Y Cyfarfod Llawn

Plenary

19/06/2024

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, y Cyfansoddiad a Swyddfa’r Cabinet
1. Questions to the Cabinet Secretary for Finance, Constitution and Cabinet Office

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, y Cyfansoddiad a Swyddfa’r Cabinet sydd gyntaf y prynhawn yma. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Mabon ap Gwynfor.

Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item is questions to the Cabinet Secretary for Finance, Constitution and Cabinet Office, and the first question is from Mabon ap Gwynfor.

Adeiladu Tai Cymdeithasol
Building Social Housing

1. Pa ystyriaeth mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'i rhoi i ddefnyddio pwerau benthyca y Llywodraeth ar gyfer adeiladu tai cymdeithasol? OQ61284

1. What consideration has the Cabinet Secretary given to using Government borrowing powers for building social housing? OQ61284

Member
Rebecca Evans 13:30:26
Cabinet Secretary for Finance, Constitution and Cabinet Office

Borrowing is considered as part of the budget process to determine overall capital spending as opposed to funding specific projects. Over £1.4 billion has been allocated to develop social housing this term and over £132 million of loans were issued to the sector in 2024-25 to enable delivery of more homes.

Ystyrir benthyca fel rhan o broses y gyllideb i bennu gwariant cyfalaf cyffredinol yn hytrach nag ariannu prosiectau penodol. Mae dros £1.4 biliwn wedi’i ddyrannu i ddatblygu tai cymdeithasol y tymor hwn, a rhoddwyd dros £132 miliwn o fenthyciadau i’r sector yn 2024-25 er mwyn darparu mwy o gartrefi.

Diolch yn fawr i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ateb yna. Mae yn fy nharo'n rhyfedd nad ydych chi wedi ystyried defnyddio'r galluoedd yma i fenthyg sydd gennych chi ar gyfer dibenion fel adeiladu tai cymdeithasol. Mi fyddwch chi'n ymwybodol fy mod i wedi codi'r cwestiwn yma yr wythnos diwethaf efo Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol, Tai a Chynllunio.

Rŵan, mae cymdeithasau tai ar hyn o bryd yn gorfod benthyg andros o lot o bres efo llog uchel iawn arno fo, ac felly yn ei chael hi'n anodd iawn i dalu'r llog yna a'r benthyciad yn ôl. Mi ydyn ni'n gwybod hefyd fod y Llywodraeth yn ei chael hi'n anodd cyrraedd y targedau o adeiladu tai cymdeithasol oherwydd y chwyddiant sydd wedi bod ym maes adeiladu tai. Felly, mi fuasai rhywbeth fel £150 miliwn yn gwneud gwahaniaeth sylweddol i'w gallu nhw i adeiladu tai yng Nghymru. Mae'n rhyfedd felly nad ydych chi wedi ystyried defnyddio hyn, yn enwedig wrth ystyried y ffaith, o ddefnyddio'r arian i adeiladu tai cymdeithasol, y byddai'n bosib talu'r benthyciad yna yn ôl efo chwyddiant mewn rhentu. Felly, o ystyried y cyd-destun yna a'r argyfwng tai sydd gennym ni, a wnewch chi ystyried defnyddio eich galluoedd chi i fenthyg arian er mwyn ei rhoi o i gymdeithasau tai neu'n uniongyrchol i adeiladu tai cymdeithasol yng Nghymru?

I thank the Cabinet Secretary for that response. It strikes me as being strange that you haven't considered using the borrowing powers that you have for purposes such as building social housing. You will be aware that I raised this issue last week with the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning.

Now, housing associations currently have to borrow a great deal of money at very high interest rates, and they are therefore finding it difficult to pay that money and interest back. We also know that the Government finds it difficult to achieve its targets of building social homes because of the inflation in house construction. So, something like £150 million would make a substantial difference to their ability to build homes in Wales. It is strange, therefore, that you haven't considered using these powers, considering the fact that, in using money to build social housing, you could pay that money back through inflation in rent. So, given that context and the housing crisis that we are facing, will you consider using your powers to borrow money in order to provide it to housing associations or directly to build social housing in Wales?

Apologies if I wasn't clear in my original answer. I think there might have been something lost in translation there in the sense that the Welsh Government borrows and we always look to borrow the maximum amount, but we look to borrow towards our overall capital projects. So, we don't borrow for specific projects; we borrow to enable us to have a larger capital budget from which to draw on for the whole range of projects and initiatives that we support on the capital side of things. For that reason, for the last financial year, we borrowed the full £150 million. In the end, we only ended up borrowing £125 million due to year-end changes. And it's been the late changes to our capital budget that have enabled us to think differently about our approach to capital in recent years in any case. So, for the most recent years, I've been over-programming the Welsh Government's budget by £100 million because of those late year-end changes. And that did enable us in 2022-23 to borrow the full £150 million and, in 2023-24, £125 million. And that, as I say, was in response to the fact that we get, quite often, large amounts of capital at the end of the financial year, which makes borrowing something that we don't need to do in the end. So, we always plan to borrow the maximum; we don't borrow for specific projects.

But, that said, I absolutely recognise the importance of ensuring that the registered social landlords sector does have access to low-cost loans for development. And that's one of the reasons why we've used borrowing routes to support registered social landlords to deliver more homes. Last year, for example, we issued £62 million of low-cost loans to registered social landlords across Wales. So far, another £16 million is approved to issue in this financial year. And this loan funding across 2023-24 and 2024-25 will deliver 220 additional low-carbon homes for rent in the social sector and bring 22 voids back into use in this term of Government, as well as accelerating the delivery of seven new-build sites, delivering a minimum of 86 social rent homes in the next term of government. So, we always seek to borrow the absolute maximum and spend our capital to the best effect, but then, also, we look to innovative ways to support the sector as well.

Ymddiheuriadau os nad oeddwn yn glir yn fy ateb gwreiddiol. Credaf efallai fod rhywbeth wedi’i golli wrth gyfieithu yno yn yr ystyr fod Llywodraeth Cymru yn benthyca ac rydym bob amser yn ceisio benthyca’r uchafswm, ond rydym yn ceisio benthyca tuag at ein prosiectau cyfalaf cyffredinol. Felly, nid ydym yn benthyca ar gyfer prosiectau penodol; rydym yn benthyca er mwyn ein galluogi i gael cyllideb gyfalaf fwy i'w defnyddio i ariannu'r holl brosiectau a mentrau a gefnogwn o safbwynt cyfalaf. Am y rheswm hwnnw, ar gyfer y flwyddyn ariannol ddiwethaf, benthycwyd y £150 miliwn llawn gennym. Yn y pen draw, dim ond £125 miliwn y gwnaethom ei fenthyca oherwydd newidiadau diwedd blwyddyn. Ac mae'r newidiadau hwyr i'n cyllideb gyfalaf wedi ein galluogi i feddwl yn wahanol am ein hymagwedd at gyfalaf yn y blynyddoedd diwethaf beth bynnag. Felly, ar gyfer y blynyddoedd mwyaf diweddar, rwyf wedi bod yn gor-raglennu cyllideb Llywodraeth Cymru o £100 miliwn oherwydd y newidiadau diwedd blwyddyn hynny. Ac fe wnaeth hynny ein galluogi yn 2022-23 i fenthyg y £150 miliwn llawn, ac yn 2023-24, £125 miliwn. Ac roedd hynny, fel y dywedaf, mewn ymateb i'r ffaith ein bod yn cael symiau mawr o gyfalaf yn eithaf aml ar ddiwedd y flwyddyn ariannol, sy'n golygu nad oes angen inni fenthyca yn y pen draw. Felly, rydym bob amser yn bwriadu benthyca’r uchafswm; nid ydym yn benthyca ar gyfer prosiectau penodol.

Ond wedi dweud hynny, rwy'n llwyr gydnabod pwysigrwydd sicrhau bod gan y sector landlordiaid cymdeithasol cofrestredig fynediad at fenthyciadau cost isel ar gyfer datblygu. A dyna un o'r rhesymau pam ein bod wedi defnyddio llwybrau benthyca i gefnogi landlordiaid cymdeithasol cofrestredig i ddarparu mwy o gartrefi. Y llynedd, er enghraifft, rhoesom £62 miliwn o fenthyciadau cost isel i landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ledled Cymru. Hyd yn hyn, mae £16 miliwn arall wedi'i gymeradwyo i'w gyhoeddi yn y flwyddyn ariannol hon. A bydd y cyllid benthyciadau hwn drwy gydol 2023-24 a 2024-25 yn darparu 220 o gartrefi carbon isel ychwanegol i’w gosod ar rent yn y sector cymdeithasol ac yn dod â 22 o dai gwag yn ôl i ddefnydd yn nhymor y Llywodraeth hon, yn ogystal â chyflymu’r gwaith ar saith safle adeiladu cartrefi newydd, gan ddarparu o leiaf 86 o gartrefi rhent cymdeithasol yn nhymor y Llywodraeth nesaf. Felly, rydym bob amser yn ceisio benthyca’r uchafswm a gwario ein cyfalaf yn y ffordd orau, ond wedyn hefyd, rydym yn edrych ar ffyrdd arloesol o gefnogi’r sector.

The housing crisis is one of the biggest challenges we face as a nation, and every year that passes without drastic action is another year of homes becoming more unaffordable and more unavailable, unfortunately. And whilst I agree that urgent action is needed to rapidly accelerate the construction of social housing and private housing too for those on middle and low incomes, I do not think that leaving more debt to our children is the way we deal with the shortage of housing we have right now. The Welsh Conservatives put our housing plan before the Senedd in February, which covered many bases, such as measures to speed up planning approval and to make the use of more than 100,000 vacant, unoccupied dwellings in Wales, including numerous unused public-owned properties and public-owned land. The Welsh Government should consider a support scheme to enable small and medium-sized enterprises to build social housing, whilst providing public-owned land for this purpose. This is something that has been championed by my esteemed colleague Janet Finch-Saunders, the Member of the Senedd for Aberconwy. In the late 1980s, SMEs were responsible for 40 per cent of all homes built in Britain, but recent figures from 2020 are closer to 10 per cent. So, could the Cabinet Secretary outline what financial support the Welsh Government is offering to small and medium-sized house builders for the purpose of building more social housing? Thank you.

Yr argyfwng tai yw un o’r heriau mwyaf sy’n ein hwynebu fel cenedl, ac mae pob blwyddyn sy’n mynd heibio heb gamau gweithredu eithafol yn flwyddyn arall lle daw cartrefi’n fwy anfforddiadwy ac yn fwy anhygyrch, gwaetha'r modd. Ac er fy mod yn cytuno bod angen gweithredu ar frys i gyflymu'r gwaith o adeiladu tai cymdeithasol a thai preifat hefyd ar gyfer pobl ar incwm canolig ac isel, ni chredaf mai gadael mwy o ddyled i'n plant yw'r ffordd gywir o fynd i'r afael â'r prinder tai sydd gennym ar hyn o bryd. Rhoddodd y Ceidwadwyr Cymreig ein cynllun tai gerbron y Senedd ym mis Chwefror, ac roedd yn ymdrin â sawl agwedd, megis mesurau i gyflymu caniatâd cynllunio a defnyddio mwy na 100,000 o anheddau gwag heb eu meddiannu yng Nghymru, gan gynnwys nifer o eiddo cyhoeddus a thir sy’n eiddo i’r cyhoedd nad yw'n cael ei ddefnyddio. Dylai Llywodraeth Cymru ystyried cynllun cymorth i alluogi busnesau bach a chanolig i adeiladu tai cymdeithasol, gan ddarparu tir cyhoeddus at y diben hwn. Mae hyn yn rhywbeth sydd wedi’i hyrwyddo gan fy nghyd-Aelod uchel ei pharch Janet Finch-Saunders, yr Aelod o’r Senedd dros Aberconwy. Ar ddiwedd y 1980au, busnesau bach a chanolig oedd yn gyfrifol am 40 y cant o’r holl gartrefi a adeiladwyd ym Mhrydain, ond mae ffigurau diweddar yn 2020 yn nes at 10 y cant. Felly, a allai Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu pa gymorth ariannol y mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig i adeiladwyr bach a chanolig eu maint at y diben o adeiladu mwy o dai cymdeithasol? Diolch.

13:35

So, this would be a matter for my colleague the Minister for housing. She would have more access to the particular detail that you require. But I think the point that you made about land for housing was very pertinent. In 2023-24, loans of nearly £40 million were awarded to RSLs, and they'll be able then to facilitate the delivery of up to 2,254 homes, of which 82 per cent will be affordable homes. And a total of £89 million has been invested in our land for housing scheme since its inception in 2014-15. That funding is recycled when the loans are repaid, to provide for new loans. To date, £287 million of loans have been made, which facilitate the delivery of up to 8,000 new homes, of which 81 per cent will be affordable. And crucially, to date, interest charged on the loans for affordable housing has been at 0 per cent, with a commercial rate charged for the market housing unit. So, as I say, we are trying to find innovative ways to support the housing sector, and I think I've given a couple of examples of those, which are being led by my colleague the Cabinet Secretary for housing, this afternoon.

Mater i fy nghyd-Aelod y Gweinidog tai fyddai hwn. Byddai ganddi fwy o fynediad at y manylion penodol sydd eu hangen arnoch. Ond credaf fod y pwynt a wnaethoch ynglŷn â thir ar gyfer tai yn berthnasol iawn. Yn 2023-24, dyfarnwyd bron i £40 miliwn o fenthyciadau i landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, a byddant wedyn yn gallu hwyluso’r gwaith o ddarparu hyd at 2,254 o gartrefi, y bydd 82 y cant ohonynt yn gartrefi fforddiadwy. Ac mae cyfanswm o £89 miliwn wedi’i fuddsoddi yn ein cynllun tir ar gyfer tai ers ei sefydlu yn 2014-15. Mae’r cyllid hwnnw’n cael ei ailgylchu pan gaiff y benthyciadau eu had-dalu, i ddarparu ar gyfer benthyciadau newydd. Hyd yn hyn, mae £287 miliwn o fenthyciadau wedi’u gwneud, sy'n hwyluso darparu hyd at 8,000 o gartrefi newydd, gydag 81 y cant ohonynt yn fforddiadwy. Ac yn hollbwysig, hyd yma, mae’r llog a godwyd ar y benthyciadau ar gyfer tai fforddiadwy wedi bod yn 0 y cant, gyda chyfradd fasnachol wedi’i chodi ar gyfer unedau tai'r farchnad agored. Felly, fel y dywedaf, rydym yn ceisio dod o hyd i ffyrdd arloesol o gefnogi’r sector tai, ac rwy'n credu fy mod wedi rhoi un neu ddwy o enghreifftiau o’r rheini, sy’n cael eu harwain gan fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros dai, y prynhawn yma.

Caffael, Defnyddio a Gwerthu Eiddo
Acquisition, Use and Sale of Property

2. Beth yw polisi Llywodraeth Cymru ar gaffael, defnyddio a gwerthu eiddo? OQ61290

2. What is the Welsh Government's policy on its acquisition, use and sale of property? OQ61290

We have a clear policy and strategy for acquiring, managing and disposing of property assets. The principal aim is to maximise overall value from our assets. Our property portfolio is an important resource for supporting economic growth, health and well-being, as well as protecting and enhancing the environment and biodiversity.

Mae gennym bolisi a strategaeth glir ar gyfer caffael, rheoli a gwaredu asedau eiddo. Y prif nod yw sicrhau'r gwerth cyffredinol mwyaf o'n hasedau. Mae ein portffolio eiddo yn adnodd pwysig ar gyfer cefnogi twf economaidd, iechyd a lles, yn ogystal â diogelu a gwella'r amgylchedd a bioamrywiaeth.

Thank you for your answer, Cabinet Secretary. When the Welsh Government is planning major development, major infrastructure improvement, for example, to our rail network, does the Welsh Government look ahead and consider acquiring land that's alongside such development, which would be more useful following the development that's planned? Does the Welsh Government consider that its powers of compulsory purchase are adequate, or are there issues around the cost and the time involved? And do those issues extend to local government partners as well? Would the Cabinet Secretary like to see improvements to the use of those powers?

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Pan fydd Llywodraeth Cymru yn cynllunio gwaith datblygu mawr, gwelliannau seilwaith mawr, er enghraifft, i'n rhwydwaith rheilffyrdd, a yw Llywodraeth Cymru yn edrych tua'r dyfodol ac yn ystyried caffael y tir cyfagos ger datblygiad o'r fath, a fyddai'n fwy defnyddiol yn dilyn y datblygiad arfaethedig? A yw Llywodraeth Cymru o’r farn fod ei phwerau prynu gorfodol yn ddigonol, neu a oes problemau'n ymwneud â’r gost a’r amser sy'n gysylltiedig â hynny? Ac a yw'r problemau hynny'n ymestyn i bartneriaid llywodraeth leol hefyd? A hoffai Ysgrifennydd y Cabinet weld gwelliannau i’r defnydd o’r pwerau hynny?

Thank you for the question this afternoon. Perhaps it helps give me an opportunity, then, to clarify my role in relation to the acquisition, management and disposal of property assets. So, my role is very much in terms of the corporate asset management strategy, which I'm responsible for. And then, of course, it's my colleague the Cabinet Secretary for economy who's responsible for the Welsh Government's economic portfolio and the strategy that relates to the acquisition of properties in that space. So, perhaps I'll ask him to write to John Griffiths with a bit more detail in respect of the strategy for the acquisition of land alongside railways, and the approach to the compulsory purchase, and the way in which we work with local government on that, because, I'm afraid, it's not in my portfolio area and I want to give a proper answer, which I'm not able to do today.

Diolch am eich cwestiwn y prynhawn yma. Efallai ei fod yn helpu i roi cyfle imi egluro, felly, fy rôl mewn perthynas â chaffael, rheoli a gwaredu asedau eiddo. Felly, i raddau helaeth mae fy rôl yn ymwneud â'r strategaeth rheoli asedau corfforaethol, yr wyf yn gyfrifol amdani. Ac yna, wrth gwrs, fy nghyd-Aelod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi sy'n gyfrifol am bortffolio economaidd Llywodraeth Cymru a'r strategaeth sy'n ymwneud â chaffael eiddo yn y cyd-destun hwnnw. Felly, efallai y byddaf yn gofyn iddo ysgrifennu at John Griffiths gyda mwy o fanylion ynglŷn â’r strategaeth ar gyfer caffael y tir ger rheilffyrdd, a’r ymagwedd at brynu gorfodol, a’r ffordd y gweithiwn gyda llywodraeth leol ar hynny, gan fod arnaf ofn nad yw hynny yn fy maes portffolio, ac rwyf am allu rhoi ateb cywir, nad wyf yn gallu ei wneud heddiw.

Cabinet Secretary, a significant number of properties were snapped up by the Welsh Government, and Ministers were looking to build the M4 relief road, which I'm sure everyone can remember. Thirty properties, in fact, were purchased by the Government, with an extra six inherited from a predecessor body; it doesn't take a rocket scientist to work out that's 36 properties in total. Now, Labour's properties shopping spree cost the Welsh Government, and, ultimately, the Welsh taxpayer, more than £15.4 million. As we all know, the much-needed infrastructure project was axed—wrongly, in my personal opinion—back in 2019. Five years on from that decision, just seven of the properties owned by the Welsh Government have been sold. So, given that the project has been shelved, I think that most people will find it baffling that the Government hasn't done more to shift these properties. So, Cabinet Secretary, what exactly is the Government's plans for these properties? And if the intention is to, indeed, sell them all, what proactive steps is the Government taking to market them, dispose of them and make a profit in the interest of Welsh taxpayers, so that this money can in fact be invested elsewhere? Thank you.

Ysgrifennydd y Cabinet, cafodd nifer sylweddol o eiddo eu prynu gan Lywodraeth Cymru, ac roedd Gweinidogion yn bwriadu adeiladu ffordd liniaru’r M4, ac rwy’n siŵr y gall pawb gofio hynny. Prynwyd 30 eiddo gan y Llywodraeth mewn gwirionedd, gyda chwe eiddo ychwanegol wedi’u hetifeddu gan gorff blaenorol; nid yw'n anodd cyfrifo bod hynny'n 36 eiddo i gyd. Nawr, costiodd sbri wario Llafur ar eiddo fwy na £15.4 miliwn i Lywodraeth Cymru, ac yn y pen draw, i drethdalwyr Cymru. Fel y gŵyr pob un ohonom, cafodd y prosiect seilwaith mawr ei angen ei ddiddymu—yn anghywir, yn fy marn bersonol i—yn ôl yn 2019. Bum mlynedd ar ôl y penderfyniad hwnnw, dim ond saith eiddo ym meddiant Llywodraeth Cymru a werthwyd. Felly, o gofio bod y prosiect wedi’i ganslo, credaf y bydd y rhan fwyaf o bobl yn methu deall pam nad yw’r Llywodraeth wedi gwneud mwy i werthu'r eiddo. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, beth yn union yw cynlluniau'r Llywodraeth ar gyfer yr eiddo? Ac os mai’r bwriad yn wir yw gwerthu pob un ohonynt, pa gamau rhagweithiol y mae’r Llywodraeth yn eu cymryd i’w marchnata, eu gwaredu a gwneud elw er budd trethdalwyr Cymru, fel bod modd buddsoddi'r arian hwn yn rhywle arall? Diolch.

13:40

Well, our policy and our strategy for the disposal of surplus property is clear that, when a property is no longer required to deliver against a policy area, it should be offered to other departments and then more widely to public sector partners before being marketed commercially. And that ensures that we're delivering the best possible value for money against all policy areas. So, that's our overall approach. 

But in specific relation to the sites acquired for the M4 proposals, I do know that advice will be shortly submitted to the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, and also the Cabinet Secretary for North Wales and Transport, for approval in respect of the future use of those properties.

Wel, mae ein polisi a’n strategaeth ar gyfer cael gwared ar eiddo dros ben yn glir. Pan nad oes angen eiddo mwyach i gyflawni maes polisi, dylid ei gynnig gyntaf i adrannau eraill ac yna'n ehangach i bartneriaid yn y sector cyhoeddus cyn cael ei farchnata'n fasnachol. Ac mae hynny'n gwneud yn siŵr ein bod yn sicrhau'r gwerth gorau posibl am arian yn erbyn pob maes polisi. Felly, dyna ein dull gweithredu cyffredinol.

Ond yn benodol mewn perthynas â’r safleoedd a gaffaelwyd ar gyfer cynigion yr M4, gwn y bydd cyngor yn cael ei gyflwyno cyn bo hir i Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth i’w gymeradwyo mewn perthynas â defnydd o'r eiddo hwnnw yn y dyfodol.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig yn gyntaf, Peter Fox. 

Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservative spokesperson, Peter Fox. 

Diolch, Llywydd, and good afternoon, Cabinet Secretary. Cabinet Secretary, at Stage 2 of the Local Government Finance (Wales) Bill last week, I sought to protect the single-person 25 per cent discount. For all of the issues with council tax that are well-rehearsed, the one positive constant for so many was the reassurance that the single-person discount would help recognise the financial pressures for many people living on their own. Many of these people, as we know, are often widows or widowers, who will find life hard enough. The single persons discount is fundamentally important to so many. With this in mind, Cabinet Secretary, why did Labour MSs vote against enshrining the single-person council tax discount in law?

Diolch, Lywydd, a phrynhawn da, Ysgrifennydd y Cabinet. Ysgrifennydd y Cabinet, yng Nghyfnod 2 Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) yr wythnos diwethaf, ceisiais amddiffyn y disgownt un oedolyn o 25 y cant. Er yr holl broblemau tra hysbys gyda’r dreth gyngor, yr un elfen gyson gadarnhaol i gynifer o bobl oedd y sicrwydd y byddai’r disgownt un oedolyn yn helpu i gydnabod y pwysau ariannol ar lawer o bobl sy’n byw ar eu pen eu hunain. Mae llawer o’r bobl hyn, fel y gwyddom, yn aml yn wragedd gweddw neu’n wŷr gweddw a fydd yn ei chael hi'n ddigon anodd. Mae'r disgownt un oedolyn yn hollbwysig i gynifer o bobl. Gyda hyn mewn golwg, Ysgrifennydd y Cabinet, pam y pleidleisiodd Aelodau Llafur o'r Senedd yn erbyn ymgorffori’r disgownt treth gyngor un oedolyn yn y gyfraith?

The first thing to do is to recognise the importance of the single-person discount, and just to reassure anybody who takes an interest in the Welsh Conservatives' social media or, indeed, is watching this afternoon, the single-person discount isn't going anywhere. We have been absolutely clear that we will restate the single-person discount at 25 per cent in regulations, as is the appropriate way to deal with discounts under the framework of the Bill that we now are scrutinising. 

It's also important to recognise that point about a person's council tax being a combination of two things. So, it's partly about the property, but then also partly about the occupants of that property, because we are acutely aware that, in many circumstances, people might be in a high-value property but might be a single person, on a single salary, for example. And that's why around 0.5 million households in Wales have access to the single-person discount, and it's not going anywhere.

Y peth cyntaf i'w wneud yw cydnabod pwysigrwydd y disgownt un oedolyn, a rhoi sicrwydd i unrhyw un sy'n edrych ar gyfryngau cymdeithasol y Ceidwadwyr Cymreig, neu'n wir, sy'n gwylio y prynhawn yma, nad yw'r disgownt un oedolyn yn mynd i unman. Rydym wedi dweud yn gwbl glir y byddwn yn ailddatgan y disgownt un oedolyn o 25 y cant mewn rheoliadau, sef y ffordd briodol o ymdrin â disgowntiau o dan fframwaith y Bil yr ydym yn ei graffu ar hyn o bryd.

Mae hefyd yn bwysig cydnabod y pwynt fod treth gyngor unigolyn yn gyfuniad o ddau beth. Felly, mae'n ymwneud yn rhannol â'r eiddo, ond wedyn hefyd yn rhannol â meddianwyr yr eiddo hwnnw, gan ein bod yn gwbl ymwybodol, mewn llawer o amgylchiadau, y gallai pobl fod mewn eiddo gwerth uchel ond gallent fod yn un oedolyn, ar un cyflog, er enghraifft. A dyna pam mae gan oddeutu 0.5 miliwn o aelwydydd yng Nghymru fynediad at y disgownt un oedolyn, ac nid yw'n mynd i unman.

Well, I'm pleased you've said that. It's a shame that couldn't have been cemented at Stage 2 last week. Cabinet Secretary, I raised with you previously the explanatory memorandum for the Bill, where it mentions twice that the Bill will allow Ministers the power to allow councils to disapply or reduce discounts. This means that local authorities will have the discretion to maintain the offer of the single-person discount or not. I know that, at the time, I think you disputed that the memorandum allowed for that discretion to be afforded councils. It is on page 90 of the memorandum, and it's highlighted there in bold. So, Cabinet Secretary, with this provision remaining in the Bill, can you rule out any council eliminating the single-person council tax discount under your plans that effectively allow them to do so?

Wel, rwy'n falch eich bod wedi dweud hynny. Mae'n drueni na ellid bod wedi'i gadarnhau yng Nghyfnod 2 yr wythnos diwethaf. Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi codi mater memorandwm esboniadol y Bil gyda chi o'r blaen, lle mae’n nodi ddwywaith y bydd y Bil yn rhoi pŵer i Weinidogion ganiatáu i gynghorau ddatgymhwyso neu leihau disgowntiau. Golyga hyn y bydd gan awdurdodau lleol ddisgresiwn i barhau i gynnig disgownt un oedolyn ai peidio. Rwy'n gwybod eich bod wedi herio ar y pryd fod y memorandwm yn caniatáu’r disgresiwn hwnnw i gynghorau. Mae ar dudalen 90 yn y memorandwm, ac mae wedi’i amlygu yno mewn print trwm. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, gyda’r ddarpariaeth hon yn dal i fod wedi'i chynnwys yn y Bil, a allwch chi fod yn siŵr na fydd unrhyw gyngor yn cael gwared ar y disgownt treth gyngor un oedolyn o dan eich cynlluniau chi sydd i bob pwrpas yn caniatáu iddynt wneud hynny?

So, the approach to discounts, disregards and exemptions, as set out in the Bill, in terms of the powers for local authorities, just simply restates the existing position in terms of the ability for authorities to make changes. Equally, a local authority can reduce a household's liability to zero if it thinks it is the appropriate thing to do. So, I'm confident that local authorities will continue with the 25 per cent, as we will set out in regulations following the passage of the Bill, which I hope will be passed through the Senedd with support.

Y cyfan y mae’r dull o weithredu disgowntiau, diystyru ac esemptiadau, fel y nodir yn y Bil, yn ei wneud mewn perthynas â phwerau awdurdodau lleol yw ailddatgan y sefyllfa bresennol o ran y gallu i awdurdodau wneud newidiadau. Yn yr un modd, gall awdurdod lleol leihau atebolrwydd aelwyd i sero os yw’n credu mai dyna’r peth priodol i’w wneud. Felly, rwy'n hyderus y bydd awdurdodau lleol yn parhau â'r disgownt 25 y cant, fel y byddwn yn ei nodi mewn rheoliadau ar ôl pasio'r Bil, y gobeithiaf y caiff ei basio drwy'r Senedd gyda chefnogaeth.

Well, thank you for that. It still doesn't give me confidence that some authorities won't disapply it. Now, I can't understand why they would dream of that, because it is so fundamentally important, as we all seem to agree. And that's why it seems ironic that we would look to create legislation that undermines that thing that we all feel is so valuable. 

Cabinet Secretary, it seems that your colleagues in UK Labour are appearing to rule out council tax changes in England, recognising the uproar that this would likely produce. Do you think that UK Labour were spooked by the completely understandable reaction to your plans to hike bills for thousands and thousands the length and breadth of Wales, and the public resistance to this? I know your plans are being moved forward to 2028, and I'm sure that is probably due to pressure from your UK parliamentary colleagues, but are you in Welsh Labour reconsidering your position, recognising the impact your plans would have on so many people, despite the Bill still moving forward?

Wel, diolch am hynny. Nid yw'n rhoi hyder i mi serch hynny na fydd rhai awdurdodau yn ei ddatgymhwyso. Nawr, ni allaf ddeall pam y byddent yn breuddwydio gwneud hynny, gan ei fod mor hollbwysig, fel y mae pob un ohonom yn cytuno, yn ôl pob golwg. A dyna pam y byddai'n eironig pe byddem yn ceisio creu deddfwriaeth sy'n tanseilio rhywbeth y mae pawb ohonom yn teimlo ei fod mor werthfawr.

Ysgrifennydd y Cabinet, ymddengys bod eich cyd-aelodau ym Mhlaid Lafur y DU yn diystyru newidiadau i’r dreth gyngor yn Lloegr, gan gydnabod y cynnwrf y byddai hyn yn debygol o’i achosi. A ydych chi'n credu bod Plaid Lafur y DU wedi’i dychryn gan yr ymateb cwbl ddealladwy i’ch cynlluniau i gynyddu biliau miloedd ar filoedd o bobl ledled Cymru, a gwrthwynebiad y cyhoedd i hyn? Gwn fod eich cynlluniau’n cael eu symud ymlaen i 2028, ac rwy’n siŵr fod hynny oherwydd pwysau gan eich cyd-aelodau Llafur yn Senedd y DU yn ôl pob tebyg, ond a ydych chi yn Llafur Cymru yn ailystyried eich safbwynt, gan gydnabod yr effaith y byddai eich cynlluniau yn ei chael ar gynifer o bobl, er bod y Bil yn dal i symud yn ei flaen?

13:45

So, just to be clear, the purpose of council tax reform is not about hiking bills for people across Wales, it's about making sure that council tax is fairer. Council tax at the moment is based on property values from decades ago, and I think that all of us would recognise that that inherently is unfair, and that the system does need to be modernised. But in doing so, we have to look at ways in which to make the system even more fair. So, one of the things that we looked at in our consultation was to look at not only the pace of reform, but the scale of reform. We looked at, for example, introducing higher bands at the top end of the property values for those who can most afford it, but then also, crucially, an additional band at the very bottom to ensure that those people on the lowest incomes, potentially, who are living in the least valuable properties, are protected as well. So, this really is about making council tax fairer. 

Now, based on the Institute of Fiscal Studies figures, which looked at the previous proposals that we've put forward, the majority of properties would either see no real change in their bills, by which I mean around positive or negative £50 a year, or they would see a decrease in the bills. So, I think that this, really, is about making council tax fair. I don't think that we can ignore the fact that it is not a progressive tax, and it does need to be addressed. And, actually, I would disagree that there's been an uproar about the council tax proposals. Actually, they've been warmly welcomed. They've been warmly welcomed by those organisations who care deeply about social justice, for example Citizens Advice, dealing every single day with people who are struggling the most. They recognise that council tax reform is one of the ways in which we can support and protect the most vulnerable people, which, surely, should be in all of our interests. 

Er eglurder, nid diben diwygio'r dreth gyngor yw cynyddu biliau pobl ledled Cymru, mae'n ymwneud â sicrhau bod y dreth gyngor yn decach. Mae’r dreth gyngor ar hyn o bryd yn seiliedig ar werth eiddo ddegawdau yn ôl, a chredaf y byddai pob un ohonom yn cydnabod bod hynny’n sylfaenol annheg, a bod angen moderneiddio’r system. Ond wrth wneud hynny, rhaid inni edrych ar ffyrdd o wneud y system hyd yn oed yn decach. Felly, un o’r pethau y buom yn edrych arnynt yn ein hymgynghoriad oedd edrych nid yn unig ar gyflymder diwygio, ond hefyd ar raddfa’r diwygio. Fe wnaethom edrych, er enghraifft, ar gyflwyno bandiau uwch ar ben uchaf y gwerthoedd eiddo ar gyfer y rhai sy'n gallu ei fforddio fwyaf, ond hefyd, yn hollbwysig, band ychwanegol ar y gwaelod i sicrhau bod y bobl ar yr incwm isaf, o bosibl, sy'n byw yn yr eiddo lleiaf gwerthfawr, yn cael eu diogelu hefyd. Felly, mae a wnelo â gwneud y dreth gyngor yn decach.

Nawr, yn seiliedig ar ffigurau'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid, a edrychodd ar y cynigion blaenorol a gyflwynwyd gennym, byddai'r rhan fwyaf o eiddo naill ai ddim yn gweld unrhyw newid go iawn yn eu biliau, a'r hyn rwy'n ei olygu yw newid o oddeutu £50 yn fwy neu'n llai y flwyddyn, neu byddent yn gweld gostyngiad yn y biliau. Felly, rwy'n credu bod hyn yn ymwneud â gwneud y dreth gyngor yn deg. Nid wyf yn credu y gallwn anwybyddu’r ffaith nad yw’n dreth flaengar, ac mae angen mynd i'r afael â hynny. Ac mewn gwirionedd, byddwn yn anghytuno bod cynnwrf wedi bod ynghylch y cynigion ar gyfer y dreth gyngor. A dweud y gwir, maent wedi cael croeso cynnes. Maent wedi cael croeso cynnes gan y sefydliadau sy'n poeni'n fawr am gyfiawnder cymdeithasol, er enghraifft Cyngor ar Bopeth, sy'n ymdrin yn ddyddiol â'r bobl sy'n ei chael hi fwyaf anodd. Maent yn cydnabod bod diwygio’r dreth gyngor yn un o’r ffyrdd y gallwn gefnogi a diogelu'r bobl fwyaf agored i niwed, a ddylai fod yn rhywbeth y mae pob un ohonom ei eisiau.

Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan. 

Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan. 

Diolch, Llywydd. The Labour general election manifesto contains the following line on powers over post-EU funding: 

'Labour will restore decision-making over the allocation of structural funds to the representatives of Scotland, Wales, and Northern Ireland.'

Could the Cabinet Secretary explain what is her understanding of the term 'representatives' in this context? 

Diolch, Lywydd. Mae maniffesto etholiad cyffredinol Llafur yn cynnwys y llinell ganlynol ar bwerau dros gyllid ôl-UE:

'Bydd Llafur yn adfer y broses o wneud penderfyniadau ynghylch dyrannu cronfeydd strwythurol i gynrychiolwyr Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon.'

A allai Ysgrifennydd y Cabinet egluro beth yw ei dealltwriaeth o'r term 'cynrychiolwyr' yn y cyd-destun hwn?

My understanding is that which the leader of the UK Labour Party presented to our Welsh Labour conference, when he said powers would be restored to the Senedd and to the Welsh Government. So, we absolutely expect to be taking the decisions in respect of the allocation of funding in future. It's important to recognise that, prior to the situation we find ourselves in now, where it's Whitehall departments seeking to distribute a reduced amount of funding following the exit from the European Union, of course, we operated within that EU context. We had the Commission setting out the parameters in that kind of sense. So, I think that a UK-wide framework is something that we should absolutely be looking to. 

And I think that there's been very good work that has been undertaken by the Organisation for Economic Co-operation and Development, which sets out a way in which we could deal with regional economic development funds in future. And it's something we've engaged with a lot. Prior to leaving the European Union, we undertook a huge piece of listening work and engagement work with organisations, from business to farming, and communities, and everywhere in between, setting out how we might look at investment of replacement funding in future. And, unfortunately, the UK Government's approach to structural fund replacement has been completely different. But we absolutely see us getting back into that space, really, where we have the opportunities to make a real difference for people right here in Wales. 

Fy nealltwriaeth i yw’r hyn a gyflwynodd arweinydd Plaid Lafur y DU i gynhadledd Llafur Cymru, pan ddywedodd y byddai pwerau’n cael eu hadfer i’r Senedd ac i Lywodraeth Cymru. Felly, rydym yn llwyr ddisgwyl mai ni fydd yn gwneud y penderfyniadau ynghylch dyrannu cyllid yn y dyfodol. Cyn y sefyllfa rydym ynddi bellach, lle mae adrannau Whitehall yn ceisio dosbarthu swm llai o arian ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd, mae'n bwysig cydnabod ein bod wedi gweithredu o fewn y cyd-destun UE hwnnw. Roedd gennym y Comisiwn yn gosod y paramedrau yn y ffordd honno. Felly, credaf fod fframwaith ar gyfer y DU gyfan yn sicr yn rhywbeth y dylem anelu ato.

A chredaf fod gwaith da iawn wedi'i wneud gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, sy'n nodi ffordd y gallem ymdrin â chronfeydd datblygu economaidd rhanbarthol yn y dyfodol. Ac mae'n rhywbeth y gwnaethom ymwneud llawer ag ef. Cyn gadael yr Undeb Ewropeaidd, fe wnaethom waith gwrando a gwaith ymgysylltu helaeth â sefydliadau, o fyd busnes i ffermio, a chymunedau, ac ym mhob man yn y canol, i nodi sut y gallem fuddsoddi arian newydd yn y dyfodol. Ac yn anffodus, mae ymagwedd Llywodraeth y DU at ddarparu arian newydd yn lle'r cronfeydd strwythurol wedi bod yn gwbl wahanol. Ond rydym yn sicr yn ein gweld yn dychwelyd i sefyllfa lle mae gennym gyfleoedd i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl yma yng Nghymru.

