliwn nawr, yn ddiweddar, tuag at hynny. Ceir heriau o ran adeiladu’r rheini ar lawr gwlad, weithiau gyda chynllunio ac ati, ond rydym wedi ymrwymo i hynny hefyd, gan y bydd yn helpu’r ffermwyr sydd am wneud y peth iawn i gyflawni'r prosesau rheoli cywir i osgoi problem dŵr ffo ac ati.
Ond yn bwysicaf oll, Lywydd a Lesley—ac rwy'n cydnabod eich ymrwymiad i hyn fel y cyn-Weinidog, yn sefyll yma yn fy lle i hefyd—rydym wedi cyrraedd y pwynt lle—. Rwyf bob amser yn cael hyn yn anghywir; rwyf bob amser yn ei galw’n ‘athro’, ond Dr Susannah Bolton, sy’n gyfrifol am yr adolygiad bob pedair blynedd o reoliadau llygredd amaethyddol. Mae'n waith a gadeirir yn annibynnol. Credaf fod ei hymgysylltiad â rhanddeiliaid wedi bod yn helaeth, yn ddwfn ac yn drylwyr, ac edrychaf ymlaen at yr hyn y bydd yn ei gyflwyno fel y ffordd ymlaen nawr, a chanolbwyntio ar y canlyniadau, sef canlyniadau clirio problemau ansawdd dŵr yn sgil llygredd amaethyddol. Ac wrth gwrs, fel y gwyddoch, mae angen i ni ymdrin â ffynonellau eraill o lygredd wedyn hefyd, o dai, o ddatblygiadau, o systemau hynafol cwmnïau dŵr ac yn y blaen. Ond mae ei gwaith yn canolbwyntio i raddau helaeth ar lygredd amaethyddol.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Natasha Asghar.
And finally, question 8, Natasha Asghar.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi ffermwyr yn Nwyrain De Cymru? OQ62394
8. What steps is the Welsh Government taking to support farmers in South Wales East? OQ62394
Thanks, Natasha. The Welsh Government provides direct and indirect support for farmers in the south-east and indeed all of Wales. Our grants for on-farm improvements, equipment and technology, learning and development through Farming Connect, and advice via the farm liaison service all demonstrate our commitment to supporting a sustainable future for Welsh agriculture.
Diolch, Natasha. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth uniongyrchol ac anuniongyrchol i ffermwyr yn y de-ddwyrain, ac yng Nghymru gyfan, yn wir. Mae ein grantiau ar gyfer gwelliannau ar y fferm, offer a thechnoleg, dysgu a datblygu drwy Cyswllt Ffermio, a chyngor drwy’r gwasanaeth cyswllt fferm oll yn dangos ein hymrwymiad i gefnogi dyfodol cynaliadwy i amaethyddiaeth Cymru.
Thank you so much, Cabinet Secretary. I appreciate that a lot of Members from different benches have asked you questions today in relation to farming, but many farmers across Wales, including my region of South Wales East, are angry, they're upset and they're worried about Labour's planned family farm tax. This tax threatens the livelihood of our farming communities.
I'm sure that everyone can appreciate that family farms are, indeed, the backbone of our rural economy, providing food security and supporting local industries. Yet, Labour's brutal family farm tax could undo all of that and destroy this important part of our society. How your Labour colleagues in London could even justify bringing forward such a drastic measure, which will increase the already significant burden on family farmers, is, quite frankly, beyond me. Rather than helping our farmers thrive, this tax will hamper their survival and risk forcing many into financial hardship or leaving them with no choice but to sell up and leave the profession completely. We must remember, Cabinet Secretary: no farmers, no food. So, Cabinet Secretary, do you support the UK Labour Government's family farm tax, and if not, what will you be doing to mitigate the impact it will have on farmers in my region of South Wales East and across the country? Thank you.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n sylweddoli bod llawer o Aelodau o feinciau gwahanol wedi gofyn cwestiynau i chi heddiw mewn perthynas â ffermio, ond mae llawer o ffermwyr ledled Cymru, gan gynnwys fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru, yn ddig, maent yn ofidus ac maent yn poeni am dreth arfaethedig Llafur ar y fferm deuluol. Mae’r dreth hon yn bygwth bywoliaeth ein cymunedau ffermio.
Rwy’n siŵr y gall pawb ddeall mai ffermydd teuluol, yn wir, yw asgwrn cefn ein heconomi wledig, gan ddarparu diogeledd bwyd a chefnogi diwydiannau lleol. Ac eto, gallai treth greulon Llafur ar y fferm deuluol ddadwneud hyn oll a dinistrio’r rhan bwysig hon o’n cymdeithas. Ni allaf ddirnad sut y gallai eich cyd-aelodau o'r blaid Lafur yn Llundain gyfiawnhau cyflwyno mesur mor llym, a fydd yn cynyddu’r baich sydd eisoes yn sylweddol ar ffermydd teuluol. Yn hytrach na helpu ein ffermwyr i ffynnu, bydd y dreth hon yn llesteirio eu gobaith o oroesi ac yn creu perygl o orfodi llawer i galedi ariannol neu eu gadael heb unrhyw ddewis ond gwerthu a gadael y proffesiwn yn llwyr. Rhaid inni gofio, Ysgrifennydd y Cabinet: dim ffermwyr, dim bwyd. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cefnogi treth Llywodraeth Lafur y DU ar y fferm deuluol, ac os nad ydych, beth a wnewch i liniaru'r effaith y bydd yn ei chael ar ffermwyr yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru a ledled y wlad? Diolch.
There are things we can do here in Wales, to pick up your last point. But let me just be clear as well—. I think we're having a pre-run of a debate we might be having later on as well here, in some of the questions, which is fine. Yes, inheritance tax is a reserved tax, as everybody's aware; it's overseen by the UK Government. But what I have done is sought and gained those assurances from UK Government that Welsh farming unions will be heard on this issue, and I will continue to advocate for the views of Welsh farmers to be given full and proper consideration. It is important. We have to ensure that changes to inheritance tax and agricultural relief do not impact the future of sustainable farming here in Wales.
So, as part of supporting farmers to understand the impact and the implications of the IHT changes, Farming Connect, supported here from Welsh Government, have held a series of workshops across Wales. Over 1,200 farmers have attended to date. We have support available for farm businesses during the transition as well to the sustainable farming scheme in 2026. The Welsh Government's budget provides over £350 million to agricultural support—that's the budget we voted on yesterday and was supported here with the help of the leader of the Welsh Liberal Democrats as well. We've also got—. You asked in your question, 'How else can we support?' Well, there's a range of support schemes that we provide in south-east Wales; for example, it's the basic payment scheme payments, which we've guaranteed over the last few years and continue to take forward at the moment. Over 99 per cent of claimants have received their full BPS payment, and this is to the value of over £14.3 million. The Habitat Wales scheme 2024 payments to the south-east of Wales are worth £314,000; the organic support 2024 payments in South Wales East are worth £114,000 to farmers; under the first three rounds of the small grants efficiency scheme payments, they're worth £316,000 to farmers in your region as well, and that's not to mention the nutrient management investment scheme, where awards of over £300,000 were awarded to eight farm businesses in South Wales East. So, there's a range of ways that we can help farming here in Wales.
Mae pethau y gallwn eu gwneud yma yng Nghymru, i ateb eich pwynt olaf. Ond gadewch imi fod yn glir hefyd—. Rwy'n credu ein bod yn ymarfer dadl y gallem fod yn ei chael yn nes ymlaen yma hefyd, yn rhai o'r cwestiynau, sy'n iawn. Ydy, mae treth etifeddiant yn dreth a gadwyd yn ôl, fel y gŵyr pawb; caiff ei goruchwylio gan Lywodraeth y DU. Ond rwyf wedi gofyn am sicrwydd gan Lywodraeth y DU, ac wedi'i gael, y bydd undebau ffermio Cymru yn cael eu clywed ar y mater hwn, a byddaf yn parhau i ddadlau dros roi ystyriaeth lawn a phriodol i safbwyntiau ffermwyr Cymru. Mae'n bwysig. Mae’n rhaid inni sicrhau nad yw newidiadau i dreth etifeddiant a rhyddhad amaethyddol yn effeithio ar ddyfodol ffermio cynaliadwy yma yng Nghymru.
Felly, fel rhan o'r ymdrech i gefnogi ffermwyr i ddeall effaith a goblygiadau’r newidiadau o ran y dreth etifeddiant, mae Cyswllt Ffermio, a gefnogir yma gan Lywodraeth Cymru, wedi cynnal cyfres o weithdai ledled Cymru. Mae dros 1,200 o ffermwyr wedi mynychu hyd yma. Mae gennym gymorth ar gael hefyd i fusnesau fferm yn ystod y cyfnod pontio i'r cynllun ffermio cynaliadwy yn 2026. Mae cyllideb Llywodraeth Cymru yn darparu dros £350 miliwn i gymorth amaethyddol—dyna'r gyllideb y gwnaethom bleidleisio arni ddoe ac fe'i cefnogwyd yma gyda chymorth arweinydd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru. Mae gennym hefyd—. Fe ofynnoch chi yn eich cwestiwn, 'Sut arall y gallwn gefnogi?' Wel, rydym yn darparu amrywiaeth o gynlluniau cymorth yn ne-ddwyrain Cymru; er enghraifft, taliadau cynllun y taliad sylfaenol, a warantwyd gennym dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf ac y parhawn i'w darparu ar hyn o bryd. Mae dros 99 y cant o hawlwyr wedi cael eu taliad sylfaenol llawn, ac mae hyn yn werth dros £14.3 miliwn. Mae taliadau cynllun Cynefin Cymru ar gyfer 2024 i dde-ddwyrain Cymru yn werth £314,000; mae'r taliadau cymorth organig ar gyfer 2024 yn Nwyrain De Cymru yn werth £114,000 i ffermwyr; o dan y tair rownd gyntaf o daliadau'r cynllun grantiau bach ar gyfer effeithlonrwydd, maent yn werth £316,000 i ffermwyr yn eich rhanbarth chi hefyd, heb sôn am y cynllun buddsoddi mewn rheoli maethynnau, lle dyfarnwyd dros £300,000 i wyth busnes fferm yn Nwyrain De Cymru. Felly, mae amrywiaeth o ffyrdd y gallwn gynorthwyo ffermio yma yng Nghymru.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf fydd y cwestiwn amserol, i'w ateb gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi ac i'w ofyn gan Samuel Kurtz.
The next item will be the topical question, to be answered by the Cabinet Secretary for Economy and to be asked by Samuel Kurtz.
1. A wnaiff Llywodraeth Cymru ddatganiad am gau Parc Thema Oakwood yn Sir Benfro? TQ1313
1. Will the Welsh Government make a statement on the closure of Oakwood Theme Park in Pembrokeshire? TQ1313
The Welsh Government is aware of the situation and is awaiting further details of the impact on job losses and on the future of this site. We sympathise with those affected by this decision and stand ready to provide support to the workforce and to the supply chain.
Mae Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o’r sefyllfa ac yn aros am fanylion pellach am yr effaith ar golli swyddi ac ar ddyfodol y safle hwn. Rydym yn cydymdeimlo â’r rhai yr effeithir arnynt gan y penderfyniad hwn ac yn barod i ddarparu cymorth i’r gweithlu ac i’r gadwyn gyflenwi.
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
Thank you very much for that answer, Cabinet Secretary. It's really sad news, because Oakwood holds a really special place in the hearts of many in Pembrokeshire and across Wales as well. I've got really fond memories of my time visiting as a child, and even more recently with Andrew R.T. Davies. He shared the photo of us both on Megafobia, enjoying ourselves, and he enjoyed it a little bit more than I did—I'm not one for rollercoasters. But it has been a really important part of our tourism offer in west Wales, and people shared their memories on social media following the announcement yesterday. Lee Day, whom I used to work with, shared the story of the time when he had to hide EastEnders actor Dean Gaffney in a restaurant in Oakwood because he was being followed around by teenagers throughout. It has been really nice, but it comes at the cost and the price of this park closing, which is deeply sad.
Aspro, the parent company, have cited 'unrelenting economic challenges' as the reason for the closure, and they've invested over £25 million there—£1 million in the Megafobia ride that I mentioned earlier. They say that national insurance contributions, the inflationary costs of food and drink, and the cost of ride parts and electricity have all been a factor. We can't ignore the impact of what's happened in the budget on the decision by Aspro to close Oakwood. So, I'm just wondering what discussions you're looking to take forward, following this closure, with your counterparts—with the Cabinet Secretary for Finance and those counterparts of yours up in the UK Government—around the impact of NICs. We can't ignore the shadow that the tourism tax casts across these sorts of businesses as well. So, is this an opportunity for the Welsh Government to review and reset the tourism tax discussion, given the closure of Oakwood?
On a second point around staff, I've written to the management team locally and the head office in Madrid, asking that staff are supported. I'm aware of a business that I've spoken to this morning that is looking to take on staff who are losing their jobs, but what I'd quite like to hear from the Welsh Government is what they're doing to support staff in the area who are impacted by this closure, because we know that, without staff, these sorts of attractions don't have their heart and soul—they're the people who really care about this, and the staff we met on our visit to Oakwood most recently really loved being part of the Oakwood story.
On the future of the site as well, this is a really prime site and it has been developed over the years. I'm aware that there could, potentially, already be buyers looking to come in and use the site for commercial purposes, either keeping it as a theme park or for other things as well. What I'm looking for is a commitment from the Welsh Government to work with me and other stakeholders—businesses have been in touch with me, and I'm sure businesses have been in touch with the Welsh Government as well—to try and find a buyer as soon as possible, because the last thing we want in Pembrokeshire is a site of that size being left derelict for a number of years. We saw that with the old CC2000 site, which became an eyesore, and we don't want that to happen. So, anything that can be done to support and bring more people together to try and buy the site and continue to run it would be most welcome.
The final point, then: I really hope that this isn't the start of a decline in tourism attractions in Wales, and that this is an isolated incident and impact. So, what I'd quite like is for the Welsh Government to convene a tourism summit with other large attractions from across Wales to hear their views, to reset the relationship with them, and to hear, 'Right, what's really affecting you following this closure by Oakwood?' to make sure that the tourism sector in Wales is supported in the very best way that it can be, so that this remains an isolated event and not the start of something more sad.
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n newyddion trist iawn, gan fod lle arbennig iawn i Oakwood yng nghalonnau llawer o bobl yn sir Benfro a ledled Cymru hefyd. Mae gennyf atgofion melys iawn o fy amser yn ymweld fel plentyn, a hyd yn oed yn fwy diweddar gydag Andrew R.T. Davies. Rhannodd y llun ohonom ni'n dau ar Megafobia, yn mwynhau ein hunain, ac fe'i mwynhaodd ychydig yn fwy na mi—nid wyf yn un am roler-costers. Ond mae wedi bod yn rhan wirioneddol bwysig o’n cynnig twristiaeth yng ngorllewin Cymru, a rhannodd pobl eu hatgofion ar y cyfryngau cymdeithasol yn dilyn y cyhoeddiad ddoe. Rhannodd Lee Day, yr oeddwn yn arfer gweithio gydag ef, stori am yr adeg pan fu’n rhaid iddo guddio’r actor o EastEnders, Dean Gaffney, mewn bwyty yn Oakwood am fod pobl ifanc yn eu harddegau yn ei ddilyn. Mae wedi bod yn braf iawn, ond fe ddaw yn sgil cau'r parc hwn, sy'n drist iawn.
Mae Aspro, y rhiant-gwmni, wedi cyfeirio at 'heriau economaidd di-ildio' fel y rheswm dros gau'r parc, ac maent wedi buddsoddi dros £25 miliwn yno—£1 filiwn yn y reid Megafobia y soniais amdani yn gynharach. Dywedant fod cyfraniadau yswiriant gwladol, costau chwyddiant bwyd a diod, a chost cydrannau reidiau a thrydan oll wedi bod yn ffactor. Ni allwn anwybyddu effaith yr hyn sydd wedi digwydd yn y gyllideb ar benderfyniad Aspro i gau Oakwood. Felly, tybed pa drafodaethau y bwriadwch eu cael, yn dilyn cau'r parc, gyda'ch swyddogion cyfatebol—gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'ch swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU—ynghylch effaith cyfraniadau yswiriant gwladol. Ni allwn anwybyddu’r cysgod y mae’r dreth dwristiaeth yn ei daflu ar draws y mathau hyn o fusnesau ychwaith. Felly, a yw hwn yn gyfle i Lywodraeth Cymru adolygu ac ailosod y drafodaeth ar dreth dwristiaeth, o ystyried y cyhoeddiad ynghylch cau Oakwood?
Ar ail bwynt yn ymwneud â staff, rwyf wedi ysgrifennu at y tîm rheoli yn lleol a'r brif swyddfa ym Madrid, i ofyn iddynt sicrhau bod staff gael eu cefnogi. Rwy'n ymwybodol o fusnes y siaradais â hwy y bore yma sy'n gobeithio cyflogi staff a fydd yn colli eu swyddi, ond yr hyn yr hoffwn ei glywed gan Lywodraeth Cymru yw beth a wnânt i gefnogi staff yn yr ardal y mae cau'r parc yn effeithio arnynt, gan y gwyddom, heb staff, nad oes i'r mathau hyn o atyniadau galon ac enaid—hwy yw'r bobl sy'n poeni o ddifrif am hyn, ac roedd y staff y gwnaethom gyfarfod â hwy ar ein hymweliad mwyaf diweddar ag Oakwood yn hynod falch o fod yn rhan o stori Oakwood.
Ar ddyfodol y safle, mae hwn yn safle gwirioneddol wych ac mae wedi'i ddatblygu dros y blynyddoedd. Rwy'n ymwybodol y gallai fod prynwyr posibl eisoes yn edrych ar ddod i mewn a defnyddio'r safle at ddibenion masnachol, naill ai i'w gadw fel parc thema neu ar gyfer pethau eraill hefyd. Yr hyn rwy'n edrych amdano yw ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i weithio gyda mi a rhanddeiliaid eraill—mae busnesau wedi cysylltu â mi, ac rwy'n siŵr y bydd busnesau wedi bod cysylltu â Llywodraeth Cymru hefyd—i geisio dod o hyd i brynwr cyn gynted â phosibl, gan mai'r peth olaf rydym am ei weld yn sir Benfro yw safle o'r maint hwn yn cael ei adael yn segur am nifer o flynyddoedd. Gwelsom hynny gyda hen safle CC2000, a ddaeth yn ddolur llygad, ac nid ydym am i hynny ddigwydd. Felly, byddai croeso mawr i unrhyw beth y gellir ei wneud i gefnogi a dod â mwy o bobl ynghyd i geisio prynu’r safle a pharhau i’w redeg.
Y pwynt olaf, felly: rwy’n mawr obeithio nad dyma ddechrau dirywiad atyniadau twristiaeth yng Nghymru, ac mai digwyddiad ac effaith ynysig yw hwn. Felly, yr hyn yr hoffwn ei weld yw i Lywodraeth Cymru gynnull uwchgynhadledd dwristiaeth gydag atyniadau mawr eraill o bob rhan o Gymru i glywed eu barn, i ailosod y berthynas â hwy, ac i glywed, 'Iawn, beth sy'n effeithio arnoch yn dilyn cau Oakwood?' i sicrhau bod y sector twristiaeth yng Nghymru yn cael ei gefnogi yn y ffordd orau bosibl, fel bod hwn yn parhau i fod yn ddigwyddiad ynysig ac nid yn ddechrau rhywbeth tristach.
I'm very grateful for the question this afternoon. It is indeed a sad day. I know that many people across Wales will have very, very many happy memories over the last 40 years, and it is absolutely a much-loved attraction and has been for many decades.
I think that the business itself, as we've heard, has recognised that there are a range of factors behind the decision today. It mentioned also the costs in all areas of the operation. We've heard about ride parts, but then it also extended to the cost of electricity and inflation in terms of food and beverage. I don't think that there's anything in relation to the announcement today that suggests that this is a Wales-specific issue; I think that the issues that were described are certainly wider than things that the Welsh Government can have a direct impact on. I do think the reference across to the tourism levy might have been a little bit of a stretch this afternoon, given the fact that a tourism levy can't even come into place until next year, at the earliest, and the purpose of that levy is to invest in the conditions that make tourism a success locally. So, I know that we'll have to continue to disagree on that particular point.
I think that our main concern—and I think this goes for all of us—is really about the staff at the site. Of course, our Welsh Government team works closely with our key stakeholders, including the Department for Work and Pensions, local authorities and Working Wales to ensure that people who are at risk of losing their jobs, or at risk of redundancy, do receive the information, support and guidance that they need. We know that a lot of the team is made up of seasonal workers, so I would point to some of the innovations that we have, such as Big Ideas Wales, for example, which is a really great opportunity for those young people to consider, who might otherwise have been employed during the tourist season at Oakwood. So, that's just one idea that might be useful to some people.
But then in terms of the future of the site, I also share that concern that we wouldn't want to see that site derelict. Just to provide reassurance to colleagues that the Welsh Government is in contact with those people who might have a commercial interest in the site, and we will certainly do what we can to facilitate a quick sale, if we're able to contribute to those discussions.
And then, in terms of the wider tourism sector, I'm really pleased to say that we do have that kind of large summit that you referred to on the horizon. So, on 27 March, we have our national tourism conference. It's a Welsh Government conference that is provided through Visit Wales, and that will have some of those large tourist attraction owners at it, amongst others. Part of the key issues that we'll be trying to grapple with at that conference will be around sustainability and resilience for the sector.
Rwy’n ddiolchgar iawn am eich cwestiwn y prynhawn yma. Mae'n ddiwrnod trist yn wir. Gwn y bydd gan lawer o bobl ledled Cymru atgofion hapus iawn dros y 40 mlynedd diwethaf, ac mae’n atyniad sy’n annwyl i lawer, ac wedi bod felly ers degawdau lawer.
Credaf fod y busnes ei hun, fel y clywsom, wedi cydnabod bod amrywiaeth o ffactorau y tu ôl i’r penderfyniad heddiw. Soniodd hefyd am y costau ym mhob maes o'i waith. Rydym wedi clywed am gydrannau'r reidiau, ond roedd hefyd yn ymestyn i gost trydan a chwyddiant o ran bwyd a diod. Ni chredaf fod unrhyw beth mewn perthynas â'r cyhoeddiad heddiw sy'n awgrymu bod hwn yn fater sy'n benodol i Gymru; credaf fod y problemau a ddisgrifiwyd yn sicr yn ehangach na’r pethau y gall Llywodraeth Cymru gael effaith uniongyrchol arnynt. Credaf efallai fod y cyfeiriad at yr ardoll dwristiaeth yn ormodol y prynhawn yma, o ystyried na all ardoll twristiaeth ddod yn weithredol tan y flwyddyn nesaf, ar y cynharaf, a diben yr ardoll honno yw buddsoddi yn yr amodau sy'n gwneud twristiaeth yn llwyddiant yn lleol. Felly, gwn y bydd yn rhaid inni barhau i anghytuno ar y pwynt penodol hwnnw.
Rwy'n credu bod ein prif bryder—a chredaf fod hyn yn berthnasol i bob un ohonom—yn ymwneud â staff y safle. Wrth gwrs, mae ein tîm yn Llywodraeth Cymru yn gweithio’n agos gyda’n rhanddeiliaid allweddol, gan gynnwys yr Adran Gwaith a Phensiynau, awdurdodau lleol a Cymru’n Gweithio i sicrhau bod pobl sydd mewn perygl o golli eu swyddi, neu mewn perygl o gael eu diswyddo, yn cael y wybodaeth, y cymorth a’r arweiniad sydd eu hangen arnynt. Gwyddom fod llawer o’r tîm yn weithwyr tymhorol, felly cyfeiriaf at rai o’r datblygiadau arloesol sydd gennym, megis Syniadau Mawr Cymru, er enghraifft, sy’n gyfle gwirioneddol wych i’r bobl ifanc hynny a allai fel arall fod wedi cael eu cyflogi yn ystod y tymor twristiaeth yn Oakwood ei ystyried. Felly, dim ond un syniad yw hwnnw a allai fod yn ddefnyddiol i rai pobl.
Ond wedyn, o ran dyfodol y safle, rwyf innau hefyd yn rhannu’r pryder na fyddem am weld y safle’n segur. Hoffwn roi sicrwydd i fy nghyd-Aelodau fod Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad â’r bobl a allai fod â diddordeb masnachol yn y safle, a byddwn yn sicr yn gwneud yr hyn a allwn i hwyluso gwerthiant cyflym, os gallwn gyfrannu at y trafodaethau hynny.
Ac yna, o ran y sector twristiaeth ehangach, rwy'n falch iawn o ddweud bod gennym y math o uwchgynhadledd fawr y cyfeirioch chi ati ar y gorwel. Felly, ar 27 Mawrth, mae gennym ein cynhadledd dwristiaeth genedlaethol. Mae'n gynhadledd gan Lywodraeth Cymru a ddarperir drwy Croeso Cymru, a bydd yn cynnwys rhai o'r perchnogion atyniadau twristiaeth mawr hynny, ymhlith eraill. Rhai o'r materion allweddol y byddwn yn ceisio mynd i'r afael â hwy yn y gynhadledd honno fydd cynaliadwyedd a chydnerthedd ar gyfer y sector.
Dwi am ategu'r teimlad o siom roedd Sam Kurtz yn cyfeirio ato fe am y newyddion disymwth iawn, ac annisgwyl hefyd neithiwr, fod Oakwood am gau. Mae gennym ni i gyd ein hatgofion melys iawn. Fel teulu, roedden ni'n mynd bron yn flynyddol i Oakwood ac roeddwn i'n cael fy ngorfodi, fel Sam, i fynd ar Megafobia a'r reids doeddwn i ddim yn gyfforddus i fynd arnyn nhw, ond roedd y plant yn teimlo bod yn rhaid i dad fynd gyda nhw. Felly, doedd dim llawer o ddewis yn hynny o beth. Ond diwrnodau da dros ben. Roedd tripiau ysgol Sul hefyd yn mynd i Oakwood yn gyson. Ac mae'n rhyfedd meddwl na fydd, o bosibl, Oakwood yn bodoli.
Mae rhywun yn meddwl am y staff, wrth gwrs, sy'n cael eu heffeithio'n fawr gan y newyddion yma. Mae rhywun hefyd yn sylweddoli nid yn unig bod Oakwood yn atyniad twristaidd pwysig iawn, iawn, ond yn atyniad oedd yn rhoi gymaint o hwb economaidd i'r ardal hefyd. Roedd yna gymaint mwy o gwmpas Oakwood, yn fusnesau cyflenwi, yn fusnesau lletygarwch ac yn y blaen a oedd elwa gymaint o'r parc yma.
Rŷn ni'n gwybod bod y parc wedi wynebu rhai trafferthion iechyd a diogelwch yn ddiweddar sydd ddim wedi helpu, a ddim efallai wedi buddsoddi'n ddigonol i barhau i fod yn barc sydd yn denu fel yr oedd. Ond efallai'r cwestiwn i'r Llywodraeth yw hyn: pryd, leicien i wybod, y cawsoch chi glywed gyntaf am drafferthion y parc? Pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael gyda pherchnogion y parc, a pha gymorth o bosibl ydych chi'n gallu ei roi i'r parc er mwyn gweld a oes yna fodd i'w achub e, neu, yn sicr, fel roedd Sam yn awgrymu, ein bod ni'n cydweithio hefyd â phrynwyr newydd posibl, achos y peth olaf rŷn ni eisiau ei weld yw bod y safle yn cau ac nad oes yna atyniad twristiaeth o gwbl yn dod yn ei le fe, gan ei fod e wedi cyfrannu siẁd gymaint dros y blynyddoedd?
I want to echo the feeling of disappointment that Sam Kurtz mentioned at the very sudden and unexpected news last night that Oakwood is to close. We all have very fond memories. As a family, we went nearly every year to Oakwood and I was forced, like Sam, to go on Megafobia and the rides that I wasn't comfortable to go on, but the children felt that dad had to go with them. So, I didn't have much choice in that. But they were great days. Sunday school trips also went to Oakwood regularly. And it's strange to think that Oakwood may not exist.
One thinks of the staff, of course, who will be greatly affected by this news. One also realises that Oakwood is not only a very, very important tourist attraction, but an attraction that gave such an economic boost to the area as well. There was so much more around Oakwood, with the supply businesses, the hospitality businesses and so forth that benefited so much from this park.
We know that the park has faced some health and safety problems in recent times that haven't helped, and perhaps hasn't adequately invested in continuing to be a park that attracted visitors as it once did. But maybe the question for the Government is this: when did you first hear about the park's problems? What discussions have you had with the park owners, and what support could you possibly give to the park in order to see whether it might be possible to save it, or, certainly, as Sam suggested, that we co-operate with possible new buyers, because the last thing we want to see is the site closing and no tourist attraction at all replacing it, given that it's made such a contribution over the years?
I'm very grateful for the question. Unfortunately, it was unexpected news for the Welsh Government as well, so we found out about it at the same time as others. I really would encourage any business in distress, or any business that is facing very difficult economic times or challenges that might lead them to consider making choices like this, to reach out to the Welsh Government at the earliest opportunity so that we can explore options with those businesses, to find out if there are ways that we could work together to ensure a longer term and sustainable plan for that business. So, that would be my appeal to businesses this afternoon—to reach out and see if there is help for them in those situations.
I think that the parent company has been quite clear in its intentions for the site, but, of course, we have reached out to them, through officials, to explore whether we can have further conversations with them. Our conversations really are also in the space of conversations with the staff, to explore what more we can do to help there. So, I did mention some of the partnerships that we work with locally to support staff, but I would also highlight that, where people are impacted by redundancy and want to remain in the labour market, then they can receive that individualised support through the Welsh Government's employability and skills programme, ReAct+, and also Communities for Work Plus. So, those schemes will be there for those individuals who might be affected. But, as I say, the vast majority of the workforce is that seasonal workforce, who haven't, at this point in the year, been recruited.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn. Yn anffodus, roedd yn newyddion annisgwyl i Lywodraeth Cymru hefyd, felly cawsom wybod amdano ar yr un pryd ag eraill. Byddwn yn annog unrhyw fusnes mewn trafferth, neu unrhyw fusnes sy'n wynebu cyfnod economaidd neu heriau anodd iawn a allai eu harwain i ystyried gwneud dewisiadau fel hyn, i estyn allan at Lywodraeth Cymru cyn gynted ag y gallant er mwyn inni allu archwilio opsiynau gyda'r busnesau hynny, i weld a oes ffyrdd y gallem weithio gyda'n gilydd i sicrhau cynllun mwy hirdymor a chynaliadwy ar gyfer y busnes hwnnw. Felly, dyna fyddai fy apêl i fusnesau y prynhawn yma—i estyn allan i weld a oes help ar gael iddynt yn y sefyllfaoedd hynny.
Rwy'n credu bod y rhiant-gwmni wedi bod yn eithaf clir yn ei fwriadau ar gyfer y safle, ond wrth gwrs, rydym wedi estyn allan atynt, drwy swyddogion, i weld a allwn gael sgyrsiau pellach gyda hwy. Mae ein sgyrsiau hefyd yn cynnwys sgyrsiau gyda'r staff, i weld beth arall y gallwn ei wneud i helpu yno. Felly, soniais am rai o'r partneriaethau yr ydym yn gweithio gyda hwy'n lleol i gefnogi staff, ond hoffwn nodi hefyd, lle caiff pobl eu heffeithio gan ddiswyddiadau a'u bod eisiau aros yn y farchnad lafur, gallant gael cymorth personol drwy raglen cyflogadwyedd a sgiliau Llywodraeth Cymru, ReAct+, a hefyd Cymunedau am Waith a Mwy. Felly, bydd y cynlluniau hynny ar gael i'r unigolion a allai gael eu heffeithio. Ond fel y dywedais, gweithlu tymhorol sydd heb eu recriwtio eto ar yr adeg hon o'r flwyddyn yw mwyafrif helaeth y gweithlu.
Of course, we all know that Oakwood is an iconic park. I remember taking my children there—and it's been around a while—and also, more recently, even taking my grandchildren there. But the point here is more important than that. You mentioned just now that this was the first that you'd heard of it, and I would go along with your plea to businesses to give earlier warnings, because it also gives earlier warnings to those suppliers who are supplying that attraction, and also to the employees, so that they can seek alternative employment. I don't know whether any of that was the case, but I hope that it was, because sudden closures of businesses are pretty devastating on all of those people who are affected. I believe there's somewhere around 200 workers. I don't know how many of those are employed full time. But my question is what we can do to support those workers who are seeking alternative employment.
Of course, the site is a large site. I believe it was agricultural land before it was a theme park—I believe that that's the case. Being a county councillor for over 30 years, if I'd still been there, I remember it actually getting its planning permission. So, I suppose one thing that could happen is it could return to farmland. But there will be plenty of options and there will be lots of interest, I'm certain about that. But what must happen is the best use of that land in terms of the wider community. I do agree with you that it's a stretch too far and a ridiculous attempt, really, to put this with the visitor levy. To my knowledge, people don't usually sleep in Oakwood—not intentionally, anyway, I'm sure of that. So, I do think that is somewhat ridiculous. But, nonetheless, this is a serious blow to the community. It did support people in their employment more widely than the park itself, and those people, I feel, will need support. So, I’d be very interested to hear how that plays out.
Wrth gwrs, rydym i gyd yn gwybod bod Oakwood yn barc eiconig. Rwy'n cofio mynd â fy mhlant yno—ac mae wedi bod yno ers peth amser—a hefyd, yn fwy diweddar, euthum â fy wyrion yno. Ond mae'r pwynt yn y fan hon yn bwysicach na hynny. Roeddech chi'n sôn nawr mai hwn oedd y tro cyntaf i chi glywed amdano, a hoffwn ategu'ch cais i fusnesau roi rhybudd cynharach, oherwydd mae hefyd yn rhoi rhybudd cynharach i'r cyflenwyr sy'n cyflenwi nwyddau i'r atyniad hwnnw, a hefyd i'r gweithwyr, fel y gallant chwilio am waith arall. Nid wyf yn gwybod a oedd hynny'n wir o gwbl yma, ond rwy'n gobeithio ei fod, oherwydd mae cau busnesau'n sydyn yn eithaf dinistriol i'r holl bobl yr effeithir arnynt. Rwy'n credu bod oddeutu 200 o weithwyr yno. Nid wyf yn gwybod faint o'r rhain sy'n cael eu cyflogi'n llawn amser. Ond fy nghwestiwn i yw beth y gallwn ei wneud i gefnogi'r gweithwyr sy'n chwilio am waith arall.
Wrth gwrs, mae'n safle'n mawr. Rwy'n credu mai tir amaethyddol ydoedd cyn iddo fod yn barc thema—rwy'n credu mai felly oedd hi. Yn gynghorydd sir ers dros 30 mlynedd, pe bawn i'n dal i fod yno, rwy'n ei gofio'n cael ei ganiatâd cynllunio. Felly, mae'n debyg mai un peth a allai ddigwydd yw y gallai ddychwelyd i fod yn dir fferm. Ond bydd digon o opsiynau a bydd llawer o ddiddordeb, rwy'n siŵr o hynny. Ond mae'n rhaid sicrhau'r defnydd gorau o'r tir o ran y gymuned ehangach. Rwy'n cytuno â chi ei fod gam yn rhy bell ac yn ymgais hurt i gysylltu hyn â'r ardoll ymwelwyr. Hyd y gwn i, nid yw pobl fel arfer yn cysgu yn Oakwood—nid o fwriad, beth bynnag, rwy'n siŵr o hynny. Felly, rwy'n credu bod hynny braidd yn hurt. Fodd bynnag, mae'n ergyd ddifrifol i'r gymuned. Fe gefnogodd bobl gyda'u gwaith yn fwy eang na'r parc ei hun, ac rwy'n teimlo y bydd angen cymorth ar y bobl hynny. Felly, hoffwn glywed beth a ddaw o hynny.
I’m very grateful, again, for the questions. As I understand it, the proportion of the workforce that is employed year-round is actually a relatively small number as compared to the overall number, but, for those individual workers, this news is going to be absolutely devastating. So, we stand ready to work, through our ReAct+ programme and others, with each and every one of those individuals to try and ensure that they are able to move on into work after the announcement today. And then, recognising that point about this being a really important site, the Welsh Government will do everything that we can to ensure that there is an outcome that provides jobs for the future at that really important site. But, today, I think all our thoughts are with those workers who are receiving some really difficult news, and our intentions are to support them as best we can.
Rwy'n ddiolchgar iawn unwaith eto am y cwestiynau. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae cyfran y gweithlu a gyflogir drwy gydol y flwyddyn yn nifer cymharol fach o'i gymharu â'r cyfanswm, ond i'r gweithwyr unigol hynny, mae'r newyddion yn mynd i fod yn hollol ddinistriol. Felly, rydym yn barod i weithio, trwy ein rhaglen ReAct+ ac eraill, gyda phob un o'r unigolion hynny i geisio sicrhau eu bod yn gallu symud ymlaen i weithio ar ôl y cyhoeddiad heddiw. Ac yna, i gydnabod y pwynt am y lle fel safle pwysig iawn, bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau canlyniad sy'n darparu swyddi ar gyfer y dyfodol ar y safle pwysig hwn. Ond heddiw, rwy'n credu bod ein meddyliau i gyd gyda'r gweithwyr sy'n cael newyddion anodd iawn, a'n bwriad yw eu cefnogi cystal ag y gallwn.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Fe symudwn ni ymlaen nawr at eitem 4, sef datganiadau 90-eiliad, ac mae’r un cyntaf gan Rhun ap Iorwerth.
We’ll move now to item 4, which is the 90-second statements, and the first is from Rhun ap Iorwerth.
Mae pobl Ynys Môn a chynulleidfaoedd ar draws Cymru yn cofio’n annwyl iawn yr wythnos yma am Marged Esli, fu farw ddydd Gŵyl Dewi yn 75 oed. I’r rhai sy’n adnabod coridorau’r Senedd yma, mae yna lun ohoni hi. Yng nghyffiniau swyddfeydd Plaid Cymru mae o, yn digwydd bod—llun o Marged yn Eisteddfod yr Urdd, Porthmadog, 1964. Os ydy’n syms i’n iawn, mi oedd y ferch ifanc o Walchmai yn dal i fod yn ddisgybl yn Ysgol Gyfun Llangefni ar y pryd, ond mi oedd y sbarc disglair, sy’n amlwg yn y llun hwnnw, yn gip ar dalent naturiol am actio a pherfformio a fyddai’n ei gweld hi’n serennu ar lwyfannau a sgriniau am ddegawdau i ddod.
Fel cyflwynydd ar raglen blant Bilidowcar, mi fyddai wedi bod yn un o’r wynebau cyntaf i fi ei gweld ar deledu fel plentyn, mae’n siŵr. Mi oedd ei chymeriad, Nansi Furlong, yn ffefryn ar Pobol y Cwm. Mi chwaraeodd y prif ran yn y ffilm Madam Wen ddechrau’r 1980au. Mae ei rhestr o rannau a pherfformiadau dros y blynyddoedd, yn Gymraeg a Saesneg, yn hirfaith, ond buodd hi’n ysgrifennu i’r sgrin hefyd. Mi oedd hi’n athrawes, a hefyd yn dangos ymroddiad i’w chrefft ac i’w bro fel gwirfoddolwr gweithgar yn Theatr Fach, Llangefni.
Yn 2023, mi gyhoeddodd hi ei hunangofiant, dan y teitl Ro'n i’n arfer bod yn rhywun, ond, wrth ei chofio heddiw, mi allwn ni ddweud yn bendant y byddwch chi wastad yn rhywun arbennig iawn i ni, Marged, ac mae Ynys Môn yn enwedig yn falch iawn, iawn o’ch llwyddiant.
The people of Ynys Môn and audiences across Wales remember fondly this week Marged Esli, who died on St David’s day at the age of 75. For those who know the corridors of this Senedd, there is a picture of here near the Plaid Cymru offices, as it happens. It’s a picture of Marged at the Urdd Eisteddfod in Porthmadog in 1964. If my sums are right, that young girl from Gwalchmai would have still been a pupil at Llangefni comprehensive at that time, but that spark, which is clear in that photograph, was a hint at the natural talent for acting and performing that would see her starring on stage and screen for decades to come.
As a presenter on the Bilidowcar children's programme, she would have been one of the first faces that I would have seen on television as a child, I’m sure. Her character, Nansi Furlong, was a favourite on Pobol y Cwm. She took the lead in the film Madam Wen in the early 1980s. Her list of roles and performances over the years, in Welsh and in English, is lengthy, but she also was a screenwriter. She was a teacher, and showed a commitment to her craft and her area as an active volunteer at Theatr Fach, Llangefni.
In 2023, she published her autobiography under the title, Ro'n i’n arfer bod yn rhywun—‘I used to be someone’—but, in remembering her today, we can say that you will always be someone very special to us, Marged, and Ynys Môn in particular is very, very proud of your success.
A'r un nesaf gan Jane Dodds.
The next from Jane Dodds.
Diolch, Llywydd dros dro. I want to take this time to celebrate the wonderful work of Dolen Cymru, who are celebrating their fortieth anniversary this year. This organisation does incredible work in connecting communities in Lesotho and Wales. They’ve worked really hard to facilitate sustainable projects, partnerships and relationships that have a positive impact on communities in both Lesotho and in Wales. The Rt Hon Mohlabe Tsekoa wonderfully summarised the ties between the two countries when he said that,
'The link is a source of hope to the people of Lesotho. It is one of the greatest developments that has come to us on a human level...It is an unprecedented example of how meaningful links can be…given our location and smallness, there is a need to hold another hand, however far away, to help make us feel we are truly part of the world, part of the international community'.
This is a wonderful example of the strong ties that Wales can develop with other countries around the world. These days, when international relations are so fragile, organisations like these are invaluable to us here in Wales. Thank you so much to Dolen Cymru. Diolch.
Diolch, Lywydd dros dro. Rwyf am neilltuo'r amser hwn i ddathlu gwaith gwych Dolen Cymru, sy'n dathlu eu pen-blwydd yn 40 oed eleni. Mae'r sefydliad hwn yn gwneud gwaith anhygoel yn cysylltu cymunedau yng Nghymru a Lesotho. Maent wedi gweithio'n galed iawn i hwyluso prosiectau, partneriaethau a chysylltiadau cynaliadwy sy'n cael effaith gadarnhaol ar gymunedau yn Lesotho ac yng Nghymru. Crynhodd y Gwir Anrhydeddus Mohlabe Tsekoa y cysylltiadau rhwng y ddwy wlad yn hyfryd pan ddywedodd,
'Mae'r ddolen yn ffynhonnell gobaith i bobl Lesotho. Mae'n un o'r datblygiadau mwyaf sydd wedi dod i ni ar lefel ddynol... Mae'n enghraifft ddigynsail o ba mor ystyrlon y gall cysylltiadau fod... o ystyried ein lleoliad a'n maint bychan, mae angen gafael yn llaw eraill, ni waeth pa mor bell i ffwrdd, i helpu i wneud inni deimlo ein bod yn rhan go iawn o'r byd, yn rhan o'r gymuned ryngwladol'.
Mae hon yn enghraifft wych o'r cysylltiadau cryf y gall Cymru eu datblygu gyda gwledydd eraill ledled y byd. Y dyddiau hyn, pan fo cysylltiadau rhyngwladol mor fregus, mae mudiadau fel y rhain yn amhrisiadwy i ni yma yng Nghymru. Diolch yn fawr i Dolen Cymru. Diolch.
Elin Jones.
Elin Jones.
Mae’n siwr fod gan bob Aelod yma drac sain i’w hieuenctid. Geraint Jarman a’r Cynganeddwyr oedd fy un i. Bu farw Geraint Jarman ddydd Llun, ond mae ei oes o gerddoriaeth a geiriau yn mynd i barhau am hir.
Ei gerddoriaeth o’r 1970au ymlaen ddaeth â rythm rege Riverside i’r sîn roc Gymraeg. Mi gyflwynodd Jarman fywyd y brifddinas i farddoniaeth gerddorol yn y Gymraeg. Mi oedd ei gigs yn chwedlonol, ac, wrth i fi siarad amdano, dwi’n teimlo fy hun nôl yng nghynnwrf torfol gig Jarman.
Yn ei gerddoriaeth, mi oedd y 'Sgip ar Dân', y 'tracsuit' yn wyrdd, a’r 'Tacsi i’r Tywyllwch'. Mi oedd 'Beirdd Gwleidyddol' byth yn golchi dillad brwnt, drws 'Merch Tŷ Cyngor' ar agor tan y wawr, ac mi oedd 'Ethiopia Newydd' yn dyfod cyn hir.
Cyn dod yn artist yn ei enw ei hun, mi oedd Jarman yn aelod gyda Heather Jones a Meic Stevens o’r grŵp dylanwadol Bara Menyn. Mi weithiodd ar y gyfres arloesol Fideo 9, a Jarman hefyd oedd llais gwreiddiol SuperTed.
Y tro diwethaf i fi glywed Geraint Jarman yn canu’n fyw oedd yn Neuadd y Senedd fan hyn yn 2019, ac mi ddywedodd wrthyf i, yn gwbwl ddiymhongar, taw braint a breuddwyd oedd cael canu ei anthem eiconig, 'Gwesty Cymru', yn Senedd Cymru.
Bydd caneuon Geraint Jarman yn ganolog i wead y sîn roc Gymraeg am hir eto. Mae ei eiriau wedi treiddio’n ddwfn i eneidiau gymaint ohonom ni. A meddyliwch yr ysbrydoliaeth gafodd y ferch 15 oed, gwrlog yma o’r llinell anfarwol,
'Y rocyrs â’r gwallte cwrlog yw dyfodol Gwalia nawr'.
Nos da, Jarman; Jarman, nos da.
I am sure that every Member here has a soundtrack for their youth. Geraint Jarman and the Cynganeddwyr provided mine. Geraint Jarman died on Monday, but his age of music and words will live on.
His music from the 1970s brought the reggae rhythm of Riverside to the Welsh rock scene. Jarman invoked the life of the capital in musical poetry through the medium of Welsh. His gigs were the stuff of legend, and, as I talk about him, I can feel myself being immersed again in the excitement of being in the audience at a Jarman gig.
In his music, the skip was on fire, the tracksuit was green and the taxi was travelling into the darkness. The political poets never washed their dirty clothes, the door of the council house girl was open until dawn, and a new Ethiopia was on the horizon.
Before becoming an artist in his own right, Jarman was a member, along with Heather Jones and Meic Stevens, of the influential band Bara Menyn. He worked on the innovative series Fideo 9, and he was also the original voice of SuperTed.
The last time I heard Geraint Jarman sing live was in the Neuadd at the Senedd here in 2019, and he told me, with great humility, that it was a privilege and a dream to be able to sing his iconic anthem, 'Gwesty Cymru', at the Welsh Parliament.
Geraint Jarman's songs will be central to the fabric of the Welsh rock scene for many years to come. His words have made deep inroads into the souls of so many of us. And think about the inspiration that this 15-year-old, curly-haired girl got from his immortal line,
'The curly-haired rockers are the future of Wales now'.
Nos da, Jarman; Jarman, nos da.
Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much.
Fe symudwn ni ymlaen nawr at eitem 5, sef dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv), ar anghenion y gymuned fyddar. Dwi'n galw ar Mark Isherwood i wneud y cynnig. Mark Isherwood.
We'll move on now to item 5, namely the Member debate under Standing Order 11.21(iv), on the needs of the deaf community. I call on Mark Isherwood to move the motion. Mark Isherwood.
Cynnig NDM8734 Mark Isherwood, Mike Hedges
Cefnogwyd gan Jane Dodds, Natasha Asghar, Sioned Williams
Cynnig bod y Senedd
1. Yn nodi:
a) yr angen i ddarparwyr gwasanaethau ddiwallu anghenion y gymuned fyddar;
b) bod pobl sy’n byw â cholled clyw yn wynebu anfantais difrifol o gymharu â phobl nad yw hynny’n effeithio ar eu clyw;
c) mai Iaith Arwyddion Prydain (BSL) yw’r dull cyfathrebu a ffefrir gan lawer o bobl fyddar; a
d) pryder ynghylch penderfyniad Cymwysterau Cymru i beidio â bwrw ymlaen â chymhwyster TGAU iaith arwyddion.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru:
a) i sicrhau bod y tasglu hawliau pobl anabl yn mynd ati’n benodol i nodi’r materion a’r rhwystrau sy’n effeithio ar fywydau pobl fyddar; a
b) i ymwneud yn fwy â’r gymuned fyddar i ganfod beth yw eu hanghenion.
Motion NDM8734 Mark Isherwood, Mike Hedges
Supported by Jane Dodds, Natasha Asghar, Sioned Williams
To propose that the Senedd
1. Notes:
a) the need for service providers to meet the needs of the deaf community;
b) that people with hearing loss are severely disadvantaged compared to people who have unaffected hearing;
c) that BSL is the preferred method of communication for many deaf people; and
d) concern about the decision by Qualifications Wales not to progress with a GCSE in sign language.
2. Calls on the Welsh Government:
a) to ensure that the disability rights taskforce specifically captures the issues and barriers that affect the lives of deaf people: and
b) to have a greater involvement with the deaf community to ascertain their needs.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Today’s motion highlights the need for service providers to meet the needs of the deaf community, noting that people with hearing loss are severely disadvantaged compared to people who have unaffected hearing; that British Sign Language, BSL, is the preferred method of communication for many deaf people; and concern about the decision by Qualifications Wales not to progress with a GCSE in sign language.
The motion also calls on the Welsh Government to ensure that the disability rights taskforce specifically captures the issues and barriers that affect the lives of deaf people and to have a greater involvement with the deaf community to ascertain their needs. Cabinet Secretaries have routinely cited the work of the Welsh Government’s disability rights taskforce as their catch-all response to any disability-related matter. This includes questions about how they engage and work with the deaf community, using this to justify their previous statements that they did not recognise the need for a BSL Bill in Wales. For example, after I raised the decision taken by Qualifications Wales to suspend the development of a BSL GCSE in Wales in the Chamber last October, the social justice Secretary and Trefnydd said,
'I think it is important that the Cabinet Secretary for Education, clearly, is engaging, as I will do, from a disability rights taskforce perspective'.
The next day, I received from the recipient a freedom of information reply from the disability rights taskforce, following the recipient’s request to supply them with information of the disability rights taskforce and its sub-committees, which mentions British Sign Language, BSL. The reply stated that many of the taskforce meetings have referenced the broader need for more accessible information, which would capture British Sign Language without specifically mentioning it. Responding, the recipient stated, ‘I asked the question as I was fed-up of reading the same get-out clause referring any BSL matter to the disability rights taskforce or using it as an excuse for addressing BSL to be put on hold’. It is still happening, and yet there is evidence there has been next to no discussion on BSL within the taskforce. Please can this be challenged?
After I shared this with the co-submitter of this motion, Mike Hedges, and fellow member of the cross-party group on deaf issues, it was agreed that we would seek an opportunity to submit this for a Member debate. I was subsequently told by participants with lived experience within the disability rights taskforce that it was hard to get a slot to speak in most meetings due to volumes of others involved. Some mentions of BSL in recommendations were tacked on belatedly.
But whilst I welcome the establishment of the disability rights taskforce, its nature and terms of reference limit its work to the general rather than the specific, when disabled people facing barriers related to their specific conditions, including deaf people, need both.
Mae'r cynnig heddiw yn tynnu sylw at yr angen i ddarparwyr gwasanaethau ddiwallu anghenion y gymuned fyddar, gan nodi bod pobl sydd â cholled clyw dan anfantais ddifrifol o gymharu â phobl heb golled clyw; mai Iaith Arwyddion Prydain, BSL, yw'r dull cyfathrebu a ffafrir gan lawer o bobl fyddar; a phryder ynghylch penderfyniad Cymwysterau Cymru i beidio â bwrw ymlaen â TGAU iaith arwyddion.
Mae'r cynnig hefyd yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod y tasglu hawliau pobl anabl yn mynd ati'n benodol i nodi'r materion a'r rhwystrau sy'n effeithio ar fywydau pobl fyddar ac i ymwneud yn fwy â'r gymuned fyddar i ganfod beth yw eu hanghenion. Mae Ysgrifenyddion y Cabinet wedi cyfeirio at waith tasglu hawliau pobl anabl Llywodraeth Cymru yn rheolaidd fel ymateb cyffredin i unrhyw fater sy'n gysylltiedig ag anabledd. Mae hyn yn cynnwys cwestiynau ynglŷn â'r modd y maent yn ymgysylltu ac yn gweithio gyda'r gymuned fyddar, gan ddefnyddio hynny i gyfiawnhau eu datganiadau blaenorol nad oeddent yn cydnabod yr angen am Fil BSL yng Nghymru. Er enghraifft, ar ôl i mi godi'r penderfyniad a wnaed gan Cymwysterau Cymru i atal datblygiad TGAU BSL yng Nghymru yn y Siambr fis Hydref diwethaf, dywedodd yr Ysgrifennydd Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Trefnydd,
'rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, yn amlwg, yn ymgysylltu, fel y byddaf i yn ei wneud, o safbwynt tasglu hawliau anabledd'
Y diwrnod wedyn, cefais ymateb rhyddid gwybodaeth i'r sawl a'i derbyniodd gan y tasglu hawliau pobl anabl, yn dilyn cais y derbynnydd am wybodaeth am y tasglu hawliau pobl anabl a'i is-bwyllgorau, sy'n sôn am Iaith Arwyddion Prydain, BSL. Roedd yr ateb yn nodi bod llawer o gyfarfodydd y tasglu wedi cyfeirio at yr angen ehangach am wybodaeth fwy hygyrch, a fyddai'n cynnwys Iaith Arwyddion Prydain heb sôn amdani'n benodol. Wrth ymateb, dywedodd y derbynnydd, 'Gofynnais y cwestiwn am fy mod wedi cael llond bol ar ddarllen yr un cymal esgusodi yn cyfeirio unrhyw fater BSL at y tasglu hawliau pobl anabl neu'n ei ddefnyddio fel esgus i ohirio mynd i'r afael â BSL'. Mae'n dal i ddigwydd, ac eto mae yna dystiolaeth na fu'r nesaf peth i ddim trafod ar BSL o fewn y tasglu. A ellir herio hyn, os gwelwch yn dda?
Ar ôl i mi rannu hyn gyda chyd-gyflwynydd y cynnig hwn, Mike Hedges, a chyd-aelod o'r grŵp trawsbleidiol ar faterion pobl fyddar, cytunwyd y byddem yn chwilio am gyfle i gyflwyno hyn ar gyfer dadl Aelodau. Yn dilyn hynny, dywedwyd wrthyf gan gyfranogwyr â phrofiad bywyd yn y tasglu hawliau pobl anabl ei bod yn anodd cael slot i siarad yn y rhan fwyaf o gyfarfodydd oherwydd niferoedd y bobl eraill sy'n cymryd rhan. Cafodd rhai cyfeiriadau at BSL mewn argymhellion eu hychwanegu'n ddiweddarach.
Ond er fy mod yn croesawu sefydlu'r tasglu hawliau pobl anabl, mae ei natur a'i gylch gorchwyl yn cyfyngu ei waith i'r cyffredinol yn hytrach na'r penodol, pan fo angen y ddau ar bobl anabl sy'n wynebu rhwystrau'n gysylltiedig â'u cyflyrau penodol, yn cynnwys pobl fyddar.
After last November's announcement that the Welsh Government would establish a BSL stakeholder group, the new Welsh BSL consortium of organisations representing deaf and signing people reported to me that the Welsh Government's BSL policy team have been approaching individuals and organisations about this, and that they all remain in support of my BSL (Wales) Bill.
Evidence shows that deaf people have twice the rate of mental health problems experienced by hearing populations, yet Wales is the only UK country without a deaf mental health service. The all-Wales deaf mental health and well-being group of academics, clinicians and experts, both deaf and hearing, who are working with the Royal College of Psychiatrists, launched their report, ‘Deaf People Wales: Hidden Inequality’, at the Senedd in May 2022. I hosted that. In their submission to the Welsh Government's draft mental health and well-being strategy, they state that to date there have been no changes since the report was received by Welsh Government, adding the main issue is a lack of access to health and mental health services. Health and care staff do not have deaf awareness training and do not know how to book BSL interpreters. Due to complaint services also being inaccessible, few complaints are received by health boards.
When I again raised this with the First Minister last month, she stated that the Welsh Government had asked the Royal College of Psychiatrists and the NHS Wales joint commissioning committee to undertake a review to improve mental health services for those who are deaf or hard of hearing, which will inform the delivery plan alongside the strategy. We therefore need to know that the all-Wales deaf mental health and well-being group will be involved in both this review and monitoring of the subsequent plan.
BSL is not just a language, it is also a gateway to learning, and the means whereby deaf people survive and flourish in a hearing world. In October 2024 Qualifications Wales took the decision to suspend the development of a BSL GCSE. Part of the justification for this decision was that in Wales there is not a ready-made workforce of qualified teachers who could teach a GCSE in this subject. This gets to the crux of the argument of why a BSL Act in Wales is needed. Given the lack of BSL interpreters and translators in Wales, it is not surprising that there is also a lack of qualified teachers for a BSL GCSE.
