Y Cyfarfod Llawn
Plenary
12/11/2024Cynnwys
Contents
Mae hon yn fersiwn ddrafft o’r Cofnod sy’n cynnwys yr iaith a lefarwyd a’r cyfieithiad ar y pryd.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i’r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i’r Prif Weinidog, ac mae’r cwestiwn cyntaf gan Mike Hedges.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddarparu adroddiad cynnydd ar fetro bae Abertawe a gorllewin Cymru? OQ61825
2. Pa berthynas y mae'r Prif Weinidog yn ei rhagweld rhwng Trydan Gwyrdd Cymru a GB Energy? OQ61834
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Mae'r Prif Weinidog ei hun, cyn Weinidog iechyd, wrth gwrs, yn derbyn dyw'r NHS yng Nghymru ddim lle dylai fo fod ar ôl 25 mlynedd o Lywodraethau wedi’u harwain gan Lafur: y rhestrau aros; yr angen am ymyrraeth yn y byrddau iechyd; ac mae staff, wrth gwrs, yn gorfod gweithio mewn amgylchiadau mwy a mwy anodd. Nhw ydy curiad calon yr NHS, ac mae recriwtio effeithiol, y gallu i gadw talent, yn allweddol, efo cyflogau teg wrth wraidd hynny. Yr wythnos diwethaf mi wnaeth nyrsys wrthod cynnig cyflog diweddaraf y Llywodraeth Lafur. Mae'r Royal College of Nursing yn dweud hyn:
Oes gan y Prif Weinidog gynllun ar gyfer datrys yr anghydfod yma? Ac os oes yna gynllun, beth ydy o?
3. A wnaiff y Prif Weinidog nodi nifer y cleifion a arhosodd am fwy na 24 awr am wely ar ôl cyrraedd yr ysbyty mewn ambiwlans? OQ61857
Ym mis Medi 2024, roedd 1,497 o achosion lle roedd yn rhaid i gleifion aros am wely mewn ysbyty am fwy na 24 awr ar ôl cyrraedd adran frys mewn ambiwlans. Rŷn ni wedi nodi'n glir i'r byrddau iechyd beth yw ein disgwyliadau ni o ran gwelliant, a ddoe cafodd her 50 diwrnod y gaeaf ar gyfer gofal integredig ei lansio i gefnogi hyn.
4. Beth y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i fynd i'r afael â'r mater o amseroedd aros ar gyfer asesu plant am gyflyrau niwroddatblygiadol fel awtistiaeth ac ADHD yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? OQ61861
Rŷn ni’n cymryd camau i leihau'r amseroedd aros hiraf. Mae'r galw am wasanaethau niwrowahaniaeth yn tyfu o hyd. Yn nes ymlaen y mis yma, bydd nifer o asiantaethau yn dod at ei gilydd mewn digwyddiad ailddylunio cyflym cenedlaethol. Bydd hwn yn gosod y sylfeini i sicrhau gwasanaethau cynaliadwy a fydd yn diwallu anghenion plant.
Diolch ichi am yr ateb. Yn dilyn cais rhyddid gwybodaeth, dwi wedi cael fy syfrdanu, a dweud y gwir, gan y lefel o aros y mae plant yn y gogledd yn gorfod ei wneud. Mae 62 y cant o'r holl blant sydd wedi cael eu 'refer-io' am asesiad wedi gorfod aros dros flwyddyn am yr asesiad hwnnw. Mae 50 o blant wedi bod yn aros dros bedair blynedd, ac mae un plentyn wedi aros dros bum mlynedd a hanner am yr asesiad. Nawr, mae hynny’n hirach na gyrfa ysgol uwchradd y rhan fwyaf o ddisgyblion. Mae'r plant yma yn amlwg yn cael eu gadael i lawr—ie, gan y bwrdd iechyd, ond hefyd, os caf i ddweud, gan eich Llywodraeth chi, am fethu â mynd i'r afael â'r sefyllfa. Felly, pa mor fuan y gwelwn ni hyn yn newid, oherwydd dyma rai o blant mwyaf bregus Cymru ac maen nhw wedi blino aros, Prif Weinidog, ac maen nhw’n haeddu gwell?
Na, dwi'n deall, a dwi'n deall pa mor frustrated bydd rhai o’r plant a’u rhieni nhw. Dwi'n meddwl ei bod hi'n rili bwysig inni ystyried y cyd-destun ŷn ni'n gweithio ynddo. Rŷn ni wedi gweld cynnydd o 59 y cant yn y galw am driniaeth am ADHD rhwng 2018 a 2026. Felly, mae hwnna yn alw eithriadol o uchel, ac yn amlwg mae’n cymryd amser i ni gynyddu nifer y bobl, achos mae arian ychwanegol wedi mynd i mewn—£6 miliwn yn ychwanegol wedi mynd i mewn. Dwi’n gwybod bod Betsi, er enghraifft, yn defnyddio’r arian ychwanegol maen nhw’n ei gael i gefnogi symudiad plant gydag ADHD o ysgolion cynradd i ysgolion uwchradd. Felly, nid jest ynglŷn ag asesiad yw e, ond mae peth o’r arian yna yn mynd tuag at sicrhau eu bod nhw'n gallu cael y gofal sydd ei angen arnyn nhw pan fyddan nhw’n mynd trwy’r newidiadau pwysig yna yn eu bywydau nhw. Felly, nid jest i mewn i’r asesiadau ac ati mae’n mynd, ond mae’n mynd i mewn i bethau ehangach na hynny.
5. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i hyrwyddo dull partneriaeth gymdeithasol o ran cyflogwyr ledled Cymru? OQ61850
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â thlodi tanwydd y gaeaf hwn? OQ61863
7. Pa gamau pellach y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw ar gyfer y cymunedau mwyaf difreintiedig yng Nghymru? OQ61864
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi'r cymunedau mwyaf difreintiedig yng Nghymru gyda chostau byw, gan fuddsoddi bron i £5 biliwn rhwng 2022 a 2025 mewn rhaglenni sy'n helpu i gadw arian ym mhocedi pobl. Fis diwethaf, fe wnaethon ni gyhoeddi £1.5 miliwn arall ar gyfer canolfannau clyd, i gadw pobl yn ddiogel ac yn gynnes y gaeaf yma.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gyflwr cyllid llywodraeth leol? OQ61860
Mae’r awdurdodau lleol yn parhau i reoli eu cyllidebau ar gyfer y flwyddyn a datblygu cynlluniau ar gyfer y dyfodol. Yn ddiweddar, mae Archwilio Cymru wedi gwneud gwaith ar gynaliadwyedd ariannol pob awdurdod.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a'r Trefnydd fydd yn gwneud y datganiad yma—Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae un newid i'r agenda heddiw. Yn amodol ar atal y Rheolau Sefydlog, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn arwain dadl ar y cofio. Mae hyn yn lle datganiad llafar. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda. Yn gyntaf, hoffwn ofyn am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet gyda chyfrifoldeb am iechyd. Yn dilyn cyhoeddi'r datganiad ysgrifenedig ddoe ynglŷn â'r her 50 diwrnod i helpu cleifion i adael yr ysbyty ac i wella gofal cymunedol, mae yna gymaint o gwestiynau gan Aelodau ar hyn. Dwi'n meddwl y byddem ni'n hoffi'r cyfle i drafod hyn ar lawr y Senedd, yn enwedig o ystyried yr heriau rydyn ni'n eu clywed o ran awdurdodau lleol.
Buaswn i hefyd yn hoffi gofyn am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet gyda chyfrifoldeb dros dai ynglŷn â RAAC mewn tai preifat. Mi wnes i godi hyn efo'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf, ond mae yna broblemau yn parhau o ran y rhai sydd ddim gyda'r cyllid er mwyn talu am drwsio eu tai, yn arbennig felly pan maen nhw mewn stad o dai lle mae yna dai cymdeithasol, neu'n rhannu to, er enghraifft, gyda thŷ sydd gan gyfrifoldeb, dywedwch, Trivallis yn fy rhanbarth i, ond sydd hefyd yn eiddo i rywun efo tŷ preifat. Mae angen eglurder ar hyn. Mae yna arian ar gael yn yr Alban, a dwi yn pryderu bod y bobl sy'n dioddef oherwydd RAAC yn cael eu hanghofio gan y Llywodraeth hon. Byddwn i yn hoffi'r cyfle i ni gael trafodaeth ar lawr y Senedd o ran beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i'w cefnogi nhw.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
Ac yn olaf, Mabon ap Gwynfor.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, a'r cyntaf gan y Dirprwy Brif Weinidog ar ganfyddiadau cyhoeddiad Cyfoeth Naturiol Cymru 'Achos dros Newid'? Fe fyddwch chi'n ymwybodol erbyn hyn fod Cyfoeth Naturiol Cymru, yr wythnos diwethaf, wedi cyhoeddi eu bod nhw am gau gweithrediadau arlwyo a manwerthu Coed y Brenin, Bwlch Nant yr Arian ac Ynyslas? Wrth gwrs, rydym ni'n gwybod bod y canolfannau yma yn denu dros £30 miliwn i mewn i economi canolbarth Cymru. Mae'n rhaid i Gyfoeth Naturiol Cymru ffeindio toriadau o £13 miliwn y flwyddyn yma, ac mae 10 y cant o hynny'n dod a gau'r gweithrediadau yma, felly mi fydd yna impact anferthol ar yr economi leol. Felly, buaswn i'n gwerthfawrogi cael datganiad efo asesiad o impact yr argymhellion yma, os gwelwch yn dda, yn y Siambr yma.