Thank you for that response. But I'm sure you'll agree with me that terminology is crucial here. 'Representatives' does not say 'the Welsh Government'. Would you agree that it's unfortunate that that's not the wording, and seek clarification on that? Because, obviously, every word is analysed and 'representatives of' is not how some people interpret it, including the shadow Secretary of Wales, who presents a very different vision, one in which the UK Government continues to exercise control over how post-EU funding is spent in Wales. She's been very clear in interviews that she has no intention of righting this wrong. So, I do think 'the representatives' is problematic in your manifesto, because, despite what you've said today, and despite what the First Minister has said, in terms of those commitments, that's not what's actually in the manifesto. Can I ask, once again, for your clarification? Who's correct in terms of that interpretation, yourself and the First Minister, or is it the shadow Secretary of State? And if the latter is the case, who will have the final say if there is a difference of opinion on where funding is allocated in Wales? Will it be the Welsh Labour Government or the UK Labour Government?

Diolch am eich ymateb. Ond rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi fod terminoleg yn hollbwysig yma. Nid yw 'cynrychiolwyr' yn datgan 'Llywodraeth Cymru'. A fyddech chi'n cytuno ei bod yn anffodus nad dyna’r geiriad, a gofyn am eglurhad ar hynny? Oherwydd yn amlwg, mae pob gair yn cael ei ddadansoddi, ac nid 'cynrychiolwyr' yw'r ffordd y mae rhai pobl yn ei ddehongli, gan gynnwys Ysgrifennydd Cymru yr wrthblaid, sy'n cyflwyno gweledigaeth wahanol iawn, un lle mae Llywodraeth y DU yn parhau i arfer rheolaeth dros y ffordd y caiff cyllid ôl-UE ei wario yng Nghymru. Mae wedi dweud yn glir iawn mewn cyfweliadau nad oes ganddi unrhyw fwriad o unioni hyn. Felly, credaf fod y term 'cynrychiolwyr' yn broblematig yn eich maniffesto, oherwydd, er gwaethaf yr hyn rydych chi wedi'i ddweud heddiw, ac er yr hyn y mae'r Prif Weinidog wedi'i ddweud am yr ymrwymiadau hynny, nid dyna sydd yn y maniffesto. A gaf i ofyn, unwaith eto, am eglurhad gennych? Pwy sy'n gywir o ran y dehongliad hwnnw, ai chi a'r Prif Weinidog, neu Ysgrifennydd Gwladol yr wrthblaid? Ac os mai’r olaf yw’r ateb, pwy fydd â’r gair olaf os ceir gwahaniaeth barn ynglŷn â ble y caiff cyllid ei ddyrannu yng Nghymru? Ai Llywodraeth Lafur Cymru neu Lywodraeth Lafur y DU?

13:50

I had the opportunity to meet with the shadow Chief Secretary to the Treasury this morning and we were talking about what happens following a potential change in the UK Government. What are the top priority areas that we want to have really early discussions on? And the future of EU funding, as we still call it, was absolutely up there as one of the things that we need to be having those early discussions about. I was talking about the work that the OECD has done, our approach to that kind of framework and so on. So, I think that we do need to have those very, very early discussions, assuming that there would be, hopefully, a change of Government, to perhaps provide a lot more detail and a lot more clarity to people, which I know is very much desired.

Cefais gyfle i gyfarfod â Phrif Ysgrifennydd Trysorlys yr wrthblaid y bore yma, a buom yn trafod yr hyn a fydd digwydd yn dilyn newid posibl yn Llywodraeth y DU. Beth yw'r prif feysydd blaenoriaeth yr ydym am gael trafodaethau cynnar iawn yn eu cylch? Ac roedd dyfodol cyllid yr UE, fel rydym yn dal i'w alw, yn un o'r prif bethau y mae angen inni fod yn cael y trafodaethau cynnar hynny yn eu cylch. Roeddwn yn sôn am y gwaith y mae’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd wedi’i wneud, ein hymagwedd at y math hwnnw o fframwaith ac ati. Felly, gan gymryd y bydd newid Llywodraeth, credaf fod angen inni gael y trafodaethau cynnar iawn hynny i roi llawer mwy o fanylion efallai, a llawer mwy o eglurder i bobl, sy’n rhywbeth y gwn fod llawer o awydd amdano.

Thank you. So, you're confident, then, that 'representatives' means Welsh Government and that the shadow Secretary of State for Wales is incorrect. That's my interpretation. 

Another glaring omission in a manifesto that already promises so little for Wales is a commitment to replace the unfair Barnett formula that leaves us short-changed year on year. There is an acknowledgement that these funding arrangements are outdated, but no clear commitment. And this issue assumes even greater significance when we consider the fact that the likes of the IFS have sounded warning signals for several weeks that the incoming UK Labour Government is not being straight about the implications of their agenda on UK public finances. Indeed, Labour's spending plans for Government fully align with two central tenets of Tory fiscal policy: that debt as a proportion of gross domestic product should fall within five years, and that there will be no increases in taxation. A sizeable hole in the UK's public finances is therefore baked into Labour's agenda for Government, which can only mean one thing: more public spending cuts. 

I know, Cabinet Secretary, that we share a common goal of wanting to restore Welsh public finances to where they should be, which includes a desire to see this Senedd properly funded according to the needs of our population, but will you write to your UK Labour leader as a matter of urgency to clarify how his spending cuts might affect Wales and call on his Government to ring-fence Wales's block grant funding through the next UK parliamentary term?

Diolch. Felly, rydych chi'n hyderus fod 'cynrychiolwyr' yn golygu Llywodraeth Cymru, a bod Ysgrifennydd Gwladol yr wrthblaid dros Gymru yn anghywir. Dyna fy nehongliad.

Rhywbeth amlwg arall sydd ar goll mewn maniffesto sydd eisoes yn addo cyn lleied i Gymru yw ymrwymiad i gael gwared ar y fformiwla Barnett annheg sy’n ein gadael yn brin o arian flwyddyn ar ôl blwyddyn. Ceir cydnabyddiaeth fod y trefniadau ariannu hyn wedi dyddio, ond ni cheir unrhyw ymrwymiad clir. Ac mae'r mater hwn yn dod yn fwy arwyddocaol byth pan ystyriwn fod sefydliadau fel y Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi bod yn rhybuddio ers sawl wythnos nad yw Llywodraeth Lafur newydd y DU yn bod yn onest ynghylch goblygiadau eu hagenda ar gyfer cyllid cyhoeddus y DU. Yn wir, mae cynlluniau gwariant Llafur ar gyfer y Llywodraeth yn cyd-fynd yn llwyr â dwy o egwyddorion canolog y polisi cyllidol Torïaidd: y dylai dyled fel cyfran o’r cynnyrch domestig gros ostwng o fewn pum mlynedd, ac na fydd unrhyw gynnydd mewn trethiant. Felly, mae twll sylweddol yng nghyllid cyhoeddus y DU yn rhan annatod o agenda Llywodraeth Lafur, sydd ond yn golygu un peth: mwy o doriadau i wariant cyhoeddus.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n gwybod ein bod yn rhannu nod cyffredin o fod eisiau adfer cyllid cyhoeddus Cymru i'r lefel y dylai fod, sy’n cynnwys dyhead i weld y Senedd hon yn cael ei hariannu’n briodol yn unol ag anghenion ein poblogaeth, ond a wnewch chi ysgrifennu at arweinydd Llafur y DU fel mater o frys i ofyn am eglurder ynglŷn â sut y gallai ei doriadau gwariant effeithio ar Gymru, a galw ar ei Lywodraeth i glustnodi cyllid grant bloc Cymru drwy gydol tymor seneddol nesaf y DU?

I don't think anyone's under any illusions—any new Government is going to be inheriting an extremely difficult situation, and still dealing with the fallout of Liz Truss's disastrous mini-budget, for example. That's one of the reasons I'm so pleased to see the Labour manifesto including a commitment not to undertake a large fiscal event without having up-to-date Office for Budget Responsibility forecasts. It seems obvious to most of us, but not obvious to the Conservatives, and we're all still living with the results of that now.

Fair funding for Wales is obviously going to continue to be absolutely beyond a top priority for us as a Welsh Government. It's something that we will continue to press for. Our own vision is that set out in 'Securing Wales' Future', whereby we would have a UK-wide agreed new approach to funding, which would be, again, needs based and so on. I know that we have some nuances in our differences, but actually we share a lot of common ground in terms of how we would prefer to see Wales funded in future, and we'll continue to make those arguments. 

Ni chredaf fod unrhyw un o dan unrhyw gamargraff—bydd unrhyw Lywodraeth newydd yn etifeddu sefyllfa hynod anodd, ac yn dal i ymdrin â chanlyniadau mini-gyllideb drychinebus Liz Truss, er enghraifft. Dyna un o'r rhesymau pam fy mod mor falch o weld maniffesto Llafur yn cynnwys ymrwymiad i beidio â chynnal digwyddiad cyllidol mawr heb gael rhagolygon cyfredol gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol. Mae i'w weld yn amlwg i'r rhan fwyaf ohonom, ond nid yw'n amlwg i'r Ceidwadwyr, ac mae pob un ohonom yn dal i fyw gyda chanlyniadau hynny nawr.

Mae cyllid teg i Gymru yn amlwg yn mynd i barhau i fod yn flaenoriaeth lwyr i ni fel Llywodraeth Cymru. Mae’n rhywbeth y byddwn yn parhau i bwyso amdano. Ein gweledigaeth ni yw’r un a nodir yn 'Diogelu Dyfodol Cymru’, lle byddai gennym ddull newydd o ariannu y cytunir arno ar draws y DU, a fyddai, unwaith eto, yn seiliedig ar anghenion ac ati. Gwn fod mân wahaniaethau rhwng ein safbwyntiau, ond mewn gwirionedd, mae llawer o dir cyffredin rhyngom o ran y ffordd yr hoffem weld Cymru’n cael ei hariannu yn y dyfodol, a byddwn yn parhau i gyflwyno’r dadleuon hynny.

Digartrefedd Ymhlith Pobl Ifanc
Youth Homelessness

3. Pa ystyriaeth a roddodd yr Ysgrifennydd Cabinet i fynd i'r afael â digartrefedd ymhlith pobl ifanc wrth lunio cyllideb ddrafft 2024-25 Llywodraeth Cymru? OQ61271

3. What consideration did the Cabinet Secretary give to addressing youth homelessness when preparing the 2024-25 Welsh Government draft budget? OQ61271

We are committed to ending all forms of homelessness and are investing almost £220 million in homelessness prevention and support services this year. This includes over £7 million specifically targeted at early identification of youth homelessness and assistance to help young people develop the life skills to live independently.

Rydym wedi ymrwymo i roi diwedd ar bob math o ddigartrefedd ac rydym yn buddsoddi bron i £220 miliwn mewn gwasanaethau cymorth ac atal digartrefedd eleni. Mae hyn yn cynnwys dros £7 miliwn wedi'i dargedu'n benodol at nodi digartrefedd ymhlith pobl ifanc yn gynnar a chymorth i helpu pobl ifanc i ddatblygu'r sgiliau bywyd i fyw'n annibynnol.

The End Youth Homelessness Cymru report, 'Youth Homelessness Through the Lens of Neurodiversity', launched at the Senedd on 17 April, states:

'Too often we overlook young people who have a mix of adversity and neurodiversity in their lives.' 

As its conclusion notes:

'At the core of neurodiversity is the understanding that not one person is the same...when we take for granted that everyone else thinks the way we do—that is when problems arise.'

How, therefore, would you respond to the report's recommendation that local authorities should work with and support local neurodiversity-specific organisations, and consult them on the matters concerning local authority services and their accessibility for neurodivergent individuals?

Funding should be made available to those organisations to provide support and outreach to neurodivergent young people, where the report also states:

'Prevention is always more effective than having to deal with a multitude of individual problems which arise further down a young person’s path'.

Mae adroddiad End Youth Homelessness Cymru, ‘Youth Homelessness Through the Lens of Neurodiversity’, a lansiwyd yn y Senedd ar 17 Ebrill, yn nodi:

'Yn rhy aml, nid ydym yn rhoi sylw i bobl ifanc sydd â chymysgedd o adfyd a niwroamrywiaeth yn eu bywydau.'

Fel y noda ei gasgliad:

'Wrth wraidd niwroamrywiaeth y mae'r ddealltwriaeth nad oes unrhyw unigolyn yr un peth... pan fyddwn yn cymryd yn ganiataol fod pawb arall yn meddwl yn yr un ffordd â ninnau—dyna pryd fydd problemau'n codi.'

Sut y byddech chi'n ymateb felly i argymhelliad yr adroddiad y dylai awdurdodau lleol weithio gyda sefydliadau niwroamrywiaeth-benodol lleol a’u cefnogi, ac ymgynghori â nhw ar y materion sy'n ymwneud â gwasanaethau awdurdodau lleol a’u hygyrchedd i unigolion niwrowahanol?

Dylid sicrhau bod cyllid ar gael i’r sefydliadau hynny i ddarparu cymorth ac allgymorth i bobl ifanc niwrowahanol, lle mae’r adroddiad hefyd yn nodi:

'Mae atal bob amser yn fwy effeithiol na gorfod ymdrin â'r llu o broblemau unigol sy'n codi yn nes ymlaen ym mywyd unigolyn ifanc'.

13:55

So, again, that would probably be a question best asked to my colleague the Minister for housing, but I'll absolutely recognise the important messages that you've given there in respect of the importance of understanding neurodiversity and the importance of ensuring that staff are appropriately trained to communicate with people who are neurodiverse. And, equally, ensuring that young people have access to the right kind of property, based on their own personal needs as well. And for neurodiverse people, they might have particular needs, in terms of location or in terms of even the way in which a property is furnished, for example.

So, I absolutely recognise all of those really important points that have been made, and I would hope that, through some of the investment that we've made, such as our youth homelessness innovation fund, we might be able to explore issues such as that. So, we're currently funding over 20 projects, providing new and innovative housing and support approaches to young people, and that's very much about meeting young people where they are, recognising their needs, and appropriately responding to them, rather than trying to expect young people just to fit in with what we have available for them.

Unwaith eto, mae'n debyg y byddai'n well gofyn y cwestiwn hwnnw i fy nghyd-Aelod, y Gweinidog tai, ond yn sicr, rwy'n cydnabod y negeseuon pwysig a roddwyd gennych ynghylch pwysigrwydd deall niwroamrywiaeth a phwysigrwydd sicrhau bod staff wedi’u hyfforddi’n briodol i gyfathrebu â phobl sy’n niwroamrywiol. Ac yn yr un modd, sicrhau bod gan bobl ifanc fynediad at y math iawn o eiddo, yn seiliedig ar eu hanghenion personol hefyd. Ac ar gyfer pobl niwroamrywiol, efallai y bydd ganddynt anghenion arbennig, o ran lleoliad neu hyd yn oed o ran y ffordd y caiff eiddo ei ddodrefnu, er enghraifft.

Felly, rwy’n llwyr gydnabod yr holl bwyntiau gwirioneddol bwysig a wnaed, a thrwy’r buddsoddiad a wnaethom, megis ein cronfa arloesi ar gyfer pobl ifanc ddigartref, byddwn yn gobeithio y gallwn archwilio materion o'r fath. Felly, rydym ar hyn o bryd yn ariannu dros 20 o brosiectau, gan ddarparu dulliau newydd ac arloesol o ymdrin â thai a chymorth ar gyfer pobl ifanc, ac mae hynny'n golygu deall sefyllfa pobl ifanc, cydnabod eu hanghenion, ac ymateb yn briodol iddynt, yn hytrach na disgwyl i bobl ifanc dderbyn yn ddi-gwestiwn yr hyn sydd gennym ar gael iddynt.

Ardoll Ymwelwyr
Visitor Levy

4. Pa drafodaethau y mae yr Ysgrifennydd Cabinet wedi'u cael gyda Chynghrair Twristiaeth Cymru ynghylch gweithredu'r ardoll ymwelwyr? OQ61264

4. What discussions has the Cabinet Secretary had with the Wales Tourism Alliance about the implementation of the visitor levy? OQ61264

I have met with the Wales Tourism Alliance and other stakeholders on several occasions about the visitor levy, through consultation events and the visitor economy forum. Officials meet monthly with stakeholders from the tourism industry, including the Wales Tourism Alliance, to discuss the implementation of a visitor levy.

Rwyf wedi cyfarfod â Chynghrair Twristiaeth Cymru a rhanddeiliaid eraill ar sawl achlysur i drafod yr ardoll ymwelwyr, drwy ddigwyddiadau ymgynghori a'r fforwm economi ymwelwyr. Mae swyddogion yn cyfarfod yn fisol â rhanddeiliaid o’r diwydiant twristiaeth, gan gynnwys Cynghrair Twristiaeth Cymru, i drafod gweithredu ardoll ymwelwyr.

I think if you were to be absolutely honest with us here today, it is fair to say that those organisations are not actually just taking it as read that this is going to come through and that they're happy with it. Indeed, your own tourism survey response on bringing forward this initiative, we know, was widely criticised, and the figures actually said, 'No, we don't want the tourism tax', but you press ahead.

Now, the WTA chairman has said:

'Not only will it make the industry less competitive, sending out a perception that Wales will be a more expensive destination to visit, but businesses are already struggling to bounce back...from the pandemic.'

Wales is still down 13 per cent on 2019 when it comes to visitor numbers, and now 70 per cent of visitors say they will consider going elsewhere if there is to be a tax. Is this tax really going to help Wales's economic value recover?

All along you've mentioned your consultation, but as the WTA has said:

'Rather than proposing a new tax',

we as well as those organisations are saying,

'the Welsh Government should be focusing on financial support to help the sector.'

Plaid Cymru and Welsh Labour—

Pe baech yn gwbl onest â ni yma heddiw, rwy'n credu ei bod yn deg dweud nad yw'r sefydliadau hynny yn derbyn hyn yn ddi-gwestiwn a'u bod yn fodlon ag ef. Yn wir, gwyddom fod eich ymateb eich hun i'r arolwg twristiaeth ar gyflwyno'r cynllun wedi'i feirniadu'n eang, ac roedd y ffigurau'n dweud, mewn gwirionedd, 'Na, nid oes arnom eisiau'r dreth dwristiaeth', ond rydych yn bwrw ymlaen â hi.

Nawr, mae cadeirydd Cynghrair Twristiaeth Cymru wedi dweud:

'Nid yn unig y bydd yn gwneud y diwydiant yn llai cystadleuol, gan greu canfyddiad y bydd Cymru yn gyrchfan drytach i ymweld ag ef, ond mae busnesau eisoes yn ei chael hi'n anodd adfer...wedi'r pandemig.'

Mae nifer yr ymwelwyr yng Nghymru yn dal i fod 13 y cant yn is o gymharu â 2019, a nawr, mae 70 y cant o ymwelwyr yn dweud y byddant yn ystyried mynd i rywle arall os cyflwynir treth. A yw'r dreth hon o ddifrif yn mynd i helpu i adfer gwerth economaidd Cymru?

Rydych chi'n sôn o hyd am eich ymgynghoriad, ond fel y dywedodd Cynghrair Twristiaeth Cymru:

'Yn hytrach na chynnig treth newydd',

rydym ni, yn ogystal â'r sefydliadau hynny, yn dweud,

'dylai Llywodraeth Cymru fod yn canolbwyntio ar gymorth ariannol i helpu'r sector.'

Mae Plaid Cymru a Llafur Cymru—

You need to come to a question now.

Mae angen ichi ofyn cwestiwn nawr.

—have slashed the 75 per cent business rate relief. That's another knock. What is it about the Welsh Labour Government that you will not work with these businesses? What can you say, Cabinet Secretary, that will bring my constituency tourism businesses some hope?

—wedi torri'r rhyddhad ardrethi busnes o 75 y cant. Dyna ergyd arall. Pam nad yw Llywodraeth Lafur Cymru am weithio gyda’r busnesau hyn? Beth y gallwch ei ddweud, Ysgrifennydd y Cabinet, a fydd yn rhoi gobaith i fusnesau twristiaeth fy etholaeth?

Well, the first thing to do is to recognise the concerns of the sector, particularly the Wales Tourism Alliance. And, as I say, I've met with them. I'm in frequent correspondence with the WTA, but they are also very much engaged with the monthly meetings that we have, in terms of working through the practicalities of what a visitor levy might look like here in Wales. It's also important to recognise the breadth of the consultation that we've undertaken. So, local authorities, for example—some are very interested in a tourism levy and what that might mean to enable them to support sustainable tourism. And the point of the tourism levy is to have sustainable tourism in Wales to ensure that people have the opportunity to contribute to those areas where they've stayed.

The international evidence, and even looking across at Manchester, for example—I just don't think it bears out the concerns that the industry will be very negatively effected in that kind of way, because the evidence does suggest that these areas, not only continue to thrive, but also have additional funding to invest in their tourism offer. And many of us will have had the opportunity to travel to places where we've paid the tourism levy, and I don't think any of us would say that that put us off and would make us not return to those areas in future. Wales has an awful lot to offer tourists, and we absolutely welcome them. I think sustainable tourism is really, really important to ensure that that offer is still there for the years to come as well.

Wel, y peth cyntaf i’w wneud yw cydnabod pryderon y sector, yn enwedig Cynghrair Twristiaeth Cymru. Ac fel y dywedaf, rwyf wedi cyfarfod â nhw. Rwy'n gohebu’n aml â Chynghrair Twristiaeth Cymru, ond maent hefyd yn ymgysylltu drwy'r cyfarfodydd misol a gawn, o ran gweithio drwy ymarferoldeb yr hyn y gallai ardoll ymwelwyr fod yma yng Nghymru. Mae hefyd yn bwysig cydnabod ehangder yr ymgynghoriad a gynhaliwyd gennym. Felly, awdurdodau lleol, er enghraifft—mae gan rai ohonynt gryn ddiddordeb mewn ardoll dwristiaeth a'r hyn y gallai hynny ei olygu i'w galluogi i gefnogi twristiaeth gynaliadwy. A phwynt yr ardoll dwristiaeth yw cael twristiaeth gynaliadwy yng Nghymru er mwyn sicrhau bod pobl yn cael cyfle i gyfrannu at yr ardaloedd y buont yn aros ynddynt.

Mae’r dystiolaeth ryngwladol, a hyd yn oed wrth edrych draw ar Fanceinion, er enghraifft—ni chredaf ei bod yn cadarnhau'r pryderon y bydd y diwydiant yn cael ei effeithio’n negyddol iawn yn y ffordd honno, gan fod y dystiolaeth yn awgrymu bod yr ardaloedd hyn nid yn unig yn parhau i ffynnu, ond hefyd yn cael cyllid ychwanegol i fuddsoddi yn eu cynnig twristiaeth. A bydd llawer ohonom wedi cael cyfle i deithio i leoedd lle rydym wedi talu'r ardoll dwristiaeth, ac ni chredaf y byddai unrhyw un ohonom yn dweud bod hynny wedi ein rhwystro ac y byddai'n peri inni beidio â dychwelyd i'r ardaloedd hynny yn y dyfodol. Mae gan Gymru lawer iawn i’w gynnig i dwristiaid, ac rydym yn eu croesawu’n fawr. Credaf fod twristiaeth gynaliadwy yn wirioneddol bwysig er mwyn sicrhau bod y cynnig hwnnw'n dal i fod yno yn y blynyddoedd i ddod hefyd.

14:00
Gweinyddu Grantiau
Grants Administration

5. Pa asesiad y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'i wneud o weinyddu grantiau Llywodraeth Cymru a ddyfarnwyd i sefydliadau yng Nghwm Cynon? OQ61289

5. What assessment has the Cabinet Secretary made of the administration of Welsh Government grants awarded to organisations in Cynon Valley? OQ61289

As part of developing and delivering any Welsh Government grant scheme, grant managers consider how schemes would be administered to ensure the purpose of the grant funding is effective and as efficient as it can be. Administration arrangements should be proportionate and appropriate to the level of risk.

Fel rhan o ddatblygu a chyflawni unrhyw gynllun grant gan Lywodraeth Cymru, mae rheolwyr grantiau'n ystyried sut y byddai cynlluniau'n cael eu gweinyddu i sicrhau bod pwrpas y cyllid grant yn effeithiol ac mor effeithlon ag y gall fod. Dylai trefniadau gweinyddu fod yn gymesur ac yn briodol i lefel y risg.

Thank you for your answer, Cabinet Secretary. A number of organisations in my constituency have benefited from Welsh Government grants over the years. In my discussions with them, they've always welcomed improvements to the administration of the grants process, which has made things far easier and sped up access to much-needed funding in the Cynon valley. How is the Welsh Government ensuring that best practice is being disseminated to partner organisations so that other funding programmes can also be improved?

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae nifer o sefydliadau yn fy etholaeth i wedi elwa o grantiau Llywodraeth Cymru dros y blynyddoedd. Yn fy nhrafodaethau gyda nhw, maent bob amser wedi croesawu gwelliannau i'r broses o weinyddu'r grantiau, sydd wedi gwneud pethau'n llawer haws ac wedi cyflymu mynediad at gyllid mawr ei angen yng Nghwm Cynon. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod arferion gorau yn cael eu lledaenu i sefydliadau partner fel y gellir gwella rhaglenni cyllido eraill hefyd?

This is a really important issue, and I've taken a lot of interest in grant administration since I came into portfolio. We of course now have our Welsh Government grants centre of excellence, which is always looking to support officials here to find ways to improve the grants process to be more efficient and effective, but also we want to use that centre of excellence's expertise and knowledge to share with local government, for example, so that they're able to pass on that kind of knowledge and share that knowledge, and learn from local government as well about the issues that they're facing in administration. One thing, also, that we've done fairly recently is introduce what's called the longer duration of funding and benchmarking policy, and that was in recognition of the concerns, particularly from the third sector, that grants would be sometimes, or often, based on a one-year basis. That just didn't give them enough time to put the right staff in, and to keep those staff for longer terms and so on. It couldn't let them plan ahead. So, for those reasons, we've introduced a situation where grant managers can offer grants for up to five years now, and also they can roll those grants over, subject to appropriate benchmarking and so on.

So, I think that we have been able to at least change the policy to make the system better. What we now need to see is that policy that we've changed feeding through, really, into changes in the administration of grants, but then also to try and encourage local government in the first instance to provide grants to the third sector on that same basis, so for local government to be looking at, potentially, five-year grants and rolling over grants based on benchmarking and so on. So, we have written previously to local government on that, and I've mentioned it to them in several meetings. I think we're still early days, really, in terms of the progress that we can make in this agenda. There's definitely more to go at. But I think that now we have the right policy in place to make those changes for the longer term.

Mae hwn yn fater pwysig iawn, ac rwyf wedi rhoi llawer o sylw i'r broses o weinyddu grantiau ers i mi gael y portffolio. Wrth gwrs, mae gennym ganolfan ragoriaeth grantiau Llywodraeth Cymru erbyn hyn, sydd bob amser yn ceisio cefnogi swyddogion yma i ddod o hyd i ffyrdd o wella'r broses grantiau i fod yn fwy effeithlon ac effeithiol, ond hefyd rydym am ddefnyddio arbenigedd a gwybodaeth y ganolfan ragoriaeth honno i'w rhannu gyda llywodraeth leol, er enghraifft, fel eu bod yn gallu trosglwyddo gwybodaeth o'r fath a'i rhannu, a dysgu gan lywodraeth leol hefyd am y problemau y maent yn eu hwynebu wrth weinyddu. Un peth a wnaethom yn weddol ddiweddar hefyd yw cyflwyno'r hyn a elwir yn bolisi cyllido am gyfnod hirach a meincnodi, a hynny i gydnabod y pryderon, yn enwedig gan y trydydd sector, fod grantiau weithiau, neu'n aml, yn digwydd ar sail flynyddol. Nid oedd hynny'n rhoi digon o amser iddynt gael y staff iawn, a chadw'r staff hynny am gyfnodau hirach ac yn y blaen. Nid oedd yn gadael iddynt gynllunio ymlaen llaw. Felly, am y rhesymau hynny, rydym wedi cyflwyno sefyllfa lle gall rheolwyr grantiau gynnig grantiau am hyd at bum mlynedd nawr, a gallant drosglwyddo'r grantiau hynny ymlaen, yn amodol ar feincnodi priodol ac yn y blaen.

Felly, rwy'n credu o leiaf ein bod wedi gallu newid y polisi i wella'r system. Yr hyn sydd angen inni ei weld nawr yw'r polisi a newidiwyd gennym yn arwain at newidiadau i'r drefn o weinyddu grantiau, a cheisio annog llywodraeth leol hefyd yn y lle cyntaf i ddarparu grantiau i'r trydydd sector ar yr un sail, felly i lywodraeth leol ystyried grantiau pum mlynedd o bosibl a throsglwyddo grantiau ymlaen yn seiliedig ar feincnodi ac yn y blaen. Felly, rydym wedi ysgrifennu at lywodraeth leol ynglŷn â hyn o'r blaen, ac rwyf wedi ei grybwyll iddynt mewn sawl cyfarfod. Rwy'n credu ei bod yn dal i fod yn ddyddiau cynnar o ran y cynnydd y gallwn ei wneud ar yr agenda hon. Yn sicr, mae mwy i'w wneud. Ond rwy'n credu bod gennym y polisi cywir ar waith nawr i wneud y newidiadau ar gyfer y tymor hwy.

Cymorth Cyfreithiol
Legal Aid

6. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith toriadau cymorth cyfreithiol, fel y nodwyd yn adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru? OQ61275

6. What assessment has the Welsh Government made of the impact of legal aid cuts, as highlighted in the report of the Commission on Justice in Wales? OQ61275

We agree with the commission's finding that legal aid funding cuts threaten the existence of traditional high-street law firms, and that people are now forced to represent themselves in civil and criminal courts. This often results in unjust outcomes, inefficient use of court resources and additional pressures on other public services.

Rydym yn cytuno â chanfyddiad y comisiwn fod toriadau i gyllid cymorth cyfreithiol yn bygwth bodolaeth cwmnïau cyfreithiol traddodiadol y stryd fawr, a bod pobl bellach yn cael eu gorfodi i gynrychioli eu hunain mewn llysoedd sifil a throseddol. Mae hyn yn aml yn arwain at ganlyniadau anghyfiawn, defnydd aneffeithlon o adnoddau llys a phwysau ychwanegol ar wasanaethau cyhoeddus eraill.

It certainly slows down the process when people are having to have it explained what is involved in a legal process. As it points out, this really does get in the way of people's right to justice, because how is it possible that women involved in a contested divorce, even without children being involved, are having to face up, possibly with no money to employ a lawyer, against somebody who will employ an expensive barrister?

Now, the commission report commended the Welsh Government for topping up the advice services to fill part of the gaping hole in these legal aid budgets, but it also pointed out that if justice were devolved to Wales it would be a lot easier to align advice services with legal aid. So, perhaps you could raise that with the new incumbents in the Treasury after 4 July, where the top 50 most powerful people in the UK are concentrated. Whilst those powers remain reserved, what more can be done to improve advice services for those who face this power imbalance in the courts, based on the amount of money they're able to spend on lawyers?

Mae'n sicr yn arafu'r broses pan fydd pobl yn gorfod cael eglurhad ynglŷn â beth sydd ynghlwm wrth broses gyfreithiol. Fel y mae'n nodi, mae hyn yn rhwystr i hawl pobl i gyfiawnder, oherwydd, hyd yn oed lle nad oes plant yn gysylltiedig â'r achos, sut mae modd i fenywod sydd heb unrhyw arian i ddefnyddio cyfreithiwr mewn achos o ysgariad wynebu rhywun a fydd yn cyflogi bargyfreithiwr drud?

Nawr, canmolodd adroddiad y comisiwn Lywodraeth Cymru am ychwanegu at y gwasanaethau cynghori i lenwi peth o'r bwlch mawr yn y cyllidebau cymorth cyfreithiol hyn, ond nododd hefyd y byddai'n llawer haws alinio gwasanaethau cynghori â chymorth cyfreithiol pe bai cyfiawnder yn cael ei ddatganoli i Gymru. Felly, efallai y gallech chi godi hynny gyda deiliaid newydd y Trysorlys ar ôl 4 Gorffennaf, lle mae'r 50 unigolyn mwyaf pwerus yn y DU. Er bod y pwerau hynny'n parhau i fod wedi'u cadw'n ôl, beth arall y gellir ei wneud i wella gwasanaethau cynghori i'r rhai sy'n wynebu anghydbwysedd pŵer yn y llysoedd ar sail y swm o arian y gallant ei wario ar gyfreithwyr?

The Commission on Justice in Wales identified that access to justice is, as you suggested, really severely compromised following the cuts that were introduced under legal aid, and, of course, UK Government is responsible for legal aid, but we recognise the gap that there is and the impact that that's having on people. So, through our single advice fund, we're able to provide support, and £11 million is allocated to that to ensure that the most vulnerable people in society do have that access to free advice and support to help them resolve their housing welfare benefit debt and money manage problems, for example.

I know Jenny Rathbone's a keen supporter of the Cardiff Speakeasy Law Centre, and I think that they have been able to access funding through the single advice fund as well. I think that's an absolutely critical fund for supporting people, but it's very difficult to make the kind of level of change that we would want to make, given what's quite a severe impact that the changes have had, and I know that the Public Accounts Committee report and the National Audit Office report have both, really, said that it's almost hard to understand the impact, because the analysis hasn't really been done, but I think they're both convinced, really, that the impact has been very negative on people and their ability to access justice.

Nododd y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru fod mynediad at gyfiawnder, fel yr awgrymoch chi, dan fygythiad difrifol iawn yn dilyn y toriadau a gyflwynwyd o dan gymorth cyfreithiol, ac wrth gwrs, Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am gymorth cyfreithiol, ond rydym yn cydnabod y bwlch sy'n bodoli a'r effaith y mae hynny'n ei chael ar bobl. Felly, drwy ein cronfa gynghori sengl, gallwn ddarparu cefnogaeth, a dyrannwyd £11 miliwn tuag at hynny i sicrhau bod gan y bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas fynediad at gyngor a chymorth am ddim i'w helpu i ddatrys eu dyled budd-dal lles tai a phroblemau rheoli arian, er enghraifft.

Rwy'n gwybod bod Jenny Rathbone yn gefnogwr brwd i Ganolfan y Gyfraith Speakeasy Caerdydd, ac rwy'n credu eu bod wedi gallu cael cyllid drwy'r gronfa gynghori sengl hefyd. Rwy'n credu bod honno'n gronfa gwbl hanfodol ar gyfer cefnogi pobl, ond mae'n anodd iawn gwneud y math o newid y byddem am ei wneud, o ystyried yr effaith go ddifrifol y mae'r newidiadau wedi'i chael, a gwn fod adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ac adroddiad y Swyddfa Archwilio Genedlaethol wedi dweud ei bod yn anodd deall yr effaith, oherwydd nid yw'r dadansoddiad wedi'i wneud mewn gwirionedd, ond rwy'n credu bod y ddau adroddiad yn argyhoeddedig fod yr effaith wedi bod yn negyddol iawn ar bobl a'u gallu i gael mynediad at gyfiawnder.

14:05

Mi oedd y comisiwn Thomas wedi sôn am ddiffeithdiroedd cymorth cyfreithiol oedd yno nawr yn y Gymru wledig ac yn y Gymru ôl-ddiwydiannol, ac mae tystiolaeth yn dangos bod yr erydu yn y ddarpariaeth cymorth cyfreithiol sydd wedi digwydd ers y Ddeddf Cymorth Cyfreithiol, Dedfrydu a Chosbi Troseddwyr rhyw 15 mlynedd yn ôl wedi effeithio'n fwy trwm ar Gymru na llefydd eraill. Felly, yn y cyd-destun hwnnw, ydy'r Ysgrifennydd Cabinet yn siomedig bod yna addewid i adfer y toriadau o ran cymorth cyfreithiol yn maniffesto diwethaf y Blaid Lafur yn 2019, a dyw'r addewid ddim yno yn y maniffesto cyfredol? Onid yw hynny’n gwneud y ddadl dros ddatganoli’r pŵer hyd yn oed yn gryfach?

The Thomas commission had mentioned deserts in terms of legal aid in rural Wales and in post-industrial Wales, and evidence shows that the erosion in the provision of legal aid that has been seen since the Legal Aid, Sentencing and Punishment of Offenders Act around 15 years ago has had a greater impact on Wales than any other place. So, in that context, is the Cabinet Secretary disappointed that there was a promise to restore the cuts in terms of legal aid in the previous Labour manifesto in 2019, and that same promise isn't there in the current manifesto? Doesn't that make the argument for devolving the power even more strong?

So, I look forward to having those further discussions in relation to the future devolution of justice here in Wales, and I think that the absence—as it is at the moment—of funding for legal aid certainly demonstrates one of the reasons. However, given the finance aspect of my portfolio, I am really keen that, when we have further things devolved to Wales, they're absolutely devolved with the level of funding that is required to sustain a decent service as a result of that, and that's something that I'm very keen to pursue through all of those discussions, which I hope that we'll be having very shortly with what I hope will be a different UK Government. But I did have the chance to meet with Lord Thomas—I think it was last week or the week before—to talk through some of these issues, and he remains very complimentary about the work that we are doing here in Wales through the single advice fund and seeking to plug those gaps. But I know that he was very aware yet of those deserts where people don't have access to advice and he was very keen for us to continue our work in that space and to explore what more we might be able to do.

Rwy'n edrych ymlaen at gael y trafodaethau pellach hynny mewn perthynas â datganoli cyfiawnder yn y dyfodol yma yng Nghymru, a chredaf fod absenoldeb—fel y mae ar hyn o bryd—cyllid ar gyfer cymorth cyfreithiol yn sicr yn dangos un o'r rhesymau. Fodd bynnag, o ystyried yr agwedd ariannol ar fy mhortffolio, pan fydd gennym bethau pellach wedi'u datganoli i Gymru, rwy'n awyddus iawn i'w gweld wedi'u datganoli gyda'r lefel o gyllid sydd ei hangen i gynnal gwasanaeth teilwng o ganlyniad i hynny, ac mae hynny'n rhywbeth rwy'n awyddus iawn i fynd ar ei drywydd drwy'r holl drafodaethau hynny y gobeithiaf y byddwn yn eu cael yn fuan iawn gyda Llywodraeth wahanol yn y DU. Ond cefais gyfle i gyfarfod â'r Arglwydd Thomas—yr wythnos diwethaf neu'r wythnos cynt, rwy'n credu—i siarad drwy rai o'r materion hyn, ac mae'n parhau i fod yn ganmoliaethus iawn o'r gwaith a wnawn yma yng Nghymru drwy'r gronfa gynghori sengl a cheisio llenwi'r bylchau. Ond rwy'n gwybod ei fod yn ymwybodol iawn o'r bylchau lle nad oes gan bobl fynediad at gyngor ac roedd yn awyddus iawn inni barhau â'r gwaith hwnnw ac archwilio beth arall y gallem ei wneud.