This goes to the heart of why BSL signers are indirectly excluded from Welsh society through a lack of awareness of the barriers they face, and therefore a lack of proactive planning and adjustments made for deaf people and BSL signers. The National Deaf Children's Society Cymru has warned that falling numbers of teachers of the deaf and other issues with the Welsh Government's additional learning needs reforms is hindering deaf pupils. When I raised this with the then education Minister a year ago, he highlighted investment to support postgraduate training for local authority-based teachers of learners with sensory impairment. The National Deaf Children's Society therefore spoke to services on the ground, who told them that this is being used to keep the level of the teachers of the deaf workforce the same as opposed to expanding it, despite one in five having left the profession since 2011. They were also told that some of the funding was more targeted at ALN co-ordinators and school staff to help build deaf awareness rather than extend provision, thereby not growing the profession to support deaf children in Wales.
Deafness is not a learning difficulty, but deaf children are being disabled by the continuing inequity in outcome as the gap between deaf children and their hearing peers risks becoming even wider, in breach of the Equality Act 2010. My BSL (Wales) Bill would not be a means to an end in itself, but act as a platform to ensure improved services for the deaf community and people with hearing loss, and improve the support currently offered so people can fully engage in things like employment, health and education.
The Welsh Government has previously argued that we don't need specific Welsh BSL legislation because we have the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and the Welsh Government has commissioned an audit of their BSL provision against the British Deaf Association's BSL charter. However, a common theme emerging from the Welsh deaf community is the desire for more Welsh deaf leadership in BSL service delivery, for BSL services to be delivered by deaf BSL signers themselves, and for support to enable deaf-led professional planning and budget setting on BSL issues.
The initial consultation on this Bill has confirmed significant support for the proposed legislation, with only two respondents—one individual and one organisation—disagreeing with the need for it. Reasons for supporting the Bill include addressing the current legislative gaps in protecting and upholding the rights of deaf people, and creating parity with legislation in Scotland and England. As the BDA, the British Deaf Association, state, Welsh deaf BSL signers have seen Welsh Government and Welsh local authorities, with the best will in the world, spend money earmarked for BSL services on paying non-signers to design and deliver these BSL services, with the understandable and inevitable consequences of a mismatch between service design and actual need, reducing efficiency and value for money.
Bristol law school's Dr Rob Wilks, a Welsh deaf legal academic, argues that the Well-being of Future Generations (Wales) Act is not addressing the needs of the Welsh deaf community, concluding that the Act's current oversight of specific provisions for the Welsh deaf community underscores a critical gap that must be addressed to ensure equitable participation and benefit from societal advancements, and that to bridge this gap, several key steps are imperative. Firstly, introducing a BSL Act tailored to Wales is crucial. With a BSL Act in England and Scotland and a proposed executive Bill in Northern Ireland, it would be a betrayal of BSL signers across Wales if a BSL Act does not come to fruition here also. Diolch yn fawr.
Ar ôl y cyhoeddiad ym mis Tachwedd y llynedd y byddai Llywodraeth Cymru yn sefydlu grŵp rhanddeiliaid BSL, adroddodd consortiwm newydd BSL Cymru o sefydliadau sy'n cynrychioli pobl fyddar a phobl sy'n arwyddo wrthyf fod tîm polisi BSL Llywodraeth Cymru wedi bod yn holi unigolion a sefydliadau ynglŷn â hyn, a'u bod i gyd yn parhau i gefnogi fy Mil BSL (Cymru).
Mae tystiolaeth yn dangos bod gan bobl fyddar ddwywaith y gyfradd o broblemau iechyd meddwl a brofir gan boblogaethau sy'n clywed, ac eto Cymru yw'r unig wlad yn y DU heb wasanaeth iechyd meddwl ar gyfer pobl fyddar. Lansiodd grŵp iechyd meddwl a lles pobl fyddar Cymru o academyddion, clinigwyr ac arbenigwyr, yn bobl fyddar a phobl sy'n clywed, sy'n gweithio gyda Choleg Brenhinol y Seiciatryddion, eu hadroddiad, 'Pobl Fyddar Cymru: Anghydraddoldeb Cudd', yn y Senedd ym mis Mai 2022 mewn digwyddiad a gynhaliwyd gennyf i. Wrth gyflwyno strategaeth iechyd meddwl a lles ddrafft Llywodraeth Cymru, maent yn dweud nad oes unrhyw newidiadau wedi bod hyd yma ers i'r adroddiad ddod i law Llywodraeth Cymru, gan ychwanegu mai'r brif broblem yw diffyg mynediad at wasanaethau iechyd ac iechyd meddwl. Nid yw staff iechyd a gofal yn cael hyfforddiant ymwybyddiaeth o fyddardod ac nid ydynt yn gwybod sut i drefnu dehonglwyr BSL. Oherwydd bod gwasanaethau cwyno hefyd yn anhygyrch, ychydig o gwynion a gyflwynir i fyrddau iechyd.
Pan godais hyn eto gyda'r Prif Weinidog y mis diwethaf, dywedodd fod Llywodraeth Cymru wedi gofyn i Goleg Brenhinol y Seiciatryddion a chyd-bwyllgor comisiynu GIG Cymru gynnal adolygiad i wella gwasanaethau iechyd meddwl i'r rhai sy'n fyddar neu'n drwm eu clyw, i lywio'r cynllun cyflawni ochr yn ochr â'r strategaeth. Felly, mae angen inni wybod y bydd grŵp iechyd meddwl a lles pobl fyddar Cymru yn rhan o'r adolygiad hwn a monitro'r cynllun dilynol.
Nid iaith yn unig yw BSL, mae hefyd yn borth i ddysgu, a modd i bobl fyddar oroesi a ffynnu mewn byd sy'n clywed. Ym mis Hydref 2024 penderfynodd Cymwysterau Cymru atal datblygiad TGAU BSL. Rhan o'r cyfiawnhad dros y penderfyniad hwn oedd nad oes gweithlu parod o athrawon cymwysedig yng Nghymru a allai ddysgu TGAU yn y pwnc hwn. Mae hyn yn mynd at wraidd y ddadl pam y mae angen Deddf BSL yng Nghymru. O ystyried y prinder o ddehonglwyr a chyfieithwyr BSL yng Nghymru, nid yw'n syndod fod prinder athrawon cymwysedig ar gyfer TGAU BSL.
Mae hyn yn ganolog i'r rheswm pam y mae arwyddwyr BSL yn cael eu gwahardd yn anuniongyrchol o gymdeithas yng Nghymru trwy ddiffyg ymwybyddiaeth o'r rhwystrau a wynebant, ac felly pam fod diffyg cynllunio rhagweithiol ac addasiadau yn cael eu gwneud ar gyfer pobl fyddar ac arwyddwyr BSL. Mae'r Gymdeithas Genedlaethol i Blant Byddar yng Nghymru wedi rhybuddio bod niferoedd llai o athrawon plant byddar a phroblemau eraill gyda diwygiadau anghenion dysgu ychwanegol Llywodraeth Cymru yn llesteirio disgyblion byddar. Pan godais hyn gyda'r Gweinidog addysg ar y pryd flwyddyn yn ôl, nododd fuddsoddiad i gefnogi hyfforddiant ôl-raddedig ar gyfer athrawon dysgwyr ag amhariad ar y synhwyrau sy'n gweithio mewn awdurdodau lleol. Felly, siaradodd y Gymdeithas Genedlaethol i Blant Byddar â gwasanaethau ar lawr gwlad, a ddywedodd wrthynt fod hwn yn cael ei ddefnyddio i gadw lefel athrawon y gweithlu byddar yr un fath yn hytrach na'i ehangu, er bod un o bob pump wedi gadael y proffesiwn ers 2011. Dywedwyd wrthynt hefyd fod rhywfaint o'r cyllid wedi'i dargedu'n well at gydlynwyr ADY a staff ysgolion i helpu i godi ymwybyddiaeth o fyddardod yn hytrach nag ehangu'r ddarpariaeth, gan olygu nad yw'r proffesiwn yn tyfu i gefnogi plant byddar yng Nghymru.
Nid anhawster dysgu yw byddardod, ond mae plant byddar yn cael eu gwneud yn anabl gan yr anghydraddoldeb parhaus yn y canlyniadau gyda'r risg y bydd y bwlch rhwng plant byddar a'u cyfoedion sy'n clywed yn ehangu fwyfwy, yn groes i Ddeddf Cydraddoldeb 2010. Ni fyddai fy Mil BSL (Cymru) yn ffordd o gyrraedd pen draw ynddo'i hun, ond byddai'n gweithredu fel llwyfan i sicrhau gwell gwasanaethau i'r gymuned fyddar a phobl â cholled clyw, a gwella'r cymorth a gynigir ar hyn o bryd fel y gall pobl gymryd rhan lawn mewn pethau fel cyflogaeth, iechyd ac addysg.
Mae Llywodraeth Cymru wedi dadlau o'r blaen nad oes angen deddfwriaeth BSL Cymru benodol arnom oherwydd bod gennym Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac mae Llywodraeth Cymru wedi comisiynu archwiliad o'u darpariaeth BSL yn erbyn siarter BSL Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain. Fodd bynnag, thema gyffredin sy'n dod i'r amlwg o'r gymuned fyddar yng Nghymru yw'r awydd am fwy o arweinyddiaeth gan bobl fyddar yng Nghymru o ran darparu gwasanaethau BSL, i wasanaethau BSL gael eu darparu gan arwyddwyr BSL eu hunain, ac am gymorth i alluogi cynllunio proffesiynol wedi'i arwain gan bobl fyddar a gosod cyllidebau ar gyfer materion BSL.
Mae'r ymgynghoriad cychwynnol ar y Bil hwn wedi cadarnhau cefnogaeth sylweddol i'r ddeddfwriaeth arfaethedig, gyda dim ond dau ymatebydd—un unigolyn ac un sefydliad—yn anghytuno â'r angen amdani. Mae'r rhesymau dros gefnogi'r Bil yn cynnwys mynd i'r afael â'r bylchau deddfwriaethol presennol o ran diogelu a chynnal hawliau pobl fyddar, a chreu cydraddoldeb â deddfwriaeth yn yr Alban a Lloegr. Fel y mae Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain yn datgan, mae arwyddwyr BSL byddar o Gymru wedi gweld Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol Cymru, gyda'r ewyllys orau yn y byd, yn gwario arian a glustnodwyd ar gyfer gwasanaethau BSL ar dalu pobl nad ydynt yn arwyddwyr i lunio a darparu'r gwasanaethau BSL hyn, gyda chanlyniadau dealladwy ac anochel anghysondeb rhwng cynllun y gwasanaethau a'r angen gwirioneddol, gan leihau effeithlonrwydd a gwerth am arian.
Mae Dr Rob Wilks, academydd cyfreithiol byddar o Gymru yn ysgol y gyfraith Bryste, yn dadlau nad yw Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) yn mynd i'r afael ag anghenion y gymuned fyddar yng Nghymru, gan ddod i'r casgliad fod y modd y mae'r Ddeddf yn anwybyddu darpariaethau penodol ar gyfer y gymuned fyddar yng Nghymru ar hyn o bryd yn tanlinellu bwlch allweddol y mae'n rhaid mynd i'r afael ag ef i sicrhau cyfranogiad teg ac i elwa o ddatblygiadau cymdeithasol, ac er mwyn cau'r bwlch hwn, mae sawl cam allweddol yn hanfodol. Yn gyntaf, mae cyflwyno Deddf BSL wedi'i theilwra ar gyfer Cymru yn hanfodol. Gyda Deddf BSL yn Lloegr a'r Alban a Bil gweithredol wedi'i gynnig yng Ngogledd Iwerddon, os na fydd Deddf BSL yn dwyn ffrwyth yma hefyd, bydd yn gam ag arwyddwyr BSL ledled Cymru. Diolch yn fawr.
Hoffwn i ddiolch i Mark Isherwood am gyflwyno’r cynnig yma ac roeddwn i'n falch o'i gefnogi, a bydd Plaid Cymru yn pleidleisio o blaid y cynnig. Hoffwn i hefyd ddiolch i Mark Isherwood am ei ymdrechion i godi ymwybyddiaeth o’r anawsterau ac anfanteision mae’r gymuned fyddar yn parhau i wynebu yn ein cymdeithas. Er bod Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r model cymdeithasol o anabledd, mae pob un ohonom ni sy'n ymgysylltu gyda phobl anabl a sefydliadau pobl anabl yn gwybod mewn gwirionedd nad yw hynny'n realiti mewn llawer gormod o rannau o'u bywydau.
Mae Plaid Cymru felly yn falch i gefnogi’r cynnig i sicrhau y bydd pwyslais penodol ar anghenion y gymuned fyddar yng ngwaith tasglu y Llywodraeth ar hawliau pobl anabl, oherwydd er gwaethaf bod pobl fyddar ac anodd eu clyw yn cynrychioli tua 18 y cant o boblogaeth Cymru, mae’r gymuned yma yn aml yn anweladwy o ran trefniadau cymdeithasol ac argaeledd gwasanaethau. Fe wnaeth astudiaeth ddiweddar ddangos bod dros 80 y cant o bobl fyddar yng Nghymru yn credu bod eu cyflwr yn ei gwneud hi’n anoddach iddyn nhw gael mynediad i wasanaethau cyhoeddus, a does dim syndod eu bod nhw’n teimlo felly. Mae hynny nid yn unig yn tramgwyddo eu hawliau a'u gallu i chwarae rhan lawn mewn cymdeithas, ond mae'r anghydraddoldeb yma hefyd yn golygu eu bod yn dioddef yn anghymesur o afiechyd, er enghraifft, fel y ffaith fod pobl fyddar ddwywaith yn fwy tebygol o ddioddef problemau iechyd meddwl o gymharu â’r boblogaeth ehangach. Mae'n annerbyniol ac rwy'n cytuno ei bod yn annerbyniol bod Cymru yn parhau i fod yr unig wlad sydd heb wasanaeth iechyd meddwl penodol ar gyfer pobl fyddar.
Mae plant byddar hefyd 26 y cant yn llai tebygol o dderbyn gradd A* i C mewn pynciau craidd TGAU, sy'n adlewyrchiad o ddiffygion difrifol yn argaeledd arbenigedd perthnasol yn y gweithlu. Fe welsom ni arfer da yn ystod y pandemig trwy ddefnydd BSL yn niweddariadau dyddiol y Llywodraeth, a dwi’n croesawu’r cynigion deddfwriaethol diweddar i roi’r iaith ar sail statudol ffurfiol, ond mae penderfyniad Cymwysterau Cymru i beidio â chynnig cwrs TGAU BSL yn gam anffodus yn ôl.
Dwi felly yn annog y Llywodraeth i adolygu’r penderfyniad, yn enwedig yng nghyd-destun deddfwriaeth hawliau dynol perthnasol a Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, ac i barhau i gefnogi ac i ddysgu o fentrau fel prosiect ymchwil Deaf Health and Well-being Wales, partneriaeth rhyngsefydliadol sy’n cynnwys prifysgolion Bangor ac Abertawe, sy’n asesu sut y gall defnydd ehangach o BSL helpu i ymateb i anghydraddoldebau yn y system iechyd.
Mae'r cynnig yn crybwyll tasglu hawliau pobl anabl a'i rôl wrth danlinellu y rhwystrau sy'n effeithio'n andwyol ar fywydau pobl fyddar.
I would like to thank Mark Isherwood for bringing forward this motion that I am pleased to support, and Plaid Cymru will vote in favour of the motion. I would also like to thank Mark Isherwood for his efforts in raising awareness of the difficulties and disadvantages that the deaf community continues to face in our society. Even though the Welsh Government supports the social model of disability, all of us who engage with disabled people and disabled people's organisations know that that is not really the reality in far too many parts of their lives.
Plaid Cymru is therefore pleased to support the motion to ensure that there will be a specific emphasis on the needs of the deaf community in the work of the Government's disability rights taskforce, because despite deaf and hard of hearing people representing around 18 per cent of the population of Wales, this community is often invisible in terms of societal arrangements and service availability. A recent study showed that over 80 per cent of deaf people in Wales believe that their condition makes it harder for them to access public services, and it's no surprise that they feel this way. As well as infringing upon their rights and ability to play a full part in society, this inequality also means that they suffer disproportionately from ill health, for example, like the fact that deaf people are twice as likely to suffer mental health problems compared to the wider population. It's unacceptable and I agree that it's unacceptable that Wales remains the only country without a dedicated mental health service for deaf people.
Deaf children are also 26 per cent less likely to receive an A* to C grade in core GCSE subjects, which is a reflection of serious deficiencies in the availability of relevant expertise in the workforce. We saw good practice during the pandemic through the use of BSL in the Government’s daily updates, and I welcome the recent legislative proposals to put the language on a formal statutory footing, but the decision of Qualifications Wales not to offer a BSL GCSE course is an unfortunate retrograde step.
I therefore urge the Government to review this decision, especially in the context of relevant human rights legislation and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and to continue to support and learn from initiatives such as the Deaf Health and Well-being Wales research project, an inter-institutional partnership involving Bangor and Swansea universities, which assesses how the wider use of BSL can help respond to inequalities in the health system.
The motion mentions the disability rights taskforce and its role in underlining the barriers that adversely affect the lives of deaf people.
Cabinet Secretary, we were told by you, by way of a written statement on the international day of disabled people at the end of last year, that we would have an oral statement in the new year on the progress of the disability rights taskforce. Well, we haven't had one, and given that that work of publishing a disability rights action plan is so long overdue, that's disappointing. We need to hear also about the lack of progress too, and the reasons for that, on your programme for government commitment to incorporate the United Nations convention on the rights of disabled people, and also what work is being done to address the disability employment gap, which is considerably higher in Wales than in the rest of the UK.
The recent inquiry on that disability employment gap held by the Equality and Social Justice Committee, of which I'm a member, heard deep and widespread concern about the lack of progress on the publication and implementation of the work of the disability rights taskforce. You co-chair that taskforce with Professor Debbie Foster, who told the committee that things, in her words, had drifted, and pointed to redirection of resources as one of the possible reasons for this. The Equality and Human Rights Cymru told us that, and I quote,
'disability does not have the same status, perhaps, as other protected characteristics.'
And
'we don't see the same focus or drive in the space of disability.'
So, how would you respond to this, and when will we get an update that could ensure progress and delivery of the support needed by the deaf community, as called for in the motion?
Ysgrifennydd y Cabinet, fe ddywedoch chi wrthym, drwy ddatganiad ysgrifenedig ar ddiwrnod rhyngwladol pobl anabl ddiwedd y llynedd, y caem ddatganiad llafar yn y flwyddyn newydd ar gynnydd y tasglu hawliau pobl anabl. Wel, ni chawsom un, ac o gofio bod y gwaith o gyhoeddi cynllun gweithredu hawliau pobl anabl gymaint ar ei hôl hi, mae hynny'n siomedig. Mae angen inni glywed hefyd am y diffyg cynnydd, a'r rhesymau dros hynny, ar eich ymrwymiad rhaglen lywodraethu i ymgorffori confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl, a pha waith sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â bwlch cyflogaeth pobl anabl, sy'n sylweddol fwy yng Nghymru nag yng ngweddill y DU.
Clywodd yr ymchwiliad diweddar ar y bwlch cyflogaeth pobl anabl a gynhaliwyd gan y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, yr wyf yn aelod ohono, bryder dwfn ac eang am y diffyg cynnydd ar gyhoeddi a gweithredu gwaith y tasglu hawliau pobl anabl. Rydych chi'n cyd-gadeirio'r tasglu hwnnw gyda'r Athro Debbie Foster, a ddywedodd wrth y pwyllgor fod pethau, yn ei geiriau hi, wedi llithro, a nododd y gallai ailgyfeirio adnoddau fod yn un o'r rhesymau dros hyn. Dywedodd Cydraddoldeb a Hawliau Dynol Cymru wrthym,
'nid oes i anabledd yr un statws, efallai, â nodweddion gwarchodedig eraill.'
Ac
'nid ydym yn gweld yr un ffocws ac ysgogiad ym maes anabledd.'
Felly, sut y byddech chi'n ymateb i hyn, a phryd y cawn ni ddiweddariad a allai sicrhau cynnydd a chyflawni'r gefnogaeth sydd ei hangen ar y gymuned fyddar, fel y gelwir amdano yn y cynnig?
I gloi, rŷn ni angen ystyried sut mae effaith druenus llymder, a ddechreuwyd gan y Llywodraeth yn San Steffan gynt, ac sy’n parhau, i raddau helaeth, dan y Llywodraeth bresennol, wedi tanseilio effeithiolrwydd gwasanaethau cyhoeddus. Mae ymchwil ddiweddar gan RNID Cymru yn dangos bod rhai awdurdodau lleol yng Nghymru wedi gorfod torri gwariant ar offer a gwasanaethau i bobl fyddar gan dros 50 y cant ers 2010. Mae’n bwysig cofio nad yw’r anghydraddoldebau ac anfantais rŷn ni'n sôn amdanyn nhw yn ystod y ddadl hon yn bodoli mewn gwacter. Yn hytrach, maen nhw'n bodoli mewn sbectrwm ehangach o anghyfiawnderau cymdeithasol, rhywbeth a all ond dechrau cael ei adfer mewn difri drwy setliad newydd ariannol teg i Gymru gan San Steffan, ar sail anghenion ein poblogaeth.
In conclusion, we need to consider how the appalling impact of austerity, which was started by the previous Westminster Government, and that largely continues under the current Government, has undermined the effectiveness of public services. Recent research by RNID Cymru shows that some local authorities in Wales have had to cut spending on equipment and services for deaf people by over 50 per cent since 2010. It's important to remember that the inequalities and disadvantages that we have mentioned during this debate do not exist in a vacuum. Instead, they exist within a wider spectrum of social injustices, something that can only begin to be seriously remedied through a new fiscally fair settlement for Wales from Westminster, based on the needs of our population.
Thank you to Mark Isherwood, and can I just say I agree with everything you said in your opening remarks, Mark? I think you said them very eloquently, and I'm not going to try and copy them.
There are two distinct groups of people who are deaf: those who are born deaf and those who become deaf as they get older. For those who are born deaf, it comes as a huge shock to the family, who have probably never met a deaf child. My knowledge of this subject comes from my sister who's profoundly deaf. What that means is she cannot hear anything; the only way she can identify noise is the vibrations it causes. What are the effects of being deaf? Try it for yourself. Try watching tv without subtitles and with the sound turned to mute. How much of a programme will you actually understand? Walk around with ear defenders or earplugs in so you cannot hear anything. You miss the sound of nature, you miss hearing people speaking. A silent world is not a good world. Although most people have wished it could be less noisy on occasions, the reality is that we need noise. When we cross roads, we use our hearing as well as our eyes to avoid accidents. What cyclists do when approaching a pedestrian from behind is they ring their bell. That's of no use to somebody who is deaf whatsoever. If you spot someone you know, you shout out to them. This doesn't work when people are deaf. If you are behind them, they will not know you are shouting. A call out to identify a possible danger will be ignored, not due to not caring, but due to not hearing. There's no way of identifying someone walking down the street who is deaf. They don't look any different to you and me. If someone has substantial sight loss, then you will see the guide dog or the white stick. If someone has mobility issues, you will see the wheelchair or the sticks they need. There is nothing similar for those who are deaf.
There's a need for service providers to meet the needs of the deaf community. The provision of British Sign Language communication support is necessary when somebody does not have a significant ability to communicate effectively as a direct result of their hearing loss. There are a lot of opportunities missed to understand what is being said. I have this quite often when I and other people are speaking Welsh; that's why I always use the translation system when things are said that are complicated. When you're deaf, you don't have that opportunity.
Health is meant to provide people who can translate in sign language for medical appointments. It should; it does not always happen. This is important so that the person who is deaf gets a full understanding of what they are being told about their health.
People with hearing loss are severely disadvantaged compared to people who have unaffected hearing. I join deaf children and young people, along with Auditory Verbal UK, to challenge expectations of what deaf children can achieve, and call for increasing access to auditory verbal therapy.
Early and effective support is vital for all deaf children. Deaf children can achieve as long as they have the support they can need, including explanations using sign language. How often do teachers talk to the board? Speaking as someone who used to lecture—far too often. When you're talking to the board, then what you know is going to happen is that anybody who's deaf doesn't even know you're talking. When this happens without sign language interpreters, pupils do not know what has been said, or even if something has been said.
BSL is the preferred method of communication for many deaf people. There was a time in the 1960s and 1970s when deaf children were taught to lip-read and speak as the preferred option. The British Sign Language dictionary was compiled for the British Deaf Association by the deaf studies research unit at the University of Edinburgh. It depicts over 1,800 common signs through pictures and diagrams, each sign accompanied by definition, explanation and usage. British Sign Language is a useful skill to have to communicate effectively with deaf people. It consists of hand movements, hand shapes, as well as facial expressions and lip patterns to demonstrate what people want to say. It is estimated that 151,000 people in the UK use British Sign Language and that 87,000 of those are deaf. I was extremely disappointed when Qualifications Wales decided not to progress with a general certificate of secondary education in sign language.
It is important that the disability rights taskforce specifically captures the issues and barriers that affect the lives of deaf people. It is very difficult being deaf. What those of us who are not deaf take for granted, deaf people cannot do. We need to have a British Sign Language Act, because it's the only other language that people desperately need as a means of communication. We need to get larger organisations, including Government, health and local government, to employ people who can confidently and correctly sign so that, when deaf people go in, they can sign and have somebody replying to them using sign. It doesn't need everybody in the organisation—I don't think anybody would expect everybody in the organisation—to use sign but there should be somebody there when you go who can converse using sign language so that the person who is deaf knows what's happening. That is what equality looks like.
Diolch i Mark Isherwood, ac a gaf i ddweud fy mod yn cytuno â phopeth a ddywedoch chi yn eich sylwadau agoriadol, Mark? Rwy'n credu eich bod chi wedi eu dweud yn huawdl iawn, ac nid wyf am geisio eu hailadrodd.
Ceir dau grŵp gwahanol o bobl fyddar: y rhai sy'n cael eu geni'n fyddar a'r rhai sy'n mynd yn fyddar wrth iddynt heneiddio. I'r rhai sy'n cael eu geni'n fyddar, mae'n dod fel sioc enfawr i'r teulu, nad ydynt erioed wedi cyfarfod â phlentyn byddar yn ôl pob tebyg. Daw fy ngwybodaeth am y pwnc gan fy chwaer sy'n ddwys-fyddar. Yr hyn y mae hynny'n ei olygu yw na all glywed unrhyw beth; yr unig ffordd y gall adnabod sŵn yw drwy'r dirgryniadau y mae'n eu hachosi. Beth yw effeithiau bod yn fyddar? Rhowch gynnig arni eich hun. Ceisiwch wylio'r teledu heb isdeitlau a'r sain wedi'i fudo. Faint o'r rhaglen fyddwch chi'n ei deall mewn gwirionedd? Cerddwch o gwmpas yn gwisgo clustgapiau neu blygiau clust fel na allwch glywed unrhyw beth. Rydych chi'n colli sŵn natur, rydych chi'n colli clywed pobl yn siarad. Nid yw byd tawel yn fyd da. Er y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn hoffi iddo fod yn llai swnllyd ar adegau, y gwir amdani yw bod angen sŵn arnom. Pan fyddwn yn croesi ffyrdd, rydym yn defnyddio ein clyw yn ogystal â'n llygaid i osgoi damweiniau. Yr hyn y mae beicwyr yn ei wneud wrth nesáu at gerddwr o'r tu ôl yw canu eu cloch. Nid yw hynny o unrhyw ddefnydd i rywun sy'n fyddar. Os ydych chi'n gweld rhywun rydych chi'n eu hadnabod, rydych chi'n galw arnynt. Nid yw hyn yn gweithio pan fydd pobl yn fyddar. Os ydych chi y tu ôl iddynt, ni fyddant yn gwybod eich bod yn galw. Bydd gwaedd i nodi perygl posibl yn cael ei hanwybyddu, nid am nad ydynt yn malio, ond am nad ydynt yn clywed. Nid oes modd adnabod rhywun sy'n cerdded ar y stryd sy'n fyddar. Nid ydynt yn edrych yn wahanol i chi a minnau. Os bydd rhywun wedi colli eu golwg, fe welwch y ci tywys neu'r ffon wen. Os oes gan rywun broblemau symud, fe welwch y gadair olwyn neu'r ffyn sydd eu hangen arnynt. Nid oes unrhyw beth tebyg i'r rhai sy'n fyddar.
Mae angen i ddarparwyr gwasanaethau ddiwallu anghenion y gymuned fyddar. Mae angen darparu cymorth cyfathrebu Iaith Arwyddion Prydain pan nad oes gan rywun allu sylweddol i gyfathrebu'n effeithiol o ganlyniad uniongyrchol i golli clyw. Mae llawer o gyfleoedd yn cael eu colli i ddeall beth sy'n cael ei ddweud. Rwy'n cael hyn yn eithaf aml pan fyddaf i a phobl eraill yn siarad Cymraeg; dyna pam y byddaf bob amser yn defnyddio'r system gyfieithu pan ddywedir pethau sy'n gymhleth. Pan fyddwch chi'n fyddar, nid ydych chi'n cael y cyfle hwnnw.
Mae'r maes iechyd i fod i ddarparu pobl sy'n gallu cyfieithu mewn iaith arwyddion ar gyfer apwyntiadau meddygol. Fe ddylai; nid yw bob amser yn digwydd. Mae hyn yn bwysig fel bod yr unigolyn sy'n fyddar yn cael dealltwriaeth lawn o'r hyn a ddywedir wrthynt am eu hiechyd.
Mae pobl sydd â cholled clyw dan anfantais ddifrifol o gymharu â phobl sy'n clywed. Rwy'n ymuno â phlant a phobl ifanc byddar, ynghyd ag Auditory Verbal UK, i herio disgwyliadau o'r hyn y gall plant byddar ei gyflawni, ac yn galw am gynyddu mynediad at therapi llafar clywedol.
Mae cefnogaeth gynnar ac effeithiol yn hanfodol i bob plentyn byddar. Gall plant byddar gyflawni cyn belled â'u bod yn cael y cymorth y gallai fod ei angen arnynt, gan gynnwys esboniadau gan ddefnyddio iaith arwyddion. Pa mor aml y mae athrawon yn siarad â'r bwrdd gwyn? A siarad fel rhywun a oedd yn arfer darlithio—yn llawer rhy aml. Pan fyddwch chi'n siarad â'r bwrdd gwyn, fe wyddoch na fydd unrhyw un sy'n fyddar yn gwybod eich bod chi'n siarad hyd yn oed. Pan fydd hyn yn digwydd heb ddehonglwyr iaith arwyddion, ni fydd disgyblion yn gwybod beth sydd wedi ei ddweud, neu hyd yn oed os oes unrhyw beth wedi ei ddweud.
BSL yw'r dull cyfathrebu a ffafrir ar gyfer llawer o bobl fyddar. Roedd yna adeg yn y 1960au a'r 1970au pan gâi plant byddar eu dysgu i ddarllen gwefusau a siarad fel yr opsiwn a ffafrid. Lluniwyd geiriadur Iaith Arwyddion Prydeinig ar gyfer Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain gan yr uned ymchwil astudiaethau pobl fyddar ym Mhrifysgol Caeredin. Mae'n darlunio dros 1,800 o arwyddion cyffredin trwy luniau a diagramau, gyda diffiniad, esboniad a defnydd ar gyfer pob arwydd. Mae Iaith Arwyddion Prydain yn sgìl defnyddiol i gyfathrebu'n effeithiol â phobl fyddar. Mae'n cynnwys symudiadau dwylo, siapiau dwylo, yn ogystal â mynegiant wyneb a phatrymau gwefusau i ddangos yr hyn y mae pobl eisiau ei ddweud. Amcangyfrifir bod 151,000 o bobl yn y DU yn defnyddio Iaith Arwyddion Prydain a bod 87,000 o'r rheini'n bobl fyddar. Roeddwn yn hynod siomedig pan benderfynodd Cymwysterau Cymru beidio â bwrw ymlaen â thystysgrif gyffredinol addysg uwchradd mewn iaith arwyddion.
Mae'n bwysig fod y tasglu hawliau pobl anabl yn mynd ati'n benodol i nodi'r problemau a'r rhwystrau sy'n effeithio ar fywydau pobl fyddar. Mae'n anodd iawn bod yn fyddar. Ni all pobl fyddar wneud yr hyn y mae'r rhai ohonom nad ydym yn fyddar yn ei gymryd yn ganiataol. Mae angen inni gael Deddf Iaith Arwyddion Prydain, oherwydd dyma'r unig iaith arall y mae pobl ei thaer angen fel modd o gyfathrebu. Mae angen inni gael sefydliadau mwy o faint, gan gynnwys y Llywodraeth, iechyd a llywodraeth leol, i gyflogi pobl sy'n gallu arwyddo'n hyderus ac yn gywir fel y gallant arwyddo a chael rhywun i ymateb iddynt gan ddefnyddio iaith arwyddion, pan fydd pobl fyddar yn dod atynt. Nid oes angen i bawb yn y sefydliad—nid wyf yn meddwl y byddai unrhyw un yn disgwyl i bawb yn y sefydliad—ddefnyddio iaith arwyddion ond dylai fod rhywun yno pan ewch yno sy'n gallu sgwrsio gan ddefnyddio iaith arwyddion fel bod y person sy'n fyddar yn gwybod beth sy'n digwydd. Dyna sut beth yw cydraddoldeb.
I'd like to firstly begin by thanking Mark for tabling this crucial debate on the needs of the deaf community. Your ongoing commitment, Mark, to championing their rights and calling for meaningful change is something we all support.
I want to just isolate my remarks, if that's okay, to the needs of deaf children. In Wales, there are around 2,260 deaf children, and they experience a range of hearing difficulties, from mild to profound deafness. Yet, too often, they are left without the tailored support that they need to thrive. One of the most distressing issues they face today is the sharp decline in the number of qualified teachers of the deaf. In Wales, we have, since 2011, witnessed a staggering 20 per cent reduction in the number of these critical professionals.
To make matters worse, the workforce is ageing and the impact of all of this cannot be overstated. With Wales having no specialist schools for deaf learners and 81 per cent of deaf children attending mainstream schools, we are risking an entire generation of deaf children being left without the support that they need to succeed in education.
Many families report that their children receive minimal assistance, with some receiving as little as one hour of teacher of the deaf support per week. This simply is not good enough. It was therefore incredibly disappointing that the Welsh Government rejected recommendation 32 of the Equality and Social Justice Committee report last year that called for a clear plan to address the shortage of specialist teachers. Despite public petitions and strong backing from organisations like Guide Dogs Cymru and the National Deaf Children's Society, the Welsh Government continues to leave specialist training in the hands of local authorities, despite clear evidence that they lack the resources and the capacity to provide consistent and equal access. As our report demonstrated, without a structured, national approach, deaf children will remain trapped in a postcode lottery, facing barriers to learning, development and future opportunities. I therefore urge the Welsh Government to reconsider its stance, engage more deeply with deaf children and their families, and commit to a clear, deliverable plan that ensures that no child is left behind.
I'd like to just finish the rest of my time just focusing on the crucial role that speech and language therapists play in the lives of deaf children. Speech and language therapy is not just about teaching a child to speak; it's about empowering them to communicate in every aspect of their lives. For deaf children, early identification of their communication needs, with the right speech and language support, can help them to express themselves, develop language skills, and engage fully in school and society. Yet, despite this clear need, access to speech and language services remains wholly inadequate. A 2021 report from the Royal College of Speech and Language Therapists found that many deaf children, particularly those who use BSL, rarely encounter professionals who share their language, creating a fundamental barrier to effective communication. Right now, unbelievably, Wales has just 0.2 full-time equivalent speech and language therapists dedicated to supporting deaf children, with another vacant position. There is nowhere near enough to meet that demand, especially considering when the average number of children and young people on the speech and language therapy lists right now has risen by 31 per cent. It is therefore deeply concerning that the newly published Health Education and Improvement Wales education and training plan does not increase speech and language therapy training places, keeping them at 55, the same as the previous year.
This failure to invest in the workforce is a missed opportunity to provide deaf children and adults with the support they need to communicate, learn and thrive. And just for the Cabinet Secretary's information, I've double checked those figures, because I had a response from the First Minister: the number of training places has not increased. So, I do urge the Welsh Government to recognise the need for more specialist speech and language therapists and commit to a clear plan for increasing training places. Diolch yn fawr iawn, Llywydd dros dro.
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch yn gyntaf i Mark am gyflwyno’r ddadl hollbwysig hon ar anghenion y gymuned fyddar. Mae eich ymrwymiad parhaus, Mark, i hyrwyddo eu hawliau a galw am newid ystyrlon yn rhywbeth y mae pob un ohonom yn ei gefnogi.
Rwyf am gadw fy sylwadau, os yw hynny'n iawn, i anghenion plant byddar. Yng Nghymru, mae oddeutu 2,260 o blant byddar a chanddynt amrywiaeth o anawsterau clyw, o fyddardod ysgafn i fyddardod dwys. Ac eto, yn rhy aml, cânt eu gadael heb y cymorth wedi’i deilwra sydd ei angen arnynt i ffynnu. Un o'r pethau mwyaf trallodus y maent yn eu hwynebu heddiw yw'r gostyngiad sydyn yn nifer yr athrawon plant byddar cymwys. Yng Nghymru, ers 2011, rydym wedi gweld gostyngiad syfrdanol o 20 y cant yn nifer y gweithwyr proffesiynol hanfodol hyn.
I wneud pethau’n waeth, mae’r gweithlu’n heneiddio ac ni ellir gorbwysleisio effaith hyn oll. Gan nad oes gan Gymru unrhyw ysgolion arbenigol ar gyfer dysgwyr byddar a bod 81 y cant o blant byddar yn mynychu ysgolion prif ffrwd, rydym mewn perygl o weld cenhedlaeth gyfan o blant byddar yn cael eu gadael heb y cymorth sydd ei angen arnynt i lwyddo mewn addysg.
Dywed llawer o deuluoedd mai ychydig iawn o gymorth y mae eu plant yn ei gael, gyda rhai'n cael cyn lleied ag awr yr wythnos o gymorth gan athro plant byddar. Nid yw hyn yn ddigon da. Roedd yn hynod o siomedig felly fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod argymhelliad 32 yn adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol y llynedd a oedd yn galw am gynllun clir i fynd i’r afael â’r prinder athrawon arbenigol. Er gwaethaf deisebau cyhoeddus a chefnogaeth gref gan sefydliadau fel Cŵn Tywys Cymru a’r Gymdeithas Genedlaethol i Blant Byddar, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i adael hyfforddiant arbenigol yn nwylo awdurdodau lleol, er gwaethaf tystiolaeth glir nad oes ganddynt adnoddau a gallu i ddarparu mynediad cyson a chyfartal. Fel y dangosodd ein hadroddiad, heb ddull gweithredu strwythuredig, cenedlaethol, bydd plant byddar yn parhau i fod yn gaeth i loteri cod post, gan wynebu rhwystrau i ddysgu, datblygiad a chyfleoedd yn y dyfodol. Felly, rwy’n annog Llywodraeth Cymru i ailystyried ei safbwynt, i ymgysylltu'n fwy trylwyr â phlant byddar a’u teuluoedd, ac i ymrwymo i gynllun clir, cyflawnadwy sy’n sicrhau na chaiff unrhyw blentyn eu gadael ar ôl.
Hoffwn dreulio gweddill fy amser yn canolbwyntio ar y rôl hanfodol y mae therapyddion lleferydd ac iaith yn ei chwarae ym mywydau plant byddar. Mae therapi lleferydd ac iaith yn golygu mwy nag addysgu plentyn i siarad yn unig; mae'n ymwneud â'u grymuso i gyfathrebu ym mhob agwedd ar eu bywydau. I blant byddar, gall nodi eu hanghenion cyfathrebu’n gynnar, gyda’r cymorth lleferydd ac iaith cywir, eu helpu i fynegi eu hunain, datblygu sgiliau iaith, a chymryd rhan lawn yn yr ysgol a’r gymdeithas. Ac eto, er gwaethaf yr angen clir hwn, mae mynediad at wasanaethau lleferydd ac iaith yn parhau i fod yn gwbl annigonol. Canfu adroddiad yn 2021 gan Goleg Brenhinol y Therapyddion Lleferydd ac Iaith mai anaml y bydd llawer o blant byddar, yn enwedig y rheini sy’n defnyddio BSL, yn dod ar draws gweithwyr proffesiynol sy’n rhannu eu hiaith, gan greu rhwystr sylfaenol i gyfathrebu effeithiol. Ar hyn o bryd, mae'n anghredadwy mai dim ond 0.2 o therapyddion iaith a lleferydd cyfwerth ag amser llawn i gefnogi plant byddar sydd gan Gymru, gydag un swydd arall yn wag. Nid oes agos digon ohonynt i ateb y galw hwnnw, yn enwedig o ystyried bod nifer cyfartalog y plant a phobl ifanc sydd ar y rhestrau therapi lleferydd ac iaith ar hyn o bryd wedi codi 31 y cant. Mae’n destun cryn bryder, felly, nad yw’r cynllun addysg a hyfforddiant sydd newydd ei gyhoeddi gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn cynyddu lleoedd hyfforddi therapi lleferydd ac iaith, gan eu cadw ar 55, yr un fath â’r flwyddyn flaenorol.
Mae’r methiant hwn i fuddsoddi yn y gweithlu yn gyfle a gollwyd i ddarparu’r cymorth sydd ei angen ar blant ac oedolion byddar i gyfathrebu, dysgu a ffynnu. Ac er gwybodaeth i Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi gwirio’r ffigurau hynny ddwywaith, gan imi gael ymateb gan y Prif Weinidog: nid yw nifer y lleoedd hyfforddi wedi cynyddu. Felly, rwy'n annog Llywodraeth Cymru i gydnabod yr angen am fwy o therapyddion lleferydd ac iaith arbenigol ac ymrwymo i gynllun clir ar gyfer cynyddu nifer y lleoedd hyfforddi. Diolch yn fawr iawn, Lywydd dros dro.
Can I start by thanking my colleague, Mark Isherwood, for raising such an important debate today, one that is very close to my heart? Sadly, we've spoken so many times in this Chamber, but yet we are still here asking for the same things: for the deaf community to be heard, and for their needs to be recognised. According to NHS data, there are around 480,000 deaf and hard-of-hearing people in Wales, which means that one sixth of our population struggles to hear, and this has a profound impact on their lives, putting them at enormous disadvantages.
What many people take for granted—the ability to access GP appointments and understand their diagnosis, to find suitable employment and access general public services—is a continuous and uphill struggle that has a huge bearing on their lives, in particular their mental health. Imagine, acting Presiding Officer, living day to day with the frustration that so many relatively straightforward tasks are difficult for you, not because you can't do them, but because the system has failed to recognise your specific needs, and won't let you do them. We know that this causes the deaf community to experience feelings of isolation, discrimination and stress, which contributes to their experiences of anxiety and depression, and which in turn manifests itself into mental health issues. Yet it is still a battle to get any improvement in services, mental health or otherwise, and I believe that this shames us as a country. A staggering 40 per cent of those who are deaf have mental health problems, which is twice the rate of individuals with regular hearing. The lack of positive progress in improving deaf people's access to and experiences of mental health services, in the case that the voice of lived experience has not been heard in the design and delivery of services, is a tragedy for so many people. Shockingly, south Wales has no specialised deaf mental health network, and the service in north Wales, as far as I'm aware, has been dissolved. And though Bangor University has launched a deaf health and well-being Wales project, which is a fantastic initiative, it ultimately still doesn't address the needs of the deaf community adequately. Yet, for me personally, the real tragedy of all this is that it is a relatively straightforward issue to fix, and it could have been done years ago. What is needed is the political will from this Welsh Government to actually put pressure on public service providers to listen to and incorporate solutions to the barriers that affect the deaf community. I would argue, acting Presiding Officer, that many of these barriers exist purely because public services have paid no attention to them whatsoever.
Finally, I would like to touch upon the British Sign Language Bill. Children, particularly those born to hearing parents, are disadvantaged right from birth, because they do not have access to the same education and health opportunities as their hearing peers. Ultimately, their parents are unlikely to have had experience of BSL, and are unlikely to have had contact with deaf role models. And because parents and siblings cannot use BSL, children are quickly isolated, and families struggle to communicate. The British Deaf Association estimates that the total number of people in the UK who use BSL is estimated to be 151,000 and, of these, 87,000 are deaf. If we are going to be able to provide the translation services for deaf people, if we are going to teach parents and families BSL, we, as a point of urgency, need to increase the number of BSL users and BSL teachers. I am therefore disappointed that Qualifications Wales did not progress with the GCSE in sign language. This to me is shortsighted, and this would have made a real difference to the number of people who could access BSL training, and ultimately jobs in providing translation services. I would really like to urge this Welsh Government to put this GCSE back on the agenda so that those who are out there and want to study it can. Thank you.
A gaf i ddechrau drwy ddiolch i fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood, am gyflwyno dadl mor bwysig heddiw, un sy’n agos iawn at fy nghalon? Yn anffodus, rydym wedi siarad cymaint o weithiau yn y Siambr, ond eto, rydym yn dal yma'n gofyn am yr un pethau: i'r gymuned fyddar gael ei chlywed, ac i'w hanghenion gael eu cydnabod. Yn ôl data’r GIG, mae oddeutu 480,000 o bobl fyddar a thrwm eu clyw yng Nghymru, sy’n golygu bod un rhan o chwech o’n poblogaeth yn cael trafferth clywed, ac mae hyn yn cael effaith ddwys ar eu bywydau, gan eu rhoi dan anfantais aruthrol.
Mae’r hyn y mae llawer o bobl yn ei gymryd yn ganiataol—y gallu i gael mynediad at apwyntiadau meddygon teulu a deall eu diagnosis, i ddod o hyd i gyflogaeth addas a chael mynediad at wasanaethau cyhoeddus cyffredinol—yn frwydr barhaus ac anodd sy’n cael effaith aruthrol ar eu bywydau, yn enwedig eu hiechyd meddwl. Dychmygwch fyw o ddydd i ddydd, Lywydd dros dro, gyda’r rhwystredigaeth fod cymaint o dasgau cymharol syml yn anodd i chi, nid oherwydd na allwch eu gwneud, ond am fod y system wedi methu cydnabod eich anghenion penodol, ac nad yw'n gadael i chi eu gwneud. Gwyddom fod hyn yn achosi teimladau o unigedd, gwahaniaethu a straen yn y gymuned fyddar, sy’n cyfrannu at eu profiadau o orbryder ac iselder, ac sydd yn ei dro yn arwain at broblemau iechyd meddwl. Ac eto, mae’n dal yn frwydr i gael unrhyw welliant mewn gwasanaethau, iechyd meddwl neu fel arall, a chredaf fod hyn yn warth arnom fel gwlad. Mae gan 40 y cant o bobl fyddar broblemau iechyd meddwl, ffigur syfrdanol sy'n ddwywaith uwch na'r nifer ymhlith unigolion sy'n clywed. Mae’r diffyg cynnydd cadarnhaol ar wella mynediad pobl fyddar at wasanaethau iechyd meddwl a’u profiadau ohonynt, yn yr ystyr nad yw profiadau bywyd pobl wedi’u clywed wrth lunio a darparu gwasanaethau, yn drasiedi i gynifer o bobl. Yn syfrdanol, nid oes gan dde Cymru unrhyw rwydwaith iechyd meddwl arbenigol i bobl fyddar, ac mae’r gwasanaeth yn y gogledd, hyd y gwn i, wedi’i ddiddymu. Ac er bod Prifysgol Bangor wedi lansio prosiect iechyd a lles pobl fyddar yng Nghymru, sy'n fenter wych, yn y pen draw, nid yw'n mynd i'r afael yn ddigonol ag anghenion y gymuned fyddar. Ac eto, i mi’n bersonol, gwir drasiedi hyn oll yw ei fod yn fater cymharol syml i’w unioni, a gellid bod wedi gwneud hynny flynyddoedd yn ôl. Yr hyn sydd ei angen yw'r ewyllys gwleidyddol gan y Llywodraeth hon yng Nghymru i roi pwysau ar ddarparwyr gwasanaethau cyhoeddus i wrando ar y rhwystrau sy’n effeithio ar y gymuned fyddar ac ymgorffori atebion iddynt. Lywydd dros dro, byddwn yn dadlau fod llawer o’r rhwystrau hyn ond yn bodoli am nad yw gwasanaethau cyhoeddus wedi talu unrhyw sylw iddynt o gwbl.
Yn olaf, hoffwn sôn am Fil Iaith Arwyddion Prydain. Mae plant, yn enwedig y rheini sy’n cael eu geni i rieni sy’n clywed, dan anfantais o’u genedigaeth, gan nad oes ganddynt fynediad at yr un cyfleoedd addysg ac iechyd â’u cyfoedion sy’n clywed. Yn y pen draw, mae'n annhebygol fod eu rhieni wedi cael profiad o BSL, ac maent yn annhebygol o fod wedi dod i gysylltiad â modelau rôl byddar. Ac oherwydd na all rhieni a brodyr a chwiorydd ddefnyddio BSL, caiff plant eu hynysu'n gyflym iawn, ac mae teuluoedd yn ei chael hi'n anodd cyfathrebu. Mae Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain yn amcangyfrif mai cyfanswm y bobl yn y DU sy'n defnyddio BSL yw 151,000, ac o'r rhain, mae 87,000 yn fyddar. Os ydym yn mynd i allu darparu’r gwasanaethau cyfieithu i bobl fyddar, os ydym yn mynd i ddysgu BSL i rieni a theuluoedd, mae angen inni fynd ati ar frys i gynyddu nifer y defnyddwyr BSL ac athrawon BSL. Rwy’n siomedig, felly, na wnaeth Cymwysterau Cymru fwrw ymlaen i ddatblygu TGAU mewn iaith arwyddion. Mae hyn yn annoeth yn fy marn i, a byddai wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i nifer y bobl a allai gael hyfforddiant BSL, ac yn y pen draw, i gael swyddi'n darparu gwasanaethau cyfieithu. Hoffwn annog Llywodraeth Cymru i roi’r cymhwyster TGAU hwn yn ôl ar yr agenda fel y gall unrhyw un sydd am ei astudio wneud hynny. Diolch.
I'm very grateful for the opportunity to be able to speak here in this debate today, and thanks to Mark Isherwood for putting forward this very important motion, and I'm very pleased to wholeheartedly support it. I think it's very important that we recognise that not every deaf person’s needs will be the same. For example, not every deaf person communicates in the same way. Some rely on British Sign Language, others rely on lip-reading, therefore some people will need BSL interpreters and others will need lip-speakers. However, we all know that British Sign Language is recognised as a language here in Wales, and, according to the 2021 census, almost 1,000 people in Wales use BSL as their main language, but we are short of BSL teachers and registered sign language interpreters to allow BSL users to communicate in their preferred and only language.
The needs of the deaf community and any actions to improve the situation should have deaf people at the centre of any decisions that are made, and meetings should be fully inclusive so that deaf people can fully participate. I'm very pleased that the Cabinet Secretary announced the BSL stakeholder group, and I know that is at very early stages, but I'm sure it will progress to be very productive. I think the key thing about that group is that it does have actual people with lived experience there at the heart, and I think that's the key message we ought to get out today, that, whatever we do, we should have people who know about it leading the discussions and the actions.
I know there's widespread support for entrenching the rights of deaf people in law with the BSL Bill. I would support that move, which would help to remove barriers to education, health and public services. And, of course, as well as language rights, there are also cultural rights, and I was very pleased, and I've spoken about this in this Chamber today, at being at the unveiling of a purple plaque to Dorothy Miles in Rhyl. I think it was about a year ago. Dorothy Miles was a sign language poet and performer. And what I was so struck by, when attending that event, was that people came from all over Wales and over England as well to see what was happening, because they were so thrilled that someone was actually recognising a signer. And so, I think that does illustrate how important it is that we have this debate and that we put the spotlight on these issues here.
According to RNID's recent report, 'It does matter', 65 per cent of deaf people and people with hearing loss in Wales have experienced negative attitudes or behaviour in the last year, and 44 per cent said that they'd had negative experiences with people in shops, with shop workers, and nearly one in five said that they had experienced negative attitudes from work colleagues in the last 12 months. I don't think we can underestimate the difficulties that Mike Hedges so clearly revealed in his contribution, and I know from casework in my own constituency that the ability for deaf people to access healthcare isn't straightforward and it's often very difficult to get suitable translators for medical appointments.
We also know that much more needs to be done here in the Senedd to make it more inclusive for deaf and hard of hearing people, but I'm very pleased that the Commission is being very receptive to these calls, and I have recently had a meeting with Joyce Watson, and I'm very optimistic that we will make this Senedd operation fully inclusive. It's great we've got a signer here today, but we should have a signer for everything that happens in the Senedd. But I'm very hopeful that when we have the new system set up, which is going to be very soon, that there will be signing and that there will be written text, and that it will be fully inclusive. So, thank you very much to those people who have responded so positively to that.
So, we need to listen to what deaf and hard of hearing people are telling us about what needs to change and what needs to be better, and they need to be central in the decision-making process on the improvements that need to be brought in. So, I think, obviously, in the debate so far we have illustrated all the difficulties there are, but I think that there are positive things happening, and I think as politicians we are able to make things happen, and we are able to improve the situation and give the opportunity for everybody in our society to absolutely fully be involved in our political life, in the cultural life, and all the things that we, many of us, take for granted. Diolch.
Rwy’n ddiolchgar iawn am y cyfle i siarad yma yn y ddadl hon heddiw, a diolch i Mark Isherwood am gyflwyno’r cynnig pwysig hwn, ac rwy’n falch iawn o’i gefnogi’n llawn. Credaf ei bod yn bwysig iawn inni gydnabod na fydd anghenion pob unigolyn byddar yr un peth. Er enghraifft, nid yw pob unigolyn byddar yn cyfathrebu yn yr un ffordd. Mae rhai'n dibynnu ar Iaith Arwyddion Prydain, ac eraill yn dibynnu ar ddarllen gwefusau, felly bydd angen dehonglwyr BSL ar rai, a bydd angen gwefuslefarwyr ar eraill. Fodd bynnag, gŵyr pob un ohonom fod Iaith Arwyddion Prydain yn cael ei chydnabod fel iaith yma yng Nghymru, ac yn ôl cyfrifiad 2021, mae bron i 1,000 o bobl yng Nghymru yn defnyddio BSL fel eu prif iaith, ond rydym yn brin o athrawon BSL a dehonglwyr iaith arwyddion cofrestredig i ganiatáu i ddefnyddwyr BSL gyfathrebu yn eu hiaith ddewisol a’u hunig iaith.
Dylai anghenion y gymuned fyddar ac unrhyw gamau i wella’r sefyllfa sicrhau bod pobl fyddar yn ganolog i unrhyw benderfyniadau a wneir, a dylai cyfarfodydd fod yn gwbl gynhwysol fel y gall pobl fyddar gymryd rhan lawn. Rwy’n falch iawn fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyhoeddi’r grŵp rhanddeiliaid BSL, a gwn ei fod megis dechrau, ond rwy’n siŵr y bydd yn datblygu i fod yn gynhyrchiol iawn. Credaf mai'r peth allweddol am y grŵp hwnnw yw bod ganddo bobl â phrofiadau bywyd wrth ei wraidd, a chredaf mai dyna'r neges allweddol y dylem ei chyfleu heddiw, sef, beth bynnag a wnawn, dylem gael pobl sy'n gwybod am hyn yn arwain y trafodaethau a'r camau gweithredu.
Gwn fod cefnogaeth eang i wreiddio hawliau pobl fyddar yn y gyfraith gyda'r Bil BSL. Rwy'n cefnogi’r cam hwnnw, a fyddai’n helpu i gael gwared ar rwystrau i addysg, iechyd a gwasanaethau cyhoeddus. Ac wrth gwrs, yn ogystal â hawliau iaith, mae hawliau diwylliannol hefyd, ac roeddwn yn falch iawn, ac rwyf wedi sôn am hyn yn y Siambr heddiw, o fynychu'r digwyddiad i ddadorchuddio plac porffor i Dorothy Miles yn y Rhyl. Rwy'n credu mai oddeutu blwyddyn yn ôl oedd hynny. Roedd Dorothy Miles yn fardd a pherfformiwr iaith arwyddion. A’r hyn a greodd argraff arnaf, wrth fynychu’r digwyddiad hwnnw, oedd bod pobl wedi dod o bob rhan o Gymru a Lloegr hefyd i weld beth oedd yn digwydd, gan eu bod wrth eu boddau fod rhywun yn rhoi cydnabyddiaeth i arwyddwr. Ac felly, rwy'n credu bod hynny'n dangos pa mor bwysig yw hi ein bod yn cael y ddadl hon a'n bod yn rhoi sylw i'r materion hyn yma.
Yn ôl adroddiad diweddar Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Fyddar a Thrwm eu Clyw, ‘It does matter’, mae 65 y cant o bobl fyddar a phobl â cholled clyw yng Nghymru wedi profi agweddau neu ymddygiad negyddol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, a dywedodd 44 y cant eu bod wedi cael profiadau negyddol gyda phobl mewn siopau, gyda gweithwyr siopau, a dywedodd bron i un o bob pump eu bod wedi profi agweddau negyddol gan gydweithwyr yn y 12 mis diwethaf. Ni chredaf y gallwn danamcangyfrif yr anawsterau a ddatgelodd Mike Hedges mor glir yn ei gyfraniad, a gwn o waith achos yn fy etholaeth fy hun nad yw gallu pobl fyddar i gael mynediad at ofal iechyd yn syml a'i bod yn aml yn anodd iawn cael cyfieithwyr addas ar gyfer apwyntiadau meddygol.