Yn ail, os caf i ddilyn ymlaen o'r cwestiwn ddaru iddo gael ei ofyn yn gynharach ar linell trên Calon Cymru, mae'r un fath yn wir efo llinell trên y Cambrian, lle mae yna doriadau'n mynd i fod ar y llinell yna sydd yn mynd i effeithio ar allu pobl i fynd i'w lle gwaith nhw. Mi ydw i wedi derbyn dwsinau o e-byst gan bobl sydd yn defnyddio'r trên yna i fynd i'w gwaith, ac maen nhw'n pryderu am eu gallu i gyrraedd eu gweithle, felly mi fydd yna effaith andwyol ar economi gorllewin Cymru efo'r toriadau arfaethedig yma. Felly, mi fuaswn i'n gwerthfawrogi eich bod chi'n edrych ar y ddwy elfen yna o ran llinell Calon Cymru a llinell y Cambrian, a gofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet ddod ymlaen â datganiad, os gwelwch yn dda.
Diolch i'r Trefnydd.
Mae eitem 3 wedi'i thynnu'n ôl.
Felly, symudwn ymlaen at eitem 4, datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Wythnos Gwrthfwlio: iechyd meddwl a llesiant dysgwyr. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i wneud y datganiad, Lynne Neagle.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad. Mae Plaid Cymru, wrth gwrs, yn cefnogi ymdrechion i leihau bwlio lle bynnag mae’n codi ei ben a gwella llesiant plant a phobl ifanc. Mi fyddwn ni yn craffu yn agos iawn ar waith y Llywodraeth yn y maes yma, gan ei fod yn faes mor eithriadol o bwysig.
Os caf i droi at y datganiad yn benodol, mae’n bryder bod nifer y plant, fel ŷn ni wedi clywed yn barod, sydd wedi dioddef bwlio wedi cynyddu o 6 y cant ers 2021, ond ar y llaw arall mae’n galonogol bod llesiant meddyliol plant a phobl ifanc yn gyffredinol wedi gwella ers 2021. Ond dydyn ni ddim wedi, wrth gwrs, dychwelyd i’r lefelau isel a welon ni cyn y pandemig.
Rwy’n nodi ymrwymiad yr Ysgrifennydd Cabinet i ddiweddaru’r canllawiau gwrth-fwlio, ond dyw hyn ddim yn ymrwymiad newydd gan y Llywodraeth. Yn wir, dywedodd y cyn-Weinidog addysg ym mis Mawrth eleni, yn y Siambr yma, fod Llywodraeth Cymru, ac rwy’n dyfnynnu,
‘wrthi'n diweddaru ein canllawiau statudol ar wrth-fwlio i ysgolion’.
Felly, a fyddai modd i’r Ysgrifennydd Cabinet roi gwybod i ni pa gynnydd yn benodol mae’r Llywodraeth wedi ei wneud dros yr wyth mis diwethaf ar hyn, ac a allwn ni ddisgwyl canllawiau drafft wedi eu cyhoeddi cyn y Nadolig? Os na, wel, pryd, felly?
Dwi eisiau ffocysu yn fyr iawn yn fy nghyfraniad i ar effaith tlodi ar lesiant pobl ifanc a’r mater hefyd o hiliaeth mewn ysgolion. Fel y nododd y sefydliad Plant yng Nghymru mewn nodyn briffio:
‘Gall gwisg ysgol helpu i greu ymdeimlad o gymuned, perthyn a hunaniaeth.’
Ond i lawer o blant a phobl ifanc sy’n byw mewn tlodi, mae gwisg ysgol yn achosi straen ac yn gallu arwain at fwlio hefyd, yn enwedig pan fo costau gwisg ysgol gyda bathodyn yn gallu bod llawer uwch na gwisgoedd heb fathodyn. Rwy’n gwybod bod gan y Llywodraeth ganllawiau polisi gwisg ysgol, ond rwy’n pryderu a ydy’r polisi yn cael ei weithredu yn ddigon effeithiol, o ystyried bod nifer o blant yn wynebu stigma os nad ydyn nhw yn gwisgo’r gwisg ysgol gywir.
Dyma brofiad un disgybl sydd wedi dioddef y stigma yma. Fe ddywedodd, ‘Os wyt ti heb y wisg ysgol gywir, rwyt ti’n cael slip gwisg ysgol i fynd adref, ac os nad yw’r wisg yn cael ei chywiro, rwyt ti’n cael pwynt ymddygiad negyddol sy’n gallu codi i gael dy gadw i mewn ar ôl ysgol.’ Mae’n annerbyniol yn fy marn i fod disgyblion yn derbyn cosb fel hyn o ganlyniad i ddiffyg cydymffurfiaeth â pholisi gwisg ysgol, sydd yn gallu bod yn gostus i’r rhai sydd yn byw mewn tlodi. Felly, a fyddech chi fel Llywodraeth yn ystyried sicrhau bod gan bob ysgol fannau ailgylchu gwisg ysgol? A pha gefnogaeth arall gallwch chi ei rhoi i’r rhai sydd yn ei gweld hi’n anodd prynu’r wisg ysgol gywir gan gynnwys bathodyn? Ac a fyddwch chi fel Ysgrifennydd Cabinet yn ystyried cryfhau gweithredu’r canllawiau ar wisg ysgol, er mwyn lleihau nifer y plant sydd yn wynebu bwlio o ganlyniad i hyn?
Yn olaf, i gloi, mae hiliaeth mewn ysgolion hefyd yn fater sydd yn anffodus wedi gwaethygu dros y blynyddoedd diwethaf. Mewn adroddiad gan y comisiynydd plant yn ddiweddar ar brofiad plant o hiliaeth, rhannwyd nifer o brofiadau erchyll gan ddisgyblion ar draws Cymru. Yn fy rhanbarth i, er enghraifft, dywedodd un person ifanc, a dwi'n dyfynnu, 'Cafodd fy ffrind sydd â chroen tywyllach na fi ei bwlio llawer, byddai pobl yn defnyddio'r gair N—yr N-word—yn ei herbyn hi.' A dywedodd unigolyn arall, a dwi'n dyfynnu eto, 'Dywedodd rhywun eu bod nhw ddim eisiau i fi eistedd drws nesaf iddyn nhw oherwydd lliw fy nghroen i. Fe wnes i jest symud i ffwrdd.' Mae hynny'n gwbl, gwbl annerbyniol yn ein hysgolion ni.
Felly, dwi’n siŵr byddech chi, fel yr Ysgrifennydd Cabinet, a phawb yn y Siambr yn cytuno bod yn rhaid i ni wneud mwy i fynd i'r afael â'r profiadau ofnadwy yma mae rhai plant yn eu dioddef. Felly, a fyddwch chi, fel Ysgrifennydd Cabinet, yn ystyried yr argymhellion a geir yn yr adroddiad gan y comisiynydd plant ar y mater yma, wrth ddiweddaru’r canllawiau newydd ar wrth-fwlio? Diolch yn fawr iawn.
Ac yn olaf, Jenny Rathbone.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Eitem 5 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol ar amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer pleidiau gwleidyddol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i wneud y datganiad. Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn fy mod heddiw yn gallu cyhoeddi ein canllawiau drafft ar gyfer pleidiau gwleidyddol, gyda'r nod o sicrhau bod ein cyrff democrataidd yn cynrychioli pawb yng Nghymru. Mae'r ymgynghoriad ar agor tan 7 Ionawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n edrych ymlaen at glywed barn pobl ar y canllawiau drafft dros yr wythnosau nesaf.