Pwerau Benthyca Darbodus
Prudential Borrowing Powers

7. Pa sylwadau y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'u gwneud i Lywodraeth y DU ynghylch cynyddu pwerau benthyca darbodus i Gymru? OQ61280

7. What representations has the Cabinet Secretary made to the UK Government regarding increasing prudential borrowing powers for Wales? OQ61280

I continue to make the case to the UK Government for increased borrowing powers for Wales. The Welsh Government has long supported a move to prudential borrowing. This would provide a more appropriate level of flexibility and enable this Senedd to approve the Welsh Government's borrowing levels, rather than HM Treasury.

Rwy'n parhau i gyflwyno'r achos i Lywodraeth y DU am fwy o bwerau benthyca i Gymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi symud i fenthyca darbodus ers tro. Byddai hyn yn darparu lefel fwy priodol o hyblygrwydd ac yn galluogi'r Senedd hon i gymeradwyo lefelau benthyca Llywodraeth Cymru, yn hytrach na Thrysorlys EF.

Thank you for your response. The amount of capital borrowing devolved was last increased in 2019, which is a long time ago. Public services such as health, housing, education and public transport are the building blocks of our economy, and there is no way to grow the economy without providing proper investment in these. Gross domestic product debt after world war two was actually double what is now, yet the Attlee Government borrowed thousands—well, hundreds and thousands of pounds to invest; millions—to build hundreds and thousands of houses, to invest in housing and health, and they actually transformed the country, and we're still reaping the benefits today with our NHS service and our council housing programme. Wales desperately needs increased prudential borrowing powers to make transformational investments in these areas. With this in mind, Minister—Cabinet Secretary—would you commit to requesting full prudential borrowing powers of any incoming UK Labour—Labour Government—any incoming UK Government? Sorry, I was being presumptuous there.

Diolch am eich ymateb. Cafodd y swm o fenthyciad cyfalaf a ddatganolwyd ei gynyddu ddiwethaf yn 2019, gryn dipyn o amser yn ôl. Gwasanaethau cyhoeddus fel iechyd, tai, addysg a thrafnidiaeth gyhoeddus yw blociau adeiladu ein heconomi, ac nid oes unrhyw ffordd o dyfu'r economi heb ddarparu buddsoddiad priodol yn y rhain. Roedd dyled cynnyrch domestig gros ar ôl yr ail ryfel byd yn ddwbl yr hyn sydd gennym nawr, ac eto fe fenthycodd Llywodraeth Attlee filoedd—wel, cannoedd o filoedd o bunnoedd i'w fuddsoddi; miliynau—i adeiladu cannoedd o filoedd o dai, i fuddsoddi mewn tai ac iechyd, ac fe wnaethant drawsnewid y wlad, ac rydym yn dal i fedi'r manteision heddiw gyda'n gwasanaeth GIG a'n rhaglen dai cyngor. Mae gwir angen mwy o bwerau benthyca darbodus ar Gymru i wneud buddsoddiadau trawsnewidiol yn y meysydd hyn. Gyda hyn mewn golwg, Weinidog—Ysgrifennydd y Cabinet—a wnewch chi ymrwymo i ofyn am bwerau benthyca darbodus llawn gan Lywodraeth Lafur newydd yn y DU—gan unrhyw Lywodraeth newydd yn y DU? Mae'n ddrwg gennyf, roeddwn i'n rhyfygu yno.

14:10

Yes. So, we continue to make the case for prudential borrowing. We think it's not only important to give us the flexibility that we need to invest in infrastructure, but also to give this Senedd the opportunity to take a view and to vote through and to agree those borrowing plans as well. So, I think that there's an important point there. We're also really keen, at least in the first instance, to make some progress on ensuring that the borrowing powers that we do have are up to date at least. So, at the moment, we would like to see our borrowing powers increased in line with inflation since the time that they were set and then to continue to increase in line with inflation every year, because they're worth 23 per cent less this year than they were at the time that they were set.

Crucially, if we don't have the kind of general capital that we need to invest, then borrowing is really important in order to enable us to make the kind of investment that we would want to make, and capital is very, very much in short supply at the moment. Our budget is 8 per cent lower this year in terms of capital funding, and that's starting from a very low point in any case. That's one of the reasons why we have looked to innovative funding models; the mutual investment model, for example, has enabled us to undertake capital investment or infrastructure investment when we wouldn't have been able to before. So, I think that combination of trying to be as innovative as we can but then also having the tools that we need will stand us in good stead.

Just to finish by saying that I'm really pleased that the UK Labour Party has in its manifesto a 10-year infrastructure strategy aligned with the industrial strategy and regional development priorities. I think that discussions about that will be really important to understand what that might mean for consequential funding for us here in Wales.

Rydym yn parhau i gyflwyno'r achos dros fenthyca darbodus. Credwn ei fod yn bwysig i roi'r hyblygrwydd sydd ei angen arnom i fuddsoddi mewn seilwaith, a hefyd i roi cyfle i'r Senedd hon fabwysiadu safbwynt ynghylch y cynlluniau benthyca hynny a phleidleisio drostynt a'u cytuno. Felly, rwy'n credu bod pwynt pwysig yno. Rydym hefyd yn awyddus iawn, yn y lle cyntaf o leiaf, i wneud cynnydd ar sicrhau bod y pwerau benthyca sydd gennym yn gyfredol o leiaf. Felly, ar hyn o bryd, hoffem weld ein pwerau benthyca'n cynyddu yn unol â chwyddiant ers yr amser y cawsant eu gosod ac yn parhau i gynyddu yn unol â chwyddiant bob blwyddyn, oherwydd maent yn werth 23 y cant yn llai eleni na'r hyn oeddent ar yr adeg y cawsant eu gosod.

Yn hollbwysig, os nad oes gennym y math o gyfalaf cyffredinol sydd ei angen arnom i fuddsoddi, mae benthyca'n bwysig iawn er mwyn ein galluogi i wneud y math o fuddsoddiad y byddem am ei wneud, ac mae cyfalaf yn brin iawn ar hyn o bryd. Mae ein cyllideb 8 y cant yn is eleni o ran cyllid cyfalaf, a hynny o bwynt isel iawn beth bynnag. Dyna un o'r rhesymau pam ein bod wedi edrych ar fodelau ariannu arloesol; mae'r model buddsoddi cydfuddiannol, er enghraifft, wedi ein galluogi i ymgymryd â buddsoddiad cyfalaf neu fuddsoddiad seilwaith pan na fyddem wedi gallu gwneud hynny o'r blaen. Felly, rwy'n credu y bydd cyfuniad o geisio bod mor arloesol ag y gallwn ond cael yr offer sydd eu hangen arnom hefyd yn ein rhoi mewn sefyllfa dda.

Os caf orffen drwy ddweud fy mod yn falch iawn fod gan Blaid Lafur y DU strategaeth seilwaith 10 mlynedd yn ei maniffesto sy'n cyd-fynd â'r strategaeth ddiwydiannol a blaenoriaethau datblygu rhanbarthol. Rwy'n credu y bydd trafodaethau am hynny yn bwysig iawn i ddeall beth y gallai hynny ei olygu i gyllid canlyniadol i ni yma yng Nghymru.

Y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru
The Independent Commission on the Constitutional Future of Wales

8. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithredu datganiadau'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru? OQ61268

8. How is the Welsh Government implementing the recommendations of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales? OQ61268

Having endorsed the commission's recommendations in full, we allocated additional resources to this important agenda in the 2024-25 budget. Preparatory work is well under way, and I will keep the Senedd updated on key developments.

Ar ôl cymeradwyo argymhellion y comisiwn yn llawn, fe wnaethom ddyrannu adnoddau ychwanegol i'r agenda bwysig hon yng nghyllideb 2024-25. Mae gwaith paratoi ar y gweill, a byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am ddatblygiadau allweddol.

Cabinet Secretary, it's been five months now since the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales published its final report, and it's been more than three months since the Welsh Government published its response to the commission's report, accepting all of its recommendations, both individually and as a package. Now, the commission was quite clear on the urgency with which these recommendations need to be implemented, but we've heard nothing further from you on this for weeks now, so I'm concerned that you may be failing to take the action needed at the pace required. Now, we know, of course, that senior members of your party have consistently and explicitly ruled out delivering against the commission's recommendations, including on devolving policing and justice, railways and the Crown Estate, and on fairer funding for Wales. So, given that your party bosses in London are so openly hostile to them, will you outline, please, precisely how the Welsh Government is working to implement the constitutional commission's recommendations on strengthening our democracy, protecting devolution and securing further powers for Wales, and the timelines you're working to?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae pum mis wedi mynd heibio ers i'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru gyhoeddi ei adroddiad terfynol, ac mae mwy na thri mis ers i Lywodraeth Cymru gyhoeddi ei hymateb i adroddiad y comisiwn, yn derbyn ei holl argymhellion, yn unigol ac fel pecyn. Nawr, roedd y comisiwn yn glir iawn ynghylch y brys i weithredu'r argymhellion hyn, ond ni chlywsom air pellach gennych chi am hyn ers wythnosau bellach, felly rwy'n pryderu efallai nad ydych chi'n rhoi'r camau sydd eu hangen ar waith mor gyflym ag sy'n angenrheidiol. Nawr, fe wyddom wrth gwrs fod aelodau blaenllaw o'ch plaid wedi diystyru cyflawni argymhellion y comisiwn a hynny'n gyson ac yn glir, gan gynnwys argymhellion ynghylch datganoli plismona a chyfiawnder, y rheilffyrdd ac Ystad y Goron, ac ar gyllid tecach i Gymru. Felly, o ystyried bod penaethiaid eich plaid yn Llundain mor elyniaethus tuag atynt, a wnewch chi amlinellu, os gwelwch yn dda, sut yn union y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i weithredu argymhellion y comisiwn cyfansoddiadol ar gryfhau ein democratiaeth, diogelu datganoli a sicrhau pwerau pellach i Gymru, a'r amserlenni rydych chi'n gweithio o'u mewn?

To just begin by reassuring my colleague that I am absolutely giving this the priority it deserves within my portfolio, one of the first things that I did was to seek those meetings with the former co-chairs of the commission, Professor Laura McAllister and Bishop Rowan Williams, to discuss the issues arising from their report. I've also met with Gareth Williams, who chaired the commission's expert panel, and also with Dr Anwen Elias, who was a member of the commission and has specific expertise on issues of democratic engagement, and also with Philip Rycroft, a former commissioner who's got expertise in inter-governmental relations.

I've been looking particularly at the first recommendations, which were specifically for the Welsh Government. The first, of course, was around democratic innovation, and the recommendation there was that we should draw on an expert advisory panel, so I'm currently making some final choices, if you like, in respect of that panel, which will help us move forward in relation to the space of democratic innovation. That really is about inclusive engagement and community work here in Wales, which is why the meeting I had with Dr Anwen Elias was so important in helping shape my thoughts as to how that particular recommendation might be met in future, because it does call for a new strategy specific to education to be a priority for the work. And I will obviously have to work very closely with my colleague the Minister for housing and local government, who has a specific and particular interest in diversity and democracy. All of these pieces of work do come together.

I've had some good discussions about constitutional principles, exploring what other countries have done in terms of their approach to constitution and governance principles in their nations, to understand what we might be able to learn here in Wales and what might be appropriate for us here in Wales. And, of course, a third recommendation for us as a Senedd was very much about Senedd reform and we've absolutely been making some good progress on that, as well. So, there is definitely progress happening, but I will seek to provide a further update to colleagues once I've finalised my thoughts around that advisory group, which was a key recommendation from the commission.

Os caf ddechrau drwy dawelu meddwl fy nghyd-Aelod fy mod yn rhoi'r flaenoriaeth y mae'n ei haeddu i hyn yn fy mhortffolio, un o'r pethau cyntaf a wneuthum oedd gofyn am gyfarfodydd gyda chyn gyd-gadeiryddion y comisiwn, yr Athro Laura McAllister a'r Esgob Rowan Williams, i drafod y materion sy'n codi o'u hadroddiad. Rwyf hefyd wedi cyfarfod â Gareth Williams, a gadeiriodd banel arbenigol y comisiwn, a hefyd gyda Dr Anwen Elias, a oedd yn aelod o'r comisiwn ac sy'n arbenigo'n benodol mewn ymgysylltiad democrataidd, a hefyd gyda Philip Rycroft, cyn-gomisiynydd sydd ag arbenigedd mewn cysylltiadau rhynglywodraethol.

Rwyf wedi bod yn edrych yn arbennig ar yr argymhellion cyntaf, a oedd ar gyfer Llywodraeth Cymru yn benodol. Roedd y cyntaf, wrth gwrs, yn ymwneud ag arloesedd democrataidd, a'r argymhelliad yno oedd y dylem bwyso ar banel cynghori arbenigol, felly rwy'n gwneud dewisiadau terfynol, os mynnwch, ar hyn o bryd mewn perthynas â'r panel hwnnw, dewisiadau a fydd yn ein helpu i symud ymlaen mewn perthynas â'r gofod arloesedd democrataidd. Mae hynny'n ymwneud ag ymgysylltu cynhwysol a gwaith cymunedol yma yng Nghymru, a dyna pam fod y cyfarfod a gefais gyda Dr Anwen Elias mor bwysig i fy helpu i feddwl sut y gellid bodloni'r argymhelliad penodol hwnnw yn y dyfodol, oherwydd mae'n galw am wneud strategaeth newydd benodol i addysg yn flaenoriaeth ar gyfer y gwaith. Ac yn amlwg bydd yn rhaid imi weithio'n agos iawn gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog tai a llywodraeth leol, sydd â diddordeb penodol mewn amrywiaeth a democratiaeth. Mae'r holl bethau hyn yn dod at ei gilydd.

Rwyf wedi cael trafodaethau da am egwyddorion cyfansoddiadol, gan archwilio'r hyn y mae gwledydd eraill wedi'i wneud o ran eu hymagwedd at egwyddorion cyfansoddiad a llywodraethu yn eu gwledydd, i ddeall yr hyn y gallem ei ddysgu yma yng Nghymru a beth y gallai fod yn briodol i ni yma yng Nghymru. Ac wrth gwrs, roedd trydydd argymhelliad i ni fel Senedd yn ymwneud â diwygio'r Senedd ac rydym wedi bod yn gwneud cynnydd da ar hwnnw hefyd. Felly, yn bendant mae cynnydd yn digwydd, ond fe geisiaf roi diweddariad pellach i gyd-Aelodau pan fyddaf wedi dod i benderfyniad ynglŷn â'r grŵp cynghori, a oedd yn argymhelliad allweddol gan y comisiwn.

14:15

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

I thank the Cabinet Secretary.

2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig
2. Questions to the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs

Yr eitem nesaf, felly, fydd y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig. Y cwestiwn cyntaf gan Sioned Williams.

The next item will be questions to the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs. The first question is from Sioned Williams.

Amgylchedd Lleol
Local Environment

1. Sut y mae'r Llywodraeth yn sicrhau nad yw unrhyw brosiectau y mae'n eu hariannu'n cael effaith negyddol ar yr amgylchedd lleol? OQ61266

1. How does the Government ensure that any projects it funds do not impact negatively on the local environment? OQ61266

Thank you, Sioned, for that question. We have a range of tools in place, including impact assessments, to help consider how projects might impact the local environment and, of course, citizens. Through the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, we can deliver for people now, protect the environment and leave a positive legacy behind for future generations.

Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw, Sioned. Mae gennym ystod o offer ar waith, gan gynnwys asesiadau effaith, i helpu i ystyried sut y gallai prosiectau effeithio ar yr amgylchedd lleol, ac ar ddinasyddion wrth gwrs. Drwy Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, gallwn gyflawni ar gyfer pobl nawr, diogelu'r amgylchedd a gadael gwaddol cadarnhaol ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.

Diolch. The Welsh Government has backed building a multimillion-pound cable car and zipline attraction in Swansea, which would, according to local people, trash a beloved and well-used green space in the city. The plan, by Skyline Enterprises Ltd, on Kilvey Hill, and backed by the Welsh Government to the tune of £4 million, will also cause a loss of wildlife, according to members of the local community. Kilvey Hill is a peaceful community woodland and those who are opposing the plans say that it would take away this very valued green space in a part of the city that is lacking in such spaces. The Open Spaces Society, Britain's oldest conservation body, has backed the local campaign to save Kilvey Hill from the possible detrimental environmental effects of the plan. So, how is the Welsh Government ensuring that their investment in this project will not result in detriment to wildlife and woodland and, more broadly, to the availability of green spaces in urban areas?

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi adeiladu car cebl ac atyniad weiren wib gwerth miliynau o bunnoedd yn Abertawe, a fyddai, yn ôl y bobl leol, yn dinistrio man gwyrdd hoff sy'n cael defnydd da yn y ddinas. Bydd y cynllun, gan Skyline Enterprises Ltd, ar Fynydd Cilfái, ac a gafodd £4 miliwn o gymorth gan Lywodraeth Cymru, hefyd yn arwain at golli bywyd gwyllt yn ôl aelodau o'r gymuned leol. Mae Mynydd Cilfái yn goetir cymunedol tawel ac mae'r rhai sy'n gwrthwynebu'r cynlluniau'n dweud y byddai'n dileu'r man gwyrdd gwerthfawr hwn mewn rhan o'r ddinas sy'n brin o fannau o'r fath. Mae'r Gymdeithas Mannau Agored, corff cadwraeth hynaf Prydain, wedi cefnogi'r ymgyrch leol i achub Mynydd Cilfái rhag effeithiau amgylcheddol niweidiol posibl y cynllun. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau na fydd eu buddsoddiad yn y prosiect hwn yn arwain at niwed i fywyd gwyllt a choetir ac yn ehangach, i argaeledd mannau gwyrdd mewn ardaloedd trefol?

Thank you, Sioned. Being born and raised in Gowerton, I know Kilvey Hill and the area very well indeed, and I've walked up there and been in the neighbouring areas as well, when my sons have been playing rugby close by in the community.

It is important that local people's voices are heard, but from a Welsh Government perspective, which you rightly focus on, it's worth expanding a little bit on what we do in terms of our assessments. It's difficult for me to comment in detail on any individual application, because, clearly, this has to work its way through and Cabinet Secretaries, at some point, may be part of decision making on individual applications in different parts of Wales.

But in terms of the integrated impact assessment, there is a wide range of topics that can be considered with this, such as the local environment and questions about the impact on people's lives who may be affected by changes in the local environment. It looks at it through a number of lenses, including biodversity, natural resources, habitat and climate change, including decarbonisation and climate resilience. It does pose questions about the impact on communities and sustainable land management, and also, even—although not specifically or particularly in terms of Kilvey Hill—it focuses on issues to do with, for example, Welsh language impact assessments, equality impact assessments, children's rights, socioeconomic assessments, and so on. So, it's quite thorough. It does also look at what the impact will be on habitats, and whether that has a local application.

As I say, I can't comment in detail on a specific application, but I thank you for raising it here in the Chamber today, on behalf of local residents, and it is important that their voices are heard as well, on any scheme, not just the Kilvey Hill one, but any one throughout Wales.

Diolch, Sioned. A minnau wedi fy ngeni a fy magu yng Nhre-gŵyr, rwy'n adnabod Mynydd Cilfái a'r ardal yn dda iawn yn wir, ac rwyf wedi cerdded i fyny yno ac wedi bod yn yr ardaloedd cyfagos hefyd, pan fyddai fy meibion yn chwarae rygbi yn y gymuned gerllaw.

Mae'n bwysig fod lleisiau pobl leol yn cael eu clywed, ond o safbwynt Llywodraeth Cymru, sef eich ffocws chi yn gywir ddigon, mae'n werth ehangu ychydig ar yr hyn a wnawn gyda'n hasesiadau. Mae'n anodd imi wneud sylwadau manwl ar unrhyw gais unigol, oherwydd, yn amlwg, mae'n rhaid i hyn weithio ei ffordd drwodd a gall Ysgrifenyddion y Cabinet, ar ryw adeg, fod yn rhan o'r broses o wneud penderfyniadau ar geisiadau unigol mewn gwahanol rannau o Gymru.

Ond o ran yr asesiad effaith integredig, mae ystod eang o bynciau y gellir eu hystyried gyda hyn, fel yr amgylchedd lleol a chwestiynau am yr effaith ar fywydau pobl a allai gael eu heffeithio gan newidiadau yn yr amgylchedd lleol. Mae'n edrych arno drwy nifer o lensys, gan gynnwys bioamrywiaeth, adnoddau naturiol, cynefin a newid hinsawdd, gan gynnwys datgarboneiddio a gwrthsefyll hinsawdd. Mae'n gofyn cwestiynau am yr effaith ar gymunedau a rheoli tir yn gynaliadwy, a hefyd, hyd yn oed—er nad yn benodol o ran Mynydd Cilfái—mae'n canolbwyntio ar faterion sy'n ymwneud er enghraifft ag asesiadau effaith ar y Gymraeg, asesiadau effaith ar gydraddoldeb, hawliau plant, asesiadau economaidd-gymdeithasol, ac yn y blaen. Felly, mae'n drylwyr iawn. Mae hefyd yn edrych ar beth fydd yr effaith ar gynefinoedd, ac a yw hynny'n berthnasol yn lleol.

Fel y dywedais, ni allaf wneud sylwadau manwl ar gais penodol, ond diolch i chi am ei godi yma yn y Siambr heddiw ar ran y trigolion lleol, ac mae'n bwysig fod eu lleisiau nhw'n cael eu clywed hefyd, ar unrhyw gynllun, nid un Mynydd Cilfái yn unig, ond unrhyw un ledled Cymru.

Cabinet Secretary, it is not just the projects that the Welsh Government funds directly that we should be concerned about, but also those funded by grants and loans. For example, a registered social landlord in receipt of numerous Welsh Government grants is pressing ahead with plans to destroy a unique habitat, home to many species of rare flora and fauna, to build social housing. In order to mitigate the habitat loss, they propose to provide an alternative plot of land.

'Why don't they use the alternative plot of land for housing?', I hear you ask. Because it's more expensive to build houses there, so the rare species will have to find alternative accommodation instead. How can this be allowed to happen in a nature emergency? Therefore, Cabinet Secretary, will you commit to ensuring that any organisation in receipt of public funding, whether directly or in the form of a grant or loan from a public authority, practices what the Welsh Government preaches, and protects nature and biodiversity at all costs? Thank you.  

Ysgrifennydd y Cabinet, nid y prosiectau y mae Llywodraeth Cymru yn eu hariannu'n uniongyrchol yn unig y dylem fod yn bryderus amdanynt, ond hefyd y rhai a ariennir gan grantiau a benthyciadau. Er enghraifft, mae landlord cymdeithasol cofrestredig sy'n derbyn nifer o grantiau gan Lywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â chynlluniau i ddinistrio cynefin unigryw, sy'n gartref i lawer o rywogaethau o fflora a ffawna prin, i adeiladu tai cymdeithasol. Er mwyn lliniaru colli cynefin, maent yn cynnig darparu llain arall o dir.

'Pam nad ydynt yn defnyddio'r llain arall o dir ar gyfer tai?', fe'ch clywaf yn gofyn. Oherwydd ei bod yn ddrutach i adeiladu tai yno, felly bydd yn rhaid i'r rhywogaethau prin ddod o hyd i le arall i fyw yn lle hynny. Sut y gellir caniatáu i hyn ddigwydd mewn argyfwng natur? Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ymrwymo i sicrhau bod unrhyw sefydliad sy'n derbyn arian cyhoeddus, boed yn uniongyrchol neu ar ffurf grant neu fenthyciad gan awdurdod cyhoeddus, yn gwneud yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddweud, ac yn diogelu natur a bioamrywiaeth ni waeth beth yw'r pris? Diolch.  

14:20

Thank you again for that follow-up question. Again, I can't comment in detail on a matter that's local, and I know that you understand that fully. But we would expect them—whether it was a registered social landlord or a local authority, or anybody else, frankly, bringing forward a scheme—to have to go through the full, proper planning process, the full, proper environmental impact assessments, and to engage with the community as well, in proper consultation and dialogue.

But at some point, as always, Llywydd, some of these may inevitably be lifted up to Cabinet Secretaries and the Welsh Government to look at, so I can't comment in detail. But you are right in what you say: the multiple impacts of developments do need to be considered at the pre-consultation stage, during consultation with communities, when applications come through as well, and ultimately, if they are lifted up to us, so that we can do our proper assessment as well, if any of these projects do come forward.

But I am adamant that, in all of these, the voices of local communities have to be heard. Also, we need to make sure that, from my perspective as Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, those issues of biodiversity, the local environment and climate resilience are also taken into account. So, thank you for raising it, again on behalf of local people. You have made sure that their voices are once again heard. 

Diolch unwaith eto am y cwestiwn dilynol. Unwaith eto, ni allaf wneud sylwadau manwl ar fater sy'n lleol, a gwn eich bod yn deall hynny'n iawn. Ond byddem yn disgwyl iddynt—boed yn landlord cymdeithasol cofrestredig neu'n awdurdod lleol, neu unrhyw un arall sy'n cyflwyno cynllun a dweud y gwir—orfod mynd drwy'r broses gynllunio lawn, briodol, yr asesiadau effaith amgylcheddol llawn, priodol, ac ymgysylltu â'r gymuned hefyd, drwy ymgynghoriad a deialog briodol.

Ond ar ryw adeg, fel bob amser, Lywydd, mae'n anochel y bydd rhai o'r rhain yn cael eu codi i sylw Ysgrifenyddion y Cabinet a Llywodraeth Cymru i edrych arnynt, felly ni allaf wneud sylwadau manwl. Ond rydych chi'n iawn yn yr hyn a ddywedwch: mae angen ystyried effeithiau lluosog datblygiadau yn y cam cyn ymgynghori, yn ystod ymgynghori â chymunedau, pan ddaw ceisiadau drwodd hefyd, ac yn y pen draw, os cânt eu codi i'n sylw ni, fel y gallwn ni wneud ein hasesiad priodol hefyd, os daw unrhyw un o'r prosiectau hyn drwodd atom.

Ond rwy'n bendant fod yn rhaid clywed lleisiau cymunedau lleol ym mhob un o'r rhain. Hefyd, o'm rhan i fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, mae angen inni sicrhau bod materion bioamrywiaeth, yr amgylchedd lleol a gwrthsefyll newid hinsawdd hefyd yn cael eu hystyried. Felly, diolch unwaith eto am ei godi ar ran y bobl leol. Rydych chi wedi sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed unwaith eto. 

In my constituency, I have seen how the programmes and projects that the Welsh Government supports can have a really positive impact on nature and on people, as people get more access to nature and green spaces in places where it's harder to find. One brilliant example is the Hirwaun school community growing project, where people of all ages come together to learn about growing their own food. Cabinet Secretary, what do you think of the impact that the Local Places for Nature programme has had on nature and on local communities? 

Yn fy etholaeth i, rwyf wedi gweld sut y gall y rhaglenni a'r prosiectau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cefnogi gael effaith gadarnhaol iawn ar natur ac ar bobl, wrth i bobl gael mwy o fynediad at natur a mannau gwyrdd mewn mannau lle mae'n anos dod o hyd iddynt. Un enghraifft wych yw prosiect tyfu cymunedol ysgol Hirwaun, lle daw pobl o bob oed at ei gilydd i ddysgu am dyfu eu bwyd eu hunain. Ysgrifennydd y Cabinet, beth yw eich barn am yr effaith y mae'r rhaglen Lleoedd Lleol ar gyfer Natur wedi'i chael ar natur ac ar gymunedau lleol? 

Vikki, thank you for that question. In looking at some of the difficulties in judging the merits of bringing forward various things, we are clearly doing a tremendous amount through schemes such as Local Places for Nature, and these are particularly impactful, very much on local communities. I have seen them in my own area, and you will have seen them as well. Some of the ones within the Cynon Valley at the moment echo the ones with me.

I have been to see the ones in my own patch, for example, Ogmore Vale fire station, where they've worked with the local community to develop planting around a piece of semi-derelict land. Tremendous. It means that people can go and sit there now and, on raised beds, can take their children, enjoy the flowers, enjoy the scents—a proper multisensory experience as well. And it's the fire station and a piece of formerly derelict land.

In the Cynon Valley, I know that Abercynon fire station has got a starter package doing a similar wildlife initiative. Trivallis has been working on a wildlife garden. Cynon Valley Organic Adventures has got a package of sustainable drainage for nature that it is working on. St Winifred's Church is working on a pollinator garden, and there's so much more. Ysbyty Cwm Cynon is doing a butterfly garden. Aberdare primary school is doing an urban garden. Caradog Primary School is doing a wildlife initiative as well.

There are so many going on, and I would encourage all Members to look to their own community, and how a little bit of funding and a bit of collaborative partnership working on the ground, through the Local Places for Nature scheme, go a long, long way.

Vikki, diolch am y cwestiwn hwnnw. Wrth edrych ar rai o'r anawsterau wrth farnu rhinweddau cyflwyno gwahanol bethau, rydym yn amlwg yn gwneud llawer iawn drwy gynlluniau fel Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, ac mae'r rhain yn arbennig o effeithiol ar gyfer cymunedau lleol. Rwyf wedi eu gweld yn fy ardal fy hun, ac fe fyddwch chithau hefyd. Mae rhai o'r rhai yng Nghwm Cynon ar hyn o bryd yn debyg i'r rhai sydd gennyf i.

Bûm yn gweld y rhai yn fy ardal i, er enghraifft gorsaf dân Cwm Ogwr, lle maent wedi gweithio gyda'r gymuned leol i ddatblygu plannu o amgylch darn o dir lled-ddiffaith. Aruthrol. Mae'n golygu y gall pobl fynd i eistedd yno nawr ac ar welyau wedi'u codi, a gallant fynd â'u plant, mwynhau'r blodau, mwynhau'r arogleuon—profiad amlsynnwyr go iawn. A'r orsaf dân yw hon a darn o dir a arferai fod yn ddiffaith.

Yng Nghwm Cynon, rwy'n gwybod bod gan orsaf dân Abercynon becyn cychwynnol sy'n gwneud menter bywyd gwyllt debyg. Mae Trivallis wedi bod yn gweithio ar ardd bywyd gwyllt. Mae gan Cynon Valley Organic Adventures becyn draenio cynaliadwy ar gyfer natur y mae'n gweithio arno. Mae Eglwys St Winifred yn gweithio ar ardd i bryfed peillio, ac mae cymaint mwy. Mae Ysbyty Cwm Cynon yn gwneud gardd gloÿnnod byw. Mae ysgol gynradd Aberdâr yn gwneud gardd drefol. Mae Ysgol Gynradd Caradog yn gwneud menter bywyd gwyllt hefyd.

Mae cymaint yn digwydd, a hoffwn annog yr holl Aelodau i edrych ar eu cymuned eu hunain, a sut mae ychydig o gyllid ac ychydig o waith partneriaeth cydweithredol ar lawr gwlad, drwy'r cynllun Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, yn mynd yn bell iawn.

Technoleg mewn Ffermio
Technology in Farming

2. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog y defnydd o dechnoleg mewn ffermio? OQ61277

2. What is the Welsh Government doing to encourage the use of technology in farming? OQ61277

Thank you, Sam. On 28 November, the Welsh Government published our agri-tech action plan. The plan sets out a vision to support the sector to be profitable, efficient and sustainable, while exploiting the potential of agri-tech.

Diolch, Sam. Ar 28 Tachwedd, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ein cynllun gweithredu ar gyfer technoleg amaethyddol. Mae'r cynllun yn nodi gweledigaeth i gefnogi'r sector i fod yn broffidiol, effeithlon a chynaliadwy, gan fanteisio ar botensial technoleg amaethyddol.

Thank you for your response, Cabinet Secretary. Llywydd, of course, increasing the use of technology is absolutely essential to our farmers, to help them increase yields and keep doing the vital work in providing food for our nation. I'm pleased to hear of the work you shared there from 28 November.

I recently held a meeting with Ekogea Agri Ltd regarding farm slurry and potential agriculture biotech solutions, which I know my colleague Mabon ap Gwynfor has shared some detail with you on. They're a north-Wales based biotech and engineering company, and they describe themselves as providing circular solutions in the agricultural and energy sectors, particularly around slurry dewatering, and also around anaerobic digestion. It's companies like this, who have their own finance—they're not looking for money from Welsh Government, which I'm sure is welcome at the moment—and they're looking to invest around £2.5 billion over 10 sites over the coming years, but what they need is the licensing and permissions from Welsh Government to enable them to have this investment and see technology improve in our farming. So, I wonder what Welsh Government can do to expedite that engagement with companies like this here in Wales, so we can see its innovation being used to boost our farmers.

Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Lywydd, mae cynyddu'r defnydd o dechnoleg yn gwbl hanfodol i'n ffermwyr wrth gwrs, i'w helpu i gynyddu maint y cynnyrch a pharhau i wneud y gwaith hanfodol o ddarparu bwyd ar gyfer ein cenedl. Rwy'n falch o glywed am y gwaith y gwnaethoch chi ei ddisgrifio yno ar 28 Tachwedd.

Yn ddiweddar, cynhaliais gyfarfod gydag Ekogea Agri Ltd ynghylch slyri fferm ac atebion biotechnoleg amaethyddol posibl, a gwn fod fy nghyd-Aelod Mabon ap Gwynfor wedi rhannu manylion gyda chi am hynny. Maent yn gwmni biotechnoleg a pheirianneg yng ngogledd Cymru, ac maent yn disgrifio'u hunain fel cwmni sy'n darparu atebion cylchol yn y sectorau amaethyddol ac ynni, yn enwedig mewn perthynas â dad-ddyfrio slyri, a threulio anaerobig. Cwmnïau fel hyn, sydd â'u harian eu hunain—nid ydynt yn chwilio am arian gan Lywodraeth Cymru, ac rwy'n siŵr fod hynny i'w groesawu ar hyn o bryd—ac maent eisiau buddsoddi tua £2.5 biliwn dros 10 safle dros y blynyddoedd i ddod, ond yr hyn sydd ei angen yw trwyddedau a chaniatadau gan Lywodraeth Cymru i'w galluogi i gael y buddsoddiad hwn a gweld technoleg ffermio'n gwella. Felly, tybed beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i hwyluso ymgysylltiad â chwmnïau fel hyn yma yng Nghymru, fel y gallwn weld ei arloesedd yn cael ei ddefnyddio i hybu ein ffermwyr.

14:25

Sam, it's such a good question, because we need to stop looking upon agricultural products such as slurry as a burden and a problem to manage, and actually look at the potential that we can use them and turn them into useful products. I've had so many discussions with farmers on their farms, but also with those who are involved in these sorts of initiatives, actually, to say, 'Well, how can we do it?', and sometimes without Government funding. Government funding is not the answer to everything; it's actually the innovation there. I have been pleased to hear about that potential, and I'd be keen to see how we can assist projects like that going forward, including with licensing and so on. So, I'm happy to have further discussions.

Just to say, in terms of agri-pollution and agri-tech, as you may know, we're continuing to provide support for innovative projects at the moment with Coleg Sir Gâr. We have the Tywi Farm Nutrient Partnership as well, the TFNP, which was a Smart Expertise funded collaboration between Coleg Sir Gâr and various industry partners, and it was looking at ways of not just reducing pollution and nutrient loss, but also recirculation of those nutrients on the farm—so, not having to take them off, not having to shift them. And also under Smart Expertise, the project was awarded a grant of £839,000, which was matched with equivalent private sector investment, and this is the way we need to look at it: how you can bring these forward together sometimes, with a bit of public funding, and a bit of the private investment as well. That has made progress towards the development of a fertiliser product with potential benefits for slurry storage. So, these projects have real potential to help farms manage their slurry in a way that is better for the farm business, reduces the environmental risks and creates opportunities—business opportunities.

We are considering, Sam, alternative measures to take forward, to see if we can take them forward as part of the four-year review of agricultural pollution regulations, including, by the way, those that relate to the use of innovative technology. So, we're actively considering how we take these forward.

Sam, mae'n gwestiwn mor dda, oherwydd mae angen inni roi'r gorau i edrych ar gynhyrchion amaethyddol megis slyri fel baich a phroblem i'w rheoli, ac edrych ar y potensial i ni allu eu defnyddio a'u troi'n gynhyrchion defnyddiol. Rwyf wedi cael cymaint o drafodaethau gyda ffermwyr ar eu ffermydd, ond hefyd gyda'r rhai sy'n ymwneud â'r mathau hyn o fentrau, a dweud, 'Wel, sut y gallwn ei wneud?', a weithiau heb arian y Llywodraeth. Nid cyllid y Llywodraeth yw'r ateb i bopeth; yr arloesi sy'n bwysig. Rwyf wedi bod yn falch o glywed am y potensial, ac rwy'n awyddus i weld sut y gallwn gynorthwyo prosiectau fel hyn wrth symud ymlaen, gan gynnwys gyda thrwyddedu ac ati. Felly, rwy'n hapus i gael trafodaethau pellach.

Os caf ddweud, o ran llygredd amaethyddol a thechnoleg amaethyddol, fel y gwyddoch o bosibl, rydym yn parhau i ddarparu cymorth ar gyfer prosiectau arloesol ar hyn o bryd gyda Choleg Sir Gâr. Mae gennym Bartneriaeth Maetholion Fferm Tywi hefyd, a oedd yn gydweithrediad a ariannwyd gan Smart Expertise rhwng Coleg Sir Gâr ac amryw bartneriaid diwydiant i edrych ar ffyrdd nid yn unig o leihau llygredd a cholli maetholion, ond o ailgylchredeg y maetholion hynny ar y fferm—felly, heb orfod eu cludo ymaith, heb orfod eu symud. A hefyd o dan Smart Expertise, dyfarnwyd grant o £839,000 i'r prosiect, a ddenodd fuddsoddiad cyfatebol o'r sector preifat, a dyma'r ffordd y mae angen inni edrych arno: sut y gallwch ddod â'r rhain at ei gilydd weithiau, gydag ychydig o arian cyhoeddus, ac ychydig o fuddsoddiad preifat hefyd. Mae'r prosiect hwnnw wedi gwneud cynnydd tuag at ddatblygu cynnyrch gwrtaith gyda manteision posibl ar gyfer storio slyri. Felly, mae gan y prosiectau hyn botensial gwirioneddol i helpu ffermydd i reoli eu slyri mewn ffordd sy'n well i fusnes y fferm, gan leihau'r risgiau amgylcheddol a chreu cyfleoedd—cyfleoedd busnes.

Rydym yn ystyried mesurau amgen i'w datblygu, i weld a allwn eu datblygu fel rhan o'r adolygiad pedair blynedd o reoliadau llygredd amaethyddol, gan gynnwys, gyda llaw, y rhai sy'n ymwneud â'r defnydd o dechnoleg arloesol. Felly, rydym wrthi'n ystyried sut i fwrw ymlaen â'r rhain.