Gwyddom hefyd fod angen gwneud llawer mwy yma yn y Senedd i’w gwneud yn fwy cynhwysol i bobl fyddar a thrwm eu clyw, ond rwy’n falch iawn fod y Comisiwn yn barod iawn i dderbyn y galwadau hyn, ac rwyf wedi cael cyfarfod yn ddiweddar gyda Joyce Watson, ac rwy’n obeithiol iawn y byddwn yn gwneud gwaith y Senedd yn gwbl gynhwysol. Mae'n wych fod gennym arwyddwr yma heddiw, ond dylai fod gennym arwyddwr ar gyfer popeth sy'n digwydd yn y Senedd. Ond rwy'n obeithiol iawn, pan fydd y system newydd wedi'i sefydlu gennym cyn bo hir, y bydd yn cynnig arwyddo a thestun ysgrifenedig, ac y bydd yn gwbl gynhwysol. Felly, diolch yn fawr iawn i’r bobl sydd wedi ymateb mor gadarnhaol i hynny.
Felly, mae angen inni wrando ar yr hyn y mae pobl fyddar a thrwm eu clyw yn ei ddweud wrthym ynglŷn â beth sydd angen ei newid a beth sydd angen ei wella, ac mae angen iddynt fod yn ganolog yn y broses o wneud penderfyniadau ynglŷn â'r gwelliannau y mae angen eu cyflwyno. Felly, yn amlwg, yn y ddadl hyd yma, rydym wedi dangos yr holl anawsterau sy'n bodoli, ond rwy'n credu bod pethau cadarnhaol yn digwydd, ac fel gwleidyddion gallwn wneud i bethau ddigwydd a gwella'r sefyllfa fel y gall pawb yn ein cymdeithas gymryd rhan lawn yn ein bywyd gwleidyddol, yn y bywyd diwylliannol, a’r holl bethau y mae llawer ohonom yn eu cymryd yn ganiataol. Diolch.
Thank you to Mark Isherwood and to Mike Hedges for championing this cause. I think it's really important that we all embrace it. I was reading the 118 responses to the consultation that was launched by Mark Isherwood in advance on the need for a BSL Bill, and I haven't read all 118, but I have read a selection of them, which clearly indicate that we must act. We cannot ignore the level of discrimination that is out there, not least within our own public services.
Some of the people who responded said that deaf people who live in England and Scotland are reporting to their friends in Wales that many barriers have been addressed as a result of legislation. So, the deaf community in Wales feels unimportant and very behind the times and not of an equal status to their deaf peers who live in Scotland or England. I strongly feel, having reflected on this, that without an obligation to ensure BSL has equal status with any other language spoken in Wales, we will continue to discriminate against BSL users' ability to access public services on an equal basis, because I think many people don't understand that, for some people, BSL is their only language. You know, if you think of somebody who only speaks Mandarin or some other much more obscure language than that, if you can't communicate in the only language you speak, you are simply left to observe. And I think that the danger of doing nothing is really severe, and we absolutely can't let that happen.
There was one individual, a postgraduate student, who experienced discrimination when applying for jobs, working for a public service and using the health service. And another person described being asked to book a hospital procedure, 'by ringing this number'. Well, clearly, if you're deaf, you're not going to be able to ring anything, or you can ring it, but you won't be able to know when it's answered or, indeed, what instructions to follow as a result. This same individual, who was actually going for a significant procedure that required sedation, was then, on arrival, required to press a button, speak into the intercom and pull the door when the buzzer sounded. Well, none of this would she have been able to do. Then, the carer wasn't allowed to accompany that person into the clinical area, and no effort had been made to find a member of staff with even a basic knowledge of BSL. And when a nurse questioned this, the reply was, 'She can write if she needs to.' But having had to leave her phone with her carer, she couldn't even use type and talk. So, this is not a great situation for somebody about to undergo a significant procedure.
But I think one of the most troubling things is what Sioned Williams and others have spoken about, which is when somebody is born deaf, we need to gather around the whole family to ensure that they are supported, to ensure that deaf children have equal access to learn to the best of their abilities. And we're not doing that if we're not using all of the tools in the box to support them and their families. A hearing child needs exposure to speech to be able to learn to talk, but that also applies to a deaf child, and 90 per cent of deaf children are born to hearing parents. So, those parents need the proper support to learn to sign as well as the child, not just the child. And indeed signing is a really important tool to use with people with additional learning needs of other types as well, because it enables them to understand more clearly the instructions that they're being asked to follow. If you can't understand the teacher, how can you learn and how can you get the qualifications needed to get a good job? And Sioned Williams has already given us some pretty startling statistics about the underperformance at that level. And that means that we are confining people to live in poverty because of the lack of BSL interpreters in schools.
It is disturbing that there are limited numbers of qualified teachers with an additional qualification in teaching deaf pupils, and the numbers who speak Welsh as well are perhaps on the fingers of one hand. So, we really do need to change that and we need to revisit the decision by Qualifications Wales not to go ahead with a GCSE in BSL, which was dropped last year, because we must realise that insufficient support for young deaf children and their families means that some young deaf people have severe mental illness as a result of experiencing isolation and information deprivation within their educational settings.
It is widely known that it is easier to learn languages when we're younger. Young children will suck languages up like a sponge, and the best early education provision teaches BSL to all its pupils. It should be possible for all children in education to learn BSL. That is what we should expect of inclusive education.
Diolch i Mark Isherwood ac i Mike Hedges am hyrwyddo’r achos hwn. Credaf ei bod yn bwysig iawn fod pob un ohonom yn ei gofleidio. Roeddwn yn darllen y 118 o ymatebion i’r ymgynghoriad a lansiwyd gan Mark Isherwood ymlaen llaw ar yr angen am Fil BSL, ac nid wyf wedi darllen pob un o’r 118, ond rwyf wedi darllen detholiad ohonynt, sy’n nodi’n glir fod yn rhaid inni weithredu. Ni allwn anwybyddu lefel y gwahaniaethu sy'n bodoli, yn enwedig yn ein gwasanaethau cyhoeddus ein hunain.
Dywedodd rai o’r bobl a ymatebodd fod pobl fyddar sy’n byw yn Lloegr a’r Alban yn adrodd wrth eu ffrindiau yng Nghymru fod llawer o rwystrau wedi cael eu chwalu o ganlyniad i ddeddfwriaeth. Felly, mae’r gymuned fyddar yng Nghymru yn teimlo nad ydynt yn cael parchu a'n bod ar ei hôl hi, ac nad oes ganddynt statws cyfartal â'u cyfoedion byddar sy’n byw yn yr Alban neu Loegr. Heb rwymedigaeth i sicrhau bod gan BSL statws cyfartal ag unrhyw iaith arall a siaredir yng Nghymru, rwy’n teimlo’n gryf, ar ôl myfyrio ar hyn, y byddwn yn parhau i wahaniaethu yn erbyn gallu defnyddwyr BSL i gael mynediad at wasanaethau cyhoeddus ar sail gyfartal, gan y credaf fod llawer o bobl nad ydynt yn deall, i rai pobl, mai BSL yw eu hunig iaith. Hynny yw, os meddyliwch am rywun sy'n siarad Mandarin yn unig neu iaith arall sy'n llawer mwy anghyffredin na hynny, os na allwch gyfathrebu yn yr unig iaith rydych chi'n ei siarad, ni allwch wneud dim ond gwylio. A chredaf fod y perygl o wneud dim yn ddifrifol iawn, ac ni allwn adael i hynny ddigwydd o gwbl.
Wynebodd un unigolyn, myfyriwr ôl-raddedig, wahaniaethu wrth ymgeisio am swyddi, gweithio i wasanaeth cyhoeddus a defnyddio'r gwasanaeth iechyd. A dywedodd unigolyn arall y gofynnwyd iddi drefnu triniaeth mewn ysbyty, 'drwy ffonio'r rhif hwn'. Wel, yn amlwg, os ydych chi'n fyddar, nid ydych yn mynd i allu ffonio unrhyw un, neu fe allwch eu ffonio, ond ni fyddwch yn gwybod pan fyddant yn ateb, na pha gyfarwyddiadau i'w dilyn o ganlyniad. Bu'n rhaid i'r unigolyn, a oedd yn mynd i gael triniaeth fawr lle byddai'n rhaid iddynt gael tawelydd, wasgu botwm, siarad i mewn i'r intercom ac agor y drws pan fyddai'r seiniwr yn canu. Wel, ni fyddai wedi gallu gwneud dim o hyn. Yna, ni chaniatawyd i'r gofalwr fynd gyda'r unigolyn i'r ardal glinigol, ac ni wnaed unrhyw ymdrech i ddod o hyd i aelod o staff â hyd yn oed gwybodaeth sylfaenol o BSL. A phan gwestiynwyd hyn gan nyrs, yr ateb oedd, 'Gall ysgrifennu os bydd angen.' Ond ar ôl gorfod gadael ei ffôn gyda'i gofalwr, ni allai hyd yn oed ddefnyddio technoleg teipio a siarad. Felly, nid yw hon yn sefyllfa wych i rywun sydd ar fin cael triniaeth fawr.
Ond credaf mai un o’r pethau mwyaf problemus yw’r hyn y mae Sioned Williams ac eraill wedi sôn amdano, sef pan fydd rhywun yn cael eu geni’n fyddar, mae angen inni ymgynnull o amgylch y teulu cyfan i sicrhau eu bod yn cael eu cefnogi, er mwyn sicrhau bod plant byddar yn cael mynediad cyfartal fel y gallant ddysgu hyd eithaf eu gallu. Ac nid ydym yn gwneud hynny os nad ydym yn defnyddio'r holl offer yn y blwch i'w cefnogi hwy a'u teuluoedd. Mae angen i blentyn sy’n clywed ddod i gysylltiad â lleferydd er mwyn gallu dysgu siarad, ond mae hynny hefyd yn berthnasol i blentyn byddar, ac mae 90 y cant o blant byddar yn cael eu geni i rieni sy’n clywed. Felly, mae angen cymorth priodol ar y rhieni hynny i ddysgu arwyddo yn ogystal â'r plentyn, nid y plentyn yn unig. Ac yn wir, mae arwyddo'n arf pwysig iawn i'w ddefnyddio gyda phobl ag anghenion dysgu ychwanegol o fathau eraill hefyd, gan ei fod yn eu galluogi i ddeall yn gliriach y cyfarwyddiadau y gofynnir iddynt eu dilyn. Os na allwch ddeall yr athro, sut y gallwch ddysgu a sut y gallwch gael y cymwysterau sydd eu hangen i gael swydd dda? Ac mae Sioned Williams eisoes wedi rhoi ystadegau digon brawychus i ni am danberfformiad ar y lefel honno. A golyga hynny ein bod yn gorfodi pobl i fyw mewn tlodi oherwydd diffyg dehonglwyr BSL mewn ysgolion.
Mae’n destun pryder mai niferoedd cyfyngedig o athrawon cymwysedig sydd â chymhwyster ychwanegol mewn addysgu disgyblion byddar, ac efallai y gellir rhifo'r niferoedd sy’n siarad Cymraeg hefyd ar un llaw. Felly, mae gwir angen inni newid hynny, ac mae angen inni ailedrych ar benderfyniad Cymwysterau Cymru i beidio â bwrw ymlaen â TGAU mewn BSL, a gafodd ei ddiddymu y llynedd, gan fod yn rhaid inni sylweddoli bod cymorth annigonol i blant ifanc byddar a'u teuluoedd yn golygu bod gan rai pobl ifanc byddar salwch meddwl difrifol o ganlyniad i brofi unigedd a chael eu hamddifadu o wybodaeth yn eu lleoliadau addysgol.
Mae'n dra hysbys ei bod yn haws dysgu ieithoedd pan ydym yn iau. Bydd plant ifanc yn amsugno ieithoedd fel sbwng, ac mae'r ddarpariaeth addysg gynnar orau yn addysgu BSL i'w holl ddisgyblion. Dylai fod yn bosibl i bob plentyn mewn addysg ddysgu BSL. Dyna y dylem ei ddisgwyl gan addysg gynhwysol.
The Member must now conclude, please.
Rhaid i’r Aelod ddirwyn i ben nawr, os gwelwch yn dda.
Okay. So, we must now proceed with both a BSL Bill as well as some changes and improvements in our public services to ensure equal access for deaf people.
Iawn. Felly, mae’n rhaid inni fwrw ymlaen nawr â Bil BSL, yn ogystal â gwneud rhai newidiadau a gwelliannau i'n gwasanaethau cyhoeddus i sicrhau mynediad cyfartal i bobl fyddar.
Dwi'n galw nawr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, y Trefnydd a’r Prif Chwip, Jane Hutt.
I now call on the Cabinet Secretary for Social Justice, Trefnydd and Chief Whip, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, acting Presiding Officer. I'd like to start by thanking Mark Isherwood and Mike Hedges for bringing forward this Member debate. As a Government, we recognise the barriers faced by the deaf community in Wales, including deaf BSL signers, and we're determined to address these. And this debate has provided the opportunity for us to reaffirm our commitment to the recognition and promotion of British Sign Language and our determination to drive long-term positive change for deaf people across Wales. And that commitment has come over so clearly from Members across the Chamber today, so a very valuable debate.
Diolch yn fawr, Lywydd dros dro. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Mark Isherwood a Mike Hedges am gyflwyno’r ddadl Aelodau hon. Fel Llywodraeth, rydym yn cydnabod y rhwystrau a wynebir gan y gymuned fyddar yng Nghymru, gan gynnwys arwyddwyr BSL byddar, ac rydym yn benderfynol o fynd i’r afael â’r rhain. Ac mae’r ddadl hon wedi rhoi cyfle i ni ailddatgan ein hymrwymiad i gydnabod a hyrwyddo Iaith Arwyddion Prydain a’n penderfyniad i ysgogi newid cadarnhaol hirdymor i bobl fyddar ledled Cymru. Ac mae’r ymrwymiad hwnnw wedi'i gyfleu mor glir gan Aelodau ar draws y Siambr heddiw, felly dadl werthfawr iawn.
For too long, deaf people and their families have faced significant barriers in their everyday lives, barriers that include issues in relation to access to education, to health and social services, and to wider public services in Wales, which have also been identified today. We must build a society that respects and empowers all deaf people, to create a Wales that provides equitable access and recognises, facilitates and values BSL as an integral part of Wales’s linguistic landscape.
Understanding the lived experiences of the deaf community is essential in shaping our cross-Government policies, as Members have highlighted. We’ve begun making progress in ensuring greater involvement with members of the deaf community, including deaf BSL signers, and we are committed to strengthening this engagement further. The disability rights taskforce working groups have concluded, and the recommendations have informed the development of the new disabled people’s rights plan, and more than 200 policy officials from across the Welsh Government and 350 external stakeholders—including members of the deaf community—worked together to develop the recommendations.
This 10-year plan, due for release for consultation this spring, aims to remove barriers and create long-term positive change, and the Welsh Government wants to ensure the actions, outcomes and ambitions of the disabled people’s rights plan reflect the views of the deaf community, including deaf BSL signers. Through our disabled people’s rights plan, we will identify and respond to the barriers that impact the lives of many deaf people in Wales. Our consultation on the plan will ensure the deaf community are actively engaged in the plan and their views included and acted upon.
We will establish an external advisory board to provide advice and support and monitor the implementation, delivery and impact of the disabled people’s rights plan, including reporting, of course, on positive outcomes for the deaf community. The work of the disability rights taskforce has shown that more effort is needed to achieve equity, inclusion and participation. It is crucial that we unite in our efforts to create a more equal Wales, making a real difference in people’s lives, and I look forward to making an oral statement on the disabled people’s rights plan during the consultation period. Welsh Government’s disability equality forum continues to collaborate with individuals and organisations who are working actively towards achieving equality for disabled people.
We recognise many deaf people do not consider themselves to be disabled, and in response to this the Welsh Government has recently established the BSL stakeholder group, and I thank Julie Morgan for steering us towards this in terms of her active engagement with the deaf community. This is a task and finish group, running for approximately six months, and it will develop key recommendations to inform the Welsh Government’s production of a BSL policy route-map. This route-map will set out the actions that Welsh Government are taking to promote and facilitate BSL and improve outcomes for the deaf BSL signing community of Wales. The group will advise on BSL priorities, it will consider where there are language barriers and the actions required to ensure equity of access to information and services for deaf BSL signers across a broad range of cross-Government policy. The BSL route-map will sit alongside the disabled people’s rights plan, recognising BSL with its own unique cultural, historical and linguistic identity. The BSL stakeholder group provides an important opportunity to strengthen our collaboration for meaningful engagement with key stakeholders, acting now, allowing us to capture the challenges and barriers faced by deaf BSL signers, supporting our work towards an inclusive and equal Wales.
There is still so much more to be done, but I would like to report on some cross-Government progress that is being made. The Cabinet Secretary for Health and Social Care continues to support work on renewing and broadening the all-Wales standards for communication and information. The renewed standards will include capturing and retaining accurate patient information to allow service providers to communicate with patients clearly and effectively. There will also be robust and clear guidance for commissioning BSL interpretation and translation services, and as we progress with this work, we'll continue to engage with key stakeholders to ensure equitable healthcare services for deaf people.
Led by the Minister for Mental Health and Well-being, the forthcoming mental health and well-being strategy, also due to be published this spring, sets out the importance of ensuring mental health support is accessible to all, and the mental health needs of the deaf community have been raised this afternoon by Members. The strategy will consider the diverse needs of the deaf community in Wales, and, as Mark Isherwood has said, in response to that question to the First Minister, the Welsh Government has asked the Royal College of Psychiatrists and NHS Wales joint commissioning committee to engage with key stakeholders to undertake a review to make recommendations to improve mental health services for deaf people in Wales. I will feed back the importance of involving the deaf community, including deaf BSL signers, in that review.
I'm also pleased to be working closely with the Cabinet Secretary for Transport and North Wales to ensure that our transport networks are safe, accessible and welcoming to everyone, including deaf people. Transport for Wales has partnered with SignVideo, a mobile app that provides immediate access to online interpreting. This is a step towards removing some of the existing language barriers for deaf people when travelling by rail.
Wales is the first country in the UK to include British Sign Language in its curriculum. To support this, we've worked with BSL practitioners and other experts, including members of the deaf community, to develop guidance on designing a curriculum that includes progression in BSL. And thank you, Jane Dodds, for calling for further engagement looking at the needs of deaf children and looking at this issue relating to speech and language therapists, which we will take back. The decision to suspend the development of BSL GCSE was taken by Qualifications Wales in their role as our independent qualifications regulator, and the Cabinet Secretary for Education and I recognise the disappointment and concern about this decision, but we welcome their confirmation that they will continue to develop BSL units as part of a new skills suite as a qualification to be available from 2027.
So, in conclusion, acting Presiding Officer, there is still so much more work to be done to create that equal Wales, and gaining lived experience through engagement and collaboration with members of the deaf community and deaf BSL signers will ensure our policies meet their linguistic and cultural needs. Thank you once again to Mark Isherwood and Mike Hedges for bringing this debate forward. Thank you, Mark, for also recently sharing with us the draft summary of responses from the consultation on the BSL (Wales) Bill, along with the draft report of the findings from the engagement events undertaken. We'll carefully consider these and continue to work with you in relation to the Bill. So, through our collective efforts, we will continue to work to dismantle the barriers faced by deaf people. We are committed to delivering positive change and, ultimately, better outcomes for deaf people across Wales. Diolch yn fawr.
Ers gormod o amser, mae pobl fyddar a’u teuluoedd wedi wynebu rhwystrau sylweddol yn eu bywydau bob dydd, rhwystrau sy’n cynnwys problemau'n gysylltiedig â mynediad at addysg, at iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, ac at wasanaethau cyhoeddus ehangach yng Nghymru, sydd wedi’u nodi heddiw hefyd. Mae'n rhaid inni adeiladu cymdeithas sy'n parchu ac yn grymuso pob unigolyn byddar, i greu Cymru sy'n darparu mynediad teg ac sy'n cydnabod, yn hwyluso ac yn gweld gwerth BSL fel rhan annatod o dirwedd ieithyddol Cymru.
Mae deall profiadau bywyd y gymuned fyddar yn hanfodol i lunio ein polisïau trawslywodraethol, fel y mae'r Aelodau wedi'i nodi. Rydym wedi dechrau gwneud cynnydd ar sicrhau mwy o ymwneud ag aelodau o'r gymuned fyddar, gan gynnwys arwyddwyr BSL byddar, ac rydym wedi ymrwymo i gryfhau'r ymgysylltiad hwn ymhellach. Mae gweithgorau’r tasglu hawliau pobl anabl wedi cwblhau eu gwaith, ac mae’r argymhellion wedi llywio datblygiad y cynllun hawliau pobl anabl newydd, a bu mwy na 200 o swyddogion polisi o bob rhan o Lywodraeth Cymru a 350 o randdeiliaid allanol—gan gynnwys aelodau o’r gymuned fyddar—yn cydweithio i ddatblygu’r argymhellion.
Nod y cynllun 10 mlynedd hwn, y disgwylir iddo gael ei gyhoeddi ar gyfer ymgynghoriad yn y gwanwyn, yw cael gwared ar rwystrau a chreu newid cadarnhaol hirdymor, ac mae Llywodraeth Cymru am sicrhau bod camau gweithredu, canlyniadau ac uchelgeisiau’r cynllun hawliau pobl anabl yn adlewyrchu safbwyntiau'r gymuned fyddar, gan gynnwys arwyddwyr BSL byddar. Drwy ein cynllun hawliau pobl anabl, byddwn yn nodi ac yn ymateb i'r rhwystrau sy'n effeithio ar fywydau llawer o bobl fyddar yng Nghymru. Bydd ein hymgynghoriad ar y cynllun yn sicrhau bod y gymuned fyddar yn cymryd rhan weithredol yn y cynllun a bod eu safbwyntiau'n cael eu cynnwys ac y gweithredir arnynt.
Byddwn yn sefydlu bwrdd cynghori allanol i roi cyngor a chymorth ac i fonitro gweithrediad, darpariaeth ac effaith y cynllun hawliau pobl anabl, gan gynnwys adrodd, wrth gwrs, ar ganlyniadau cadarnhaol i'r gymuned fyddar. Mae gwaith y tasglu hawliau pobl anabl wedi dangos bod angen mwy o ymdrech i sicrhau tegwch, cynhwysiant a chyfranogiad. Mae’n hollbwysig ein bod yn uno yn ein hymdrechion i greu Cymru fwy cyfartal, er mwyn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl, ac edrychaf ymlaen at wneud datganiad llafar ar y cynllun hawliau pobl anabl yn ystod y cyfnod ymgynghori. Mae fforwm cydraddoldeb Llywodraeth Cymru i bobl anabl yn parhau i gydweithio ag unigolion a sefydliadau sy'n gweithio'n frwd tuag at sicrhau cydraddoldeb i bobl anabl.
Rydym yn cydnabod fod yna lawer o bobl fyddar nad ydynt yn ystyried eu hunain yn anabl, ac mewn ymateb i hyn, mae Llywodraeth Cymru wedi sefydlu’r grŵp rhanddeiliaid BSL yn ddiweddar, a diolch i Julie Morgan am ein llywio tuag at hyn drwy ei hymgysylltiad gweithredol â’r gymuned fyddar. Mae hwn yn grŵp gorchwyl a gorffen, sy’n gweithredu am oddeutu chwe mis, a bydd yn datblygu argymhellion allweddol i lywio gwaith Llywodraeth Cymru ar greu cynllun polisi BSL. Bydd y cynllun hwn yn nodi’r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hyrwyddo a hwyluso BSL a gwella canlyniadau ar gyfer cymuned arwyddwyr BSL byddar Cymru. Bydd y grŵp yn cynghori ar flaenoriaethau BSL, bydd yn ystyried lle mae rhwystrau iaith, ac yn ystyried y camau gweithredu sydd eu hangen i sicrhau mynediad cyfartal at wybodaeth a gwasanaethau ar gyfer arwyddwyr BSL byddar ar draws ystod eang o bolisïau trawslywodraethol. Bydd y cynllun BSL yn cyd-fynd â'r cynllun hawliau pobl anabl, gan gydnabod BSL gyda'i hunaniaeth ddiwylliannol, hanesyddol ac ieithyddol unigryw ei hun. Mae’r grŵp rhanddeiliaid BSL yn gyfle pwysig i gryfhau ein cydweithrediad fel y gellir ymgysylltu’n ystyrlon â rhanddeiliaid allweddol, gan weithredu ar unwaith, a chaniatáu inni nodi'r heriau a’r rhwystrau a wynebir gan arwyddwyr BSL byddar, i gefnogi ein gwaith tuag at sicrhau Cymru gynhwysol a chyfartal.
Mae cymaint mwy i’w wneud o hyd, ond hoffwn adrodd ar rywfaint o gynnydd trawslywodraethol. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn parhau i gefnogi gwaith ar adnewyddu ac ehangu safonau Cymru gyfan ar gyfer cyfathrebu a gwybodaeth. Bydd y safonau newydd yn cynnwys casglu a chadw gwybodaeth gywir am gleifion er mwyn galluogi darparwyr gwasanaethau i gyfathrebu â chleifion yn glir ac yn effeithiol. Bydd canllawiau cadarn a chlir hefyd ar gyfer comisiynu gwasanaethau dehongli a chyfieithu BSL, ac wrth inni fwrw ymlaen â’r gwaith hwn, byddwn yn parhau i ymgysylltu â rhanddeiliaid allweddol i sicrhau gwasanaethau gofal iechyd teg i bobl fyddar.
Dan arweiniad y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, mae’r strategaeth iechyd meddwl a llesiant sydd ar y ffordd, sydd hefyd i’w chyhoeddi yn y gwanwyn, yn nodi pwysigrwydd sicrhau bod cymorth iechyd meddwl yn hygyrch i bawb, ac mae anghenion iechyd meddwl y gymuned fyddar wedi’u codi y prynhawn yma gan yr Aelodau. Bydd y strategaeth yn ystyried anghenion amrywiol y gymuned fyddar yng Nghymru, ac fel y dywedodd Mark Isherwood, mewn ymateb i’r cwestiwn i’r Prif Weinidog, mae Llywodraeth Cymru wedi gofyn i gydbwyllgor comisiynu GIG Cymru a Choleg Brenhinol y Seiciatryddion ymgysylltu â rhanddeiliaid allweddol i gynnal adolygiad er mwyn gwneud argymhellion i wella gwasanaethau iechyd meddwl ar gyfer pobl fyddar yng Nghymru. Byddaf yn adrodd ar bwysigrwydd cynnwys y gymuned fyddar, gan gynnwys arwyddwyr BSL byddar, yn yr adolygiad hwnnw.
Rwyf hefyd yn falch o weithio'n agos gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru i sicrhau bod ein rhwydweithiau trafnidiaeth yn ddiogel, yn hygyrch ac yn groesawgar i bawb, gan gynnwys pobl fyddar. Mae Trafnidiaeth Cymru wedi partneru â SignVideo, ap ar gyfer dyfeisiau symudol sy’n darparu mynediad uniongyrchol at wasanaethau dehongli ar-lein. Mae hwn yn gam tuag at gael gwared ar rai o’r rhwystrau ieithyddol presennol i bobl fyddar wrth deithio ar y trên.
Cymru yw’r wlad gyntaf yn y DU i gynnwys Iaith Arwyddion Prydain yn ei chwricwlwm. I gefnogi hyn, rydym wedi gweithio gydag ymarferwyr BSL ac arbenigwyr eraill, gan gynnwys aelodau o'r gymuned fyddar, i ddatblygu canllawiau ar lunio cwricwlwm sy'n cynnwys cynnydd mewn BSL. A diolch, Jane Dodds, am alw am ymgysylltiad pellach i edrych ar anghenion plant byddar ac am edrych ar y mater mewn perthynas â therapyddion lleferydd ac iaith, a byddwn yn ystyried hynny. Gwnaed y penderfyniad i roi'r gorau i ddatblygu TGAU BSL gan Cymwysterau Cymru yn eu rôl fel ein rheoleiddiwr cymwysterau annibynnol, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg a minnau’n cydnabod y siom a’r pryder ynghylch y penderfyniad hwn, ond rydym yn croesawu eu cadarnhad y byddant yn parhau i ddatblygu unedau BSL fel rhan o gyfres sgiliau newydd fel cymhwyster a fydd ar gael o 2027 ymlaen.
Felly, i gloi, Lywydd dros dro, mae cymaint mwy o waith i’w wneud o hyd i greu’r Gymru gyfartal honno, a bydd ennill profiad bywyd drwy ymgysylltu a chydweithio ag aelodau o’r gymuned fyddar ac arwyddwyr BSL byddar yn sicrhau bod ein polisïau’n diwallu eu hanghenion ieithyddol a diwylliannol. Diolch unwaith eto i Mark Isherwood a Mike Hedges am gyflwyno’r ddadl hon. Diolch hefyd i chi, Mark, am rannu'r crynodeb drafft o'r ymatebion i'r ymgynghoriad ar Fil BSL (Cymru) gyda ni yn ddiweddar, ynghyd â'r adroddiad drafft ar ganfyddiadau'r digwyddiadau ymgysylltu a gynhaliwyd. Byddwn yn ystyried y rhain yn ofalus ac yn parhau i weithio gyda chi mewn perthynas â’r Bil. Felly, drwy ein hymdrechion ar y cyd, byddwn yn parhau i weithio i gael gwared ar y rhwystrau a wynebir gan bobl fyddar. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau newid cadarnhaol, a chanlyniadau gwell yn y pen draw i bobl fyddar ledled Cymru. Diolch yn fawr.
Dwi'n galw nawr ar Mark Isherwood i ymateb i'r ddadl.
I call now on Mark Isherwood to reply to the debate.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Diolch, Llywydd. I thank everybody for their kind comments and for their contributions. Time is short, so I can't cover everything you said, but Sioned Williams was particularly emphasising the employment gap, the discrimination, the failure to equip people with the skills that they need and can achieve because of system breakdown and the consequential mental health impact that this can have. Mike Hedges was pointing out, of course, that some are born deaf, some become deaf and the implications of that, the need for service providers to meet the hidden needs of the deaf community, and that people with hearing loss are severely disadvantaged by comparison with others.
Jane Dodds was particularly emphasising the needs of deaf children too often left without the tailored support they need to thrive. She referred, again, to the falling numbers of teachers of the deaf, despite 81 per cent of deaf children attending mainstream school, creating barriers to their life opportunities, and she rightly, again, emphasised the crucial importance and role of speech and language therapists, contrasted with the falling number of training places and incumbents.
Joel James referred to the continuous uphill struggle accessing services because the system has failed to recognise the specific needs of deaf people, creating anxiety and mental health problems. He referred to the lack of deaf mental health networks and the need for political will from the Welsh Government to put pressure on service providers, and the need to increase the number of BSL speakers and service users.
To Julie Morgan, thank you. As she said, not every deaf person needs the same; some people use BSL, some are lip speakers, of course, and some are both. And the shortage, again, of teachers and interpreters—a theme that came from all of you. The need for the Senedd itself to be fully inclusive, with signers for everything that happens, and I take this opportunity to thank the signer for the great work he's doing trying to keep up with us all; he'll need a good, stiff drink afterwards, I'm sure. She also referenced the BSL stakeholder group—I'll just slip in that I've been advised that there were six main meetings scheduled, the first two meetings did not yield any actions and there is concern that little progress will be made. However, there is hope that future meetings will yield actions now that there is a BSL-using co-chair, Dafydd Eveleigh, representing the Welsh Government. They're watching closely.
Thanks to Jenny Rathbone. She said it's important that we all embrace this call. She referred to the 118 consultation responses—it's actually now 119; there was a late response from the Children's Commissioner for Wales. In addition, there've been 77 participants across four interviews and five focus groups, thanks to the Senedd outreach team. And out of all those numbers, only two objections: one individual and one organisation. As Jenny said, there's a danger of doing nothing. Ninety per cent of deaf children are born to hearing parents and we also need to provide support for them to learn to sign and it should be possible for all learners to learn BSL.
Again, thanks to the Cabinet Secretary for concluding the contributions. She said that the Welsh Government is determined to address the barriers faced by deaf people across Wales, to education, health, social services and wider services in Wales. And of course, there are other things like employment, which we heard referred to. She referred to the disability rights taskforce and plan and indicated that that is valuable for pan-disability issues. But we do also need condition-specific Welsh Government action for deaf people, including legislation. She referred to the BSL task and finish stakeholder group—and I refer again to the comments I made a moment ago—and emphasised that real actions are now needed. As she said, so much more work needs to be done.
I'll conclude by saying, quite rightly, so much more work needs to be done, emulating the actions in the other Parliaments across the UK where this has led to complete cross-party support for legislation and actions, reaching a point where all can agree on the best way forward, including but not solely relying on a legislative base to achieve that. So, diolch yn fawr, pawb.
Diolch, Lywydd. Diolch i bawb am eu sylwadau caredig ac am eu cyfraniadau. Mae amser yn brin, felly ni allaf gynnwys popeth a ddywedoch chi, ond rhoddodd Sioned Williams sylw penodol i'r bwlch cyflogaeth, y gwahaniaethu, y methiant i arfogi pobl â'r sgiliau sydd eu hangen arnynt ac y gallant eu cyflawni oherwydd methiant system a'r effaith ganlyniadol ar iechyd meddwl y gall hyn ei chael. Roedd Mike Hedges yn tynnu sylw at y ffordd roedd rhai'n cael eu geni'n fyddar, rhai'n mynd yn fyddar a goblygiadau hynny, yr angen i ddarparwyr gwasanaethau ddiwallu anghenion cudd y gymuned fyddar, a bod pobl â cholled clyw dan anfantais ddifrifol o gymharu ag eraill.
Yn fwyaf arbennig, pwysleisiodd Jane Dodds anghenion plant byddar sy'n cael eu gadael yn rhy aml heb y gefnogaeth wedi'i theilwra sydd ei hangen arnynt i ffynnu. Unwaith eto, cyfeiriodd at y gostyngiad yn nifer athrawon plant byddar, er bod 81 y cant o blant byddar yn mynychu ysgolion prif ffrwd, gan greu rhwystrau i'w cyfleoedd bywyd, ac yn briodol iawn, unwaith eto, pwysleisiodd bwysigrwydd allweddol a rôl therapyddion lleferydd ac iaith, mewn cyferbyniad â'r gostyngiad yn nifer y lleoedd hyfforddi a'r rhai sydd mewn swydd.
Cyfeiriodd Joel James at y frwydr barhaus i gael mynediad at wasanaethau oherwydd bod y system wedi methu cydnabod anghenion penodol pobl fyddar, gan greu pryder a phroblemau iechyd meddwl. Cyfeiriodd at ddiffyg rhwydweithiau iechyd meddwl i bobl fyddar a'r angen am ewyllys wleidyddol gan Lywodraeth Cymru i roi pwysau ar ddarparwyr gwasanaethau, a'r angen i gynyddu nifer y siaradwyr BSL a defnyddwyr gwasanaethau.
I Julie Morgan, diolch. Fel y dywedodd, nid yw anghenion pob unigolyn byddar yr un fath; mae rhai pobl yn defnyddio BSL, rhai yn wefuslefarwyr, ac mae rhai'n gwneud y ddau. A phrinder athrawon a dehonglwyr unwaith eto—thema a glywyd gan bob un ohonoch. Yr angen i'r Senedd ei hun fod yn gwbl gynhwysol, gydag arwyddwyr ar gyfer popeth sy'n digwydd, a manteisiaf ar y cyfle hwn i ddiolch i'r arwyddwr am y gwaith gwych y mae'n ei wneud yn ceisio dal i fyny â ni i gyd; bydd angen diod gref arno wedyn, rwy'n siŵr. Cyfeiriodd hefyd at grŵp rhanddeiliaid BSL—fe ychwanegaf fy mod wedi cael gwybod bod chwe phrif gyfarfod wedi'u trefnu, ni wnaeth y ddau gyfarfod cyntaf esgor ar unrhyw gamau ac mae pryder na fydd llawer o gynnydd yn cael ei wneud. Fodd bynnag, mae gobaith y bydd cyfarfodydd yn y dyfodol yn esgor ar gamau gweithredu gan fod cyd-gadeirydd sy'n defnyddio BSL, Dafydd Eveleigh, yn cynrychioli Llywodraeth Cymru. Maent yn gwylio'n fanwl.
Diolch i Jenny Rathbone. Dywedodd ei bod yn bwysig ein bod i gyd yn cefnogi'r alwad hon. Cyfeiriodd at y 118 o ymatebion i'r ymgynghoriad—mae bellach yn 119 mewn gwirionedd; cafwyd ymateb hwyr gan Gomisiynydd Plant Cymru. Yn ogystal, cafwyd 77 o gyfranogwyr ar draws pedwar cyfweliad a phum grŵp ffocws, diolch i dîm allgymorth y Senedd. Ac o'r holl niferoedd hynny, dim ond dau wrthwynebiad: un unigolyn ac un sefydliad. Fel y dywedodd Jenny, mae perygl mewn gwneud dim byd. Mae 90 y cant o blant byddar yn cael eu geni i rieni sy'n clywed ac mae angen i ni ddarparu cefnogaeth iddynt hwythau hefyd ddysgu arwyddo, a dylai fod yn bosibl i bob dysgwr ddysgu BSL.
Unwaith eto, diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am gloi'r cyfraniadau. Dywedodd fod Llywodraeth Cymru yn benderfynol o fynd i'r afael â'r rhwystrau sy'n wynebu pobl fyddar ledled Cymru, rhwystrau mewn addysg, iechyd, gwasanaethau cymdeithasol a gwasanaethau ehangach yng Nghymru. Ac wrth gwrs, mae yna bethau eraill fel cyflogaeth y clywsom gyfeirio atynt. Cyfeiriodd at y tasglu a'r cynllun hawliau pobl anabl a nododd fod hynny'n werthfawr ar gyfer materion pobl anabl yn gyffredinol. Ond mae angen gweithredu cyflwr-benodol gan Lywodraeth Cymru ar gyfer pobl fyddar hefyd, gan gynnwys deddfwriaeth. Cyfeiriodd at grŵp rhanddeiliaid gorchwyl a gorffen BSL—a chyfeiriaf eto at y sylwadau a wneuthum eiliad yn ôl—a phwysleisiodd fod angen gweithredu go iawn bellach. Fel y dywedodd, mae angen gwneud llawer mwy o waith.
Rwyf am orffen drwy ddweud, yn gwbl briodol, fod angen gwneud cymaint mwy o waith, gan efelychu'r camau gweithredu yn y Seneddau eraill ledled y DU lle mae hyn wedi arwain at gefnogaeth drawsbleidiol lawn i ddeddfwriaeth a chamau gweithredu, gan gyrraedd pwynt lle gall pawb gytuno ar y ffordd orau ymlaen, yn cynnwys, ond heb ddibynnu'n unig ar sylfaen ddeddfwriaethol i gyflawni hynny. Felly, diolch yn fawr, bawb.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn o dan Reol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Heledd Fychan, a gwelliant 2 yn enw Jane Hutt. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-dethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Heledd Fychan, and amendment 2 in the name of Jane Hutt. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Dadl y Ceidwadwyr Cymreig sydd nesaf ar gyllid llywodraeth leol. Mae'r cynnig yn cael ei wneud gan Laura Anne Jones.
The Welsh Conservatives debate is next on local government finance. The motion will be moved by Laura Anne Jones.
Cynnig NDM8838 Paul Davies
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod rôl hanfodol cynghorau wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus lleol a'r heriau cyllido y maent yn eu hwynebu.
2. Yn nodi bod cynghorau'n dal mwy na £2 biliwn mewn cronfeydd wrth gefn y gellir ei ddefnyddio.
3. Yn gresynu at y cynnydd arfaethedig o 7.36 y cant yn y dreth gyngor ar gyfartaledd yng Nghymru ar gyfer blwyddyn ariannol 2025-2026.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud y canlynol:
a) comisiynu adolygiad annibynnol o fformiwla gyllido llywodraeth leol Cymru;
b) gweithio gyda chynghorau i ddefnyddio eu cronfeydd wrth gefn i gadw'r dreth gyngor mor isel â phosibl;
c) ei gwneud yn ofynnol i unrhyw gyngor sy'n cynnig codiad treth gyngor o 5 y cant neu fwy gynnal refferendwm lleol a chael pleidlais ie cyn gweithredu'r cynnydd arfaethedig;
d) lleihau biwrocratiaeth llywodraeth leol Cymru i'w gwneud yn fwy effeithlon;
e) cydgysylltu â chynghorau i sicrhau gwaith traws-gyngor a rhannu adnoddau a gwasanaethau, ynghyd â chynnydd mewn digideiddio pan fo hynny'n bosibl, er mwyn sicrhau bod gwasanaethau'n cael eu darparu'n effeithlon ac i dorri costau; ac
f) gweithio gyda llywodraeth leol i ddatblygu diwylliant tebyg i fusnes i sicrhau defnydd effeithiol o gyllid trethdalwyr, gan dorri gwastraff a lleihau gwariant ar brosiectau gwagedd.
Motion NDM8838 Paul Davies
To propose that the Senedd:
1. Recognises the crucial role that councils play in delivering local public services and the funding challenges they face.
2. Notes that councils hold over £2 billion in usable reserves.
3. Regrets that the proposed average council tax rise in Wales for 2025-2026 financial year is 7.36 per cent.
4. Calls on the Welsh Government to:
a) commission an independent review of the Welsh local government funding formula;
b) work with councils to use their usable reserves to keep council tax as low as possible;
c) require any council proposing a council tax rise of 5 per cent or more to hold a local referendum and obtain a yes vote before implementing the proposed rise;
d) reduce the bureaucracy of Welsh local government to make it more efficient;
e) coordinate with councils to ensure cross-council working and the sharing of resources and services, along with an increase in digitalisation where possible, to ensure efficient delivery of services and to cut costs; and
f) work with local government to develop a business-like culture to ensure effective use of tax-payer funding, whilst cutting waste and reducing spend on vanity projects.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I welcome the opportunity to open this important debate today on local government finance, and I move the Welsh Conservative motion, tabled in the name of my colleague Paul Davies.
Firstly, I want to start by recognising the important and crucial role that local authorities play in the delivery of key services across Wales. Perhaps we don't recognise this enough. Instead, this Government sends diktat after diktat to local government without following it with the money needed, like free school meals, where councils are expected to pick up the shortfall. On top of that, the funding formula in Wales has always been inherently unfair, favouring Labour-controlled areas over rural Wales and north Wales. It has to change. I know it'd be like turkeys voting for Christmas for this Government, but it can't continue like this. The right thing to do is to commission an independent review on it, and I'm glad that the Plaid Cymru Members on the opposite benches agree with us on this. Rurality is a fundamental issue, and punishing councils for, well, being rural and all that entails and means for services has to end.
We are pleased to see the funding floor of 3.8 per cent, and like I said in the Chamber yesterday, it's very welcome for those councils hit hardest by this unfair funding formula for local government. But why 3.8 per cent, when one of your own party, the leader of the Welsh Local Government Association, has said that it needs to be at least 4 per cent? And what about the increases to national insurance and the massive burden now placed on local authorities, which don't even know how much money they're going to receive from you to cover that massive extra tax burden that your own Labour Westminster colleagues have placed upon them? That shortfall, as we know that there will be one, will have to be picked up by local councils and, of course, ultimately, the taxpayers in Wales.
Under this Labour Government's mismanagement, council tax has skyrocketed in Wales. Council tax has risen by over 200 per cent over the last two decades when Labour have been in power; that equates to £1,400 more per year. It has grown from a small contribution paid by each resident for local services to an unaffordable bill that offers poorer services in return. It seems to be the common pattern across Wales that residents are having to pay more for less. Only recently, a Labour councillor in Wales has scolded residents for putting out their rubbish, claiming that they were living too extravagantly. As a punishment, residents now face a 6.7 per cent council tax increase and the city council now plans to reduce their bin collection to every three weeks. This is what we can expect from tired Labour Governments: higher taxes and lower living standards.
The current council tax rises in Wales are the highest we've seen in recent years, well above what is considered to be normal. To put it into perspective, in 2002-03, council tax rose by just over 2 per cent; today it's an eye-watering 7.3 per cent average. The Welsh Conservatives believe that high taxes are regressive and especially damaging to low-income households. We believe that, just like in England, local people have the right to, and should have the choice of, a referendum on council tax increases over 5 per cent. This is not to punish local authorities, but to protect them and their residents. It would mean that the Welsh Government wouldn't be able to just pass the buck to local authorities by giving them insufficient moneys, forcing them to raise their own money via council taxes. It also prevents local authorities from viewing the public as a bail-out every time they run out of money or mismanage their own budgets. It would hopefully encourage healthier budget management for councils.
And what about the billions that are being sat on in reserves? Rhondda Cynon Taf has £269 million in reserves; Caerphilly council is currently hoarding £222 million of reserve funding, yet residents there are seeing council tax rises of 7.9 per cent. Let me remind Labour that reserve funding is meant to be used for desperate times—those rainy days. Well, I would argue that this is a rainy day, yet Labour are still hesitant to encourage councils to use reserves. It's completely immoral—
Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i agor y ddadl bwysig hon heddiw ar gyllid llywodraeth leol, ac rwy'n cyflwyno cynnig y Ceidwadwyr Cymreig, a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Paul Davies.
Yn gyntaf, rwyf am ddechrau drwy gydnabod y rôl bwysig a hanfodol y mae awdurdodau lleol yn ei chwarae yn darparu gwasanaethau allweddol ledled Cymru. Efallai nad ydym yn gwybod digon am hyn. Yn hytrach, mae'r Llywodraeth hon yn anfon dictad ar ôl dictad at lywodraeth leol heb eu dilyn â'r arian sydd ei angen, fel prydau ysgol am ddim, lle mae disgwyl i gynghorau dalu'r diffyg. Ar ben hynny, mae'r fformiwla ariannu yng Nghymru bob amser wedi bod yn sylfaenol annheg, gan ffafrio ardaloedd dan reolaeth Llafur dros gefn gwlad Cymru a gogledd Cymru. Mae'n rhaid iddo newid. Rwy'n gwybod y byddai fel twrcïod yn pleidleisio dros y Nadolig i'r Llywodraeth hon, ond ni all barhau fel hyn. Y peth iawn i'w wneud yw comisiynu adolygiad annibynnol arno, ac rwy'n falch fod Aelodau Plaid Cymru ar y meinciau gyferbyn yn cytuno â ni ar hyn. Mae pa mor wledig eu natur yw ardaloedd yn fater sylfaenol, a rhaid rhoi diwedd ar gosbi cynghorau am fod yn wledig a phopeth sy'n gysylltiedig â hynny a phob dim y mae'n ei olygu i wasanaethau.
Rydym yn falch o weld cyllid gwaelodol o 3.8 y cant, ac fel y dywedais yn y Siambr ddoe, mae croeso mawr iddo gan y cynghorau sy'n cael eu taro galetaf gan y fformiwla ariannu annheg hon i lywodraeth leol. Ond pam 3.8 y cant, pan fo un o'ch plaid chi eich hunain, arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, wedi dweud bod angen iddo fod yn 4 y cant fan lleiaf? A beth am y cynnydd i yswiriant gwladol a'r baich enfawr sydd bellach wedi'i roi ar awdurdodau lleol, nad ydynt hyd yn oed yn gwybod faint o arian a gânt gennych i dalu'r baich treth ychwanegol enfawr y mae eich cymheiriaid yn San Steffan wedi ei roi arnynt? Bydd yn rhaid i gynghorau lleol, ac yn y pen draw, y trethdalwyr yng Nghymru, dalu'r diffyg y gwyddom y byddwn yn ei weld.
O dan gamreolaeth y Llywodraeth Lafur hon, mae'r dreth gyngor wedi codi i'r entrychion yng Nghymru. Cododd y dreth gyngor dros 200 y cant dros y ddau ddegawd diwethaf ers i Lafur fod mewn grym; mae hynny'n cyfateb i £1,400 yn fwy y flwyddyn. Mae wedi tyfu o gyfraniad bach a delid gan bob preswylydd am wasanaethau lleol i fod yn fil anfforddiadwy sy'n cynnig gwasanaethau gwaeth yn gyfnewid amdano. Mae'n ymddangos mai dyma'r patrwm cyffredin ar draws Cymru, fod trigolion yn gorfod talu mwy am lai. Yn ddiweddar, mae cynghorydd Llafur yng Nghymru wedi ceryddu trigolion am roi eu sbwriel allan, gan honni eu bod yn byw'n rhy afradlon. Fel cosb, mae trigolion bellach yn wynebu cynnydd o 6.7 y cant i'w treth gyngor ac mae cyngor y ddinas bellach yn bwriadu lleihau eu casgliadau gwastraff i bob tair wythnos. Dyma y gallwn ni ei ddisgwyl gan Lywodraethau Llafur blinedig: trethi uwch a safonau byw is.
Y cynnydd presennol yn y dreth gyngor yng Nghymru yw'r uchaf a welsom dros y blynyddoedd diwethaf, ymhell uwchlaw'r hyn sy'n cael ei ystyried yn normal. Er mwyn ei roi mewn persbectif, yn 2002-03, cododd y dreth gyngor ychydig dros 2 y cant; heddiw, mae'n 7.3 y cant ar gyfartaledd. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn credu bod trethi uchel yn gam yn ôl ac yn arbennig o niweidiol i aelwydydd incwm isel. Rydym yn credu, yn union fel yn Lloegr, fod gan bobl leol hawl i ddewis cael refferendwm ar gynnydd o dros 5 y cant i'r dreth gyngor. Nid cosbi awdurdodau lleol mohono, ond eu diogelu hwy a'u preswylwyr. Byddai'n golygu na fyddai Llywodraeth Cymru yn gallu trosglwyddo'r baich i awdurdodau lleol drwy beidio â rhoi digon o arian iddynt, gan eu gorfodi i godi eu harian eu hunain drwy drethi cyngor. Mae hefyd yn atal awdurdodau lleol rhag edrych ar y cyhoedd fel ffordd allan bob tro y byddant yn brin o arian neu'n camreoli eu cyllidebau eu hunain. Gobeithio y byddai'n annog rheolaeth gyllidebol iachach gan gynghorau.
A beth am y biliynau sy'n segur mewn cronfeydd wrth gefn? Mae gan Rhondda Cynon Taf £269 miliwn mewn cronfeydd wrth gefn; ar hyn o bryd mae Cyngor Caerffili yn cadw £222 miliwn o gyllid wrth gefn, ond mae trigolion yno yn gweld cynnydd o 7.9 y cant yn eu treth gyngor. Gadewch imi atgoffa Llafur fod arian wrth gefn i fod i gael ei ddefnyddio ar adegau anodd iawn—y dyddiau glawog hynny. Wel, rwy'n dadlau ei bod hi ddiwrnod glawog, ac eto mae Llafur yn dal i betruso rhag annog cynghorau i ddefnyddio cronfeydd wrth gefn. Mae'n hollol anfoesol—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
I think you're being somewhat disingenuous about reserves. You should know by now and, surely, will have learnt this much: reserve funding is, somehow, reserved for the capital projects that are yet to come. Also, you must understand—it's very convenient, isn't it, that you've just mentioned a Labour-run authority. I'm sure that it's deliberate—I have no doubt about that. But what you haven't done so far is actually mention any of the additional money that is going and that is directed towards local authorities. You've also failed to mention the fact that they had reducing budgets for 14 years under Tory rule. You never got up and said anything about that.
Rwy'n credu eich bod ychydig yn anonest am gronfeydd wrth gefn. Dylech wybod erbyn hyn ac yn sicr, fe fyddwch wedi dysgu cymaint â hyn: mae cyllid wrth gefn, rywsut, wedi'i neilltuo ar gyfer y prosiectau cyfalaf sydd eto i ddod. Hefyd, mae'n rhaid i chi ddeall—mae'n gyfleus iawn, onid yw, eich bod chi newydd sôn am awdurdod sy'n cael ei redeg gan Lafur. Rwy'n siŵr ei fod yn fwriadol—nid oes unrhyw amheuaeth am hynny. Ond yr hyn nad ydych chi wedi'i wneud hyd yma yw sôn am unrhyw arian ychwanegol sy'n mynd ac sy'n cael ei gyfeirio at awdurdodau lleol. Hefyd, rydych chi wedi methu sôn am y ffaith fod eu cyllidebau wedi lleihau ers 14 mlynedd o dan reolaeth y Torïaid. Ni ddywedoch chi unrhyw beth am hynny.
Diolch. As the Member will know, of course, that's not always the case, and reserves can be used for things that aren't capital projects. It would take the pressure off councils, wouldn't it? It would take that pressure off and not force them to raise council tax to astronomical levels in Islwyn and in other places across Wales. Conwy council's 8.9 per cent council tax rise is eye-watering, yet they're still cutting those key services and wasting, for example, £2 million in rent so far on a building that can't be used. This is what we're seeing in Labour councils across Wales. Public funds should be just that: money that's used in the best interests of the public. Instead, it's often used on vanity projects or ill-thought-out projects at all levels of government, leaving less cash to keep council tax low. Against all reason, Welsh Labour prioritises spending millions of pounds on international offices, despite foreign affairs not being devolved; £150 million wasted on an M4 relief road that never happened, and £18 million on more politicians for this place. Your priorities are all wrong. This money should be going where it's needed: to local authorities, who are delivering the key services that we all, time and time again in this Chamber, say are so important. They are at the delivery end, so this Government should be doing all they can to enable best delivery of those vital services, those key services that better the lives of the people of Wales. Wales clearly needs its own department of efficiency to cut public services—to ensure public services are delivered efficiently and waste is cut, where possible.
In order to keep taxes as low as possible, councils need to be run more like businesses. The Welsh Government needs to work with councils to ensure they are working more collaboratively, more efficiently and more effectively. The sharing of best practice, as you know, Joyce, sounds like common sense to all of us, I’m sure, but it’s just not happening. There are fantastic examples of things happening across the local authorities in Wales, but it’s just not being shared between the 22 local authorities, creating a postcode lottery for provision and education in Wales.
Social care is a brilliant example of how sharing resources across boundaries just makes sense, and it could mean efficiency savings could be made in terms of cutting council staff with huge salaries too, streamlining structures, making one head of department over an area as opposed to two or three. We need more of this. But to keep council tax low, we need more than just collaboration; we need to change the way we look at government, encouraging that business mindset, as I’ve said, so that they treat the money, public money, like their own. Would you like another intervention, Joyce? Presiding Officer—
Diolch. Fel y bydd yr Aelod yn gwybod, wrth gwrs, nid yw hynny'n wir bob amser, a gellir defnyddio cronfeydd wrth gefn ar gyfer pethau nad ydynt yn brosiectau cyfalaf. Byddai'n tynnu'r pwysau oddi ar gynghorau, oni fyddai? Byddai'n tynnu'r pwysau oddi arnynt ac nid eu gorfodi i godi'r dreth gyngor i'r entrychion yn Islwyn ac mewn mannau eraill ledled Cymru. Mae cynnydd cyngor Conwy o 8.9 y cant i'r dreth gyngor yn enfawr, ond eto maent yn dal i dorri gwasanaethau allweddol ac yn gwastraffu, er enghraifft, £2 filiwn hyd yma mewn rhent ar adeilad na ellir ei ddefnyddio. Dyma beth a welwn mewn cynghorau Llafur ar draws Cymru. Dylai arian cyhoeddus fod yn union hynny: arian sy'n cael ei ddefnyddio er budd gorau'r cyhoedd. Yn hytrach, fe'i defnyddir yn aml ar brosiectau porthi balchder neu brosiectau heb eu hystyried yn drwyadl ar bob lefel o lywodraeth, gan adael llai o arian i gadw'r dreth gyngor yn isel. Yn groes i bob rheswm, mae Llafur Cymru'n blaenoriaethu gwario miliynau o bunnoedd ar swyddfeydd rhyngwladol, er nad yw materion tramor wedi eu datganoli; gwastraffu £150 miliwn ar ffordd liniaru'r M4 na ddigwyddodd, a £18 miliwn ar fwy o wleidyddion i'r lle hwn. Mae eich blaenoriaethau'n hollol anghywir. Dylai'r arian hwn fynd i ble mae ei angen: i awdurdodau lleol, sy'n darparu'r gwasanaethau allweddol y mae pawb ohonom, dro ar ôl tro yn y Siambr hon, yn dweud eu bod mor bwysig. Maent ar y pen cyflenwi, felly dylai'r Llywodraeth hon fod yn gwneud popeth yn ei gallu i alluogi'r gwasanaethau hanfodol hynny i gael eu cyflenwi yn y ffordd orau, y gwasanaethau allweddol sy'n gwella bywydau pobl Cymru. Mae'n amlwg fod angen ei hadran effeithlonrwydd ei hun ar Gymru i dorri gwasanaethau cyhoeddus—i sicrhau bod gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu darparu'n effeithlon a bod gwastraff yn cael ei dorri, lle bo hynny'n bosibl.