Ac yn olaf, John Griffiths.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Eitem 6 ar ein agenda ni heddiw yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai ar ddiogelwch adeiladau. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Jayne Bryant.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, a dwi'n croesawu'r cyfle i ymateb i'r datganiad heddiw ar ddiogelwch adeiladau, testun sy'n cario pwysigrwydd ac arwyddocâd enfawr, yn enwedig yng ngoleuni'r gwersi trasig a ddysgwyd o'r tân yn Nhŵr Grenfell. Mae'n hanfodol cadw golwg ar effaith y gwaith hwn ar fywydau preswylwyr, ac ar bwysigrwydd ymagwedd dryloyw a thrylwyr tuag at ddiogelwch adeiladau yma yng Nghymru.
Yn gyntaf, mi hoffwn i groesawu'r cytundebau diweddar sydd wedi'u harwyddo gyda datblygwyr i sicrhau bod gwaith atgyweirio yn cael ei wneud ar adeiladau risg uchel. Dwi'n falch o glywed bod cwmni Watkin Jones wedi arwyddo'r cytundeb o'r diwedd, a dwi'n gobeithio, felly, gweld cynnydd buan iawn i'r gwaith o ddiogelu eiddo yn Noc Fictoria, Caernarfon, yn fy etholaeth i. Fodd bynnag, mae llwyddiant y cytundebau yma yn dibynnu ar atebolrwydd. Felly, sut bydd Llywodraeth Cymru yn monitro ac yn gorfodi cynnydd efo'r gwaith atgyweirio yma i sicrhau ei fod o'n cael ei gyflawni, a hynny o fewn yr amserlen ofynnol?
Mae llawer o denantiaid a thrigolion wedi bod yn byw o dan gymylau ansicrwydd a risg ers gormod o amser, felly nid yn unig mae angen sicrhau bod datblygwyr yn cadw at eu hymrwymiadau, ond hefyd fod gan y Llywodraeth ganlyniadau clir ar gyfer unrhyw ddatblygwr sy'n methu â chyrraedd y safonau. Felly, mi fyddwn i'n hoffi clywed pa gamau fydd yn cael eu cymryd yn achos unrhyw ddatblygwr sy'n methu â chyflawni ei gyfrifoldebau yn brydlon.
Mae cyllid yn amlwg yn ganolog i lwyddiant yr ymdrechion yma i gyd yn y maes yma, a dŷn ni’n gwybod bod cyllideb ddiweddar Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi dyrannu arian ychwanegol ar gyfer diogelwch adeiladau. A fedrith y Gweinidog gadarnhau a fydd yna gyllid canlyniadol ar gael i Gymru, ac os felly, faint? Mae angen atebion clir yma, gan sicrhau digon o gyllid fydd yn penderfynu a ellir cwblhau’r gwaith atgyweirio i’r safon angenrheidiol ac o fewn amserlen resymol. Mae’n rhaid inni osgoi unrhyw sefyllfa lle mae diffyg ariannol yn gadael rhai adeiladau’n anniogel.
Yn olaf, dwi hefyd yn mynd i sôn am adroddiad diweddar Archwilio Cymru, ‘Craciau yn y Sylfeini’. Mae yna lawer o waith o hyd i’w wneud i gyflawni fframwaith diogelwch adeiladau effeithiol a chynaliadwy yng Nghymru. Mae adroddiad yr archwilydd yn tynnu sylw at yr angen am systemau sicrwydd gwell, a chynllunio gweithlu digonol—y ddau yn hanfodol i gyflawni’r safonau uchel sydd eu hangen. Dŷch chi wedi dechrau trafod hyn, ond a fedrwch chi ymhelaethu ar ba gamau sy’n cael eu cymryd i fynd i’r afael â’r bylchau gweithlu mewn rheolaeth adeiladau, a hefyd y gwaith sydd yn digwydd o ran sefydlu meincnodau cenedlaethol a mesurau canlyniad ar gyfer diogelwch adeiladau?
Mae’r mater yma’n ymwneud â bywydau pobl, eu cartrefi a’u heddwch meddwl. Mae angen i Lywodraeth Cymru ymrwymo i gynllun cadarn sydd yn mynd i’r afael nid yn unig â’r angen brys am waith atgyweirio, ond hefyd efo’r newidiadau strwythurol a deddfwriaethol ehangach sydd eu hangen i sicrhau nad ydy methiannau o’r fath yn cael eu hailadrodd. Dwi’n falch, felly, o glywed y symudiadau o ran yr ochr ddeddfwriaethol. Dwi yn annog y Gweinidog i gadw tryloywder a’r angen am y newidiadau strwythurol mawr yma ar waith er mwyn sicrhau tryloywder, atebolrwydd a digon o adnoddau ar bob cam o’r diwygiadau hollbwysig yma.
John Griffiths, fel Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai.
Ac yn olaf, Rhys ab Owen.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Mae angen cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro er mwyn caniatáu cynnal yr eitem nesaf o fusnes, felly Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru i wneud y cynnig yn ffurfiol.
Cynnig NNDM8716 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:
Yn atal dros dro y rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy'n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu'r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i NNDM8715 gael ei ystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mawrth, 12 Tachwedd 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Ac os nad oes unrhyw un yn gwrthwynebu hynny, fe wnawn ni— . Does yna ddim. Ac felly rŷn ni'n derbyn y cynnig i ohirio Rheolau Sefydlog, sy'n caniatáu inni gynnal y ddadl ar y cofio.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Heledd Fychan.
Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru, felly, i wneud y cynnig. Ken Skates.
Cynnig NNDM8715 Jane Hutt, Darren Millar, Jane Dodds, Heledd Fychan
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod pwysigrwydd parhaus cyfnod y Cofio i deuluoedd a chymunedau yng Nghymru.
2. Yn talu teyrnged i wasanaeth ac aberth unigolion o bob rhan o Gymru sydd yn gwasanaethu neu sydd wedi gwasanaethu yn ein lluoedd arfog.
3. Yn cydnabod gwaith diflino sefydliadau, unigolion a gwirfoddolwyr sy'n cefnogi cymuned a chyn-aelodau’r lluoedd arfog ledled Cymru.
Cynigiwyd y cynnig.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar Peredur Owen Griffiths i gynnig y gwelliant yn enw Heledd Fychan.
Gwelliant 1—Heledd Fychan
Ychwanegu pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn cefnogi'r angen i ymdrechu i gael datrysiad heddychlon i bob gwrthdaro a rhoi terfyn ar ryfel.
Yn cofio pawb sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfeloedd a gwrthdaro, gan gynnwys anafusion sifil.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Diolch yn fawr i bob un ohonoch chi sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog a gydag eraill: pobl sydd wedi colli, pobl sy'n colli ar hyn o bryd a phobl sy'n cofio'r golled. Gyda'n gilydd, mae'n rhaid inni gofio, ac fel cenedl ac fel gwlad rydyn ni yn cofio, ac yn cofio am byth. Diolch yn fawr.
Fe ges i fy enwi ar ôl brawd fy nhad-cu, Dafydd Rhys Thomas o Dreorci, a buodd farw ym mrwydr gyntaf y Somme, dim ond yn 25 mlwydd oed. Roedd ei frawd hŷn, y Parchedig Degwel Thomas o Gastell-nedd, yn cymryd rhan mewn cyfarfodydd recriwtio. Mewn araith ar y Gnoll yn ystod hanner amser gêm rygbi rhwng Castell-nedd ac Abertawe yn 1915, fe ymhyfrydodd bod 368 o fechgyn ei gapel wedi ymuno â’r lluoedd arfog. O fewn blwyddyn, roedd ei frawd wedi marw. Ni chafodd gyfle i briodi ei ddyweddi, ac ni chafodd gyfle i brofi unwaith eto gwmnïaeth yr aelwyd yn Nhreorci, fel roedd e'n dweud yn ei lythyron adref o'r ffosydd. Hefyd, erbyn diwedd y rhyfel, roedd 20 o aelodau capel Degwel Thomas yng Nghastell-nedd wedi marw.
Mae'n un o’r miliynau o bobl a fuodd farw mewn rhyfel dibwrpas.
Yr Ysgrifennydd Cabinet nawr i ymateb i'r ddadl—Ken Skates.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y gwelliant? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r gwelliant wedi ei dderbyn.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Cynnig NNDM8715 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod pwysigrwydd parhaus cyfnod y Cofio i deuluoedd a chymunedau yng Nghymru.