Rwy'n gadeirydd grŵp trawsbleidiol y Senedd ar brifysgolion—

I'm chair of the Senedd cross-party group on universities—

—so I'm particularly interested in how technology and innovation can support young people entering the workplace in the agricultural sector to help drive efficiency. So, how is the Welsh Government helping people work with the latest technology, before they start in the workplace, so that they're best prepared and have a competitive advantage? 

—felly mae gennyf ddiddordeb arbennig mewn gweld sut y gall technoleg ac arloesedd gefnogi pobl ifanc sy'n dod i mewn i'r gweithle yn y sector amaethyddol i helpu i ysgogi effeithlonrwydd. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn helpu pobl i weithio gyda'r dechnoleg ddiweddaraf, cyn iddynt ddechrau yn y gweithle, fel eu bod mor barod â phosibl a bod ganddynt fantais gystadleuol? 

Hefin, thank you very much for that question. I'm glad you're focused, with your experience and your chairing of that group, on this area, because there is great potential within agri-tech for students as well. If we have the latest technology and equipment available for students to use as part of agricultural courses, that is a real bonus. We're supporting their skills development, we're developing their practical experiences, and getting them to be able to see how to use these technologies on farms as they enter employment.

So, we have, Hefin, recently supported our further and higher education institutions delivering agricultural or agricultural related courses to invest in technology. In 2023, six institutions—five further education and one higher education—were offered support to purchase capital items that would benefit students in their learning. So, the grant value there was £211,000. Just out of interest, two of these institutions were based in north Wales, Llysfasi and Glynllifon, and FEIs and HEIs across Wales that deliver agricultural courses have been invited to apply for the support that's available in 2024. We've made a budget available of £360,000 and we'd encourage all Members—Hefin and everybody else—to encourage their local colleges and universities to apply for this. Hefin, I'm glad you focused on this, because there are real opportunities in those advanced skills within technology and agriculture.

Hefin, diolch yn fawr iawn am y cwestiwn. Rwy'n falch o'ch ffocws ar hyn, gyda'ch profiad a'r ffaith eich bod yn cadeirio'r grŵp yn y maes hwn, oherwydd mae potensial mawr o fewn technoleg amaethyddol i fyfyrwyr hefyd. Os oes gennym y dechnoleg a'r offer diweddaraf sydd ar gael i fyfyrwyr eu defnyddio yn rhan o gyrsiau amaethyddol, mae hynny'n fonws go iawn. Rydym yn cefnogi eu datblygiad sgiliau, rydym yn datblygu eu profiadau ymarferol, ac yn eu cael i allu gweld sut i ddefnyddio'r technolegau hyn ar ffermydd wrth iddynt ddechrau mewn gwaith.

Felly, Hefin, yn ddiweddar rydym wedi cefnogi ein sefydliadau addysg bellach ac addysg uwch sy'n darparu cyrsiau amaethyddol neu'n gysylltiedig ag amaethyddiaeth i fuddsoddi mewn technoleg. Yn 2023, cynigiwyd cymorth i chwe sefydliad—pum sefydliad addysg bellach ac un sefydliad addysg uwch—ar gyfer prynu eitemau cyfalaf a fyddai o fudd i fyfyrwyr gyda'u dysgu. Gwerth y grant oedd £211,000. Er gwybodaeth, roedd dau o'r sefydliadau hyn wedi'u lleoli yng ngogledd Cymru, Llysfasi a Glynllifon, a gwahoddwyd sefydliadau addysg bellach a sefydliadau addysg uwch ledled Cymru sy'n darparu cyrsiau amaethyddol i wneud cais am y cymorth sydd ar gael yn 2024. Rydym wedi rhyddhau cyllideb o £360,000 a hoffem annog pob Aelod—Hefin a phawb arall—i annog eu colegau a'u prifysgolion lleol i wneud cais amdano. Hefin, rwy'n falch eich bod wedi rhoi sylw i hyn, oherwydd mae cyfleoedd go iawn yn y sgiliau uwch hynny mewn technoleg ac amaethyddiaeth.

14:30
Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, James Evans.

Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservatives' spokesperson, James Evans.

Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, it's been extremely concerning to read the reports in relation to Hybu Cig Cymru and the toxic bullying culture within the organisation. The chief executive officer has stood down, two senior executives are leaving and board members are on the verge of resigning. There have been no board minutes published since 2022, and no up-to-date financial statements or annual reports on their website since 2021. This is a very concerning position for HCC to find itself in. The body underpins an industry that's been valued at over £1 billion to Wales. Can you explain, please, the steps that you are taking, as the Cabinet Secretary, to address the concerns that have been raised about HCC and the culture within the organisation, as the Welsh Government is the sole member of the company and the ultimate controlling party of HCC?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae darllen yr adroddiadau mewn perthynas â Hybu Cig Cymru a'r diwylliant gwenwynig o fwlio yn y sefydliad yn peri cryn bryder. Mae’r prif swyddog gweithredol wedi ymddiswyddo, mae dau uwch swyddog gweithredol yn gadael ac mae aelodau o’r bwrdd ar fin ymddiswyddo. Ni chyhoeddwyd unrhyw gofnodion gan y bwrdd ers 2022, ac nid oes unrhyw adroddiadau blynyddol na datganiadau ariannol cyfredol wedi'u cyhoeddi ar eu gwefan ers 2021. Mae hon yn sefyllfa enbyd i Hybu Cig Cymru fod ynddi. Mae'r corff yn sail i ddiwydiant yr amcangyfrifir ei fod yn werth dros £1 biliwn i Gymru. A allwch chi egluro, os gwelwch yn dda, y camau yr ydych yn eu cymryd, fel Ysgrifennydd y Cabinet, i fynd i’r afael â’r pryderon a godwyd am Hybu Cig Cymru a’r diwylliant yn y sefydliad, gan mai Llywodraeth Cymru yw unig aelod y cwmni a’r corff sy’n rheoli Hybu Cig Cymru yn y pen draw?

Thank you for that question. Clearly, we are aware and we note the concerns over issues to do with the internal governance of Hybu Cig Cymru. What I can tell you is that I met only within the last week or fortnight with the chair of Hybu Cig Cymru to seek assurances, which stakeholders will be really focused on, on the performance of Hybu Cig Cymru for the red meat sector—is it doing what it needs to do, is it engaging with stakeholders, and so on. What I can say is that, at that meeting, I sought and was given those assurances.

I note, by the way, that HCC, I understand, is contacting stakeholders to assure them that the Welsh lamb campaign is due to launch next month to reach over 20 million target consumers in key regions. They're attending trade shows this month in the US as part of ongoing efforts developing the US market for Welsh lamb. That's part of a series of trade events that they'll be at. They're continuing to work proactively with processors and exporters to support the development of key Welsh lamb accounts at home and overseas. They're working on their research and development projects, including GrassCheckGB and RamCompare and so on. 

So, in terms of their day-to-day business and their performance, they're getting on with it. I've had those reassurances that performance is not affected, their engagement with stakeholders is not, but clearly, I'm aware, as you are, of the internal governance issues and I'm sure they're focused on resolving them.

Diolch am eich cwestiwn. Yn amlwg, rydym yn ymwybodol ac rydym yn nodi’r pryderon ynghylch materion yn ymwneud â llywodraethu mewnol Hybu Cig Cymru. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych yw fy mod wedi cyfarfod yn ystod yr wythnos neu’r pythefnos diwethaf â chadeirydd Hybu Cig Cymru i ofyn am sicrwydd, y bydd rhanddeiliaid yn wirioneddol awyddus i'w gael, ar berfformiad Hybu Cig Cymru ar gyfer y sector cig coch—a yw'n gwneud yr hyn y mae angen iddo ei wneud, a yw’n ymgysylltu â rhanddeiliaid, ac yn y blaen. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw fy mod, yn y cyfarfod hwnnw, wedi gofyn am y sicrwydd hwnnw ac wedi'i gael.

Gyda llaw, rwy'n nodi bod Hybu Cig Cymru, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn cysylltu â rhanddeiliaid i roi sicrwydd iddynt y bydd ymgyrch cig oen Cymru yn cael ei lansio fis nesaf i gyrraedd dros 20 miliwn o ddefnyddwyr targed mewn rhanbarthau allweddol. Maent yn mynychu sioeau masnach y mis hwn yn yr Unol Daleithiau fel rhan o ymdrechion parhaus i ddatblygu marchnad yr Unol Daleithiau ar gyfer cig oen Cymru. Mae hynny'n rhan o gyfres o ddigwyddiadau masnach y byddant yn eu mynychu. Maent yn parhau i fynd ati'n rhagweithiol i weithio gyda phroseswyr ac allforwyr i gefnogi datblygiad cyfrifon cig oen Cymru allweddol gartref a thramor. Maent yn gweithio ar eu prosiectau ymchwil a datblygu, gan gynnwys GrassCheckGB a RamCompare ac ati.

Felly, o ran eu busnes o ddydd i ddydd a'u perfformiad, maent yn bwrw ymlaen â'r gwaith. Rwyf wedi cael y sicrwydd hwnnw nad yw eu perfformiad yn cael ei effeithio, na'u hymgysylltiad â rhanddeiliaid, ond yn amlwg, rwy'n ymwybodol, fel chithau, o'r problemau llywodraethu mewnol, ac rwy'n siŵr eu bod yn canolbwyntio ar eu datrys.

Thank you for that, Cabinet Secretary. I know you realise, as I do, that it's a very critical time for the agricultural sector across Wales. Our farmers do want to produce the highest quality food and have that food exported to every single market that's available to them. Reports of our industry body being off the mark and not having any strategic vision are very damaging for the sector and it is undermining farmers' confidence in paying their levy to HCC.

It doesn't have a permanent CEO at the moment. We're aware that the current CEO, who was there, has stood down. A lot of people in the industry, as well, are very concerned about whether the board and the chairman of the board have got the power and the levers that they need to actually turn the organisation around. The industry is losing faith, Cabinet Secretary. I know that there are board members currently who are standing down. Are you making any interim arrangements to put people onto that board with the relevant expertise that they need to get this turnaround so that our farmers can have confidence in that body?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Gwn eich bod yn sylweddoli, fel fi, ei bod yn adeg dyngedfennol iawn i'r sector amaethyddol ledled Cymru. Mae ein ffermwyr yn awyddus i gynhyrchu bwyd o'r safon uchaf ac i allforio'r bwyd hwnnw i bob marchnad sydd ar gael iddynt. Mae adroddiadau fod corff ein diwydiant yn ddiffygiol ac nad oes ganddo weledigaeth strategol yn niweidiol iawn i’r sector ac yn tanseilio hyder ffermwyr i dalu eu hardoll i Hybu Cig Cymru.

Nid oes ganddo brif weithredwr parhaol ar hyn o bryd. Rydym yn ymwybodol fod y prif weithredwr presennol a oedd yno wedi rhoi’r gorau iddi. Mae llawer o bobl yn y diwydiant, hefyd, yn bryderus iawn ynglŷn ag a oes gan y bwrdd a chadeirydd y bwrdd y pŵer a’r ysgogiadau sydd eu hangen arnynt i newid hynt y sefydliad. Mae’r diwydiant yn colli ffydd, Ysgrifennydd y Cabinet. Gwn fod aelodau o'r bwrdd yn rhoi’r gorau iddi ar hyn o bryd. A ydych chi'n gwneud unrhyw drefniadau interim i roi pobl ar y bwrdd sydd â’r arbenigedd perthnasol y maent ei angen i sicrhau newid fel y gall ein ffermwyr fod â hyder yn y corff hwn?

First of all, just to say—and I hope I was clear in my initial response—this is an organisation that is continuing to do its day-to-day business and is performing on behalf of its stakeholders. It's important, James, that we make that message very clear. There is a difference between what we have all heard said today on the floor of the Senedd about the issues of internal governance—. And they do need, of course, to deal with that, and they are dealing with that, and it is for Hybu Cig Cymru to work through that.

There is an interim chief executive, of course, in place, and has been in place since January. The chair, I met with recently. But as I reported to you in my initial response—although I could go further as well, and I'm sure that Hybu Cig Cymru would be happy to put some of this information out there as well—on their day-to-day business and their engagement, both domestically and internationally in promoting the interests of our red meat sector, they are doing it. They are not losing focus at all. They are very focused on doing this. In fact, we know from recent years and on an ongoing basis how important Hybu Cig Cymru is to the success of our red meat sector.

So, I can give you that assurance, based on the meeting that I held recently with the chair. There is an interim chief executive in place; as other appointments need to be made, they will be elevated up to me to make decisions on them. But I have had those reassurances on performance, and it's important to say that here publicly, rather than exacerbate what is a difficult issue in terms of governance.

Yn gyntaf oll, hoffwn ddweud—ac rwy'n gobeithio fy mod yn glir yn fy ymateb cychwynnol—fod hwn yn sefydliad sy'n parhau i wneud ei waith o ddydd i ddydd ac sy'n perfformio ar ran ei randdeiliaid. Mae'n bwysig ein bod yn cyfleu'r neges honno'n glir iawn, James. Mae gwahaniaeth rhwng yr hyn y mae pob un ohonom wedi’i glywed yn cael ei ddweud heddiw ar lawr y Senedd am faterion llywodraethu mewnol—. Ac mae angen iddynt ddelio â hynny wrth gwrs, ac maent yn gwneud hynny, a mater i Hybu Cig Cymru yw gweithio drwy hynny.

Mae yna brif weithredwr dros dro wrth gwrs, ac mae wedi bod yno ers mis Ionawr. Cyfarfûm â'r cadeirydd yn ddiweddar. Ond fel y dywedais wrthych yn fy ymateb cychwynnol—er y gallwn fynd ymhellach hefyd, ac rwy’n siŵr y byddai Hybu Cig Cymru yn fwy na pharod i gyhoeddi rhywfaint o’r wybodaeth hon hefyd—o ran eu gwaith o ddydd i ddydd a’u hymgysylltiad, yn ddomestig ac yn rhyngwladol wrth hyrwyddo buddiannau ein sector cig coch, maent yn bwrw ymlaen â'r gwaith. Nid ydynt yn colli ffocws o gwbl. Mae eu ffocws yn glir iawn ar wneud hyn. Mewn gwirionedd, fe wyddom o’r blynyddoedd diwethaf ac ar sail barhaus pa mor bwysig yw Hybu Cig Cymru i lwyddiant ein sector cig coch.

Felly, gallaf roi’r sicrwydd hwnnw i chi, yn seiliedig ar y cyfarfod a gefais yn ddiweddar gyda’r cadeirydd. Mae yna brif weithredwr dros dro; wrth i benodiadau eraill ddod yn angenrheidiol, byddant yn cael eu huwchgyfeirio ataf i mi wneud penderfyniadau yn eu cylch. Ond rwyf wedi cael sicrwydd ynglŷn â pherfformiad, ac mae'n bwysig dweud hynny'n gyhoeddus yma, yn hytrach na gwaethygu'r hyn sy'n fater anodd o ran llywodraethu.

14:35

I don't like to exacerbate it, Cabinet Secretary; all I'm trying to do is explain the situation that the industry finds itself in. People have lost a bit of confidence in HCC, and I think it's right that we try and rebuild that. Because what I and the Welsh Conservatives would like to see, Cabinet Secretary, and a lot of the industry would like to see, is a fully independent meat marketing board for Wales, run by farmers and processors, for farmers and processors, who can actually directly elect people onto their boards, and see our industry body being taken away from the hands of the Welsh Government. Because we need it to be fully focused on its responsibility to develop and promote our Welsh meat sector here in Wales.

Farmers and processors fund HCC through the levy—I know the Welsh Government put a little bit of money into it, to actually keep it going. But a lot of farmers I'm speaking to, Cabinet Secretary, are telling me, 'Take it away from the Welsh Government, give it back to the industry, give it to the processors, let them directly appoint people onto that board, and, if they don't perform, they can take them away'. I think that's a better way for us to do that, rather than have the guiding hand of Government over it. Would you agree with me that it's a position we need to move to, similar to the way that Beef + Lamb New Zealand works, so that it’s industry-led and actually delivers for our farmers, and it doesn't have Government tending to control and being the sole party in it?

Nid wyf yn hoffi ei waethygu, Ysgrifennydd y Cabinet; y cyfan rwy'n ceisio ei wneud yw egluro'r sefyllfa y mae'r diwydiant ynddi. Mae pobl wedi colli rhywfaint o hyder yn Hybu Cig Cymru, a chredaf ei bod yn iawn ein bod yn ceisio ailadeiladu'r hyder hwnnw. Oherwydd yr hyn yr hoffwn i a’r Ceidwadwyr Cymreig ei weld, Ysgrifennydd y Cabinet, ac y byddai llawer o’r diwydiant yn hoffi ei weld, yw bwrdd marchnata cig cwbl annibynnol i Gymru, sy’n cael ei redeg gan ffermwyr a phroseswyr, ar gyfer ffermwyr a phroseswyr, corff a all ethol pobl yn uniongyrchol ar eu byrddau, a gweld corff ein diwydiant yn mynd o ddwylo Lywodraeth Cymru. Oherwydd mae arnom angen iddo ganolbwyntio’n llwyr ar ei gyfrifoldeb i ddatblygu a hyrwyddo ein sector cig Cymreig yma yng Nghymru.

Mae ffermwyr a phroseswyr yn ariannu Hybu Cig Cymru drwy’r ardoll—gwn fod Llywodraeth Cymru yn rhoi rhywfaint o arian iddo, er mwyn ei gynnal. Ond mae llawer o ffermwyr rwy'n siarad â nhw, Ysgrifennydd y Cabinet, yn dweud wrthyf, 'Ewch ag ef o ddwylo Lywodraeth Cymru, rhowch ef yn ôl i'r diwydiant, rhowch ef i'r proseswyr, gadewch iddynt hwy benodi pobl yn uniongyrchol ar y bwrdd hwnnw, ac os nad ydynt yn perfformio, gallant gael gwared arnynt'. Credaf fod honno’n ffordd well o wneud hynny, yn hytrach na'i fod yn cael ei arwain gan y Llywodraeth. A fyddech yn cytuno â mi ei bod yn sefyllfa y mae angen inni newid iddi, yn debyg i’r ffordd y mae Beef + Lamb New Zealand yn gweithio, fel ei fod yn cael ei arwain gan y diwydiant ac yn cyflawni ar gyfer ein ffermwyr, ac nad y Llywodraeth sy'n ei reoli ac sy'n unig barti ynddo?

That's not the universal voice that I've heard from all farmers. I've certainly heard from many farmers and those in the red meat supply chain that welcome the work that Hybu Cig Cymru has done over many years, and want to see it continuing. But I hear what you're saying—you've got an alternative way forward. But it isn't the universal voice that I've heard from farmers. What farmers want currently is to know that Hybu Cig Cymru will do the job on their behalf and that their performance is up to spec. So, I think that, in this current situation, whilst you may have models of different ways forward for representation of the red meat sector, we need to ensure that the current Hybu Cig Cymru actually performs on a day-to-day basis, now and, as I outlined in my initial response, for all the work that they're engaged in, both domestically and internationally, to get us into existing and new markets, extend our reach into existing markets, expand into new markets, in the year ahead. They have a busy itinerary ahead.

Nid dyna’r neges gyffredinol a glywais gan bob ffermwr. Rwy'n sicr wedi clywed gan lawer o ffermwyr a phobl yn y gadwyn gyflenwi cig coch sy’n croesawu’r gwaith y mae Hybu Cig Cymru wedi’i wneud dros nifer o flynyddoedd, ac sydd am ei weld yn parhau. Ond clywaf yr hyn a ddywedwch—mae gennych ffordd amgen ymlaen. Ond nid dyma'r neges gyffredinol a glywais gan ffermwyr. Yr hyn sydd ei eisiau ar ffermwyr ar hyn o bryd yw sicrwydd y bydd Hybu Cig Cymru yn gweithio ar eu rhan a bod ei berfformiad yn cyrraedd y safon. Felly, yn y sefyllfa bresennol, er efallai fod gennych fodelau o wahanol ffyrdd ymlaen ar gyfer cynrychioli’r sector cig coch, rwy'n credu bod angen inni sicrhau bod Hybu Cig Cymru ar hyn o bryd yn perfformio o ddydd i ddydd, nawr, ac fel yr amlinellais yn fy ymateb cychwynnol, yr holl waith a wnânt, yn ddomestig ac yn rhyngwladol, i sicrhau ein bod yn cyrraedd marchnadoedd presennol a newydd, yn ymestyn ein cyrhaeddiad i farchnadoedd presennol, yn ehangu i farchnadoedd newydd, yn y flwyddyn i ddod. Mae ganddynt amserlen brysur o'u blaenau.

Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.

Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.

Diolch, Llywydd. Dyw a yw Hybu Cig Cymru'n cyflawni eu remit ddim o reidrwydd yn esgusodi unrhyw broblemau neu drafferthion oddi fewn i'r sefydliad. Fe wnes i ysgrifennu at eich rhagflaenydd chi nôl ym mis Chwefror eleni, yn mynegi gofid am y sefyllfa yna. Bryd hynny, fe ddywedwyd nad oedd y Llywodraeth am ymyrryd. Yr wythnos yma, mae dau gyfarwyddwr wedi ymddiswyddo o'r bwrdd, ac mae'n amlwg bod y sefyllfa yna yn gwaethygu. Dwi wedi ysgrifennu eto atoch chi ddoe, yn gofyn i chi weithredu i sicrhau bod y problemau, sy'n amlwg, Ysgrifennydd Cabinet, yn mynd o ddrwg i waeth oddi fewn i Hybu Cig Cymru, yn cael eu delio â nhw.

Mae yna lefelau absenoldeb, lefelau trosiant staff hefyd, sy'n peri gofid. Dŷch chi wedi dweud eu bod nhw'n ffocysu ar ddatrys y problemau, ond wrth gwrs, dyna mae'r Llywodraeth wedi ei ddweud ers bron i flwyddyn erbyn hyn. Onid ydych chi'n teimlo cyfrifoldeb dros warchod lles unigolion o fewn y corff sy'n cael eu heffeithio gan y trafferthion yma? Dŷn ni wedi clywed yn barod am y risg sydd yna o danseilio ffydd talwyr lefi, ac, ar ddiwedd y dydd, y risg o gael effaith negyddol ar frand ac enw da cig coch Cymru. Am ba hyd ydych chi'n mynd i ddweud mai problem i rywun arall yw hon?

Thank you, Llywydd. Whether Hybu Cig Cymru is delivering its remit doesn't really excuse any problems or difficulties within the organisation. I wrote to your predecessor back in February of this year, expressing concern about the situation there. At that time, we were told that the Government wasn't going to intervene. This week, two directors have resigned from the board, and it's clear that the situation there is deteriorating. I've written again to you yesterday, asking you to take action to ensure that the problems, which are clearly, Cabinet Secretary, going from bad to worse within HCC, are dealt with.

There are absence levels, staff turnover levels also, that are concerning. You have said that they are focused on resolving these problems, but of course, that's what the Government's been saying for almost a year now. Don't you feel a responsibility for safeguarding the well-being of individuals within the organisation who are affected by these difficulties? We've heard already about the risk that exists of undermining the faith of levy payers, and, at the end of the day, the risk of having a negative impact on the brand and reputation of Welsh red meat. For how long will you say that this is someone else's problem?

Llyr, diolch am y cwestiwn.

Llyr, thank you for the question.

There are two issues you raise. One, again, is over the issue of the performance and the reputation of Hybu Cig Cymru. As I say, in the meeting that I've recently had with the chair, I've sought those reassurances, not only over the work that they are doing, and will continue to do, but over their performance for their stakeholders as well, and what their plans are for the year ahead as well in promoting the interests of the red meat sector.

Then, there is the second issue of the governance. Whilst I share, like any Member of the Senedd would, the concerns that the matters of not only internal governance but the, for want of a better phrase, dealing with internal matters of personnel as well are dealt with satisfactorily, fairly, properly and in a timely manner, we have to leave it to Hybu Cig Cymru to actually work through these issues and do them properly and assiduously. That is Hybu Cig Cymru's role.

So, whilst I'm very aware of them, it is not for me to step in and, in some ways, tell Hybu Cig Cymru what to do, or intervene in what are sensitive—I'm sure you'll appreciate—and delicate discussions with both current and former members. That is for Hybu Cig Cymru to do. Meanwhile, I as Cabinet Secretary am keenly focused on both the reputation and the performance of this organisation, and I'll continue to hold that focus on them.

Rydych chi'n codi dau fater. Mae un, unwaith eto, yn ymwneud â pherfformiad ac enw da Hybu Cig Cymru. Fel y dywedaf, yn y cyfarfod a gefais gyda’r cadeirydd yn ddiweddar, gofynnais am y sicrwydd hwnnw, nid yn unig ynghylch y gwaith a wnânt, ac y byddant yn parhau i’w wneud, ond ynghylch eu perfformiad ar gyfer eu rhanddeiliaid hefyd, a beth yw eu cynlluniau ar gyfer y flwyddyn i ddod yn ogystal â hyrwyddo buddiannau’r sector cig coch.

Yna, yr ail fater yw'r llywodraethu. Er fy mod yn rhannu pryderon, fel y byddai unrhyw Aelod o’r Senedd, nid yn unig fod materion llywodraethu mewnol, ond yn niffyg gwell ymadrodd, fod materion personél mewnol hefyd yn cael eu trin yn foddhaol, yn deg, yn briodol ac yn amserol, mae'n rhaid inni adael i Hybu Cig Cymru weithio drwy’r materion hyn a gwneud hynny'n briodol ac yn ddiwyd. Rôl Hybu Cig Cymru yw honno.

Felly, er fy mod yn ymwybodol iawn ohonynt, nid fy lle i yw camu i mewn, ac mewn rhai ffyrdd, dweud wrth Hybu Cig Cymru beth i'w wneud, neu ymyrryd mewn trafodaethau sensitif—fel y byddwch yn derbyn, rwy'n siŵr—ac anodd gydag aelodau presennol a chyn-aelodau. Mater i Hybu Cig Cymru yw gwneud hynny. Yn y cyfamser, rwyf i fel Ysgrifennydd y Cabinet yn canolbwyntio'n agos ar enw da a pherfformiad y sefydliad hwn, a byddaf yn parhau i ganolbwyntio arnynt.

14:40

I hear what you're saying, Cabinet Secretary, and I won't pursue this further, other than to ask myself at what point, therefore, you think action is necessary. When you have staff leaving in droves, where you have directors resigning, surely the red flags should be flying. But, no doubt, we'll come back to this at a later stage. 

I know you'll be aware that Mona Dairy has sadly gone into administration. This was exactly the kind of local, indigenous business that we all want to see succeed in Wales, of course, promoting local processing, capturing added value to the local economy. I'm sure you can tell us what the Welsh Government is doing to support the staff who've been made redundant, but what can you tell us about supporting the 31 milk producers who've lost hundreds of thousands of pounds in unpaid milk cheques? They're not asking for a handout from the Government, but they are asking that you consider some practical steps to help them keep their heads above water in the short term. Given the real threat these losses are posing to the survival of their businesses, would you, for example, consider paying their single farm payment in full, upfront, as soon as possible to help them pull through?

I also know, for example, that some of them were preparing applications for Government funding to meet the nitrate vulnerable zones infrastructure requirements, but now their element of match funding towards that fund has disappeared. So, would you consider holding some of the fund back for them, so that they can apply for that at a later stage, maybe, when they've hopefully recovered, or even, maybe, allow them a slightly longer timeline to meet the new regulations? What could you do, Cabinet Secretary, to help these farms survive? Because they did exactly, of course, what your Government wants to see, which is to back local Welsh processing. If they're left high and dry, then what signal does that send, and what hope is there for similar ventures in the future?

Clywaf yr hyn a ddywedwch, Ysgrifennydd y Cabinet, ac nid wyf am wthio'r mater ymhellach, ar wahân i ofyn i mi fy hun ar ba bwynt, felly, y credwch fod angen gweithredu. Pan fydd gennych staff yn gadael yn eu heidiau, lle mae gennych gyfarwyddwyr yn ymddiswyddo, dylai hynny fod yn rhybudd. Ond yn ddiau, fe ddown yn ôl at hyn yn nes ymlaen.

Gwn y byddwch yn ymwybodol fod Mona Dairy wedi mynd i ddwylo’r gweinyddwyr, gwaetha'r modd. Dyma’r union fath o fusnes lleol, brodorol y mae pob un ohonom am ei weld yn llwyddo yng Nghymru wrth gwrs, wrth hybu prosesu lleol, a sicrhau gwerth ychwanegol i’r economi leol. Rwy’n siŵr y gallwch ddweud wrthym beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi’r staff sydd wedi cael eu diswyddo, ond beth y gallwch ei ddweud wrthym am gefnogi’r 31 o gynhyrchwyr llaeth sydd wedi colli cannoedd o filoedd o bunnoedd mewn sieciau llaeth heb eu talu? Nid ydynt yn gofyn am roddion gan y Llywodraeth, ond maent yn gofyn ichi ystyried rhai camau ymarferol i'w helpu i oroesi yn y tymor byr. O ystyried y bygythiad gwirioneddol y mae’r colledion hyn yn ei achosi i'w busnesau, a fyddech chi, er enghraifft, yn ystyried talu eu taliad sengl yn llawn, ymlaen llaw, cyn gynted â phosibl i’w helpu i ddod drwyddi?

Gwn hefyd, er enghraifft, fod rhai ohonynt yn paratoi ceisiadau am gyllid gan y Llywodraeth i fodloni gofynion seilwaith y parthau perygl nitradau, ond bellach, mae eu helfen o arian cyfatebol tuag at y gronfa honno wedi diflannu. Felly, a fyddech chi'n ystyried cadw rhywfaint o'r gronfa yn ôl ar eu cyfer, fel y gallant wneud cais amdano'n ddiweddarach, efallai, pan fyddant wedi adfer, gobeithio, neu ganiatáu amserlen ychydig yn hirach hyd yn oed iddynt fodloni'r rheoliadau newydd? Beth y gallech ei wneud, Ysgrifennydd y Cabinet, i helpu’r ffermydd hyn i oroesi? Oherwydd fe wnaethant yn union yr hyn y mae eich Llywodraeth am ei weld, sef cefnogi prosesu Cymreig lleol. Os cânt eu gadael heb gymorth, pa neges y mae hynny'n ei hanfon, a pha obaith sydd yna i fentrau tebyg yn y dyfodol?

Thank you, Llyr, for this. I share your concerns, because the Mona Dairy is exactly the sort of enterprise that we want to see succeed in our rural economy, not only because of the impacts there locally, in terms of employment and so on, but also the wider supply chain issues that are so important to our dairy producers and to the wider food supply chain as well. 

We understand that the Mona Dairy owners met with the farmer suppliers on 11 June. The Welsh Government, by the way, was not part of those discussions. We're not, as you know, able to directly intervene in issues relating to payments, for example, in commercial terms, between producers and processors. You ask us whether we can have any flexibility. We're quite live to any way that we can help without making any commitments here today. But if there are ways in which we can help within the flexibility of the payments that we have control of, then you put forward an interesting proposal, but what we can't do is enter into issues to do with commercial arrangements. 

Of course, people will be aware that there were good reasons why the Welsh Government actually provided funding to Mona Dairy to be established. I think, Llyr, you would agree with this. So, we are hopeful, we continue to be hopeful—and I've spoken with the Cabinet Secretary for economy as well, who's been very engaged on this—that we are able to find a future here. But, meanwhile, we do have to deal with the very difficult issue of those who've been actually supplying milk here on contract. 

Simply to say as well, my understanding is that Meadow Foods have been involved in meetings with farmers as well, in terms of any assistance they can provide. South Caernarfon Creameries and others have been involved as well. There are some issues that remain—concerns that remain—around outstanding moneys that are owed to dairy producers and suppliers there as well. So, we're very aware of that. But look, Llyr, if there are ways that we can genuinely assist in one way or the other, we'll be alive to it, within the constraints that we have. But thank you for raising it with me.

Diolch am hyn, Llyr. Rwy'n rhannu eich pryderon, gan mai mentrau fel Mona Dairy yw’r union fath o fenter yr ydym am ei gweld yn llwyddo yn ein heconomi wledig, nid yn unig oherwydd yr effeithiau yno’n lleol, o ran cyflogaeth ac ati, ond hefyd y materion ehangach yn ymwneud â’r gadwyn gyflenwi sydd mor bwysig i’n cynhyrchwyr llaeth ac i’r gadwyn cyflenwi bwyd ehangach hefyd.

Deallwn fod perchnogion Mona Dairy wedi cyfarfod â’r ffermwyr cyflenwi ar 11 Mehefin. Nid oedd Llywodraeth Cymru, gyda llaw, yn rhan o’r trafodaethau hynny. Nid ydym, fel y gwyddoch, yn gallu ymyrryd yn uniongyrchol mewn materion yn ymwneud â thaliadau, er enghraifft, mewn termau masnachol, rhwng cynhyrchwyr a phroseswyr. Rydych chi'n gofyn a allwn gael unrhyw hyblygrwydd. Rydym yn agored i unrhyw ffordd y gallwn helpu heb wneud unrhyw ymrwymiadau yma heddiw. Ond os oes ffyrdd y gallwn helpu o fewn hyblygrwydd y taliadau y mae gennym reolaeth drostynt, yna fe wnaethoch gyflwyno cynnig diddorol, ond yr hyn na allwn ei wneud yw trafod materion yn ymwneud â threfniadau masnachol.

Wrth gwrs, bydd pobl yn ymwybodol fod rhesymau da pam fod Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid i sefydlu Mona Dairy. Rwy'n credu y byddech yn cytuno â hyn, Llyr. Felly, rydym yn obeithiol, rydym yn parhau i fod yn obeithiol—ac rwyf wedi siarad ag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi hefyd, sydd wedi gwneud llawer ar hyn—y gallwn ddod o hyd i ddyfodol yma. Ond yn y cyfamser, mae'n rhaid inni ddelio â mater anodd iawn y rheini sydd wedi bod yn cyflenwi llaeth yma ar gontract.

Dylwn ddweud hefyd mai fy nealltwriaeth i yw bod Meadow Foods wedi cymryd rhan mewn cyfarfodydd gyda ffermwyr hefyd, o ran unrhyw gymorth y gallant ei ddarparu. Mae Hufenfa De Arfon ac eraill wedi cymryd rhan hefyd. Mae yna rai materion o hyd—pryderon sy'n parhau—ynghylch arian heb ei dalu sy'n ddyledus i gynhyrchwyr llaeth a chyflenwyr yno hefyd. Felly, rydym yn ymwybodol iawn o hynny. Ond edrychwch, Llyr, os oes ffyrdd y gallwn gynorthwyo o ddifrif mewn un ffordd neu'r llall, byddwn yn agored i hynny, o fewn y cyfyngiadau sydd gennym. Ond diolch am godi'r mater.

14:45

Thank you, Cabinet Secretary. Now, we know that the next UK Government, of course, is set to determine the overall budget for Welsh farming, and it seems increasingly likely that the UK Labour Government will bear the responsibility for making sure that your Government in Wales has the resources to achieve its ambitions for the sector. You rightly criticised the Conservative Government for their failure to keep to their word on 'not a penny less' in farm funding to Wales, leaving, of course, Welsh farmers hundreds of million of pounds worse off. Now, I reminded your predecessor last year, actually, that 'not a penny less' is not enough anymore, is it, given the additional responsibilities that farmers will have to take on. You'll be aware, I'm sure, that farming and environmental organisations have consistently called for a re-evaluation of the budgetary allocation to support Welsh agriculture, seeking to restore its real-terms value, now they've estimated that at least £500 million would be needed annually to account for inflation and to meet the industry's goals for food, for nature and for climate. So, do you agree, Cabinet Secretary, that the promise of 'not a penny less' in funding for Welsh farmers is now no longer sufficient? And will you advocate for the £500 million in annual funding that the industry is calling for to the incoming UK Government—

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Nawr, fe wyddom y bydd Llywodraeth nesaf y DU, wrth gwrs, yn pennu'r gyllideb gyffredinol ar gyfer ffermio yng Nghymru, a'i bod yn fwyfwy tebygol mai Llywodraeth Lafur y DU a fydd yn ysgwyddo'r cyfrifoldeb am sicrhau bod gan eich Llywodraeth chi yng Nghymru yr adnoddau i gyflawni ei huchelgeisiau ar gyfer y sector. Roeddech yn iawn i feirniadu’r Llywodraeth Geidwadol am eu methiant i gadw at eu gair na fyddent yn darparu 'ceiniog yn llai' mewn cyllid fferm i Gymru, gan adael ffermwyr Cymru gannoedd o filiynau o bunnoedd yn waeth eu byd wrth gwrs. Nawr, fe wneuthum atgoffa eich rhagflaenydd y llynedd nad yw 'ddim ceiniog yn llai' yn ddigon bellach, o ystyried y cyfrifoldebau ychwanegol y bydd yn rhaid i ffermwyr eu hysgwyddo. Fe fyddwch yn ymwybodol, rwy’n siŵr, fod sefydliadau ffermio ac amgylcheddol wedi galw’n gyson am ailwerthuso’r dyraniad cyllidebol i gefnogi amaethyddiaeth yng Nghymru, gan geisio adfer ei werth mewn termau real, nawr eu bod wedi amcangyfrif y byddai angen o leiaf £500 miliwn yn flynyddol i gyfrif am chwyddiant ac i gyflawni nodau'r diwydiant ar gyfer bwyd, natur a hinsawdd. Felly, a ydych chi'n cytuno, Ysgrifennydd y Cabinet, nad yw'r addewid o 'ddim ceiniog yn llai' mewn cyllid i ffermwyr Cymru yn ddigon bellach? Ac a wnewch chi gyflwyno'r ddadl i Lywodraeth newydd y DU dros y £500 miliwn mewn cyllid blynyddol y mae'r diwydiant yn galw amdano—

Llyr, I'm not sure if you ended your sentence. 

Llyr, nid wyf yn siŵr a orffennoch chi eich brawddeg.

I think that Llyr Gruffydd has frozen. I'm not sure whether there was enough of a— 

Rwy'n credu bod Llyr Gruffydd wedi rhewi. Nid wyf yn siŵr a oedd digon o—

I think there was. There was. 

Rwy'n credu bod digon. Roedd yna ddigon.

—question there for the Minister to answer. Yes. Yes, answer, and Llyr can watch the record subsequently. 

—gwestiwn yno i'r Gweinidog ei ateb. Oedd. Iawn, atebwch, a gall Llyr wylio’r cofnod yn nes ymlaen.

Llyr, my apologies if we lost you before you delivered your coup de grâce at the end there, but I think I heard enough of the question. Look, it is a source of deep regret to me that we're down by roughly, well, not far short of £250 million in terms of agricultural and rural support. And that's the agricultural support that not only goes to the farming community, but rural development and all the environmental gains that we also want to see within the rural community. It's not just sad; I think farmers that I've spoken to are extremely angry about that as well, because they were, indeed, promised 'not a penny less' and we've been shortchanged. But, on top of that, of course, that carries major implications then for our overall budget, which is roughly £1 billion down in real terms, and those are tough decisions in Wales, as they are across the UK. 