Er mwyn cadw trethi mor isel â phosibl, mae angen i gynghorau gael eu rhedeg yn debycach i fusnesau. Mae angen i Lywodraeth Cymru weithio gyda chynghorau i sicrhau eu bod yn gweithio'n fwy cydweithredol, yn fwy effeithlon ac yn fwy effeithiol. Mae rhannu arferion gorau, fel y gwyddoch, Joyce, yn swnio fel synnwyr cyffredin i bob un ohonom rwy'n siŵr, ond nid yw'n digwydd. Mae enghreifftiau gwych o bethau'n digwydd ar draws yr awdurdodau lleol yng Nghymru, ond nid yw'n cael ei rannu rhwng y 22 awdurdod lleol, gan greu loteri cod post o ddarpariaeth ac addysg yng Nghymru.
Mae gofal cymdeithasol yn enghraifft wych o sut y mae rhannu adnoddau ar draws ffiniau yn gwneud synnwyr, a gallai olygu y gellid gwneud arbedion effeithlonrwydd drwy dorri staff cyngor ar gyflogau enfawr hefyd, gan symleiddio strwythurau, gwneud un pennaeth adran dros ardal yn hytrach na dau neu dri. Mae angen mwy o hyn. Ond er mwyn cadw'r dreth gyngor yn isel, mae angen mwy na chydweithio'n unig; mae angen inni newid y ffordd yr edrychwn ar lywodraeth, gan annog meddylfryd busnes, fel y dywedais, fel eu bod yn trin yr arian, arian cyhoeddus, fel eu harian eu hunain. A hoffech chi gael ymyriad arall, Joyce? Lywydd—
Carry on with your contribution. Joyce Watson, you're down to be called later on in the debate, so we can await with interest your contribution then. Carry on, Laura Anne Jones.
Parhewch â'ch cyfraniad. Joyce Watson, rydych i lawr i gael eich galw yn nes ymlaen yn y ddadl, felly gallwn edrych ymlaen yn eiddgar at eich cyfraniad bryd hynny. Parhewch, Laura Anne Jones.
Diolch, Presiding Officer. I look forward to that statement. It requires a fair Government settlement, which, from yesterday, we’ve seen hasn’t happened. The people of Wales are not a limitless cash machine for Labour failures. Enough is enough. Council tax hikes, squandered reserves and bloated bureaucracy are not the answer. A fair funding system, financial discipline and respect for taxpayers are. The people of Wales deserve better: lower taxes, better services and a Government that spends their money wisely. Welsh Conservatives would fix this mess, Labour won’t, and I urge you to support our motion today.
Diolch, Lywydd. Rwy'n edrych ymlaen at y datganiad hwnnw. Mae angen setliad teg gan y Llywodraeth, nad yw wedi digwydd, fel y gwelsom ddoe. Nid peiriant arian di-ben-draw ar gyfer methiannau Llafur yw pobl Cymru. Digon yw digon. Nid codiadau treth gyngor, cronfeydd wrth gefn gwastrafflyd a biwrocratiaeth ormodol yw'r ateb, ond system ariannu deg, disgyblaeth ariannol a pharch tuag at drethdalwyr. Mae pobl Cymru'n haeddu gwell: trethi is, gwell gwasanaethau a Llywodraeth sy'n gwario eu harian yn ddoeth. Byddai'r Ceidwadwyr Cymreig yn clirio'r llanast, ni wnaiff Llafur, ac rwy'n eich annog i gefnogi ein cynnig heddiw.
Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Peredur Owen Griffiths, felly, i gynnig gwelliant 1.
I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Peredur Owen Griffiths to move amendment 1.
Gwelliant 1—Heledd Fychan
Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:
Yn gresynu:
a) bod cynnydd cyfartalog arfaethedig yn y dreth cyngor yng Nghymru ar gyfer y flwyddyn ariannol 2025-2026 yn 7.36 y cant;
b) effaith 14 blynedd o gyni dan Lywodraeth Geidwadol flaenorol y DU ar allu cynghorau i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus; ac
c) y bydd y setliad llywodraeth leol ar gyfer 2025-26 yn golygu bod awdurdodau lleol yn gorfod ystyried codiadau sylweddol yn y dreth gyngor a rhagor o doriadau i wasanaethau cyhoeddus.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) gomisiynu adolygiad annibynnol o fformiwla gyllido llywodraeth leol Cymru;
b) gwneud sylwadau brys i Lywodraeth y DU ynghylch y cynnydd mewn cyfraniadau yswiriant gwladol i leihau’r baich ar gyllid cynghorau Cymru; ac
c) ymchwilio i ddichonoldeb cyflwyno isafswm cyllid gwaelodol fel rhan o’r setliad llywodraeth leol ar gyfer 2026-27.
Amendment 1—Heledd Fychan
Delete all after point 1 and replace with:
Regrets:
a) that the proposed average council tax rise in Wales for 2025-2026 financial year is 7.36 per cent;
b) the impact of 14 years of austerity under the previous UK Conservative Government on the ability of councils to deliver public services; and
c) that the local government settlement for 2025-26 will leave local authorities having to consider substantial council tax rises and further cuts to public services.
Calls on the Welsh Government to:
a) commission an independent review of the Welsh local government funding formula;
b) make urgent representations to the UK Government regarding the rise to national insurance contributions to reduce the burden on Welsh council finances; and
c) explore the feasibility of introducing a minimum funding floor as part of the local government settlement for 2026-27.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Dwi'n cynnig y gwelliant hwnnw. Diolch yn fawr, Llywydd.
I move the amendment. Thank you very much, Llywydd.
For 14 years, the Conservatives underfunded our councils, leaving them with impossible choices: cut services or raise council tax. Their sudden concern for council tax rises is a bit hypocritical when they created the financial crisis councils now face. Labour in Westminster claim that they are not raising taxes on working people, but, by failing to properly fund vital services, they’re forcing councils to do it for them through council tax hikes—one of the most unfair taxes there are.
Labour’s amendment today shows that they fail to address that bigger issue. They need to make urgent representations to their counterparts in Westminster to secure fair funding for Wales that would reduce the burden on councils. They also need to ensure that our local authorities are fully reimbursed for Labour’s national insurance increases on employers. And I know we don’t know the quantum yet, but I asked the Cabinet Secretary yesterday what mechanism will be used to distribute that funding, when it does come—the funding that was promised—and I’d like an answer to that today, if possible.
Alongside a fairer funding formula for Wales, Plaid Cymru supports an independent review of the funding formula and a minimum funding floor to protect councils from unprecedented cuts. Reserves are there for emergencies and long-term planning; they are not a substitute for proper funding. These crises we face are one of funding by Labour in Wales and Westminster. This is not akin to COVID, for example. Forcing councils to deplete reserves only papers over the cracks and leaves them vulnerable in future crises.
Public services are not businesses. Councils exist to serve communities, not to chase profit. This Tory obsession—
Am 14 mlynedd, tangyllidodd y Ceidwadwyr ein cynghorau, gan eu gadael gyda dewisiadau amhosibl: torri gwasanaethau neu godi treth gyngor. Mae eu pryder yn sydyn iawn am godiadau treth gyngor ychydig yn rhagrithiol o gofio mai hwy a greodd yr argyfwng ariannol y mae cynghorau bellach yn ei wynebu. Mae Llafur yn San Steffan yn honni nad ydynt yn codi trethi ar bobl sy'n gweithio, ond trwy fethu ariannu gwasanaethau hanfodol yn iawn, maent yn gorfodi cynghorau i wneud hynny drostynt drwy godiadau treth gyngor—un o'r trethi mwyaf annheg sy'n bodoli.
Mae gwelliant Llafur heddiw yn dangos eu bod yn methu mynd i'r afael â'r mater mwy hwnnw. Mae angen iddynt bwyso ar frys ar eu cymheiriaid yn San Steffan er mwyn sicrhau cyllid teg i Gymru a fyddai'n lleihau'r baich ar gynghorau. Mae angen iddynt sicrhau hefyd fod ein hawdurdodau lleol yn cael eu had-dalu'n llawn am gynnydd yswiriant gwladol Llafur ar gyflogwyr. Ac fe wn nad ydym yn gwybod faint eto, ond gofynnais i Ysgrifennydd y Cabinet ddoe pa fecanwaith a gaiff ei ddefnyddio i ddosbarthu'r cyllid hwnnw, pan ddaw—y cyllid a addawyd—a hoffwn gael ateb i hynny heddiw, os yn bosibl.
Ochr yn ochr â fformiwla ariannu decach i Gymru, mae Plaid Cymru'n cefnogi adolygiad annibynnol o'r fformiwla ariannu ac isafswm cyllid gwaelodol i ddiogelu cynghorau rhag toriadau digynsail. Mae cronfeydd wrth gefn yno ar gyfer argyfyngau a chynlluniau hirdymor; nid ydynt yno i gymryd lle cyllid priodol. Mae'r argyfyngau a wynebwn yn deillio o gyllido gan Lafur yng Nghymru a San Steffan. Nid yw'n debyg i COVID, er enghraifft. Nid yw gorfodi cynghorau i ddefnyddio arian wrth gefn yn ddim mwy na phapuro dros y craciau ac mae'n eu gadael yn agored i niwed argyfyngau yn y dyfodol.
Nid busnesau yw gwasanaethau cyhoeddus. Mae cynghorau'n bodoli i wasanaethu cymunedau, nid i fynd ar drywydd elw. Mae'r obsesiwn Torïaidd hwn—
Would you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Go on, then.
O'r gorau.
Thank you, Peredur. You may recall that, in 2013, David Cameron, our Prime Minister—the UK Conservative Prime Minister—gave three years' worth of moneys to Wales to freeze council tax. The only ones supporting that in this Chamber, for the Welsh Government to pass that on to the residents, was us, the Welsh Conservatives. So, three years of council tax freezes actually went on to other vanity projects by this Welsh Labour Government, and supported by Plaid.
Diolch, Peredur. Efallai eich bod yn cofio, yn 2013, fod David Cameron, ein Prif Weinidog—Prif Weinidog Ceidwadol y DU—wedi rhoi gwerth tair blynedd o arian i Gymru i rewi'r dreth gyngor. Ni, y Ceidwadwyr Cymreig, oedd yr unig rai i gefnogi hynny yn y Siambr hon, i Lywodraeth Cymru drosglwyddo hynny i'r trigolion. Felly, aeth gwerth tair blynedd o arian i rewi'r dreth gyngor at brosiectau porthi balchder eraill gan y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, a'u cefnogi gan Blaid Cymru.
We had 14 years of austerity, and hypothecating money goes against the fiscal framework. It just does. Anyway—. It's just not—. You don't grasp how funding works in this place. You can't be dictated to by Westminster what money is spent on here, so I don't agree with you there.
The Tory obsession with running public services like corporations is exactly why we see services struggling today. We should not be trying to copy Elon Musk and Donald Trump and trying to do what they're trying to do in the US. A funding floor is obviously welcome, but 3.8 per cent is simply not enough, given the scale of the crisis councils are facing. That's why Plaid Cymru calls for a minimum funding floor in future settlements that genuinely protects services.
While the Labour amendment today highlights that councils will be receiving over £6 billion from the final local government settlement, the headline figure ignores the budget pressures councils are facing, the rising costs, the increasing demand and the real-terms cuts after inflation. Plaid Cymru wants to see an urgent review to ensure councils get the funding that they truly need. A review is needed, but it must be independent and transparent. Labour's amendment suggests more of the same slow-moving process that has failed to deliver real change for years.
Plaid Cymru's position is clear: we must tackle the root cause of council tax rises, Westminster's imposed austerity, ensure fairer, longer-term funding for local government, and stop forcing councils into impossible choices between raising taxes and cutting services. Diolch yn fawr.
Cawsom 14 mlynedd o gyni, ac mae neilltuo arian yn mynd yn groes i'r fframwaith cyllidol. Mae'n wir. Beth bynnag—. Nid yw'n—. Nid ydych yn deall sut y mae arian yn gweithio yn y lle hwn. Ni all San Steffan ddweud wrthych ar beth y caiff arian ei wario yma, felly nid wyf yn cytuno â chi yn hynny o beth.
Yr obsesiwn Torïaidd â rhedeg gwasanaethau cyhoeddus fel corfforaethau yw'r union reswm pam ein bod yn gweld gwasanaethau'n ei chael hi'n anodd heddiw. Ni ddylem geisio copïo Elon Musk a Donald Trump a cheisio gwneud yr hyn y maent yn ceisio'i wneud yn yr Unol Daleithiau. Yn amlwg, mae cyllid gwaelodol i'w groesawu, ond nid yw 3.8 y cant yn ddigon, o ystyried maint yr argyfwng y mae cynghorau'n ei wynebu. Dyna pam y mae Plaid Cymru yn galw am isafswm cyllid gwaelodol mewn setliadau yn y dyfodol sydd o ddifrif yn diogelu gwasanaethau.
Er bod y gwelliant Llafur heddiw yn nodi y bydd cynghorau'n derbyn dros £6 biliwn o'r setliad llywodraeth leol terfynol, mae'r prif ffigur yn anwybyddu'r pwysau cyllidebol y mae cynghorau'n eu hwynebu, y costau cynyddol, y galw cynyddol a'r toriadau mewn termau real ar ôl chwyddiant. Mae Plaid Cymru eisiau gweld adolygiad brys i sicrhau bod cynghorau'n cael yr arian y maent ei angen mewn gwirionedd. Mae angen adolygiad, ond rhaid iddo fod yn annibynnol ac yn dryloyw. Mae gwelliant Llafur yn awgrymu mwy o'r un broses araf sydd wedi methu cyflawni newid go iawn ers blynyddoedd.
Mae safbwynt Plaid Cymru yn glir: rhaid inni fynd i'r afael ag achos sylfaenol codiadau treth gyngor, cyni gorfodol San Steffan, sicrhau cyllid tecach, mwy hirdymor i lywodraeth leol, a rhoi'r gorau i orfodi cynghorau i wneud dewisiadau amhosibl rhwng codi trethi a thorri gwasanaethau. Diolch yn fawr.
Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol i gynnig yn ffurfiol gwelliant 2.
The Cabinet Secretary for local government to formally move amendment 2.
Gwelliant 2—Jane Hutt
Dileu pwyntiau 3 a 4 a rhoi yn eu lle:
Yn nodi bod cynghorau’n gwneud penderfyniadau ynghylch y dreth gyngor yn seiliedig ar eu hamgylchiadau lleol.
Yn croesawu’r ffaith bod cyllid gwaelodol 3.8 y cant wedi’i ddarparu yn y setliad llywodraeth leol.
Yn nodi:
a) y bydd cynghorau’n cael mwy na £6 biliwn drwy’r setliad llywodraeth leol terfynol ac £1.3 biliwn mewn grantiau penodol ychwanegol yn 2025-26; a
b) bod llywodraeth leol a Llywodraeth Cymru yn cydadolygu ac yn cyd-ddatblygu’r fformiwla gyllido fel y bydd yn parhau i ateb y gofyn, gan gynnig sefydlogrwydd ac ymatebolrwydd i awdurdodau.
Amendment 2—Jane Hutt
Delete points 3 and 4 and replace with:
Notes councils make decisions about council tax based on their local circumstances.
Welcomes the provision of a floor in the local government settlement at 3.8 per cent.
Notes that:
a) councils will receive more than £6 billion through the final local government settlement and £1.3 billion additional specific grants in 2025-26; and
b) local government and the Welsh Government jointly review and develop the funding formula so that it continues to be fit for purpose offering authorities both stability and responsiveness.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
It's a pleasure to take part in this debate this afternoon and I'd like to focus my attention on Denbighshire County Council, if I may. The 6 per cent council tax rise announced by Denbighshire in recent weeks is technically the lowest rise across north Wales authorities, but unfortunately that only tells half of the story. This is the same local authority that is reducing library opening times, has ambitions to close public toilets, and the ongoing chaotic roll-out of the new bin system since its introduction in June last year makes it difficult to justify such increases when residents in Denbighshire are seeing no tangible benefit to tax increases and fewer services. It's the classic case of Labour in power: tax more, give less, and they want the public to be grateful for it.
Public confidence from local residents is at an all-time low in Denbighshire, with many of my constituents having very little to no faith in the local authority, which has been exemplified by the poor roll-out of the new waste system. Low confidence in local authorities serving Rhyl and surrounding areas has been a long-standing issue, dating back to at least 1974, when they demolished the old Pavilion Theatre citing unsafe structural issues, but ironically it took several rounds of dynamite explosions to eventually bring it down.
Together with the disastrous children's village development in the 1990s, the short-sighted decision to bulldoze the sea life centre, despite private sector interest in the building in more recent times, and the continued sterilising of what Rhyl is famous for through constant and overzealous local authority intervention, my constituents in this area are quite well within their rights to have their reservations about the performance of the council and ask questions as to whether their hard-earned money is being used in an effective and efficient way in the best interests of local residents.
And the Welsh Government aren't off the hook here themselves. Under Labour since devolution in 1999, local authorities in Wales have been so tightly managed from down here in Cardiff Bay that much local autonomy has slowly eroded away, effectively making local authorities branches of the Welsh Government rather than independently minded decision-making bodies that act in the best interests of local residents. Of course we need rules, together with checks and balances from national Government, but that has been over-exercised down here in Cardiff Bay, which has gone far beyond what I and many other people think is an acceptable level of state intervention.
And it's the people who have to pay for all of this. Council tax rises in Wales have doubled since 2010 and even more than that since the late 1990s. But the services are going down. There are potholes all over the place, dog poo all over our roads, the schools are underperforming, social services are at breaking point, unrealistic net-zero commitments by 2030 costing a fortune but nowhere near being achieved. I could go on but I have little time. It's time to give people a say on the future finances of local authorities, rather than council fat cats.
Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma a hoffwn ganolbwyntio fy sylw ar Gyngor Sir Ddinbych, os caf. Y cynnydd o 6 y cant yn y dreth gyngor a gyhoeddwyd gan sir Ddinbych yn ystod yr wythnosau diwethaf yw'r cynnydd isaf yn dechnegol ar draws awdurdodau'r gogledd, ond yn anffodus dim ond hanner y stori y mae hynny'n ei roi. Dyma'r un awdurdod lleol sy'n lleihau amseroedd agor llyfrgelloedd, sydd ag uchelgais i gau toiledau cyhoeddus, ac mae cyflwyno'r system biniau newydd mewn ffordd sy'n parhau i fod yn anhrefnus ers ei chyflwyno ym mis Mehefin y llynedd yn ei gwneud hi'n anodd cyfiawnhau cynnydd o'r fath pan nad yw trigolion sir Ddinbych yn gweld unrhyw fudd diriaethol i godiadau treth a llai o wasanaethau. Dyma enghraifft glasurol o Lafur mewn grym: trethu mwy, rhoi llai, ac maent am i'r cyhoedd fod yn ddiolchgar amdano.
Mae hyder y cyhoedd yn lleol ar ei lefel isaf erioed yn sir Ddinbych, gyda llawer o fy etholwyr heb fawr o ffydd os o gwbl yn yr awdurdod lleol, fel y gwelwyd yn y ffordd wael y cyflwynwyd y system wastraff newydd. Mae diffyg hyder yn yr awdurdodau lleol sy'n gwasanaethu'r Rhyl a'r ardaloedd cyfagos wedi bod yn broblem hirsefydlog, yn dyddio'n ôl i 1974 o leiaf, pan aethant ati i ddymchwel hen Theatr y Pafiliwn gan nodi problemau gyda diogelwch yr adeiladau, ond yn eironig cymerodd sawl rownd o ffrwydradau dynameit i'w ddymchwel yn y pen draw.
Gyda datblygiad trychinebus y pentref i blant yn y 1990au, y penderfyniad cibddall i chwalu canolfan bywyd y môr, er gwaethaf diddordeb sector preifat yn yr adeilad yn fwy diweddar, a sterileiddio parhaus yr hyn y mae'r Rhyl yn enwog amdano trwy ymyrraeth gyson a rhy frwdfrydig awdurdodau lleol, mae perffaith hawl gan fy etholwyr yn yr ardal hon i fod yn amheus ynghylch perfformiad y cyngor ac i gwestiynu a yw eu harian prin yn cael ei ddefnyddio mewn ffordd effeithiol ac effeithlon er budd trigolion lleol.
Ac nid yw Llywodraeth Cymru yn ddi-fai yn hyn o beth. O dan Lafur ers datganoli ym 1999, mae awdurdodau lleol yng Nghymru wedi cael eu rheoli mor dynn o'r fan hon ym Mae Caerdydd nes bod llawer o ymreolaeth leol wedi'i herydu'n araf, gan wneud awdurdodau lleol i bob pwrpas yn ganghennau o Lywodraeth Cymru yn hytrach na chyrff annibynnol sy'n gweithredu er budd trigolion lleol. Wrth gwrs bod angen rheolau, ynghyd ag archwiliadau gan y Llywodraeth genedlaethol, ond cafodd hynny ei or-wneud yma ym Mae Caerdydd, gan fynd ymhell y tu hwnt i'r hyn rwyf i a llawer o bobl eraill yn ei gredu sy'n lefel dderbyniol o ymyrraeth gan y wladwriaeth.
A'r bobl sy'n gorfod talu am hyn i gyd. Mae cynnydd yn y dreth gyngor yng Nghymru wedi dyblu ers 2010 a mwy na hynny hyd yn oed ers diwedd y 1990au. Ond mae'r gwasanaethau'n gwaethygu. Mae tyllau yn y ffyrdd ym mhobman, baw cŵn ar hyd ein ffyrdd, mae'r ysgolion yn tangyflawni, mae'r gwasanaethau cymdeithasol ar fin chwalu, ymrwymiadau afrealistig, sero net erbyn 2030 yn costio ffortiwn ond heb fod yn agos at gael ei gyflawni. Gallwn barhau, ond mae fy amser yn brin. Mae'n bryd i'r bobl, yn hytrach na swyddogion cynghorau ar gyflogau rhy fras, gael dweud eu barn ar gyllid awdurdodau lleol yn y dyfodol.
Are you taking the intervention?
A ydych chi'n derbyn yr ymyriad?
I'm not, unfortunately. That's why I support any council tax rise above 5 per cent being subject to the outcome of a referendum, but Labour won't agree to it as they know what the outcome would be. Vote for our motion tonight and free the great Welsh people from the shackles of overbloated authorities that aren't acting in their best interests, only their own.
Nac ydw, yn anffodus. Dyna pam rwy'n cefnogi gwneud unrhyw gynnydd uwchlaw 5 y cant i'r dreth gyngor yn ddarostyngedig i ganlyniad refferendwm, ond ni fydd Llafur yn cytuno i hynny am eu bod yn gwybod beth fyddai'r canlyniad. Pleidleisiwch dros ein cynnig ni heno a rhyddhewch bobl wych Cymru o hualau awdurdodau glwth, sy'n gweithredu er eu budd eu hunain, ac nid er budd pobl Cymru.
There has been a historic lack of UK Government funding for public services during the 14 years of austerity. The size of the financial cake has shrunk significantly whilst the demand for those services has increased. Many delivered by the local—. Sorry. The economic turmoil that followed Liz Truss's short tenure as Prime Minister in September 2022 made things even worse. The NHS in Wales had to find an extra £100 million to cover a massive rise in heating costs, for example.
Conwy County Borough Council's budget gap skyrocketed from £6 million to £30 million in a single year. The new administration that took over were left with scarce reserves, no housing or housing services, and it was cut to the bone. On top of that, cuts to welfare have impacted, leaving councils to pick up the pieces wherever possible. As a former deputy leader of a local authority during the years of Tory austerity, I know how difficult it is for councillors. I feel their pain in trying to set a balanced budget.
Gwelwyd diffyg cyllid hanesyddol gan Lywodraeth y DU i wasanaethau cyhoeddus dros y 14 mlynedd o gyni. Mae maint y gacen ariannol wedi crebachu'n sylweddol tra bo'r galw am wasanaethau wedi cynyddu. Mae llawer yn cael eu darparu gan—. Mae'n ddrwg gennyf. Fe wnaeth y cythrwfl economaidd a ddilynodd gyfnod byr Liz Truss fel Prif Weinidog y DU ym mis Medi 2022 wneud pethau'n waeth byth. Bu'n rhaid i'r GIG yng Nghymru ddod o hyd i £100 miliwn ychwanegol i dalu am gynnydd enfawr mewn costau gwresogi, er enghraifft.
Cododd bwlch cyllidebol Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy i'r entrychion, o £6 miliwn i £30 miliwn mewn un flwyddyn. Ychydig o arian wrth gefn a adawyd ar ôl i'r weinyddiaeth newydd, a dim tai na gwasanaethau tai, a chafodd ei dorri i'r asgwrn. Ar ben hynny, mae toriadau i les wedi cael effaith, gan adael cynghorau i godi'r darnau lle bynnag y bo modd. Fel cyn-ddirprwy arweinydd awdurdod lleol yn ystod blynyddoedd cyni'r Torïaid, rwy'n gwybod pa mor anodd yw hi i gynghorwyr. Rwy'n teimlo eu poen wrth iddynt geisio mantoli'r gyllideb.
Would you give way?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
Thank you. It's over two decades since I first met the Labour leader of Flintshire County Council because of the discriminatory local government funding formula that he was seeking to campaign against. It's only two, three months since I raised here the concerns of the current Labour leader of Flintshire County Council. Because they've got an equal-bottom settlement this year, after years and years—two decades or more—of being at or near the bottom, they're facing a 9.5 per cent rise as school budgets are cut—
Diolch. Mae dros ddau ddegawd ers i mi gyfarfod ag arweinydd Llafur Cyngor Sir y Fflint am y tro cyntaf oherwydd y fformiwla ariannu llywodraeth leol wahaniaethol y ceisiai ymgyrchu yn ei herbyn. Dim ond dau neu dri mis sydd wedi mynd heibio ers imi godi pryderon arweinydd Llafur presennol Cyngor Sir y Fflint yn y fan hon. Oherwydd eu bod wedi cael y setliad cydradd isaf eleni, ar ôl blynyddoedd a blynyddoedd—dau ddegawd neu fwy—o fod ar y gwaelod neu'n agos at y gwaelod, maent yn wynebu codiad o 9.5 y cant wrth i gyllidebau ysgolion gael eu torri—
Can I just come in on that?
A gaf i ddod i mewn ar hynny?
—opposed even by the Liberal Democrats who supported the budget here. Are you not concerned for the people of Flintshire that this obsolete discriminatory funding formula is going to impact on them?
—sydd wedi'i wrthwynebu hyd yn oed gan y Democratiaid Rhyddfrydol a gefnogodd y gyllideb yma. Onid ydych chi'n poeni am bobl sir y Fflint yr effeithir arnynt gan y fformiwla gyllido wahaniaethol ddarfodedig hon?
You're using all my time up now. I have got a—[Interruption.]
Rydych chi'n mynd â fy holl amser nawr. Mae gennyf—[Torri ar draws.]
You can carry on, Carolyn Thomas.
Gallwch barhau, Carolyn Thomas.
Thank you. Without the change in UK Government last year, it would have continued to be much worse for councils. In the last Conservative—[Interruption.] Oh, Mark, if you'd like me—. Sorry, I shall respond to you. Okay, I have got the table of where Flintshire ranks over the last 10 years. I was a Flintshire councillor there. It's not been always at the bottom, very often in the middle. They have been impacted greatly by the budget and I will be speaking about that now, and have also been raising their concerns as well here.
Without the change in UK Government last year, it would have continued to be much worse for councils. In the last Conservative autumn statement, Jeremy Hunt continued to spout the usual Tory mantra, saying that public services had to be more efficient and that the UK Government wants an even smaller public state, continuing austerity. One in five councils in England last year were facing bankruptcy at the time. The UK Government has saved the bankruptcy of lots of councils.
The settlement was more than £1 billion higher than it would have been under the previous Tory Government in Westminster, but it also exposes how reliant Welsh finances are on the UK Government. There are pressures across all Welsh Government departments for public services not delivered by councils: health, transport, NRW, culture, Transport for Wales, grants for farmers, higher education, Estyn—many also impacted by a loss of EU funding, all fighting for the same money.
I welcome that there are some extra grants in this budget to help literally fill the gaps that have been left by historic underfunding, such as the £120 million two-year investment to tackle potholes and repair highways. I know the Cabinet Secretary is doing all she can to improve the local government funding settlement and lift the funding floor, and I thank Jane Dodds for working with Welsh Government on their shared priorities so that it's increased to 3.8 per cent. It does need to be higher to help those councils who have restructured, reorganised, deleted vacant posts, introduced charges so that there is nothing left except the basic statutory services; they've cut everything. A 3.8 per cent increase may seem reasonable, but it doesn't cover inflationary pressures, pay rises and the increasing need for social healthcare, homelessness or dealing with a crisis such as flooding, as happened in Rhondda Cynon Taf, high winds, snow or a water shortage, as happened in Conwy recently. Councils need a baseline in funding and, for some, this hasn't been enough without putting up the council tax to close the gap.
In north Wales, Flintshire, Wrexham and Conwy are really struggling. Gwynedd is not in a great position, but they're using their reserves, so council tax has not been used to fill that gap. The funding formula for local authorities is complicated, with lots of indices that have been evolving over the years, and the three predominant measures that impact the level of funding given to councils are population, deprivation and rurality. Realistically, any change to the funding formula would have to be approved by the WLGA and would lead to winners and losers. Deprived areas have been receiving higher funding, so if we change that, they might just become more deprived.
After 14 years of austerity, the UK Labour Government has turned a page when it comes to funding, but the scars of the last decade and a half of cuts cannot be healed overnight. It is incumbent on all of us to ensure that the UK Government succeeds in its talk of national renewal, because only with this can we ensure that increased funding continues in the long term. Thank you.
Diolch. Heb y newid yn Llywodraeth y DU y llynedd, byddai wedi parhau i fod yn llawer gwaeth i gynghorau. Yn y—[Torri ar draws.] O, Mark, os hoffech chi i mi—. Mae'n ddrwg gennyf, fe wnaf ymateb i chi. Iawn, mae gennyf y tabl o safleoedd sir y Fflint dros y 10 mlynedd diwethaf. Roeddwn i'n gynghorydd yn sir y Fflint. Nid yw bob amser wedi bod ar y gwaelod, yn aml iawn yn y canol. Mae'r gyllideb wedi effeithio'n fawr arnynt ac rwyf am siarad am hynny nawr, ac rwyf innau hefyd wedi bod yn lleisio eu pryderon yma.
Heb y newid yn Llywodraeth y DU y llynedd, byddai wedi parhau i fod yn llawer gwaeth ar gynghorau. Yn natganiad yr hydref diwethaf y Ceidwadwyr, parhaodd Jeremy Hunt i wyntyllu'r mantra Torïaidd arferol, gan ddweud bod yn rhaid i wasanaethau cyhoeddus fod yn fwy effeithlon a bod Llywodraeth y DU eisiau gwladwriaeth gyhoeddus hyd yn oed yn llai o faint, a pharhad cyni. Roedd un o bob pum cyngor yn Lloegr y llynedd yn wynebu methdaliad ar y pryd. Mae Llywodraeth y DU wedi arbed llawer o gynghorau rhag methdaliad.
Roedd y setliad dros £1 biliwn yn uwch nag y byddai wedi bod o dan y Llywodraeth Dorïaidd flaenorol yn San Steffan, ond mae hefyd yn dangos pa mor ddibynnol yw cyllid Cymru ar Lywodraeth y DU. Mae pwysau ar draws holl adrannau Llywodraeth Cymru ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus na chânt eu darparu gan gynghorau: iechyd, trafnidiaeth, CNC, diwylliant, Trafnidiaeth Cymru, grantiau i ffermwyr, addysg uwch, Estyn—gyda llawer wedi eu heffeithio hefyd gan golli arian yr UE, a phawb yn ymladd am yr un arian.
Rwy'n croesawu'r ffaith bod grantiau ychwanegol yn y gyllideb hon i helpu i lenwi'r bylchau sydd wedi'u gadael gan dangyllido hanesyddol, megis y buddsoddiad o £120 miliwn dros ddwy flynedd i fynd i'r afael â thyllau yn y ffyrdd a thrwsio priffyrdd. Rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud popeth yn ei gallu i wella'r setliad ariannu llywodraeth leol a chodi'r cyllid gwaelodol, a diolch i Jane Dodds am weithio gyda Llywodraeth Cymru ar eu blaenoriaethau cyffredin fel ei fod wedi cynyddu i 3.8 y cant. Mae angen iddo fod yn uwch i helpu cynghorau sydd wedi ailstrwythuro, ad-drefnu, dileu swyddi gwag, cyflwyno taliadau fel nad oes unrhyw beth ar ôl ac eithrio'r gwasanaethau statudol sylfaenol; maent wedi torri popeth. Gall cynnydd o 3.8 y cant ymddangos yn rhesymol, ond nid yw'n cynnwys pwysau chwyddiant, codiadau cyflog a'r angen cynyddol am ofal iechyd cymdeithasol, digartrefedd neu ymdopi ag argyfwng fel llifogydd, fel yr hyn a ddigwyddodd yn Rhondda Cynon Taf, gwyntoedd cryfion, eira neu brinder dŵr, fel yr hyn a ddigwyddodd yng Nghonwy yn ddiweddar. Mae angen llinell sylfaen ar gynghorau mewn cyllid ac i rai, ni fu'n ddigon heb godi'r dreth gyngor i gau'r bwlch.
Yng ngogledd Cymru, mae sir y Fflint, Wrecsam a Chonwy yn ei chael hi'n anodd iawn. Nid yw Gwynedd mewn sefyllfa wych, ond maent yn defnyddio eu cronfeydd wrth gefn, felly nid yw'r dreth gyngor wedi cael ei defnyddio i lenwi'r bwlch hwnnw. Mae'r fformiwla ariannu awdurdodau lleol yn gymhleth, gyda llawer o fynegeion sydd wedi bod yn esblygu dros y blynyddoedd, a'r tri mesur pennaf sy'n effeithio ar lefel yr arian a roddir i gynghorau yw poblogaeth, amddifadedd ac ystyriaethau gwledig. Yn realistig, byddai'n rhaid i CLlLC gymeradwyo unrhyw newid i'r fformiwla ariannu a byddai'n arwain at enillwyr a chollwyr. Mae ardaloedd difreintiedig wedi bod yn derbyn cyllid uwch, felly os newidiwn hynny, gallent fynd yn fwy difreintiedig.
Ar ôl 14 mlynedd o gyni, mae Llywodraeth Lafur y DU wedi troi dalen gyda chyllid, ond nid oes modd gwella creithiau'r degawd a hanner diwethaf o doriadau dros nos. Mae dyletswydd ar bob un ohonom i sicrhau bod Llywodraeth y DU yn llwyddo pan fo'n siarad am adnewyddiad cenedlaethol, oherwydd heb hynny, ni allwn sicrhau bod mwy o gyllid yn parhau yn y tymor hir. Diolch.
So, I stand before you today to speak about an issue that has been growing for far too long, and that's the woeful finance of local government in Wales. This is an issue that affects every single one of us, whether it's the quality of the public services we rely on or the burden of higher council taxes that have become an unfortunate reality. Local councils play a crucial role in delivering essential services to our communities, from education and social care to waste management and housing, local authorities are the heart of public service delivery in Wales. But despite the importance of these services, councils across Wales are now facing significant financial challenge. They're being asked to do more with less, and it is simply not sustainable.
It's worth noting, as my colleague Laura Anne Jones has pointed out, that councils in Wales currently hold over £2 billion in usable reserves, and these reserves have been held, rolled over, year after year after year, not spent on capital projects. I was the shadow Minister in 2013, and it was £1.4 billion; it's gone up to £2 billion since. It is completely wrong for authorities like Cardiff to be stockpiling over £180 million, Carmarthenshire £190 million, Rhondda £250 million, while several local authorities, including Conwy, £15 million. Clearly, money is being unfairly distributed. I remember at the time saying, 'Why isn't that money put back into a central pot and distributed across those local authorities?', and it was Welsh Labour who actually said 'no'.
So, whilst the average council tax rise in Wales is 7.3 per cent, now that we've got Labour in Conwy County Borough Council, the rise is well above this at 8.95 per cent, on top of 9-point-something last year, and 10 per cent the year before. That's nearly 30 per cent in three years. The median wage hasn't gone up; pensions haven't gone up to that degree. And what do you get for the increase? Toilets closed, threats of library closures, leisure centre closures, weeds left, litter bins left, household domestic waste left for four weeks for collection, not the three that yours is threatening to go to. It's shameful. Residents are being asked to pay more at a time when the services they rely on are just becoming unavailable.
The situation is serious, and I cannot—. I've got to be honest, at the time Lesley Griffiths was the Minister here, I have to say that she actually was quite open to the idea of putting 5 per cent—a referendum, you know, at a cap—[Interruption.] But go for it, Carolyn.
Felly, rwy'n sefyll o'ch blaen chi heddiw i siarad am fater sydd wedi bod yn tyfu ers llawer rhy hir, sef sefyllfa druenus cyllid llywodraeth leol yng Nghymru. Mae hwn yn fater sy'n effeithio ar bob un ohonom, boed yn ansawdd y gwasanaethau cyhoeddus y dibynnwn arnynt neu faich y trethi cyngor uwch sydd wedi dod yn realiti anffodus. Mae cynghorau lleol yn chwarae rhan hollbwysig yn y gwaith o ddarparu gwasanaethau hanfodol i’n cymunedau, o addysg a gofal cymdeithasol i reoli gwastraff a thai, awdurdodau lleol yw calon darpariaeth gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Ond er mor bwysig yw'r gwasanaethau hyn, mae cynghorau ledled Cymru bellach yn wynebu her ariannol sylweddol. Gofynnir iddynt wneud mwy gyda llai, ac nid yw'n gynaliadwy.
Mae’n werth nodi, fel y mae fy nghyd-Aelod Laura Anne Jones wedi gwneud, fod gan gynghorau yng Nghymru ar hyn o bryd dros £2 biliwn mewn cronfeydd wrth gefn defnyddiadwy, ac mae’r cronfeydd wrth gefn hyn wedi’u cadw, wedi cario drosodd, flwyddyn ar ôl blwyddyn ar ôl blwyddyn, yn hytrach na chael eu gwario ar brosiectau cyfalaf. Roeddwn yn Weinidog yr wrthblaid yn 2013, ac roedd yn £1.4 biliwn; mae wedi codi i £2 biliwn ers hynny. Mae’n gwbl anfoesol fod gan awdurdodau fel Caerdydd dros £180 miliwn wedi cronni, £190 miliwn gan sir Gaerfyrddin, £250 miliwn gan y Rhondda, tra bo gan sawl awdurdod lleol, gan gynnwys Conwy, £15 miliwn. Yn amlwg, mae arian yn cael ei ddosbarthu’n annheg. Rwy'n cofio dweud ar y pryd, 'Pam nad yw’r arian hwnnw’n cael ei roi yn ôl mewn pot canolog a’i ddosbarthu ar draws yr awdurdodau lleol hynny?’, a Llafur Cymru a ddywedodd 'na'.
Felly, er bod y cynnydd cyfartalog yn y dreth gyngor yng Nghymru yn 7.3 y cant, nawr fod gennym Lafur yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, mae'r cynnydd ymhell uwchlaw hyn, ar 8.95 y cant, ar ben y 9 pwynt rhywbeth y llynedd, a 10 y cant yn y flwyddyn cyn hynny. Mae bron yn 30 y cant mewn tair blynedd. Nid yw'r cyflog canolrifol wedi codi; nid yw pensiynau wedi codi i'r graddau hynny. A beth a gewch am y cynnydd? Toiledau'n cau, bygythiadau o gau llyfrgelloedd, cau canolfannau hamdden, chwyn yn cael ei adael i dyfu, biniau sbwriel yn cael eu gadael heb eu casglu, gwastraff domestig cartrefi yn cael ei gasglu bob pedair wythnos, nid bob tair wythnos fel y mae eich awdurdod chi yn bygwth ei gyflwyno. Mae'n warthus. Gofynnir i breswylwyr dalu mwy ar adeg pan nad yw'r gwasanaethau y maent yn dibynnu arnynt ar gael.
Mae’r sefyllfa’n ddifrifol, ac ni allaf—. Mae'n rhaid imi fod yn onest, pan oedd Lesley Griffiths yn Weinidog yma, mae'n rhaid imi ddweud ei bod yn eithaf agored i'r syniad o roi 5 y cant—refferendwm, wyddoch chi, ar gap—[Torri ar draws.] Ond ewch amdani, Carolyn.
I must point out that the four-weekly collections happened when Sam Rowlands was council leader.
Mae'n rhaid imi nodi bod y casgliadau bob pedair wythnos wedi eu cyflwyno pan oedd Sam Rowlands yn arweinydd y cyngor.
No, it did not. No, no. I have to tell you; I have to correct you on the record there. It actually was introduced, you know, you do your budget setting for the—. It was introduced before Sam was the leader of the council, before the Conservatives were in power. It was as a result of Plaid, Labour and the indies.
I'm glad that you pointed out about the shameful money that's been spent by Conwy on the HGV depot in Mochdre. We're also seeing rising costs as a result of poor choices and not enough building of homes in terms of temporary accommodation. And there are such examples of waste: £250,000 on the Craig-y-Don paddling pool at a time when it wasn't even open. They opened it after many complaints from residents and elected politicians for the last summer holiday break last year. It was disgusting.
What frustrates me, though, about local authorities in Wales is the lack of accountability. And I have to say—and they know—Audit Wales have had me on their shoulders for quite some time now, and I think it's disgusting that where you can prove there's waste of money, they will not investigate many examples, Members, if the value is under £5 million. It's shameful. Once upon a time, my own local authority would be, by now, facing a section 10 inspection, in my opinion. Every penny counts. So, this Welsh Parliament and Welsh Government should be sending a clear message to Audit Wales that where examples of local authority waste are presented, they are investigated.
Equally frustrating is the way the Welsh Government has handled the funding formula. The current formula is over 20 years old and it results in a substantial funding gap, even between Conwy and Denbighshire, Carolyn, which you represent. There's £34 million pounds' difference, and yet the authorities have the same demographic. It's crazy.
On top of this, we know the UK Government increasing national insurance is compounding the crisis. The way your Labour Government at Westminster have imposed the national insurance rise is disgraceful. In Conwy, 3.6 per cent of the nearly 9 per cent council tax increase is purely to cover this increased cost.
I've heard today, Llywydd, that the councillors' allowances in Conwy are going up. At a time when they've kicked the residents in the teeth, the Cabinet members and those running this authority—. Cabinet members going up to £40,000; deputy leader, £45,000; leader, £60,000. It's gone up from £45,000 in recent times.
We need a Welsh Conservative Government here in Cardiff Bay, led by Darren Millar. One thing is abundantly clear: our residents, our taxpayers, our hard-working families and pensioners, where they have Labour at any level of Government, it costs you more and gives you less. Next May, move over; let's have Darren Millar as the First Minister and a Welsh Conservative Government and we will fix local government in Wales.
Naddo. Na, na. Mae'n rhaid imi ddweud wrthych chi; mae'n rhaid imi eich cywiro ar hynny. Fe'i cyflwynwyd, wyddoch chi, rydych chi'n gosod eich cyllideb ar gyfer y—. Fe’i cyflwynwyd cyn i Sam fod yn arweinydd y cyngor, cyn i’r Ceidwadwyr fod mewn grym. Roedd o ganlyniad i Blaid Cymru, Llafur a'r cynghorwyr annibynnol.
Rwy'n falch ichi dynnu sylw at yr arian cywilyddus sydd wedi'i wario gan Gonwy ar y depo cerbydau nwyddau trwm ym Mochdre. Rydym hefyd yn gweld costau cynyddol o ganlyniad i ddewisiadau gwael, a dim digon o adeiladu llety dros dro. Ac mae enghreifftiau o wastraff o'r fath: £250,000 ar bwll padlo Craig-y-Don ar adeg pan nad oedd hyd yn oed ar agor. Fe wnaethant ei agor, ar ôl llawer o gwynion gan drigolion a gwleidyddion etholedig, ar gyfer gwyliau'r haf y llynedd. Roedd yn ffiaidd.
Yr hyn sy’n peri rhwystredigaeth i mi, serch hynny, am awdurdodau lleol yng Nghymru yw’r diffyg atebolrwydd. Ac mae'n rhaid imi ddweud—ac maent yn gwybod—rwyf wedi bod yn pwyso ar Archwilio Cymru ers peth amser bellach, a chredaf ei bod yn ffiaidd, lle gallwch brofi bod arian yn cael ei wastraffu, na fyddant yn ymchwilio i lawer o enghreifftiau, Aelodau, os yw'r gwerth yn llai na £5 miliwn. Mae'n gywilyddus. Ar un adeg, byddai fy awdurdod lleol, erbyn hyn, yn wynebu arolygiad adran 10, yn fy marn i. Mae pob ceiniog yn cyfrif. Felly, dylai Senedd Cymru a Llywodraeth Cymru anfon neges glir at Archwilio Cymru y dylid ymchwilio i achosion lle ceir enghreifftiau o wastraff gan awdurdodau lleol.
Yr un mor rhwystredig yw’r ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â’r fformiwla gyllido. Mae’r fformiwla bresennol dros 20 mlwydd oed ac mae’n arwain at fwlch cyllido sylweddol, hyd yn oed rhwng Conwy a sir Ddinbych, Carolyn, yr ardal rydych chi'n ei chynrychioli. Mae £34 miliwn o wahaniaeth, ac eto mae'r un ddemograffeg gan yr awdurdodau. Mae'n wallgof.
Ar ben hyn, gwyddom fod cynnydd Llywodraeth y DU i yswiriant gwladol yn gwaethygu'r argyfwng. Mae’r ffordd y mae eich Llywodraeth Lafur yn San Steffan wedi gorfodi’r cynnydd yswiriant gwladol yn warthus. Yng Nghonwy, mae 3.6 y cant o'r cynnydd o bron 9 y cant yn y dreth gyngor yn mynd tuag at dalu'r gost uwch hon yn unig.
Rwyf wedi clywed heddiw, Lywydd, fod lwfansau cynghorwyr yng Nghonwy yn cynyddu. Ar adeg pan fônt wedi cicio’r trigolion yn eu dannedd, mae aelodau’r Cabinet a’r rheini sy’n rhedeg yr awdurdod hwn—. Lwfansau aelodau'r Cabinet yn cynyddu i £40,000; dirprwy arweinydd, £45,000; arweinydd, £60,000. Mae wedi codi o £45,000 yn ddiweddar.
Mae arnom angen Llywodraeth Geidwadol Cymru yma ym Mae Caerdydd, dan arweiniad Darren Millar. Mae un peth yn gwbl glir: ein trigolion, ein trethdalwyr, ein teuluoedd gweithgar a'n pensiynwyr, lle mae Llafur ar unrhyw lefel o Lywodraeth, mae’n costio mwy i chi, ac yn rhoi llai i chi. Fis Mai nesaf, camwch draw; gadewch inni gael Darren Millar yn Brif Weinidog a Llywodraeth Geidwadol Cymru ac fe awn ati i drwsio llywodraeth leol yng Nghymru.
Thank you, Janet Finch-Saunders. Heledd Fychan.
Diolch, Janet Finch-Saunders. Heledd Fychan.
Diolch, Llywydd. Janet Finch-Saunders, in her contribution, talked about shameful and shameless; that's how I would describe the Conservatives not reflecting on 14 years of austerity and the damage it has done to people in our communities. Gareth Davies, I'm very sorry that you did not take my intervention because you raised the question, since 2010, council tax has doubled. What happened in 2010? What happened in 2010? Perhaps you'd like to come in?
Diolch, Lywydd. Soniodd Janet Finch-Saunders, yn ei chyfraniad, am warth a chywilydd; dyna sut y byddwn yn disgrifio’r Ceidwadwyr yn gwrthod myfyrio ar 14 mlynedd o gyni a’r niwed y mae wedi’i wneud i bobl yn ein cymunedau. Gareth Davies, mae’n ddrwg iawn gennyf na dderbynioch chi fy ymyriad, gan ichi nodi bod y dreth gyngor wedi dyblu ers 2010. Beth a ddigwyddodd yn 2010? Beth a ddigwyddodd yn 2010? Efallai yr hoffech chi ymyrryd?
We won an election.
Fe wnaethom ennill etholiad.
You won an election? And what did it mean—? [Interruption.] No, no, I'm going to—. I was asking Gareth Davies; he would not take my intervention earlier. But—[Interruption.] No, no, no, I'm going to carry on with my point, thank you very much.
In 2010, the Conservatives came into power. In 2010, do you know how many people relied on foodbanks in the UK? There were 40,898 parcels distributed. In 2024, 3,121,404. If we look at the Citizens Advice dashboard that comes into all our inboxes frequently, those with council tax arrears have now over £500 more debt than they did in 2019. It's extremely, extremely difficult for most people in society, and to not take responsibility for the damage of austerity and the impact it's had on our councils is irresponsible and shameful and shameless.
Fe enilloch chi etholiad? A beth a olygodd hynny—? [Torri ar draws.] Na, na, rwy’n mynd i—. Roeddwn yn gofyn i Gareth Davies; ni dderbyniodd fy ymyriad yn gynharach. Ond—[Torri ar draws.] Na, na, na, rwy'n mynd i barhau â fy mhwynt, diolch yn fawr.
Yn 2010, daeth y Ceidwadwyr i rym. Yn 2010, a wyddoch chi faint o bobl a oedd yn dibynnu ar fanciau bwyd yn y DU? Dosbarthwyd 40,898 o barseli. Yn 2024, dosbarthwyd 3,121,404. Os edrychwn ar ddangosfwrdd Cyngor ar Bopeth sy’n dod i’n mewnflychau’n aml, mae gan bobl ag ôl-ddyledion y dreth gyngor dros £500 yn fwy o ddyled bellach nag a oedd ganddynt yn 2019. Mae’n eithriadol o anodd i’r rhan fwyaf o bobl mewn cymdeithas, ac mae peidio â chymryd cyfrifoldeb am niwed cyni a'r effaith y mae wedi’i chael ar ein cynghorau yn anghyfrifol ac yn warthus ac yn gywilyddus.
Are you aware that the first foodbank in Wales, Trussell Trust, didn't open until 2011? And when the first foodbank was opened in 2004 in England by the Trussell Trust, the aim was to have a foodbank in every town in the UK. Therefore, the numbers have gone up as foodbanks have opened; it's not a straight comparison as you described.
A ydych chi'n ymwybodol nad agorodd y banc bwyd cyntaf yng Nghymru, Ymddiriedolaeth Trussell, tan 2011? A phan agorwyd y banc bwyd cyntaf yn Lloegr yn 2004 gan Ymddiriedolaeth Trussell, y nod oedd cael banc bwyd ym mhob tref yn y DU. Felly, mae’r niferoedd wedi cynyddu wrth i fanciau bwyd agor; nid yw'n gymhariaeth syml fel y'i disgrifiwyd gennych chi.
But we shouldn't need foodbanks. They shouldn't have to exist. Do you know how many councils now have to provide funding to foodbanks because people are so hungry in our communities? That's the shameful and shameless legacy of austerity, and unfortunately we're seeing continuation now with the UK Labour Government, with announcements today of cuts coming to welfare. This is going to make the situation even worse for our councils, meaning that they have to spend more money helping foodbanks.
My concern in all of this, as Peredur Owen Griffiths outlined earlier, is in terms of the national insurance contributions: we don't know yet how much money will be returned to our councils, what that funding gap is. And the other issue, of course, is about the third sector and charities, which we know provide local services and support, often taking over some of the council responsibilities that have been lost due to austerity. Citizens Advice, for instance, play a crucial role, and I know a number of the local authorities in the region that I represent are really concerned to think that national insurance contributions are going to mean fewer services by the third sector and charities, where councils will then have to try and plug the gap, but with no additional funding.
Many of us here are former councillors. We know how hard people work in our local authorities, how difficult things have been because of cuts. Some departments have barely any staff, and yet pressures are rising all the time. We've seen the impact of Brexit in terms of difficulties in recruiting some staff in social care. It's really difficult. Also looking at climate change and the impact on services with more extreme weather, my own local authority, where I live, Rhondda Cynon Taf council, are doing so much work to try and help prevent flooding, but also to support communities, but with limited resources. So, we need to have an honest conversation about those statutory services, non-statutory, but also those services that are under pressure more than ever because of circumstances beyond their control, such as climate change.
Ond ni ddylai fod angen banciau bwyd arnom. Ni ddylai fod yn rhaid iddynt fodoli. A wyddoch chi faint o gynghorau sydd bellach yn gorfod darparu cyllid i fanciau bwyd am fod pobl mor llwglyd yn ein cymunedau? Dyna etifeddiaeth warthus a chywilyddus cyni, ac yn anffodus, rydym yn gweld parhad nawr gyda Llywodraeth Lafur y DU, gyda'r cyhoeddiadau heddiw ynghylch toriadau sydd ar y ffordd i les. Mae hyn yn mynd i wneud y sefyllfa hyd yn oed yn waeth i’n cynghorau, gan olygu bod yn rhaid iddynt wario mwy o arian ar helpu banciau bwyd.
Mae fy mhryder yn hyn oll, fel yr amlinellodd Peredur Owen Griffiths yn gynharach, yn ymwneud â chyfraniadau yswiriant gwladol: ni wyddom eto faint o arian a gaiff ei roi i’n cynghorau, beth yw’r bwlch cyllido hwnnw. Ac mae’r mater arall, wrth gwrs, yn ymwneud â’r trydydd sector ac elusennau, y gwyddom eu bod yn darparu gwasanaethau a chymorth lleol, gan fynd ati'n aml i ysgwyddo rhai o gyfrifoldebau’r cyngor sydd wedi’u colli oherwydd cyni. Mae Cyngor ar Bopeth, er enghraifft, yn chwarae rhan hollbwysig, a gwn fod nifer o’r awdurdodau lleol yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli yn wirioneddol bryderus fod cyfraniadau yswiriant gwladol yn mynd i olygu llai o wasanaethau gan y trydydd sector ac elusennau, lle bydd yn rhaid i gynghorau geisio llenwi’r bwlch wedyn, ond heb unrhyw arian ychwanegol.
Mae llawer ohonom yma yn gyn-gynghorwyr. Gwyddom pa mor galed y mae pobl yn gweithio yn ein hawdurdodau lleol, pa mor anodd yw pethau wedi bod oherwydd toriadau. Mae rhai adrannau heb fawr ddim staff, ac eto mae pwysau’n codi drwy’r amser. Rydym wedi gweld effaith Brexit gydag anawsterau recriwtio staff mewn gofal cymdeithasol. Mae'n anodd iawn. Gan edrych hefyd ar newid hinsawdd a’r effaith ar wasanaethau gyda thywydd mwy eithafol, mae fy awdurdod lleol i, lle rwy’n byw, cyngor Rhondda Cynon Taf, yn gwneud cymaint o waith i geisio helpu i atal llifogydd, ond hefyd i gefnogi cymunedau, ond gydag adnoddau cyfyngedig. Felly, mae angen inni gael sgwrs onest am y gwasanaethau statudol hynny, a gwasanaethau anstatudol, ond hefyd y gwasanaethau sydd o dan fwy o bwysau nag erioed oherwydd amgylchiadau y tu hwnt i’w rheolaeth, megis newid hinsawdd.
With RCT, two massive storms, one massive flooding, and then the other, you know, highways and things, and then there were coal tip slips, so they had to—. They provided thousands of sandbags, and operatives had to give help as well. So, do you agree that sometimes reserves are needed for those emergencies as well?
Gyda RhCT, dwy storm enfawr, un digwyddiad llifogydd enfawr, ac yna, wyddoch chi, priffyrdd a phethau, ac yna, llithriadau tomenni glo, felly roedd yn rhaid iddynt—. Fe wnaethant ddarparu miloedd o fagiau tywod, a bu'n rhaid i weithredwyr roi cymorth hefyd. Felly, a ydych chi'n cytuno bod angen cronfeydd wrth gefn weithiau ar gyfer yr argyfyngau hynny hefyd?
Certainly, and one of the challenges we're also seeing in local authorities is being able to recruit and offer competitive salaries. For instance, with coal tips, remedial work, that's very specialised work, and being able to attract people with the level of expertise is difficult, and they don't have the resources to be able to employ people and share that expertise.
So, what I would hope that we would have today as part of this debate is, yes, reflect on the funding, but also agree cross party that we need solutions, because these are the services that matter to people in our communities, that make the biggest difference. And, yes, we can find fault; I'm sure there is some waste of spending on some things, and we can all point to those, but overall, the circumstances are extremely challenging for local authorities. We can't pretend either that the settlement is going to be good news for local services; there are still going to be cuts. Even with the increase from Welsh Government, voted through yesterday, it's still going to be challenging. So, let's focus not on name calling, but finding solutions and being honest about the situation our local authorities face, and being honest about what political decisions have meant in terms of local services. Austerity has had an impact; it's left our public services really damaged and fragile. We need to find solutions.
Yn sicr, ac un o'r heriau a welwn hefyd mewn awdurdodau lleol yw'r gallu i recriwtio a chynnig cyflogau cystadleuol. Er enghraifft, gyda thomenni glo, gwaith cyweirio, mae hwnnw'n waith arbenigol iawn, ac mae gallu denu pobl â'r lefel o arbenigedd yn anodd, ac nid oes ganddynt adnoddau i allu cyflogi pobl a rhannu'r arbenigedd hwnnw.