2. Yn talu teyrnged i wasanaeth ac aberth unigolion o bob rhan o Gymru sydd yn gwasanaethu neu sydd wedi gwasanaethu yn ein lluoedd arfog.
3. Yn cydnabod gwaith diflino sefydliadau, unigolion a gwirfoddolwyr sy'n cefnogi cymuned a chyn-aelodau’r lluoedd arfog ledled Cymru.
4. Yn cefnogi'r angen i ymdrechu i gael datrysiad heddychlon i bob gwrthdaro a rhoi terfyn ar ryfel.
5. Yn cofio pawb sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfeloedd a gwrthdaro, gan gynnwys anafusion sifil.
A'r cwestiwn nesaf fydd: a ddylid derbyn y cynnig wedi ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig wedi'i ddiwygio yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Eitem 9 sydd nesaf. Y ddadl ar adroddiad blynyddol Comisiynydd y Gymraeg ar gyfer 2023-24 yw'r eitem yma, a'r Ysgrifennydd Cabinet dros y Gymraeg sydd i wneud y cynnig—Mark Drakeford.
Cynnig NDM8714 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi Adroddiad Blynyddol Comisiynydd y Gymraeg ar gyfer 2023-24.
Cynigiwyd y cynnig.
Diolch yn fawr, Llywydd. Pleser yw agor y ddadl yma heddiw a gofyn ichi nodi adroddiad blynyddol Comisiynydd y Gymraeg ar gyfer blwyddyn ariannol 2023-24. Dyma ail adroddiad Efa Gruffudd Jones fel comisiynydd, a chefais y pleser o drafod yr adroddiad gyda hi yn ddiweddar.
Mae'r adroddiad yn mynd â ni ar daith drwy waith y comisiynydd yn ystod y cyfnod adrodd. Mae'n cynnwys uchafbwyntiau o beth sydd wedi ei wneud mewn meysydd fel sicrhau tegwch a hawliau i siaradwyr Cymraeg, dylanwadu ar ddeddfwriaeth a pholisïau, cynnal a chynyddu cydymffurfiaeth gyda dyletswyddau statudol, cynyddu defnydd o'r Gymraeg yn y sector preifat ac elusennau, a'r gwaith mae hi'n ei wneud i gynghori ar enwau lleoedd a chydweithio gyda'r Llywodraeth yn y maes yma. Mae'r adroddiad yn cynnwys cipolwg defnyddiol iawn ar waith y comisiynydd ar enwau lleoedd—er enghraifft, y gwaith mae'n ei wneud gyda'r Arolwg Ordnans i adolygu mapiau.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
Mae cynyddu'r defnydd o'r Gymraeg yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ac felly mae sicrhau bod cyfleoedd i bobl ddefnyddio'r Gymraeg yn eu bywydau bob dydd yn bwysig i ni. Mae'r adroddiad blynyddol yn cofnodi llwyddiant ymgyrch Defnyddia dy Gymraeg y comisiynydd, ac yn galonogol yn adrodd bod 23 y cant o ymatebwyr arolwg barn yn credu bod cyfleoedd i ddefnyddio'r Gymraeg wedi cynyddu dros y flwyddyn flaenorol.
Mae'n dda gweld enghreifftiau go iawn yn yr adroddiad lle mae cynnydd wedi bod mewn gwasanaethau Cymraeg, diolch i waith y comisiynydd. Er enghraifft, mae mwy o ddeunydd Cymraeg ar dudalennau gwefannau y sector iechyd, a mwy o ystyriaeth i'r Gymraeg wrth ymgynghori ar bolisïau o fewn awdurdodau lleol. Hefyd, mae byrddau iechyd wedi datblygu cynlluniau pum mlynedd i gynnig mwy o wasanaethau clinigol yn y Gymraeg.
Llywydd, mae'r comisiynydd wedi adolygu ei ffyrdd o weithio i wneud yn siŵr bod y gwaith rheoleiddio'n cael yr effaith fwyaf. Dwi'n croesawu ei bod wedi cyflwyno ffordd fwy rhagweithiol o gydreoleiddio yn ystod 2024. Mae'r dull hwn yn torri tir newydd ac yn parhau i gael ei ddatblygu. Mae'n canolbwyntio ar ganlyniadau yn hytrach na phrosesau'n unig. Mae'n dda gweld y comisiynydd ar flaen y gad o ran meddwl o'r newydd wrth weithredu ei chyfrifoldebau craidd. Mae'r ffordd newydd yn golygu gweithio'n agosach gyda chyrff sy'n dod o dan safonau i adnabod cyfleoedd i ddarparu mwy o wasanaethau Cymraeg a helpu cyrff sy'n profi anawsterau. Dwi'n siŵr y bydd y newid hwn yn sicrhau bod y comisiynydd yn parhau i reoleiddio'n effeithiol ac adeiladu perthynas dda gyda'r cyrff i gynyddu defnydd o'r Gymraeg.
Mae ffocws amlwg ar gynyddu'r defnydd o'r Gymraeg mewn gweithleoedd er mwyn galluogi staff i weithio yn y Gymraeg. Mae datblygu sgiliau iaith Gymraeg yn y gweithle yn arbennig o bwysig. Mae'n dda gweld, felly, fod y comisiynydd yn gweithio ar broject i adnabod arferion da wrth ddefnyddio'r Gymraeg yn y gweithle. Roedd yn dda hefyd darllen yr adroddiad ymchwil diweddar a gyhoeddwyd gan y comisiynydd ar lais dysgwyr yn y sector ôl-16, lle cymerodd 1,000 o ymatebwyr ran. Tra bo dysgwyr yn parhau i adrodd am rwystrau i ddefnyddio'r Gymraeg, yn enwedig fel cyfrwng astudio, roedd ymatebwyr hefyd o'r farn bod y Gymraeg yn hollol bwysig ac yn ei hystyried fel mantais economaidd wrth ddatblygu gyrfa.
Dirprwy Lywydd, fel Llywodraeth, mae gyda ni gyfrifoldeb i arwain drwy esiampl drwy gynyddu faint o Gymraeg sy'n cael ei defnyddio gan ein gweithlu ein hunain. Nod ein strategaeth defnydd mewnol, 'Cymraeg. Mae'n perthyn i ni i gyd' yw cael gweithlu cwbl ddwyieithog erbyn 2050. Drwy ailedrych ar y cynnig dysgu Cymraeg i staff, rydym ni wedi gweld cynnydd yn nifer y staff sy'n dilyn rhaglen ffurfiol o ddysgu. Yn 2020, roedd 73 aelod o staff yn dysgu drwy raglen ffurfiol. Erbyn 2024, mae 627 aelod o staff yn dysgu Cymraeg. Rydyn ni hefyd wedi cyflwyno rhaglen o ddysgu gorfodol i ddau grŵp o brentisiaid sydd wedi treulio pythefnos yn gwneud cyrsiau Cymraeg wrth ddechrau ar eu gyrfa yn Llywodraeth Cymru.
Wrth gyflawni ei chyfrifoldebau am ymchwil, mae adroddiad blynyddol y comisiynydd yn gosod y gwaith hwn mewn cyd-destun hanfodol. Ychydig iawn o achosion a nodwyd lle gafodd pobl eu hatal rhag defnyddio'r iaith, ond nodwyd mwy o brofiadau lle'r oedd pobl yn sefyll yn ôl o ddefnyddio'r Gymraeg ar ôl cael eu cywiro gan eraill. Fe wnaeth siaradwyr Cymraeg o bob gallu adrodd y profiad hwn, ond roedd yn fwy cyffredin ymysg dysgwyr. Mae'r comisiynydd yn gwneud rhagor o waith ar y mater hwn ar hyn o bryd.
Mae rôl gan y comisiynydd o ran dylanwadu ar bolisi, sy’n bwysig i sicrhau bod y Gymraeg yn cael ei hystyried o fewn meysydd fel addysg a sgiliau, cymwysterau, iechyd a gofal, amaeth, darlledu, tai, datblygu economaidd, a chymunedau Cymraeg. Dwi’n ddiolchgar i’r comisiynydd am ymateb i ymgynghoriadau ar bolisïau a Biliau newydd. Mae’n ffordd dda o’n hatgoffa ni yn y Llywodraeth am beth y gallwn ni ei wneud i ddod â’r Gymraeg i mewn i’n holl feysydd gwaith. Mae prif ffrydio 'Cymraeg 2050' o’r cychwyn wrth ddatblygu polisi mor bwysig. Mae’r gwaith mae hi wedi’i wneud, ar y cyd gyda Chomisiynydd Plant Cymru, o ran anghenion dysgu ychwanegol, wedi arwain at gamau i gefnogi darpariaeth anghenion dysgu ychwanegol cyfrwng Cymraeg. Mae mewnbwn y comisiynydd wrth i ni ddatblygu deddfwriaeth fel Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru), ac ymateb i’r Comisiwn Cymunedau Cymraeg, yn hollbwysig. Dwi’n siŵr y bydd y comisiynydd yn parhau i gyfrannu yn adeiladol wrth i’r gwaith yma symud ymlaen yn ystod y cyfnod nesaf.