But you ask what will be the ask of a future Labour Government. I think Rachel Reeves has made it very, very clear indeed that she will be fiscally very responsible in going in, because we do not know what sort of disaster we will inherit until we walk through those doors, but we've got some idea already, Llywydd. But what I can say—what I can say—is that Labour will restore that decision making that we used to see. I'm looking across here at a former colleague of mine. There was a time, when we were within the European Union, when Wales was part of discussions on how we would actually use funding for rural communities and agriculture. Over the last few years, we've been locked out of that entirely, and locked out of trade deals—so, not just funding, but trade deals. Labour will restore that working relationship over our funds and the way that we, actually, work together as well. 

And the other thing, by the way, simply to say is that, in terms of trade deals, we need to, Llyr, get to a point where we have grown-up discussions between Governments around the UK, so we can represent the interests of Welsh farmers, not be locked out. And we will, as we've made clear within the manifesto, not be in the business of doing trade deals that beggar Welsh farmers, and we'll not be in the business of, for example, allowing chlorinated chicken or steroid-hormone-injected beef to enter the UK market. We've got high animal welfare standards, high environmental standards. That's why the domestic and export markets are so strong, and we need to maintain that.

Llyr, rwy'n ymddiheuro os gwnaethom eich colli cyn eich coup de grâce ar y diwedd, ond rwy'n credu fy mod wedi clywed digon o'r cwestiwn. Edrychwch, mae'n destun cryn ofid i mi ein bod oddeutu, wel, bron i £250 miliwn yn brin o ran cymorth amaethyddol a chymorth gwledig. Ac mae hwnnw'n gymorth amaethyddol sydd nid yn unig yn mynd i’r gymuned ffermio, ond datblygu gwledig a’r holl fuddion amgylcheddol yr ydym am eu gweld o fewn y gymuned wledig yn ogystal. Nid rhywbeth trist yn unig mo hyn; credaf fod ffermwyr y siaradais â nhw yn hynod o ddig am hyn hefyd, gan yr addawyd na fyddent yn cael 'ceiniog yn llai' ac rydym wedi cael llai o arian. Ond yn ogystal, wrth gwrs, mae hynny wedyn yn golygu goblygiadau mawr i’n cyllideb gyffredinol, sydd oddeutu £1 biliwn yn llai mewn termau real, ac mae’r rheini’n benderfyniadau anodd yng Nghymru, fel y maent ledled y DU.

Ond rydych chi'n gofyn beth fydd gofyn i Lywodraeth Lafur ei wneud yn y dyfodol. Rwy'n credu bod Rachel Reeves wedi nodi'n glir iawn y bydd hi'n gyfrifol iawn yn ariannol ar y cychwyn, gan na wyddom pa fath o drychineb y byddwn yn ei etifeddu hyd nes inni gerdded drwy’r drysau hynny, ond mae gennym ryw lun o syniad yn barod, Lywydd. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud—yr hyn y gallaf ei ddweud—yw y bydd Llafur yn adfer y prosesau gwneud penderfyniadau yr arferem eu gweld. Rwy'n edrych draw yma ar gyn-gydweithiwr i mi. Bu adeg, pan oeddem yn yr Undeb Ewropeaidd, pan oedd Cymru yn rhan o drafodaethau ynglŷn â sut y byddem yn defnyddio cyllid ar gyfer cymunedau gwledig ac amaethyddiaeth. Dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, rydym wedi cael ein cloi allan o hynny’n gyfan gwbl, a’n cloi allan o gytundebau masnach—felly, nid cyllid yn unig, ond cytundebau masnach. Bydd Llafur yn adfer y berthynas waith honno dros ein harian a’r ffordd y gweithiwn gyda’n gilydd hefyd.

A’r peth arall i’w ddweud, gyda llaw, o ran cytundebau masnach, Llyr, yw bod angen i ni gyrraedd pwynt lle rydym yn cael trafodaethau aeddfed rhwng Llywodraethau o amgylch y DU, fel y gallwn gynrychioli buddiannau ffermwyr Cymru, yn hytrach na chael ein cloi allan. Ac fel rydym wedi'i nodi'n glir yn y maniffesto, ni fyddwn yn gwneud cytundebau masnach sy'n gwneud ffermwyr Cymru yn dlotach, ac ni fyddwn, er enghraifft, yn caniatáu cyw iâr wedi'i glorineiddio neu gig eidion sydd wedi'i chwistrellu â hormonau steroid i fynd i mewn i farchnad y DU. Mae gennym safonau lles anifeiliaid uchel, safonau amgylcheddol uchel. Dyna pam fod y marchnadoedd domestig ac allforio mor gryf, ac mae angen inni gynnal hynny.

Sicrwydd Dŵr
Water Security

3. Pa asesiad y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'i wneud o sicrwydd dŵr yng Nghymru? OQ61272

3. What assessment has the Cabinet Secretary made of water security in Wales? OQ61272

Thank you, Peter. Our natural resources are under extreme pressure from climate change, the extreme weather we've seen and from population growth. So, we all have a duty to use water sustainably at all times. I will continue to work with partners to better ensure our use of water has the interest of this and future generations at its very heart.

Diolch, Peter. Mae ein hadnoddau naturiol o dan bwysau aruthrol yn sgil newid hinsawdd, y tywydd eithafol rydym wedi’i weld a thwf poblogaeth. Felly, mae dyletswydd ar bob un ohonom i ddefnyddio dŵr mewn modd cynaliadwy bob amser. Byddaf yn parhau i weithio gyda phartneriaid i sicrhau bod buddiannau'r genhedlaeth hon a chenedlaethau’r dyfodol yn ganolog yn ein defnydd o ddŵr.

14:50

Thank you, Cabinet Secretary. With climate change shifting our weather patters, which, in turn, is likely to drive periods of extreme heat and prolonged periods without rain—not that this year is fitting that picture at the moment—we need to seriously think about how we work toward finding more innovative ways to use and save water. Cabinet Secretary, every day, we all use on average around 80 litres of water, and it's usually clean, treated, drinkable water, which has cost an awful lot of money to produce, yet then we use it for flushing the toilet and things like that. Well, that's just counterintuitive, isn't it, really, if we're trying to save quality drinking water? So, Cabinet Secretary, is the Government giving consideration to how water-saving initiatives, such as grey-water use, rainwater harvesting, et cetera, for domestic use can be scaled so that more drinking water can be conserved? An emphasis on this would not only save water, but would develop more and new industrial opportunities and create jobs. We know that some of those initiatives have been in place for schools and things like that, and new-build, BREEAM-qualified buildings, but how do we do that more on a local scale?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Gyda newid hinsawdd yn newid ein patrymau tywydd, sydd, yn ei dro, yn debygol o arwain at gyfnodau o wres eithafol a chyfnodau hir heb law—er nad yw eleni'n cyd-fynd â’r darlun hwnnw ar y foment—mae angen inni feddwl o ddifrif ynglŷn â sut y gweithiwn tuag at ganfod ffyrdd mwy arloesol o ddefnyddio ac arbed dŵr. Ysgrifennydd y Cabinet, bob dydd, mae pob un ohonom yn defnyddio oddeutu 80 litr o ddŵr ar gyfartaledd, ac mae fel arfer yn ddŵr glân, yfadwy, wedi’i drin, sydd wedi costio llawer iawn o arian i’w gynhyrchu, ac eto, rydym yn ei ddefnyddio i fflysio’r toiled a phethau felly. Wel, mae hynny'n groes i reswm, onid yw, os ydym yn ceisio arbed dŵr yfed o safon? Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a yw'r Llywodraeth yn ystyried sut y gellir rhoi mesurau arbed dŵr ar waith ar raddfa ehangach, megis defnyddio dŵr llwyd a chasglu dŵr glaw ac ati at ddefnydd domestig, fel y gellir arbed mwy o ddŵr yfed? Byddai pwyslais ar hyn nid yn unig yn arbed dŵr, ond hefyd yn datblygu mwy o gyfleoedd diwydiannol newydd ac yn creu swyddi. Gwyddom fod rhai o’r mentrau hynny wedi bod ar waith ar gyfer ysgolion ac yn y blaen, ac adeiladau newydd sy'n bodloni safonau BREEAM, ond sut mae gwneud mwy o hynny ar raddfa leol?

Peter, it's such a good question, and, you are right, we waste so much water, because we often perceive that the value of water is so small. We'll go in that shower and we'll be in that shower for a good 10 minutes, and so on. You will know previously, Llywydd, I was part of a campaign when I was the DEFRA Minister to encourage people to spend just three minutes in the shower. The way we did it was we said to people, 'Just pick your favourite pop song and sing it while you're in the shower.' No 'Bohemian Rhapsody' and no 'Free Bird', Lynyrd Skynyrd, going on for 13 minutes—just a three-minute pop song.

But, actually, you're speaking to the converted. I have a water harvester under my garden; it's a massive submarine of a thing. But we do need to work across Government to see how we can make this more common because, you are right, there are companies who will specialise in this. But, for instance, when I go to have my once-every-five-years overhaul of this submarine that's under there—which does flush the toilets and helps with the cleaning of my clothes and so on, because it's good Welsh water, soft, clean, and so on; it doesn't scale stuff up, and so on—I need people in, but where do I have to go? Very often, it's to Gloucester or Bristol or somewhere else. So, we need to expand this so that we can show the true value of water. It's not that it just runs off our roofs and down, it creates cost and it can create problems as well. We also need to do a lot more on sustainable urban drainage as well, which I know Julie James, in her local government and housing role, is very keen on as well, so that we're not flushing into the old combined sewerage system—water and sewage—but actually we are making sure it goes into naturally processed water, like we used to do in the old days.

Peter, mae’n gwestiwn mor dda, ac rydych chi'n llygad eich lle, rydym yn gwastraffu cymaint o ddŵr, gan ein bod yn aml o dan yr argraff fod gwerth dŵr mor fach. Rydym yn mynd i'r gawod, ac yna rydym yn y gawod am 10 munud da, ac yn y blaen. Fe fyddwch yn gwybod, Lywydd, imi fod yn rhan o ymgyrch pan oeddwn yn Weinidog DEFRA i annog pobl i dreulio tair munud yn unig yn y gawod. Y ffordd y gwnaethom hynny oedd dweud wrth bobl, 'Dewiswch eich hoff gân bop a'i chanu pan fyddwch chi yn y gawod.' Dim 'Bohemian Rhapsody' na 'Free Bird', Lynyrd Skynyrd, sy'n para 13 munud—cân bop dair munud o hyd.

Ond rydych chi'n pregethu wrth y cadwedig. Mae gennyf gasglwr dŵr o dan fy ngardd; mae'n llong danfor enfawr o beth. Ond mae angen inni weithio ar draws y Llywodraeth i weld sut y gallwn wneud hyn yn fwy cyffredin oherwydd, rydych chi'n llygad eich lle, mae yna gwmnïau sy'n arbenigo ar hyn. Ond er enghraifft, pan fyddaf yn archwilio, bob pum mlynedd, y llong danfor hon—sy'n fflysio'r toiledau ac yn helpu i lanhau fy nillad ac ati, gan ei fod yn ddŵr Cymreig da, meddal, glân, ac yn y blaen; nid yw'n creu cen, ac yn y blaen—mae angen pobl arnaf, ond i ble mae'n rhaid imi fynd? Yn aml iawn, i Gaerloyw neu Fryste neu rywle arall. Felly, mae angen inni ehangu hyn fel y gallwn ddangos gwir werth dŵr. Mae'n fwy na rhywbeth sydd ond yn llifo oddi ar ein toeau ac i lawr, mae'n creu cost a gall greu problemau hefyd. Mae angen inni wneud llawer mwy ar ddraenio cynaliadwy trefol hefyd, mater y gwn fod Julie James, yn ei rôl llywodraeth leol a thai, yn frwd iawn drosto, fel nad ydym yn fflysio i mewn i'r hen system garthffosiaeth gyfun—dŵr a charthion—ond yn sicrhau ei fod yn mynd i mewn i ddŵr sydd wedi'i brosesu'n naturiol, fel yr arferem ei wneud yn yr hen ddyddiau.

Water security is, of course, not simply a matter for us here in this Chamber, but is a matter for the whole of the United Kingdom. I'm sure we're all, on all sides of the Chamber, looking forward to the new Labour Government being elected in two weeks' time, which will provide an opportunity to work together in a more proactive and positive way than perhaps we've seen in recent years. Cabinet Secretary, I wonder if you could explain to me and, I'm sure, other Members here how you intend to work with the incoming Labour Government to ensure that regulators, that the water companies, that our Governments work together to ensure that we have both the supplies of drinking water that we require and also the quality and the standards that we all have the right to expect.

Wrth gwrs, nid mater i ni yma yn y Siambr hon yn unig yw diogeledd dŵr, mae’n fater i’r Deyrnas Unedig gyfan. Rwy'n siŵr fod pob un ohonom, ar bob ochr i'r Siambr, yn edrych ymlaen at weld y Llywodraeth Lafur newydd yn cael ei hethol ymhen pythefnos, a fydd yn rhoi cyfle i gydweithio mewn ffordd fwy rhagweithiol a chadarnhaol na'r hyn a welsom yn y blynyddoedd diwethaf efallai. Ysgrifennydd y Cabinet, tybed a allech chi egluro i mi ac i Aelodau eraill yma, rwy’n siŵr, sut y bwriadwch weithio gyda’r Llywodraeth Lafur newydd i sicrhau bod rheoleiddwyr, fod y cwmnïau dŵr, fod ein Llywodraethau yn cydweithio i sicrhau bod gennym y cyflenwadau dŵr yfed sydd eu hangen arnom yn ogystal â'r ansawdd a’r safonau y mae gan bawb ohonom hawl i’w disgwyl.

It's such a key question because water security, as raised in Peter's question, is a matter in Wales but it's also a matter across the UK. The co-ordination between agencies, the regulator, Governments, officials, environmental agencies as well, is critical to ensure that water security is delivered for all of us. We're often in the business today of looking, for example, at the issue of water transfers between areas as well. That grown-up way of thinking, I think, is the way to do it—that serious cross-Government, cross-border, cross-agency way of thinking. Back in 2018, an inter-governmental protocol for Wales and England was signed, so that we made sure that we would not have any serious adverse impacts on water resources or water supply or water quality within Wales through things such as transfers. Now, that's a very grown-up and serious way of doing inter-governmental working with this protocol. So, it sets out the ways we will communicate, consult, co-operate between Governments, how we manage any disputes, and so on.

But we also have, I have to say, within our own water resource management plans, a long-term framework by which we will balance supply and demand over the next 25 years. Those are supplemented by drought management plans, just to give Peter some reassurance, which set out how we'll respond to periods of dry weather—and we will have them—and we also have a drought management liaison group.

Now, all of this co-ordinated thinking within Wales but also across the UK is something we're going to need to do for all of our citizens from here all the way to the south-east, to the north-west and elsewhere. It's part of a serious, grown-up approach to government.

Mae'n gwestiwn mor allweddol, gan fod diogeledd dŵr, fel y nodwyd yng nghwestiwn Peter, yn fater sy'n codi yng Nghymru ond mae hefyd yn fater sy'n codi ledled y DU. Mae'r cydgysylltiad rhwng asiantaethau, y rheoleiddiwr, Llywodraethau, swyddogion ac asiantaethau amgylcheddol hefyd yn hollbwysig er mwyn sicrhau diogeledd dŵr i bob un ohonom. Heddiw, rydym yn aml yn edrych, er enghraifft, ar fater trosglwyddo dŵr rhwng ardaloedd hefyd. Y ffordd aeddfed honno o feddwl yw’r ateb yn fy marn i—y ffordd ddifrifol, drawslywodraethol, drawsffiniol, drawsasiantaethol honno o feddwl. Yn ôl yn 2018, llofnodwyd protocol rhynglywodraethol ar gyfer Cymru a Lloegr, fel ein bod yn sicrhau na fyddem yn cael unrhyw effeithiau andwyol difrifol ar adnoddau dŵr neu gyflenwadau dŵr nac ansawdd dŵr yng Nghymru drwy bethau megis trosglwyddiadau. Nawr, mae honno'n ffordd aeddfed a difrifol iawn o wneud gwaith rhynglywodraethol gyda'r protocol hwn. Felly, mae’n nodi’r ffyrdd y byddwn yn cyfathrebu, yn ymgynghori, yn cydweithredu rhwng Llywodraethau, sut rydym yn rheoli unrhyw anghydfodau, ac yn y blaen.

Ond mae'n rhaid imi ddweud hefyd fod gennym, o fewn ein cynlluniau rheoli adnoddau dŵr ein hunain, fframwaith hirdymor y byddwn yn ei ddefnyddio i gydbwyso cyflenwad a galw dros y 25 mlynedd nesaf. Ategir y rheini gan gynlluniau rheoli sychder, i roi rhywfaint o sicrwydd i Peter, sy'n nodi sut y byddwn yn ymateb i gyfnodau o dywydd sych—a bydd y rheini gyda ni—ac mae gennym grŵp cyswllt ar reoli sychder.

Nawr, mae'r holl feddwl cydgysylltiedig hwn yng Nghymru ond hefyd ledled y DU yn rhywbeth y bydd angen inni ei wneud ar gyfer ein holl ddinasyddion o'r fan hon yr holl ffordd i dde-ddwyrain Lloegr, i ogledd-orllewin Lloegr a mannau eraill. Mae'n rhan o ymagwedd ddifrifol, aeddfed at lywodraethu.

14:55
TB Buchol yn y Canolbarth
Bovine TB in Mid Wales

4. A wnaiff yr Ysgrifenydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru i ddileu TB buchol yn y canolbarth? OQ61281

4. Will the Cabinet Secretary provide an update on the Welsh Government's plans to eradicate bovine TB in mid Wales? OQ61281

Yes, thank you, Russell. Our approach to eradicating bovine TB in Wales is set out in our TB eradication delivery plan, which we published in March 2023. In February, we also reintroduced pre-movement testing and extended the post-movement testing in the intermediate TB areas, which include mid Wales, to allay the risk of introducing new disease into the herds.

Ie, diolch, Russell. Mae ein dull o ddileu TB buchol yng Nghymru wedi’i nodi yn ein cynllun cyflawni dileu TB, a gyhoeddwyd gennym ym mis Mawrth 2023. Ym mis Chwefror, fe wnaethom hefyd ailgyflwyno profion cyn symud ac ehangu profion ar ôl symud yn yr ardaloedd TB canolradd, sy’n cynnwys canolbarth Cymru, i liniaru'r risg o gyflwyno clefyd newydd i'r buchesi.

Thank you for your answer, Minister. Of course, bovine TB, as I'm sure you will agree, is a cruel, cruel disease in terms of farm stock, in wildlife, and also for farming families that have to suffer the emotion of culling their stock, but also those sleepless nights as they wait for TB results as well. I was reading with interest an article in the Farmers Guardian, and the title sets out how bovine TB continues to deteriorate in Wales, and we know as well that bovine TB slaughtering in Wales is up 17 per cent, and it's significantly down in England. Now, the UK Government has incorporated into their plans, of course, for many years the culling of affected wildlife, and the Prime Minister set out this week a future UK Government would continue with that approach. That's not an approach that you've adopted here in Wales, despite the unions calling on you to bring forward a specific trial of affected wildlife in particular areas. So, I would ask you, Minister, as you're new to position, to give this further consideration and to at least consider the limited trial of culling affected wildlife, as the unions have been calling for for some time.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Wrth gwrs, mae TB buchol, fel y byddwch yn cytuno, rwy'n siŵr, yn glefyd creulon iawn o ran stoc ffermydd, mewn bywyd gwyllt, a hefyd i deuluoedd ffermio sy’n gorfod dioddef yr emosiwn o ddifa eu stoc, ond hefyd y nosweithiau di-gwsg wrth iddynt aros am ganlyniadau TB hefyd. Roeddwn yn darllen erthygl ddiddorol yn y Farmers Guardian, ac mae’r teitl yn nodi sut mae TB buchol yn parhau i ddirywio yng Nghymru, a gwyddom hefyd fod difa gwartheg mewn perthynas â TB buchol yng Nghymru wedi cynyddu 17 y cant, ac mae’n sylweddol is yn Lloegr. Nawr, mae Llywodraeth y DU wedi ymgorffori difa bywyd gwyllt yr effeithiwyd arno yn eu cynlluniau ers blynyddoedd lawer, a nododd Prif Weinidog y DU yr wythnos hon y byddai Llywodraeth y DU yn y dyfodol yn parhau â'r dull hwnnw. Nid yw hwnnw'n ddull a fabwysiadwyd gennych yma yng Nghymru, er i'r undebau alw arnoch i gyflwyno treial penodol o fywyd gwyllt yr effeithiwyd arno mewn ardaloedd penodol. Felly, Weinidog, gan eich bod yn newydd yn y swydd, hoffwn ofyn i chi roi ystyriaeth bellach i hyn ac i o leiaf ystyried treial cyfyngedig i ddifa bywyd gwyllt yr effeithiwyd arno, fel y mae’r undebau wedi bod yn galw amdano ers peth amser.

Russell, thank you for that question, and can I say first of all that I share with you the concern that I've heard expressed first-hand, including on my farm visits recently to farmers and their families as well, who are living on the premises. This is not simply like some industrial premises way off and then they travel home. Their home is on the farm—it's on the farm that they are seeing the worst of this disease. And that's why, by the way, and I think it has been broadly welcomed, the TB advisory group, as their first piece of work after I met with them a few weeks ago, actually looked at the issue of on-farm slaughter, particularly for those with pregnant cattle, and so on. We've moved rapidly on that, and I know that's been welcomed. It's a sign that we are trying to listen and engage with farmers on this.

We've also, as you know, set up the TB advisory group now, under Professor Glyn Hewison, who's the Sêr Cymru chair at the TB centre of excellence in Aberystwyth University. That group, which looked at the on-farm slaughter, will now look at where we are in terms of our efforts to eradicate TB by 2041, which remains our programme of government commitment, and what more we need to do.

But just to say, Russell, because I know sometimes this can seem exceptionally bleak and dismal in our efforts to tackle this pernicious disease and the effects on the farming community as well, there will be differences in year-to-year figures, but long-term falls in TB indicators are interesting to look at. The new incidents have decreased from 1,185 in 2009 to 605 in the 12 months to March 2024. That's just short of a 50 per cent decrease in new incidents. As of 31 March 2024, there was 876 herds under restrictions—that's too many; we need to eradicate this—but that compares to 2,268 herds under restrictions on 31 March 2009. That's over a 60 per cent decrease. And on 31 March 2024, there were 614 non-officially TB-free herds compared to a peak of well over 1,000 on 30 April 2019. So, the work that farmers are doing, alongside veterinarians and others, in different parts of Wales with different facets of TB—because it is different from farm to farm and in different regions—is paying off, and I want to thank them for the hard graft they're doing.

But on the issue of badgers and how we deal with badgers, the programme for government makes clear here in Wales that we are not culling badgers—that's been clear for some time—and we know that the studies show that cattle-to-cattle transmission rates are far greater than badger to cattle. But—but—the vaccination of badgers may be an equally effective way of reducing TB in the badger population, and we've seen this in published field studies from, for example, Ireland. So, going forward, we will need to consider whether targeted vaccination of badgers in specific areas could be further utilised, and the best means to deliver this. And I say 'further utilised' because we currently have, Llywydd, an incident on Anglesey, and we know that it's come—. We're pretty sure it's come from cattle transmission, bringing livestock into the area. We know also that the dead badger survey has shown that there is no incidence of TB. However, we know that it could be now transmitted into the badger population, so one of the things we're doing around Holy Island is actually embarking on a four-year vaccination project. So, there are solutions to this, different ways of building up our toolkit to do it.

Russell, diolch am eich cwestiwn, ac a gaf i ddweud yn gyntaf fy mod yn rhannu'r pryder rwyf wedi’i glywed yn cael ei fynegi’n uniongyrchol, gan gynnwys ar fy ymweliadau diweddar â ffermydd gan ffermwyr a’u teuluoedd hefyd, sy’n byw ar y fferm. Nid yw hyn yn digwydd ymhell i ffwrdd mewn rhyw adeiladau diwydiannol ac yna eu bod yn teithio adref. Mae eu cartref ar y fferm—ar y fferm y gwelant effeithiau gwaethaf yr afiechyd hwn. A dyna pam, gyda llaw, fod y grŵp cynghori ar TB, fel eu gwaith cyntaf wedi imi gyfarfod â nhw ychydig wythnosau yn ôl, a chredaf ei fod wedi cael croeso cyffredinol, yn edrych ar fater lladd gwartheg ar y fferm, yn enwedig ar gyfer ffermydd sydd â gwartheg cyflo, ac ati. Rydym wedi symud yn gyflym ar hynny, a gwn fod hynny wedi'i groesawu. Mae'n arwydd ein bod yn ceisio gwrando ac ymgysylltu â ffermwyr ar hyn.

Rydym hefyd, fel y gwyddoch, wedi sefydlu’r grŵp cynghori ar TB erbyn hyn, o dan yr Athro Glyn Hewison, sef cadeirydd Sêr Cymru yn y ganolfan ragoriaeth TB ym Mhrifysgol Aberystwyth. Bydd y grŵp hwnnw, a edrychodd ar fater lladd gwartheg ar y fferm, yn edrych nawr ar ble rydym arni gyda'n hymdrechion i ddileu TB erbyn 2041, sef ein hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu o hyd, a beth arall y mae angen i ni ei wneud.

Ond dylwn ddweud, Russell, gan y gwn fod hyn weithiau'n gallu teimlo'n llwm ac yn ddigalon iawn yn ein hymdrechion i fynd i'r afael â'r clefyd niweidiol hwn a'r effeithiau ar y gymuned ffermio hefyd, y bydd gwahaniaethau yn y ffigurau o flwyddyn i flwyddyn, ond mae'n ddiddorol edrych ar ostyngiadau tymor hir mewn dangosyddion TB. Mae nifer y digwyddiadau newydd wedi gostwng o 1,185 yn 2009 i 605 yn y 12 mis hyd at fis Mawrth 2024. Mae hwnnw'n ostyngiad o bron i 50 y cant mewn achosion newydd. Ar 31 Mawrth 2024, roedd 876 o fuchesi o dan gyfyngiadau—mae hynny'n ormod; mae angen inni ddileu hyn—ond mae hynny o gymharu â 2,268 o fuchesi o dan gyfyngiadau ar 31 Mawrth 2009. Dyna ostyngiad o dros 60 y cant. Ac ar 31 Mawrth 2024, roedd 614 o fuchesi nad oedd ganddynt statws heb TB swyddogol o gymharu ag ymhell dros 1,000 ar ei uchaf ar 30 Ebrill 2019. Felly, mae’r gwaith y mae ffermwyr yn ei wneud, ochr yn ochr â milfeddygon ac eraill, mewn gwahanol rannau o Gymru ar wahanol agweddau ar TB—gan ei fod yn wahanol o fferm i fferm ac mewn gwahanol ranbarthau—yn dwyn ffrwyth, a hoffwn ddiolch iddynt am y gwaith caled a wnânt.

Ond ar fater moch daear a sut rydym yn delio â moch daear, mae'r rhaglen lywodraethu'n nodi'n glir yma yng Nghymru nad ydym yn difa moch daear—mae hynny wedi bod yn glir ers peth amser—a gwyddom fod yr astudiaethau'n dangos bod y cyfraddau trosglwyddo o wartheg i wartheg yn llawer uwch na rhwng moch daear a gwartheg. Ond—ond—gallai brechu moch daear fod yn ffordd yr un mor effeithiol o leihau TB yn y boblogaeth moch daear, ac rydym wedi gweld hyn mewn astudiaethau maes a gyhoeddwyd yn Iwerddon, er enghraifft. Felly, wrth symud ymlaen, bydd angen inni ystyried a ellid gwneud rhagor o waith brechu moch daear wedi’i dargedu mewn ardaloedd penodol, a’r ffordd orau o gyflawni hyn. Ac rwy'n dweud 'rhagor o waith' gan fod gennym achos ar Ynys Môn ar hyn o bryd, Lywydd, a gwyddom ei fod wedi dod—. Rydym yn eithaf sicr ei fod wedi ei drosglwyddo rhwng gwartheg, a dod â da byw i mewn i'r ardal. Gwyddom hefyd fod yr arolwg o foch daear marw wedi dangos nad oes unrhyw achosion o TB. Fodd bynnag, gwyddom y gallai gael ei drosglwyddo i’r boblogaeth moch daear nawr, felly un o’r pethau a wnawn ar Ynys Gybi yw dechrau prosiect brechu pedair blynedd. Felly, mae yna atebion i hyn, a gwahanol ffyrdd o adeiladu ein harfogaeth i gyflawni hynny.

15:00

We know that the on-farm slaughter of cattle with TB is often traumatic and has a real impact on farmers and also their families. Following the establishment of the TB advisory group, the Welsh Government recently announced changes to help reduce the number of cattle slaughtered on farm, particularly those who are at the last stages of pregnancy. I've heard some very positive feedback from the Pembrokeshire pathway work that's happening in the region that I represent. Could the Cabinet Secretary give an update on how the work towards a TB-free Wales is progressing and how have the recent policy changes been received, and what will your next steps be?   

Gwyddom fod lladd gwartheg â TB ar y fferm yn aml yn drawmatig ac yn cael effaith wirioneddol ar ffermwyr a'u teuluoedd. Yn dilyn sefydlu'r grŵp cynghori TB, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru newidiadau yn ddiweddar i helpu i leihau nifer y gwartheg a laddir ar y fferm, yn enwedig y rhai sydd ar gamau olaf beichiogrwydd. Rwyf wedi clywed adborth cadarnhaol iawn am waith llwybr sir Benfro sy'n digwydd yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli. A all Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â sut mae'r gwaith tuag at Gymru ddi-TB yn mynd rhagddo a sut mae'r newidiadau polisi diweddar wedi'u derbyn, a beth fydd eich camau nesaf?   

Joyce, thank you for that question, and I've met with farmers in the region and right across Wales, actually. And, indeed, I've been out meeting with farmers even this morning before I came here. I think the very rapid move by the TB advisory group to move on the issue of on-farm slaughter has, indeed, been welcomed, and they and the Animal and Plant Health Agency are on the ground now implementing those changes. And the changes are significant because this does mean now that farmers will be able to choose to delay the removal of a cow or heifer in the last 60 days of pregnancy, and animals that have given birth in the previous seven days, subject to the biosecurity conditions to protect other cattle in the herd being met. And equally, there can be limited flexibility to isolate and to delay the removal if within a few days to the end of a medicine withdrawal period, on a case-by-case basis.

But this demonstrates, I think, that we are taking a very serious-minded approach to listening to farmers' concerns, working with the chief veterinary officer, working with the on-farm vets as well and, crucially, with the farmer and their families, because they have deep concerns that I share, as all Members share, over how we deal with TB. But I think this shows one way—and there will be others—in which we can move forward. We still have that end game of 2041 to eradicate TB and we need to be absolutely fixed on that, and do it before if we can. 

Joyce, diolch am y cwestiwn hwnnw, ac rwyf wedi cyfarfod â ffermwyr yn y rhanbarth ac ar draws Cymru, mewn gwirionedd. Ac yn wir, bûm allan yn cyfarfod â ffermwyr y bore yma cyn imi ddod yma hyd yn oed. Rwy'n credu bod y symud cyflym iawn gan y grŵp cynghori TB ar fater lladd ar y fferm wedi cael ei groesawu, ac maent hwy a'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion wrthi nawr yn gweithredu'r newidiadau hynny. Ac mae'r newidiadau'n arwyddocaol oherwydd mae'n golygu nawr y bydd ffermwyr yn gallu dewis gohirio symud buwch neu heffer yn ystod 60 diwrnod olaf beichiogrwydd, ac anifeiliaid sydd wedi geni llo yn y saith diwrnod blaenorol, cyhyd â bod amodau bioddiogelwch i ddiogelu gwartheg eraill yn y fuches yn cael eu bodloni. Ac yn yr un modd, gall fod hyblygrwydd cyfyngedig i ynysu ac i oedi symud os yw'n digwydd o fewn ychydig ddyddiau i ddiwedd y cyfnod cadw o'r gadwyn fwyd, ar sail pob achos unigol.

Ond rwy'n credu bod hyn yn dangos ein bod yn mabwysiadu ymagwedd ddifrifol iawn tuag at wrando ar bryderon ffermwyr, gan weithio gyda'r prif swyddog milfeddygol, y milfeddygon ar y fferm hefyd, ac yn hollbwysig, gyda'r ffermwr a'u teuluoedd, oherwydd mae ganddynt bryderon dwfn yr wyf yn eu rhannu, fel y mae pob Aelod yn eu rhannu, ynghylch y ffordd yr awn ati i ddelio â TB. Ond rwy'n credu bod hyn yn dangos un ffordd—a bydd rhai eraill—lle gallwn symud ymlaen. Mae'n dal i fod gennym 2041 fel dyddiad ar gyfer dileu TB ac mae angen inni ganolbwyntio'n llwyr ar hynny, a'i wneud cyn hynny os gallwn. 

Bywyd Gwyllt ar Ffermydd
Wildlife on Farms

5. Beth yw polisi Llywodraeth Cymru ar gynyddu faint o fywyd gwyllt sydd ar ffermydd? OQ61269

5. What is the Welsh Government's policy on increasing the amount of wildlife on farms? OQ61269

The biodiversity deep-dive recommended actions to support meaningful delivery of the 30x30 target, including designing the sustainable farming scheme to ensure farmers are rewarded both for providing appropriate management of protected sites, and for actions that improve the prospects of nature in the wider landscape and freshwater habitats.

Argymhellodd yr archwiliad dwfn bioamrywiaeth gamau i gefnogi'r gwaith o gyflawni'r targed 30x30 yn ystyrlon, gan gynnwys cynllunio'r cynllun ffermio cynaliadwy i sicrhau bod ffermwyr yn cael eu gwobrwyo am ddarparu rheolaeth briodol ar safleoedd gwarchodedig, ac am gamau gweithredu sy'n gwella rhagolygon natur yn y dirwedd ehangach a chynefinoedd dŵr croyw.

Thank you. Curlew is the UK's highest conservation priority bird species, forecast to be extinct as a breeding population in Wales within a decade without intervention. Evidence shows that curlew recovery would benefit around 70 species. How, therefore, do you respond to the letter, sent to you by conservation charity Game and Wildlife Conservation Trust, working with farmers and land managers to deliver biodiversity and environmental benefits, and currently leading the collaborative Wales-wide Curlew Connections project, aiming to stem the decline of Welsh curlew, which concludes, 'We know that farmers are interested in improving the amount of wildlife on their farms, but we believe it must be done in conjunction with running a financially sustainable farming business and deliver multiple benefits, as farmers will tell you, they cannot be green if they're in the red'? And how would you respond to the submission by the Gylfinir Cymru/Curlew Wales agriculture sub-group to the sustainable farming scheme consultation, which includes the 10 per cent tree cover per holding requirement, and that the hedgerow tree element could have perverse outcomes for curlews?

Diolch. Y gylfinir yw'r rhywogaeth adar â blaenoriaeth cadwraeth uchaf yn y DU, a rhagwelir y byddant yn diflannu fel poblogaeth sy'n nythu yng Nghymru o fewn degawd os na cheir ymyrraeth. Dengys tystiolaeth y byddai adferiad y gylfinir o fudd i tua 70 o rywogaethau. Sut rydych chi'n ymateb felly i'r llythyr a anfonwyd atoch gan Ymddiriedolaeth Cadwraeth Adar Hela a Bywyd Gwyllt, elusen gadwraeth sy'n gweithio gyda ffermwyr a rheolwyr tir i gyflawni manteision bioamrywiaeth ac amgylcheddol, ac sydd ar hyn o bryd yn arwain prosiect cydweithredol Cysylltu Gylfinir Cymru, gyda'r nod o atal dirywiad y gylfinir yng Nghymru, sy'n dweud, 'Gwyddom fod gan ffermwyr ddiddordeb mewn gwella faint o fywyd gwyllt sydd ar eu ffermydd, ond credwn fod yn rhaid ei wneud ar y cyd â rhedeg busnes ffermio sy'n gynaliadwy yn ariannol ac yn darparu manteision lluosog, gan y byddai ffermwyr yn dweud wrthych na allant fod yn wyrdd os ydynt yn y coch'? A sut y byddech chi'n ymateb i'r cyflwyniad gan is-grŵp amaeth Gylfinir Cymru i'r ymgynghoriad ar y cynllun ffermio cynaliadwy, sy'n cynnwys y gofyniad ar gyfer 10 y cant o orchudd coed fesul daliad, ac y gallai'r elfen coed perthi arwain at ganlyniadau negyddol i ylfinirod?

15:05

Thank you, Mark. On the latter point, in the preparatory phase that we're now doing, we can take into consideration those wider impacts, as we aim to bring forward the SFS together with landowners and farmers. So, this preparatory phase gives us the opportunity to actually consider those wider impacts.

You specifically mention the partners out there who've put forward proposals of how to deal with it, well, we're keen to work with anybody who can help us with curlew recovery, and that includes, for example, through the nature networks fund. We've provided funding for a number of projects related, so, for example, in north Wales, the Game and Wildlife Conservation Trust has been awarded a significant sum of money, £999,600 to roll out the Curlew Connections Wales/Cysylltu Gylfinir Cymru project. So, that work addresses up to seven important curlew areas, including the Mynydd Hiraethog site of special scientific interest, the Migneint-Arenig-Dduallt SSSI, Ruabon/Llantysilio mountains and Minera SSSI as well. But I do share your disappointment in noting the latest figures from the breeding birds survey indices for the British Trust for Ornithology, showing the decline of curlew populations in Wales. We recognise the challenges ahead, so that's why we want to work closely with Gylfinir Cymru/Curlew Wales and others to make a significant investment to ensure their recovery. There's widespread public affection for this iconic species, and the ecosystems and habitats that it uses, so working together, I very much hope we can make the recovery of the curlew, and other species, a success story in Wales, through things such as the nature networks project and Natur am Byth. Thank you for the question.

Diolch, Mark. Ar y pwynt olaf, yn y cyfnod paratoi yr ydym yn ei wneud nawr, gallwn ystyried yr effeithiau ehangach hynny, wrth inni anelu at gyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy gyda thirfeddianwyr a ffermwyr. Felly, mae'r cyfnod paratoi hwn yn rhoi cyfle inni ystyried yr effeithiau ehangach hynny.