Felly, yr hyn y byddwn yn gobeithio y byddem yn ei wneud heddiw fel rhan o’r ddadl hon yw, ie, myfyrio ar y cyllid, ond hefyd, cytuno ar draws y pleidiau fod angen atebion arnom, gan mai dyma’r gwasanaethau sydd o bwys i bobl yn ein cymunedau, sy’n gwneud y gwahaniaeth mwyaf. Ac yn sicr, fe allwn weld bai; rwy’n siŵr fod gwariant gwastraffus ar rai pethau, a gall pob un ohonom dynnu sylw at y rheini, ond ar y cyfan, mae’r amgylchiadau’n hynod heriol i awdurdodau lleol. Ni allwn gymryd arnom ychwaith fod y setliad yn mynd i fod yn newyddion da i wasanaethau lleol; mae toriadau'n mynd i gael eu gwneud o hyd. Hyd yn oed gyda'r cynnydd gan Lywodraeth Cymru, y pleidleisiwyd o'i blaid ddoe, mae'n mynd i ddal i fod yn heriol. Felly, gadewch inni ganolbwyntio nid ar alw enwau, ond ar ddod o hyd i atebion a bod yn onest am y sefyllfa y mae ein hawdurdodau lleol yn ei hwynebu, a bod yn onest ynglŷn â’r hyn y mae penderfyniadau gwleidyddol wedi’i olygu o ran gwasanaethau lleol. Mae cyni wedi cael effaith; mae wedi gadael ein gwasanaethau cyhoeddus yn fregus ac wedi'u niweidio'n fawr. Mae angen inni ddod o hyd i atebion.
Joyce Watson. Oh, sorry. First, Joel James, then you, Joyce. There's a big difference. Joel James.
Joyce Watson. O, mae'n ddrwg gennyf. Yn gyntaf, Joel James, wedyn chi, Joyce. Mae yna wahaniaeth mawr. Joel James.
Thank you, Llywydd, and I agree with my colleague Heledd Fychan's desire to find solutions, but she spent most of her time blaming the Conservative Government rather than coming up with anything positive.
But anyway, if I can carry on, we all agree in this Chamber that local authorities have a crucial role in delivering services across the nation. I was a councillor for many years, and for the record, I'm still a community councillor. I understand the complexity of many of the services that they provide, and the challenges that they face. Whilst some of these challenges are entirely of their own making, we have to acknowledge that some are not. Contextual challenges, like inflation, for instance, are outside the control of Welsh local authorities, but this is true for every council in the United Kingdom. Some of the challenges they face are not necessarily because of the lack of funding either, but from poor long-term planning and investment, which has reduced the financial resilience of councils.
Members from Plaid and, no doubt, Labour can only comprehend in their narrow world view that this is the fault of previous Conservative Governments, but this is not the case. Indeed, what we have seen in the last 14 years is a rise of almost 150 per cent needing to be spent on social care, 41 per cent on additional learning needs, and almost an 80 per cent rise in the number of children being looked after by Welsh councils. So, the financial pressures have come because councils simply haven't prepared for the rapid increases in the services they provide. The Welsh Government are, in part, to blame for this. The funding formula used to distribute funding is not fit for purpose, and hasn't been for some time. The standard spending assessment produces too much variance between neighbouring councils and doesn't put enough emphasis on funding services for older people, despite those services often resulting in higher social care costs. Moreover, some of the data used within the assessment is way out of date. It still uses census data from before some of the Members in this Chamber were even born. In addition to this, the settlement, normally published in October and finalised in December, is now provisionally set in December and finalised in February or March, which means that councils have little time to plan their budgets, and this has led to the bizarre reality that councils sometimes have to decide their annual budgets—
Diolch, Lywydd, ac rwy'n cytuno ag awydd fy nghyd-Aelod Heledd Fychan i ddod o hyd i atebion, ond treuliodd y rhan fwyaf o’i hamser yn beio’r Llywodraeth Geidwadol yn hytrach na meddwl am unrhyw beth cadarnhaol.
Ond beth bynnag, os caf barhau, mae pob un ohonom yn cytuno yn y Siambr hon fod gan awdurdodau lleol rôl hollbwysig i'w chwarae yn darparu gwasanaethau ledled y wlad. Roeddwn yn gynghorydd am flynyddoedd lawer, ac er gwybodaeth, rwy'n dal i fod yn gynghorydd cymuned. Rwy’n deall cymhlethdod llawer o’r gwasanaethau a ddarperir ganddynt, a’r heriau y maent yn eu hwynebu. Er mai hwy sydd ar fai am rai o'r heriau hyn, mae'n rhaid inni gydnabod nad yw hynny'n wir bob tro. Mae heriau cyd-destunol, fel chwyddiant, er enghraifft, y tu allan i reolaeth awdurdodau lleol Cymru, ond mae hyn yn wir am bob cyngor yn y Deyrnas Unedig. Nid yw rhai o’r heriau a wynebant o reidrwydd yn deillio o ddiffyg cyllid ychwaith, ond o gynllunio a buddsoddi hirdymor gwael, sydd wedi lleihau cadernid ariannol cynghorau.
Ni all Aelodau o Blaid Cymru, na Llafur yn ddiau, ond amgyffred gyda'u byd-olwg cul mai bai’r Llywodraethau Ceidwadol blaenorol yw hyn, ond nid yw hyn yn wir. Yn wir, yr hyn a welsom yn ystod y 14 mlynedd diwethaf yw cynnydd o bron i 150 y cant yn yr arian y mae angen ei wario ar ofal cymdeithasol, 41 y cant ar anghenion dysgu ychwanegol, a chynnydd o bron i 80 y cant yn nifer y plant sy’n derbyn gofal gan gynghorau Cymru. Felly, mae'r pwysau ariannol wedi dod, yn syml iawn, am nad yw cynghorau wedi paratoi ar gyfer y cynnydd cyflym yn y gwasanaethau y maent yn eu darparu. Yn rhannol, bai Llywodraeth Cymru yw hyn. Nid yw’r fformiwla gyllido a ddefnyddir i ddosbarthu cyllid yn addas i'r diben, ac nid yw wedi bod ers peth amser. Mae'r asesiad o wariant safonol yn cynhyrchu gormod o amrywio rhwng cynghorau cyfagos ac nid yw'n rhoi digon o bwyslais ar ariannu gwasanaethau i bobl hŷn, er bod y gwasanaethau hynny'n aml yn arwain at gostau gofal cymdeithasol uwch. Yn ychwanegol at hynny, mae rhywfaint o'r data a ddefnyddiwyd yn yr asesiad wedi hen ddyddio. Mae’n dal i ddefnyddio data cyfrifiad o adeg cyn i rai o’r Aelodau yn y Siambr hon gael eu geni hyd yn oed. Yn ogystal â hyn, mae’r setliad, a gyhoeddir fel arfer ym mis Hydref a’i gwblhau ym mis Rhagfyr, bellach yn cael ei osod dros dro ym mis Rhagfyr a’i gwblhau ym mis Chwefror neu fis Mawrth, sy’n golygu nad oes gan gynghorau lawer o amser i gynllunio eu cyllidebau, ac mae hyn wedi arwain at y realiti rhyfedd weithiau fod yn rhaid i gynghorau benderfynu ar eu cyllidebau blynyddol—
Joel, will you take an intervention?
Joel, a wnewch chi dderbyn ymyriad?
Can I carry on a bit and then—?
A gaf i barhau am ychydig ac yna—?
Yes, of course.
Cewch, wrth gwrs.
—decide their annual budget ahead of knowing the amount of funding they’ll actually receive from the Welsh Government. This has increased the risk of additional funding being allocated without a proper assessment of its impact or the unplanned use of reserves if funding is below the budgeted level. Both of these scenarios substantially increase the risk of funding not being used in a planned way to secure value for money.
What it has also led to is the substantial increase in usable reserves being sat in bank accounts. I have spoken many times in this Chamber about the incredible amount of reserves my own council, Rhondda Cynon Taf, has. In less than five years, the amount of usable reserves in councils in Wales has ballooned from £1.1 billion to £2.1 billion. RCT is personally sitting on £255 million of usable reserves—the largest of any local authority in the country. What this means is that councils are not investing in transforming and improving services for the future, and they're not helping struggling residents by reducing council tax either; they're just banking this money. This is not helping residents, it is not helping schools and it is not helping social services.
We need, as set out in the motion today, for the Welsh Government to take a step-change approach. We need to have a funding formula that is fit for purpose, that looks at achieving value for money and financial sustainability over the mid to long term. Councils are holding on to money and increasing their reserves just in case the Welsh Government reduces its grant after they have set their budget, and this is not right. Usable reserves should be in proportion to providing financial resilience, and the Welsh Government should be working with councils in order to make sure that they are investing the money in better services. The Welsh Conservatives are highlighting today that this should be done through an independent review and, let us be honest, this is in everybody's interest. Not only will it help councils, but it will also help the Welsh Government and, most importantly, Welsh residents.
I'm a firm believer, as are many in this Chamber, that we should be promoting efficiency savings by sharing resources across councils. I believe in local democracy, but there comes a point when services are being needlessly replicated from council to council. It's also widely accepted that Wales has fallen behind in providing digitalisation in the public sector. We have had underinvestment in digital services for far too long, and this has now caught up with us. We need innovation and creativity to work, and it's right that local government should be strongly encouraged to develop a business-like culture to ensure effective use of taxpayer funding, whilst cutting waste and reducing spending on vanity projects.
Finally, Llywydd—and I will bring in my colleague in a minute—I want to talk about council tax. Council tax rises are disproportionate to pay raises. Every year we have a bill that just keeps getting bigger and bigger. Our residents have no way of reducing this. Unlike utility bills, where people can reduce through improving efficiency, with council taxes we simply see bigger bills and poorer service every year. What infuriates residents even more is when this money is seemingly wasted on projects they are not their priorities. It is unfair, because council have the ability to put up council tax to excessive amounts without resident sign-off, and I think I actually speak for the whole country here when is say that anything larger than 5 per cent needs to be voted on by those who pay it. I believe that the Welsh Conservatives have put forward a strong and credible motion, and I urge everyone here to support it. And, Llywydd, if I have time, I'm willing to take—
—penderfynu ar eu cyllideb flynyddol cyn gwybod faint o gyllid y byddant yn ei gael gan Lywodraeth Cymru. Mae hyn wedi cynyddu'r risg y caiff cyllid ychwanegol ei ddyrannu heb asesiad priodol o'i effaith neu ddefnydd heb ei gynllunio o'r cronfeydd wrth gefn os yw'r cyllid yn is na'r lefel a gyllidebwyd. Mae'r ddwy senario yn cynyddu'n sylweddol y risg na chaiff cyllid ei ddefnyddio mewn ffordd a gynlluniwyd i sicrhau gwerth am arian.
Yr hyn y mae hefyd wedi arwain ato yw'r cynnydd sylweddol yn y cronfeydd wrth gefn defnyddiadwy sy'n gorwedd yn segur mewn cyfrifon banc. Rwyf wedi siarad droeon yn y Siambr hon am y cronfeydd wrth gefn anferthol sydd gan fy nghyngor fy hun, Rhondda Cynon Taf. Mewn llai na phum mlynedd, mae cyfanswm y cronfeydd wrth gefn defnyddiadwy mewn cynghorau yng Nghymru wedi cynyddu o £1.1 biliwn i £2.1 biliwn. Mae RhCT yn eistedd ar £255 miliwn o gronfeydd wrth gefn defnyddiadwy—y mwyaf o unrhyw awdurdod lleol yn y wlad. Yr hyn y mae'n ei olygu yw nad yw cynghorau'n buddsoddi mewn trawsnewid a gwella gwasanaethau ar gyfer y dyfodol, ac nid ydynt yn cynorthwyo trigolion sy'n ei chael hi'n anodd drwy leihau'r dreth gyngor ychwaith; dim ond bancio'r arian hwn a wnânt. Nid yw hyn yn helpu trigolion, nid yw'n helpu ysgolion ac nid yw'n helpu gwasanaethau cymdeithasol.
Fel y nodir yn y cynnig heddiw, mae angen i Lywodraeth Cymru ddefnyddio dull gweithredu sy'n sicrhau newid sylweddol. Mae angen inni gael fformiwla ariannu sy’n addas i'r diben, sy’n edrych ar gyflawni gwerth am arian a chynaliadwyedd ariannol dros y tymor canolig i’r tymor hir. Mae cynghorau'n dal eu gafael ar arian ac yn cynyddu eu cronfeydd wrth gefn rhag ofn i Lywodraeth Cymru leihau ei grant ar ôl iddynt osod eu cyllideb, ac nid yw hyn yn iawn. Dylai cronfeydd wrth gefn defnyddiadwy fod yn gymesur â darparu cadernid ariannol, a dylai Llywodraeth Cymru weithio gyda chynghorau i sicrhau eu bod yn buddsoddi’r arian mewn gwasanaethau gwell. Mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn nodi heddiw y dylid gwneud hyn drwy adolygiad annibynnol, a gadewch inni fod yn onest, mae hyn o fudd i bawb. Nid yn unig y bydd yn helpu cynghorau, ond bydd hefyd yn helpu Llywodraeth Cymru, ac yn bwysicaf oll, trigolion Cymru.
Fel llawer yn y Siambr hon, rwy'n credu'n gryf y dylem hyrwyddo arbedion effeithlonrwydd drwy rannu adnoddau ar draws cynghorau. Rwy'n credu mewn democratiaeth leol, ond daw pwynt pan fo gwasanaethau’n cael eu hailadrodd yn ddiangen o gyngor i gyngor. Derbynnir yn gyffredinol hefyd fod Cymru ar ei hôl hi gyda darparu digidoleiddio yn y sector cyhoeddus. Rydym wedi cael tanfuddsoddiad mewn gwasanaethau digidol ers llawer rhy hir, ac mae hyn wedi dal i fyny â ni bellach. Mae angen arloesedd a chreadigrwydd i weithio, ac mae'n iawn fod llywodraeth leol yn cael eu hannog yn gryf i ddatblygu diwylliant tebyg i fyd busnes er mwyn sicrhau defnydd effeithiol o gyllid trethdalwyr, gan dorri gwastraff a lleihau gwariant ar brosiectau porthi balchder.
Yn olaf, Lywydd—ac fe ddof â fy nghyd-Aelod i mewn mewn munud—hoffwn siarad am y dreth gyngor. Mae cynnydd yn y dreth cyngor yn anghymesur â chodiadau cyflog. Bob blwyddyn, mae gennym fil sy'n mynd yn fwy ac yn fwy. Nid oes gan ein trigolion unrhyw ffordd o'i leihau. Yn wahanol i filiau cyfleustodau, y gall pobl eu lleihau drwy wella effeithlonrwydd, gyda threthi cyngor, rydym yn gweld biliau mwy a gwasanaeth gwaeth bob blwyddyn. Mae trigolion yn cynddeiriogi hyd yn oed yn fwy pan fo'r arian hwn i'w weld yn cael ei wastraffu ar brosiectau nad ydynt yn flaenoriaethau iddynt. Mae'n annheg, gan fod gan gyngor allu i godi'r dreth gyngor i lefelau gormodol heb gymeradwyaeth trigolion, a chredaf fy mod yn siarad ar ran y wlad gyfan yma pan ddywedaf fod angen i'r rhai sy'n talu'r dreth gyngor gael pleidleisio ar unrhyw gynnydd o fwy na 5 y cant. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi cyflwyno cynnig cryf a dilys yn fy marn i, ac rwy'n annog pawb yma i’w gefnogi. A Lywydd, os oes gennyf amser, rwy'n fodlon derbyn—
No, you don't need to. I am about to call Joyce Watson anyway. Oh no, it was Rhianon. No, we'll move on to Joyce Watson.
Na, nid oes angen ichi wneud hynny. Rwyf ar fin galw ar Joyce Watson beth bynnag. O na, Rhianon ydoedd. Na, symudwn ymlaen at Joyce Watson.
I'm really pleased to take part in this debate and bring a little bit of reality back into the room. It seems to me that, somehow, the Tories have been living in a different world, a world that doesn't recognise the austerity that was imposed on Wales by their mismanagement of the Treasury and, somehow—somehow—you've been transported into this other universe that has forgotten the 14 years of damage that your budgets did year on year on year to Wales. You've also failed, somehow, in your parallel universe, to recognise that the budget provides more than £6 billion to local government and £1.3 billion in additional specific grants. You've also failed to recognise that it's the highest settlement since you were in power.
Rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon, a dod â rhywfaint o realiti yn ôl i'r ystafell. Ymddengys i mi, rywsut, fod y Torïaid wedi bod yn byw mewn byd gwahanol, byd nad yw'n cydnabod y cyni a orfodwyd ar Gymru gan eu camreolaeth o'r Trysorlys, a rywsut—rywsut—rydych chi wedi cael eich cludo i fydysawd arall sydd wedi anghofio'r 14 mlynedd o niwed a wnaeth eich cyllidebau i Gymru flwyddyn ar ôl blwyddyn. Rydych chi hefyd wedi methu cydnabod, rywsut, yn eich bydysawd amgen, fod y gyllideb yn darparu mwy na £6 biliwn i lywodraeth leol ac £1.3 biliwn mewn grantiau penodol ychwanegol. Ac rydych chi wedi methu cydnabod mai dyma'r setliad mwyaf ers i chi fod mewn grym.
So, I think there's a sort of theme running here, and I think the theme is quite clear: it's Labour in power that look at providing money to local government and also to deliver essential services. I'm a little bit concerned—[Interruption.] In a minute, in a minute. I'm a little bit concerned to hear the opening statement that councils should be run like businesses. Now, if we start running councils purely on a business statement, I think we can only look to what is happening in the United States at the moment. And I don't know who you're going to bring in—I don't know which person you were thinking of bringing in—[Interruption.] In a minute.
So, the point here is that I'm living in the real world, not this universe that you are occupying, where you fail to recognise the damage that you've done. It would be quite nice, really, if just occasionally you did recognise the damage—[Interruption.] In a minute. We could have a little bit more respect towards the debate if you just did say, for once, 'We put our hands up. We never brought a statement like this before, we recognise that, and we know that we did a lot of damage.' If you just did that, we could perhaps go further forward. But the point is that this is the best local government financial settlement for more than 15 years. We don't live in this fantasy arena that you do, by imagining that this one single budget is going to fix 14 years of damage. We know it's not going to. But what we do commit to is protecting the core front-line public services. We support the hardest hit households and we prioritise jobs. I also was a former county councillor—[Interruption.] Do you know, it's getting a little bit like bob up and down over there—[Interruption.] In a minute, I might let somebody bob up. But the point is, there are huge demands on local government, and those demands of setting budgets, cost pressures, council tax reserves are challenges that get taken by local decision making.
In terms of reserves, and we've heard a lot about it here, it isn't for this Chamber or central Government to interfere with local decisions. Setting budgets, council tax and levels of reserves are a matter for local members in each council. And I'll give you an example of a local council. In Pembrokeshire, not all parties somehow take that responsibility seriously. The Tory group there has just submitted its own fantasy budget proposals. They've offered lower council tax at the cost of statutory functions like adult social services and pre-school education. They add that they could pay for those by the second home premium—the very premium that they've opposed and the very premium that they voted through to reduce. But, for the most part, local elected members across Wales fulfil their responsibilities. We should trust them—[Interruption.] It's a shame, I've just run out of time. I can't actually take any of your interventions.
Felly, rwy'n credu bod rhyw fath o thema yma, ac mae'n thema'n eithaf clir: Llafur mewn grym sy'n darparu arian i lywodraeth leol a hefyd i ddarparu gwasanaethau hanfodol. Rwy'n bryderus braidd—[Torri ar draws.] Mewn munud, mewn munud. Rwy'n bryderus braidd wrth glywed y datganiad agoriadol y dylai cynghorau gael eu rhedeg fel busnesau. Nawr, os dechreuwn redeg cynghorau fel busnesau'n unig, ni ddylem ond edrych ar yr hyn sy'n digwydd yn yr Unol Daleithiau ar hyn o bryd. Ac nid wyf yn gwybod pwy y bwriadwch ddod â hwy i mewn—nid wyf yn gwybod pa unigolyn roeddech chi'n ystyried dod â hwy i mewn—[Torri ar draws.] Mewn munud.
Felly, y pwynt yma yw fy mod i'n byw yn y byd go iawn, nid y bydysawd rydych chi'n byw ynddo, lle rydych chi'n methu cydnabod y niwed a wnaethoch. Byddai’n eithaf braf pe baech yn cydnabod y niwed o bryd i'w gilydd—[Torri ar draws.] Mewn munud. Gallem gael mwy o barch at y ddadl pe baech yn dweud, un waith, 'Rydym yn cyfaddef. Nid ydym erioed wedi gwneud datganiad fel hwn o'r blaen, rydym yn cydnabod hynny, a gwyddom ein bod wedi gwneud llawer o niwed.' Pe baech ond yn gwneud hynny, efallai y gallem fynd ymhellach. Ond y pwynt yw mai dyma’r setliad ariannol gorau i lywodraeth leol ers dros 15 mlynedd. Nid ydym yn byw yn y byd ffantasi rydych chi'n byw ynddo, drwy ddychmygu bod yr un gyllideb hon yn mynd i drwsio 14 mlynedd o ddifrod. Gwyddom nad yw'n mynd i wneud hynny. Ond rydym yn ymrwymo i ddiogelu gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen craidd. Rydym yn cefnogi’r aelwydydd sydd wedi’u taro galetaf, ac rydym yn blaenoriaethu swyddi. Roeddwn innau hefyd yn gynghorydd sir—[Torri ar draws.] Wyddoch chi, rydych chi fel pe baech yn siglo i fyny ac i lawr—[Torri ar draws.] Mewn munud, efallai y gadawaf i rywun siglo i fyny. Ond y pwynt yw, mae galwadau enfawr ar lywodraeth leol, ac mae'r galwadau hynny o osod cyllidebau, pwysau costau, cronfeydd y dreth gyngor yn heriau yr eir i'r afael â hwy gan benderfyniadau lleol.
Ar gronfeydd wrth gefn, ac rydym wedi clywed llawer am hyn yma, nid lle'r Siambr hon na'r Llywodraeth ganolog yw ymyrryd â phenderfyniadau lleol. Mae pennu cyllidebau, y dreth gyngor a lefelau cronfeydd wrth gefn yn fater i aelodau lleol ym mhob cyngor. A rhoddaf enghraifft i chi o gyngor lleol. Yn sir Benfro, nid yw pob plaid, rywsut, yn cymryd y cyfrifoldeb hwnnw o ddifrif. Mae’r grŵp Torïaidd yno newydd gyflwyno ei gynigion cyllideb ffantasïol ei hun. Maent wedi cynnig treth gyngor is ar draul swyddogaethau statudol fel gwasanaethau cymdeithasol oedolion ac addysg cyn ysgol. Maent yn ychwanegu y gallent dalu am y rheini drwy'r premiwm ail gartref—yr union bremiwm y maent wedi'i wrthwynebu a'r union bremiwm y gwnaethant bleidleisio o blaid ei leihau. Ond ar y cyfan, mae aelodau etholedig lleol ledled Cymru yn cyflawni eu cyfrifoldebau. Dylem ymddiried ynddynt—[Torri ar draws.] Mae'n drueni, mae fy amser newydd ddod i ben. Ni allaf dderbyn unrhyw ymyriadau.
Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai nawr i gyfrannu—Jayne Bryant.
The Cabinet Secretary for Housing and Local Government to contribute—Jayne Bryant.
Diolch, Llywydd. Thank you very much for this debate today, and I'd like to start by putting on record my thanks, once again, to local government elected members and staff across all local authorities for the critical work that they do for our communities, people and businesses across Wales day in, day out. I want to, again, pay tribute to the incredible amount of hard work of both officers and elected members over many years to respond to the ongoing challenges that councils have been facing. And, as Carolyn Thomas said, we know that repairing and undoing the damage inflicted on Wales over the last 14 years will take time, but yesterday's passing of the budget is a crucial first step.
Our overall settlement for 2025-26 is more than £1 billion higher than it would have been under the previous UK Government. And this could have been, really, a very different budget that we might have had yesterday if we hadn't had a general election when we did and hadn't had that Labour UK Government, because local authorities across Wales were preparing for a cash-flat budget. As outlined by the Cabinet Secretary for finance yesterday, there's an extra £1.5 billion for our public services and priorities, putting Wales back on the path to growth. And I'm proud that the Welsh Government has prioritised local government and other public services in those budget decisions. Adjusting for transfers, the core revenue funding for local government in 2025-26 will increase by 4.5 per cent, compared to 2024-25. Following the budget agreement, no authority will receive less than a 3.8 per cent increase. This means that every local authority in Wales will see a larger increase next year than in 2024-25.
Diolch, Lywydd. Diolch am y ddadl hon heddiw, a hoffwn ddechrau drwy gofnodi fy niolch, unwaith eto, i aelodau etholedig llywodraeth leol a staff ar draws yr holl awdurdodau lleol am y gwaith hanfodol a wnânt ar ran ein cymunedau, pobl a busnesau ledled Cymru o ddydd i ddydd. Hoffwn dalu teyrnged, unwaith eto, i waith caled anhygoel swyddogion ac aelodau etholedig dros nifer o flynyddoedd mewn ymateb i'r heriau parhaus y mae cynghorau wedi bod yn eu hwynebu. Ac fel y dywedodd Carolyn Thomas, gwyddom y bydd yn cymryd amser i gyweirio a dadwneud y niwed a wnaed i Gymru dros y 14 mlynedd diwethaf, ond mae pasio’r gyllideb ddoe yn gam cyntaf hollbwysig.
Mae ein setliad cyffredinol ar gyfer 2025-26 dros £1 biliwn yn uwch nag y byddai wedi bod o dan Lywodraeth flaenorol y DU. A gallai hon fod wedi bod yn gyllideb wahanol iawn ddoe pe na baem wedi cael etholiad cyffredinol pan wnaethom a chael Llywodraeth Lafur yn y DU, gan fod awdurdodau lleol ledled Cymru yn paratoi ar gyfer cyllideb heb unrhyw gynnydd. Fel yr amlinellwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid ddoe, mae £1.5 biliwn ychwanegol ar gyfer ein gwasanaethau cyhoeddus a’n blaenoriaethau, gan roi Cymru yn ôl ar y llwybr at dwf. Ac rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi blaenoriaethu llywodraeth leol a gwasanaethau cyhoeddus eraill yn y penderfyniadau cyllidebol hynny. Gan addasu ar gyfer trosglwyddiadau, bydd y cyllid refeniw craidd i lywodraeth leol yn 2025-26 yn cynyddu 4.5 y cant, o gymharu â 2024-25. Yn dilyn cytundeb y gyllideb, ni fydd unrhyw awdurdod yn cael llai na 3.8 y cant o gynnydd. Golyga hyn y bydd pob awdurdod lleol yng Nghymru yn cael cynnydd mwy y flwyddyn nesaf nag yn 2024-25.
Thank you for taking an intervention. Cabinet Secretary, could you just make clear to this Chamber how you came to that figure of 3.8 per cent? Thank you.
Diolch am dderbyn ymyriad. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi egluro i'r Siambr sut y cyrhaeddoch chi'r ffigur o 3.8 y cant? Diolch yn fawr.
Okay. So, one of the things, in terms of having the funding floor that we were in discussion with our colleague, Jane Dodds, about, in terms of the budget discussions, is that I heard directly from local government, local government leaders and local government members as well, about how important the floor would be this year in particular, particularly in those nine authorities that we've been able to help thanks to the budget agreement this year. However, we recognise— [Interruption.] I'd just like to make a bit of progress. However, we recognise that authorities are facing challenges to deliver services, balance their budget and support their local communities by keeping council tax rises as low as they can. Councils will have considered all of the options available to them in making those decisions. They'll have made judgments on how far they can use their reserves to help in each of those decisions without risking their long-term position. And whilst I agree that £2 billion is a large sum, as Joyce Watson said, it's too simplistic to take the technical description of usable reserve, which includes individual school reserves and the housing revenue accounts reserve, as well as capital funds and grants for specific projects.
It's also worth stating that there is no link between the level of usable reserves and the level of settlement increase. Councils will have had to consider all of the impacts of council tax increases on their communities. Decisions on services, on reserves and on council tax rises are taken by locally, democratically elected members. In Wales, local authorities have flexibility to set their budgets and determine council tax levels to respond to local priorities. [Interruption.] Yes.
Iawn. Felly, un o'r pethau, o ran cael y cyllid gwaelodol y buom yn ei drafod gyda'n cyd-Aelod, Jane Dodds, o ran y trafodaethau cyllidebol, yw fy mod wedi clywed yn uniongyrchol gan lywodraeth leol, arweinwyr llywodraeth leol ac aelodau llywodraeth leol hefyd, am ba mor bwysig fyddai'r cyllid gwaelodol eleni yn arbennig, yn enwedig yn y naw awdurdod y gallasom eu helpu diolch i gytundeb y gyllideb eleni. Fodd bynnag, rydym yn cydnabod—[Torri ar draws.] Hoffwn wneud rhywfaint o gynnydd. Fodd bynnag, rydym yn cydnabod bod awdurdodau’n wynebu heriau o ran darparu gwasanaethau, mantoli eu cyllidebau a chefnogi eu cymunedau lleol drwy gadw'r cynnydd yn y dreth gyngor mor isel ag y gallant. Bydd cynghorau wedi ystyried yr holl opsiynau sydd ar gael iddynt wrth wneud y penderfyniadau hynny. Byddant wedi dyfarnu i ba raddau y gallant ddefnyddio eu cronfeydd wrth gefn i helpu ym mhob un o'r penderfyniadau hynny heb beryglu eu sefyllfa hirdymor. Ac er fy mod yn cytuno bod £2 biliwn yn swm mawr, fel y dywedodd Joyce Watson, mae'n rhy syml cymryd y disgrifiad technegol o gronfeydd wrth gefn defnyddiadwy, sy'n cynnwys cronfeydd wrth gefn ysgolion unigol a chronfeydd wrth gefn y cyfrifon refeniw tai, yn ogystal â chronfeydd cyfalaf a grantiau ar gyfer prosiectau penodol.
Mae'n werth nodi hefyd nad oes cysylltiad rhwng lefel y cronfeydd wrth gefn defnyddiadwy a lefel y cynnydd i setliadau. Bydd cynghorau wedi gorfod ystyried holl effeithiau'r cynnydd yn y dreth gyngor ar eu cymunedau. Aelodau lleol sydd wedi'u hethol yn ddemocrataidd sy'n gwneud penderfyniadau ar wasanaethau, ar gronfeydd wrth gefn ac ar gynnydd yn y dreth gyngor. Yng Nghymru, mae gan awdurdodau lleol hyblygrwydd i osod eu cyllidebau a phennu lefelau’r dreth gyngor i ymateb i flaenoriaethau lleol. [Torri ar draws.] Iawn.
Thank you. Cabinet Secretary, the question that I was going to ask the Member in your party on the backbenches there was about efficiency savings. Obviously, as you say, these are local authority decisions, they are made locally, but don't you agree that you have a role to play in helping local councils to become more efficient, become more business minded and to create those efficiencies by sharing the resources, by improving the delivery of services and bringing those costs down so that council taxes do not have to rise as much as they are?
Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet, roedd y cwestiwn yr oeddwn yn mynd i’w ofyn i Aelod eich plaid ar y meinciau cefn yno'n ymwneud ag arbedion effeithlonrwydd. Yn amlwg, fel y dywedwch, penderfyniadau i awdurdodau lleol yw’r rhain, fe’u gwneir yn lleol, ond onid ydych chi'n cytuno bod gennych rôl i’w chwarae i gynorthwyo cynghorau lleol i ddod yn fwy effeithlon, i gael mwy o feddylfryd busnes ac i greu’r arbedion hynny drwy rannu’r adnoddau, drwy wella darpariaeth gwasanaethau a gostwng y costau hynny fel nad oes yn rhaid i drethi cyngor godi i'r fath raddau?
Local authorities are doing incredible work to really be transformational in some of their services; I’ve seen that for myself when I’ve gone to different local authorities. Even today I went to an event where Blaenau Gwent and Torfaen councils were both talking about their new federation model that has been so important, and they’re sharing that good practice to other local authorities within Wales.
And just at this point, I would like to say I’m not going to take any lectures from the Tories on this. We’ve seen too well what the Tories have done in England in Government, where they’ve cut local government funding to the bone, on average cutting 60p out of every pound of Government grant to councils, and some councils losing 70 per cent.
So, I’m committed to working with local authorities in a spirit of trusted partnership and I’ve been working with my Cabinet colleagues on our approach to hypothecated funding to provide greater flexibility in managing the funding that we give them. It’s vital that we strip out all unnecessary administration so that more of the money goes on the delivery of what is important to our communities.
Like Heledd, I agree that the third sector in Wales provides crucial services to communities and people most in need of support, and in the draft budget 2025-26, we’ve committed to a three-year funding agreement for third sector support in Wales, comprising of £25.8 million, which is an increase of 7 per cent. And in relation to the national insurance point as well that Peredur had raised, obviously we are awaiting information from the UK Government. When we know the level of funding, we will use our standing mechanisms, the distribution sub-group and finance sub-group, to agree the distribution of funding, because I’m aware that different authorities have different proportions of directly employed staff, commissioned services or contracted-out services, so the distribution sub-group has had an initial conversation in preparation. [Interruption.] Sorry, yes.
Mae awdurdodau lleol yn gwneud gwaith anhygoel i fod yn wirioneddol drawsnewidiol yn rhai o’u gwasanaethau; rwyf wedi gweld hynny drosof fy hun pan wyf wedi ymweld â gwahanol awdurdodau lleol. Hyd yn oed heddiw, euthum i ddigwyddiad lle roedd cynghorau Blaenau Gwent a Thorfaen yn sôn am eu model ffedereiddio newydd sydd wedi bod mor bwysig, ac maent yn rhannu'r arferion da hynny ag awdurdodau lleol eraill yng Nghymru.
Ac ar y pwynt hwn, hoffwn ddweud nad wyf yn mynd i wrando ar unrhyw bregeth gan y Torïaid ar hyn. Gwelsom yn rhy glir beth y mae’r Torïaid wedi’i wneud yn Lloegr mewn Llywodraeth, lle maent wedi torri cyllid llywodraeth leol i’r asgwrn, gan dorri 60c o bob punt ar gyfartaledd o grantiau'r Llywodraeth i gynghorau, a rhai cynghorau’n colli 70 y cant.
Felly, rwyf wedi ymrwymo i weithio gydag awdurdodau lleol mewn ysbryd o bartneriaeth ac ymddiriedaeth, ac rwyf wedi bod yn gweithio gyda fy nghyd-Aelodau o'r Cabinet ar ein hymagwedd at gyllid neilltuedig i ddarparu mwy o hyblygrwydd wrth reoli'r cyllid a ddarparwn iddynt. Mae'n hanfodol ein bod yn cael gwared ar unrhyw weinyddiaeth ddiangen fel bod mwy o'r arian yn cael ei wario ar gyflawni'r hyn sy'n bwysig i'n cymunedau.
Fel Heledd, rwy'n cytuno bod y trydydd sector yng Nghymru yn darparu gwasanaethau hanfodol i gymunedau a’r bobl sydd fwyaf o angen cymorth, ac yng nghyllideb ddrafft 2025-26, rydym wedi ymrwymo i gytundeb ariannu tair blynedd ar gyfer cymorth i'r trydydd sector yng Nghymru, gwerth £25.8 miliwn, sy’n gynnydd o 7 y cant. Ac ar y pwynt a gododd Peredur ynghylch yswiriant gwladol, yn amlwg, rydym yn aros am wybodaeth gan Lywodraeth y DU. Pan fyddwn yn gwybod beth fydd lefel y cyllid, byddwn yn defnyddio ein mecanweithiau sefydlog, yr is-grŵp dosbarthu a’r is-grŵp cyllid, i gytuno ar ddosbarthiad y cyllid, gan fy mod yn ymwybodol fod gan wahanol awdurdodau gyfrannau gwahanol o staff a gyflogir yn uniongyrchol, gwasanaethau a gomisiynir neu wasanaethau ar gontract allanol, felly mae’r is-grŵp dosbarthu wedi cael sgwrs gychwynnol i baratoi. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, iawn.
Will you be looking at full-time equivalents, or what mechanisms are they considering?
A fyddwch chi'n edrych ar gyfwerth ag amser llawn, neu ba fecanweithiau y maent yn eu hystyried?
So, that’s a matter for the distribution sub-group, so I’m sure that will come, as the discussions are happening at the moment.
The Local Government and Elections (Wales) Act 2021 provided for corporate joint committees as a framework to support regional working between local authorities. Aligning economic development, transport and land use planning in the CJC provides the opportunity for councils to pool resources and consider and capitalise on interdependencies between these functions. Ensuring the effectiveness of CJCs is a priority for Welsh Government. Whilst we recognise that there is no one-size-fits-all approach, officials have begun working with the WLGA and local government officers to develop a prospectus setting out our shared ambitions for CJCs.
We’ve also co-developed with the WLGA digital and improvement priorities for local government and we’re already supporting collaborative digital transformation and innovation across councils, with an eye on improvement and innovation to help us find the right direction and digital solution for each purpose. Innovation regarding sharing resources and collaboration are more powerful when they come from the ground up and I’m really keen to encourage that.
Finally, Llywydd, I want to turn to the local government formula. This formula is well established and created and developed in collaboration with local government and agreed annually with local government, through the finance sub-group of the partnership council for Wales. Over three quarters of the funding distributed through the local government settlement funding formula relies on data that is updated annually, and there is an agreement that those elements of the formula that are the oldest need to be reviewed and updated, and work is under way to do so. But the formula is free from political agenda, driven by data and balances relative need and relative ability to raise income so that authorities across Wales are treated fairly and even-handedly. I ask the Members of the Senedd to reject the motion.
Mater i'r is-grŵp dosbarthu yw hynny, felly rwy'n siŵr y bydd hynny'n dod, gan fod y trafodaethau'n digwydd ar hyn o bryd.
Roedd Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 yn darparu ar gyfer cyd-bwyllgorau corfforedig fel fframwaith i gefnogi gwaith rhanbarthol rhwng awdurdodau lleol. Mae alinio datblygu economaidd, trafnidiaeth a chynlluniau defnydd tir yn y cyd-bwyllgorau corfforedig yn rhoi cyfle i gynghorau gronni adnoddau ac ystyried a manteisio ar gyd-ddibyniaethau rhwng y swyddogaethau hyn. Mae sicrhau effeithiolrwydd cyd-bwyllgorau corfforedig yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Er ein bod yn cydnabod nad oes un dull gweithredu sy'n addas i bawb, mae swyddogion wedi dechrau gweithio gyda CLlLC a swyddogion llywodraeth leol i ddatblygu prosbectws sy'n nodi ein huchelgeisiau cyffredin ar gyfer cyd-bwyllgorau corfforedig.
Rydym hefyd wedi mynd ati gyda CLlLC i gyd-ddatblygu blaenoriaethau digidol a gwella ar gyfer llywodraeth leol ac rydym eisoes yn cefnogi trawsnewid digidol ac arloesedd cydweithredol ar draws cynghorau, gyda golwg ar wella ac arloesi i'n helpu i ddod o hyd i'r cyfeiriad cywir a'r datrysiad digidol at bob pwrpas. Mae arloesi gyda rhannu adnoddau a chydweithio yn fwy pwerus pan fyddant yn dod o'r gwaelod i fyny ac rwy'n awyddus iawn i annog hynny.
Yn olaf, Lywydd, rwyf am droi at y fformiwla llywodraeth leol. Mae'r fformiwla hon wedi'i hen sefydlu a'i chreu a'i datblygu mewn cydweithrediad â llywodraeth leol ac fe'i cytunir yn flynyddol gyda llywodraeth leol, trwy is-grŵp cyllid cyngor partneriaeth Cymru. Mae dros dri chwarter yr arian sy'n cael ei ddosbarthu drwy fformiwla ariannu'r setliad llywodraeth leol yn dibynnu ar ddata sy'n cael ei ddiweddaru'n flynyddol, a cheir cytundeb fod angen adolygu a diweddaru elfennau hynaf y fformiwla, ac mae gwaith ar y gweill i wneud hynny. Ond mae'r fformiwla'n rhydd o agenda wleidyddol, wedi'i gyrru gan ddata ac yn cydbwyso angen cymharol a gallu cymharol i godi incwm fel bod awdurdodau ledled Cymru yn cael eu trin yn deg ac yn gyfartal. Rwy'n gofyn i Aelodau'r Senedd wrthod y cynnig.
James Evans, nawr, sydd yn ymateb i'r ddadl. James Evans.
James Evans to reply to the debate. James Evans.
Diolch, Llywydd. I’d like to thank all Members who spoke in this debate today, and I’d also like to thank Laura Anne Jones for giving her warm words to all those local government officers, and local government in general across Wales, for all they do in providing public services across our country. Laura Jones raised issues with the Welsh Government passing laws in this Senedd and regulation without passing on money to local authorities to support them. I was in health committee this morning talking about even more regulations that the Welsh Government hope to pass, which will put more pressure on local government, but yet again we're not seeing the money following those regulations, so it's yet again this Welsh Government making law, but, actually, no money put in with it to enforce it.
The funding floor was raised by a number of Members here, and it's something I think is a positive, that we do have a funding floor now for local government; it's something that has been asked for, but it could have gone further. I'm sure Members on the opposite bench will say, 'Well, how are you going to fund that?' But that's what's done through budget reprioritisation, isn't it? What we would do on these benches is reprioritise some of those Welsh Government budgets, really look at budget lines to make sure that happens, because I don't deal in fantasy economics. I actually believe in putting forward credible plans, unlike some other parties in this place.
Reserves were also raised by Laura Anne Jones, Janet Finch-Saunders and Joel James, about the number of local authorities across Wales holding huge amounts of reserves. But I always say what other Members say, not all reserves are there and can be earmarked and used; some of them are used, as the Minister did say, for the housing revenue account, for social services. But there are elements of usable reserves within local authorities. Joyce Watson, I think, needs to take a lesson in how local authority reserves are actually allocated, because she said it's all for capital, and I can assure you, as someone who was in local government for a while, they're not all capital reserves, so maybe you could have a lesson with the Welsh Government on how their reserves are actually spent.
The national insurance rise was raised by a lot of people in this Chamber. Janet Finch-Saunders raised it, and also Heledd Fychan raised it as well. I think it's a very important point that Members raised, which I think has been totally missed by the Labour Government in Westminster, about the sheer pressure that this is going to put on local government. The Minister talked about the additional money that is going into local government. All of that now is going to have to go on pay and pressures, because if we do not fund our social services departments properly, and we do not fund our children's services departments properly, those departments run on staff, and national insurance rises there are really going to hurt. So, all that additional money, Minister, will not be actually spent improving services, it'll be actually spent on keeping staff in the job.
Council tax was a huge part of this debate. It was raised by Joel James, Laura Anne Jones, Gareth Davies and Janet Finch-Saunders, who all talked very passionately about council tax rises in their own authorities, like mine in Powys County Council. I do think we need to have local residents having a say on council tax rises, like they do in England—[Interruption.] In the words of Joyce Watson, 'In a minute.' So, what we do need to do is have that local referendum to make sure that people can have their say, because it's only right that the public have got a say on these matters. I will take an intervention, I'm kinder than other Members in the Chamber.
Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau a siaradodd yn y ddadl heddiw, a hoffwn ddiolch hefyd i Laura Anne Jones am ei geiriau cynnes i'r holl swyddogion llywodraeth leol, a llywodraeth leol yn gyffredinol ledled Cymru, am bopeth a wnânt yn darparu gwasanaethau cyhoeddus ledled ein gwlad. Cododd Laura Jones gwestiynau ynghylch Llywodraeth Cymru yn pasio deddfau yn y Senedd a rheoliadau heb drosglwyddo arian i awdurdodau lleol i'w cefnogi. Roeddwn yn y pwyllgor iechyd y bore yma yn siarad am fwy fyth o reoliadau y mae Llywodraeth Cymru yn gobeithio eu pasio, a fydd yn rhoi mwy o bwysau ar lywodraeth leol, ond unwaith eto nid ydym yn gweld yr arian yn dilyn y rheoliadau hynny, felly unwaith eto mae'r Llywodraeth hon yn deddfu, ond heb roi arian tuag at weithredu'r ddeddfwriaeth honno.
Cafodd cyllid gwaelodol ei grybwyll gan nifer o'r Aelodau yma, ac mae'n rhywbeth cadarnhaol yn fy marn i, fod gennym gyllid gwaelodol i lywodraeth leol bellach; mae'n rhywbeth y gofynnwyd amdano, ond gallai fod wedi mynd ymhellach. Rwy'n siŵr y bydd Aelodau ar y fainc gyferbyn yn dweud, 'Wel, sut ydych chi'n mynd i ariannu hynny?' Ond dyna a wneir drwy ail-flaenoriaethu cyllideb, onid e? Yr hyn y byddem ni ar y meinciau hyn yn ei wneud yw ail-flaenoriaethu rhai o gyllidebau Llywodraeth Cymru, edrych ar linellau'r gyllideb i sicrhau bod hynny'n digwydd, oherwydd nid wyf yn ymwneud ag economeg ffantasi. Rwy'n credu mewn cyflwyno cynlluniau credadwy, yn wahanol i bleidiau eraill yn y lle hwn.
Codwyd cronfeydd wrth gefn gan Laura Anne Jones, Janet Finch-Saunders a Joel James, am yr awdurdodau lleol ledled Cymru sy'n cadw symiau enfawr o gronfeydd wrth gefn. Ond rwyf bob amser yn dweud yr hyn y mae Aelodau eraill yn ei ddweud, nid yw pob cronfa wrth gefn yno i'w chlustnodi a'i defnyddio; mae rhai ohonynt yn cael eu defnyddio, fel y dywedodd y Gweinidog, ar gyfer y cyfrif refeniw tai, ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol. Ond mae yna elfennau o gronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio mewn awdurdodau lleol. Rwy'n credu bod angen i Joyce Watson gael gwers am y ffordd y mae cronfeydd wrth gefn awdurdodau lleol yn cael eu dyrannu mewn gwirionedd, oherwydd dywedodd fod y cyfan ar gyfer cyfalaf, a gallaf eich sicrhau, fel rhywun a oedd mewn llywodraeth leol am gyfnod, nid ydynt i gyd yn gronfeydd cyfalaf, felly efallai y gallech gael gwers gyda Llywodraeth Cymru ynglŷn â sut y caiff eu cronfeydd wrth gefn eu gwario mewn gwirionedd.
Codwyd y cynnydd i yswiriant gwladol gan lawer o bobl yn y Siambr. Fe'i codwyd gan Janet Finch-Saunders, a Heledd Fychan hefyd. Rwy'n credu ei fod yn bwynt pwysig iawn gan yr Aelodau, sydd wedi'i fethu'n llwyr gan y Llywodraeth Lafur yn San Steffan, am y pwysau enfawr y mae hyn yn mynd i'w roi ar lywodraeth leol. Soniodd y Gweinidog am yr arian ychwanegol sy'n mynd i lywodraeth leol. Mae hwnnw i gyd yn mynd i orfod mynd ar gyflogau a phwysau nawr, oherwydd os nad ydym yn ariannu ein hadrannau gwasanaethau cymdeithasol yn briodol, ac os nad ydym yn ariannu ein hadrannau gwasanaethau plant yn briodol, mae'r adrannau hynny'n rhedeg ar staff, ac mae cynnydd i yswiriant gwladol yno'n mynd i frifo'n fawr. Felly, Weinidog, ni fydd yr holl arian ychwanegol hwnnw'n cael ei wario ar wella gwasanaethau mewn gwirionedd, bydd yn cael ei wario ar gadw staff yn eu swyddi.
Roedd y dreth gyngor yn rhan fawr iawn o'r ddadl hon. Fe'i codwyd gan Joel James, Laura Anne Jones, Gareth Davies a Janet Finch-Saunders, a siaradodd pawb yn angerddol iawn am godiadau'r dreth gyngor yn eu hawdurdodau eu hunain, fel fy un i yng Nghyngor Sir Powys. Rwy'n credu bod angen i drigolion lleol gael dweud eu barn ar godiadau'r dreth gyngor, fel y gwnânt yn Lloegr—[Torri ar draws.] Yng ngeiriau Joyce Watson, 'Mewn munud.' Felly, mae angen inni gael refferendwm lleol i sicrhau y gall pobl ddweud eu barn, oherwydd mae'n iawn i'r cyhoedd gael dweud eu barn ar y materion hyn. Fe wnaf dderbyn ymyriad, rwy'n fwy caredig nag Aelodau eraill yn y Siambr.
You and others have raised this issue of having a referendum if a council tax increase is over 5 per cent. Now, whatever you think of council tax, at least that money is spent locally on essential services. When the Conservatives raised and increased value added tax to 20 per cent, when the Conservatives increased corporation tax from 19 per cent to 25 per cent, should there have been a referendum then?
Rydych chi ac eraill wedi codi mater refferendwm os yw cynnydd treth gyngor dros 5 y cant. Nawr, beth bynnag yw eich barn am y dreth gyngor, o leiaf mae'r arian hwnnw'n cael ei wario'n lleol ar wasanaethau hanfodol. Pan gododd y Ceidwadwyr dreth ar werth i 20 y cant, pan gododd y Ceidwadwyr y dreth gorfforaeth o 19 y cant i 25 y cant, a ddylid bod wedi cael refferendwm bryd hynny?
Well, the thing is, you probably don't want a referendum on council tax, because the problem with socialism is they like to tell people how to spend their money, they don't like people having a say on how their money is spent.
But we did have the same usual speeches in the Chamber, didn't we, the same old '14 year' lines; if we'd have been in Government a bit longer, you'd have it struck off, and added 15, strike off, add 16. It's just the same old speech, isn't it, from Peredur Owen Griffiths, Carolyn, Heledd, Joyce, because they all forget, don't they, why some of those really difficult decisions had to be made in 2010. Heledd made quite an impassioned speech about the changes that had to be made in 2010, but I would like to remind Heledd that in 2010, when my party came into power, there was a little note left that said that the Labour Party had left no money left. They had bankrupted the country, and the job of a responsible—[Interruption.] The job of a responsible Government is to act properly when it's dealing with public money, and that's what we did in office. [Interruption.] I'll make a bit of progress, Heledd, and I'll bring you back in. That's fine.
Gareth Davies, I thought your speech was very, very passionate, talking about Denbighshire County Council, and the performance and some of the things that are going on in your area, especially all the dog fouling in the streets. I'm sure that's something that all of us see on a day-to-day basis when we're walking around, but it yet again shows, doesn't it, that this Labour Government doesn't fund our local authorities properly. So, that's why we see dog mess everywhere, and the quality of our street scene going down.
Carolyn Thomas, yes, the standard speech was out again, it must have come from the Labour group office, about how the Welsh Government have done nothing wrong. They have been the shining lights for the past 26 years, haven't they, but 14 years of Westminster—horrible people. It's such a shame that, actually, you wouldn't criticise your own Government in Westminster for the decisions they've made to make pensioners freeze this winter [Interruption.] I'll take an intervention, yes, that's fine.
Wel, y peth yw, mae'n siŵr nad ydych chi eisiau refferendwm ar y dreth gyngor, oherwydd y broblem gyda sosialaeth yw eu bod yn hoffi dweud wrth bobl sut i wario eu harian, nid ydynt yn hoffi pobl yn cael dweud eu barn ynglŷn â'r modd y caiff eu harian ei wario.
Ond fe gawsom yr un areithiau arferol yn y Siambr, oni chawsom, yr un hen siarad am '14 mlynedd'; pe byddem ni wedi bod yn Llywodraeth am ychydig bach hwy, byddech wedi ei groesi allan a nodi 15, neu 16 mlynedd. Yr un hen araith yw hi, onid e, gan Peredur Owen Griffiths, Carolyn, Heledd, Joyce, oherwydd maent i gyd yn anghofio, onid ydynt, pam y bu'n rhaid gwneud y penderfyniadau anodd hynny yn 2010. Rhoddodd Heledd araith go angerddol am y newidiadau y bu'n rhaid eu gwneud yn 2010, ond hoffwn atgoffa Heledd, pan ddaeth fy mhlaid i rym, fod yna nodyn bach wedi ei adael ar ôl yn 2010 a ddywedai nad oedd y Blaid Lafur wedi gadael unrhyw arian ar eu holau. Roeddent wedi gwneud y wlad yn fethdalwr, a swyddogaeth—[Torri ar draws.] Swyddogaeth Llywodraeth gyfrifol yw gweithredu'n briodol pan fo'n trin arian cyhoeddus, a dyna a wnaethom pan oeddem ni mewn grym. [Torri ar draws.] Rwyf am fwrw ymlaen, Heledd, ac fe ddof â chi'n ôl i mewn. Mae'n iawn.
Gareth Davies, roeddwn yn meddwl bod eich araith yn angerddol iawn wrth ichi siarad am Gyngor Sir Ddinbych, a'r perfformiad a rhai o'r pethau sy'n digwydd yn eich ardal chi, yn enwedig yr holl faw cŵn ar y strydoedd. Rwy'n siŵr fod hynny'n rhywbeth y mae pob un ohonom yn ei weld o ddydd i ddydd pan fyddwn yn cerdded o gwmpas, ond mae'n dangos unwaith eto, onid yw, nad yw'r Llywodraeth Lafur hon yn ariannu ein hawdurdodau lleol yn iawn. Felly, dyna pam y gwelwn faw cŵn ym mhobman, ac ansawdd ein strydoedd yn gwaethygu.
Carolyn Thomas, oedd, roedd yr araith safonol allan eto, mae'n rhaid ei bod wedi dod o swyddfa'r grŵp Llafur, ynglŷn â sut nad yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud dim o'i le. Maent wedi disgleirio dros y 26 mlynedd diwethaf, onid ydynt, ond am 14 mlynedd yn San Steffan—pobl erchyll. Mae'n gymaint o drueni na wnaethoch feirniadu eich Llywodraeth eich hun yn San Steffan am y penderfyniadau a wnaethant i wneud i bensiynwyr rewi y gaeaf hwn [Torri ar draws.] Fe wnaf dderbyn ymyriad, iawn.
Thank you. In terms of the many times that you've mentioned the lines that have come from one side of this Chamber, is there any comprehension that, since 2010, the Welsh funding block grant has been at 2010 levels? And is there any surprise, then, that that has been handed down across Wales?
Diolch. Yn y niferoedd o weithiau yr ydych chi wedi sôn am y pethau sydd wedi'u dweud o un ochr i'r Siambr hon, a oes unrhyw ddealltwriaeth, ers 2010, fod grant bloc y cyllid i Gymru wedi bod ar lefelau 2010? Ac a oes unrhyw syndod, felly, mai dyna a drosglwyddwyd i lawr ledled Cymru?
I'm not quite sure you understand economics either, because, actually, there were record levels of funding last year. And the reason I said decisions had to be made is because your party bankrupted the country.
The funding formula was also raised in the debate, which is a very key matter, and I think something that we all need to take extremely seriously is the funding formula. The Minister said there is no political interference—well, actually, the WLGA is politically led, the Welsh Government is politically led, and they're led by Labour in both camps, so, unfortunately, there is political interference in the funding formula. But we do need the funding formula to be looked at because rural authorities always get disadvantage by it, and it's always Labour-led urban councils that seem to benefit. So, we do need to see an independent review of the funding formula, and actually the political football of our funding formula taken away and reviewed independently.
Just to pick up a few Members' comments, Janet Finch-Saunders—[Interruption.] Thank you, Darren. Janet Finch-Saunders—
Nid wyf yn hollol siŵr eich bod chi'n deall economeg ychwaith, oherwydd, mewn gwirionedd, cafwyd y lefelau uchaf erioed o gyllid y llynedd. A'r rheswm y dywedais pam y bu'n rhaid gwneud penderfyniadau yw oherwydd bod eich plaid chi wedi gwneud y wlad yn fethdalwr.
Hefyd, codwyd y fformiwla ariannu yn y ddadl, sy'n fater allweddol iawn, ac yn rhywbeth y mae angen i bob un ohonom fod o ddifrif yn ei gylch. Dywedodd y Gweinidog nad oes ymyrraeth wleidyddol—wel, mae CLlLC yn cael ei arwain yn wleidyddol, mae Llywodraeth Cymru yn cael ei harwain yn wleidyddol, ac maent ill dau'n cael eu harwain gan Lafur, felly, yn anffodus, mae yna ymyrraeth wleidyddol yn y fformiwla ariannu. Ond mae angen edrych ar y fformiwla ariannu oherwydd bod awdurdodau gwledig bob amser dan anfantais o'i herwydd, a chynghorau trefol dan arweiniad Llafur sydd bob amser i'w gweld yn elwa. Felly, mae angen inni weld adolygiad annibynnol o'r fformiwla ariannu, a rhoi ystyriaeth annibynnol i bêl-droed wleidyddol ein fformiwla ariannu.
Os caf fynd ar drywydd rhai o sylwadau'r Aelodau, Janet Finch-Saunders—[Torri ar draws.] Diolch, Darren. Janet Finch-Saunders—
You will need to conclude.
Bydd angen i chi ddod i ben.
Oh, I didn't realise I was out of time; I was getting a bit carried away, Llywydd. There we are—[Interruption.]
O, nid oeddwn yn sylweddoli bod fy amser ar ben; roeddwn i'n cael hwyl arni, Lywydd. Dyna ni—[Torri ar draws.]
No, don't keep going.
Na, peidiwch â pharhau.
I will conclude, then, that I would encourage everybody to support our motion today, because we're the only party on this side of the Chamber that can fix our local government system. Labour are out of time, Plaid Cymru deal in fantasy; it's only us who deal in the real world.