Dwi’n siŵr y bydd gan Aelodau yma ddiddordeb yng ngwaith rhyngwladol y comisiynydd. Rydym, yn briodol, yn canolbwyntio ar y camau sydd eu hangen i gefnogi’r Gymraeg a sicrhau ei dyfodol, ond rydym weithiau’n anghofio ei bod yn cael ei hystyried fel llwyddiant ar lefel ryngwladol. Y Gymraeg yw’r unig iaith Geltaidd nad yw UNESCO yn ei hystyried mewn perygl. Mae’r adroddiad blynyddol yn nodi gwaith y comisiynydd gyda Chymdeithas Ryngwladol y Comisiynwyr Iaith, ac, er nad yw’r adroddiad yn sôn am hyn, roedd yn foment falch eleni pan gynhaliwyd wythfed gynhadledd y gymdeithas yma yng Nghymru.
Dirprwy Lywydd, wrth edrych at y dyfodol, dwi’n edrych ymlaen at ddod â mwy o gyrff o dan safonau’r Gymraeg. Rydyn ni newydd ymgynghori ar ychwanegu mwy o gyrff i reoliadau sydd eisoes yn bodoli. Dwi’n gobeithio gallu cyflwyno is-ddeddfwriaeth i wneud hyn yn gynnar yn 2025. Mae’r comisiynydd hefyd wedi gwneud gwaith pwysig gyda busnesau ac elusennau. Mae 109 o sefydliadau wedi cymryd rhan yn y cynllun Cynnig Cymraeg. Derbyniwyd ystod eang o sefydliadau newydd i Cynnig Cymraeg yn ystod y flwyddyn, gan gynnwys Aldi, Samariaid Cymru, Tenovus a Versus Athritis. Roedd Wythnos y Cynnig Cymraeg yn gyfle i hyrwyddo gwasanaethau Cymraeg o fewn y sectorau hynny.
Ar yr ochr arall, Dirprwy Lywydd, roeddwn yn siomedig i weld rhai cwmnïau preifat yn penderfynu stopio cynnig gwasanaethau Cymraeg. Ond dwi’n ddiolchgar i’r comisiynydd am fod mor barod i atgoffa cyrff pa mor bwysig yw cynnig gwasanaethau yn y Gymraeg. Mae’n dda gweld bod cefnogaeth benodol ar gael i’r sectorau yma, trwy ganllawiau a sesiynau hyfforddi, er mwyn eu hannog i ddarparu a datblygu gwasanaethau Cymraeg.
Wrth edrych ymlaen, mae’r sefyllfa ariannol yn parhau i fod yn heriol. Mae’r comisiynydd, fel nifer o gyrff cyhoeddus eraill, wedi gorfod rhannu’r baich hwn, ac fe wnaeth pob comisiynydd gael toriad o 5 y cant ar gyfer y flwyddyn ariannol bresennol. A dwi wedi cwrdd gyda’r comisiynydd, ac yn gwybod ei bod hi wedi edrych ar ein blaenoriaethau er mwyn targedu adnoddau i gael yr effaith mwyaf cadarnhaol. Byddaf yn cyfarfod eto â’r comisiynydd yn ystod y flwyddyn i drafod ei gwaith, a hoffwn ddiolch iddi am fod mor gadarnhaol wrth ystyried ei hymateb i’r her gyllidol hon.
Dirprwy Lywydd, mae rôl y comisiynydd yn hollol bwysig i roi llais annibynnol ar y Gymraeg, i'n herio ni fel Llywodraeth a chyrff eraill, ac i gynnig cymorth lle'n briodol i ddatblygu'r Gymraeg. Dwi'n edrych ymlaen at barhau i gydweithio gyda hi i gynyddu defnydd o'r Gymraeg a gwireddu amcanion 'Cymraeg 2050'. Diolch yn fawr.
Diolch i Lywodraeth Cymru am ddod â'r ddadl hon i'r Senedd y prynhawn yma. Dwi'n ddiolchgar i'r comisiynydd am yr adroddiad. Dwi'n credu ei fod yn adroddiad diddorol iawn. Dwi hefyd yn croesawu'r ffaith bod—. Pryd bynnag dŷn ni'n sôn am yr iaith Gymraeg, y targed canolog yw'r 1 miliwn o siaradwyr, a dwi'n ddiolchgar bod hwnnw'n rhywbeth y mae pob plaid yn y Siambr hon yn credu ynddo ac yn credu ei fod yn bwysig ac yn moyn i Lywodraeth Cymru lwyddo. Ac mae hwnnw'n rhywbeth, gobeithio, dŷn ni ddim yn cymryd for granted, ac am sicrhau bod hynny'n datblygu yn y dyfodol.
Roedd hi'n ddiddorol clywed Ysgrifennydd y Cabinet yn sôn am enghreifftiau rhyngwladol yn beth ddywedoch chi, oherwydd aethon ni, flwyddyn ddiwethaf, gyda'r pwyllgor diwylliant—Delyth yw Chair y pwyllgor—i Iwerddon. Dwi wastad yn meddwl, 'Beth mae pobl o wledydd eraill yn meddwl am Gymru? Beth maen nhw'n sylweddoli am Gymru?' A beth wnaeth bron pob un, dwi'n credu, Delyth, ddweud wrthym ni oedd yr iaith, ac roedden nhw'n dweud wrthym ni,
Dylem ni ddangos pa mor falch ŷn ni i gael gweld hynny'n digwydd yng Nghymru a bod gwledydd eraill yn edrych ar Gymru fel enghraifft i'r byd. Ac mae hynny'n rhywbeth i'w groesawu.
Gan droi at yr adroddiad, dwi'n credu bod yr adroddiad yn meddwl—. Yng nghalon yr adroddiad, y peth mwyaf pwysig yw addysg, dwi'n credu, i sicrhau ein bod ni'n cyrraedd y targed hwnnw. Ac mae gan y comisiynydd hefyd rôl bwysig, bwysig iawn o ran cyrraedd y targed o filiwn o siaradwyr erbyn 2050. Ond beth sy'n glir, os ydych chi'n edrych ar y stats—. Rydyn ni'n gwybod bod y census diwethaf yn dweud bod llai o bobl nawr yng Nghymru yn siarad Cymraeg, o'i gymharu â'r census cyn hynny. Ac os ydych chi'n edrych y tu allan i'r adroddiad hwn, ar stats eraill, beth rydych chi'n ei weld yw bod llai o athrawon nawr yn gallu dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg—27.2 y cant yn 2020 a 26.5 y cant yn 2024. Hefyd, mae 6.2 y cant o athrawon, yn ôl school workforce census y flwyddyn ddiwethaf, yn dweud eu bod nhw'n gallu dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg ond dydyn nhw ddim yn gwneud hynny yn y swydd maen nhw'n ei wneud nawr. Felly, mae llawer mwy o waith, dwi'n creu, i'w wneud inni sicrhau, os ydyn ni'n mynd i gyrraedd y filiwn o siaradwyr, fod gennym ni'r athrawon i'w wneud e a bod yr athrawon yn ganolog at wneud hynny, ond eu bod nhw'n dysgu yn y Gymraeg hefyd yn nosbarthiadau ar draws Cymru.
Felly, dwi'n gobeithio gweld strategaeth nawr, gan ein bod ni'n gweld y Bil yn dod, Bil y Gymraeg ac addysg yn dod, fod pob ysgol—ac rydyn ni, fel Ceidwadwyr Cymreig, yn cefnogi beth mae'r Bil yn trio ei wneud—fod pob ysgol ar ryw fath o gontinwwm i sicrhau bod mwy o Gymraeg yn cael ei dysgu mewn ysgolion. Mae hynny'n beth da. Mae hynny'n rhywbeth dŷn ni'n ei groesawu, er bod cwpwl o bwyntiau mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn gwybod amdanyn nhw o ran sut yn union mae hwn yn mynd i weithio. Ond mae'r aims yn rhywbeth rydyn ni'n ei gefnogi.