Rydych chi'n sôn yn benodol am y partneriaid allan yno sydd wedi cyflwyno cynigion ynglŷn â sut i ddelio â hyn, wel, rydym yn awyddus i weithio gydag unrhyw un a all ein helpu i adfer y gylfinir, ac mae hynny'n cynnwys, er enghraifft, drwy'r gronfa rhwydweithiau natur. Rydym wedi darparu cyllid ar gyfer nifer o brosiectau cysylltiedig, felly, er enghraifft, yng ngogledd Cymru, dyfarnwyd swm sylweddol o arian i'r Ymddiriedolaeth Cadwraeth Adar Hela a Bywyd Gwyllt, sef £999,600 i gyflwyno prosiect Cysylltu Gylfinir Cymru. Felly, mae'r gwaith hwnnw'n mynd i'r afael â hyd at saith ardal bwysig i ylfinirod, gan gynnwys safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig, SoDdGA, Mynydd Hiraethog, SoDdGA Migneint-Arenig-Dduallt, mynyddoedd Rhiwabon/Llantysilio a SoDdGA Minera hefyd. Ond rwy'n rhannu eich siom wrth nodi'r ffigurau diweddaraf o fynegeion arolwg adar nythu Ymddiriedolaeth Adareg Prydain, sy'n dangos dirywiad poblogaethau'r gylfinir yng Nghymru. Rydym yn cydnabod yr heriau sydd o'n blaenau, felly dyna pam ein bod am weithio'n agos gyda Gylfinir Cymru ac eraill i wneud buddsoddiad sylweddol i sicrhau eu hadferiad. Mae'r cyhoedd yn arbennig o hoff o'r rhywogaeth eiconig hon, a'r ecosystemau a'r cynefinoedd y mae'n eu defnyddio, felly gan weithio gyda'n gilydd, rwy'n gobeithio'n fawr y gallwn wneud adfer y gylfinir, a rhywogaethau eraill, yn stori lwyddiant yng Nghymru, drwy bethau fel y prosiect rhwydweithiau natur a Natur am Byth. Diolch am y cwestiwn.

Can I just declare I'm a member of the North Wales Wildlife Trust? Last Friday I was invited by North Wales Wildlife Trust to visit a newly acquired site—they want to use it as an example of how land can be managed in a profitable way for forming a nature conservation. And I then visited a place nearby where that was actually already happening, which is lovely to see. There was a diverse mix of land for woodland, upland and lowland areas, where they worked with a mix of habitat livestock and food; some were grown in allotments and some in orchards. And I also learned if land is managed less intensively with less outlay in the first place, working with nature, profit margins can still be the same.

So, how will Welsh Government use the time of postponing the SFS to provide information, support and advice to farmers, working with these organisations and example sites, so that they can see it is possible to change and manage land productively for both farming and the environment? In particular, could you provide any information on the planned roll-out and implementation of the INRS, the integrated national resource scheme? Thank you.

A gaf i ddatgan fy mod i'n aelod o Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru? Ddydd Gwener diwethaf cefais wahoddiad gan Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru i ymweld â safle sydd newydd ei gaffael—maent am ei ddefnyddio fel enghraifft o sut y gellir rheoli tir mewn ffordd broffidiol ar gyfer ffurfio gwarchodfa natur. Ac yna ymwelais â lle cyfagos lle'r oedd hynny eisoes yn digwydd, sy'n hyfryd i'w weld. Roedd yna gymysgedd amrywiol o goetir, ucheldir ac iseldir, lle'r oeddent yn gweithio gyda chymysgedd o gynefin, da byw a bwydydd; câi rhai eu tyfu mewn rhandiroedd a rhai mewn perllannau. A dysgais hefyd os yw tir yn cael ei reoli'n llai dwys gyda llai o wariant yn y lle cyntaf, gan weithio gyda natur, gall yr elw fod yr un faint.

Felly, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r amser o ohirio'r cynllun ffermio cynaliadwy i ddarparu gwybodaeth, cefnogaeth a chyngor i ffermwyr, gan weithio gyda'r sefydliadau hyn a safleoedd enghreifftiol, fel y gallant weld ei bod yn bosibl newid a rheoli tir yn gynhyrchiol ar gyfer ffermio a'r amgylchedd? Yn fwyaf arbennig, a allech chi roi unrhyw wybodaeth am y cynlluniau i gyflwyno a gweithredu'r cynllun adnoddau cenedlaethol integredig? Diolch.

Thank you very much. I do my best learning by being out and about and visiting some of these projects, and you rightly flagged some of the successes that are out there. There's incredible work going on that not only manages to produce really good, nutritious, affordable, high-value products, but they're also doing the right thing by the environment and climate change and flood alleviation and many other aspects as well—and wildlife, as we were just talking about, and so on.

So, this preparatory phase that we've announced for the SFS does give us the time now to actually work through how we can make that mainstream in different types of landscapes and different types of farms right across Wales, whether it's upland or lowland or dairy, or whether it's intensive or extensive—all the range of farming. And drawing on some of those lessons I think will be key. We have—just to give you an update—chaired the first round-table. We will have had three meetings of that ministerial round-table in the SFS by the time we get to the Royal Welsh. There's an official level group that is working really hard underneath us to bring forward the evidence of what will work, and I'm confident that when we have reflected, nuanced the way we can take this forward, we will deliver on those multiple benefits for both food production but also for the environment and for climate change and nature and biodiversity as well. So, thank you for the question.

Diolch yn fawr. Rwy'n dysgu orau drwy fod allan yn ymweld â rhai o'r prosiectau hyn, ac fe wnaethoch chi dynnu sylw at rai o'r llwyddiannau. Mae gwaith anhygoel yn digwydd sydd nid yn unig yn llwyddo i gynhyrchu cynhyrchion da, maethlon, fforddiadwy, gwerth uchel, maent hefyd yn gwneud y peth iawn o ran yr amgylchedd a newid hinsawdd a lliniaru llifogydd a llawer o bethau eraill hefyd—a bywyd gwyllt, fel roeddem yn sôn nawr, ac yn y blaen.

Felly, mae'r cyfnod paratoi a gyhoeddwyd gennym ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy yn rhoi amser inni weithio drwy sut y gallwn wneud hwnnw'n waith prif ffrwd mewn gwahanol fathau o dirweddau a gwahanol fathau o ffermydd ledled Cymru, boed yn ucheldir neu'n iseldir neu'n llaeth, neu'n ffermio dwys neu lai dwys—yr holl ystod o ffermio. A bydd dysgu o rai o'r gwersi hynny'n allweddol yn fy marn i. Os caf roi diweddariad i chi, rydym wedi cadeirio'r bwrdd crwn cyntaf. Byddwn wedi cael tri chyfarfod o'r bwrdd crwn gweinidogol yn y cynllun ffermio cynaliadwy erbyn y Sioe Frenhinol. Mae grŵp lefel swyddogol yn gweithio'n galed iawn oddi tanom i gyflwyno'r dystiolaeth o'r hyn a fydd yn gweithio, ac rwy'n hyderus, pan fyddwn wedi ystyried a mireinio'r ffordd y gallwn fwrw ymlaen â hyn, y byddwn yn cyflawni'r manteision lluosog i gynhyrchiant bwyd ond hefyd i'r amgylchedd ac i newid hinsawdd a natur a bioamrywiaeth hefyd. Felly, diolch am y cwestiwn.

15:10
Materion Capasiti Staff yn Cyfoeth Naturiol Cymru
Staff Capacity Issues at Natural Resources Wales

6. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am faterion capasiti staff yn Cyfoeth Naturiol Cymru? OQ61267

6. Will the Cabinet Secretary provide an update on staff capacity issues at Natural Resources Wales? OQ61267

Thank you, James. Budgetary pressures for 2024-25 are very well documented and no organisations are immune to the extremely tough budgetary conversations and decisions that need to be made. NRW is considering its remit and critically reviewing all activities, whilst ensuring that its people focus on delivering its priority functions and statutory duties within its current budgets. 

Diolch, James. Mae pwysau cyllidebol ar gyfer 2024-25 wedi'u dogfennu'n dda iawn ac nid oes unrhyw sefydliadau'n imiwn i'r sgyrsiau a'r penderfyniadau cyllidebol anodd iawn y mae angen eu gwneud. Mae CNC yn ystyried ei gylch gwaith ac yn adolygu'r holl weithgareddau'n feirniadol, gan sicrhau hefyd fod ei bobl yn canolbwyntio ar gyflawni ei swyddogaethau blaenoriaeth a'i ddyletswyddau statudol o fewn ei gyllidebau cyfredol. 

Cabinet Secretary, following up the question that I asked the First Minister a couple of weeks ago about capacity issues, I'd like to specifically enquire about the impact these may be having on land management agreements. I've had a number of meetings and correspondence with landowners in my constituency who say there are delays in bringing land management agreements forward; they're not being signed, and NRW aren't acting upon them. They had been told by staff there that they simply do not have the legal capacity in the organisation or any expertise to do this any longer. Can you confirm if this is the case, because I did have it on good authority that NRW are not signing them because of capacity issues, and I do not think that it is good for our environment or good for sites of scientifically national interest if our land management agreements are not being signed? So, I'd like to know what you're doing about this, Cabinet Secretary, because the Welsh Government cannot keep giving Natural Resources Wales more and more work to do, and then turn away while Rome is burning. 

Ysgrifennydd y Cabinet, yn dilyn y cwestiwn a ofynnais i'r Prif Weinidog ychydig wythnosau'n ôl am faterion capasiti, hoffwn ofyn yn benodol am yr effaith y gallai'r rhain ei chael ar gytundebau rheoli tir. Rwyf wedi cael nifer o gyfarfodydd a gohebiaeth gyda thirfeddianwyr yn fy etholaeth sy'n dweud bod oedi cyn cyflwyno cytundebau rheoli tir; nid ydynt yn cael eu llofnodi, ac nid yw CNC yn gweithredu arnynt. Roedd staff yno wedi dweud wrthynt nad oes ganddynt y capasiti cyfreithiol yn y sefydliad nac unrhyw arbenigedd i wneud hyn mwyach. A allwch chi gadarnhau hyn, oherwydd clywais o le da nad yw CNC yn eu llofnodi oherwydd problemau capasiti, ac nid wyf yn credu ei fod yn dda i'n hamgylchedd neu'n dda i safleoedd o ddiddordeb gwyddonol cenedlaethol os nad yw ein cytundebau rheoli tir yn cael eu llofnodi? Felly, hoffwn wybod beth rydych chi'n ei wneud am hyn, Ysgrifennydd y Cabinet, oherwydd ni all Llywodraeth Cymru barhau i roi mwy a mwy o waith i Cyfoeth Naturiol Cymru ei wneud, a throi eu cefnau arnynt wedyn tra bo Rhufain yn llosgi. 

Thank you, James, for that supplementary question. Just to make clear again, NRW is not alone in facing budgetary challenges, and there are well-rehearsed reasons why, across all Cabinet Secretaries, Ministers, across all portfolios, from local authorities to our agencies and others, they are under significant strain, but having said that, following NRW's baseline review—and I was a member of the climate change committee that had the chair and chief executive in front of us assessing this over the last couple of years—we know the work that they've done on a baseline review to make sure that they're fulfilling their functions and their remit properly. NRW have received an £18.5 million uplift to its baseline budget for 2023-24; it's maintained its baseline budget for 2024-25 at the same level, which was allocated in 2023-24; and my officials are still working with NRW with the necessary support while we consider its remit and reviewing its activities.

But you are right in what you say: it is stretched, but let me say, as I always do—I pay tribute to the people who work within NRW because they are busting a gut, whether it's in a marine environment, a riparian environment, terrestrial environment, to do the right thing, and they're passionate and committed individuals. And when we sometimes look at the stretch that they are under, which is a real stretch, they are expert and professional people, they're doing all they can to use the resources available to direct their delivery to front-line services, but they are stretched, undoubtedly. But I want to thank them for the work that they're doing. 

When you raised this previously, I think the First Minister responded to you and asked you whether you could write with any further information. If you could do that—. I haven't seen it yet; you may have written. But if you could do that, I'd be interested to receive it, and then I can respond to any detailed instances that you can illustrate.

Diolch am y cwestiwn atodol, James. Os caf ddweud yn glir eto, nid yw CNC ar ei ben ei hun yn wynebu heriau cyllidebol, ac mae rhesymau hysbys iawn ar draws holl Ysgrifenyddion y Cabinet, Gweinidogion, ar draws pob portffolio, o awdurdodau lleol i'n hasiantaethau ac eraill, pam eu bod o dan straen sylweddol, ond wedi dweud hynny, yn dilyn adolygiad sylfaenol CNC—ac roeddwn yn aelod o'r pwyllgor newid hinsawdd a oedd â'r cadeirydd a'r prif weithredwr o'n blaenau yn asesu hyn dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf—rydym yn gwybod am y gwaith a wnaethant ar adolygiad sylfaenol i wneud yn siŵr eu bod yn cyflawni eu swyddogaethau a'u cylch gwaith yn briodol. Mae CNC wedi cael cynnydd o £18.5 miliwn i'w gyllideb sylfaenol ar gyfer 2023-24; mae wedi cynnal ei gyllideb sylfaenol ar gyfer 2024-25 ar yr un lefel, a ddyrannwyd yn 2023-24; ac mae fy swyddogion yn dal i weithio gyda CNC gyda'r gefnogaeth angenrheidiol wrth inni ystyried ei gylch gwaith ac adolygu ei weithgareddau.

Ond rydych chi'n iawn yn yr hyn a ddywedwch: mae o dan bwysau, ond gadewch imi ddweud, fel rwyf bob amser yn ei wneud—rwy'n talu teyrnged i'r bobl sy'n gweithio o fewn CNC oherwydd maent yn gwneud eu gorau glas boed hynny mewn amgylchedd morol, ar lannau afonydd, neu ar y tir, i wneud y peth iawn, ac maent yn unigolion angerddol ac ymroddedig. A phan fyddwn yn edrych weithiau ar y pwysau sydd arnynt, sy'n bwysau go iawn, maent yn bobl broffesiynol ac yn arbenigwyr, maent yn gwneud popeth yn eu gallu i ddefnyddio'r adnoddau sydd ar gael i gyfeirio eu darpariaeth i wasanaethau rheng flaen, ond maent o dan bwysau, heb os. Ond hoffwn ddiolch iddynt am y gwaith a wnânt. 

Pan wnaethoch chi godi hyn yn flaenorol, rwy'n credu bod y Prif Weinidog wedi ymateb a gofyn i chi ysgrifennu gydag unrhyw wybodaeth bellach. Os gallwch wneud hynny—. Nid wyf wedi ei weld eto; efallai eich bod wedi ysgrifennu. Ond os gwnewch chi hynny, hoffwn ei gael, ac yna gallaf ymateb i unrhyw enghreifftiau manwl y gallwch eu dangos.

Coedwigo
Afforestation

7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i ddarparu dull o goedwigo sy'n gweithio gyda chymunedau lleol ac ar eu cyfer? OQ61288

7. How is the Welsh Government working to deliver an approach to afforestation that works with and for local communities? OQ61288

A wnaiff Llywodraeth Cymru ddiwygio ei chanllawiau cynllunio i sicrhau bod gan gymunedau gwledig fwy o lais o ran y penderfyniadau sy'n effeithio arnyn nhw?

Will the Welsh Government amend its planning rules to ensure that rural communities have more of a voice in terms of the decisions that impact them?

Diolch, Cefin. Rydym wedi ymrwymo i greu coedwig genedlaethol i Gymru, a dod â manteision coetiroedd a choed i gymunedau lleol sydd wrth galon ein gweledigaeth. Rydym yn dal i ariannu mentrau plannu coed cymunedol drwy greu Coetiroedd Bach/Tiny Forests yng Nghymru, y grant buddsoddi mewn coetir, a'r grant creu coetir hefyd.

Thank you, Cefin. We are committed to creating a national forest for Wales and bringing the benefits of woodlands and trees to our local communities that are at the heart of our vision. We continue to fund community tree-planting initiatives through the creation of Small Woodlands/Tiny Forests in Wales, the woodland investment grant, and the woodland creation grant also.

15:15

Diolch, Ysgrifennydd Cabinet. Rhai misoedd yn ôl, bues i mewn cyfarfod yn ardal Llanboidy yn sir Gâr i drafod ffarm a oedd wedi cael ei phrynu gan gwmni o bant er mwyn plannu coed, a'r gymuned leol yn pryderu, wrth gwrs, am yr effaith byddai’r datblygiad yn ei gael wrth inni golli tir amaeth ffrwythlon, yr effaith ar y tirwedd a'r ffaith ei fod o’n cael ei anharddu, a'r effaith hefyd ar yr economi a'r amgylchfyd lleol. Nawr, bellach, rŷn ni'n gwybod bod ffarm arall yn yr ardal wedi'i phrynu at ddibenion tebyg, ac mae'r un gofidiau wedi dod i'r amlwg unwaith eto.

Nawr, os byddech chi eisiau codi tŷ neu sied, byddai angen mynd drwy broses cynllunio manwl a sicrhau llais i'r gymuned leol. Nawr, gyda choedwigaeth, fodd bynnag, mae'r broses ymgynghori yn llawer gwannach. Nawr, er mod i'n croesawu'r camau diweddar i gryfhau’r EIAs, mae yna deimlad dylai’r system gynllunio roi gwell hawl i'r gymuned leol leisio ei barn ar ddatblygiadau coed o faint sylweddol. Yn y bôn, mae angen defnyddio’r system gynllunio i atal neu reoli faint o dir sy'n cael ei brynu i bwrpas greenwashing gan gorfforaethau mawr. Nawr, rŷn ni'n gwybod, er enghraifft, yn Awstralia, mae gan Weinidogion yr hawl i roi feto ar ddatblygiadau coedwigaeth dros 15 hectar, neu lle mae dros draean o'r fferm yn cael ei phlannu gan goed. Felly, gyda phryder am greenwashing yn parhau yn y Gymru wledig, sut allwn ni gryfhau’r system gynllunio i sicrhau llais cryfach i gymunedau lleol ar ddatblygiadau sy'n effeithio’n uniongyrchol arnyn nhw?

Thank you, Cabinet Secretary. A few months ago, I was in a meeting in the Llanboidy area in Carmarthenshire to discuss a farm that had been purchased by a company to plant trees, and the local community were concerned about the impact the development would have in the loss of fruitful agriculture land, the impact on the landscape, the impact on the economy and the local environment. Now, we know that another farm in the area has been purchased for similar purposes, and the same concerns have been expressed once again.

Now, if you want to build a house or a shed, you'd have to go through a detailed planning process and ensure a voice for the local community. Now, with forestry, the consultation process is far weaker. Now, although I welcome the recent steps to strengthen the EIAs, there is a feeling that the planning system should provide more of a right for the local community to have their say on significant afforestation schemes. The planning system needs to be used to prevent or manage how much land is purchased for the purpose of greenwashing by major corporations. We know, for example, that, in Australia, Ministers have the right to veto forestry projects over 15 hectares, or where over a third of the farm is afforested. So, with concerns about greenwashing continuing in rural Wales, how can we strengthen the planning system to ensure a stronger voice for local communities on developments that impact them directly?

Diolch, Cefin. One of the challenges that we face is, when it comes to the sale and purchase of land in Wales, whether that's farmers or other landowners, we don't have the ability to directly intervene. They're making commercial decisions. It's difficult to see how we can influence, for example, farmers' decisions if they decide, and there aren't many of them, to sell land to others, including those who are not from the local area, whether it's for woodland or other things.

But if you have specific proposals, by all means forward them to me in detail, so we can look at them. I'm happy to discuss with my fellow Cabinet Secretary who covers the issues of planning as well. But what we are focused on is providing, for example, support to farmers to stay on the land, including the new woodland creation offer, which works for farmers. We will not fund woodland projects that are unable to demonstrate they meet the high standards required by our schemes, and this includes UK forestry standard and also holding meaningful community consultation. But the issue of planning and the issue of standing in the way of commercial decisions of landowners is a tricky one, as you've highlighted. We definitely don't want to see greenwashing. We want to see communities meaningfully engaged in decisions that affect everything they can see as far as the eye can see as well. So, perhaps there is more to do in this sphere. I'm interested in ideas that you might bring forward. We'd always have to look at them in terms of practicality and whether they can be made to work. But there is a real challenge here, Cefin, as we've seen. If a landowner decides to sell, and makes a commercial decision to do it, that is a tricky issue for local people, who sometimes are bystanders to that decision.

Diolch, Cefin. Un o'r heriau sy'n ein hwynebu o ran gwerthu a phrynu tir yng Nghymru, boed yn ffermwyr neu'n dirfeddianwyr eraill, yw nad oes gennym allu i ymyrryd yn uniongyrchol. Maent yn gwneud penderfyniadau masnachol. Mae'n anodd gweld sut y gallwn ddylanwadu, er enghraifft, ar benderfyniadau ffermwyr os ydynt yn penderfynu, ac nid oes llawer ohonynt, gwerthu tir i eraill, gan gynnwys rhai nad ydynt o'r ardal leol, boed ar gyfer coetir neu bethau eraill.

Ond os oes gennych gynigion penodol, anfonwch y manylion ataf ar bob cyfrif, fel y gallwn edrych arnynt. Rwy'n hapus i drafod gyda fy nghyd-Ysgrifennydd Cabinet sy'n ymdrin â materion cynllunio hefyd. Ond yr hyn y mae gennym ffocws arno yw darparu cefnogaeth i ffermwyr aros ar y tir, er enghraifft, gan gynnwys y cynnig creu coetiroedd newydd, sy'n gweithio i ffermwyr. Ni fyddwn yn ariannu prosiectau coetir na allant ddangos eu bod yn bodloni'r safonau uchel sy'n ofynnol gan ein cynlluniau, ac mae hyn yn cynnwys safon coedwigaeth y DU a hefyd cynnal ymgynghoriad cymunedol ystyrlon. Ond mae mater cynllunio a mater sefyll yn ffordd penderfyniadau masnachol tirfeddianwyr yn un anodd, fel y nodoch chi. Yn sicr, nid ydym eisiau gweld gwyrddgalchu'n digwydd. Rydym am weld cymunedau'n cymryd rhan ystyrlon mewn penderfyniadau sy'n effeithio ar bopeth y gallant ei weld cyn belled ag y gall y llygad ei weld hefyd. Felly, efallai fod mwy i'w wneud yn y maes hwn. Mae gennyf ddiddordeb yn y syniadau y gallech eu cyflwyno. Byddai'n rhaid inni bob amser edrych arnynt o ran ymarferoldeb ac a ellir eu gwneud i weithio. Ond mae yna her go iawn yma, Cefin, fel y gwelsom. Os yw tirfeddiannwr yn penderfynu gwerthu, ac yn gwneud penderfyniad masnachol i wneud hynny, mae'n fater anodd i bobl leol, sydd weithiau'n gweld y penderfyniad hwnnw'n cael ei wneud.

Mae cwestiwn 8 [OQ61274] wedi'i dynnu'n ôl. Cwestiwn 9 yn olaf, Natasha Asghar.

Question 8 [OQ61274] is withdrawn. Question 9 finally, Natasha Asghar.

Cefnogi'r Sector Amaeth yn Nwyrain De Cymru
Supporting the Agricultural Sector in South Wales East

9. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r sector amaethyddol yn Nwyrain De Cymru? OQ61279

9. How is the Welsh Government supporting the agricultural sector in South Wales East? OQ61279

Thank you, Natasha. Welsh Government provides a wide range of direct and indirect support. Our grants for investment in on-farm improvements, equipment and technology, the learning and development on offer from Farming Connect, or the advice from our own farm liaison service, for example, demonstrate our commitment to supporting a sustainable future for Welsh agriculture.

Diolch, Natasha. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu ystod eang o gymorth uniongyrchol ac anuniongyrchol. Mae ein grantiau ar gyfer buddsoddi mewn gwelliannau, offer a thechnoleg ar y fferm, y dysgu a'r datblygu sydd ar gael gan Cyswllt Ffermio, neu'r cyngor gan ein gwasanaeth cyswllt fferm ein hunain, er enghraifft, yn dangos ein hymrwymiad i gefnogi dyfodol cynaliadwy i amaethyddiaeth yng Nghymru.

Thank you so much for your response, Cabinet Secretary. As we all know, an economic impact assessment commissioned by the Welsh Government at the end of last year predicted 5,500 job losses and an 85 per cent drop in farm business income as a result of changes to support payments for farmers in Wales. I know last month you announced that the basic payment scheme will be available in 2025 and the proposed SFS transition period will start in 2026. This came alongside the very welcome confirmation the scheme will not be introduced until it's ready, but I wondered if we could get a commitment from you today, here in the Chamber, that you will not move forward with the sustainable farming scheme until an impact assessment is in fact undertaken. And do you not agree, Cabinet Secretary, that the SFS should ensure and prioritise growing the number of jobs and income in farming, as farmers need and deserve jobs and business security just as much as everyone else? Thank you.

Diolch yn fawr am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel y gwyddom i gyd, roedd asesiad o'r effaith economaidd a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru ddiwedd y llynedd yn rhagweld colli 5,500 o swyddi a gostyngiad o 85 y cant mewn incwm busnes fferm o ganlyniad i newidiadau i daliadau cymorth i ffermwyr yng Nghymru. Y mis diwethaf, rwy'n gwybod eich bod wedi cyhoeddi y bydd y cynllun taliad sylfaenol ar gael yn 2025 a bydd y cyfnod pontio arfaethedig i'r cynllun ffermio cynaliadwy yn dechrau yn 2026. Daeth hyn ochr yn ochr â'r cadarnhad sydd i'w groesawu'n fawr na fydd y cynllun yn cael ei gyflwyno nes ei fod yn barod, ond tybed a allem gael ymrwymiad gennych chi heddiw yma yn y Siambr na fyddwch yn symud ymlaen gyda'r cynllun ffermio cynaliadwy nes bod asesiad effaith yn cael ei gynnal. Ac onid ydych chi'n cytuno, Ysgrifennydd y Cabinet, y dylai'r cynllun ffermio cynaliadwy sicrhau a blaenoriaethu cynyddu nifer y swyddi ac incwm mewn ffermio, gan fod ffermwyr angen ac yn haeddu swyddi a sicrwydd busnes lawn cymaint â phawb arall? Diolch.

15:20

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Natasha, thank you for that follow-up, and it is an important question. When we chose to put out there in full public transparency the economic impact assessment previously, we did it in full knowledge that actually it was two years out of date and didn't reflect the consultation as was, but it was a decision by Government to put whatever we could out there, to try and help engage the debate. Actually, it probably skewed the debate a little bit, because we were working on out-of-date scenarios. But we do need to do that before—. When we have—. In the preparatory phase we have now, which is working through the detailed design—. When we have that detailed design, then we need to do that impact assessment based on what the scheme will actually look like, because that is right and fair to the farming and land management community generally.

One thing to be aware of as well, as I've repeated in this Chamber many times as well, is that the farming sector, the agricultural sector, has not been immune from shedding jobs in the last 20 or 30 years. With all the criticisms of CAP policy within the EU, one thing it did was give a degree of certainty, but it didn't avoid the shedding away of jobs, the consolidation of farms, the loss of rural jobs, and then with the impact on the rural schools and communities and so on. So, what we need to do in the design of this is have something that will actually sustain those small and medium-scale farms in all parts of Wales. So, yes, I'm committed to bringing forward a proper impact assessment when it's ready, but I think we were right to actually publish it. Other Governments chose not to publish. We published. It was a case of 'publish and be damned', and in some ways we were, but it was the right thing to do.

You also mentioned the BPS. We took, I think, the right decision as we go into the preparatory phase to say we will—it's a risk, but we will— provide the certainty to go ahead with the BPS for the year ahead, as well as providing it at 100 per cent last year—which they didn't do, of course, in England—to give that certainty. But, going forward, what we need is a sustainable farming scheme that is ready to go at the point it is ready, and brings everybody with it, and every farmer who wants to opt into it can do, and it's worth taking just a little bit of time just to get that right.

Natasha, diolch i chi am cwestiwn atodol, ac mae'n un pwysig. Pan ddewison ni gyflwyno'r asesiad o'r effaith economaidd o'r blaen yn gwbl dryloyw ar gyfer y cyhoedd, fe wnaethom hynny gan wybod yn iawn ei fod ddwy flynedd ar ei hôl hi ac nad oedd yn adlewyrchu'r ymgynghoriad fel yr oedd, ond penderfyniad y Llywodraeth oedd rhoi beth bynnag y gallem ei roi allan yno, i geisio helpu i ennyn diddordeb yn y drafodaeth. A dweud y gwir, mae'n fwy na thebyg ei fod wedi camystumio'r drafodaeth braidd, oherwydd roeddem yn gweithio ar senarios a oedd wedi dyddio. Ond mae angen inni wneud hynny cyn—. Pan fyddwn wedi—. Yn y cyfnod paratoi sydd gennym nawr, sy'n gweithio drwy'r cynllun manwl—. Pan fydd gennym y cynllun manwl hwnnw, mae angen inni wneud yr asesiad effaith yn seiliedig ar sut olwg fydd ar y cynllun, oherwydd mae hynny'n iawn ac yn deg i'r gymuned ffermio a rheoli tir yn gyffredinol.

Un peth i fod yn ymwybodol ohono hefyd, fel yr ailadroddais yn y Siambr hon sawl gwaith, yw nad yw'r sector ffermio, y sector amaethyddol, wedi bod yn imiwn rhag colli swyddi yn yr 20 neu 30 mlynedd diwethaf. Gyda'r holl feirniadu ar bolisi amaethyddol cyffredin o fewn yr UE, un peth a wnaeth oedd rhoi rhyw gymaint o sicrwydd, ond ni wnaeth lwyddo i osgoi colli swyddi, cyfuno ffermydd, colli swyddi gwledig, a'r effaith wedyn ar ysgolion a chymunedau gwledig ac yn y blaen. Felly, wrth gynllunio hyn mae angen gwneud rhywbeth i gynnal y ffermydd bach a chanolig hynny ym mhob rhan o Gymru. Felly, ydw, rwyf wedi ymrwymo i gyflwyno asesiad effaith priodol pan fydd yn barod, ond credaf inni wneud y peth iawn yn ei gyhoeddi. Penderfynodd Llywodraethau eraill beidio â chyhoeddi. Fe wnaethom ni gyhoeddi. Roedd yn fater o 'gyhoeddi ni waeth beth y bo'r canlyniadau', ac mewn rhai ffyrdd, roedd canlyniadau negyddol i hynny, ond cyhoeddi oedd y peth iawn i'w wneud.

Fe wnaethoch chi hefyd sôn am gynllun y taliad sylfaenol. Fe wnaethom y penderfyniad cywir wrth inni ddechrau ar y cam paratoi drwy ddweud y byddwn—mae'n risg, ond fe fyddwn—yn darparu'r sicrwydd i fwrw ymlaen â chynllun y taliad sylfaenol am y flwyddyn i ddod, yn ogystal â'i ddarparu ar 100 y cant y llynedd—rhywbeth na wnaethant yn Lloegr wrth gwrs—i roi'r sicrwydd hwnnw. Ond wrth symud ymlaen, yr hyn sydd ei angen arnom yw cynllun ffermio cynaliadwy sy'n barod i fynd pan fo'n barod, ac sy'n dod â phawb gydag ef, cynllun lle gall pob ffermwr sydd am optio i mewn iddo wneud hynny, ac mae'n werth rhoi ychydig o amser i gael hynny'n iawn.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Ni dderbyniwyd unrhyw gwestiynau amserol heddiw.

No topical questions were accepted today.

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Felly, eitem 4 sydd nesaf, datganiadau 90 eiliad, a galwaf ar James Evans.

So, we'll move on to item 4, that's the 90-second statements, and I call on James Evans.

Diolch, Deputy Presiding Officer. This week is Wythnos Ffermio Cymru, Welsh Farming Week. This year's theme is 'securing the future of Welsh food'. This week shines a light on the incredible work of our farmers and the work they do every day. From sunrise to sunset, Welsh farmers dedicate themselves to producing the high-quality food we enjoy. They nurture crops, raise healthy livestock and manage the land, with the expertise passed down through generations. Their work goes simply beyond filling our plates. They are custodians to the Welsh countryside, protecting the land for future generations. They implement practices that produce world-class food that enriches the soil. They conserve water and promote biodiversity. This week, we celebrate their efforts. Social media is buzzing with #WelshFarmingWeek, showcasing the journey of Welsh food and the care that our farmers give to make that food end up in our tummies. On Thursday 20 June, an event will be held here in our Senedd, and this offers a chance for Members here to connect with those remarkable individuals, learn about their dedication to sustainable practices, and their commitment to securing the future of Welsh food. Let's not forget the 'Secure the Future of Welsh Food' campaign, and I encourage all Members to sign the NFU Cymru online petition and show everyone's support for our Welsh farmers, the stewards of our land and the producers of our delicious food here in Wales. So, together, let's celebrate Welsh agriculture and secure the future of Welsh food on this very special Welsh Farming Week.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yr wythnos hon yw Wythnos Ffermio Cymru. Y thema eleni yw 'diogelu dyfodol bwyd o Gymru'. Mae'r wythnos hon yn taflu goleuni ar waith anhygoel ein ffermwyr a'r gwaith a wnânt bob dydd. O godiad haul hyd fachlud haul, mae ffermwyr Cymru yn ymroi i gynhyrchu'r bwyd o ansawdd uchel a fwynhawn. Maent yn tyfu cnydau, yn magu da byw iach ac yn rheoli'r tir, gyda'r arbenigedd yn cael ei basio i lawr drwy'r cenedlaethau. Mae eu gwaith yn mynd y tu hwnt i lenwi ein platiau. Maent yn warcheidwaid cefn gwlad Cymru, gan ddiogelu'r tir ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Maent yn gweithredu arferion sy'n cynhyrchu bwyd o'r radd flaenaf ac sy'n cyfoethogi'r pridd. Maent yn arbed dŵr ac yn hyrwyddo bioamrywiaeth. Yr wythnos hon, rydym yn dathlu eu hymdrechion. Mae'r cyfryngau cymdeithasol yn fwrlwm o #WythnosFfermioCymru, sy'n arddangos taith bwyd Cymru a'r gofal y mae ein ffermwyr yn ei ddangos i sicrhau bod y bwyd hwnnw'n cyrraedd ein boliau. Ddydd Iau 20 Mehefin, cynhelir digwyddiad yma yn ein Senedd, ac mae'n cynnig cyfle i'r Aelodau yma gysylltu â'r unigolion hynod hyn, i ddysgu am eu hymroddiad i ymarfer cynaliadwy, a'u hymrwymiad i sicrhau dyfodol bwyd Cymru. Gadewch inni beidio ag anghofio ymgyrch 'Diogelu Dyfodol Bwyd Cymru', ac rwy'n annog pob Aelod i lofnodi deiseb ar-lein NFU Cymru a dangos cefnogaeth pawb i'n ffermwyr yng Nghymru, stiwardiaid ein tir a chynhyrchwyr ein bwyd blasus yma yng Nghymru. Felly, gyda'n gilydd, gadewch inni ddathlu amaethyddiaeth Cymru a sicrhau dyfodol bwyd Cymru yn ystod wythnos arbennig iawn Wythnos Ffermio Cymru.

5. Cynnig o dan Reol Sefydlog 26.91 yn ceisio cytundeb y Senedd i gyflwyno Bil Aelod—Bil Iaith Arwyddion Prydain (BSL) (Cymru)
5. Motion under Standing Order 26.91 seeking the Senedd's agreement to introduce a Member Bill—British Sign Language (BSL) (Wales) Bill

Diolch, James. Eitem 5 yw'r cynnig o dan Reol Sefydlog 26.91, yn ceisio cytundeb y Senedd i gyflwyno Bil Aelod, Bil Iaith Arwyddion Prydain (BSL) (Cymru). Galwaf ar Mark Isherwood i wneud y cynnig.

Item 5 is the motion under Standing Order 26.91 seeking the Senedd's agreement to introduce a Member Bill, the British Sign Language (BSL) (Wales) Bill. I call on Mark Isherwood to move the motion.

Cynnig NDM8599 Mark Isherwood

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.91:

Yn cytuno y caiff Mark Isherwood AS gyflwyno Bil i roi effaith i'r wybodaeth a gaiff ei chynnwys yn y Memorandwm Esboniadol a gyhoeddwyd ar 31 Mai 2024 o dan Reol Sefydlog 26.91A.

Motion NDM8599 Mark Isherwood

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 26.91:

Agrees that Mark Isherwood MS may introduce a Bill to give effect to the information included in the Explanatory Memorandum published on 31 May 2024 under Standing Order 26.91A.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch. In February 2021, during the last Senedd term, and again in December 2022, during this Senedd term, the Senedd, this Welsh Parliament, voted in favour of noting my proposal for a Bill that

'would make provision to encourage the use of British Sign Language (BSL) in Wales, and improve access to education and services in BSL.'

Diolch. Ym mis Chwefror 2021, yn ystod tymor y Senedd ddiwethaf, ac eto ym mis Rhagfyr 2022, yn ystod tymor y Senedd hon, pleidleisiodd Senedd Cymru o blaid nodi fy nghynnig am Fil

'a fyddai'n gwneud darpariaeth i annog defnyddio Iaith Arwyddion Prydain (BSL) yng Nghymru, a gwella mynediad at addysg a gwasanaethau yn BSL.'

With Members of all parties voting in favour of the motion each time, demonstrating a clear appetite for such BSL legislation across the Senedd Chamber, and with BSL signers, D/deaf people and communities across Wales continuing to ask me to bring forward a BSL Bill in Wales, I'm grateful for this opportunity to now seek the Senedd’s agreement to introduce this Bill. Following the initial ballot result allowing me to do this, initial consultation was sought, and support was received from several organisations and individuals, including BSL signers from across Wales, British Deaf Association Cymru, Sense, Deaf Film Club, Centre of Sign-Sight-Sound in north Wales, Deaf Gathering Cymru, Our Visual World and Llanelli Deaf Club, some of whom are in the public gallery today, so welcome—croeso.

In October 2018, calls were made at the north Wales Lend Me Your Ears 2018 conference for BSL legislation in Wales, looking at the 2015 BSL (Scotland) Act and their national BSL plan, published in October 2017, establishing a national advisory group, including up to 10 deaf people who use BSL as their preferred or first language. The BSL (Scotland) Act was passed on 17 September 2015, marking a new era in the deaf community’s campaign for the legal recognition of the needs of BSL signers across the UK. I was encouraged when Labour MP Rosie Cooper introduced her British Sign Language Bill in the UK Parliament, co-sponsored by Conservative Lord Holmes of Richmond, when this secured the UK Government's support, and when it was passed in March 2022 and gained Royal Assent the following month.

The UK Act recognises BSL as a language of England, Wales and Scotland, requires the Secretary of State to report on the promotion and facilitation of the use of BSL by ministerial Government departments, and requires guidance to be issued in relation to BSL. However, although the UK Act creates a duty for the UK Government to prepare and publish BSL reports describing what Government departments have done to promote the use of BSL in their communications with the public, the UK Act specifically excludes reporting on matters devolved to Scotland and Wales. The Act does not extend the reporting or guidance duty to the Governments of Wales and Scotland. On 20 February this year, the communities Minister in the Northern Ireland Executive outlined his plans for the development of sign language in Northern Ireland, including bringing forward a sign language Bill. He said he was committed to ensuring that members of the deaf community have the same rights and opportunities as those in the hearing community, and are able to access services in their own language.