Fe ddof i ben, felly, drwy ddweud fy mod yn annog pawb i gefnogi ein cynnig heddiw, oherwydd ni yw'r unig blaid ar yr ochr hon i'r Siambr a all drwsio ein system llywodraeth leol. Mae amser Llafur ar ben, ymdrin â ffantasi y mae Plaid Cymru; ni'n unig sy'n ymdrin â'r byd go iawn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly gwnawn ni ohirio'r bleidlais.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections. We will therefore defer voting.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt.
Dadl Plaid Cymru sydd nesaf ar ryddhad eiddo amaethyddol. Dwi'n galw ar Llyr Gruffydd i wneud y cynnig.
We now move to the Plaid Cymru debate on agricultural property relief. I call on Llyr Gruffydd to move the motion.
Cynnig NDM8832 Heledd Fychan
Cynnig bod y Senedd:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i bwyso ar Lywodraeth y DU i ailystyried ac oedi’r dreth fferm deuluol hyd nes y byddant wedi cynnal ymgynghoriad ac adolygiad economaidd trylwyr o’i effaith ar ffermydd gweithredol.
Motion NDM8832 Heledd Fychan
To propose that the Senedd:
Calls on the Welsh Government to make representations to the UK Government that they reconsider and pause the family farm tax until such a time as they have conducted a thorough consultation and economic review of its impact on working farms.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Ar y cychwyn, fel dwi'n siŵr mi fydd yn ofynnol i nifer ohonom ni wneud, mi ddylwn i ddatgan budd yn bennaf oherwydd, wrth gwrs, mae gen i blant sydd naill ai yn neu a fydd yn y dyfodol, efallai, yn rhan o'r diwydiant amaeth.
Dwi'n falch i gyflwyno'r cynnig yma yn enw Plaid Cymru heddiw, fod y Senedd yn galw ar ein Llywodraeth ni fan hyn i bwyso ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig i oedi ac i ailystyried y dreth fferm deuluol hyd nes y byddan nhw wedi cynnal ymgynghoriad ac adolygiad economaidd trylwyr ar ei effaith ar ffermydd gweithredol yng Nghymru. Byddwn i'n licio meddwl ei fod e'n gynnig rhesymol, yn gynnig pragmatig, yn syml iawn yn galw am gam yn ôl ac ystyried effaith yr hyn sydd yn cael ei gynnig. Yn wahanol, efallai, i'r hyn rŷn ni wedi clywed yn y munudau diwethaf, dwi yn gobeithio y bydd hwn yn gynnig fydd yn denu cefnogaeth y pleidiau i gyd, fel ein bod ni fel Senedd a Llywodraeth Cymru yn gallu anfon neges unedig ac adeiladol i Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Yn union fel y mae Llywodraeth yr Alban wedi'i wneud a Chynulliad Gogledd Iwerddon wedi'i wneud, fy ngobaith i y prynhawn yma yw y bydd y Senedd yn siarad gydag un llais ar hyn.
Dwi wedi fy siomi gyda gwelliant y Llywodraeth. Mae unrhyw welliant sy'n dechrau gyda 'Delete all'—wel, dyw hwnna byth yn argoeli’n dda, ydy e? Rŷch chi'n iawn, mae e yn fater sydd wedi'i gadw yn ôl, sydd ddim wedi'i ddatganoli, ond dyw hynny ddim wedi stopio’r Alban na Gogledd Iwerddon i ddweud eu barn. Rŷch chi'n dweud eich bod chi'n cydnabod y pryderon a fynegwyd gan ffermwyr—wel, os ŷch chi'n eu cydnabod nhw, mae yna ddyletswydd arnom ni i wneud rhywbeth concrit i ymateb i hynny.
A gaf i ddweud ar y dechrau fan hyn, gyda llaw, nad cynnig yw hwn i annog peidio â thaclo’r rhai hynny sy’n cam-ddefnyddio’r system ac sy’n prynu tir er mwyn osgoi treth? Y broblem gyda'r polisi yma yw nad yw e’n gwahaniaethu rhwng y miliynyddion a’r biliwnyddion yna a’r diddordebau corfforaethol ac, wrth gwrs, y fferm deuluol Gymreig sy’n crafu bywoliaeth o’r tir ac sydd mor allweddol i Gymru o safbwynt economaidd, o safbwynt cymdeithasol, diwylliannol ac ieithyddol.
Thank you, Llywydd. At the outset, I should declare an interest, as many of us will have to do, because I have children who are or may in the future be part of the agriculture industry.
I'm pleased to move this motion on behalf of Plaid Cymru, namely that the Senedd calls on the Welsh Government here to make representations to the UK Government to pause and reconsider the family farm tax until such a time as they have conducted a thorough consultation and an economic review on its impact on working farms in Wales. I'd like to think that this is a reasonable and pragmatic motion, simply calling for a step back to consider the impact of what's being proposed. Unlike what we've heard in the last few minutes, perhaps, I hope that this will be a motion that will attract the support of all parties, so that we as a Senedd and the Welsh Government can send a united and constructive message to the UK Government. Exactly as the Scottish Parliament has done and the Northern Ireland Assembly has done, my hope is that this afternoon the Senedd will speak with one voice on this issue.
I am disappointed with the Government's amendment. Any amendment that starts with 'Delete all' never bodes well, does it? And you're right, it is an issue that is reserved and is not devolved, but that hasn't stopped Scotland or Northern Ireland from expressing an opinion. You say that you recognise the concerns expressed by Welsh farmers—well, if you recognise them, then we have a duty to respond strongly to that.
May I just say at the outset, by the way, that this is not a motion to deter anyone from tackling those who abuse the system and who buy land in order to avoid tax? The problem with this policy is that it does not distinguish between the millionaires and the billionaires and those corporate interests and, of course, the Welsh family farms that scrape a living from the land and that are so vital to Wales from an economic, social, cultural and linguistic point of view.
Dwi'n cytuno gyda'r hyn rwyt ti'n ei ddweud yn fanna o ran y ffordd y mae rhai pobl wedi bod yn osgoi talu treth a defnyddio ffermydd, ond mae'r cynnig sydd o flaen San Steffan ar hyn o bryd wedi arwain at nifer fawr o gwmnïau rhyngwladol, bellach, venture capitalists, yswyrwyr ac yn y blaen yn sniffio o amgylch Cymru yn aros am dir i ddod i fyny oherwydd hyn, a nhw, mewn gwirionedd, fydd yn elwa. Wyt ti'n cytuno gyda hynny?
I agree with what you're saying there that some people have been avoiding paying tax by buying up land, but the motion before Westminster at the moment has led to very many multinational companies, venture capitalists, insurers and so on sniffing around Wales waiting for land to come up for sale because of this, and in reality, it's those who will benefit. Would you agree with that?
Wel, mi ydw i, ac mae hynny'n enghraifft o sut y mae'r polisi yma yn ddiffygiol ac yn rheswm arall pam y dylid adolygu a newid cyfeiriad.
Well, I would, and that's an example of how this policy is deficient and another reason why we should review and change direction.
Now, those of us who know the fragility of the economics of farming know that the UK Government’s proposals will have very far-reaching consequences for farming families. Wales isn't a nation of lavish-living millionaire farmers. Our family farms operate on tight margins and they're cash poor; many live a hand-to-mouth existence and too many are in debt, and the Welsh Government’s own farm business income statistics prove as much. Welsh farmers don’t have the capital to shoulder this additional tax burden. It'll force families to sell off land, cutting further into their livelihoods and making their farms less viable for future generations. It'll also discourage investment in farm infrastructure and innovation, which, of course, will damage Labour’s own agenda for economic growth. The policy is utterly counter-productive at a time, of course, when we need to be strengthening our food security, and not undermining it.
Now, just as concerning, of course, is the data upon which the UK Government say they base their proposal. The Treasury, as we've heard many times, haven't we, in this Chamber, estimates that only 500 UK farms a year will be affected by the changes. But we've seen countless independent third-party analyses indicating or telling us quite a different story, some of which says that at least three quarters of farms will be affected. Now, even in that huge disparity, well, there's a case there, is there not, that justifies the need to think again. That’s why Plaid Cymru’s motion calls on the UK Government to reconsider and pause their plans on the family farm tax until they've done that work, until they've conducted a thorough consultation with the sector and an economic review of the impact on our working farms.
Yes, we need to get to grips with those multi-millionaires who intentionally buy up land for tax avoidance purposes—that was a point made by the First Minister in this Chamber yesterday, and a point upon which I agree with her. But our working family farms shouldn’t be caught in the crossfire. The economic, environmental, social and cultural collateral damage of allowing that to happen is too high a price to pay. Now, inheritance tax burdens on these farms will, as I suggested earlier, force land sales, they'll disrupt food production and, just when we need to be strengthening domestic food security, they'll have the opposite effect. Reducing the number of working farms will increase our reliance on food imports, it'll push up food prices and limit investment in sustainable farming practices.
The impact of this tax, of course, won't be limited or confined to the farms themselves. We know, and we quote it regularly in this Chamber, the £9 return on investment for every £1 that goes into farming. So, this isn’t just bad news for farms, it’s bad news for the wider food sector and the wider rural economy, for jobs in the supply chain. It'll reduce local economic activity—that's the point I'm making—and, of course, it'll further weaken the social fabric of our rural areas.
Nawr, mae'r rhai ohonom sy'n gwybod pa mor fregus yw economeg ffermio yn gwybod y bydd gan gynigion Llywodraeth y DU ganlyniadau pellgyrhaeddol iawn i deuluoedd ffermio. Nid cenedl o ffermwyr sy'n filiwnyddion sy'n byw yn fras yw Cymru. Mae ein ffermydd teuluol yn gweithredu ar fawr ddim elw ac maent yn dlawd mewn arian parod; mae llawer yn byw o'r llaw i'r genau ac mae gormod mewn dyled, ac mae ystadegau incwm busnesau fferm Llywodraeth Cymru ei hun yn brawf o hynny. Nid oes gan ffermwyr Cymru gyfalaf i ysgwyddo'r baich treth ychwanegol hwn. Bydd yn gorfodi teuluoedd i werthu tir, gan dorri i mewn ymhellach i'w bywoliaeth a gwneud eu ffermydd yn llai hyfyw ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Bydd hefyd yn annog ffermwyr rhag buddsoddi yn seilwaith ac arloesedd ffermydd, a fydd yn niweidio agenda twf economaidd Llafur ei hun. Mae'r polisi'n gwbl wrthgynhyrchiol ar adeg pan fo angen inni gryfhau ein diogeledd bwyd yn hytrach na'i danseilio.
Nawr, mae'r data y mae Llywodraeth y DU yn dweud eu bod yn seilio eu cynnig arno yn destun llawn cymaint o bryder. Fel y clywsom lawer gwaith yn y Siambr hon, mae'r Trysorlys yn amcangyfrif mai dim ond 500 o ffermydd y flwyddyn yn y DU yr effeithir arnynt gan y newidiadau. Ond rydym wedi gweld dadansoddiadau annibynnol dirifedi gan drydydd partïon yn nodi neu'n adrodd stori dra gwahanol i ni, ac mae rhai ohonynt yn dweud y bydd o leiaf dri chwarter y ffermydd yn cael eu heffeithio. Nawr, hyd yn oed yn y gwahaniaeth enfawr hwnnw, wel, mae yna achos yno, onid oes, sy'n cyfiawnhau'r angen i feddwl eto. Dyna pam y mae cynnig Plaid Cymru yn galw ar Lywodraeth y DU i ailystyried ac oedi eu cynlluniau ar y dreth fferm deuluol hyd nes eu bod wedi gwneud y gwaith hwnnw, hyd nes eu bod wedi cynnal ymgynghoriad trylwyr â'r sector ac adolygiad economaidd o'r effaith ar ein ffermydd gweithredol.
Oes, mae angen inni fynd i'r afael â'r aml-filiwnyddion sy'n prynu tir yn fwriadol at ddibenion osgoi treth—roedd hwnnw'n bwynt a wnaed gan y Prif Weinidog yn y Siambr ddoe, ac yn bwynt rwy'n cytuno â hi yn ei gylch. Ond ni ddylai ein ffermydd teuluol gweithredol gael eu dal yn y canol. Mae'r difrod cyfochrog economaidd, amgylcheddol, cymdeithasol a diwylliannol o ganiatáu i hynny ddigwydd yn bris rhy uchel i'w dalu. Nawr, bydd beichiau treth etifeddiant ar y ffermydd hyn, fel yr awgrymais yn gynharach, yn gorfodi gwerthiannau tir, byddant yn tarfu ar gynhyrchiant bwyd a phan fydd angen inni gryfhau diogeledd bwyd domestig, byddant yn cael yr effaith groes i hynny. Bydd lleihau nifer y ffermydd gweithredol yn cynyddu ein dibyniaeth ar fewnforion bwyd, bydd yn codi pris bwyd ac yn cyfyngu ar fuddsoddi mewn arferion ffermio cynaliadwy.
Ni fydd effaith y dreth hon yn gyfyngedig i'r ffermydd eu hunain. Rydym yn gwybod, ac rydym yn nodi'n rheolaidd yn y Siambr hon, yr elw o £9 ar fuddsoddiad am bob £1 sy'n mynd tuag at ffermio. Felly, nid newyddion drwg i ffermydd yn unig yw hyn, mae'n newyddion drwg i'r sector bwyd ehangach a'r economi wledig ehangach, i swyddi yn y gadwyn gyflenwi. Bydd yn lleihau gweithgarwch economaidd lleol—dyna'r pwynt rwy'n ei wneud—a bydd yn gwanhau gwead cymdeithasol ein hardaloedd gwledig.
Mi wnes i gyfeirio at yr effaith diwylliannol hefyd. Rŷn ni'n gwybod sut mae ffermydd yn chwarae rhan ganolog yn cynnal yr iaith Gymraeg. Mae 43 y cant o ffermwyr Cymru yn siarad Cymraeg, ac mae hynny i'w gymharu â 19 y cant o'r boblogaeth gyffredinol. Felly, os ŷch chi'n tanseilio un o beuoedd cryfaf yr iaith Gymraeg, rŷch chi, wrth gwrs, yn tanseilio nod eich Llywodraeth chi eich hunan i gyflawni miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050.
I referred to the cultural impact too. We know that farms play a central role in sustaining the Welsh language. Forty-three per cent of Welsh farmers speak Welsh, and that compares to 19 per cent of the general population. So, if you undermine one of the strongholds of the Welsh language, then you are undermining the aim of your own Government to deliver a million Welsh speakers by 2050.
Now, the farming unions and many other farming groups, rural and business organisations, professional experts and the wider food chain have all pointed out the numerous, highly damaging shortcomings of this UK Government policy. Many of you will be aware of a letter that has been signed urging a change of policy, signed by over 50 major retailers, including prominent businesses, and operations and processors et cetera here in Wales. I’ve already mentioned the impact it'll have on investment and reducing farm profitability, but, of course, it risks reducing the land made available for tenancies as well, which will have a significant impact on us here in Wales, given the amount of tenanted farms that we have. The policy will undermine domestic food production and our food security, it'll end multi-generational family farms, not to mention the excruciating emotional stress that this policy is already placing on farmers and growers up and down the country.
I’m sure that Members will be aware that there are alternative proposals that have been put on the table by farming unions and others, one of which is described as the 'clawback', of course, which allows 100 per cent relief on qualifying assets but charges inheritance tax on all of those assets if they’re subsequently sold by the beneficiary within a suggested timeframe of, say, seven years. That approach would significantly reduce the number of farms needing to be broken up on the death of an owner, especially where there is a desire, as there would be in the vast majority of cases, for that farm to continue to operate as a working farm. Now, that approach also disincentivises, of course, the purchasing of agricultural land simply as a way of minimising inheritance tax liabilities. That’s why the clawback is used in a number of European countries, typically applied to farmland, buildings, machinery, livestock, and sometimes shares in family-owned agricultural businesses as well. And get this: the policy would also raise more money for the Treasury—around 7 per cent more revenue than the Treasury estimates its current proposal will actually raise.
Nawr, mae'r undebau ffermio a llawer o grwpiau ffermio eraill, sefydliadau gwledig a busnesau, arbenigwyr proffesiynol a'r gadwyn fwyd ehangach oll wedi tynnu sylw at ddiffygion niferus, niweidiol iawn y polisi hwn gan Lywodraeth y DU. Bydd llawer ohonoch yn ymwybodol o lythyr yn annog newid polisi, sydd wedi'i lofnodi gan dros 50 o brif fanwerthwyr, gan gynnwys busnesau amlwg, a gweithredwyr a phroseswyr ac ati yma yng Nghymru. Rwyf eisoes wedi sôn am yr effaith y bydd yn ei chael ar fuddsoddi a lleihau proffidioldeb ffermydd, ond wrth gwrs, mae perygl y bydd yn cyfyngu ar y tir a fydd ar gael ar gyfer tenantiaethau hefyd, gan effeithio'n sylweddol arnom ni yma yng Nghymru, o ystyried faint o ffermydd tenant sydd gennym. Bydd y polisi'n tanseilio cynhyrchiant bwyd domestig a'n diogeledd bwyd, bydd yn dod â ffermydd teuluol aml-genhedlaeth i ben, heb sôn am y straen emosiynol eithriadol y mae'r polisi hwn eisoes yn ei achosi i ffermwyr a thyfwyr ledled y wlad.
Rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod cynigion amgen wedi'u rhoi ar y bwrdd gan undebau ffermio ac eraill, gydag un ohonynt yn cael ei ddisgrifio fel yr 'adfachiad' sy'n caniatáu rhyddhad o 100 y cant ar asedau cymwys ond yn codi treth etifeddiant ar yr holl asedau hynny os cânt eu gwerthu wedyn gan y buddiolwr dan sylw o fewn ffrâm amser argymelledig o 7 mlynedd, dyweder. Byddai'r dull hwnnw'n lleihau'n sylweddol y nifer o ffermydd y byddai angen eu chwalu ar farwolaeth perchennog, yn enwedig lle ceir awydd, fel y byddai yn y mwyafrif helaeth o achosion, i'r fferm honno barhau i weithredu fel fferm weithredol. Nawr, mae'r dull hwnnw hefyd yn gymhelliant rhag prynu tir amaethyddol fel ffordd o leihau rhwymedigaethau treth etifeddiant yn unig. Dyna pam y mae adfachiad yn cael ei ddefnyddio mewn nifer o wledydd Ewropeaidd, fel arfer ar gyfer tir fferm, adeiladau, peiriannau, da byw, a chyfranddaliadau mewn busnesau amaethyddol teuluol hefyd weithiau. A gwrandewch ar hyn: byddai'r polisi hefyd yn codi mwy o arian i'r Trysorlys—tua 7 y cant yn fwy o refeniw nag y mae'r Trysorlys yn amcangyfrif y bydd ei gynnig presennol yn ei godi mewn gwirionedd.
Nawr, os nad yw hyn yn ddigon o reswm i oedi ac i ailedrych ar y polisi, yna mae’n rhaid i Lywodraeth y Deyrnas Unedig gamu i mewn i ddelio gydag effaith emosiynol ac iechyd meddwl y polisi yma, yn enwedig ar y rheini sydd eisoes, wrth gwrs, mewn oed neu sydd â salwch sy’n golygu nad yw 'gift-io' etifeddiaeth yn opsiwn realistig iddyn nhw, gan na fyddan nhw, wrth gwrs, yn debygol o oroesi am saith mlynedd ac felly osgoi gosod y baich treth yma ar y genhedlaeth nesaf. Man lleiaf, mi ddylid fod yn ystyried cyfnod hirach cyn cyflwyno’r newid polisi, neu o leiaf caniatáu i eithriadau i'r rheini sydd dros ryw oed penodol neu sydd â chyflyrau iechyd fydd yn byrhau eu bywydau nhw pan fydd unrhyw bolisi newydd yn cael ei gyflwyno.
Mae yna destimoni dirdynnol wedi cael ei gyflwyno gan sawl unigolyn a sawl teulu am sut mae’r genhedlaeth hŷn nawr yn teimlo eu bod nhw’n faich ar y genhedlaeth nesaf. Nawr, dwi’n gwybod bod hynny wedi brawychu nifer ohonon ni fan hyn yn y Senedd, ond hefyd rŷn ni wedi clywed rhai Aelodau Seneddol Llafur yn San Steffan sydd wedi galw am yr un oedi a'r un edrych eto ar y polisi yn sgil y dystiolaeth sobreiddiol maen nhw wedi'i chlywed gan rai o'u hetholwyr.
Dwi’n erfyn, felly, ar bob Aelod o’r Senedd yma i gydnabod nad yw’r polisi yma sydd wedi ei gyhoeddi gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig yn mynd i gyflawni’r hyn a fwriadwyd ac, yn wir, ei fod yn mynd i wneud drwg, yn hytrach na da. Oes, mae angen mynd i’r afael â’r rheini sy’n cam-ddefnyddio’r system i osgoi trethi—rŷn ni i gyd yn cydnabod hynny—ond mae modd gwneud hynny mewn ffordd sydd ddim yn tanseilio dyfodol ffermydd teuluol Cymru. Y cam rhesymol, felly, yw i alw ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig i oedi, cymryd cam yn ôl ac edrych eto ar y cynigion. Dyna’r oll rŷm ni’n ei ofyn, a dyna’r lleiaf y dylai'r Senedd yma a Llywodraeth Cymru ei wneud.
Now, if that, in itself, is not enough of a reason to pause and re-examine the policy, then the UK Government must step in to deal with the emotional and mental health impact of the policy, especially on those who are already elderly or have an illness that means that gifting an inheritance is not a realistic option for them, as they will not likely survive the seven years needed to avoid placing this additional tax burden on the next generation. At the very least, we should be considering a longer period before introducing the policy change, or at least allow the exclusion or exemption of those who are over a certain age or who have health conditions that will shorten their lives at the time of introducing any new policy.
Harrowing testimonies have been submitted by several individuals and families about how this older generation now feels that they are a burden on the next generation. I know that that has shocked many of us here in Senedd, but we've also heard some Labour MPs in Westminster who have called for the same pause and the same re-examination of the policy that we're calling for today after the sobering experience of hearing these accounts from their constituents.
I am, therefore, urging every Member of the Senedd here to acknowledge that the policy that has been announced by the UK Government is not going to achieve what they intend, and that it is indeed going to do more harm than good. Yes, we need to tackle those who misuse the system to avoid tax—we all recognise that—but that can be done in a way that does not undermine the future of our Welsh family farms. The reasonable step, therefore, is to call on the UK Government to pause, take a step back and look again at the proposals. That's all we're asking for, and it is the least that this Senedd and the Welsh Government should do.
Rwyf wedi dethol yr un gwelliant i’r cynnig. Dwi'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig i wneud y gwelliant yn ffurfiol.
I have selected the one amendment to the motion. I call on the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs to formally move the amendment.
Gwelliant 1—Jane Hutt
Dileu’r cyfan a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd yn:
1. Nodi bod rhyddhad eiddo amaethyddol yn fater a gedwir yn ôl.
2. Cydnabod y pryderon a fynegwyd gan ffermwyr Cymru am y newidiadau i rhyddhad eiddo amaethyddol.
3. Cydnabod bod Gweinidogion Cymru wedi annog Llywodraeth y DU, ac y byddant yn parhau i’w hannog, i roi ystyriaeth lawn a phriodol i farn ffermwyr Cymru.
Amendment 1—Jane Hutt
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Notes that agricultural property relief is a reserved matter.
2. Recognises the concerns expressed by Welsh farmers about changes to agricultural property relief.
3. Recognises that Welsh Ministers have and will continue to advocate to the UK Government that the views of Welsh farmers be given full and proper consideration.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Mae wedi'i gynnig yn ffurfiol. Peter Fox.
It is formally moved. Peter Fox.
Diolch, Llywydd. I refer Members to my registered interest, as I am a farmer, albeit retiring quietly. We Conservatives welcome this important debate. It follows our similar debate last November, and we will be supporting the motion. I too found it disappointing that the Government have put forward their amendment. There was no need. But I don't want to be overly political, because this subject is too important. We need to have a united front on this.
Llywydd, thousands of farmers and rural people have been making their voices heard like never before over the draconian decision to remove agricultural inheritance tax relief. Only yesterday, they marched once again in London, and some of those, I'm sure, will be here today, and I welcome our guests this afternoon. Farmers don't want to be out on the streets, with lambing and calving and field work under way, but they march and protest out of desperation—a genuine fear for the future of their families, their children and their children's children.
The UK Government decisions on this tax are flawed and lack understanding of the complexity and fragility of the farming sector. They don't recognise the profound effect the removal of agricultural relief will have on the countryside, on our food security, especially here in Wales where our country is so dependent on family farms. These businesses not only feed us and preserve our countryside, they sustain our rural communities, enabling the next generations to continue the balance of life in Wales, as they have done for hundreds of years. The removal of APR comes on top of the devastating effects of TB, the controversial sustainable farming scheme, nitrate vulnerable zones, water regulations and piles of red tape. But this decision to tax family farms and future generations of children is the last straw for some. Many feel it will be the last nail in the coffin of their farms and businesses.
On Monday I visited, with my leader, a family dairy farm with three generations working there, in their 80s, 60s and the grandson in his 30s. They were clearly fearful, and I can't capture that fear in this short contribution. They were fearful that their farm will be devastated by the inheritance tax, or possibly two inheritance taxes, if the worst happened, and it would finish their businesses. They've even stopped their ongoing infrastructure investment. They've got a building half built, but they won't continue because it will increase the value of their assets and push their liability up, and that is bad. Their situation will be mirrored all over Wales, leading to a real contraction in the industry and a contraction in food production.
Agricultural property relief was a specifically designed policy to protect family farms from being sold and broken up. For this reason APR has been retained by past Governments of all colours, who recognised how important this was. So, what has changed? Yes, farms are valuable assets, but these are not assets that will be cashed. They are entities that are retained to enable farmers to continue to farm, and, when they can no longer do that or they pass away, the asset remains to allow the next generation to continue to farm and produce food. This is a fundamental part of an ecosystem that underpins our food security, our Welsh culture, our language and all that sustains our rural communities.
Let's also be clear: average farm incomes are low, certainly nowhere near even half of what any of us get paid in this place. There's no way the average farm can generate enough money to pay inheritance tax, even if spread over 10 years. The fact is farms would have to be broken up to realise the cash to pay.
Now, there are ways that the UK Government could close the loopholes where they think people are trying to avoid inheritance tax without hitting genuine family farms, and, as Llyr has already mentioned, feasible clawback options have been put forward by the NFU, and they are sensible and feasible. The Chancellor needs to reconsider those. They could provide workable solutions.
Ironically, as I have mentioned, the removal of APR is already curbing investment on farms, investment desperately needed to make sure our farms are sustainable and can deliver what the Welsh Government wants. Removal of APR is so counterintuitive to what this Welsh Government wants to achieve. This decision also lacks compassion, as we've heard, and has to be at least reviewed to enable elderly and vulnerable farmers—
Diolch, Lywydd. Rwy'n cyfeirio'r Aelodau at fy muddiant cofrestredig, gan fy mod yn ffermwr, er fy mod yn ymddeol yn dawel. Rydym ni'r Ceidwadwyr yn croesawu'r ddadl bwysig hon. Mae'n dilyn ein dadl debyg fis Tachwedd diwethaf, a byddwn yn cefnogi'r cynnig. Roeddwn innau hefyd yn teimlo'n siomedig fod y Llywodraeth wedi cyflwyno eu gwelliant. Nid oedd angen hynny. Ond nid wyf am fod yn rhy wleidyddol, oherwydd mae'r pwnc hwn yn rhy bwysig. Mae angen inni fod yn unedig ar hyn.
Lywydd, mae miloedd o ffermwyr a phobl wledig wedi bod yn lleisio eu barn fel na wnaethpwyd erioed o'r blaen ynglŷn â'r penderfyniad llym i ddileu rhyddhad treth etifeddiant amaethyddol. Ddoe ddiwethaf, fe wnaethant orymdeithio unwaith eto yn Llundain, a bydd rhai o'r rheini yma heddiw rwy'n siŵr, ac rwy'n croesawu ein gwesteion y prynhawn yma. Nid yw ffermwyr eisiau bod allan ar y strydoedd, gydag ŵyna a lloea a gwaith ar y gweill yn y caeau, ond maent yn gorymdeithio ac yn protestio oherwydd eu hanobaith—ac ofn gwirioneddol am ddyfodol eu teuluoedd, eu plant a phlant eu plant.
Mae penderfyniadau Llywodraeth y DU ynghylch y dreth hon yn ddiffygiol ac nid oes ganddynt ddealltwriaeth o gymhlethdod a bregusrwydd y sector ffermio. Nid ydynt yn cydnabod yr effaith ddofn y bydd cael gwared ar ryddhad amaethyddol yn ei chael ar gefn gwlad, ar ein diogeledd bwyd, yn enwedig yma yng Nghymru lle mae ein gwlad mor ddibynnol ar ffermydd teuluol. Mae'r busnesau hyn nid yn unig yn ein bwydo ac yn gwarchod ein cefn gwlad, maent yn cynnal ein cymunedau gwledig, gan alluogi'r cenedlaethau nesaf i barhau â chydbwysedd bywyd yng Nghymru, fel y maent wedi'i wneud ers cannoedd o flynyddoedd. Daw cael gwared ar ryddhad eiddo amaethyddol ar ben effeithiau dinistriol TB, y cynllun ffermio cynaliadwy dadleuol, parthau perygl nitradau, rheoliadau dŵr a biwrocratiaeth ormodol. Ond y penderfyniad hwn i drethu ffermydd teuluol a chenedlaethau'r dyfodol o blant yw ei diwedd hi i rai. Mae llawer yn teimlo mai hon fydd yr hoelen olaf yn arch eu ffermydd a'u busnesau.
Ddydd Llun, gyda fy arweinydd, fe ymwelais â fferm laeth deuluol lle'r oedd tair cenhedlaeth yn gweithio, yn eu 80au, 60au a'r ŵyr yn ei 30au. Roeddent yn amlwg yn poeni, ac ni allaf gyfleu'r ofn hwnnw yn y cyfraniad byr hwn. Roeddent yn ofni y bydd eu fferm yn cael ei difetha gan y dreth etifeddiant, neu ddwy dreth etifeddiant o bosibl, pe bai'r gwaethaf yn digwydd, a byddai'n ddiwedd ar eu busnesau. Maent hyd yn oed wedi atal eu buddsoddiad parhaus mewn seilwaith. Mae ganddynt adeilad ar hanner ei godi, ond ni wnânt barhau oherwydd bydd yn cynyddu gwerth eu hasedau ac yn codi eu rhwymedigaeth, ac mae hynny'n wael. Caiff eu sefyllfa ei hailadrodd ledled Cymru, gan arwain at grebachu go iawn yn y diwydiant a chrebachu cynhyrchiant bwyd.
Roedd rhyddhad eiddo amaethyddol yn bolisi a gynlluniwyd yn benodol i ddiogelu ffermydd teuluol rhag cael eu gwerthu a'u chwalu. Am y rheswm hwn cafodd rhyddhad eiddo amaethyddol ei gadw gan Lywodraethau'r gorffennol o bob lliw, a oedd yn cydnabod pa mor bwysig ydoedd. Felly, beth sydd wedi newid? Mae'n wir fod ffermydd yn asedau gwerthfawr, ond nid yw'r rhain yn asedau a gaiff eu troi'n arian. Maent yn endidau a gedwir i alluogi ffermwyr i barhau i ffermio, a phan na allant wneud hynny mwyach neu os byddant yn marw, mae'r ased yn parhau i ganiatáu i'r genhedlaeth nesaf barhau i ffermio a chynhyrchu bwyd. Mae hon yn rhan sylfaenol o ecosystem sy'n sail i'n diogeledd bwyd, ein diwylliant Cymreig, ein hiaith a phopeth sy'n cynnal ein cymunedau gwledig.
Gadewch inni fod yn glir hefyd: mae incwm ffermydd ar gyfartaledd yn isel, ac yn sicr nid yw'n fwy na hanner yr hyn y mae unrhyw un ohonom ni'n ei gael yn gyflog yn y lle hwn. Nid oes unrhyw ffordd y gall y fferm gyffredin gynhyrchu digon o arian i dalu treth etifeddiant, hyd yn oed os caiff ei ymestyn dros 10 mlynedd. Y ffaith amdani yw y byddai'n rhaid chwalu ffermydd er mwyn rhyddhau arian i'w thalu.
Nawr, mae yna ffyrdd y gallai Llywodraeth y DU gau'r bylchau lle credant fod pobl yn ceisio osgoi treth etifeddiant heb daro ffermydd teuluol go iawn, ac fel y mae Llyr eisoes wedi crybwyll, mae opsiynau adfachu ymarferol wedi'u cyflwyno gan yr NFU, ac maent yn synhwyrol ac yn ymarferol. Mae angen i'r Canghellor ailystyried y rheini. Gallent gynnig atebion ymarferol.
Yn eironig, fel y soniais, mae cael gwared ar ryddhad eiddo amaethyddol eisoes yn lleihau buddsoddi ar ffermydd, buddsoddiad y mae ei angen yn ddybryd i sicrhau bod ein ffermydd yn gynaliadwy ac yn gallu cyflawni'r hyn y mae Llywodraeth Cymru ei eisiau. Mae cael gwared ar ryddhad eiddo amaethyddol mor groes i'r hyn y mae Llywodraeth Cymru am ei gyflawni. Hefyd, mae'r penderfyniad yn brin o dosturi, fel y clywsom, ac mae'n rhaid ei adolygu, fan lleiaf, i alluogi ffermwyr oedrannus a bregus—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Please, yes, certainly.
Gwnaf, yn sicr.
Most of the people who inherit the farm will continue farming, and they're the ones that will be taxed. Isn't another idea that we can use the capital gains process, so, if people choose to sell the farm when they inherit it, then they get taxed through the capital gains process?
Bydd y rhan fwyaf o'r bobl sy'n etifeddu'r fferm yn parhau i ffermio, a hwy yw'r rhai a fydd yn cael eu trethu. Onid syniad arall yw y gallwn ddefnyddio'r broses enillion cyfalaf, felly os yw pobl yn dewis gwerthu'r fferm pan fyddant yn ei hetifeddu, cânt eu trethu trwy'r broses enillion cyfalaf?
Absolutely. I think there are a set of workable solutions that could be arrived at, and the Treasury really has to grip and grasp those, and explore them out and put an end to this.
But those elderly and vulnerable farmers need to have at least time to plan for the future of their farm businesses. I implore all benches to vote for this motion unamended, and I ask the Welsh Government sincerely, and not politically, to use its influence to encourage the UK Government to think again and review this tax decision. Diolch.
Yn hollol. Rwy'n credu bod set o atebion ymarferol y gellid eu cyrraedd, ac mae'n rhaid i'r Trysorlys ddeall y rheini, a'u harchwilio a rhoi diwedd ar hyn.
Ond mae angen i ffermwyr oedrannus a bregus gael amser o leiaf i gynllunio ar gyfer dyfodol eu busnesau fferm. Rwy'n erfyn ar bob un o'r meinciau i bleidleisio dros y cynnig hwn heb ei ddiwygio, a gofynnaf i Lywodraeth Cymru yn ddiffuant, ac nid yn wleidyddol, i ddefnyddio ei dylanwad i annog Llywodraeth y DU i feddwl eto ac adolygu'r penderfyniad treth hwn. Diolch.
Mae yna ambell un wedi datgan buddiant heddiw yma yn barod, ac mi wnaf innau'r un fath—nid buddiant materol i fi, er bod yna fferm deuluol yn nheulu fy ngwraig, ond buddiant o ran fy nghymuned i ac o ran cenhedlaeth fy mhlant i, llawer ohonyn nhw sydd yn dymuno gweld dyfodol o fewn byd amaeth. Mae fy mab fy hun yn fyfyriwr amaeth, ac i'w gyfoedion o sydd yn ferched neu yn feibion fferm mae penderfyniad Llywodraeth y Deyrnas Unedig o ran treth etifeddiaeth yn cynrychioli newid pryderus iawn, iawn o ran y math o sicrwydd sydd yna i'w dyfodol nhw, ac i fuddsoddiadau y gallan nhw ddewis eu gwneud yn y dyfodol o fewn eu ffermydd teuluol. Mae yna bryder gwirioneddol bod yna lawer sydd ddim yn mynd i oroesi neu yn mynd i ddewis peidio mynd i mewn i'r sector yma, sydd mor bwysig i ni o ran cynhyrchu bwyd, heb sôn am warchodaeth cefn gwlad ac ati.
Yn yr etholiad cyffredinol y llynedd, mi glywsom ni lot o sôn am y newid yr oedd Keir Starmer a'r Blaid Lafur yn ceisio ei gyflawni, a doedd ddim yn rhaid i ni aros yn hir iawn i weld beth oedd y newid hwnnw yn ei olygu i gefn gwlad Cymru, â'r cynlluniau o gwmpas etifeddiaeth wir yn bygwth hyfywedd hirdymor ffermydd teuluol.
Mae'n bwysig, wrth gwrs, cyfeirio fel cyd-destun i'r ddadl hon heddiw at y ffaith bod y diwydiant amaeth yn wynebu straen sylweddol iawn cyn i Rachel Reeves godi ar ei thraed a chyhoeddi ei chyllideb gyntaf nôl ym mis Hydref. O NVZs i TB, o ansicrwydd am y cynllun ffermio cynaliadwy, mae'r diwydiant wir wedi teimlo o dan bwysau, onid ydy? Ac, oes, mae yna rywfaint o gynnydd wedi bod mewn rhai o'r meysydd yna yn fwy diweddar, ond mae yna'n dal ffordd mor hir i'w theithio, ac mi oedd y penderfyniad yma gan Lywodraeth Lafur y Deyrnas Unedig o gwmpas y dreth etifeddiaeth wir yn teimlo fel y gwelltyn olaf i lawer.
Dwi'n ddiolchgar iawn i ffermwyr a'r undebau amaeth am wneud yr achos mor glir. Mae wedi bod yn braf croesawu llawer yma i'r Senedd heddiw, ac o siarad efo ffermwyr yn fy etholaeth i fy hun yn Ynys Môn ac ar draws Cymru, beth dwi wedi ei glywed dro ar ôl tro ydy bod cynlluniau a oedd gan deuluoedd sydd wedi bod yn gweithio'r tir yn ddiwyd am ddegawdau, am genedlaethau yn aml iawn, o dan fygythiad, a bod gobeithion y rheini a oedd yn bwriadu dilyn yn eu hôl traed nhw yn y fantol.
Rydyn ni yn sôn, fel y dywedais i, am ddiogelwch bwyd, onid ydyn, rhywbeth sydd mor bwysig yn yr hinsawdd ryngwladol rydyn ni'n ei hwynebu ar hyn o bryd, ond wrth gwrs nid dyna'r unig beth sydd mewn perygl yn fan hyn. Mae penderfyniad byrbwyll Llywodraeth Lafur y Deyrnas Unedig am gael effaith niweidiol a phellgyrhaeddol ar draws ein cymunedau gwledig ni, ar yr economi amaethyddol, fel y dywedodd Llyr Gruffydd, y gadwyn gyflenwi, ac ar ddyfodol cymdeithas ac ar ddyfodol yr iaith Gymraeg. Y diwydiant amaeth ydy asgwrn cefn y Gymru wledig i raddau helaeth iawn, a'r fferm deuluol ydy curiad calon y gymuned honno.
Some have declared an interest already today and I will do the same—not a material interest for me, although there is a family farm in my wife's family, but in terms of my community, and my children's generation, many of whom do want to see a future in agriculture. My own son is an agriculture student, and for his peers who are the sons and daughters of farmers the decisions of the UK Government in terms of inheritance tax represent a very concerning change in terms of the kinds of assurances that exist for their future and for investments that they may choose to make in the future in their family farms. There is real concern that many will not survive or will choose not to go into this sector, which is so important to us in terms of food production, never mind the protection of our countryside.
In the general election last year we heard a great deal of talk about the change that Keir Starmer and the Labour Party were trying to deliver, and we didn't have to wait too long to see what that change meant to rural Wales; the plans around inheritance tax are a real threat to the long-term viability of family farms.
It's important, of course, to refer as a matter of context for this debate today to the fact that the agricultural industry was facing huge pressures before Rachel Reeves stood up and announced her first budget back in October. From NVZs to TB, from uncertainty about the sustainable farming scheme, the industry truly has felt under pressure, hasn't it? And, yes, there has been some progress made in some of those areas more recently, but there is still such a long way to go, and this decision by the Labour UK Government around inheritance tax truly did feel like the last straw for many.
I'm very grateful to farmers and the agricultural unions for making the case so clearly. It's been good to welcome many here to the Senedd today, and in speaking to farmers in my own constituency of Ynys Môn and across Wales, what I've heard time and time again is that plans that families had who have been working the land diligently for decades, often for generations, are under threat, and that the hopes of those who had intended to follow in their footsteps are at stake.
We are talking, as I said, about food security, aren't we, something that is so important in the international climate that we're currently facing, but of course that isn't the only thing at stake here. The hasty decision taken by the Labour UK Government will have a damaging and far-reaching impact across our rural communities, on the agricultural economy, as Llyr Gruffydd said, the supply chain, and on the future of society and the future of the Welsh language. The agricultural industry is the backbone of rural Wales to a very great extent, and the family farm is the beating heart of that community.
Plaid Cymru's motion today is as simple as it could be, really, and, crucially, it's as reasonable as it could be too. In their hour of need, Welsh family farms need a Welsh Government that stands up for them and genuinely makes the case that this inheritance tax change should be delayed until its impact is honestly and carefully assessed. The discrepancy between the figures of the UK Treasury and the farming sector itself—and Welsh Government itself, for that matter—speaks volumes. Without knowing the true extent of the policy's impact, it cannot be justified.
The decision to introduce this tax will be a heavy blow to an industry that has already been under so much pressure. Yes, we can, as Llyr said, make changes that weed out those who seek to misuse the tax system, who seek out loopholes to buy land—something that, of course, in itself undermines family farms—but the key issue here is that we must not allow measures to be put in place that jeopardise the future of the Welsh family farm. We on these Plaid Cymru benches stand with those families, and we ask the Welsh Labour Government today to stand up for them too and support our proposal.
Mae cynnig Plaid Cymru heddiw mor syml ag y gallai fod mewn gwirionedd, ac yn hollbwysig, mae mor rhesymol ag y gall fod hefyd. Yn eu hawr o angen, mae ffermydd teuluol yng Nghymru angen Llywodraeth Cymru sy'n sefyll drostynt ac sy'n dadlau y dylid gohirio'r newid i'r dreth etifeddiant hyd nes bod ei heffaith wedi ei hasesu'n onest ac yn ofalus. Mae'r anghysondeb rhwng ffigurau Trysorlys y DU a'r sector ffermio ei hun—a Llywodraeth Cymru ei hun, o ran hynny—yn siarad cyfrolau. Heb wybod gwir raddau effaith y polisi, ni ellir ei gyfiawnhau.
Bydd y penderfyniad i gyflwyno'r dreth yn ergyd drom i ddiwydiant sydd eisoes wedi bod dan gymaint o bwysau. Fel y dywedodd Llyr, gallwn wneud newidiadau i chwynnu’r rhai sy'n ceisio camddefnyddio'r system drethiant, y rheini sy'n chwilio am fylchau yn y gyfraith i brynu tir—rhywbeth sydd, wrth gwrs, ynddo'i hun yn tanseilio ffermydd teuluol—ond y mater allweddol dan sylw yma yw na ddylem ganiatáu i fesurau gael eu rhoi ar waith sy'n peryglu dyfodol ffermydd teuluol Cymru. Rydym ni ar feinciau Plaid Cymru yn sefyll gyda'r teuluoedd hynny, a gofynnwn i Lywodraeth Lafur Cymru sefyll drostynt heddiw hefyd a chefnogi ein cynnig.
Firstly, thank you to Plaid Cymru for securing this debate today and we will be supporting it, as you supported our debate before Christmas as well. However, it is disappointing, as has been said, that the 'delete all' amendment came forward from the Government on this. I don't think that really shows an understanding of the impact that this would have on farmers across Wales, and it rides roughshod over this Senedd in trying to gain a unified voice in standing up for one of Wales's most important industries. And I take a moment to declare an interest as well. I don't profess to be a farmer myself, I'm merely a farmer's son, and I'm proud of that and proud of each and every one of those farmers up in the gallery and those watching at home for everything that they do, come rain or shine.
We've heard quite clearly the arguments as to the impact of this policy. It's a wrong policy, it's a bad policy, it's poorly drawn up and it obviously impacts the wrong people in trying to go after those who are looking to circumnavigate paying tax. So, that shows that this policy doesn't need just reviewing; it needs scrapping. It needs starting again, and the NFU's hard work that they've put into their clawback scheme is a good opportunity to show there's an alternative way of doing this. I commend the NFU for their work around this and supporting farmers and their communities, and not just members of the NFU as well, but the wider agricultural community, alongside other farming unions as well. But what really frustrates farmers, what really grinds their gears is when they're made to look like fools. Let's take our mind back to before the election, Keir Starmer, before, said,
'You deserve a government that listens, that heeds early warnings'.
Well, isn't this an example of listening? Isn't this an example of heeding the early warnings given, that there's so much discrepancy in which figures you take as being truthful on this? He also said at the NFU conference,
'losing a farm is not like losing any other the business',
showing that agriculture is different, when it comes to the taxation elements of it, because of the impact it would have on those who work the land, the amount of hands that it's been passed through, generation upon generation. It's different to other businesses and therefore needs to be treated differently.
Steve Reed, now Secretary of State for Environment, Food and Rural Affairs, said there were no plans to change agricultural property relief—no plans whatsoever. And I was there at a local hustings that NFU Cymru, the FUW and the young farmers hosted in Pembrokeshire during the general election, when the Labour candidate stood up, looked those farmers in the eye and said, 'No, there will be no changes to APR.' And I'm pleased that he's rowed back and he's now calling for a review of this. A review for me doesn't go far enough; this needs to be scrapped altogether. But I'm pleased that he's stood up and done that for his constituents, because it's the right thing to do. And it's the right thing to stand there and say, 'This does not work, because of the evidence that we've heard', and it's about time that more Members do that, and that this Welsh Government does that as well.
But what have we heard from Welsh Government and MSs on this, because we know what some of the backbenchers on the Labour benches think about agriculture? We heard it here today: one Member saying that we're all millionaires, talking about farmers. I had it two weeks ago that I need to go back to the young farmers. Another Member saying that, if you've got TB, 'Well, find another job.' That's what backbench Labour MSs think, but let's see what the frontbench think.
We've obviously pushed the Labour Government to correspond with their UK Government counterparts, and a freedom of information request has shown that there's been one letter—there may be more now, and I look to the Deputy First Minister on this. There's been one letter submitted on 28 January, and the letter requests confirmation that the UK Government and HM Treasury have engaged directly with Welsh farming unions. That's what it's asking for: it's asking to make sure that the unions are engaged, which is commendable, but doesn't give a view. It doesn't give a view of what the Welsh Labour Government is.
But we'll go, then, forward to a meeting that the First Minister had with the Chancellor—the very Chancellor who's bringing forward this policy, who's avoiding having that meeting with the NFU and other farming unions. What did the First Minister do? Did she bring that up? In a written question, I asked her, 'Did you bring that up, APR changes, inheritance tax changes, when you met with the Chancellor and the Secretary of State for Wales?' The answer:
'Inheritance tax is a reserved tax and decisions about the tax and associated reliefs are a matter for the UK Government.
'The Deputy First Minister continues to raise this issue with the UK Government.'
So, the First Minister, in meeting with the Chancellor bringing forward this very policy refuses to raise the impact that this would have on Welsh farmers. That is a dereliction of duty, in the respect that she should afford all of Wales as being the First Minister of all of Wales. I don't think that's acceptable.
So, what can we do? What can we do? We can't change it here. We know that. We've heard it throughout rural affairs questions today: it's a reserved matter; it's for the UK Government, for them to change their mind. Well, yes, but we can send the message as a Senedd. We can send the message. We are agreeing with Plaid Cymru here. It would be great if the Deputy First Minister would rescind the 'delete all' amendment that's been put forward, back a unified Senedd voice, and really send the message up the M4, because this partnership in power that we've all heard so much about isn't really working for farmers, is it? Diolch.
Yn gyntaf, diolch i Blaid Cymru am sicrhau'r ddadl hon heddiw a byddwn yn ei chefnogi, fel y gwnaethoch chi gefnogi ein dadl cyn y Nadolig hefyd. Fodd bynnag, mae'n siomedig, fel y dywedwyd, fod y gwelliant 'dileu popeth' wedi'i gyflwyno gan y Llywodraeth ar hyn. Nid wyf yn credu bod hynny'n dangos gwir ddealltwriaeth o'r effaith y byddai hyn yn ei chael ar ffermwyr ledled Cymru, ac mae'n chwalu unrhyw ymdrech yn y Senedd hon i geisio cael llais unedig i sefyll dros un o ddiwydiannau pwysicaf Cymru. Ac rwy'n rhoi eiliad i ddatgan buddiant hefyd. Nid wyf yn honni fy mod yn ffermwr fy hun, mab i ffermwr yn unig wyf i, ac rwy'n falch o hynny ac yn falch o bob un o'r ffermwyr yn yr oriel a'r rhai sy'n gwylio gartref am bopeth a wnânt, doed law neu hindda.
Rydym wedi clywed y dadleuon ynghylch effaith y polisi hwn yn hollol glir. Mae'n bolisi gwallus, mae'n bolisi gwael, mae wedi ei lunio'n wael ac mae'n amlwg yn effeithio ar y bobl anghywir wrth geisio mynd ar ôl y rhai sy'n ceisio osgoi talu treth. Felly, mae hynny'n dangos nad adolygu'r polisi hwn yn unig sydd ei angen; mae angen cael gwared arno. Mae angen dechrau eto, ac mae gwaith caled yr NFU ar eu cynllun adfachu yn gyfle da i ddangos bod ffordd arall o wneud hyn. Rwy'n cymeradwyo'r NFU am eu gwaith ar hyn ac yn cefnogi ffermwyr a'u cymunedau, ac nid aelodau'r NFU yn unig, ond y gymuned amaethyddol ehangach, ynghyd ag undebau ffermio eraill hefyd. Ond yr hyn sy'n rhwystredigaeth wirioneddol i ffermwyr, yr hyn sy'n eu gwylltio go iawn, yw pan wneir iddynt edrych fel ffyliaid. Gadewch inni fynd yn ôl i'r adeg cyn yr etholiad, ac fe ddywedodd Keir Starmer bryd hynny,
'Rydych chi'n haeddu llywodraeth sy'n gwrando, sy'n talu sylw i rybuddion cynnar'.
Wel, onid yw hyn yn enghraifft o wrando? Onid yw'n enghraifft o dalu sylw i'r rhybuddion cynnar a roddwyd, fod cymaint o anghysondeb ym mha bynnag ffigurau y cymerwch eu bod yn rhai gwir ar hyn? Dywedodd hefyd yng nghynhadledd yr NFU,
'nid yw colli fferm yn debyg i golli unrhyw fusnes arall',
gan ddangos bod amaethyddiaeth yn wahanol, o ran yr elfennau trethiant sy'n gysylltiedig â hi, oherwydd yr effaith y byddai'n ei chael ar y rhai sy'n gweithio'r tir, sawl pâr o ddwylo y'i trosglwyddwyd rhyngddynt, genhedlaeth ar ôl cenhedlaeth. Mae'n wahanol i fusnesau eraill ac felly mae angen ei thrin yn wahanol.
Dywedodd Steve Reed, yr Ysgrifennydd Gwladol dros yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig erbyn hyn, nad oedd unrhyw gynlluniau i newid rhyddhad eiddo amaethyddol—dim cynlluniau o gwbl. Ac roeddwn yno mewn hysting lleol a gynhaliwyd gan NFU Cymru, yr FUW a'r ffermwyr ifanc yn sir Benfro yn ystod yr etholiad cyffredinol, pan gododd yr ymgeisydd Llafur, gan edrych i lygaid y ffermwyr hynny a dweud, 'Na, ni fydd unrhyw newidiadau i ryddhad eiddo amaethyddol.' Ac rwy'n falch ei fod wedi tynnu'n ôl a bellach yn galw am adolygu hyn. I mi, nid yw adolygiad yn mynd yn ddigon pell; mae angen cael gwared ar hyn yn gyfan gwbl. Ond rwy'n falch ei fod wedi codi a gwneud hynny dros ei etholwyr, oherwydd dyna'r peth iawn i wneud. A'r peth iawn i wneud yw dweud, 'Nid yw hyn yn gweithio, oherwydd y dystiolaeth a glywsom', ac mae'n hen bryd i fwy o Aelodau wneud hynny, a bod Llywodraeth Cymru'n gwneud hynny hefyd.
Ond beth a glywsom gan Lywodraeth Cymru ac Aelodau Senedd Cymru ar hyn, oherwydd fe wyddom beth yw barn rhai o'r meinciau cefn Llafur am amaethyddiaeth? Fe'i clywsom yma heddiw: un Aelod yn dweud ein bod i gyd yn filiwnyddion, wrth sôn am ffermwyr. Fe'i cefais bythefnos yn ôl, fod angen i mi fynd yn ôl at y ffermwyr ifanc. Dywedodd Aelod arall, os oes gennych TB, 'Wel, dewch o hyd i swydd arall.' Dyna beth y mae Aelodau'r Senedd ar feinciau Llafur yn ei feddwl, ond gadewch inni weld beth yw barn y fainc flaen.
Rydym yn amlwg wedi gwthio'r Llywodraeth Lafur i ohebu â'u swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU, ac mae cais rhyddid gwybodaeth wedi dangos bod un llythyr wedi bod—efallai fod rhagor erbyn hyn, ac rwy'n edrych ar y Dirprwy Brif Weinidog ar hyn. Cyflwynwyd un llythyr ar 28 Ionawr, ac mae'r llythyr yn gofyn am gadarnhad fod Llywodraeth y DU a Thrysorlys EF wedi ymgysylltu'n uniongyrchol ag undebau ffermio Cymru. Dyna yw'r hyn y mae'n gofyn amdano: mae'n gofyn am sicrhau bod yr undebau'n cymryd rhan, sy'n gymeradwy, ond nid yw'n rhoi barn. Nid yw'n rhoi barn ar beth yw Llywodraeth Lafur Cymru.
Ond fe awn ymlaen felly at gyfarfod a gafodd y Prif Weinidog gyda'r Canghellor—y Canghellor sy'n cyflwyno'r polisi hwn, sy'n osgoi cael y cyfarfod gyda'r NFU ac undebau ffermio eraill. Beth a wnaeth Prif Weinidog Cymru? A wnaeth hi godi hynny? Mewn cwestiwn ysgrifenedig, gofynnais iddi, 'A wnaethoch chi godi hynny, newidiadau i ryddhad eiddo amaethyddol, newidiadau treth etifeddiant, pan wnaethoch chi gyfarfod â'r Canghellor ac Ysgrifennydd Gwladol Cymru?' Yr ateb:
'Treth a gadwyd yn ôl yw treth etifeddiant, a mater i Lywodraeth y DU yw penderfyniadau am y dreth a rhyddhadau cysylltiedig.
'Mae'r Dirprwy Brif Weinidog yn parhau i godi'r mater gyda Llywodraeth y DU.'
Felly, mae'r Prif Weinidog, wrth gyfarfod â'r Canghellor sy'n cyflwyno'r polisi hwn yn gwrthod codi'r effaith y byddai hyn yn ei chael ar ffermwyr Cymru. Esgeuluso dyletswydd yw hynny, yn yr ystyr y dylai barchu Cymru gyfan fel Prif Weinidog Cymru gyfan. Nid wyf yn credu bod hynny'n dderbyniol.
Felly, beth allwn ni ei wneud? Beth allwn ni ei wneud? Ni allwn ei newid yma. Fe wyddom hynny. Rydym wedi ei glywed yn ein cwestiynau materion gwledig drwyddi draw heddiw: mae'n fater a gadwyd yn ôl; mater i Lywodraeth y Deyrnas Unedig ydyw, iddynt hwy newid eu meddwl. Wel, ie, ond gallwn anfon y neges fel Senedd. Gallwn anfon y neges. Rydym yn cytuno â Phlaid Cymru yma. Byddai'n wych pe byddai'r Dirprwy Brif Weinidog yn diddymu'r gwelliant 'dileu popeth' sydd wedi'i gyflwyno, yn cefnogi llais unedig y Senedd, ac yn anfon y neges i ben arall yr M4, oherwydd nid yw'r bartneriaeth mewn grym y clywsom gymaint amdani yn gweithio i ffermwyr. Diolch.
Mae amaeth yn un o gonglfeini’r gymdeithas dwi'n ei chynrychioli yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, ac mae'n bwysig, fel ŷn ni wedi'i glywed yn barod, i gofio bod rhyw 43 y cant o weithwyr y sector yn siaradwyr Cymraeg, yr uchaf o unrhyw ddiwydiant yng Nghymru. Ond yn fwy na hynny, fel ŷn ni wedi'i glywed eisoes, mae ein ffermydd teuluol yn cynnal ffordd o fyw a fu mewn bodolaeth ers canrifoedd; yn cynnal bywyd cymunedol yn ei amrywiaeth ac, wrth gwrs, yn cyfrannu'n helaeth i'r economi leol. Fel dywedodd Rhun, mae'r ffermydd teuluol yma yn guriad calon ein cymunedau gwledig ni.