Hefyd, roeddwn i'n moyn sôn am rywbeth arall o ran polisïau Llywodraeth Cymru y mae'r adroddiad wedi sôn amdanyn nhw, yn enwedig yr SFS, ac fe wnaf i orffen ar hyn, Dirprwy Lywydd. Dywedodd yr adroddiad,
'Roedd asesiad effaith y Llywodraeth yn amcangyfrif y byddai dirywiad sylweddol i faint yr economi wledig ac effaith negyddol ar gymunedau lle mae dwysedd uchel o siaradwyr Cymraeg.'
Felly, bydd yn werth clywed, dwi'n credu, gan Ysgrifennydd y Cabinet, pan fydd polisïau sydd ddim ar y surface, os ŷch chi’n moyn, yn ymwneud â'r iaith Gymraeg—. Sut y mae polisïau fel hyn, fel yr SFS, yn cael eu datblygu i sicrhau eu bod nhw ddim yn cael yr effaith negyddol y mae'r adroddiad hwn gan y comisiynydd wedi'i nodi?
Ond diolch yn fawr i'r comisiynydd, a diolch yn fawr i'r tîm sy'n gweithio gyda'r comisiynydd, a dwi'n gobeithio gweld y gwaith da hwn dŷn ni'n ei weld yn yr adroddiad yn cario ymlaen yn y dyfodol. Diolch.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ddod â'r ddadl hon gerbron. Hoffwn innau hefyd ategu fy niolch i i'r comisiynydd a'i thîm am y gwaith pwysig maen nhw’n ei wneud, fel sydd wedi ei grynhoi yn yr adroddiad swmpus, ond darllenadwy hwn, sy'n dipyn o gamp. Mae’r gwaith yn hanfodol o ran hyrwyddo’r defnydd o’r Gymraeg wrth inni weithio, wrth gwrs, tuag at y nod o sicrhau miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 a dyblu’r defnydd, a hefyd o ran amddiffyn a hyrwyddo hawliau siaradwyr Cymraeg.
Mae yna nifer o bethau cadarnhaol yn yr adroddiad hwn, ac mae yna nifer o bethau cadarnhaol wedi bod yn digwydd o ran y Gymraeg ers sefydlu’r Senedd hon. Ond wrth gwrs, mae'r adroddiad hwn unwaith eto yn dangos bod yna heriau yn parhau. Mi wnaethoch chi gyfeirio, Ysgrifennydd Cabinet, at y rhai sydd wedi profi rhywun yn ymyrryd â'u rhyddid i ddefnyddio'r Gymraeg dros y 12 mis diwethaf—18 y cant wedi nodi hynny, ond gyda hynny'n cynyddu i 29 y cant o'r rheini a holwyd rhwng 16 a 34 oed.
Byddwn i'n hoffi deall yn well pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda'r comisiynydd o ran sut ydyn ni'n cael y neges yna drosodd. Rydyn ni'n sôn yn aml yn y Siambr hon fod y Gymraeg yn perthyn i bawb, ac yn sicr dwi'n cytuno'n llwyr efo'r pwyntiau a wnaethoch chi o ran dysgwyr a'r math o agweddau, a chywiro iaith—dwi'n casáu hynny'n llwyr. Wrth gwrs, mae yna rôl bwysig i gael Cymraeg cywir ar adegau—wrth gwrs bod yna—a rydyn ni eisiau sicrhau bod yna safon i'r Gymraeg, ond i unrhyw un sy'n ceisio efo'r Gymraeg, does yna ddim byd gwaeth na chael eu cywiro—dwi'n gwybod hynny. Ond mae'n rhaid inni sicrhau bod pobl yn deall bod cywiro yn gallu bod yn niweidiol ar yr adegau hynny pan fydd pobl yn ceisio'r Gymraeg sydd ganddyn nhw.
Un peth roeddwn i eisiau tynnu sylw ato fo oedd ynglŷn â'r 100 o gwynion am fethiant honedig o gydymffurfio â safonau’r Gymraeg a bod 95 ohonyn nhw'n ddilys. Wrth edrych ar y gofrestr o'r camau gorfodi, mae yna 126 o gyfeiriadau at Weinidogion Llywodraeth Cymru. Yn amlwg, mae hynna dros nifer fawr o feysydd: mae'n gallu bod yn Trafnidiaeth Cymru—llu o feysydd gwahanol. Ond ar ddiwedd y dydd, Gweinidogion Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am fonitro cynnydd a chydymffurfiaeth o ran y camau gorfodi hynny. Felly, gaf i ofyn sut ydych chi'n mynd ati i wneud hynny fel Gweinidogion? Yn bellach, wrth gwrs, mae yna sawl cyfeiriad hefyd at awdurdodau lleol yn methu â chydymffurfio.
Yn ddiweddar, mi oeddech chi wedi ein gwahodd ni fel Aelodau’r Senedd i fod yn llysgenhadon dros y Gymraeg yn ein cymunedau. Ydy hi’n fwriad i ofyn i bob awdurdod lleol wneud yr un peth? Oherwydd mae’n amlwg o’r adroddiad hwn, os ydych chi'n edrych ar y camau gorfodi yn benodol, fod rhai cynghorau yn methu â chydymffurfio’n flynyddol—bod yna batrwm o ran pa gynghorau sydd efallai ddim yn cyrraedd y safon. Pa waith sy’n cael ei wneud felly i sicrhau bod pob awdurdod lleol yn rhannu uchelgais y Senedd hon o ran y Gymraeg? Yn amlwg, mae gwaith y comisiynydd a'i thîm yn ofnadwy o drylwyr pan fydd yna gwynion yn dod i mewn, felly, os oes yna repeat offenders, fel petai, pan fydd hi'n dod i gynghorau lleol, dwi'n meddwl ei fod o'n bwysig ein bod ni'n gweld y cynnydd sy'n cael ei wneud, yn hytrach na'n bod ni'n gweld yr un un problemau yn dod o'n blaenau ni dro ar ôl tro.
Yn amlwg, mi oedd y sylwadau gan y comisiynydd yn yr adroddiad hwn ynglŷn â Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru) yn dweud ei bod hi'n gweld—. Wel, os ydw i'n dyfynnu fan hyn:
'Nid yw’n ormodiaeth dadlau fod hwn yn ddatblygiad hanesyddol i’r Gymraeg ym myd addysg'.
Felly, gaf i ofyn sut ydych chi'n yn cydweithio â’r comisiynydd a’i thîm ar ddatblygiad y Bil?
Mi wnaethoch chi dynnu sylw hefyd at ddau adroddiad eithriadol o bwysig: un ar anghenion dysgu ychwanegol ar y cyd â’r comisiynydd plant, ac yn ail, yr adroddiad ar addysg ôl-orfodol a’r Gymraeg. Mi wnaethoch chi sôn bod yna gamau wedi’u cymryd yn sgil y rhain. Fedrwch chi amlinellu'r rheini, os gwelwch yn dda?
Dwi'n falch iawn o’r sylwadau y gwnaethoch chi o ran HSBC. Dwi’n meddwl ei fod o'n arbennig o bwysig o ran gwasanaethau ar-lein hefyd, ein bod ni’n parhau i sicrhau bod cwmnïau yn deall gwerth y Gymraeg.
Un o’r pryderon sydd, efallai, o ran y toriadau sydd wedi bod yng nghyllideb y comisiynydd, ac roeddech chi'n cyfeirio at y ffaith eu bod nhw wedi ymateb yn gadarnhaol i’r heriau, ond pa asesiad ydych chi wedi ei wneud o ran effaith y toriadau cyllidol ar waith y comisiynydd, a sut mae lliniaru yr effaith hwnnw?
Felly, ambell i gwestiwn, ond dwi’n gobeithio eich bod chi’n deall eu bod nhw’n dod o le cadarnhaol o ran sut ydyn ni’n gweld gwaith y comisiynydd yn datblygu er mwyn cefnogi uchelgais unedig y Senedd hon o ran y Gymraeg.
Dwi hefyd yn ategu fy niolch i Gomisiynydd y Gymraeg am ei hadroddiad, am ei chyfraniad pwysig hefyd dros y Gymraeg. Hoffwn i, Ysgrifennydd y Cabinet, drafod rhywbeth penodol iawn yn yr adroddiad heddiw, sef y gwasanaethau Cymraeg i blant ag anghenion dysgu. Yn ôl astudiaeth ddiweddar, mae nifer y plant sydd â diagnosis o autism a phlant ag anghenion arbennig yng Nghymru wedi cynyddu tair gwaith ers 2001. Mae hyn yn golygu bod tua 20 y cant o ddisgyblion yng Nghymru nawr bellach ag anghenion dysgu ychwanegol.