Therefore, if my Bill does not proceed, Wales will be the only part of the UK that is not covered by specific BSL legislation. The purpose of this Bill is to make provision to promote and facilitate the use of BSL and its tactile forms in Wales, improve access to education, health and public services in BSL, and support the removal of barriers that exist for deaf people and their families in education, health, public services, support services and in the workplace. This is a language Bill that supports Welsh deaf leadership on all BSL matters in Wales.

This Bill aligns with the seven well-being goals of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 as they relate to the long-term needs of BSL users and signers of all ages. This Bill would also support existing commitments, including the United Nations Convention on the Rights of the Child and Convention on the Rights of Persons with Disabilities.

Regarding terminology, the British Deaf Association or BDA are calling for the term ‘BSL users’ to be replaced with ‘BSL signers’, and this proposed used of terminology would be included in the Bill’s consultation.

Gydag Aelodau o bob plaid yn pleidleisio o blaid y cynnig bob tro, gan ddangos awydd clir am ddeddfwriaeth BSL o'r fath ar draws Siambr y Senedd, a chydag arwyddwyr BSL, pobl F/fyddar a chymunedau ledled Cymru yn parhau i ofyn i mi gyflwyno Bil BSL yng Nghymru, rwy'n ddiolchgar am y cyfle hwn nawr i geisio cytundeb y Senedd i gyflwyno'r Bil hwn. Yn dilyn canlyniad y bleidlais wreiddiol a wnaeth ganiatáu imi wneud hyn, gofynnwyd am ymgynghoriad cychwynnol, a chafwyd cefnogaeth sawl sefydliad ac unigolyn, yn cynnwys arwyddwyr BSL o bob rhan o Gymru, Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain yng Nghymru, Sense, Clwb Ffilmiau Byddar, y Ganolfan Arwyddo Golwg Sain yng ngogledd Cymru, Deaf Gathering Cymru, Ein Byd Gweledol a Chlwb Byddar Llanelli, ac mae rhai ohonynt yn yr oriel gyhoeddus heddiw, felly croeso.

Ym mis Hydref 2018, cafodd galwadau eu gwneud yng nghynhadledd Clust i Wrando gogledd Cymru 2018 am ddeddfwriaeth BSL yng Nghymru, gan edrych ar Ddeddf BSL (Yr Alban) 2015 a'u cynllun BSL cenedlaethol, a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2017, gan sefydlu grŵp cynghori cenedlaethol, yn cynnwys hyd at 10 o bobl fyddar sy'n defnyddio BSL fel eu dewis iaith neu iaith gyntaf. Pasiwyd Deddf BSL (Yr Alban) ar 17 Medi 2015, gan nodi cyfnod newydd yn ymgyrch y gymuned fyddar dros gydnabyddiaeth gyfreithiol i anghenion arwyddwyr BSL ledled y DU. Cefais fy nghalonogi pan gyflwynodd yr AS Llafur Rosie Cooper ei Bil Iaith Arwyddion Prydain yn Senedd y DU, a gyd-lofnodwyd gan yr Arglwydd Holmes Ceidwadol o Richmond, pan sicrhaodd hyn gefnogaeth Llywodraeth y DU, a phan gafodd ei basio ym mis Mawrth 2022 ac ennill Cydsyniad Brenhinol y mis canlynol.

Mae Deddf y DU yn cydnabod BSL fel iaith yng Nghymru, Lloegr a'r Alban, ac mae'n ei gwneud yn ofynnol i'r Ysgrifennydd Gwladol adrodd ar hyrwyddo a hwyluso defnydd o BSL gan adrannau Gweinidogion Llywodraeth, ac mae'n ei gwneud yn ofynnol i ganllawiau gael eu cyhoeddi mewn perthynas â BSL. Fodd bynnag, er bod Deddf y DU yn creu dyletswydd ar Lywodraeth y DU i baratoi a chyhoeddi adroddiadau BSL yn disgrifio'r hyn y mae adrannau'r Llywodraeth wedi'i wneud i hyrwyddo'r defnydd o BSL wrth gyfathrebu â'r cyhoedd, nid yw Deddf y DU yn cynnwys adrodd yn benodol ar faterion sydd wedi'u datganoli i Gymru a'r Alban. Nid yw'r Ddeddf yn ymestyn y ddyletswydd adrodd a darparu canllawiau i Lywodraethau Cymru a'r Alban. Ar 20 Chwefror eleni, amlinellodd y Gweinidog cymunedau yng Ngweithrediaeth Gogledd Iwerddon ei gynlluniau ar gyfer datblygu iaith arwyddion yng Ngogledd Iwerddon, gan gynnwys cyflwyno Bil iaith arwyddion. Dywedodd ei fod wedi ymrwymo i sicrhau bod gan aelodau'r gymuned fyddar yr un hawliau a chyfleoedd â'r rhai yn y gymuned sy'n clywed, a'u bod yn gallu cael mynediad at wasanaethau yn eu hiaith eu hunain.

Felly, os na fydd fy Bil yn mynd yn ei flaen, Cymru fydd yr unig ran o'r DU nad yw'n cael ei chynnwys mewn deddfwriaeth benodol ar gyfer BSL. Pwrpas y Bil hwn yw gwneud darpariaeth i hyrwyddo a hwyluso'r defnydd o BSL a'i ffurfiau cyffyrddol yng Nghymru, gwella mynediad at addysg, iechyd a gwasanaethau cyhoeddus yn BSL, a chefnogi cael gwared ar rwystrau sy'n bodoli i bobl fyddar a'u teuluoedd ym maes addysg, iechyd, gwasanaethau cyhoeddus, gwasanaethau cymorth ac yn y gweithle. Bil iaith yw hwn sy'n cefnogi arweiniad pobl fyddar Cymru ar holl faterion BSL yng Nghymru.

Mae'r Bil hwn yn cyd-fynd â saith nod llesiant Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 fel y maent yn ymwneud ag anghenion hirdymor defnyddwyr BSL ac arwyddwyr o bob oedran. Byddai'r Bil hwn hefyd yn cefnogi ymrwymiadau presennol, gan gynnwys Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn a'r Confensiwn ar Hawliau Pobl ag Anableddau.

O ran terminoleg, mae Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain yn galw am ddefnyddio'r term 'arwyddwyr BSL' yn lle'r term 'defnyddwyr BSL', a byddai'r defnydd arfaethedig hwn o derminoleg yn cael ei gynnwys yn yr ymgynghoriad ar y Bil.

The Bill would also work towards ensuring that BSL signers are not treated less favourably than those who speak Welsh or English, and make sure that deaf communities have a real voice in the design and delivery of services to ensure that they meet their needs. Existing legislation does not meet the needs of the deaf community and BSL signers.

In evidence received by the Scottish Parliament’s Education and Culture Committee on the British Sign Language (Scotland) Act 2015, BDA Scotland stated that the Equality Act 2010

'accords rights to individuals to protect them from discrimination but it does not protect or promote BSL as a language.'

This Bill proposes to establish a BSL commissioner with the same powers as other minority language commissioners, such as those introduced after the Welsh Language (Wales) Measure 2011; the Gaelic Language (Scotland) Act 2005, and the Identity and Language (Northern Ireland) Act 2022. This would show a significant message of support to the BSL signing community in Wales.

The BSL commissioner would formulate BSL standards; establish a BSL advisory panel; produce reports every five years in BSL, Welsh and English on the position of BSL over that period; provide guidance and a process for public bodies to promote and facilitate BSL in their respective domains; and establish a procedure for the investigation of complaints. The exact nature, status and responsibilities of the commissioner would be further developed in collaboration with stakeholders, including the Welsh Government, to ensure that both costs and benefits are addressed as the Bill progresses.

The Bill would extend the reporting and guidance duties applying to the UK Government in England to the Welsh Government in Wales, and place a duty on the Welsh Government to prepare and publish an annual BSL report, describing what Welsh Government departments have done to promote and facilitate the use of BSL.

The Bill seeks to place a duty on public bodies to report on their progress in promoting and facilitating BSL through the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 reporting cycle. Ensuring that BSL is fed into the well-being of future generations cycle would embed BSL into existing policy and legal frameworks within Wales. This would ensure cost-effective resource sharing by leveraging existing structures to create a more equitable society for Welsh BSL signers in the long term.

Sign languages are full languages with their own communities, histories and cultures. The World Federation of the Deaf, with a membership of 136 national deaf associations, emphasises the importance of fostering a positive linguistic and cultural environment, so that deaf children can grow up with a profound sense of belonging, identity and pride in their deaf heritages.

BSL, which is the most common form of sign language in the UK, is a rich, visual, gestural language with a distinctive grammar using hand shapes, facial expressions, gestures and body language to convey meaning. The BDA state that

'BSL is not just a language; it is also a gateway to learning...and the means whereby Deaf people survive and flourish in a hearing world.'

Despite the Welsh Government recognising BSL as a language in its own right in 2004, there have long been calls to give BSL full legal status in Wales. Deafness is not a learning difficulty, but deaf children are being disadvantaged by the continuing inequity in outcome. The National Deaf Children’s Society has noted that the additional learning needs—or ALN—code states that deaf children and young people, alongside those who are blind or sight impaired, are

'more likely to have ALN by virtue of the fact the impairment is likely to prevent or hinder them from making use of educational or training facilities and is likely to call for'—

additional learning provision. The need for BSL provision for families of deaf babies and children has also been highlighted, with families stating that they have limited access to support groups and other similar families, and are unable to learn BSL unless they can afford the high costs involved.

I have outlined initial costings for the Bill in its explanatory memorandum. The main potential areas of costs and benefits on the introduction of the Bill are around: establishing a British Sign Language commissioner and advisory panel, with supporting administration; formulating BSL standards; producing guidance and a process for public bodies to promote and facilitate BSL; additional costs for public bodies and Welsh Government to report on their BSL usage; annual reporting by the Welsh Government; establishing a procedure for the investigation of complaints; and producing reports on the position of BSL every five years. However, the principle of this Bill is to invest to save, applying early intervention and prevention measures to reduce cost pressures on statutory services further up the line.

If the Senedd agrees to allow me to introduce this Bill today, thereby ensuring that all four UK nations are covered by specific BSL legislation, my team and I will work with the Welsh Government, BSL signers, and public, voluntary and private sectors, to ensure that its development maximises policy impact and meets needs on a cost-efficient basis. I ask for your support. Diolch yn fawr.

Byddai’r Bil hefyd yn gweithio tuag at sicrhau nad yw arwyddwyr BSL yn cael eu trin yn llai ffafriol na phobl sy’n siarad Cymraeg neu Saesneg, a sicrhau bod gan gymunedau byddar lais gwirioneddol yn y gwaith o lunio a darparu gwasanaethau i sicrhau eu bod yn diwallu eu hanghenion. Nid yw'r ddeddfwriaeth bresennol yn diwallu anghenion y gymuned fyddar ac arwyddwyr BSL.

Mewn tystiolaeth a dderbyniwyd gan Bwyllgor Addysg a Diwylliant Senedd yr Alban ar Ddeddf Iaith Arwyddion Prydain (Yr Alban) 2015, dywedodd Cymdeithas Pobl Fyddar yr Alban fod Deddf Cydraddoldeb 2010

'yn rhoi hawliau i unigolion i'w hamddiffyn rhag gwahaniaethu ond nid yw'n diogelu nac yn hyrwyddo BSL fel iaith.'

Mae’r Bil hwn yn cynnig sefydlu comisiynydd BSL sydd â'r un pwerau â chomisiynwyr ieithoedd lleiafrifol eraill, megis y rhai a gyflwynwyd ar ôl Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011; Deddf yr Iaith Aeleg (Yr Alban) 2005 a Deddf Hunaniaeth ac Iaith (Gogledd Iwerddon) 2022. Byddai hyn yn dangos neges sylweddol o gefnogaeth i gymuned arwyddwyr BSL yng Nghymru.

Byddai'r comisiynydd BSL yn llunio safonau BSL; yn sefydlu panel cynghori BSL; yn cynhyrchu adroddiadau bob pum mlynedd mewn BSL, Cymraeg a Saesneg ar sefyllfa BSL dros y cyfnod hwnnw; yn darparu canllawiau a phroses i gyrff cyhoeddus hyrwyddo a hwyluso BSL yn eu priod feysydd; ac yn sefydlu gweithdrefn ar gyfer ymchwilio i gwynion. Byddai union natur, statws a chyfrifoldebau’r comisiynydd yn cael eu datblygu ymhellach mewn cydweithrediad â rhanddeiliaid, gan gynnwys Llywodraeth Cymru, i sicrhau bod costau a buddion yn cael eu hystyried wrth i’r Bil fynd yn ei flaen.

Byddai’r Bil yn ymestyn y dyletswyddau adrodd a chanllawiau sy’n berthnasol i Lywodraeth y DU yn Lloegr i Lywodraeth Cymru yng Nghymru, ac yn gosod dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i baratoi a chyhoeddi adroddiad BSL blynyddol sy'n disgrifio’r hyn y mae adrannau Llywodraeth Cymru wedi’i wneud i hyrwyddo a hwyluso'r defnydd o BSL.

Nod y Bil yw gosod dyletswydd ar gyrff cyhoeddus i adrodd ar eu cynnydd yn hyrwyddo a hwyluso BSL drwy gylch adrodd Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Byddai sicrhau bod BSL yn cael ei bwydo i mewn i gylchred llesiant cenedlaethau’r dyfodol yn ymgorffori BSL mewn fframweithiau polisi a chyfreithiol presennol yng Nghymru. Byddai hyn yn sicrhau bod adnoddau’n cael eu rhannu’n gost-effeithiol drwy ddefnyddio strwythurau presennol i greu cymdeithas decach ar gyfer arwyddwyr BSL yng Nghymru yn y tymor hir.

Mae ieithoedd arwyddion yn ieithoedd llawn gyda'u cymunedau, eu hanesion a'u diwylliannau eu hunain. Mae Ffederasiwn Pobl Fyddar y Byd, sydd â 136 o gymdeithasau cenedlaethol i bobl fyddar yn aelodau, yn pwysleisio pwysigrwydd meithrin amgylchedd ieithyddol a diwylliannol cadarnhaol, fel y gall plant byddar dyfu i fyny gydag ymdeimlad dwys o berthyn, hunaniaeth a balchder yn eu treftadaeth fyddar.

Mae BSL, yr iaith arwyddion fwyaf cyffredin yn y DU, yn iaith ystumiol gyfoethog a gweledol gyda gramadeg unigryw sy’n defnyddio siapiau dwylo, mynegiant wyneb, ystumiau ac iaith y corff i gyfleu ystyr. Mae Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain yn datgan

'nid iaith yn unig yw BSL; mae hefyd yn borth i ddysgu...ac yn fodd i bobl Fyddar oroesi a ffynnu mewn byd sy'n clywed.'

Er i Lywodraeth Cymru gydnabod BSL fel iaith yn ei hawl ei hun yn 2004, bu galwadau ers tro byd i roi statws cyfreithiol llawn i BSL yng Nghymru. Nid yw byddardod yn anhawster dysgu, ond mae plant byddar o dan anfantais oherwydd yr annhegwch parhaus o ran canlyniad. Mae’r Gymdeithas Genedlaethol i Blant Byddar wedi nodi bod y cod anghenion dysgu ychwanegol—neu ADY—yn nodi bod plant a phobl ifanc byddar, ynghyd â phlant sy’n ddall neu sydd â nam ar eu golwg,

'yn fwy tebygol o fod ag ADY yn rhinwedd y ffaith bod y nam yn debygol o’u hatal neu eu rhwystro rhag defnyddio cyfleusterau addysgol neu hyfforddi ac mae'n debygol o alw am'—

ddarpariaeth dysgu ychwanegol. Mae’r angen am ddarpariaeth BSL i deuluoedd babanod a phlant byddar hefyd wedi’i amlygu, gyda theuluoedd yn nodi mai cyfyngedig yw'r mynediad sydd ganddynt at grwpiau cymorth a theuluoedd eraill tebyg, ac na allant ddysgu BSL oni bai eu bod yn gallu fforddio’r costau uchel sy'n gysylltiedig.

Rwyf wedi amlinellu'r costau cychwynnol ar gyfer y Bil yn ei femorandwm esboniadol. Mae’r prif feysydd posibl o ran costau a manteision cyflwyno’r Bil yn ymwneud â: sefydlu comisiynydd a phanel cynghori Iaith Arwyddion Prydain, gyda gweinyddiaeth ategol; llunio safonau BSL; llunio canllawiau a phroses i gyrff cyhoeddus hyrwyddo a hwyluso BSL; costau ychwanegol i gyrff cyhoeddus a Llywodraeth Cymru adrodd ar eu defnydd o BSL; adroddiadau blynyddol gan Lywodraeth Cymru; sefydlu gweithdrefn ar gyfer ymchwilio i gwynion; a chynhyrchu adroddiadau ar sefyllfa BSL bob pum mlynedd. Fodd bynnag, egwyddor y Bil hwn yw buddsoddi i arbed, gan ddefnyddio mesurau atal ac ymyrryd yn fuan i leihau pwysau ariannol ar wasanaethau statudol yn nes ymlaen.

Os bydd y Senedd yn cytuno i ganiatáu imi gyflwyno’r Bil hwn heddiw, a thrwy hynny, sicrhau bod deddfwriaeth BSL benodol ar waith ym mhedair gwlad y DU, bydd fy nhîm a minnau’n gweithio gyda Llywodraeth Cymru, arwyddwyr BSL, a’r sectorau cyhoeddus, gwirfoddol a phreifat i sicrhau bod ei ddatblygiad yn cael yr effaith fwyaf sy'n bosibl ar bolisi ac yn diwallu anghenion ar sail gost-effeithiol. Rwy'n gofyn am eich cefnogaeth. Diolch yn fawr.

15:35

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol, Lesley Griffiths.

I call on the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice, Lesley Griffiths.

Thank you, Deputy Presiding Officer. And thank you to Mark Isherwood for bringing forward this Member debate—I know it's something that you've long taken an interest in.

I am very aware of how important this issue is and the importance of ensuring full and equal access to services and information for British Sign Language signers here in Wales. As Mark Isherwood said, back in 2004, Welsh Government recognised BSL as a language of Wales. The Welsh Government is committed to improving the lives of disabled people. We recently commissioned and welcomed an audit of BSL policies and provision within Welsh Government, published by the British Deaf Association. Welsh Government recognises the need to take a fully intersectional approach to the audit’s recommendations and to considering how they can be implemented in the most effective way.

We are making provisions to promote and facilitate the use of BSL and its tactile forms in Wales, and to remove barriers and improve access to education, health and public services in Wales. Progress is being made. Wales is the first country in the UK to include BSL alongside English, Welsh and other languages in the curriculum. This supports learning and teaching for deaf BSL signers, as well as providing an opportunity for schools to introduce BSL to other learners. We were the first Government in the UK to ensure that our COVID-19 press conferences included the presence of a BSL/English interpreter.

Progress will lead to real and sustainable change. We acknowledge the importance of deaf BSL signers having a voice in the design and delivery of services, to ensure their linguistic and cultural needs are met. Our disability rights taskforce brings together people with lived experience, Welsh Government policy leads, and representative organisations. The taskforce's 10 thematic working groups have over 550 group members, including disabled people, parents and carers, and policy leads. We have been looking at every aspect of disabled people's lives, and aim to remove the inequities and barriers that disabled people face every day. Our working group recommendations show how crucial BSL is to inclusion and equality in Wales.

The taskforce is continuing to raise awareness across Government of the damaging effects on society of excluding disabled people. The upcoming disability action plan will put equality and inclusion firmly at the centre of our vision for Wales, and show how, together, we can transform society from a hostile environment to a place where difference is welcomed. Changing society’s perception and behaviour through policy is challenging. The disability rights taskforce is seeking to create genuine and long-term positive change for disabled people, through a co-produced plan, which will support progress towards ensuring that disabled people have access to the services they need right across Wales.

Welsh Government is committed to improving healthcare services in Wales, and improving provision for deaf BSL signers is a priority. Achieving the well-being of future generations goals must leave no-one behind. Across all Wales’s well-being goals, the experience of deaf people shows that more can be done, so that they can access employment opportunities, maximise their physical and mental well-being, recognising the unique deaf culture, and that they fulfil their potential.

Anti-discrimination and anti-oppression are at the heart of Welsh Government’s values. We seek to challenge and overcome institutional and individual prejudice and challenge social injustice. We have much to learn from deaf BSL signers from Wales, to learn and understand their history and continued fight for equality and representation.

The British Sign Language Act 2022 was adopted and supported by the UK Government. It has implications in Wales for non-devolved areas. However, we know that this does not go far enough. A collaborative and inclusive approach is more effective than legislation, which often does not go far enough and does not engage the right people. But whilst I fully appreciate the intention behind this proposed Bill, I do not think it is needed. We can, and have, made significant progress without a Bill. The Welsh Government did not need a BSL Bill to include BSL in the curriculum, or to ensure we have BSL/English interpreters at Welsh Government press conferences. We can, and we will, use policy levers to create effective change and equality.

I want to use our resources to make more direct and immediate positive changes for BSL users. We can, and we will, continue to work in partnership with deaf BSL signers, and also key partner organisations from Wales, to break down barriers and work in collaboration towards an equal Wales. We can, and we will, work together to create effective change. Working together, we can be the change that we want to see. Wales’s unique structure makes us able to collaborate and drive change in ways that others can’t. We are closer to our citizens, and they can tell us directly what they need. And I will be very happy to meet with you, Mark, to talk further around this, and also I am very interested in the discussions that you've had with the organisations that you referred to in your opening speech.

Wales is a country of pride, a country of inclusion, and a country of social justice. Equity and inclusion need linguistic justice—of Welsh, and of BSL. Welsh Government is committed to the deaf BSL-using community of Wales. Diolch. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A diolch i Mark Isherwood am gyflwyno'r ddadl Aelodau hon—gwn ei fod yn rhywbeth rydych chi wedi ymddiddori ynddo ers amser maith.

Rwy’n ymwybodol iawn o ba mor bwysig yw’r mater hwn a phwysigrwydd sicrhau mynediad llawn a chyfartal at wasanaethau a gwybodaeth i arwyddwyr Iaith Arwyddion Prydain yma yng Nghymru. Fel y dywedodd Mark Isherwood, yn ôl yn 2004, fe wnaeth Llywodraeth Cymru gydnabod BSL fel un o ieithoedd Cymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wella bywydau pobl anabl. Yn ddiweddar, fe wnaethom gomisiynu a chroesawu archwiliad o bolisïau a darpariaeth BSL yn Llywodraeth Cymru, a gyhoeddwyd gan Gymdeithas Pobl Fyddar Prydain. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod yr angen i fabwysiadu ymagwedd gwbl groestoriadol at argymhellion yr archwiliad ac i ystyried sut y gellir eu rhoi ar waith yn y ffordd fwyaf effeithiol.

Rydym yn gwneud darpariaethau i hybu a hwyluso’r defnydd o BSL a’i ffurfiau cyffyrddol yng Nghymru, ac i ddileu rhwystrau a gwella mynediad at addysg, iechyd a gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Mae cynnydd yn cael ei wneud. Cymru yw’r wlad gyntaf yn y DU i gynnwys BSL ochr yn ochr â Saesneg, Cymraeg ac ieithoedd eraill yn y cwricwlwm. Mae hyn yn cefnogi dysgu ac addysgu ar gyfer arwyddwyr BSL byddar, yn ogystal â rhoi cyfle i ysgolion gyflwyno BSL i ddysgwyr eraill. Ni oedd y Llywodraeth gyntaf yn y DU i sicrhau bod ein cynadleddau i’r wasg COVID-19 yn cynnwys presenoldeb dehonglydd BSL/Saesneg.

Bydd cynnydd yn arwain at newid gwirioneddol a chynaliadwy. Rydym yn cydnabod pa mor bwysig yw hi i arwyddwyr BSL byddar gael llais yn y broses o lunio a darparu gwasanaethau, er mwyn sicrhau bod eu hanghenion ieithyddol a diwylliannol yn cael eu diwallu. Mae ein tasglu hawliau pobl anabl yn dod â phobl â phrofiadau bywyd, arweinwyr polisi Llywodraeth Cymru, a sefydliadau cynrychioliadol ynghyd. Mae gan 10 gweithgor thematig y tasglu dros 550 o aelodau grŵp, gan gynnwys pobl anabl, rhieni a gofalwyr, ac arweinwyr polisi. Rydym wedi bod yn edrych ar bob agwedd ar fywydau pobl anabl, a’n nod yw cael gwared ar yr annhegwch a’r rhwystrau y mae pobl anabl yn eu hwynebu bob dydd. Mae argymhellion ein gweithgor yn dangos pa mor hanfodol yw BSL i gynhwysiant a chydraddoldeb yng Nghymru.

Mae’r tasglu’n parhau i godi ymwybyddiaeth ar draws y Llywodraeth o effeithiau niweidiol allgáu pobl anabl ar gymdeithas. Bydd y cynllun gweithredu ar anabledd sydd ar y ffordd yn sicrhau bod cydraddoldeb a chynhwysiant yn cael lle canolog yn ein gweledigaeth ar gyfer Cymru, ac yn dangos sut, gyda’n gilydd, y gallwn drawsnewid cymdeithas o fod yn amgylchedd gelyniaethus i fod yn rhywle lle croesewir gwahaniaeth. Mae newid canfyddiad ac ymddygiad cymdeithas drwy bolisi yn heriol. Mae’r tasglu hawliau pobl anabl yn ceisio creu newid cadarnhaol gwirioneddol a hirdymor i bobl anabl, drwy gynllun wedi’i gydgynhyrchu, a fydd yn cefnogi cynnydd tuag at sicrhau bod pobl anabl yn cael mynediad at y gwasanaethau sydd eu hangen arnynt ledled Cymru.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wella gwasanaethau gofal iechyd yng Nghymru, ac mae gwella’r ddarpariaeth ar gyfer arwyddwyr BSL byddar yn flaenoriaeth. Mae'n rhaid sicrhau nad oes unrhyw un yn cael eu gadael ar ôl wrth gyflawni nodau llesiant cenedlaethau’r dyfodol. Ar draws holl nodau llesiant Cymru, mae profiad pobl fyddar yn dangos y gellir gwneud mwy, fel y gallant gael mynediad at gyfleoedd cyflogaeth, gwneud y mwyaf o’u llesiant corfforol a meddyliol, gan gydnabod y diwylliant byddar unigryw, a’u bod yn cyflawni eu potensial.

Mae gwrth-wahaniaethu a gwrth-orthrwm yn ganolog i werthoedd Llywodraeth Cymru. Rydym yn ceisio herio a goresgyn rhagfarn sefydliadol ac unigol a herio anghyfiawnder cymdeithasol. Mae gennym lawer i'w ddysgu gan arwyddwyr BSL byddar o Gymru, i ddysgu a deall eu hanes a pharhau i frwydro dros gydraddoldeb a chynrychiolaeth.

Mabwysiadwyd a chefnogwyd Deddf Iaith Arwyddion Prydain 2022 gan Lywodraeth y DU. Mae ganddi oblygiadau yng Nghymru i feysydd nad ydynt wedi’u datganoli. Fodd bynnag, fe wyddom nad yw hyn yn mynd yn ddigon pell. Mae dull cydweithredol a chynhwysol yn fwy effeithiol na deddfwriaeth, nad yw’n mynd yn ddigon pell yn aml, ac nad yw’n ymgysylltu â’r bobl gywir. Ond er fy mod yn llwyr ddeall y bwriad y tu ôl i’r Bil arfaethedig hwn, ni chredaf fod ei angen. Fe allwn ac rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol heb Fil. Nid oedd angen Bil BSL ar Lywodraeth Cymru i gynnwys BSL yn y cwricwlwm, nac i sicrhau bod gennym ddehonglwyr BSL/Saesneg yng nghynadleddau i'r wasg Llywodraeth Cymru. Fe allwn ac fe fyddwn yn defnyddio ysgogiadau polisi i greu newid effeithiol a chydraddoldeb.

Hoffwn ddefnyddio ein hadnoddau i wneud newidiadau cadarnhaol mwy uniongyrchol i ddefnyddwyr BSL. Fe allwn ac fe fyddwn yn parhau i weithio mewn partneriaeth ag arwyddwyr BSL byddar, yn ogystal â sefydliadau partner allweddol yng Nghymru, i chwalu rhwystrau a gweithio ar y cyd tuag at Gymru gyfartal. Fe allwn ac fe fyddwn yn cydweithio i greu newid effeithiol. Gan weithio gyda'n gilydd, gallwn fod y newid rydym am ei weld. Mae strwythur unigryw Cymru yn ein galluogi i gydweithio ac ysgogi newid mewn ffyrdd na all eraill. Rydym yn agosach at ein dinasyddion, a gallant ddweud wrthym yn uniongyrchol beth sydd ei angen arnynt. Ac rwy'n fwy na pharod i gyfarfod â chi, Mark, i drafod hyn ymhellach, ac mae gennyf gryn ddiddordeb hefyd yn y trafodaethau a gawsoch gyda'r sefydliadau y cyfeirioch chi atynt yn eich araith agoriadol.

Mae Cymru yn wlad falch, yn wlad gynhwysol, ac yn wlad sy'n credu mewn cyfiawnder cymdeithasol. Mae angen cyfiawnder ieithyddol er mwyn sicrhau tegwch a chynhwysiant—i'r Gymraeg, a BSL. Mae Llywodraeth Cymru yn ymroddedig i'r gymuned fyddar sy'n defnyddio BSL yng Nghymru. Diolch.

15:40

A gaf fi ddiolch i Mark Isherwood am gyflwyno'r Bil yma? Dwi'n falch o gael y cyfle i drafod y materion pwysig y mae'n eu codi yn y Senedd, achos yn ystod y blynyddoedd diwethaf, bu cydnabyddiaeth gynyddol a hir-ddisgwyliedig o'r safle bwysig sydd gan Iaith Arwyddion Prydain yn ein cymdeithas, yn ogystal ag ymdrechion mwy penodol i'w hyrwyddo a'i gwneud yn weledol mewn bywyd cyhoeddus.

Roedd y ffaith bod sesiynau briffio dyddiol Llywodraeth Cymru ar COVID bob amser yn cael eu harwyddo yn gam cadarnhaol ymlaen yn hyn o beth, ac, fel plaid, rydym ni wedi sicrhau’n gyson bod ein holl weithgareddau cyhoeddus mawr, gan gynnwys ein cynadleddau a chyhoeddiadau maniffesto ac yn y blaen, yn darparu'n briodol ar gyfer anghenion arwyddwyr BSL.

Ond ni allwn ddibynnu ar ewyllys da sefydliadau yn unig yn hyn o beth, ac mae'r memorandwm esboniadol i'r Bil arfaethedig hwn yn gywir i nodi'r diffyg safonau BSL statudol fel bwlch amlwg yn ein fframwaith deddfwriaethol presennol. Yn ehangach, mae hyn yn enghraifft, wrth gwrs, o'r rhwystrau cymdeithasol helaeth sy'n wynebu'r gymuned fyddar yng Nghymru, ac sy'n aml yn dod i'r amlwg yn gynnar iawn yn eu bywydau.

Er enghraifft, rwy’n arbennig o bryderus ynghylch y ffaith nad oes gan Gymru unrhyw therapyddion llafar clywedol ardystiedig, sy’n darparu ymyrraeth gynnar arbenigol ar gyfer babanod a phlant byddar, i helpu sicrhau y gallant sicrhau’r un canlyniadau addysgol â’u cyfoedion sy’n clywed.

Mae goblygiadau'r diffyg cefnogaeth yn y maes yma yn amlwg. Fel y sonnir yn y memorandwm esboniadol, mae dysgwyr byddar 26 y cant yn llai tebygol o ennill graddau TGAU A* i C yn y pynciau craidd, sef Saesneg neu Gymraeg a mathemateg, na’u cyfoedion sy’n clywed. Mae dadansoddiad gan Auditory Verbal UK wedi dangos y byddai buddsoddiad o gyn lleied ag £800,000 dros y 10 mlynedd nesaf yn ddigonol i sicrhau bod pob plentyn byddar yng Nghymru yn cael y cyfle i gael mynediad i therapi llafar clywedol, a fyddai, yn ei dro, yn darparu tua £7 miliwn o fudd economaidd, drwy wella ansawdd bywyd a rhagolygon cyflogaeth, costau addysg is ac, wrth gwrs, atal anafiadau. A yw'r Aelod yn cytuno â mi, felly, y dylai mater therapi llafar clywedol fod yn faes ffocws penodol i waith y comisiynydd BSL arfaethedig?

Byddwn hefyd yn croesawu barn yr Aelod ynghylch a ddylai cylch gwaith y comisiynydd BSL hefyd gynnwys y gallu i osod ac argymell targedau i Lywodraeth Cymru ar amserlenni ar gyfer cau’r bwlch cyrhaeddiad y soniais i amdano. Mae Plaid Cymru yn croesawu'n fawr sut y byddai'r Bil arfaethedig yn rhoi dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i ymgysylltu’n weithredol â’r gymuned fyddar mewn proses gyflawn o gydgynhyrchu ar gyfer y polisïau a’r gwasanaethau y maent yn dibynnu arnynt, drwy sefydlu grŵp cynghori BSL i rymuso’r gymuned fyddar ledled Cymru. 

Mae'r RNID wedi pwysleisio mai un o'r prif bryderon sy'n cael ei godi gan y gymuned fyddar yw’r methiant i ddarparu mynediad at wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Rwyf i fy hun wedi cael gwaith achos lle'r oedd un etholwr byddar wedi methu â chael modd i wneud apwyntiad gyda meddyg, ac un arall heb fodd i gyfathrebu gyda staff tra yn cael triniaeth yn yr ysbyty. Mae hyn yn peryglu eu hiechyd, yn tanseilio eu hawliau dynol a'u hurddas, ac yn enghreifftiau clir o anghydraddoldeb. A ydych chi felly'n cytuno, Mark Isherwood, y dylai mynediad i ofal iechyd a chymdeithasol gael ei wneud yn faes blaenoriaeth i'r Llywodraeth a'r grŵp cynghori BSL o dan fecanweithiau'r Bil?

Yn olaf, a yw’r Aelod hefyd yn cytuno bod y rhwystrau penodol sy'n cael eu hwynebu gan bobl fyddar yng Nghymru yn bodoli o fewn sbectrwm ehangach o anghydraddoldebau cymdeithasol sydd wedi eu gwreiddio'n ddwfn yn ein cymdeithas, ac nad oes modd mynd i’r afael â hwy yn gwbl effeithiol heblaw drwy fuddsoddi’n briodol ac yn barhaus yn ein gwasanaethau cyhoeddus? Byddai'r buddsoddiad hwnnw, wrth gwrs, yn medru bod yn ddyfnach pe bai gan San Steffan system ariannu deg ar gyfer Cymru. 

Mae consensws trawsbleidiol clir ar draws y Senedd hon y gellir ac y dylid gwneud llawer mwy i ddarparu ar gyfer anghenion arwyddwyr BSL, ac i gryfhau'r fframweithiau cyfreithiol ynghylch darpariaethau perthnasol mewn bywyd cyhoeddus. Mae Plaid Cymru, felly, yn hapus i gefnogi egwyddorion y Bil hwn, ac yn barod iawn hefyd i weithio'n adeiladol ar sail drawsbleidiol er mwyn bwrw ymlaen â'r gwaith sydd angen ei wneud i gyflawni'r egwyddorion hyn. Diolch.

May I thank Mark Isherwood for introducing this Bill? I'm pleased to have the opportunity to discuss the important issues that he raises in the Senedd, because over the past few years, there's been increasing and long-awaited recognition of the important part that British Sign Language has to play in our society, alongside more specific efforts to promote the language and make it more visible in public life.

The fact that the Welsh Government’s daily briefing sessions on COVID were always signed was a positive step forward in this regard, and, as a party, we have consistently ensured that all of our major public activities, including our conferences and manifesto announcements and so on, make appropriate provision to meet the needs of BSL signers.

But we cannot be reliant on the goodwill alone of organisations on this matter, and the explanatory memorandum related to this proposed Bill is right to note the lack of statutory standards regarding BSL as a clear gap in our current legislative framework. More widely, this is an example, of course, of the wide-ranging social barriers that face the deaf community in Wales, which become clear, very often, very early on in their lives.

For example, I am particularly concerned about the fact that Wales has no accredited auditory verbal therapists, who provide specialist early intervention for deaf infants and children, to ensure that they can achieve the same educational outcomes as their hearing contemporaries.

The implications of this lack of support are clear. As mentioned in the explanatory memorandum, deaf learners are 26 per cent less likely to attain GCSE grades A* to C in the core subjects, namely English or Welsh and mathematics, than their hearing contemporaries. Analysis by Auditory Verbal UK has shown that investing as little as £800,000 over the next 10 years would be enough to ensure that every deaf child in Wales has the opportunity to access auditory verbal therapy, which would, in turn, lead to approximately £7 million of economic benefits, by improving quality of life and employment prospects, and by lowering education costs, and, of course, preventing injuries. Does the Member agree with me, therefore, that the issue of auditory verbal therapy should be a specific focus for the work of the proposed BSL commissioner?

I would also welcome the Member’s views on whether the BSL commissioner’s remit should include the ability to set and recommend targets for the Welsh Government and a timetable for closing the attainment gap that I mentioned earlier between deaf and hearing children. Plaid Cymru very much welcomes the way that the proposed Bill would place a duty on the Welsh Government to engage actively with the deaf community in a comprehensive process of co-production on the policies and services upon which they depend, by establishing a BSL advisory group to empower the deaf community across Wales.

The RNID has emphasised that one of the main concerns expressed by the deaf community is the failure to provide access to health and social care services. I myself have received casework where a deaf constituent had been unable to get an appointment with a doctor, while another had no way to communicate with staff while receiving treatment in hospital. This puts their health at risk, undermines their human rights and dignity and is a clear example of inequality. Do you, therefore, Mark Isherwood, agree that access to health and social care should be made a priority issue for the Government and the BSL advisory group under the Bill’s mechanisms?

Finally, does the Member also agree that the specific barriers faced by deaf people in Wales exist on a wider spectrum of social inequality that is deeply rooted in our society, and that we cannot tackle this effectively without investing appropriately and on a continuing basis in our public services? That investment could be greater if Westminster were to have a fairer system to fund Wales. 

There is clear cross-party consensus in this Senedd that much more could and should be done to cater for the needs of signers of BSL, and to strengthen the legal frameworks regarding relevant provisions in public life. Plaid Cymru is, therefore, happy to support the principles of this Bill, and we are also ready to collaborate constructively on a cross-party basis to forge ahead with the work that needs to be done to deliver those principles. Thank you.