Rai wythnosau yn ôl, ces i ac Ann Davies, Aelod Seneddol Caerfyrddin, gyfarfod gydag NFU sir Gâr a sir Benfro, yn Llandeilo, ac fe gwrddon ni â nifer o'r aelodau oedd yn mynegi pryder mawr am y polisi arfaethedig hwn a'i effaith arnyn nhw. Ac ymhlith yr aelodau oedd yn bresennol oedd cynrychiolwyr o'r genhedlaeth ifanc, y rhai fydd yn cael eu heffeithio fwyaf efallai gan y dreth etifeddiaeth.
Ysgrifennydd Cabinet, roedden nhw o dan deimlad mawr, yn emosiynol yn adrodd am eu pryderon a'u hofn o fethu talu'r dreth yma. Y methu parhau â'r olyniaeth sydd yn bwysig, a oedd yn ymestyn yn ôl dros genedlaethau maith. Roedd e'n brofiad torcalonnus i fod yn y cyfarfod hwnnw. Gallwch chi ddim â thanbrisio maint y teimlad ac effaith mae hyn yn cael ar ffermwyr ledled Cymru.
Fe ddywedon nhw wrthyf i beth rwy wedi'i glywed gan nifer fawr o ffermwyr yn fy rhanbarth i dros y misoedd diwethaf, sef bod hwn yn hoelen arall yn arch y sector amaeth yng Nghymru. Ac yn ychwanegu at y llu o heriau mae acronyms bach yn codi arswyd arnyn nhw: NVZs, SFS, TB; acronyms sydd yn mynd at galon y pryder maen nhw'n ei deimlo bob dydd. Ac mae'r dreth etifeddiant yma yn ychwanegu at y rhestr. Ac mae hyn, wrth gwrs, yn mynd i allu arwain at orfodi gwerthiant tir, gwaethygu ansefydlogrwydd ariannol a thanseilio'r olyniaeth roeddwn i'n sôn amdano, a pharhad arferion ar sut i weithio tir sydd wedi cael eu meithrin dros ddegawdau maith.
Mae eraill, gan gynnwys Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol, wedi mynd ati i geisio tanfesur ei effaith, i ddweud mai dim ond cymharol fychan yw'r nifer sy'n cael eu heffeithio: rhyw 27 y cant, medden nhw. Ond mae'n werth nodi bod ymchwil NFU Cymru yn dangos bod bylchau mawr yn y ffordd mae hyn wedi cael ei fesur, a'i fod e'n seiliedig ar hen ddata sydd yn gamarweiniol, ac mai rhyw 75 y cant o ffermydd Cymru yw'r gwir ffigwr.
Mewn ffordd, dyma'r broblem sylfaenol, onid e, sef nad oes gennym ni lawer o syniad beth fydd goblygiadau'r newid polisi yma ar amaeth yng Nghymru, gan nad oes asesiad economaidd trylwyr o'r effaith wedi cael ei wneud.
Agriculture is one of the cornerstones of the society that I represent in Mid and West Wales, and it's important, as we've already heard, that we remember that 43 per cent of workers in the sector are Welsh speakers, the highest percentage of any industry in Wales. But more than that, as we've already heard, our family farms sustain a way of life that has existed for centuries; they sustain community life in its great diversity and, of course, make a significant contribution to the local economy. As Rhun said, these family farms are the beating heart of our rural communities.
Some weeks ago, myself and Ann Davies, the Member of Parliament for Carmarthen, had a meeting with the Carmarthenshire and Pembrokeshire NFU in Llandeilo, and we met a number of members who voiced great concern about this proposed policy and its impact on them. And among the members present were representatives of the younger generation, those who will be impacted most by this inheritance tax.
Cabinet Secretary, they were under great pressure, and very emotional in reporting their concerns and their fears of not being able to pay this tax. The failure to maintain the succession that is important, and that stretching back many generations. It was a heartbreaking experience to be in that meeting. You can't undervalue the emotion and the impact that this is having on farmers across Wales.
They told me what I've heard from many farms in my region over recent months, namely that this is another nail in the coffin of the agricultural sector in Wales. And it's another challenge to add to the ghastly acronyms that scare them: NVZs, SFS, TB; acronyms that strike at the heart of the concern that they feel every day. And this inheritance tax is another item on that list. And this, of course, is going to lead to forced land sales, exacerbate financial instability and undermine that succession that I talked about, and the continuation of traditions regarding how to work the land that have been nurtured over many decades.
Others, including the UK Government, have tried to underestimate the impact, saying that only a relatively small number of farms will be affected: 27 per cent, according to them. But it's worth noting that NFU Cymru's research shows that there are large gaps in the way that this has been calculated, and that it's based on old and misleading data, and that about 75 per cent of farms in Wales will truly be affected.
In a way, this is the fundamental problem, is it not, namely that we have little idea of what the implications of this policy change will be on agriculture in Wales, because no thorough economic assessment of the impact has been carried out.
Diolch. Mi ddylwn i ddatgan budd oherwydd fy mod i'n byw ar fferm deuluol. Ti'n sôn yn fanna am ddiffyg asesiad a'n bod ni ddim yn gwybod gwerth go iawn hyn oherwydd, wrth gwrs, mae gwerth tir wedi cynyddu yn sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf i dros tua £16,000 yr acr. Mae implements yn cael eu tynnu mewn i hyn, tractorau gwerth cannoedd o filoedd o bunnoedd. Ac os oes gan fferm, er enghraifft, system hydro maen nhw wedi ei chael i mewn, neu systemau tebyg, mae hynna i gyd yn cael eu tynnu i mewn, sy'n gwthio gwerth y fferm i fyny, ond does yna ddim gwerth cash i hwn i'r teulu. Felly, mae hynna'n mynd i olygu fod diffyg asesiad wedi cael ei wneud.
Thank you. I should declare an interest because I do live on a family farm. You mentioned there the lack of assessment and that we don't know the true value of this because, of course, land value has increased significantly in recent years to over about £16,000 an acre. Implements are drawn into this, tractors worth hundreds of thousands of pounds. And if a farm has, for example, a hydro system that they've brought in, or other similar systems, all of those are factored in, which pushes the value of the farm up, but there is no cash value to that to the family at all. So, that will mean that there has been a lack of an assessment made in those terms.
Yn sicr, mae hynny'n ychwanegu at y dystiolaeth yna fod y data sy'n cael ei ddefnyddio gan y Trysorlys yn hen ddata. Mae angen asesiad cyfredol, yn ein barn ni, o effaith y polisïau yma, a'r perygl—ac asesu effaith y perygl o danseilio cynifer o'n ffermydd a'n cymunedau, ac mae angen i'r asesiad yna fod yn un mawl ac eang iawn.
Felly, i gloi, Llywydd, rwy'n hapus iawn, fel mae Plaid Cymru, yn falch o gael cefnogaeth y Torïaid hefyd yn cefnogi cynnig Llyr Huws Gruffydd prynhawn yma ar ran y Blaid, ac yn galw ar y Llywodraeth i ddefnyddio'r bartneriaeth mewn grym honedig yma sydd ganddyn nhw i bwyso ar Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol i oedi'r dreth hyd nes y byddan nhw wedi cynnal ymgynghoriad ac adolygiad economaidd trylwyr ar ei heffaith ar ein ffermydd teuluol.
Certainly, that adds to that evidence that the data that's used by the Treasury is out of date. We need a current and up-to-date assessment, in our opinion, of the impact of these policies, and the risk—an assessment of the risk of undermining so many of our farms and communities, and that assessment has to be detailed and broad ranging.
So, to close, Llywydd, I'm very happy, as is Plaid Cymru, to have the Conservatives' support for the motion that was tabled by Llyr Huws Gruffydd this afternoon on behalf of Plaid Cymru, and we call on the Government to use the alleged partnership in power that they have to press on the UK Government to pause this tax until they have undertaken a consultation and a thorough economic review of the impact on our family farms.
Diolch i Blaid Cymru am osod y ddadl yma. Mi fyddaf yn cefnogi'r ddadl yma ac yn erbyn y gwelliant. Mae'n siomedig iawn, yn fy marn i, fod y Llywodraeth wedi rhoi'r gwelliant i lawr, achos os ydych chi'n edrych ar y geiriau yn y cynnig sydd wedi cael ei roi, mae—
Thank you to Plaid Cymru for tabling this motion. I will be supporting it and will oppose the amendment. It's very disappointing, in my view, that the Government has tabled that amendment, because if you look at the wording in the motion that was put forward, it—
'Calls on the Welsh Government to make representations to the UK Government that they reconsider and pause the family farm tax until such a time as they have conducted a thorough consultation and economic review of its impact on working farms.'
It is just asking for a pause and consultation. Now, that doesn't seem very much to ask for.
I thought the sustainable farming scheme was bad when I saw its effects on farmers, and its 17 universal actions demanded, which were compulsory for farmers. I thought, within that, that the demand that there were 10 per cent trees was bad enough, and I saw the effect that that had on farmers. But there's been nothing as bad as what I've seen in the last few months with the threat of the introduction of the family farm tax in terms of its effect on farmers and their families.
Families are genuinely worried about their futures. Young people are concerned about whether they can carry on. This policy—and I've said this before, but I think it bears repeating—discriminates against the widowed, the widower, the terminally ill and the older farmers. It's very clear that that is not the way we should act here in Wales. Farmers and their families are frozen in fear. They don't know what's happening in the future. There is no investment happening in any farm equipment, in anything in farms. They are literally just waiting.
I'm keen to know from the Cabinet Secretary the reasons in his view that this Labour Government introduced this policy, because, earlier this afternoon, he said in response to an issue that was raised around the family farm tax,
'one thing we can't walk away from is the hole that confronted the Chancellor when she walked in, and that's the tragedy of this, is going into Government and finding that there are things costed there that were not actually paid for, that the funds were not committed to, and that was in the region of £20 billion. Now, on that basis, difficult decisions have to be put forward by a responsible Chancellor to fill that hole and go forward.'
That's what you said earlier, Cabinet Secretary. So, I'm interested to know, is it about money, or is it about a fairer approach to—and we've all recognised and accepted this—those millionaires who actually buy farms for greenwashing?
I'm sorry to say that what I've seen so far in the Labour Government in London is they're picking on the little people. They pick on older people with the withdrawal of the winter fuel allowance; they pick on families with three children or more by not scrapping the two-child benefit; they pick on businesses, farmers, charities, by increasing the national insurance limit; they pick on WASPI women by not compensating them; and, now, they're picking on farmers.
Going back to what the Labour Government needs to think about if it is about funding—and I really would like a direct answer to that question—there's lots that the Labour Government in London could be doing in order to fill the pockets after this £20 billion hole. They could be actually taxing our big banks; they could be increasing remote gaming duty; they could be raising tax on digital services or on social media companies and other tech giants. There's a whole host of things they could be doing rather than trying to get the money from our family farms.
So, to finish, I want to join with those across the Siambr in calling on the Welsh Government to make representations to the UK Government that they, as we've said, pause and consider this family farm tax. That's all we're asking for. That's not unreasonable. We want the Welsh Government to stand up for little people. We want the Welsh Government to stand up for our family farms. Diolch yn fawr iawn.
'Yn galw ar Lywodraeth Cymru i bwyso ar Lywodraeth y DU i ailystyried ac oedi’r dreth fferm deuluol hyd nes y byddant wedi cynnal ymgynghoriad ac adolygiad economaidd trylwyr o’i effaith ar ffermydd gweithredol.'
Dim ond gofyn am oedi ac ymgynghoriad a wneir. Nawr, nid yw'n ymddangos yn llawer i ofyn amdano.
Roeddwn i'n meddwl bod y cynllun ffermio cynaliadwy yn wael pan welais ei effeithiau ar ffermwyr, a bod rhaid cyflawni 17 gweithred gyffredinol, a oedd yn orfodol i ffermwyr. Roeddwn i'n meddwl, o fewn hynny, fod y galw am 10 y cant o goed yn ddigon drwg, a gwelais yr effaith a gafodd hynny ar ffermwyr. Ond ni fu unrhyw beth mor ddrwg â'r hyn a welais dros y misoedd diwethaf gyda'r bygythiad i gyflwyno'r dreth fferm deuluol o ran ei heffaith ar ffermwyr a'u teuluoedd.
Mae teuluoedd yn poeni am eu dyfodol. Mae pobl ifanc yn poeni a allant barhau. Mae'r polisi hwn—ac rwyf wedi dweud hyn o'r blaen, ond rwy'n credu ei fod yn werth ei ailadrodd—yn gwahaniaethu yn erbyn gwŷr a gwragedd gweddw, pobl â salwch angheuol a ffermwyr hŷn. Mae'n amlwg iawn nad dyna'r ffordd y dylem weithredu yma yng Nghymru. Mae ffermwyr a'u teuluoedd wedi'u rhewi gan ofn. Nid ydynt yn gwybod beth sy'n digwydd yn y dyfodol. Nid oes unrhyw fuddsoddi'n digwydd mewn offer fferm, mewn unrhyw beth ar ffermydd. Yn llythrennol, maent ond yn aros.
Rwy'n awyddus i wybod gan Ysgrifennydd y Cabinet beth yw'r rhesymau yn ei farn ef y cyflwynodd y Llywodraeth Lafur hon y polisi, oherwydd, yn gynharach y prynhawn yma, fe ddywedodd mewn ymateb i fater a godwyd ynglŷn â'r dreth fferm deuluol,
'un peth na allwn ei anwybyddu yw'r twll a wynebodd y Canghellor pan gychwynnodd yn ei rôl, a dyna yw trasiedi hyn, mynd i mewn i Lywodraeth a chanfod bod pethau wedi'u costio ond heb eu talu amdanynt, nad oedd arian wedi'i ymrwymo iddynt, ac roedd hynny oddeutu £20 biliwn. Nawr, ar y sail honno, mae'n rhaid i Ganghellor cyfrifol wneud penderfyniadau anodd i lenwi'r twll hwnnw a symud ymlaen.'
Dyna a ddywedoch chi'n gynharach, Ysgrifennydd y Cabinet. Felly, hoffwn wybod, a yw'n ymwneud â'r arian, neu a yw'n ymwneud â dull tecach—ac rydym i gyd wedi cydnabod a derbyn hyn—o ymdrin â'r miliwnyddion sy'n prynu ffermydd er mwyn gwyrddgalchu?
Mae'n ddrwg gennyf ddweud mai'r hyn a welais hyd yma yn y Llywodraeth Lafur yn Llundain yw eu bod yn pigo ar y bobl fach. Maent yn pigo ar bobl hŷn drwy dynnu lwfans tanwydd y gaeaf yn ôl; maent yn pigo ar deuluoedd â thri o blant neu fwy drwy beidio â chael gwared ar y budd-dal dau blentyn; maent yn pigo ar fusnesau, ffermwyr, elusennau, drwy gynyddu'r terfyn yswiriant gwladol; maent yn pigo ar fenywod WASPI trwy beidio â'u digolledu; a nawr, maent yn pigo ar ffermwyr.
I fynd yn ôl at yr hyn y mae angen i'r Llywodraeth Lafur feddwl amdano os yw'n ymwneud â chyllid—a hoffwn gael ateb uniongyrchol i'r cwestiwn hwnnw—mae llawer y gallai'r Llywodraeth Lafur yn Llundain ei wneud er mwyn llenwi'r pocedi yn sgil y twll £20 biliwn. Gallent drethu ein banciau mawr; gallent gynyddu'r doll hapchwarae o bell; gallent godi treth ar wasanaethau digidol neu ar gwmnïau cyfryngau cymdeithasol a chwmnïau mawr eraill ym myd technoleg. Mae llu o bethau y gallent eu gwneud yn hytrach na cheisio cael yr arian o'n ffermydd teuluol.
Felly, i orffen, rwyf am ymuno â'r rhai ar draws y Siambr i alw ar Lywodraeth Cymru i bwyso ar Lywodraeth y DU, fel y dywedasom, i oedi ac ystyried y dreth hon ar y fferm deuluol. Dyna'r cyfan y gofynnwn amdano. Nid yw hynny'n afresymol. Rydym am i Lywodraeth Cymru sefyll dros y bobl fach. Rydym am i Lywodraeth Cymru sefyll dros ein ffermydd teuluol. Diolch yn fawr iawn.
I'd like to refer Members to my register of interests, and also declare a relatable interest in that I've got farming family and friends, and I, from time to time, do a bit of farming whenever I've got time.
This isn't just a tax debate today; this is a debate about the very survival of family farms, the backbone of Wales's economy, our culture and our way of life. And it's a way of life that I love, and one of the reasons why I'm here. The UK Government's decision to reform agricultural property relief and business property relief from April 2026 is one of the most devastating blows to Welsh farming in recent memory. If these changes go ahead, the consequences will be catastrophic: farms will be forced to sell off land, families will be burdened with unsustainable tax bills, and the very future of Welsh food production will be put at risk.
Hoffwn gyfeirio'r Aelodau at fy nghofrestr buddiannau, a datgan buddiant perthnasol hefyd yn yr ystyr fod gennyf deulu a ffrindiau sy'n ffermio, ac rwy'n gwneud ychydig o ffermio o bryd i'w gilydd pan fydd gennyf amser.
Nid dadl ar dreth yn unig yw hon heddiw; mae'n ddadl am ddyfodol ffermydd teuluol, asgwrn cefn economi Cymru, ein diwylliant a'n ffordd o fyw. Ac mae'n ffordd o fyw rwy'n ei charu, ac yn un o'r rhesymau pam fy mod i yma. Mae penderfyniad Llywodraeth y DU i ddiwygio rhyddhad eiddo amaethyddol a rhyddhad eiddo busnes o fis Ebrill 2026 yn un o'r ergydion mwyaf dinistriol o fewn cof i ffermio yng Nghymru. Os bydd y newidiadau hyn yn digwydd, bydd y canlyniadau'n drychinebus: bydd ffermydd yn cael eu gorfodi i werthu tir, bydd teuluoedd yn gorfod ysgwyddo baich biliau treth anghynaliadwy, a bydd dyfodol cynhyrchu bwyd yng Nghymru mewn perygl.
And let's be clear, APR is not a loophole. It was introduced in the Inheritance Tax Act 1984 to protect family farms from being broken up by unfair tax burdens. This relief has been upheld by governments of all political persuasions for a number of years because they recognise the unique nature of farming to produce food, to protect food security in this nation. Farms are not like any other business. They are long-term, intergenerational businesses. They operate on razor-thin margins whilst feeding our country. The UK Government claim that only 27 per cent of farms will be affected by this policy. But let's be honest, this figure is completely outdated and misleading. NFU Cymru's research, backed by economists from the Office for Budget Responsibility, shows that a staggering 75 per cent of commercial family farms in Wales will be hit by this tax. Why? Because the value of farms has risen sharply, while profits have remained dangerously low within the industry. According to Aberystwyth University's farm business survey, the average net worth of a farm in Wales is already over £1,000,000. That means most farms will now fall into the Chancellor's new tax trap. Yet, just because a farm has high asset values doesn't mean that those working in that farm are rich or millionaires. It's quite the opposite—many of them are struggling to survive on very, very basic incomes. These farmers do not have cash reserves to pay huge inheritance tax bills. They'll have no choice but to sell land, take on debt or shut down completely. And let's not forget that 40 per cent of Welsh farms rely on both APR and BPR to stay afloat. By capping relief across both schemes, the UK Government is double taxing our family farms. It's not fairness—it's a direct attack on our farmers and our rural way of life.
But this damaging policy won't just stop at the farm gate, Llywydd. The collapse of family farms across Wales will have huge impacts on our economy. The farming industry underpins a £9.3 billion Welsh food and drink sector, which employs almost 230,000 people. That's 17 per cent of Wales's total workforce, and the farming sector in Wales purchases £1.5 billion-worth of goods and services every year, supporting thousands of local businesses across Wales. It's staggering that the Treasury has chosen to ignore these figures and the repeated warnings from the industry about these changes.
When the sector was challenged by the Chancellor to produce an alternative, it did. NFU put forward a clawback proposal that would raise revenue for the UK Government, stop tax avoidance by non-farming landowners, and protect working family farms from unfair tax burdens. Yet, when our farming leaders, who are with us today, met with the Treasury on 18 February, these proposals were not even considered by the UK Government. The UK Government has built this policy on outdated claims and data that does not exist, because it doesn't take account of rising land values, inflation and the economic realities of farming. It has ignored the industry's warnings, dismissed expert research and refused to listen to those who know farming best. Make no mistake, if this policy goes ahead, the consequences will be devastating: 6,000 family farms across Wales will be lost, more food will be imported from abroad, increasing food prices, fewer young people entering farming and accelerating rural decline.
So, I urge Members in the Senedd today, regardless of party, to stand up for Welsh farming, and this Welsh Government must take immediate steps to engage with the UK Government to rethink this policy and get it scrapped altogether. We must send a clear and united message: Welsh farmers are not disposable assets, they are the lifeblood of our nation. And I want to say to farmers when I leave this place, I want to look at them clearly in the eye and say, 'I supported you and I did my best for you', and all Members in this Chamber will have the opportunity to do that today by backing this motion. We must fight for our farmers. We must fight for our future, because, as the saying goes, with no farmers, there's no food.
A gadewch inni fod yn glir, nid bwlch yn y gyfraith yw rhyddhad eiddo amaethyddol. Fe'i cyflwynwyd yn Neddf Treth Etifeddiant 1984 i ddiogelu ffermydd teuluol rhag cael eu chwalu gan feichiau treth annheg. Mae'r rhyddhad hwn wedi cael ei gadw gan Lywodraethau o bob lliw gwleidyddol ers nifer o flynyddoedd oherwydd eu bod yn cydnabod natur unigryw ffermio i gynhyrchu bwyd, i warchod diogeledd bwyd yn y wlad hon. Nid yw ffermydd yn debyg i fusnesau eraill. Maent yn fusnesau hirdymor sy'n pontio'r cenedlaethau. Maent yn gweithredu ar ychydig iawn o elw wrth fwydo ein gwlad. Mae Llywodraeth y DU yn honni mai dim ond 27 y cant o ffermydd yr effeithir arnynt gan y polisi hwn. Ond gadewch inni fod yn onest, mae'r ffigur hwnnw wedi dyddio ac yn gamarweiniol. Mae ymchwil NFU Cymru, gyda chefnogaeth economegwyr o'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, yn dangos y bydd 75 y cant o ffermydd teuluol masnachol yng Nghymru yn cael eu taro gan y dreth hon. Pam? Oherwydd bod gwerth ffermydd wedi codi'n sydyn, tra bod elw wedi aros yn beryglus o isel o fewn y diwydiant. Yn ôl yr arolwg o fusnesau ffermio gan Brifysgol Aberystwyth, mae gwerth net fferm yng Nghymru ar gyfartaledd dros £1,000,000 eisoes. Mae hynny'n golygu y bydd y rhan fwyaf o ffermydd yn syrthio i fagl treth newydd y Canghellor erbyn hyn Ac eto, nid yw'r ffaith bod fferm yn uchel ei gwerth mewn asedau yn golygu bod y rhai sy'n gweithio ar y fferm honno yn gyfoethog neu'n filiwnyddion. I'r gwrthwyneb yn llwyr—mae llawer ohonynt yn ei chael hi'n anodd goroesi ar incwm sylfaenol iawn. Nid oes gan y ffermwyr hyn gronfeydd o arian parod i dalu biliau treth etifeddiant enfawr. Ni fydd ganddynt unrhyw ddewis ond gwerthu tir, ysgwyddo dyled neu roi'r gorau iddi'n llwyr. A gadewch inni beidio ag anghofio bod 40 y cant o ffermydd Cymru yn dibynnu ar ryddhad eiddo amaethyddol a rhyddhad eiddo busnes i gadw eu pennau uwchben y dŵr. Drwy gapio rhyddhad ar draws y ddau gynllun, mae Llywodraeth y DU yn trethu ein ffermydd teuluol ddwy waith. Nid tegwch yw hyn—mae'n ymosodiad uniongyrchol ar ein ffermwyr a'n ffordd wledig o fyw.
Ond ni fydd y polisi niweidiol hwn yn dod i ben wrth gât y fferm, Lywydd. Bydd chwalu ffermydd teuluol ledled Cymru yn cael effaith enfawr ar ein heconomi. Mae'r diwydiant ffermio yn sail i sector bwyd a diod Cymru gwerth £9.3 biliwn, sy'n cyflogi bron i 230,000 o bobl. Dyna 17 y cant o gyfanswm gweithlu Cymru, ac mae'r sector ffermio yng Nghymru yn prynu gwerth £1.5 biliwn o nwyddau a gwasanaethau bob blwyddyn, gan gefnogi miloedd o fusnesau lleol ledled Cymru. Mae'n syfrdanol fod y Trysorlys wedi dewis anwybyddu'r ffigurau hyn a'r rhybuddion dro ar ôl tro gan y diwydiant ynghylch y newidiadau hyn.
Pan gafodd y sector ei herio gan y Canghellor i gynhyrchu dewis arall, fe wnaeth hynny. Cyflwynodd NFU gynnig adfachu a fyddai'n codi refeniw i Lywodraeth y DU, yn atal osgoi treth gan dirfeddianwyr nad ydynt yn ffermio, ac yn diogelu ffermydd teuluol gweithredol rhag beichiau treth annheg. Ac eto, pan gyfarfu ein harweinwyr ffermio, sydd gyda ni heddiw, â'r Trysorlys ar 18 Chwefror, ni chafodd y cynigion hyn eu hystyried hyd yn oed gan Lywodraeth y DU. Mae Llywodraeth y DU wedi adeiladu'r polisi hwn ar hen hawliadau a data nad yw'n bodoli, oherwydd nid yw'n ystyried gwerthoedd tir cynyddol, chwyddiant a realiti economaidd ffermio. Mae wedi anwybyddu rhybuddion y diwydiant, wedi diystyru ymchwil arbenigol ac wedi gwrthod gwrando ar y rhai sy'n deall ffermio orau. Peidiwch â chamgymryd, os caiff y polisi hwn ei wireddu, bydd y canlyniadau'n ddinistriol: bydd 6,000 o ffermydd teuluol ledled Cymru yn cael eu colli, bydd mwy o fwyd yn cael ei fewnforio o dramor, gan godi pris bwyd, bydd llai o bobl ifanc yn dechrau ffermio a bydd dirywiad cefn gwlad yn cyflymu.
Felly, rwy'n annog yr Aelodau yn y Senedd heddiw, o bob plaid, i sefyll dros ffermio yng Nghymru, a rhaid i Lywodraeth Cymru gymryd camau ar unwaith i ymgysylltu â Llywodraeth y DU i ofyn iddi ailystyried y polisi hwn a'i ddileu'n gyfan gwbl. Rhaid inni anfon neges glir ac unedig: nid asedau y gellir eu gwaredu yw ffermwyr Cymru, hwy yw enaid ein cenedl. Ac rwyf am ddweud wrth ffermwyr pan fyddaf yn gadael y lle hwn, rwyf am edrych i'w llygaid a dweud, 'Fe wneuthum eich cefnogi a gwneuthum fy ngorau drosoch', ac fe gaiff pob Aelod yn y Siambr gyfle i wneud hynny heddiw trwy gefnogi'r cynnig hwn. Rhaid inni ymladd dros ein ffermwyr. Rhaid inni frwydro am ein dyfodol, oherwydd, fel y dywedir: dim ffermwyr, dim bwyd.
Fel mae sawl siaradwr wedi sôn, y fferm deuluol ydy asgwrn cefn yr economi wledig. Mae'r fferm deuluol hefyd yn chwarae rôl gwbl ganolog—cwbl ganolog—o safbwynt cynnal yr iaith Gymraeg fel iaith gymunedol a chynnal ein diwylliant cyfoethog.
Dwi'n credu bod cynnig Plaid Cymru yn gwbl synhwyrol a rhesymol ac yn ymarferol. Mae'r cynnig yn galw am oedi'r newidiadau i'r dreth ar ffermydd teuluol nes bod dau beth wedi digwydd, a dau beth hollol deg a chall: yn gyntaf, fod ymgynghoriad yn cael ei gynnal efo'r sector—mae ymgynghori yn rhan ganolog o greu polisi yn y lle yma, ond ddim y tro yma, fe ymddengys, a dwi ddim yn deall pam—ac, yn ail, fod adolygiad economaidd trylwyr o'r effaith ar ffermydd gweithredol yn cael ei gynnal.
Mae'n bwysig seilio pob penderfyniad polisi ar dystiolaeth glir. Dyna rydyn ni'n ei glywed yn aml gan y Llywodraeth yma. Felly, buaswn i'n licio gwybod pam nad ydy'r Llywodraeth yn credu bod angen adolygiad i wybod yn iawn beth fyddai canlyniadau'r newidiadau trethiannol. Mae'r Trysorlys yn dweud un peth, ond mae ymchwil gan eraill wedi canfod stori wahanol ac yn dweud y byddai 75 y cant o ffermydd teuluol yn cael eu heffeithio yn negyddol. Does bosib bod rhaid cael y darlun cywir drwy adolygiad trwyadl cyn dilyn llwybr allai fod mor ddinistriol i gefn gwlad ac i'r iaith Gymraeg.
Mae ffermydd teuluol yn gadarnleoedd i'r iaith Gymraeg. Rydym ni wedi clywed prynhawn yma fod 43 y cant—43 y cant—o'r sector yn siarad Cymraeg, ac mi fyddai effaith negyddol y newid i ryddhad amaethyddol yn arwain at effaith negyddol gwbl anghymesur ar y Gymraeg, felly. Sut mae hynny yn gwneud synnwyr i'r strategaeth miliwn o siaradwyr, dwi ddim yn gwybod. Mae o'n syml: os bydd ffermwyr y dyfodol yn cael eu gorfodi allan o amaeth, fe fydd yna lai o deuluoedd Cymraeg eu hiaith.
Mae'n rhaid inni ddathlu rôl arbennig mudiad Clybiau Ffermwyr Ifanc Cymru yn cefnogi a hyrwyddo y defnydd o'r Gymraeg. Mae yna dros 130 o glybiau ledled cefn gwlad a dros 8,000 o aelodau, a dros 60 y cant o'r rheini—60 y cant ohonyn nhw—yn medru'r Gymraeg. Ond efo'r fferm deuluol dan fygythiad, mae peryg gwirioneddol y bydd ffermwyr ifanc yn cael eu gorfodi allan o'r sector, a'r mudiad pwysig yma, sy'n eu dwyn nhw i gyd ynghyd ac yn gwneud cymaint dros y Gymraeg a'r diwylliant, yn edwino, yn diflannu hyd yn oed. Felly, dwi'n mynd yn ôl at synnwyr cyffredin: mae'r cynnig yn galw am gamau cwbl gall a synhwyrol—oedi, ymgynghori a chynnal adolygiad economaidd trwyadl. Dwi ddim yn gweld nad oes yna ddim byd yn y cynnig yma na all pawb yn y Siambr yma ei gefnogi y prynhawn yma. Diolch yn fawr.
As many contributors have mentioned, the family farm is the backbone of the rural economy. The family farm also plays a crucial role—crucial role—in sustaining the Welsh language as a community language and sustaining our rich culture.
I believe that the Plaid Cymru motion is entirely sensible, reasonable and practical. The motion calls for a pause to the changes to the family farm tax until two things have happened, and two things that are entirely fair and reasonable: first, that there should be a consultation with the sector—consultation is a central part of policy making in this place, but not this time, it would appear, and I can't understand why—and secondly, that there should be a thorough economic review of the impact on working farms.
It is important that we base all policy decisions on clear evidence. That's what we often hear from the Government. So, I would like to know why the Government doesn't believe that we need a review to know exactly what the impacts of these taxation changes would be. The Treasury says one thing, but research from others has told a very different story and says that 75 per cent of family farms would be impacted in a negative way. Surely, we must have the full picture through having a thorough review before we go down a path that could be so destructive to rural Wales and the Welsh language.
Family farms area stronghold for the Welsh language. We've heard this afternoon that 43 per cent—43 per cent—of the sector are Welsh speaking, and the negative impact of the change to agricultural property relief would lead to a totally disproportionate impact on the Welsh language. How that makes sense in light of the million Welsh speaker strategy, I simply couldn't tell you. It is simple: if future farmers are forced out of the industry, there will be fewer Welsh-speaking families.
We must celebrate the special role of the Wales Young Farmers Clubs movement in promoting and supporting the use of the Welsh language. There are over 130 clubs across rural Wales, with over 8,000 members, and over 60 per cent of those—60 per cent of them—are Welsh speaking. But with the family farm under threat, there is a very real risk that our young farmers will be forced out of the sector, and this important organisation, which brings them all together and does so much for the Welsh language and our culture, will decline and even disappear. So, I return to the issue of common sense: it is a motion calling for entirely rational and reasonable steps—a pause, consultation and a full economic review. I don't see that there is anything in this motion that everyone in this Chamber couldn't and shouldn't support this afternoon. Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig nawr i gyfrannu i'r ddadl—Huw Irranca-Davies.
The Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs to contribute to the debate—Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch am y cyfle i siarad am fater pwysig treth etifeddiant ac amaethyddiaeth heddiw. Fel y mae pob Aelod yn gwybod, mae hwn yn fater a gedwir yn ôl i Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Fodd bynnag, o fewn ein pwerau datganoledig ac mewn cydweithrediad â ffermwyr, mae llawer y gallwn ni ei wneud i sicrhau dyfodol ffyniannus i ffermio yng Nghymru. Mae ffermydd teuluol wrth ganol cymunedau ledled Cymru, ac maent yn chwarae rhan hanfodol yn ein heconomi a chynhyrchu bwyd. Fel stiwardiaid ein tir, nhw hefyd yw'r amddiffynwyr rheng flaen wrth ddiogelu ac adfer natur a mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd.
Thank you very much, Llywydd, and thank you for the opportunity to speak on the important issue of inheritance tax and agriculture today. As everyone knows, this is a reserved matter for the UK Government. However, within our devolved powers and in co-operation with farmers, there is a lot that we can do to ensure a prosperous future for farming in Wales. Family farms are at the heart of rural communities in Wales, and they play a vital role in our economy and in food production. As stewards of our land, they are also the front-line defenders in safeguarding and recovering nature and tackling the climate emergency.
With regard to the motion today, it is very clear—crystal clear—that the new UK Government, when they arrived in Downing Street, had some really serious, difficult choices to make, due to, I've got to say, something that hasn't really been touched on today, the catastrophic financial situation that they inherited, as has been remarked upon. [Interruption.] To walk in and find—I will not take an intervention at this point—that you have a £20 billion black hole that you have left an incoming Government with, that you’ve left the taxpayers of the UK with as well, and that public services and investment that was committed had not actually—[Interruption.]—no, I will not at this point—been funded, that the money had not been put forward, is a disastrous situation to land this country in. And this meant it was clear that the Government coming in had difficult decisions that they had not anticipated they would have to make. We’ve heard no apology today for that whatsoever.
It is also clear, I have to say as well, that the proposed changes to agricultural inheritance tax have raised significant concerns, as we’ve heard today, among our farming communities. And my thanks, by the way, to the leadership of NFU Cymru and FUW for regularly meeting with me on this very issue and outlining those concerns and their ideas. It is therefore imperative that we address these concerns with clarity, with empathy and with a shared commitment to safeguarding the future of Welsh farming.
Now, I’ve heard and I’ve listened to the very real concerns of our farming community. Many farmers directly have shared and met with me and shared their worries about passing on their farms to their children, reflecting a widespread anxiety amongst our rural areas. So, that is why I have made and will continue to make strong representations to the UK Government about the need to understand and to respond to the specific concerns of our Welsh farmers. Indeed, I made this case in person in Whitehall only as recently as last week. I have to say as well, my officials in Welsh Government have also been representing these concerns to their UK Government counterparts. I will give away.
Ar y cynnig heddiw, mae'n glir iawn—yn hollol glir—fod gan Lywodraeth newydd y DU, wrth iddynt gyrraedd Stryd Downing, ddewisiadau difrifol ac anodd iawn i'w gwneud, oherwydd mae'n rhaid imi ddweud, rhywbeth nad yw wedi ei grybwyll yn iawn heddiw, y sefyllfa ariannol drychinebus a etifeddwyd ganddynt, fel y nodwyd. [Torri ar draws.] Mae cerdded i mewn a darganfod—nid wyf am dderbyn ymyriad ar y pwynt hwn—fod gennych dwll du gwerth £20 biliwn wedi'i adael i Lywodraeth newydd, ac wedi'i adael i drethdalwyr y DU hefyd, ac nad oedd gwasanaethau cyhoeddus a buddsoddiad a gafodd ei ymrwymo wedi ei gyllido mewn gwirionedd—[Torri ar draws.]—na, ni wnaf ar y pwynt hwn—nad oedd yr arian wedi'i ddarparu, yn sefyllfa drychinebus i lanio'r wlad hon ynddi. A golygodd hynny ei bod hi'n amlwg fod gan y Llywodraeth newydd benderfyniadau anodd nad oeddent wedi rhagweld y byddai'n rhaid iddynt eu gwneud. Nid ydym wedi clywed unrhyw ymddiheuriad am hynny heddiw.
Rhaid imi ddweud ei bod hi hefyd yn glir fod y newidiadau arfaethedig i'r dreth etifeddiant amaethyddol wedi codi pryderon sylweddol yn ein cymunedau ffermio, fel y clywsom heddiw. A diolch, gyda llaw, i arweinwyr NFU Cymru a'r FUW am gyfarfod yn rheolaidd â mi ar y mater hwn ac am amlinellu'r pryderon hynny a'u syniadau. Felly, mae'n hanfodol ein bod yn mynd i'r afael â'r pryderon gydag eglurder, gydag empathi a chydag ymrwymiad ar y cyd i ddiogelu dyfodol ffermio yng Nghymru.
Nawr, fe glywais ac fe wrandewais ar bryderon real iawn ein cymuned ffermio. Mae llawer o ffermwyr wedi rhannu'n uniongyrchol ac wedi cyfarfod â mi i rannu eu pryderon am drosglwyddo eu ffermydd i'w plant, gan adlewyrchu pryder eang yn ein hardaloedd gwledig. Felly, dyna pam y bu imi wneud sylwadau a pham y byddaf yn parhau i wneud sylwadau cadarn i Lywodraeth y DU ynghylch yr angen i ddeall ac ymateb i bryderon penodol ein ffermwyr yng Nghymru. Yn wir, fe ddadleuais yr achos yn bersonol yn Whitehall mor ddiweddar â'r wythnos diwethaf. Rhaid imi ddweud hefyd fod fy swyddogion yn Llywodraeth Cymru wedi bod yn mynegi'r pryderon hyn i'w swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU. Fe wnaf ildio.
Thank you. I’m very grateful to you for giving way there. I referenced a letter that you wrote in my contribution. Would you publish the letter, then, rather than just the outline from the freedom of information request, and all subsequent ones?
Diolch. Rwy'n ddiolchgar i chi am ildio. Cyfeiriais at lythyr a ysgrifennwyd gennych yn fy nghyfraniad. A wnewch chi gyhoeddi'r llythyr felly, yn hytrach na dim ond yr amlinelliad o'r cais rhyddid gwybodaeth, a'r holl rai dilynol?
Yes. Can I thank you for that, Sam? Because I know that, over the last few days, the Conservative front benches as well as others have been referencing that single letter, which ignores the discussions that we’ve had in bilaterals, on the inter-ministerial groups as well, and other discussions that we’ve had frequently, both at official level and ministerial level. So, the idea that I have not been making those representations is a fallacy, just to be clear.
So, as a result of these efforts, plus I have to support the work of the unions and of the Wales Office too, DEFRA and HM Treasury met face to face with the Welsh farming unions on 18 February. We are all very aware that the unions were not satisfied with the outcome of the meeting, but I would encourage the unions to continue to engage constructively with the Treasury and other UK Ministers, and we continue to stand ready to help open those doors for those discussions. [Interruption.] Not for the moment. Let me make a bit more progress, James.
We are committed to supporting our farmers in advocating on their behalf, whilst concentrating, Llywydd, on the areas where we have direct responsibility. Now, in line with this commitment, Farming Connect has held a series of workshops right across Wales, attended to date by nearly 1,500 farmers, to help them understand and to respond to the implications of the inheritance tax changes. These workshops are just one example of how we’re providing really practical support to our farming communities.
And it’s because we value the contribution of our farmers that it is our Welsh Government budget that protected the basic payment scheme, valued at £238 million, for 2025. That has given the financial stability for farm businesses that, I have to say, wasn’t being seen in the last few years across the border. It’s ensured that financial stability for farm businesses. In fact, the budget delivers a total of over £350 million in agricultural support from this Welsh Government. This was not, I have to say, an easy decision, let me make it crystal clear, given the budgetary pressures that we face across all areas, but it was the choice we are proud to make. It clearly demonstrates the support of this Government for farmers. I will give way, but there’s probably going to be a limit to the number of interventions I can take.
A gaf i ddiolch i chi am hynny, Sam? Oherwydd rwy'n gwybod, dros y dyddiau diwethaf, fod meinciau blaen y Ceidwadwyr yn ogystal ag eraill wedi bod yn cyfeirio at yr un llythyr hwnnw, sy'n anwybyddu'r trafodaethau a gawsom mewn cyfarfodydd dwyochrog, yn y grwpiau rhyngweinidogol hefyd, a thrafodaethau eraill a gawsom ar sawl achlysur, ar lefel swyddogol a gweinidogol. Felly, i fod yn glir, mae'r syniad na fûm yn gwneud y sylwadau hynny'n wallus.
Felly, o ganlyniad i'r ymdrechion hyn, ac mae'n rhaid imi gefnogi gwaith yr undebau a Swyddfa Cymru hefyd, cyfarfu DEFRA a Thrysorlys EF wyneb yn wyneb ag undebau ffermio Cymru ar 18 Chwefror. Rydym i gyd yn ymwybodol iawn nad oedd yr undebau'n fodlon â chanlyniad y cyfarfod, ond hoffwn annog yr undebau i barhau i ymgysylltu'n adeiladol â'r Trysorlys a Gweinidogion eraill y DU, ac rydym yn parhau i fod yn barod i helpu i agor y drysau i'r trafodaethau hynny. [Torri ar draws.] Ddim ar hyn o bryd. Gadewch imi wneud ychydig mwy o gynnydd, James.
Rydym wedi ymrwymo i gefnogi ein ffermwyr drwy eirioli ar eu rhan, gan ganolbwyntio, Lywydd, ar y meysydd lle mae gennym gyfrifoldeb uniongyrchol. Nawr, yn unol â'r ymrwymiad hwn, mae Cyswllt Ffermio wedi cynnal cyfres o weithdai ledled Cymru, gyda bron i 1,500 o ffermwyr hyd yma, i'w helpu i ddeall ac ymateb i oblygiadau'r newidiadau i'r dreth etifeddiant. Un enghraifft yn unig yw'r gweithdai hyn o'r modd rydym yn darparu cymorth ymarferol iawn i'n cymunedau ffermio.
Ac oherwydd ein bod yn gwerthfawrogi cyfraniad ein ffermwyr y diogelodd cyllideb Llywodraeth Cymru gynllun y taliad sylfaenol, gwerth £238 miliwn, ar gyfer 2025. Mae hwnnw wedi rhoi sefydlogrwydd ariannol i fusnesau fferm nas gwelwyd dros y blynyddoedd diwethaf dros y ffin, rhaid imi ddweud. Mae wedi sicrhau sefydlogrwydd ariannol i fusnesau fferm. Mewn gwirionedd, mae'r gyllideb yn darparu cyfanswm o dros £350 miliwn mewn cymorth amaethyddol gan y Llywodraeth hon yng Nghymru. Gadewch imi ddweud yn glir nad oedd hwn yn benderfyniad hawdd o ystyried y pwysau cyllidebol a wynebwn ar draws pob maes, ond roedd yn ddewis rydym yn falch o'i wneud. Mae'n dangos cefnogaeth y Llywodraeth hon i ffermwyr yn glir. Fe wnaf ildio, ond mae'n siŵr y bydd pen draw i nifer yr ymyriadau y gallaf eu derbyn.
Thanks, I appreciate that. My understanding is that, currently, Farming Connect are having to go out to consultation to discuss with farmers, because farmers are already preparing for this, at a cost of maybe up to £5,000 a consultation. So, this is costing your Government in order to consult and discuss with farmers. Is that figure correct for how much this is actually costing your Government now?
Diolch, rwy'n gwerthfawrogi hynny. Fy nealltwriaeth i yw bod Cyswllt Ffermio, ar hyn o bryd, yn gorfod cynnal ymgynghoriad i drafod gyda ffermwyr, oherwydd mae ffermwyr eisoes yn paratoi ar gyfer hyn, a hynny ar gost o hyd at £5,000 efallai am bob ymgynghoriad. Felly, mae'n costio i'ch Llywodraeth ymgynghori a thrafod gyda ffermwyr. A yw'r ffigur hwnnw'n gywir o ran faint y mae hyn yn ei gostio i'ch Llywodraeth chi nawr?
I can’t give you the actual figure, but it is a cost to—. Sorry, it’s a cost that we are taking on within Farming Connect. It’s the sort of service we should be providing with the Welsh Government, and we’re proud to, and we are proud to steer Farming Connect to do that.
I also have to commend as well the work of both of the unions as well, who are also providing advice to farmers. And it is important, in the concerns that have been expressed, that farmers do know, and their families know, where they can go for support as well, either from the unions, or from their own advisers, or from Farming Connect as well, so that they can work through the details.
It's also, by the way, why our ambition for the sustainable farming scheme remains steadfast—the things we can do here in Wales. This scheme is designed to support a sustainable and a productive agricultural industry in Wales, whilst also addressing climate change and nature commitments. We have made significant progress through collaboration with our stakeholders, and we'll continue to refine the scheme to meet the needs of farmers and the environment. And so, for example, as it was mentioned earlier on, we've reduced the overall number of universal actions from 17 to 12 based on feedback from the farming community—[Interruption.] Let me make a bit more progress, please. These actions are designed to be practical and achievable, reflecting the day-to-day realities of farming in Wales. And this approach that we are taking here in Wales on SFS highlights that we, as a Government, and how I personally, always endeavour to work through dialogue, through collaboration and through bringing people together. So, I strongly urge the farming unions to continue the active engagement with HM Treasury and UK Government.
Last week the UK Government opened a technical consultation seeking views on aspects of the application of the £1 million allowance for properties settled into trust qualifying for 100 per cent APR or business property relief. Now, I recognise that this focus of this consultation doesn't address the substantive concerns of the farming communities, but they need to be heard in that. It remains a crucial opportunity for voices to be heard and to shape the implementation of these changes. That continued participation is vital in ensuring that the unique challenges faced by Welsh farmers, and the characteristics of Welsh farming, those small and medium-scale farms, are fully understood and fully considered. I will give way.
Ni allaf roi'r ffigur ar ei ben i chi, ond mae'n gost—. Mae'n ddrwg gennyf, mae'n gost a ysgwyddwn o fewn Cyswllt Ffermio. Dyma'r math o wasanaeth y dylem fod yn ei ddarparu gyda Llywodraeth Cymru, ac rydym yn falch o wneud hynny, ac rydym yn falch o gyfarwyddo Cyswllt Ffermio i wneud hynny.
Mae'n rhaid i mi ganmol gwaith y ddwy undeb, sydd hefyd yn rhoi cyngor i ffermwyr. Ac mae'n bwysig, yn y pryderon a fynegwyd, fod ffermwyr yn gwybod, a bod eu teuluoedd yn gwybod, ble y gallant fynd i gael cymorth, naill ai gan yr undebau, neu gan eu cynghorwyr eu hunain, neu gan Cyswllt Ffermio, fel y gallant weithio drwy'r manylion.
Gyda llaw, dyma pam y mae ein huchelgais ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy yn parhau'n ddiysgog—y pethau y gallwn eu gwneud yma yng Nghymru. Mae'r cynllun hwn wedi'i gynllunio i gefnogi diwydiant amaethyddol cynaliadwy a chynhyrchiol yng Nghymru, gan fynd i'r afael ag ymrwymiadau newid hinsawdd a natur. Rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol drwy gydweithio â'n rhanddeiliaid, a byddwn yn parhau i fireinio'r cynllun i ddiwallu anghenion ffermwyr a'r amgylchedd. Ac felly, er enghraifft, gan iddo gael ei grybwyll yn gynharach, rydym wedi lleihau nifer y gweithredoedd cyffredinol o 17 i 12 yn seiliedig ar adborth gan y gymuned ffermio—[Torri ar draws.] Gadewch imi wneud ychydig mwy o gynnydd, os gwelwch yn dda. Mae'r camau hyn wedi'u cynllunio i fod yn ymarferol ac yn gyraeddadwy, gan adlewyrchu realiti beunyddiol ffermio yng Nghymru. Ac mae'r dull a fabwysiadir gennym yma yng Nghymru gyda'r cynllun ffermio cynaliadwy yn dangos sut rydym ni fel Llywodraeth, a sut rwyf i'n bersonol, bob amser yn ymdrechu i weithio trwy ddeialog, trwy gydweithio a thrwy ddod â phobl at ei gilydd. Felly, rwy'n annog yr undebau ffermio yn gryf i barhau i ymgysylltu'n weithredol â Thrysorlys EF a Llywodraeth y DU.
Yr wythnos diwethaf agorodd Llywodraeth y DU ymgynghoriad technegol yn gofyn am safbwyntiau ar agweddau ar gymhwyso'r lwfans £1 filiwn i eiddo a roddwyd i ymddiriedolaeth sy'n gymwys ar gyfer rhyddhad eiddo amaethyddol neu ryddhad eiddo busnes o 100 y cant. Nawr, rwy'n cydnabod nad yw ffocws yr ymgynghoriad yn mynd i'r afael â phryderon sylweddol y cymunedau ffermio, ond mae angen eu clywed yn yr ymgynghoriad hwnnw. Mae'n parhau i fod yn gyfle allweddol i leisiau gael eu clywed ac i siapio gweithrediad y newidiadau hyn. Mae'r cyfranogiad parhaus hwnnw'n hanfodol er mwyn sicrhau bod yr heriau unigryw sy'n wynebu ffermwyr Cymru, a nodweddion ffermio yng Nghymru, y ffermydd bach a chanolig hynny, yn cael eu deall yn llawn ac yn cael eu hystyried yn llawn. Fe ildiaf.
Thank you, Cabinet Secretary. The NFU put forward a clawback proposal to His Majesty's Treasury. You've encouraged the farming unions to keep in dialogue with the Treasury. I'm just interested in the Welsh Government's view on that clawback proposal, and what conversations you've had in bilateral meetings with your counterparts in the UK Government on it? Do you agree with that clawback proposal as an alternative to what the UK Government has put forward?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Cyflwynodd yr NFU gynnig adfachu i Drysorlys Ei Fawrhydi. Rydych chi wedi annog yr undebau ffermio i barhau i drafod â'r Trysorlys. Hoffwn wybod beth yw barn Llywodraeth Cymru ar y cynnig adfachu, a pha sgyrsiau a gawsoch yn ei gylch mewn cyfarfodydd dwyochrog â'ch swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU? A ydych chi'n cytuno â'r cynnig adfachu fel dewis arall yn lle'r hyn a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU?
My ask of the UK Government, in my discussions with the UK Government, DEFRA Ministers and in other representations wider across Whitehall is that they listen to all of the suggestions and the ideas and that they engage with them. [Interruption.] Sorry, I don't know where the cacophony is coming from. [Interruption.] I'll continue; I've taken a number of interventions.
Yr hyn rwy'n ei ofyn i Lywodraeth y DU, yn fy nhrafodaethau gyda Llywodraeth y DU, Gweinidogion DEFRA ac wrth ymwneud yn ehangach ar draws Whitehall yw iddynt wrando ar yr holl awgrymiadau a'r syniadau a'u bod yn eu hystyried. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, nid wyf yn gwybod o ble mae'r twrw'n dod. [Torri ar draws.] Fe wnaf barhau; rwyf wedi derbyn nifer o ymyriadau.
Ignore the other voices.
Anwybyddwch y lleisiau eraill.
Diolch, Llywydd. I absolutely understand that the proposed changes to inheritance tax present challenges and concerns for many. Welsh Government, for its part, is fully committed to ensuring that the concerns of our farmers are heard, responded to, addressed and considered. We will continue to actively engage with the UK Government and farming unions on this matter. I've also written to the UK Government to highlight the work that we are doing here to ensure the future of sustainable farming in Wales, and to stress the importance of actions in delivering these outcomes here in Wales, because, as people have commented, if we get this scheme right, then it could be by far the best scheme throughout the UK for this and for future generations of farming.
Diolch, Lywydd. Rwy'n deall yn iawn fod y newidiadau arfaethedig i'r dreth etifeddiant yn creu heriau a phryderon i lawer. Mae Llywodraeth Cymru, o'i rhan hithau, wedi ymrwymo'n llwyr i sicrhau bod pryderon ein ffermwyr yn cael eu clywed, eu hateb, eu trin a'u hystyried. Byddwn yn parhau i ymgysylltu'n weithredol â Llywodraeth y DU ac undebau ffermio ar y mater hwn. Rwyf wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU hefyd i dynnu sylw at y gwaith a wnawn yma i sicrhau dyfodol ffermio cynaliadwy yng Nghymru, ac i bwysleisio pwysigrwydd gweithredoedd i gyflawni'r canlyniadau hyn yma yng Nghymru, oherwydd, fel y mae pobl wedi dweud, os cawn y cynllun hwn yn iawn, gallai fod y cynllun gorau o bell ffordd ledled y DU gyfan i'r genhedlaeth hon a chenedlaethau'r dyfodol o ffermwyr.
Felly, gadewch inni ganolbwyntio ar ddeialog adeiladol a chymorth ymarferol i'n cymunedau ffermio. Gyda'n gilydd, gallwn lywio'r newidiadau hyn a sicrhau dyfodol llewyrchus i ffermydd teuluol yng Nghymru. Mae ein ffermwyr yn wydn, yn ddyfeisgar ac ymroddedig i'w crefft. Rydym wedi ymrwymo i gynnal ein cymorth a'n dull cydweithredol yn y dyfodol. Diolch yn fawr iawn.
So, let us focus on a constructive dialogue and practical support for our farming communities. Together, we can actually influence these changes and ensure a prosperous future for family farms in Wales. Our farmers are resilient, innovative and committed to their craft. We have committed to maintain support and our co-operative approach in the future. Thank you very much.
Llyr Gruffydd nawr i ymateb i'r ddadl.
Llyr Gruffydd to reply to the debate.
Gaf i ddiolch o galon i bawb sydd wedi cyfrannu?
May I sincerely thank everyone who has contributed to the debate?
Thank you to all who've contributed to this debate. As we've been reminded by many contributors, there is a lot of uncertainty and concern facing the sector. It feels very often like a sector under siege these days. But this proposal on inheritance tax goes deeper. It really does go deeper, because despite all the day-to-day challenges, struggling to carry on as many do, the one thing you cling on to is your ability to pass your farm on to the next generation, to give your children a livelihood, to give them an opportunity to carry on with the work of a farmer, for them to pass it on.
Diolch i bawb a gyfrannodd at y ddadl hon. Fel y cawsom ein hatgoffa gan nifer o'r cyfranwyr, mae llawer o ansicrwydd a phryder yn wynebu'r sector. Mae'n teimlo'n aml iawn fel sector dan warchae y dyddiau hyn. Ond mae'r cynnig hwn ar y dreth etifeddiant yn mynd yn ddyfnach. Mae'n mynd yn llawer dyfnach, oherwydd er gwaethaf yr holl heriau o ddydd i ddydd, a'r frwydr i barhau sy'n wynebu cymaint o ffermwyr, yr un peth y byddwch yn glynu wrtho yw eich gallu i drosglwyddo eich fferm i'r genhedlaeth nesaf, i roi bywoliaeth i'ch plant, i roi cyfle iddynt barhau â gwaith ffermwr, ac iddynt hwy ei throsglwyddo wedyn.
Er gwaethaf pawb a phopeth, mae'r ffarm yna o hyd. A dyna'r sicrwydd mae pob teulu fferm eisiau, a dyna'r sicrwydd mae cymdeithas eisiau, y sicrwydd bod yna fwy o ddiogelwch bwyd, fel dywedodd Rhun ap Iorwerth, fod yna asgwrn cefn i economi cefn gwlad, fod yna gefnogaeth i'r gadwyn gyflenwi, fod yna fywoliaeth gymdeithasol, ieithyddol, diwylliannol. Mi glywson ni gan Siân am gyfraniad y ffermwyr ifanc. Y fferm deuluol, fel y dywedwyd, yw'r curiad calon yna sy'n dal y cyfan at ei gilydd.
Despite everyone and everything, the farm is still there. And that's the assurance that every farming family wants, and that's the reassurance that our society wants, the assurance that there is greater food security, as Rhun ap Iorwerth said, that there is a backbone to the rural economy, that there is support for the supply chain, that there is a social, linguistic, cultural life to be had. We heard from Siân about the contribution of young farmers. The family farm, as described, is the heartbeat that holds all of this together.
And you're right, Sam, Steve Reed promised not to introduce this policy, and the UK Government introduced it in their very first budget.
Ac rydych chi'n iawn, Sam, fe addawodd Steve Reed beidio â chyflwyno'r polisi hwn, a chafodd ei gyflwyno gan Llywodraeth y DU yn eu cyllideb gyntaf un.