Nawr, dwi’n cofio—a dwi wedi sôn am hyn o’r blaen yn y Senedd—hen fodryb i fi yn Llanelli yn dweud wrthyf i ei bod hi wedi cael ei chynghori gan yr awdurdod lleol yn ôl yn y 1960au i beidio ag anfon ei mab i Ysgol Gymraeg Dewi Sant oherwydd bod anghenion dysgu ychwanegol gyda fe—byddai e'n methu ymdopi gyda dwy iaith. Dros nos wedi hynny, fe newidiwyd iaith yr aelwyd, fe newidiwyd iaith ei frawd a’i chwaer e, ac mae’r teulu yna wedi cael ei golli ar hyn o bryd i’r Gymraeg. Diolch byth, rŷn ni wedi symud ymlaen lot ers y 1960au, ond mae adroddiad y comisiynydd yn dangos yn bwerus iawn fod bwlch clir yn bodoli o hyd rhwng y ddarpariaeth cyfrwng Saesneg a’r ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg o ran anghenion dysgu ychwanegol, ac mae’r mater yma wedi cael ei godi gan bob un o’r 22 o awdurdodau lleol Cymru.
Mae hynny’n golygu bod rhieni a dysgwyr yn aml yn cael eu gorfodi i geisio cefnogaeth ac addysg cyfrwng Saesneg o hyd, ac fel dŷch chi’n gwybod, mae hwn yn mynd yn groes i erthygl 30 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, sy’n golygu bod gan blentyn yr hawl i ddefnyddio iaith o’i dewis, a hefyd yn mynd yn erbyn deddfwriaeth y lle hwn, sy’n dweud y dylem ni drin y Gymraeg a’r Saesneg yn gyfartal. Dyw hyn ddim yn digwydd ar hyn o bryd pan fydd hi'n dod i’r ddarpariaeth anghenion dysgu ychwanegol.
Trwy’r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, y WESPs, mae disgwyl i gynghorau lleol ddatgan a yw anghenion dysgwyr sy’n siarad Cymraeg yn cael eu diwallu ar hyn o bryd. Ond mae llawer iawn o’r WESPs a gyflwynwyd wedi methu cynnal adolygiadau cynhwysfawr o’u harferion fel rhan o greu y WESPs, ac fel rhan o greu WESPs ar gyfer y dyfodol. Mae hyn yn golygu bod cynghorau lleol, bod awdurdodau lleol ddim yn dysgu o’u camgymeriadau, a dŷn nhw ddim, wedi hynny, yn adeiladu darlun cliriach o’r hyn sydd ei angen ar gyfer dysgwyr cyfrwng Cymraeg.
Roeddwn i’n falch i weld y cydweithio rhwng Comisiynydd Plant Cymru a Chomisiynydd y Gymraeg, a’u bod nhw’n dod i’r casgliad bod angen tasglu cenedlaethol i gydlynu’r ymgyrch i wella’r ddarpariaeth ynglŷn ag anghenion dysgu ychwanegol. Dwi’n gwybod bod hynny heb gael ei gytuno gyda’r Llywodraeth, ond eich bod chi wedi apwyntio arweinydd anghenion dysgu ychwanegol cyfrwng Cymraeg. A’r hyn dwi’n ei ddeall, a'r hyn dwi wedi'i glywed, yw bod yr arweinydd yna’n gwneud gwaith arbennig o dda, ond dyw’r ddarpariaeth ar hyn o bryd ddim yn hafal, a fedrwn ni ddim dweud bod yr iaith Gymraeg yn iaith i bawb pan fo hyn yn dal yn digwydd. Fedrwn ni ddim sicrhau bod yna ddim cyfle i bethau ddigwydd fel digwyddodd i’m cefnder i, eu bod nhw ddim yn gallu derbyn yr addysg a’r gefnogaeth yn eu mamiaith. Diolch yn fawr.
Wrth ddiolch am yr adroddiad, dwi eisiau codi dau fater, os gwelwch yn dda. Amcan 2 y comisiynydd ydy sicrhau bod y Gymraeg yn cael ei hystyried mewn polisi a deddfwriaeth, ac rydych chi wedi sôn am hynny. Mae’r Comisiwn Cymunedau Cymraeg, dan gadeiryddiaeth Simon Brooks, yn annog y Llywodraeth i alluogi penderfyniadau am anghenion tai lleol ar lefel micro, sy’n ymateb i anghenion lleol, yn hytrach nag arddel polisïau rhanbarthol neu genedlaethol yn unig. Gaf i jest dynnu eich sylw chi at ddisgord posib allai godi rhwng argymhellion y Comisiwn Cymunedau Cymraeg ym maes tai a’r ddeddfwriaeth ddigartrefedd sydd ar y gweill, a hynny o gwmpas y rheol cysylltiad lleol? Dwi ddim yn mynd i fanylu ar hyn rŵan, ond a gaf i eich annog chi, Ysgrifennydd Cabinet, i edrych ar hyn er mwyn osgoi gwrthdaro rhwng dau bolisi i’r dyfodol?
A throi at yr ail fater, sef y safonau, mewn llythyr a gefais i gan Eluned Morgan ddiwedd yr haf, pan oedd hi’n Ysgrifennydd y Cabinet y Gymraeg, roedd hi yn dweud mai’r flaenoriaeth gan y Llywodraeth o ran ymestyn trefn safonau’r Gymraeg ydy i’w hymestyn nhw i’r sectorau cymdeithasau tai a thrafnidiaeth gyhoeddus. Tybed a fedrwch chi roi diweddariad i ni ar y gwaith hwnnw. Mae’r llythyr hefyd yn dweud bod y Llywodraeth wedi cychwyn ystyried pa sectorau y dylid eu blaenoriaethu ar ôl cyfnod y Senedd yma. Ydy’r gwaith yma’n parhau ac a fedrwch chi roi syniad o beth mae’r gwaith hwn wedi'i adnabod fel sectorau o flaenoriaeth ar gyfer y Senedd nesaf? Mi fyddwch chi’n ymwybodol iawn ein bod ni wedi cael ymrwymiad rhwng ein dwy blaid ni i lunio rhestr gyflawn i gwblhau’r gwaith o gyflwyno safonau’r Gymraeg. Pryd fydd y rhestr honno yn cael ei chyhoeddi, os gwelwch yn dda?
Buaswn i'n dweud, fel arfer, byddwn i’n siarad mewn dadl fel hon fel Cadeirydd y pwyllgor diwylliant a’r iaith Gymraeg, ond oherwydd amseru’r adroddiad eleni, dŷn ni ddim wedi cael cyfle eto i edrych ar yr adroddiad. Bydd e’n eithriadol o ddiddorol a defnyddiol i ni ar gyfer y dyfodol, ond dwi eisiau ei gwneud hi'n glir fy mod i’n siarad fel Aelod unigol yn y ddadl hon.
Hoffwn i ddiolch i’r comisiynydd a’i thîm am y gwaith eithriadol o bwysig maen nhw wedi ei wneud fan hyn, a hefyd diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am ddod â’r ddadl hon gerbron y Senedd. Cafwyd sgwrs ddiddorol iawn ddoe yn y grŵp trawsbleidiol ar undod rhwng cenedlaethau gyda’r Ysgrifennydd Cabinet am yr iaith Gymraeg, lle gwnaethon ni drafod nifer o bethau gwahanol, gan gynnwys yr hanesion teuluol sydd gan gynifer ohonom ni, lle gwnaeth un genhedlaeth benderfynu peidio â phasio’r iaith ymlaen a’r sgil-effeithiau mae hynna wedi'i gael am flynyddoedd. Mae’n rhywbeth wnaeth effeithio ar fy nheulu i, yn sicr, a dwi'n meddwl bod trafodaethau am yr iaith Gymraeg a’r angen i blant gael mynediad at yr iaith, y cyfleon yna, yn destun eithriadol o bersonol, emosiynol, i gymaint ohonom ni, oherwydd hynny. Weithiau, rŷn ni’n gwerthfawrogi pethau’n fwy pan ŷn ni’n sylweddoli pa mor fregus maen nhw’n gallu bod.
Rwyf i’n meddwl weithiau bod yna densiwn rhwng y ffaith—ie, fel roedd Tom wedi sôn amdano—fod Cymru yn destun cenfigen gan wledydd Celtaidd eraill, oherwydd cymaint o statws sydd gan yr iaith, cymaint mewn sefyllfa well ydyn ni na’n gorffennol ni, ond bod yna densiwn rhwng hynny a’r ffaith bod heriau i statws yr iaith, fel busnesau fel HSBC yn cwtogi ar y gwasanaethau iaith Gymraeg sydd ar gael, ac ie, hefyd, y ffigurau sensws. Dwi'n meddwl mai perl o werth enfawr ydy’r Gymraeg, neu efallai diamond, rhywbeth sydd wedi cael ei wasgu gan a dan bwysau eithriadol, ond dŷn ni ddim eisiau rhoi’r Gymraeg fel tlws jest mewn cas gwydr, i edrych arni hi. Dŷn ni eisiau gwneud yn siŵr ei bod hi’n cael ei gweld, ein bod ni’n ei thrysori hi bob dydd, ein bod ni'n ei gwisgo hi bob dydd. Felly, mae'r tensiwn yna, dwi'n meddwl, yn rhywbeth y mae'n rhaid inni ei gydnabod.
Rwy'n cytuno â'r rhai sydd wedi sôn am fynediad at addysg Gymraeg. Dyna un o'r heriau mwyaf, ac mae'r comisiynydd wedi amlygu hwnna hefyd. Rwy'n ofni y gallai’r newidiadau y mae cymaint o gynghorau ar draws Cymru'n edrych i'w gwneud, o ran pa mor anodd y bydd hi i blant gael mynediad at addysg Gymraeg o ran cludiant ysgol, ddod â sgil-effeithiau negyddol o ran mynediad i'r iaith—y nifer o deuluoedd di-Gymraeg, efallai y rhai nad oeddent wedi cael y tlws hwn o'r genhedlaeth ddiwethaf, os ydyn nhw'n mynd i benderfynu cymryd y naid honna er mwyn rhoi'r trysor hwnnw i'w plant. Dwi wedi siarad â nifer o bobl sydd yn poeni am hyn yn sir Fynwy ac yng Nghaerffili; bydd hwn yn rhywbeth sydd yn digwydd dros Gymru, a dwi'n meddwl bod yn rhaid inni fynd i'r afael â'r her yna.
Dyma’r pwynt olaf y buaswn i eisiau ei wneud, Dirprwy Lywydd. Roedd Heledd wedi sôn am ba mor bwysig yw hi, os yw'r Gymraeg yn mynd i fod yn iaith ar gyfer pawb yng Nghymru, ein bod ni'n clodfori Cymraeg pawb. Rwy'n gwybod bod y comisiynydd wedi gwneud gwaith yn ddiweddar ar hyder a'r Gymraeg a'r ffaith bod angen inni newid ein diwylliant ni, efallai, gyda'r iaith os ydym ni am weld y cynnydd yna, a chynnydd digonol yn y nifer o bobl sydd yn defnyddio'r iaith bob dydd. Achos dydyn ni ddim eisiau i bobl allu medru'r iaith yn unig; dŷn ni eisiau gweld yr iaith Gymraeg yn iaith fyw, rhywbeth sydd yn cael ei siarad bob dydd, yn ei holl gymhlethdodau, ei gwahaniaethau ac, ie, ei gwallau ysblennydd. Efallai na fydd pobl yn hoffi'r ffaith fy mod i'n dweud hwnna, ond pan mae pobl yn gwneud gwallau, mae hwnna'n dangos eu bod nhw'n siarad Cymraeg a bod yr iaith yn un sydd yn fyw. Mae pobl yn dysgu'r iaith. Dŷn ni i gyd yn dal i ddysgu'r Gymraeg bob dydd rŷn ni'n ei siarad hi. Dysgwyr ydym ni oll. Yr her hyder, efallai, ydy'r her fwyaf cymhleth ac ystyfnig, ond hefyd yr her fydd fwyaf pwysig i'w orchfygu. Cawsom iaith, mae angen inni ei cheisio hi.
Galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet i ymateb i'r ddadl.
Diolch i bob un sydd wedi cyfrannu at y ddadl, a diolch am yr ysbryd adeiladol sydd wedi bod o ran y cyfraniadau i gyd.
Diolch i Tom Giffard am beth y dywedodd e am y gwaith rhyngwladol y mae e wedi gweld yn mynd ymlaen. Roedd Llywydd Llydaw wedi bod yma yn y Senedd y prynhawn yma; mae e wedi bod lan llofft yn edrych ar y gwaith rŷn ni'n ei wneud fan hyn. Ces i gyfle i siarad gydag e yn gynharach a gofynnodd i fi faint o Aelodau'r Senedd a oedd yn gallu siarad Cymraeg ac sy'n cyfrannu yn y Gymraeg, a dywedodd e mai dim ond tri o bobl yn y Senedd yn Llydaw sy'n cyfrannu yn Llydaweg. So, mae tensiynau, fel yr oedd Delyth yn ei ddweud, rŷn ni'n pryderu am yr iaith Gymraeg, rŷn ni'n gwybod bod lot fwy o waith gennym i'w wneud i helpu'r iaith i ffynnu yn y dyfodol, ond hefyd, rŷn ni'n lwcus, onid ydym? Rŷn ni'n gallu cael dadl fel hyn ble mae pob un wedi cyfrannu yn y Gymraeg ac mae hwn yn rhywbeth naturiol i ni. Dyw pobl eraill yn y byd Celtaidd ddim cweit yn yr un sefyllfa.
Wrth gwrs, fel yr oedd Tom Giffard yn ei ddweud, mae addysg yn hollbwysig i ni a'n cynlluniau am y dyfodol. Dyna pam rŷn ni'n dod â'r Bil addysg Gymraeg o flaen y Senedd, i gryfhau'r iaith ym mhob agwedd ar y system addysg sydd gyda ni. Dirprwy Lywydd, dwi'n gyfrifol am yr iaith Gymraeg a dwi'n arwain ar y berthynas rhwng y Llywodraeth a'r comisiynydd, ond mae gwaith y comisiynydd yn bwysig i bob Aelod o'r Cabinet, ac mae perthynas uniongyrchol rhwng y Gweinidog dros addysg, y Gweinidog dros iechyd a'r comisiynydd, a'r gwaith mae hi'n ei wneud yn y meysydd maen nhw'n gyfrifol amdanynt.
Fel roedd Heledd Fychan yn ei ddweud, Dirprwy Lywydd, mae heriau yn parhau i ni o ran yr iaith Gymraeg, ac un o'r pethau pwysicaf i ni yw cadw'r ffaith bod y comisiynydd yn annibynnol. Dyna pam mae hi'n gallu adrodd ar y gwaith rŷn ni'n ei wneud fel Llywodraeth. Ac, fel dywedodd Heledd, mae nifer o enghreifftiau yn yr adroddiad ble mae hi wedi rhoi cyngor i ni, fel Llywodraeth, am sut gallwn ni wella safonau'r pethau dŷn ni'n ei wneud. Dwi'n hapus i drafod y pwynt wnaeth Heledd ei godi am y repeat offenders yn dod mas o'r gwaith mae'r comisiynydd yn ei wneud, i weld os oes mwy y gallwn ni ei wneud i helpu awdurdodau lleol pan maen nhw yn y sefyllfa yna, ond hefyd i fod yn glir gyda nhw am y dyletswyddau sydd arnyn nhw.
Roedd Rhys ab Owen, Dirprwy Lywydd, yn tynnu sylw at blant gydag anghenion dysgu. Wrth gwrs, rŷn ni eisiau pob plentyn, o bob cefndir, o bob cymuned, i gael addysg drwy gyfrwng y Gymraeg pan mae teuluoedd eisiau hynny i ddigwydd. Dyna pam roedd yr adroddiad ar y cyd gyda'r comisiynydd plant a chomisiynydd yr iaith Gymraeg yn bwysig i ni, a dwi'n gwybod bod hwnna wedi cael ei gymryd o ddifrif gan y Gweinidog.
I Siân Gwenllian, dwi'n hapus, wrth gwrs, i edrych ar y pwynt roedd Siân yn ei godi am ble dyw polisïau ddim cweit yn cyd-fynd ac i weld beth allwn ni ei wneud. Dwi'n fodlon ysgrifennu at Siân Gwenllian jest i setio mas popeth rŷn ni'n ei wneud yn y maes safonau. Diolch yn fawr i bob un sydd wedi cyfrannu at y ddadl, Dirprwy Lywydd. Ac, wrth gwrs, dwi eisiau gofyn ichi i gyd i nodi'r gwaith pwysig mae'r comisiynydd yn ei wneud a nodi'r adroddiad blynyddol hwn yn ffurfiol.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Does dim pleidleisiau heno. Felly, daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:52.