Nawr, mae wedi bod yn brofiad torcalonnus i glywed pobl yn sôn am eu profiadau.
Now, it's been a heartbreaking experience to hear people talking about their own experiences.
And Jane, I think you're right that people feel discriminated against. The elderly, the terminally ill, the widows and widowers. And you mentioned picking on little people; well, you know, farmers aren't little people, are they? They feed us. They're in the front line of the fight against climate change. They have so much to contribute in that respect. James reminded us as well of the fact that they underpin the near £10 billion food sector we have in Wales, the near quarter of a million jobs that are dependent on them. But many, of course, won't realise that they're not little people until it's too late. That's the risk.
But it's good to see that you also, Deputy First Minister, recognise this. Yes, the UK Government did inherit challenges and, yes, they have had to make and no doubt will still have to make difficult decisions. But you have to accept that this proposal doesn't achieve its intended outcome. You say you're willing to advocate on farmers' behalf in areas where you have responsibility. Well, you will have responsibility when it comes to picking up the pieces from the damage that this policy causes: economic damage, environmental damage, social damage, cultural damage, and you'll be there picking up the pieces. The Scottish Government has made a strong stand on this. The Northern Ireland Government, they've also made a strong statement. Why not Wales? All we ask—all we ask in our debate this afternoon, is that you urge the UK Government to do exactly what you've done with the sustainable farming scheme: pause and review. There's no shame in accepting that you need time to look at something again and to get it right. That's all we're asking.
So, I urge you, Deputy First Minister, and other Members, not to object to our motion. Let's speak as a Senedd with one voice on this, and I urge all Members to support Plaid Cymru's motion this evening. Diolch.
A Jane, rwy'n credu eich bod chi'n iawn fod pobl yn teimlo bod rhagfarn yn eu herbyn. Yr henoed, pobl â salwch angheuol, gweddwon. Ac roeddech chi'n sôn am bigo ar y bobl fach; wel, wyddoch chi, nid yw ffermwyr yn bobl fach. Maent yn ein bwydo. Maent yn y rheng flaen yn y frwydr yn erbyn newid hinsawdd. Mae ganddynt gymaint i'w gyfrannu yn hynny o beth. Cawsom ein hatgoffa gan James hefyd mai hwy yw'r sylfaen i sector bwyd gwerth bron i £10 biliwn sydd gennym yng Nghymru, y bron i chwarter miliwn o swyddi sy'n ddibynnol arnynt. Ond bydd yna lawer o bobl na fyddant yn sylweddoli nad pobl fach ydynt hyd nes y bydd yn rhy hwyr. Dyna'r perygl.
Ond mae'n dda gweld eich bod chi hefyd, Ddirprwy Brif Weinidog, yn cydnabod hyn. Do, fe wnaeth Llywodraeth y DU etifeddu heriau a do, maent wedi gorfod gwneud penderfyniadau anodd ac mae'n siŵr y byddant yn dal i orfod gwneud penderfyniadau anodd. Ond mae'n rhaid i chi dderbyn nad yw'r cynnig hwn yn cyflawni'r canlyniad a fwriadwyd. Rydych chi'n dweud eich bod chi'n barod i eirioli ar ran ffermwyr mewn meysydd lle mae gennych gyfrifoldeb. Wel, bydd gennych gyfrifoldeb i godi'r darnau wedi'r niwed y bydd y polisi hwn yn ei achosi: niwed economaidd, niwed amgylcheddol, niwed cymdeithasol, niwed diwylliannol, ac fe fyddwch chi yno yn codi'r darnau. Mae Llywodraeth yr Alban wedi gwneud safiad cryf ar hyn. Mae Llywodraeth Gogledd Iwerddon hefyd wedi gwneud datganiad cryf. Pam nad yw Cymru wedi gwneud hynny? Y cyfan a ofynnwn—y cyfan a ofynnwn yn ein dadl y prynhawn yma, yw eich bod chi'n annog Llywodraeth y DU i wneud yr un peth yn union ag a wnaethoch chi gyda'r cynllun ffermio cynaliadwy: oedi ac adolygu. Nid oes unrhyw gywilydd mewn derbyn bod angen amser arnoch i edrych ar rywbeth eto a'i gael yn iawn. Dyna'r cyfan a ofynnwn.
Felly, rwy'n eich annog chi, Ddirprwy Brif Weinidog, a'r Aelodau eraill, i beidio â gwrthwynebu ein cynnig. Gadewch inni siarad fel Senedd ag un llais ar hyn, ac rwy'n annog pob Aelod i gefnogi cynnig Plaid Cymru heno. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly fe wnawn ni ohirio tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection, therefore I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, fe wnawn ni fynd yn syth i bleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf heno ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar gyllid llywodraeth leol. Dwi'n galw am bleidlais yn gyntaf ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Mae'r cynnig wedi'i wrthod.
Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time. The first vote today is on the Welsh Conservatives debate on local government finance. I call for a vote first on the motion without amendment, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 37 against. The motion is not agreed.
Eitem 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Cyllid llywodraeth leol. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 6. Welsh Conservatives Debate—Local government finance. Motion without amendment: For: 14, Against: 37, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1 fydd nesaf, ac os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Dwi'n galw am bleidlais, felly, ar welliant 1 yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 11, neb yn ymatal, 40 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant wedi'i wrthod.
Amendment 1 will be next, and if amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote, therefore, on amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan. Open the vote. Close the vote. In favour 11, no abstentions, 40 against, therefore that amendment is not agreed.
Eitem 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Cyllid llywodraeth leol. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Heledd Fychan: O blaid: 11, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 6. Welsh Conservatives Debate—Local government finance. Amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan: For: 11, Against: 40, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 2 sydd nesaf, yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Ac mae'r bleidlais wedi ei chymeradwyo.
I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 25 against. Therefore, the amendment is agreed.
Eitem 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cyllid llywodraeth leol. Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Jane Hutt: O blaid: 26, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 6. Welsh Conservatives Debate - Local government finance. Amendment 2, tabled in the name of Jane Hutt: For: 26, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Ac felly, y bleidlais olaf ar yr eitem yma ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
And the final vote on this item is a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM8838 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod rôl hanfodol cynghorau wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus lleol a'r heriau cyllido y maent yn eu hwynebu.
2. Yn nodi bod cynghorau'n dal mwy na £2 biliwn mewn cronfeydd wrth gefn y gellir ei ddefnyddio.
3. Yn nodi bod cynghorau’n gwneud penderfyniadau ynghylch y dreth gyngor yn seiliedig ar eu hamgylchiadau lleol.
4. Yn croesawu’r ffaith bod cyllid gwaelodol 3.8 y cant wedi’i ddarparu yn y setliad llywodraeth leol.
5. Yn nodi:
a) y bydd cynghorau’n cael mwy na £6 biliwn drwy’r setliad llywodraeth leol terfynol ac £1.3 biliwn mewn grantiau penodol ychwanegol yn 2025-26; a
b) bod llywodraeth leol a Llywodraeth Cymru yn cydadolygu ac yn cyd-ddatblygu’r fformiwla gyllido fel y bydd yn parhau i ateb y gofyn, gan gynnig sefydlogrwydd ac ymatebolrwydd i awdurdodau.
Motion NDM8838 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Recognises the crucial role that councils play in delivering local public services and the funding challenges they face.
2. Notes that councils hold over £2 billion in usable reserves.
3. Notes councils make decisions about council tax based on their local circumstances.
4. Welcomes the provision of a floor in the local government settlement at 3.8 per cent.
5. Notes that:
a) councils will receive more than £6 billion through the final local government settlement and £1.3 billion additional specific grants in 2025-26; and
b) local government and the Welsh Government jointly review and develop the funding formula so that it continues to be fit for purpose offering authorities both stability and responsiveness.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Ac mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 25 against. Therefore the motion as amended is agreed.
Eitem 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cyllid llywodraeth leol. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 26, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 6. Welsh Conservatives Debate - Local government finance. Motion as amended: For: 26, Against: 25, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
A'r pleidleisiau nesaf ar ddadl Plaid Cymru ar ryddhad eiddo amaethyddol. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next votes are on the Plaid Cymru debate on agricultural property relief. I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Heledd Fychan. Open the vote. Close the vote. In favour 25, no abstentions, 26 against. Therefore the motion is not agreed.
Eitem 7. Dadl Plaid Cymru - Rhyddhad Eiddo Amaethyddol. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 25, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 7. Plaid Cymru Debate - Agricultural Property Relief. Motion without amendment: For: 25, Against: 26, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1 fydd nesaf; gwelliant 1 yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn.
Amendment 1 will be next, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 25 against. Therefore the amendment is agreed.
Eitem 7. Dadl Plaid Cymru - Rhyddhad Eiddo Amaethyddol. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Jane Hutt: O blaid: 26, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 7. Plaid Cymru Debate - Agricultural Property Relief. Amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt: For: 26, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Y bleidlais olaf felly ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
The final vote is on the motion as amended.
Cynnig NDM8832 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd yn:
1. Nodi bod rhyddhad eiddo amaethyddol yn fater a gedwir yn ôl.
2. Cydnabod y pryderon a fynegwyd gan ffermwyr Cymru am y newidiadau i rhyddhad eiddo amaethyddol.
3. Cydnabod bod Gweinidogion Cymru wedi annog Llywodraeth y DU, ac y byddant yn parhau i’w hannog, i roi ystyriaeth lawn a phriodol i farn ffermwyr Cymru.
Motion NDM8832 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Notes that agricultural property relief is a reserved matter;
2. Recognises the concerns expressed by Welsh farmers about changes to agricultural property relief; and
3. Recognises that Welsh Ministers have and will continue to advocate to the UK Government that the views of Welsh farmers be given full and proper consideration.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, 11 yn ymatal, 14 yn erbyn. Y cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 26, 11 abstentions, 14 against. Therefore the motion as amended is agreed.
Eitem 7. Dadl Plaid Cymru - Rhyddhad Eiddo Amaethyddol. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 26, Yn erbyn: 14, Ymatal: 11
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 7. Plaid Cymru Debate - Agricultural Property Relief. Motion as amended: For: 26, Against: 14, Abstain: 11
Motion as amended has been agreed
Dyna ni. Dyna ddiwedd ar y pleidleisio.
That's the end of voting for today.
Byddwn ni'n symud ymlaen nawr i'r ddadl fer ac mae'r ddadl fer y prynhawn yma gan Hannah Blythyn.
We will move on now to the short debate and this short debate this afternoon is brought forward by Hannah Blythyn.
And you can start your short debate once Members have—some of them have—quietly left the Chamber. Hannah Blythyn.
A gallwch ddechrau eich dadl fer pan fydd yr Aelodau wedi—mae rhai ohonynt wedi gwneud hynny—gadael y Siambr yn dawel. Hannah Blythyn.
Diolch, Llywydd. At the outset, I'd like to say I've given a minute of my time to Jenny Rathbone, Sioned Williams and Joyce Watson.
Time and time again, we have stood and spoken in this Siambr to condemn sexual harassment in our communities, in our workplaces and in our country. We've signed up to campaigns, we've supported policies and we've taken part in events. Welsh Government has rightly legislated, set up working groups and worked together with trade unions and other partners on implementation. But sexual harassment at large in society remains, sadly, endemic, and we've had to repeatedly respond to systemic issues of sexual harassment within workplaces and across services in Wales.
Diolch, Lywydd. Ar y dechrau, hoffwn ddweud fy mod wedi rhoi munud o fy amser i Jenny Rathbone, Sioned Williams a Joyce Watson.
Dro ar ôl tro, rydym wedi codi a siarad yn y Siambr hon i gondemnio aflonyddu rhywiol yn ein cymunedau, yn ein gweithleoedd ac yn ein gwlad. Rydym wedi cefnogi ymgyrchoedd, rydym wedi cefnogi polisïau ac rydym wedi cymryd rhan mewn digwyddiadau. Yn gwbl briodol, mae Llywodraeth Cymru wedi deddfu, wedi sefydlu gweithgorau ac wedi cydweithio ag undebau llafur a phartneriaid eraill ar weithredu'r ddeddfwriaeth. Ond yn anffodus mae aflonyddu rhywiol yn parhau'n endemig yn y gymdeithas, ac rydym wedi gorfod ymateb dro ar ôl tro i broblem systemig aflonyddu rhywiol mewn gweithleoedd ac ar draws gwasanaethau yng Nghymru.
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
Yes, we have a duty to call out, but to merely condemn is not enough. A corporate commitment or policy position is welcome, but is no substitution for widespread cultural change. And we have to not be afraid to hold individuals and institutions to account on any hypocrisy: for example, to advocate or be an ambassador for something like the White Ribbon campaign when his own or organisational actions fall far short.
Today's short debate will set out what sexual harassment in the workplace is, some of the protections currently in place, and, hopefully, serve in some way as a call to do and to be better. But, as someone who became a politician because I was an activist, I want to try and set out some practical steps and suggestions for how we can meaningfully move from talking to tackling sexual harassment at work. Sexual harassment is conduct that is unwanted, meaning that it is unwelcome or uninvited behaviour and the person carrying it out doesn't have the consent or permission to do so from the person that experiences it. Workplace sexual harassment also relates to violations of a professional space, and so can extend beyond the feelings of an individual victim. There is also sex-based harassment—unwanted contact that focuses on sex or gender.
No one person experiences harassment in the same way as another, but what is a common factor is that it is rooted in power and is often an exploitation of power imbalance. Ultimately, sexual harassment is a disgusting display of power that intimidates, coerces or degrades another person, and, from a worker's perspective, it could be someone that is high profile or influential in the context of that workplace or working environment. And in a political environment such as our own, that power imbalance is absolutely and acutely amplified. On that note, whilst I am contributing today in my capacity as MS for Delyn, I do want, as Chair of the Standards of Conduct Committee, to place on record my commitment to strengthen the processes we have in place for dealing with sexual harassment so as to improve confidence and support in our Senedd and all who work within it.
Workplace sexual harassment can manifest in different ways: it can be physical, face-to-face, or in digital form, such as WhatsApp messages or posts on social media platforms. So, let's be clear—
Mae dyletswydd arnom i godi llais, ond nid yw condemnio'n unig yn ddigon. Mae ymrwymiad corfforaethol neu safbwynt polisi i'w groesawu, ond nid yw'n cymryd lle newid diwylliannol eang. Ac mae'n rhaid inni beidio â bod ofn dwyn unigolion a sefydliadau i gyfrif am unrhyw ragrith: er enghraifft, eirioli neu fod yn llysgennad dros rywbeth fel ymgyrch y Rhuban Gwyn pan fydd ei weithredoedd ei hun neu weithredoedd sefydliadol ymhell o fod yn iawn.
Bydd y ddadl fer heddiw yn nodi beth yw aflonyddu rhywiol yn y gweithle, rhai o'r amddiffyniadau sydd ar waith ar hyn o bryd, ac mewn rhyw ffordd yn gweithredu fel galwad i wneud ac i fod yn well. Ond fel rhywun a ddaeth yn wleidydd oherwydd fy mod yn arfer bod yn ymgyrchydd, rwyf am geisio nodi camau ymarferol ac awgrymiadau ar sut y gallwn symud yn ystyrlon o siarad i fynd i'r afael ag aflonyddu rhywiol yn y gwaith. Mae aflonyddu rhywiol yn ymddygiad diangen, sy'n golygu ei fod yn ymddygiad digroeso neu heb ei wahodd ac nid yw'r person sy'n ei gyflawni wedi cael cydsyniad na chaniatâd i wneud hynny gan y person sy'n ei brofi. Mae aflonyddu rhywiol yn y gweithle hefyd yn ymwneud ag ymyrryd â gofod proffesiynol, ac felly gall ymestyn y tu hwnt i deimladau dioddefwr unigol. Hefyd, ceir aflonyddu ar sail rhyw—cyswllt digroeso sy'n canolbwyntio ar ryw neu rywedd.
Mae pawb sy'n profi aflonyddu yn ei brofi mewn ffordd wahanol, ond yr hyn sy'n ffactor cyffredin yw ei fod wedi ei wreiddio mewn pŵer ac yn aml mae'n camfanteisio ar anghydbwysedd pŵer. Yn y pen draw, yr hyn yw aflonyddu rhywiol yw arddangosiad ffiaidd o bŵer sy'n bygwth, yn gorfodi neu'n diraddio unigolyn arall, ac o safbwynt gweithiwr, gallai fod yn rhywun proffil uchel neu ddylanwadol yng nghyd-destun y gweithle neu'r amgylchedd gwaith. Ac mewn amgylchedd gwleidyddol fel ein hun ni, mae'r anghydbwysedd pŵer wedi'i chwyddo'n fawr. Ar y nodyn hwnnw, er fy mod yn cyfrannu heddiw yn rhinwedd fy swydd fel AS dros Delyn, fel Cadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, rwyf am gofnodi fy ymrwymiad i gryfhau'r prosesau sydd gennym ar waith ar gyfer ymdrin ag aflonyddu rhywiol er mwyn gwella hyder a chymorth yn ein Senedd a phawb sy'n gweithio ynddi.
Gall aflonyddu rhywiol yn y gweithle ymddangos mewn sawl gwahanol ffordd: gall fod yn gorfforol, wyneb yn wyneb, neu ar ffurf ddigidol, fel negeseuon WhatsApp neu bostiadau ar blatfformau cyfryngau cymdeithasol. Felly, gadewch inni fod yn glir—
Sorry, Hannah—sorry to interrupt. Can the members of the gallery please leave quietly? Thank you. Hannah Blythyn.
Mae'n ddrwg gennyf, Hannah—mae'n ddrwg gennyf dorri ar draws. A wnaiff y rhai sydd yn yr oriel adael yn dawel os gwelwch yn dda? Diolch. Hannah Blythyn.
Diolch. Let's be clear, sexual harassment in the workplace does not exist in isolation—it's merely a microcosm and part of a societal misogyny that has for too long and too often been normalised. But it cannot ever be considered low level, because, for those on the receiving end, it can cause severe trauma and be life changing.
In October 2023, the Worker Protection (Amendment of Equality Act 2010) Act was passed in the UK Parliament and introduced a preventative duty on employers to require them to take all reasonable steps to prevent sexual harassment in the workplace. It includes the ability for compensation in sexual harassment claims to be increased, and it also gives the Equality and Human Rights Commission power to take enforcement action where there's evidence of an organisation failing to take reasonable steps to prevent sexual harassment. Whilst this is to be welcomed—and I would expect the public sector in Wales to take full account of this in social partnership—the Act does not go far enough. It does not include cover for third-party harassment, nor does it actually tackle sexual harassment.
So, how can we strengthen protections to tackle sexual harassment in workplaces in Wales? Policies on prevention are not enough on their own. More needs to be done to actually tackle sexual harassment through an all-Wales sexual harassment policy and approach across the entirety of the public sector, one that has zero tolerance central to tackling this blight on our society, and to ensure that workplaces have comprehensive support frameworks and processes that victims of sexual harassment can finally have confidence in. This should include access to counselling services, legal assistance and confidential reporting mechanisms. Welsh Government could explore how to use public procurement and the power of the public purse for the private sector in Wales to also adapt to these practices; an all-Wales whistleblowing facility that has appropriate resources, expertise and transparency of process and outcome; a hard-hitting public campaign, aimed at making sexual harassment in the workplace as taboo as drink driving and that helps consign such behaviours to the dustbin of history; and exploring how devolved powers such as planning and licensing could be used to better protect people from sexual harassment in particular workplaces—for example, in hospitality. This should take into account the ask of Unite the Union's 'Get ME home safely' campaign. We should also recognise that the experience of those from marginalised communities of sexual harassment is often more severe, with more complex barriers to reporting and accessing therapy or support. This is something that this institution and our own organisations will need to address alongside the commitment to a more diverse Senedd.
Beyond Wales, employment legislation could be amended or introduced to strengthen obligations on dealing with sexual harassment for both employers and employees. There could also be guaranteed facility time for trade union equality reps and members who want to take sexual harassment training and for reps who want to represent workers in cases of sexual harassment. I believe also there is merit in working together to explore the potential of a separate tribunal process for cases of sexual harassment, one that recognises the need for sensitivity and appropriate expertise. Tribunals are currently costly, which acts as an added deterrent. This needs reviewing, because it cannot be the case that wealth wins in this respect.
Access to employment tribunals can be out of reach for most individuals, and it's through trade unions that justice in this way for many can be accessed. It's the role of trade unions to stand up for workers, and they play a pivotal role in ensuring that workers can do their jobs safely, free from harassment, in a fair and supportive environment. Union reps are often the first person to receive disclosures of sexual harassment, and trade unions, in the spirit of meaningful social partnership, should absolutely be central to shaping the actions to tackle sexual harassment in the workplace. Workers are experts by experience and best placed to shape improvements where they work. All union reps should receive training on how to support and represent members in cases of sexual harassment and all members are expected to work against a culture that allows sexual harassment.
I said at the outset that what happens in a workplace is not in isolation from wider society. And, like any workplaces, trade unions are not immune. We only have to look at the more recent headlines of challenges within organisations like the TSSA, and at the GMB, which saw the commission of the Monaghan report and further review. That said, though, individual trade unions across the country are stepping up the ante when it comes to stamping out sexual harassment, whether that is through campaigns, action plans, or a zero-tolerance approach. I want to pay particular tribute to Rhianydd Williams of the Wales Trades Union Congress who's developed the Wales TUC toolkit for tackling sexual harassment in the workplace and is leading the way in bringing a range of workplaces on board. This toolkit should be adopted and implemented by every workplace in Wales.
However, the stark reality of life is that much of the evidence and experience of women makes it clear that no workplace is immune from sexual harassment and inappropriate behaviour, myself included. I won't use the term 'low level', because I dismissed it at the start, but, in the grand scheme, it is relatively benign, but telling in its example. Very many years ago now, when I was a young and enthusiastic activist, I went to one of my first big conferences. I was at one of those evening events we'd all be familiar with, with some warm white wine on offer. I was introduced to somebody who was then very senior in the trade union movement. They looked me up and down and said, 'Oh, if I was 20 years younger.' At the time, I was so fresh to the scene that I didn't know who they were, so I replied with, 'If you were 20 years younger, you still wouldn't have a chance.' The issue then was that person walked away, but the people around me actually said to me, 'I can't believe you said that to him.' Unfortunately, there are examples I could lean on since I've stood for election or that have been locked deep in my brain for decades. But I shared what I have today simply because I think it demonstrates that real challenge of cultural change, power dynamics, and the attitudes of so-called bystanders, particularly in some of the more politically charged settings. It wasn't just the inappropriate comments of that very senior official, but the reaction of others to me.
So, in coming to a close, it's important to reflect on our own and others' attitudes, as well as action or inaction. That's why any approach to tackling such harassment in a work setting is both about prevention and having proper, independent and trusted processes in place, but also, I believe, should incorporate the accountability of bystanders and their behaviours. To stand by or to not have proper processes in place, or, worse, to suppress or to cover up behaviours, is certainly not the right thing to do by the individual who's been on the receiving end, but neither is it in the interests of an institution. It does not protect the reputation of that institution—quite the opposite. We should also reflect on and call out where there has been knowledge of an individual or individuals' inappropriate behaviour and it's been used as some form of leverage, politically or otherwise, as a means of exerting some sort of control.
Saturday will mark International Women's Day, and the theme this year is 'accelerate action', so let's do just that and accelerate action to tackle sexual harassment in the workplace: a little less conversation, a little more action please.
Diolch. Gadewch inni fod yn glir, nid yw aflonyddu rhywiol yn y gweithle yn bodoli ar ei ben ei hun—microcosm yn unig ydyw a rhan o gasineb at fenywod yn y gymdeithas sydd wedi'i normaleiddio'n rhy aml ers llawer gormod o amser. Ond ni ellir byth mo'i ystyried yn lefel isel, oherwydd, i'r rhai sy'n ei ddioddef, gall achosi trawma difrifol a newid bywydau.
Ym mis Hydref 2023, pasiwyd Deddf Diogelu Gweithwyr (Diwygio Deddf Cydraddoldeb 2010) yn Senedd y DU a chyflwynodd ddyletswydd ataliol ar gyflogwyr i'w gwneud yn ofynnol iddynt roi pob cam rhesymol ar waith i atal aflonyddu rhywiol yn y gweithle. Mae'n cynnwys y gallu i gynyddu iawndal mewn hawliadau aflonyddu rhywiol, ac mae hefyd yn rhoi pŵer i'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol roi camau gorfodi ar waith lle ceir tystiolaeth fod sefydliad yn methu cymryd camau rhesymol i atal aflonyddu rhywiol. Er bod hyn i'w groesawu—a byddwn yn disgwyl i'r sector cyhoeddus yng Nghymru ystyried hyn yn llawn mewn partneriaeth gymdeithasol—nid yw'r Ddeddf yn mynd yn ddigon pell. Nid yw'n cynnwys yswiriant ar gyfer aflonyddu gan drydydd parti, ac nid yw'n mynd i'r afael ag aflonyddu rhywiol mewn gwirionedd.
Felly, sut y gallwn ni gryfhau amddiffyniadau i fynd i'r afael ag aflonyddu rhywiol yn y gweithle yng Nghymru? Nid yw polisïau atal yn ddigon ar eu pen eu hunain. Mae angen gwneud mwy i fynd i'r afael ag aflonyddu rhywiol trwy bolisi a dull o weithredu ar aflonyddu rhywiol ar gyfer Cymru gyfan ar draws y sector cyhoeddus i gyd, un â dim goddefgarwch yn ganolog i fynd i'r afael â'r malltod hwn ar ein cymdeithas, ac i sicrhau bod gan weithleoedd fframweithiau a phrosesau cymorth cynhwysfawr y gall dioddefwyr aflonyddu rhywiol fod â hyder ynddynt o'r diwedd. Dylai hyn gynnwys mynediad at wasanaethau cwnsela, cymorth cyfreithiol a mecanweithiau adrodd cyfrinachol. Gallai Llywodraeth Cymru archwilio sut i ddefnyddio caffael cyhoeddus a phŵer y pwrs cyhoeddus i'r sector preifat yng Nghymru addasu i'r arferion hyn hefyd; cyfleuster chwythu'r chwiban ar gyfer Cymru gyfan ag iddo adnoddau priodol, arbenigedd a phrosesau a chanlyniadau tryloyw; ymgyrch gyhoeddus gadarn, gyda'r nod o wneud aflonyddu rhywiol yn y gweithle yn fater tabŵ fel yfed a gyrru a helpu i gael gwared ar ymddygiad o'r fath; ac archwilio sut y gellid defnyddio pwerau datganoledig fel cynllunio a thrwyddedu i ddiogelu pobl yn well rhag aflonyddu rhywiol mewn gweithleoedd penodol—er enghraifft, mewn lletygarwch. Dylai ystyried yr hyn y mae ymgyrch 'Get ME home safely' undeb Unite yn gofyn amdano. Dylem hefyd gydnabod bod profiad pobl o gymunedau ymylol o aflonyddu rhywiol yn aml yn fwy difrifol, gyda rhwystrau mwy cymhleth i adrodd a mynediad at therapi neu gymorth. Mae hyn yn rhywbeth y bydd angen i'r sefydliad hwn a'n trefniadau ein hunain fynd i'r afael ag ef ochr yn ochr â'r ymrwymiad i Senedd fwy amrywiol.
Y tu hwnt i Gymru, gellid diwygio neu gyflwyno deddfwriaeth cyflogaeth i gryfhau rhwymedigaethau i ymdrin ag aflonyddu rhywiol ar gyfer cyflogwyr a gweithwyr. Gellid gwarantu amser cyfleuster hefyd i gynrychiolwyr cydraddoldeb undebau llafur ac aelodau sydd eisiau hyfforddiant ar aflonyddu rhywiol, ac i gynrychiolwyr sydd am gynrychioli gweithwyr mewn achosion o aflonyddu rhywiol. Rwy'n credu hefyd fod gwerth mewn cydweithio i archwilio potensial proses dribiwnlys ar wahân ar gyfer achosion o aflonyddu rhywiol, un sy'n cydnabod yr angen am sensitifrwydd ac arbenigedd priodol. Mae tribiwnlysoedd yn gostus ar hyn o bryd, sy'n rhwystr ychwanegol. Mae angen adolygu hyn, oherwydd ni allwn adael i gyfoeth ennill yn hyn o beth.
Gall mynediad at dribiwnlysoedd cyflogaeth fod allan o gyrraedd i'r rhan fwyaf o unigolion, a thrwy undebau llafur y bydd llawer yn cael mynediad at gyfiawnder yn y ffordd hon. Rôl undebau llafur yw sefyll dros weithwyr, ac maent yn chwarae rhan ganolog yn sicrhau y gall gweithwyr wneud eu gwaith yn ddiogel, yn rhydd o aflonyddu, mewn amgylchedd teg a chefnogol. Yn aml, cynrychiolwyr undeb yw'r person cyntaf i gael datgeliadau o aflonyddu rhywiol, a dylai undebau llafur, mewn ysbryd o bartneriaeth gymdeithasol ystyrlon, fod yn gwbl ganolog i lunio'r camau i fynd i'r afael ag aflonyddu rhywiol yn y gweithle. Mae gweithwyr yn arbenigwyr yn sgil profiad ac yn y sefyllfa orau i lunio gwelliannau lle maent yn gweithio. Dylai pob cynrychiolydd undeb gael hyfforddiant ar sut i gefnogi a chynrychioli aelodau mewn achosion o aflonyddu rhywiol ac mae disgwyl i bob aelod weithio yn erbyn diwylliant sy'n caniatáu aflonyddu rhywiol.
Dywedais ar y dechrau nad yw'r hyn sy'n digwydd mewn gweithle yn annibynnol ar y gymdeithas ehangach. Ac fel unrhyw weithle arall, nid yw undebau llafur yn imiwn. Nid oes ond angen inni edrych ar benawdau mwy diweddar ynghylch yr heriau mewn sefydliadau fel TSSA, a GMB, a arweiniodd at gomisiynu adroddiad Monaghan ac adolygu pellach. Wedi dweud hynny fodd bynnag, mae undebau llafur unigol ledled y wlad yn gwneud eu rhan i ddileu aflonyddu rhywiol, boed hynny trwy ymgyrchoedd, cynlluniau gweithredu, neu ddull dim goddefgarwch. Rwyf am dalu teyrnged arbennig i Rhianydd Williams o Gyngres Undebau Llafur Cymru sydd wedi datblygu pecyn cymorth TUC Cymru ar gyfer mynd i'r afael ag aflonyddu rhywiol yn y gweithle ac sy'n arwain y ffordd ar sicrhau ymrwymiad ystod o weithleoedd. Dylai pob gweithle yng Nghymru fabwysiadu a gweithredu'r pecyn cymorth hwn.
Fodd bynnag, realiti bywyd yw bod llawer o dystiolaeth a phrofiad menywod yn dangos yn glir nad oes unrhyw weithle'n imiwn rhag aflonyddu rhywiol ac ymddygiad amhriodol, yn cynnwys fy mhrofiad fy hun. Ni wnaf ddefnyddio'r term 'lefel isel', oherwydd fe wneuthum ei ddiystyru ar y dechrau, ond at ei gilydd, mae'n gymharol ddiniwed, ond yn dweud llawer fel enghraifft. Flynyddoedd maith yn ôl bellach, pan oeddwn yn ymgyrchydd ifanc a brwdfrydig, euthum i un o fy nghynadleddau mawr cyntaf. Roeddwn yn un o'r digwyddiadau gyda'r nos y mae pawb ohonom yn gyfarwydd â hwy, a gwin gwyn cynnes yn cael ei gynnig. Cefais fy nghyflwyno i rywun a oedd ar y pryd yn uchel iawn yn y mudiad undebau llafur. Edrychodd arnaf o fy nghorun i fy sawdl a dweud, 'O na bawn i 20 mlynedd yn iau.' Ar y pryd, roeddwn mor newydd fel na wyddwn pwy ydoedd, felly atebais drwy ddweud, 'Ni fyddai gennych obaith hyd yn oed pe baech chi 20 mlynedd yn iau.' Fe gerddodd i ffwrdd, ond wedyn fe ddywedodd y bobl o fy nghwmpas, 'Ni allaf gredu eich bod wedi dweud hynny wrtho.' Yn anffodus, mae yna enghreifftiau y gallwn eu rhoi ers imi sefyll etholiad neu sydd wedi bod dan glo yn ddwfn yn fy ymennydd ers degawdau. Ond rhannais hynny heddiw am fy mod yn credu ei fod yn dangos cymaint o her yw newid diwylliant, dynameg pŵer, ac agweddau gwyliedyddion fel y'u gelwir, yn enwedig yn rhai o'r lleoliadau mwy gwleidyddol eu natur. Nid sylwadau amhriodol yr uwch swyddog hwnnw'n unig oedd hyn, ond ymateb eraill i mi.
Felly, wrth ddod i ben, mae'n bwysig myfyrio ar ein hagweddau ein hunain ac eraill, yn ogystal â gweithredu neu ddiffyg gweithredu. Dyna pam y mae unrhyw ddull o fynd i'r afael ag aflonyddu o'r fath mewn lleoliad gwaith yn ymwneud ag atal a sefydlu prosesau priodol ac annibynnol y gellir ymddiried ynddynt, ond hefyd, rwy'n credu, dylai ymgorffori atebolrwydd gwyliedyddion a'u hymddygiad. Yn sicr, nid camu'n ôl neu beidio â chael prosesau priodol ar waith, neu'n waeth, atal neu gelu ymddygiadau, yw'r peth iawn i'w wneud i'r unigolyn sydd wedi profi ymddygiad o'r fath, ond nid yw o unrhyw fudd i sefydliad ychwaith. Nid yw'n diogelu enw da'r sefydliad hwnnw—i'r gwrthwyneb yn llwyr. Dylem hefyd ystyried a chodi llais lle cafwyd gwybodaeth am ymddygiad amhriodol unigolyn neu unigolion a lle cafodd ei ddefnyddio fel rhyw fath o arf, gwleidyddol neu fel arall, i weithredu rhyw fath o reolaeth.
Dydd Sadwrn yw Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, a'r thema eleni yw 'cyflymu gweithredu', felly gadewch inni wneud hynny a chyflymu camau i fynd i'r afael ag aflonyddu rhywiol yn y gweithle: llai o ddweud, mwy o wneud os gwelwch yn dda.
I represent a constituency that includes the whole of the city centre, and, obviously, there's a huge number of entertainment venues where, unfortunately, sexual harassment is an everyday occurrence. Exploitation of women continues to be a major issue. The new south Wales police and crime commissioner has considerable experience in combating violence against women, but much work remains to be done by the organisations that make money out of the night-time economy. On New Year's Day 2024, one of my constituents was attacked in a nightclub, allegedly because she'd rebuffed unwanted sexual advances from an individual she did not know. She had to be taken to A&E to deal with the injuries she suffered from a broken bottle. But, unfortunately, neither the CCTV footage nor the lack of any witnesses, anybody prepared to come forward and explain what had happened, meant that the Crown Prosecution Service refused to go ahead with any prosecution. It is unfortunate that people like doormen, who are employed to keep people safe in these venues, are not alert to what is potentially going on and prepared to give evidence to ensure that people find this activity to be impossible to carry out in these entertainment venues. It clearly requires additional training for both permanent staff and temporary staff such as bouncers to ensure that all staff are aware of and alert to sexual harassment and coercion like spiking, which is another major issue that occurs, and the appropriate steps need to be taken so that everybody can enjoy going out in the evening without fear of sexual harassment.
Rwy'n cynrychioli etholaeth sy'n cynnwys canol y ddinas i gyd, ac yn amlwg, mae nifer enfawr o leoliadau adloniant lle mae aflonyddu rhywiol yn ddigwyddiad bob dydd, yn anffodus. Mae camfanteisio ar fenywod yn parhau i fod yn broblem fawr. Mae gan gomisiynydd heddlu a throseddu newydd de Cymru brofiad sylweddol o frwydro yn erbyn trais yn erbyn menywod, ond mae llawer o waith i'w wneud o hyd gan y sefydliadau sy'n gwneud arian o economi'r nos. Ar Ddydd Calan 2024, ymosodwyd ar un o fy etholwyr mewn clwb nos, yn ôl pob sôn am ei bod wedi gwrthod fflyrtian rhywiol digroeso gan unigolyn nad oedd hi'n ei adnabod. Bu'n rhaid mynd â hi i adran ddamweiniau ac achosion brys i drin yr anafiadau a ddioddefodd o botel oedd wedi torri. Ond yn anffodus, am nad oedd lluniau CCTV ar gael nac unrhyw dystion, unrhyw un a oedd yn barod i gamu ymlaen ac egluro beth oedd wedi digwydd, gwrthododd Gwasanaeth Erlyn y Goron fwrw ymlaen ag unrhyw erlyniad. Mae'n anffodus nad yw pobl fel porthorion, sy'n cael eu cyflogi i gadw pobl yn ddiogel yn y lleoliadau hyn, yn effro i'r hyn a allai fod yn digwydd ac yn barod i roi tystiolaeth i sicrhau bod pobl yn gweld bod cyflawni hyn yn amhosibl mewn lleoliadau adloniant o'r fath. Mae'n amlwg fod angen hyfforddiant ychwanegol i staff parhaol a staff dros dro fel bownsers i sicrhau bod yr holl staff yn ymwybodol ac yn effro i aflonyddu rhywiol a gorfodaeth fel sbeicio, sy'n broblem fawr arall sy'n digwydd, ac mae angen rhoi camau priodol ar waith fel y gall pawb fwynhau mynd allan gyda'r nos heb ofni aflonyddu rhywiol.
I want to thank Hannah Blythyn for bringing this important debate to the Senedd, and I really want to endorse the point she's raised in relation to the need for more urgent action as regards tackling sexual harassment in the workplace to mark International Women's Day. The women's caucus co-hosted a wonderful event at lunch time today, 'Inspire Her in the Senedd', with Elect Her. And it was great to speak with so many young women who are interested in politics; some of them from my former school, Ysgol Gyfun Cwm Rhymni. And always in the back of my mind at those events, when I'm encouraging women and urging women to get involved, to campaign, to become activists, to stand for office, is that we also need to do that work to make this Senedd a fit and safe workplace for them. And it's easier perhaps for us to do that first piece of work without doing that essential second piece of work as well.
So, I'd like to know from the Minister what particularly can be done by the Government, in the context of Senedd expansion and the Government guidance that will be issued to parties, to encourage more women to stand, to achieve this. Because it is a workplace like no other. Members are employers, not employees. It's quite difficult sometimes to know—. When you're an employee and you're a member of a union, you can go to your rep; it's not quite the same. Many of us are members of different unions—legacy unions, if you will, many of them from our former professions. We know that something needs to be done about standards; you referenced your role as the Chair of the standards committee, and we know work is ongoing there. Again, I think that that needs to be accelerated. Because that power imbalance you talked of, which plays such a huge role in sexual harassment, of course, is very much present in this place and in politics. So, I'd like to have some answers specifically perhaps around that as we look forward to welcoming a lot more women into this place, but it has to be a workplace fit for them.
Hoffwn ddiolch i Hannah Blythyn am ddod â'r ddadl bwysig hon i'r Senedd, ac rwyf am ategu'r pwynt a wnaeth ar yr angen i gyflymu camau i fynd i'r afael ag aflonyddu rhywiol yn y gweithle i nodi Diwrnod Rhyngwladol y Menywod. Cyd-gynhaliodd cawcws y menywod ddigwyddiad gwych amser cinio heddiw, 'Ysbrydola Hi yn y Senedd', gydag Etholwch Hi. Ac roedd yn wych cael siarad â chymaint o fenywod ifanc sydd â diddordeb mewn gwleidyddiaeth; rhai ohonynt o fy hen ysgol, Ysgol Gyfun Cwm Rhymni. A bob amser yng nghefn fy meddwl yn y digwyddiadau hyn, pan fyddaf yn annog menywod i gymryd rhan, i ymgyrchu, i ddod yn ymgyrchwyr, i sefyll etholiad, mae'r angen i ninnau hefyd wneud y gwaith i wneud y Senedd hon yn weithle addas a diogel ar eu cyfer. Ac efallai ei bod hi'n haws gwneud y cam cyntaf heb wneud yr ail gam hanfodol hwnnw hefyd.
Felly, hoffwn wybod gan y Gweinidog beth yn benodol y gall y Llywodraeth ei wneud, yng nghyd-destun ehangu'r Senedd a chanllawiau'r Llywodraeth a fydd yn cael eu rhoi i bleidiau, i annog mwy o fenywod i sefyll, i gyflawni hyn. Oherwydd mae'n weithle gwahanol i bobman arall. Cyflogwyr yw'r Aelodau, nid cyflogeion. Mae'n eithaf anodd gwybod weithiau—. Pan fyddwch yn gyflogai ac yn aelod o undeb, gallwch fynd at eich cynrychiolydd; nid yw'r un fath yn hollol. Mae llawer ohonom yn aelodau o wahanol undebau—undebau etifeddol, os mynnwch, a llawer ohonynt o'n proffesiynau blaenorol. Fe wyddom fod angen gwneud rhywbeth am safonau; fe gyfeirioch chi at eich rôl fel Cadeirydd y pwyllgor safonau, ac rydym yn gwybod bod gwaith yn mynd rhagddo yno. Unwaith eto, rwy'n credu bod angen cyflymu hynny. Oherwydd mae'r anghydbwysedd pŵer y sonioch chi amdano, sy'n chwarae rhan mor enfawr mewn aflonyddu rhywiol, yn bresennol iawn yn y lle hwn ac mewn gwleidyddiaeth. Felly, hoffwn gael atebion yn benodol ynglŷn â hynny efallai wrth inni edrych ymlaen at groesawu llawer mwy o fenywod i'r lle hwn, ond mae'n rhaid iddo fod yn weithle sy'n addas ar eu cyfer.
I want to thank Hannah Blythyn for bringing forward what is a hugely important topic to debate here in the Chamber.
We've heard that sexual harassment in the workplace is far too common and underreported. Many victims believe that reporting it will either make the problem worse or it will be completely ignored. I strongly believe that everyone—both women and men—should feel safe at work, and that sexual harassment in the workplace is completely unacceptable.
That is why, in early spring 2023, I agreed to host an event where the Trades Union Congress launched their sexual harassment toolkit. And one of the aims of that toolkit is to provide—and you've mentioned it, Hannah—union reps with information that they can use to tackle sexual harassment in the workplace, and also, more importantly, to stop it happening in the first place, which was referenced just now.
So, it's about changing the culture around sexual harassment and abuse, it's about calling it out and it's about encouraging people to report it. But it's also about protecting those people who do call it out, otherwise you will never change the culture in the first place. So, that toolkit is useful in as much as it lets people understand their obligations and also to do something around the framework in the workplace. But my call today will be to protect the whistleblower in the workplace as well. Because unless they know they're protected, they're not going to call it out, which is ultimately what they would want to do.
Hoffwn ddiolch i Hannah Blythyn am gyflwyno pwnc hynod bwysig i'w drafod yma yn y Siambr.
Rydym wedi clywed bod aflonyddu rhywiol yn y gweithle yn llawer rhy gyffredin a heb ei adrodd yn ddigonol. Mae llawer o ddioddefwyr yn credu y bydd rhoi gwybod amdano naill ai'n gwaethygu'r broblem neu y bydd yn cael ei anwybyddu'n llwyr. Rwy'n credu'n gryf y dylai pawb—menywod a dynion—deimlo'n ddiogel yn y gwaith, a bod aflonyddu rhywiol yn y gweithle yn gwbl annerbyniol.
Dyna pam, yn gynnar yng ngwanwyn 2023, y cytunais i gynnal digwyddiad lle lansiodd Cyngres yr Undebau Llafur eu pecyn cymorth ar aflonyddu rhywiol. Ac un o nodau'r pecyn cymorth hwnnw yw darparu gwybodaeth—ac rydych chi wedi sôn amdano, Hannah—i gynrychiolwyr undeb y gallant ei defnyddio i fynd i'r afael ag aflonyddu rhywiol yn y gweithle, a hefyd, yn bwysicach fyth, ei atal rhag digwydd yn y lle cyntaf, fel y nodwyd nawr.
Felly, mae'n ymwneud â newid y diwylliant mewn perthynas ag aflonyddu a cham-drin rhywiol, mae'n ymwneud â chodi llais yn ei gylch ac mae'n ymwneud ag annog pobl i roi gwybod amdano. Ond mae hefyd yn ymwneud â diogelu'r bobl sy'n codi llais yn ei gylch, neu fel arall ni fyddwch chi byth yn newid y diwylliant yn y lle cyntaf. Felly, mae'r pecyn cymorth hwnnw'n ddefnyddiol am ei fod yn gadael i bobl ddeall eu rhwymedigaethau a hefyd i wneud rhywbeth o amgylch y fframwaith yn y gweithle. Ond rwy'n galw heddiw am ddiogelu'r chwythwr chwiban yn y gweithle hefyd. Oherwydd oni bai eu bod yn gwybod eu bod wedi'u diogelu, nid ydynt yn mynd i godi llais yn ei gylch, er mai dyna fyddent eisiau ei wneud.
Dwi'n galw nawr ar y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol i ymateb i'r ddadl. Jack Sargeant.
I now call on the Minister for Culture, Skills and Social Partnership to reply to the debate. Jack Sargeant.
Diolch yn fawr, acting Llywydd. Can I start my contribution in responding to today's important debate by thanking Hannah Blythyn, not just for bringing forward the debate, but also for sharing the truly unacceptable experience that the Member endured in her previous employment, and also for the work that Hannah Blythyn will lead as the Chair of the Standards of Conduct Committee in this Senedd? And I'm right in saying that the Welsh Government looks forward to receiving the recommendations from that committee and to responding to some of the challenges, but also the opportunities that Senedd expansion will offer us in trying to address the issues we've heard this evening.
I'm grateful for the contributions from Jenny Rathbone, from Sioned Williams and from Joyce Watson during this debate. Our ongoing efforts to tackle sexual harassment in workplaces across Wales are incredibly important. Tackling workplace sexual harassment requires, firstly, a strong legislative framework; secondly, a clear vision and strategy; and thirdly, as Hannah Blythyn mentioned, cultural and behavioural change. I want to try and address those factors in my response this afternoon.
Diolch, Lywydd dros dro. A gaf i ddechrau fy nghyfraniad i ymateb i'r ddadl bwysig heddiw trwy ddiolch i Hannah Blythyn, nid yn unig am gyflwyno'r ddadl, ond hefyd am rannu'r profiad gwirioneddol annerbyniol a ddioddefodd yr Aelod yn ei gwaith blaenorol, a hefyd am y gwaith y bydd Hannah Blythyn yn ei arwain fel Cadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn y Senedd hon? Ac rwy'n iawn i ddweud bod Llywodraeth Cymru yn edrych ymlaen at dderbyn yr argymhellion gan y pwyllgor hwnnw ac i ymateb i rai o'r heriau, ond hefyd y cyfleoedd y bydd ehangu'r Senedd yn eu cynnig i ni wrth i ni geisio mynd i'r afael â'r pethau y clywsom amdanynt heno.
Rwy'n ddiolchgar am gyfraniadau Jenny Rathbone, Sioned Williams a Joyce Watson yn ystod y ddadl hon. Mae ein hymdrechion parhaus i fynd i'r afael ag aflonyddu rhywiol mewn gweithleoedd ledled Cymru yn hynod o bwysig. Yn gyntaf, mae mynd i'r afael ag aflonyddu rhywiol yn y gweithle yn galw am fframwaith deddfwriaethol cryf; yn ail, gweledigaeth a strategaeth glir; ac yn drydydd, fel y soniodd Hannah Blythyn, newid diwylliannol ac ymddygiadol. Rwyf am geisio mynd i'r afael â'r ffactorau hynny yn fy ymateb y prynhawn yma.
The UK worker protection Act, as previously mentioned in this debate, which came into force in October, places a proactive duty on employers to take reasonable steps to prevent sexual harassment of employees during their employment. It also makes provision for compensation uplifts to be awarded by employment tribunals when an employer has failed to fulfil its duties, and it provides the Equality and Human Rights Commission with the authority to investigate and enforce compliance with the new duties.
The Act is a significant step forward in strengthening the legislative framework. However, I am delighted that it will be strengthened further by the Employment Rights Bill, which is currently moving through its parliamentary stages in Westminster. The Bill will strengthen the provisions in the worker protection Act by extending the proactive duty on employers so that they are required to take all reasonable steps. It will also extend liability to employers in cases where staff are harassed by third parties, for example, by customers or clients, in the course of their employment.
And it's really important that we play our part in ensuring employers are aware of these duties, and that workers know the protection they have in law. It's why we have raised awareness of the Act and the guidance available on our Business Wales website. It's why we have worked with partners, including through our workplace rights and responsibilities forum and the workforce partnership council, to raise awareness of the guidance produced by the Equality and Human Rights Commission. And it's why we take the opportunities to amplify the excellent TUC Cymru toolkit, which has been referred to by Members already. I had the privilege of being at the launch of the toolkit back in 2023 with Joyce Watson and the Cabinet Secretary, Jane Hutt. The information and the package of resources on tackling and preventing sexual harassment in the workplace, we should encourage all workplaces to seek that guidance.
We have always been very clear about our commitment, our vision and strategy for ending violence against women and girls, domestic abuse and sexual violence. We have strengthened the violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy. It now includes a specific workstream on workplace harassment. This aims to provide the expertise and innovative approaches to ensure workplaces are free from harassment for workers, and that employers have the tools, the skills and the processes to be part of a whole-society change we all want to see. As part of the workplace harassment workstream we have strengthened our understanding and evidence base. This has included commissioned research on the experiences of black, Asian and minority ethnic women regarding workplace sexual harassment.
We are engaging public sector leaders and key partners directly through a series of workplace sexual harassment conferences. The conferences are organised in social partnership through the violence against women, domestic abuse and sexual violence blueprint's workplace harassment workstream. The most recent of those conferences was held in January in Wrexham and was hosted by Shavanah Taj from TUC Cymru. The conferences bring together leaders of the public sector organisations, our trade union leaders and representatives, all dedicated to addressing the pervasive and unacceptable issue of workplace sexual harassment within the public sector in Wales.
We've have also continued to invest in the bystander intervention training initiative, which offers free training that is available to a range of organisations, including workplaces, responding directly to Jenny Rathbone’s queries as to where people can go to not be a bystander.
We recognise that where we are now is not where we need to be. We have seen too many shocking and unacceptable examples of sexual harassment at work, including in some devolved public sector bodies. Let me be clear: there is no room for sexual harassment in workplaces or anywhere else in Wales. This is a critical issue that affects the well-being and safety of our workforce, and we are committed to working with partners to create a work environment where everyone feels safe and respected.
We will continue to work tirelessly to accelerate our action to address and prevent sexual harassment in the workplace across Wales, including considering the points raised by the Member who led the debate, and the Members who contributed to this evening’s debate. Together with our partners, we can make a difference. We can ensure that workplaces are free from the scourge of harassment, and we will all endeavour to do so. Diolch.
Fel y soniwyd yn flaenorol yn y ddadl hon, mae Deddf diogelu gweithwyr y DU a ddaeth i rym ym mis Hydref yn gosod dyletswydd ragweithiol ar gyflogwyr i gymryd camau rhesymol i atal aflonyddu rhywiol ar weithwyr yn ystod eu cyflogaeth. Mae hefyd yn gwneud darpariaeth i dribiwnlysoedd cyflogaeth ddyfarnu iawndal ychwanegol pan fydd cyflogwr wedi methu cyflawni ei ddyletswyddau, ac mae'n rhoi awdurdod i'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol ymchwilio a gorfodi cydymffurfiaeth â'r dyletswyddau newydd.
Mae'r Ddeddf yn gam sylweddol ymlaen yn y broses o gryfhau'r fframwaith deddfwriaethol. Fodd bynnag, rwy'n falch iawn y bydd yn cael ei gryfhau ymhellach gan y Bil Hawliau Cyflogaeth, sydd ar hyn o bryd yn symud trwy ei gyfnodau seneddol yn San Steffan. Bydd y Bil yn cryfhau'r darpariaethau yn y Ddeddf Diogelu Gweithwyr drwy ymestyn y ddyletswydd ragweithiol ar gyflogwyr fel bod gofyn iddynt roi pob cam rhesymol ar waith. Bydd hefyd yn ymestyn atebolrwydd i gyflogwyr mewn achosion lle mae trydydd partïon yn aflonyddu ar staff, cwsmeriaid neu gleientiaid, er enghraifft, yn ystod eu cyflogaeth.
Ac mae'n bwysig iawn ein bod yn chwarae ein rhan i sicrhau bod cyflogwyr yn ymwybodol o'r dyletswyddau hyn, a bod gweithwyr yn gwybod am yr amddiffyniad sydd ganddynt yn y gyfraith. Dyna pam ein bod wedi codi ymwybyddiaeth o'r Ddeddf a'r canllawiau sydd ar gael ar ein gwefan Busnes Cymru. Dyna pam ein bod wedi gweithio gyda phartneriaid, gan gynnwys drwy ein fforwm hawliau a chyfrifoldebau yn y gweithle a chyngor partneriaeth y gweithlu, i godi ymwybyddiaeth o'r canllawiau a gynhyrchwyd gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol. A dyna pam ein bod yn manteisio ar y cyfleoedd i dynnu sylw at becyn cymorth rhagorol TUC Cymru, y cyfeiriodd yr Aelodau ato eisoes. Cefais y fraint o fod yn lansiad y pecyn cymorth yn ôl yn 2023 gyda Joyce Watson ac Ysgrifennydd y Cabinet, Jane Hutt. Dylem annog pob gweithle i gael y canllawiau, y wybodaeth a'r pecyn adnoddau ar fynd i'r afael ag aflonyddu rhywiol yn y gweithle.
Rydym bob amser wedi bod yn glir iawn am ein hymrwymiad, ein gweledigaeth a'n strategaeth ar gyfer rhoi diwedd ar drais yn erbyn menywod a merched, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Rydym wedi cryfhau'r strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae bellach yn cynnwys ffrwd waith benodol ar aflonyddu yn y gweithle. Ei nod yw darparu'r arbenigedd a'r dulliau arloesol i sicrhau bod gweithleoedd yn rhydd o aflonyddu i weithwyr, a bod gan gyflogwyr offer, sgiliau a phrosesau i fod yn rhan o newid cymdeithas gyfan y mae pawb ohonom eisiau ei weld. Fel rhan o'r ffrwd waith aflonyddu yn y gweithle rydym wedi cryfhau ein dealltwriaeth a'n sylfaen dystiolaeth. Mae wedi cynnwys comisiynu ymchwil ar brofiadau menywod du, Asiaidd a lleiafrifol ethnig o aflonyddu rhywiol yn y gweithle.
Rydym yn ymgysylltu ag arweinwyr y sector cyhoeddus a phartneriaid allweddol yn uniongyrchol trwy gyfres o gynadleddau aflonyddu rhywiol yn y gweithle. Trefnir y cynadleddau mewn partneriaeth gymdeithasol drwy ffrwd waith aflonyddu yn y gweithle y glasbrint trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Cynhaliwyd y gynhadledd ddiweddaraf ym mis Ionawr yn Wrecsam ac fe'i cyflwynwyd gan Shavanah Taj o TUC Cymru. Mae'r cynadleddau'n dwyn ynghyd arweinwyr sefydliadau'r sector cyhoeddus, ein harweinwyr a'n cynrychiolwyr undebau llafur, gyda phob un ohonynt yn ymrwymedig i fynd i'r afael â phroblem hollbresennol ac annerbyniol aflonyddu rhywiol yn y gweithle yn y sector cyhoeddus yng Nghymru.
Rydym hefyd wedi parhau i fuddsoddi yn y cynllun hyfforddiant ar ymyrraeth gan wyliedyddion, yn cynnig hyfforddiant am ddim sydd ar gael i ystod o sefydliadau, gan gynnwys gweithleoedd, i ymateb yn uniongyrchol i ymholiadau Jenny Rathbone ynglŷn â ble y gall pobl fynd i ddysgu sut i ymyrryd fel gwyliedyddion.
Rydym yn cydnabod nad lle rydym arni nawr yw lle mae angen inni fod. Rydym wedi gweld gormod o enghreifftiau brawychus ac annerbyniol o aflonyddu rhywiol yn y gwaith, gan gynnwys mewn rhai cyrff datganoledig yn y sector cyhoeddus. Gadewch imi fod yn glir: nid oes lle i aflonyddu rhywiol mewn gweithleoedd nac yn unman arall yng Nghymru. Mae hwn yn fater allweddol sy'n effeithio ar les a diogelwch ein gweithlu, ac rydym wedi ymrwymo i weithio gyda phartneriaid i greu amgylchedd gwaith lle mae pawb yn teimlo'n ddiogel ac yn cael eu parchu.
Byddwn yn parhau i weithio'n ddiflino i gyflymu ein gweithredoedd i fynd i'r afael ag aflonyddu rhywiol a'i atal yn y gweithle ledled Cymru, gan gynnwys ystyried y pwyntiau a godwyd gan yr Aelod a arweiniodd y ddadl, a'r Aelodau a gyfrannodd at y ddadl heno. Gyda'n partneriaid, fe allwn wneud gwahaniaeth. Gallwn sicrhau bod gweithleoedd yn rhydd rhag malltod aflonyddu, a byddwn i gyd yn ymdrechu i wneud hynny. Diolch.
Diolch i'r Gweinidog. A daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Thank you, Minister. And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:11.
The meeting ended at 19:11.