15:45

I’m pleased today to support this British Sign Language (Wales) Bill, but also, in particular, I'm pleased to be able to support my colleague Mark Isherwood. I'd like to commend Mark for the work that he has done on deaf issues and disability rights over many years in this place, during 20 years as a Member here. It's true to say he's a champion in this place, in this Welsh Parliament, of those who have been, at times, marginalised. He's a champion in letting us understand the issues that they face. This is an excellent example, again, of Mark Isherwood raising these issues. And also, I was once told that passion about an issue or passion about a subject is often shown through perseverance. We've all sat here at times hearing Mark Isherwood persevere on these issues, and it's credit to him today that this Bill proposal is in front of us. 

I myself have been going through the Member Bill process in recent times. It's a really important part of the work of this Senedd. Fundamentally, we're here to create or stop legislation. Member Bills are a valuable part of the work that we do, especially Members who are not on the Government benches. I think Mark's Bill here today, the British Sign Language (Wales) Bill, deserves the time and respect as a piece of Member legislation.

Looking to the Bill itself now, simply put, this Bill has the potential to revolutionise the lives of deaf people all across Wales. All too often, deaf people face barriers in a multitude of areas, from the education system to a variety of public services, as has already been outlined in this place this afternoon. Also, as the explanatory memorandum outlines, many deaf BSL signers have a lower reading comprehension age than the general public. This is of course no reflection of intellectual competence by any stretch of the imagination, but is a direct result of linguistic exclusion, which is not acceptable.

This not only has a negative impact in terms of accessing services, but can also manifest itself in the longer term, especially through outcomes such as poor mental health and societal exclusion. That's why, importantly, a core aim of this Bill is that deaf people who use British Sign Language are not treated less favourably than those who speak Welsh or English. This is a hugely commendable goal and ambition of this Bill.

Just as an aside, my own mum at the moment is learning British Sign Language. She's taking those lessons in Wrexham, and she's reached a certain point in her learning where she's no longer able to continue that learning, because in Wrexham they're not able to progress with the more advanced levels of learning. It's struck me and my family that there's a chance to consider how we include deaf people and how we can play our part in learning BSL to make life simpler and more straightforward for people who are deaf, so that those barriers aren't there.

It’s simply not right or fair that deaf people are excluded from too many parts of life because of their disability. It has to be right for politicians and Governments that disability does not unduly exclude people from being their best. I believe that this Bill allows us in this place and the Government to include more people than we exclude. So, to repeat Mark's words, which he quoted from the British Deaf Association in opening this here today, BSL is

'not just a language; it is also a gateway to learning...and a means whereby Deaf people survive and flourish in a hearing world'.

I wrote that down because, for me, that's absolutely profound. We have a very real opportunity that Wales can seize with both hands to make a difference for those who are vulnerable in this way here in Wales. I would encourage all Members to support the passage of this Bill to the next stage. Let’s give progress a chance. Diolch yn fawr iawn.

Rwy’n falch heddiw o gefnogi’r Bil Iaith Arwyddion Prydain (BSL) (Cymru) hwn, ond hefyd, yn fwyaf arbennig, rwy’n falch o allu cefnogi fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood. Hoffwn ganmol Mark am y gwaith y mae wedi’i wneud ar faterion pobl fyddar a hawliau pobl anabl dros nifer o flynyddoedd yn y lle hwn, yn ei 20 mlynedd fel Aelod yma. Mae'n deg dweud ei fod yn hyrwyddwr yn y lle hwn, yn Senedd Cymru, ar ran y rheini sydd, ar adegau, wedi'u hymyleiddio. Mae'n hyrwyddwr o ran gadael inni ddeall y problemau sy'n eu hwynebu. Mae hon yn enghraifft wych, unwaith eto, o Mark Isherwood yn codi’r materion hyn. A hefyd, dywedwyd wrthyf unwaith fod angerdd am fater neu angerdd am bwnc yn aml yn cael ei ddangos drwy ddyfalbarhad. Mae pob un ohonom wedi eistedd yma ar adegau yn gwrando ar Mark Isherwood yn dyfalbarhau ar y materion hyn, ac mae’n glod iddo heddiw fod cynnig y Bil hwn ger ein bron.

Rwyf i fy hun wedi bod yn mynd drwy’r broses Bil Aelodau yn ddiweddar. Mae'n rhan wirioneddol bwysig o waith y Senedd hon. Yn y bôn, rydym yma i greu neu atal deddfwriaeth. Mae Biliau Aelodau'n rhan werthfawr o’r gwaith a wnawn, yn enwedig Aelodau nad ydynt ar feinciau’r Llywodraeth. Credaf fod Bil Mark yma heddiw, Bil Iaith Arwyddion Prydain (Cymru), yn haeddu’r amser a’r parch fel deddfwriaeth Aelodau.

Os caf edrych ar y Bil ei hun nawr, yn syml, mae gan y Bil hwn botensial i chwyldroi bywydau pobl fyddar ledled Cymru. Yn rhy aml o lawer, mae pobl fyddar yn wynebu rhwystrau mewn llu o feysydd, o’r system addysg i amrywiaeth o wasanaethau cyhoeddus, fel yr amlinellwyd eisoes yn y lle hwn y prynhawn yma. Hefyd, fel y mae’r memorandwm esboniadol yn amlinellu, mae gan lawer o arwyddwyr BSL byddar oedran darllen a deall is na’r cyhoedd yn gyffredinol. Nid yw hyn, wrth gwrs, yn unrhyw adlewyrchiad o gymhwysedd deallusol, ond mae'n ganlyniad uniongyrchol i allgáu ieithyddol, ac nid yw hynny'n dderbyniol.

Mae hyn nid yn unig yn cael effaith negyddol o ran mynediad at wasanaethau, gall hefyd amlygu ei hun yn y tymor hwy, yn enwedig drwy ganlyniadau fel iechyd meddwl gwael ac allgáu cymdeithasol. Dyna pam, yn bwysig, mai un o nodau craidd y Bil hwn yw nad yw pobl fyddar sy'n defnyddio Iaith Arwyddion Prydain yn cael eu trin yn llai ffafriol na phobl sy'n siarad Cymraeg neu Saesneg. Dyma nod ac uchelgais hynod ganmoladwy yn y Bil hwn.

Fel y mae'n digwydd, mae fy mam fy hun yn dysgu Iaith Arwyddion Prydain ar hyn o bryd. Mae’n cael y gwersi hynny yn Wrecsam, ac mae wedi cyrraedd pwynt penodol yn ei dysgu lle nad yw bellach yn gallu parhau â’r dysgu hwnnw, oherwydd yn Wrecsam, nid ydynt yn gallu symud ymlaen â’r lefelau dysgu uwch. Rwyf i a fy nheulu wedi gweld bod cyfle i ystyried sut rydym yn cynnwys pobl fyddar a sut y gallwn chwarae ein rhan drwy ddysgu BSL i wneud bywyd yn symlach ac yn haws i bobl fyddar, fel nad yw'r rhwystrau hynny yno.

Nid yw'n iawn nac yn deg fod pobl fyddar yn cael eu hallgáu o ormod o rannau o fywyd oherwydd eu hanabledd. Rhaid ei bod yn iawn i wleidyddion a Llywodraethau sicrhau nad yw anabledd yn allgáu pobl yn ddiangen rhag gwneud eu gorau. Credaf fod y Bil hwn yn caniatáu i ni yn y lle hwn a’r Llywodraeth gynnwys mwy o bobl nag a gaiff eu hallgáu gennym. Felly, i ailadrodd geiriau Mark pan ddyfynnodd Gymdeithas Pobl Fyddar Prydain wrth agor y ddadl yma heddiw,

'nid iaith yn unig yw BSL; mae hefyd yn borth i ddysgu...ac yn fodd i bobl Fyddar oroesi a ffynnu mewn byd sy'n clywed.'

Fe wneuthum nodyn o hynny oherwydd, i mi, mae hynny'n ddwys iawn. Mae gennym gyfle gwirioneddol y gall Cymru ei fachu â’i dwy law i wneud gwahaniaeth i’r rheini sy’n agored i niwed yn y ffordd hon yma yng Nghymru. Hoffwn annog pob Aelod i gefnogi taith y Bil hwn i’r cam nesaf. Gadewch inni roi cyfle i gynnydd. Diolch yn fawr iawn.

15:50

Diolch to Mark for bringing this Member Bill before us today. I wish you well with this development. I wanted to make a couple of points in support of the Bill and the possible benefits of its introduction.

Recently, I attended a meeting with Welsh Women’s Aid and we discussed the barriers that stop women who are at risk of or are experiencing domestic violence from seeking help. One of those aspects was the lack of BSL provision. They said, in response to the ESJ committee inquiry, that approximately 22 deaf women are at risk of abuse every day. However, they continue to face significant barriers when accessing support. There is often a lack of material available in BSL and there is often difficulty finding translation for terms related to violence and abuse.

These communication barriers cause additional obstacles for survivors wanting to access help and support, making it more difficult for them to leave perpetrators and access safety. There must be fully resourced translators for all services to ensure that they are available immediately and a survivor is not left waiting due to the lack of translation provision in their chosen language. Surely, if this Bill does nothing else, this is an important reason for its introduction, and I hope Mark and the Cabinet Secretary agree with me on that.

Another point I wanted to raise was in relation to the future generations Act. We need this Bill to promote and facilitate BSL in Wales, ensuring a link between the BSL Bill and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, so that BSL plans and reporting requirements are fed into the reporting cycle to reduce the burden on public bodies and ensure alignment. What gets measured gets done, so putting a duty on reporting is so important in creating a culture where the use of BSL is embedded.

And finally, providing BSL interpreters as we have here today should be a standard way of working in this Senedd. Parity between Welsh and English is enshrined in law, so why not add a third Welsh language, BSL? Diolch yn fawr.

Diolch i Mark am ddod â’r Bil Aelod hwn ger ein bron heddiw. Dymunaf yn dda i chi gyda'r datblygiad hwn. Hoffwn wneud un neu ddau o bwyntiau o blaid y Bil a'r manteision posibl o'i gyflwyno.

Yn ddiweddar, bûm mewn cyfarfod gyda Cymorth i Fenywod Cymru, a buom yn trafod y rhwystrau sy’n atal menywod sy’n dioddef trais domestig neu sydd mewn perygl o ddioddef trais domestig rhag ceisio cymorth. Un o'r agweddau ar hynny oedd diffyg darpariaeth BSL. Mewn ymateb i ymchwiliad gan y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, roeddent yn dweud bod oddeutu 22 o fenywod byddar mewn perygl o gael eu cam-drin bob dydd. Fodd bynnag, maent yn parhau i wynebu rhwystrau sylweddol rhag cael mynediad at gymorth. Yn aml, mae diffyg deunydd ar gael yn BSL, ac yn aml, mae'n anodd dod o hyd i gyfieithiad ar gyfer termau'n ymwneud â thrais a chamdriniaeth.

Mae’r rhwystrau cyfathrebu hyn yn achosi rhwystrau ychwanegol i oroeswyr rhag ceisio cymorth a chefnogaeth, gan ei gwneud yn fwy anodd iddynt adael cyflawnwyr a chyrraedd diogelwch. Rhaid darparu'r adnoddau llawn fel y gellir cael cyfieithwyr ar gyfer pob gwasanaeth er mwyn sicrhau eu bod ar gael ar unwaith ac nad yw goroeswr yn gorfod aros oherwydd diffyg darpariaeth cyfieithu yn eu dewis iaith. Yn sicr, os nad yw’r Bil hwn yn gwneud unrhyw beth arall, dyma reswm pwysig dros ei gyflwyno, ac rwy'n gobeithio bod Mark ac Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi ar hynny.

Roeddwn am godi pwynt arall mewn perthynas â Deddf cenedlaethau’r dyfodol. Mae angen i’r Bil hwn hyrwyddo a hwyluso BSL yng Nghymru, gan sicrhau cysylltiad rhwng y Bil BSL a Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, fel bod cynlluniau BSL a gofynion adrodd yn cael eu cynnwys yn y cylch adrodd i leihau’r baich ar gyrff cyhoeddus a sicrhau aliniad. Mae'r hyn sy'n cael ei fesur yn cael ei wneud, felly mae cynnwys dyletswydd adrodd yn hollbwysig er mwyn creu diwylliant lle mae'r defnydd o BSL wedi ymwreiddio'n llawn.

Ac yn olaf, dylai darparu dehonglwyr BSL fel sydd gennym yma heddiw fod yn ffordd safonol o weithio yn y Senedd hon. Mae cydraddoldeb rhwng y Gymraeg a'r Saesneg wedi'i ymgorffori yn y gyfraith, felly beth am ychwanegu trydedd iaith yng Nghymru, sef BSL? Diolch yn fawr.

15:55

Can I take this opportunity to thank my colleague Mark Isherwood for bringing forward this incredibly important British Sign Language Bill? I echo my colleague Sam Rowlands's words that Mark has been a true pioneer and supporter of disabled rights. His passion as well as support for BSL have been evident here in this Chamber for decades.

The overarching aim of this much-needed Bill is to break down the barriers facing deaf people in many aspects of society. As my colleague Mark Isherwood said in his initial introduction, British Sign Language is the most common form of sign language here in the UK and helps build a sense of community and belonging for deaf people by using hand shapes, facial expressions, gestures and body language to convey meaning. The British Deaf Association states that British Sign Language is not just a language, it is also a gateway to learning and the means whereby deaf people survive and flourish in the hearing world. Being able to use BSL is a truly fantastic thing, and I firmly believe children should be taught the basics, at the very least, whilst at school. Whilst this would create a future generation of BSL users, opportunities for adults to equip themselves with this skill should also be more widely offered to people across Wales.

Many moons ago, I actually attended a basic BSL course at the Charles Street learning centre in Newport, which was a hugely exciting as well as beneficial experience for me. I did learn basic things, and I am going to actually try and show you here in the Senedd today, as well as to our wonderful guests here in the Chamber, who, as well as those beyond the Chamber, will be able to perhaps assess me. I learned basic things such as 'hello' and 'you can name me'. [Signs in BSL.] You may have to zoom in on the camera. I remember saying my name, which is 'N-A-T-A-S-H-A', and that's about it, I'm afraid. I may be able to say 'thank you' at the end of my speech, but that's all I pretty much remember. I have to give credit to all of the BSL learning centres across Wales, and, ultimately, across the United Kingdom. There have been a lot of repeated calls for BSL to be given full legal status here in Wales, and although the Welsh Government recognised BSL as a language in its own right a decade ago, in my view more can be done and more should be done.

The Bill here today sets out to improve access to education, amongst other areas, for deaf people, and that is incredibly important, as we know that deaf learners generally have a lower educational attainment compared with their hearing peers. Not only that, but, in fact, deaf children are around 26 per cent less likely to achieve A* to C grades in core subjects such as English, maths and science than children who can hear. I'd like you to all remember that many deaf BSL signers have a lower reading age than the general population as a result of linguistic exclusion. This in turn can lead to social exclusion as a direct result of this, which can adversely affect employment, education and healthcare.

There are also issues within health settings when it comes to BSL, with a shortfall of interpreters, especially when it comes to emergency and unplanned care, having a major impact on deaf people accessing public services. If you can all recall a time where you have been to A&E or have needed emergency medical care, now try and imagine being deaf and needing a BSL translator or interpreter and support at such a difficult time.

To put it simply, Deputy Presiding Officer, this Bill will put the voice of deaf people at the heart of the design and delivery of services to ensure that their needs are met in day-to-day life. I am really proud to be standing here today and to support Mark Isherwood’s Bill. I hope all Members here in the Chamber and beyond will see the huge benefits this will bring and vote accordingly. Thank you.

A gaf i achub ar y cyfle i ddiolch i fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood, am gyflwyno’r Bil Iaith Arwyddion Prydain hynod bwysig hwn? Ategaf eiriau fy nghyd-Aelod, Sam Rowlands, fod Mark wedi bod yn arloeswr a chefnogwr brwd i hawliau pobl anabl. Mae ei angerdd a'i gefnogaeth i BSL wedi bod yn amlwg yma yn y Siambr hon ers degawdau.

Nod trosfwaol y Bil mawr ei angen hwn yw chwalu’r rhwystrau sy’n wynebu pobl fyddar mewn sawl agwedd ar gymdeithas. Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood, yn ei sylwadau agoriadol, Iaith Arwyddion Prydain yw’r iaith arwyddion fwyaf cyffredin yma yn y DU, ac mae’n helpu i adeiladu ymdeimlad o gymuned a pherthyn i bobl fyddar drwy ddefnyddio siapiau dwylo, mynegiant wyneb, ystumiau ac iaith y corff i gyfleu ystyr. Dywed Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain nad iaith yn unig yw Iaith Arwyddion Prydain, a'i bod hefyd yn borth i ddysgu ac yn fodd i bobl fyddar oroesi a ffynnu mewn byd sy'n clywed. Mae gallu defnyddio BSL yn beth gwirioneddol wych, ac rwy'n credu'n gryf y dylid addysgu'r hanfodion o leiaf i blant yn yr ysgol. Tra byddai hyn yn creu cenhedlaeth o ddefnyddwyr BSL yn y dyfodol, dylid cynnig cyfleoedd yn fwy eang i oedolion ledled Cymru ddysgu'r sgìl hwn.

Amser maith yn ôl, mynychais gwrs BSL sylfaenol yng nghanolfan ddysgu Stryd Charles yng Nghasnewydd, a oedd yn brofiad hynod gyffrous yn ogystal â buddiol i mi. Dysgais rai pethau sylfaenol, ac rwy’n mynd i geisio dangos i chi yma yn y Senedd heddiw, yn ogystal ag i’n gwesteion gwych yma yn y Siambr, a fydd, yn ogystal â’r rheini y tu allan i’r Siambr, efallai’n gallu fy asesu. Dysgais bethau sylfaenol fel 'helo' a 'gallwch fy enwi'. [Mae'n arwyddo yn BSL.] Efallai y bydd yn rhaid ichi chwyddo i mewn ar y camera. Rwy'n cofio dweud fy enw, sef 'N-A-T-A-S-H-A', a dyna ni, mae arnaf ofn. Efallai y gallaf ddweud 'diolch' ar ddiwedd fy araith, ond dyna'r cyfan rwy'n ei gofio, fwy neu lai. Mae’n rhaid imi ganmol pob un o’r canolfannau dysgu BSL ledled Cymru a'r Deyrnas Unedig. Bu galw cyson am statws cyfreithiol llawn i BSL yma yng Nghymru, ac er bod Llywodraeth Cymru wedi cydnabod BSL fel iaith yn ei hawl ei hun ddegawd yn ôl, yn fy marn i, gellir gwneud mwy, ac fe ddylid gwneud mwy.

Mae’r Bil yma heddiw yn ceisio gwella mynediad at addysg, ymhlith meysydd eraill, i bobl fyddar, ac mae hynny’n hynod bwysig, gan y gwyddom fod gan ddysgwyr byddar gyrhaeddiad addysgol is yn gyffredinol o gymharu â’u cyfoedion sy’n clywed. Nid yn unig hynny, ond mewn gwirionedd, mae plant byddar oddeutu 26 y cant yn llai tebygol o ennill graddau A* i C mewn pynciau craidd fel Saesneg, mathemateg a gwyddoniaeth na phlant sy’n gallu clywed. Hoffwn i bob un ohonoch gofio bod gan lawer o arwyddwyr BSL byddar oedran darllen is na'r boblogaeth yn gyffredinol o ganlyniad i allgáu ieithyddol. Gall hyn, yn ei dro, arwain at allgáu cymdeithasol o ganlyniad uniongyrchol i hyn, a gall hynny effeithio'n andwyol ar gyflogaeth, addysg a gofal iechyd.

Mae problemau hefyd mewn lleoliadau iechyd mewn perthynas â BSL, gyda phrinder dehonglwyr, yn enwedig mewn gofal brys a gofal heb ei gynllunio, yn cael effaith fawr ar bobl fyddar sy’n defnyddio gwasanaethau cyhoeddus. Os gallwch feddwl am amser pan fyddwch wedi bod mewn adran ddamweiniau ac achosion brys neu wedi bod angen gofal meddygol brys, nawr ceisiwch ddychmygu bod yn fyddar ac angen cyfieithydd neu ddehonglydd BSL a chymorth ar adeg mor anodd.

Yn syml, Ddirprwy Lywydd, bydd y Bil hwn yn rhoi llais pobl fyddar wrth wraidd y broses o gynllunio a darparu gwasanaethau er mwyn sicrhau bod eu hanghenion yn cael eu diwallu mewn bywyd o ddydd i ddydd. Rwy’n falch iawn o sefyll yma heddiw i gefnogi Bil Mark Isherwood. Rwy'n gobeithio y bydd pob Aelod yma yn y Siambr a thu hwnt yn gweld y manteision enfawr a ddaw yn sgil hyn ac yn pleidleisio yn unol â hynny. Diolch.

Galwaf ar Mark Isherwood i ymateb i'r ddadl.

I call on Mark Isherwood to reply to the debate.

Diolch. As people watching and attending in the gallery might not be aware, the person who opens has to close and summarise the debate held, so I've been scribbling down lots of notes, which is why I wasn't quite ready when you first called me.

The Cabinet Secretary in her response said the Welsh Government's very aware of how important this issue is, and that Wales is a country of social justice, but the Bill is not needed. That's a contradiction. The people in the gallery, the people across Wales, have been telling us year after year—in the cross-party group on disability, which I chair, for example; in the cross-party group on deaf issues, for example, which I chair; at meetings and conferences I have attended, and elsewhere—that we've got to have this, that we cannot be the only country in the United Kingdom that hasn't got a statutory provision in this respect, that we have to impose and require duties on Ministers that apply in other parts of the United Kingdom. To do otherwise would be a gross betrayal and a failure of social justice delivery, a failure to recognise the barriers that BSL signers encounter, a failure to understand their needs and work with them to help them meet those needs.

The Cabinet Secretary referred to the audit of British Sign Language in Wales by the British Deaf Association—I'm aware of that, I've been closely monitoring it for years, engaging with the BDA and questioning your predecessors on this for years. Throughout that process, the BDA have repeatedly stated to me—and I know the predecessor Ministers, because they've told me—that they still need an Act as well. The audit is not an alternative to an Act. She said that Wales is the first UK nation to include BSL in the curriculum and we applaud that, and I, in the past, regularly raised questions about that, as did Members of all other parties. But as we've heard from a number of speakers, deaf pupils continue to be disadvantaged by continuing inequity in outcomes and that will continue unless we provide the specific BSL interventions required to break that cycle of underachievement amongst children who otherwise do not have learning disabilities, do not have learning difficulties, except for those created by the barriers that we still allow to happen, we still allow them to encounter in school and elsewhere in society, and that is not acceptable.

She referred to the disability rights taskforce, with over 550 group members—550 group members are looking at generic solutions, and when I meet them individually, they tell me they're getting concerned that the talking is going on and we need to be delivering on outcomes. We cannot simply, under the umbrella of generic approaches and continuing to raise awareness, fail also to address the condition-specific needs of different demographic groups and communities across Wales, in this case BSL signers and deaf communities.

As I said, if this Bill does not proceed, Wales will be the only part of the UK not covered by specific BSL legislation. Surely, cross party, that would be a matter of shame, especially when the equivalent legislation in the other parts of the UK, passed or going through the process in Northern Ireland, have all had cross-party support. At UK level in the House of Commons, it was a Labour MP that brought this forward, and I supported her for that. And like I said, this is a language Bill that supports Welsh deaf leadership on BSL matters in Wales. No matter how effective and efficient Cabinet Secretaries, shadow Ministers, civil servants and officials might be, they don't have the knowledge or awareness, or lived experience that people who can provide Welsh deaf leadership can provide.

The Cabinet Secretary said that the UK BSL Act has implications for devolved areas. Well, of course it does, because without that, duties applying to Ministers in the UK in England do not apply to Ministers in Wales in relation to the same devolved matters. So, BSL signers and deaf people in England and deaf children in England have provision and duties imposed on the Government there in this respect to report, to provide guidance, which would not apply to Welsh Ministers. That's not a partisan issue, that would again be a matter of disgrace for this nation and all parties in this place.

Sioned Williams said—

Diolch. Efallai na fydd pobl sy’n gwylio ac yn mynychu yn yr oriel yn gwybod, ond mae’n rhaid i’r sawl sy’n agor dadl ei chloi a'i chrynhoi hefyd, felly rwyf wedi bod yn ysgrifennu llawer o nodiadau, a dyna pam nad oeddwn yn hollol barod pan wnaethoch chi alw arnaf gyntaf.

Dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei hymateb fod Llywodraeth Cymru yn ymwybodol iawn o ba mor bwysig yw’r mater hwn, a bod Cymru yn wlad sy'n credu mewn cyfiawnder cymdeithasol, ond nad oes angen y Bil. Mae hynny'n gwrth-ddweud ei hun. Mae’r bobl yn yr oriel, y bobl ledled Cymru, wedi bod yn dweud wrthym flwyddyn ar ôl blwyddyn—er enghraifft yn y grŵp trawsbleidiol ar anabledd, a gadeirir gennyf; er enghraifft yn y grŵp trawsbleidiol ar faterion pobl fyddar, a gadeirir gennyf; mewn cyfarfodydd a chynadleddau a fynychais, ac mewn mannau eraill—fod yn rhaid inni gael hyn, na allwn fod yr unig wlad yn y Deyrnas Unedig nad oes ganddi ddarpariaeth statudol yn hyn o beth, fod yn rhaid inni orfodi a gosod y dyletswyddau sydd ar waith mewn rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig ar Weinidogion. Byddai gwneud fel arall yn frad ac yn fethiant i ddarparu cyfiawnder cymdeithasol, yn fethiant i gydnabod y rhwystrau y mae arwyddwyr BSL yn eu hwynebu, yn fethiant i ddeall eu hanghenion a gweithio gyda nhw i'w helpu i ddiwallu'r anghenion hynny.

Cyfeiriodd Ysgrifennydd y Cabinet at yr archwiliad o Iaith Arwyddion Prydain yng Nghymru gan Gymdeithas Pobl Fyddar Prydain—rwy’n ymwybodol o hynny, rwyf wedi bod yn ei fonitro’n agos ers blynyddoedd, yn ymgysylltu â Chymdeithas Pobl Fyddar Prydain ac yn holi eich rhagflaenwyr ynglŷn â hyn ers blynyddoedd. Drwy gydol y broses honno, mae Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain wedi dweud wrthyf dro ar ôl tro—a'r Gweinidogion blaenorol hefyd, gan eu bod hwythau wedi dweud wrthyf—fod yn dal i fod angen Deddf arnynt yn ogystal. Nid yw'r archwiliad yn gwneud y tro yn lle Deddf. Dywedodd mai Cymru yw’r wlad gyntaf yn y DU i gynnwys BSL yn y cwricwlwm, ac rydym yn cymeradwyo hynny, ac rwyf i, yn y gorffennol, wedi codi cwestiynau ynglŷn â hynny'n rheolaidd, fel Aelodau o bob plaid arall. Ond fel y clywsom gan nifer o siaradwyr, mae disgyblion byddar yn parhau i fod o dan anfantais oherwydd anghydraddoldeb parhaus mewn canlyniadau, a bydd hynny’n parhau oni bai ein bod yn darparu’r ymyriadau BSL penodol sydd eu hangen i dorri’r cylch o dangyflawni ymhlith plant nad oes ganddynt anableddau dysgu fel arall, nad oes ganddynt anawsterau dysgu, ac eithrio’r rhai a grëwyd gan y rhwystrau yr ydym yn dal i ganiatáu iddynt ddigwydd, y rhwystrau yr ydym yn dal i ganiatáu iddynt eu hwynebu yn yr ysgol ac mewn mannau eraill mewn cymdeithas, ac nid yw hynny’n dderbyniol.

Cyfeiriodd at y tasglu hawliau pobl anabl, gyda dros 550 o aelodau yn y grŵp—mae 550 o aelodau’r grŵp yn edrych ar atebion cyffredinol, a phan fyddaf yn cyfarfod â nhw'n unigol, dywedant wrthyf eu bod yn pryderu bod gormod o siarad yn digwydd a bod angen inni gyflawni canlyniadau. O dan ymbarél dulliau generig a pharhau i godi ymwybyddiaeth, ni allwn fethu mynd i’r afael hefyd ag anghenion cyflwr-benodol gwahanol grwpiau demograffig a chymunedau ledled Cymru, sef arwyddwyr BSL a chymunedau byddar yn yr achos hwn.

Fel y dywedais, os na fydd y Bil hwn yn mynd rhagddo, Cymru fydd yr unig ran o’r DU nad oes ganddi ddeddfwriaeth BSL benodol. Yn drawsbleidiol, byddai hynny’n destun cywilydd, yn enwedig pan fo’r ddeddfwriaeth gyfatebol yn rhannau eraill y DU, sydd wedi’i phasio neu’n mynd drwy’r broses yn achos Gogledd Iwerddon, wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol. Ar lefel y DU yn Nhŷ’r Cyffredin, AS Llafur a gyflwynodd hyn, ac fe'i cefnogais gyda hynny. Ac fel y dywedais, mae hwn yn Fil iaith sy'n cefnogi arweiniad gan bobl fyddar ar faterion BSL yng Nghymru. Ni waeth pa mor effeithiol ac effeithlon y gallai Ysgrifenyddion Cabinet, Gweinidogion yr wrthblaid, gweision sifil a swyddogion fod, nid oes ganddynt y wybodaeth na'r ymwybyddiaeth na'r profiad bywyd y gall pobl sy'n darparu arweiniad ar faterion pobl fyddar yng Nghymru eu darparu.

Dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet fod gan Ddeddf BSL y DU oblygiadau i feysydd datganoledig. Wel, wrth gwrs fod ganddi, oherwydd heb hynny, nid yw dyletswyddau sy'n berthnasol i Weinidogion y DU yn Lloegr yn berthnasol i Weinidogion yng Nghymru mewn perthynas â'r un materion datganoledig. Felly, mae gan arwyddwyr BSL a phobl a phlant byddar yn Lloegr ddarpariaeth a dyletswyddau wedi’u gosod ar y Llywodraeth yno yn hyn o beth i adrodd, i ddarparu canllawiau, na fyddent yn berthnasol i Weinidogion Cymru. Nid yw hynny’n fater pleidiol, byddai unwaith eto’n destun cywilydd i’r genedl hon a phob plaid yn y lle hwn.

Dywedodd Sioned Williams—

16:00

Mark, you're going to have to conclude now, we've gone through extra time for you.

Mark, bydd yn rhaid i chi ddod i ben nawr, rydym wedi mynd drwy amser ychwanegol i chi.

Okay. Well, I thank Plaid Cymru for confirming their support. She asked a number of questions and I agree, I think, on all the points you raised, and most of them, I think, would be included in any consultation that would follow if we get the agreement to go ahead. Sam quite rightly said that the Bill has the potential to revolutionise the lives of deaf people across Wales. Peredur, thank you for raising the issue raised by Welsh Women's Aid—this is another barrier faced by women victims of domestic violence and abuse, if they also lack BSL provision when that is their primary language. Natasha Asghar said that we need to help build a sense of community and belonging and a gateway to learning for everyone—in this context, BSL signers and the communities they live and exist within.

So, I urge everyone to put down their partisan flags on this issue—this isn't part of any UK election. I've been calling for this, as have other people across Wales affected by this, for so very long. Let's let it happen. Let's agree to take this forward, and let's start allowing BSL signers across Wales to have a real voice in designing the legislation that will begin to help them better meet the needs that they have, and the rights that they should have in a modern twenty-first century Wales. Diolch yn fawr. 

O'r gorau. Wel, diolch i Blaid Cymru am gadarnhau eu cefnogaeth. Fe ofynnodd hi nifer o gwestiynau ac rwy'n credu fy mod yn cytuno â'r holl bwyntiau a godwyd gennych, ac rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf ohonynt yn cael eu cynnwys mewn unrhyw ymgynghoriad a fyddai'n dilyn pe byddem yn cael cytundeb i fwrw ymlaen. Dywedodd Sam yn gwbl briodol fod gan y Bil botensial i chwyldroi bywydau pobl fyddar ledled Cymru. Peredur, diolch am godi'r mater a godwyd gan Cymorth i Fenywod Cymru—mae hyn yn rhwystr arall sy'n wynebu menywod sy'n dioddef trais a cham-drin domestig, os nad oes ganddynt ddarpariaeth BSL pan fo'n brif iaith iddynt. Dywedodd Natasha Asghar fod angen inni helpu i adeiladu ymdeimlad o gymuned a pherthyn a phorth i ddysgu i bawb—yn y cyd-destun hwn, arwyddwyr BSL a'r cymunedau y maent yn byw ac yn bodoli ynddynt.

Felly, rwy'n annog pawb i anghofio gwleidyddiaeth bleidiol ar y mater hwn—nid yw'n rhan o unrhyw etholiad yn y DU. Bûm yn galw am hyn, fel y gwnaeth pobl eraill ledled Cymru yr effeithir arnynt gan hyn, ers cymaint o amser. Gadewch inni adael iddo ddigwydd. Gadewch inni gytuno i fwrw ymlaen â hyn, a gadewch inni ddechrau caniatáu i arwyddwyr BSL ledled Cymru gael llais go iawn wrth gynllunio'r ddeddfwriaeth a fydd yn dechrau eu helpu i ddiwallu'r anghenion sydd ganddynt yn well, a'r hawliau a ddylai fod ganddynt mewn Cymru fodern yn yr unfed ganrif ar hugain. Diolch yn fawr. 

16:05

Y cwestiwn yw: a ddylid y derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio. 

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Gofal iechyd menywod
6. Member Debate under Standing Order 11.21(iv): Women's healthcare
7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Ffordd osgoi Cas-gwent
7. Welsh Conservatives Debate: Chepstow bypass

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliant 2 yn enw Heledd Fychan. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, and amendment 2 in the name of Heledd Fychan. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

Felly, eitem 7, dadl gyntaf y Ceidwadwyr Cymreig heddiw—ffordd osgoi Cas-gwent. Galwaf ar Natasha Asghar i wneud y cynnig.

So, we will move on to item 7, the first Welsh Conservatives debate today, on the Chepstow bypass. I call on Natasha Asghar to move the motion.

Cynnig NDM8618 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cydnabod manteision ffyrdd osgoi o ran cefnogi economïau lleol a lleihau tagfeydd.

2. Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth y DU i ddarparu cyllid i Gyngor Sir Fynwy ddatblygu cynlluniau ar gyfer ffordd osgoi Cas-gwent.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU, Cyngor Sir Fynwy a Chyngor Swydd Gaerloyw i ddarparu ffordd osgoi Cas-gwent.

Motion NDM8618 Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Recognises the benefits of bypasses in supporting local economies and easing congestion.

2. Welcomes the UK Government’s commitment to provide funding to Monmouthshire County Council to develop plans for a Chepstow bypass.

3. Calls on the Welsh Government to work with the UK Government, Monmouthshire County Council and Gloucestershire County Council to deliver a Chepstow bypass.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you so much, Deputy Presiding Officer. I welcome the opportunity to open this debate and move the motion tabled in the name of my colleague Darren Millar. Far too many communities across Wales are forced to suffer with heavily congested roads and crumbling road networks on a daily basis. Today's debate focuses on Chepstow in my region of South Wales East, where poor roads and ever-increasingly clogged routes are issues affecting many communities.

We all know that congestion can lead to huge economic, social and environmental cost. Yet, unfortunately, it does seem that the Labour Government here in Cardiff Bay continuously fails to tackle the issue. Instead, from a public viewpoint, they would much rather roll out costly 20 mph speed limits, put the brakes on new road building, and pursue road-charging plans, instead of rolling up their sleeves and coming up with some serious solutions.

One way of solving Chepstow's nightmare would be to build a very much-needed bypass—something that the Welsh Conservatives have long been calling for. There are, undoubtedly, massive benefits that bypasses can bring communities, by boosting local economies and, of course, by ultimately easing congestion. And it is incredibly disappointing that the Welsh Government hasn't done more to make this a reality over the past 25 years.

Gloucestershire County Council has earmarked £500,000 in its budget to help the infrastructure project over the line, yet it appears that Labour-run Monmouthshire council has sadly failed to put its hand in its pocket. Previously, under the fantastic leadership of my colleague Peter Fox, and also followed by Richard John, Monmouthshire council had thrown its backing behind the scheme. In fact, there was an agreement between Monmouthshire and Gloucestershire councils back in 2022 to advance the bypass plans.

But sadly, since Labour took over Monmouthshire council, there has been very little movement. But then again, should we really be surprised? All we know is that the Labour Party does, unfortunately, loathe drivers. Thankfully, the Conservative Party, which is firmly on the side of drivers, unlike Labour, has committed to giving Monmouthshire council the funding to develop plans for the bypass.

This bypass is absolutely essential when it comes to removing congestion, and it will allow people to cut down their commuting time, instead of being constantly stuck in traffic. Part of the A48 in Chepstow, which includes Hardwick Hill, is one of the two areas in the country that has exceeded the nitrogen dioxide objective levels in the past. So, not only would a bypass alleviate the horrendous traffic situation, but it would also go a long way in helping improve air quality in the area, which is something that we undoubtedly all want to see, regardless of our party.

Reports of lengthy tailbacks and heavy traffic on the M48 Severn bridge in Chepstow have, unfortunately, become commonplace. And with more houses being built in the area, our roads will undoubtedly be placed under an extra burden. There is widespread support for a bypass, not only here in Wales but across the border, where motorists are often stuck in traffic jams leaving the Forest of Dean. People living in areas such as Lydney, Sedbury and Alvington can all see the benefits of a Chepstow bypass.

It would appear as though everyone can see the benefits of this bypass apart from Labour, and that can be seen from the amendments tabled by the parties here today in the Welsh Parliament. That, I would argue, shows the stark differences between our parties. We want to help drivers, whilst recognising the economic, social and practical benefits an efficient road network would bring to Wales. Unfortunately, Labour simply wants to force people out of their cars and onto public transport by making motorists’ lives as difficult as possible.

The situation in Chepstow has gone on for far too long, and decisive action must be taken sooner rather than later. Chepstow needs and deserves a bypass. The will to make this happen is there in certain quarters. I certainly can’t deny it. But we need absolutely everyone to be on board and work together to build this incredibly important piece of infrastructure. I really hope that Members across the Chamber here will support our unamended motion this afternoon, and I look forward to hearing all of the contributions in this debate today. Thank you so much.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i agor y ddadl hon a gwneud y cynnig a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Mae gormod o lawer o gymunedau ledled Cymru yn cael eu gorfodi i ddioddef traffig trwm ar ffyrdd a rhwydweithiau ffyrdd sy'n dirywio'n ddyddiol. Mae'r ddadl heddiw yn canolbwyntio ar Gas-gwent yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru, lle mae ffyrdd gwael a thagfeydd cynyddol ar lwybrau'n broblemau sy'n effeithio ar lawer o gymunedau.

Rydym i gyd yn gwybod y gall tagfeydd arwain at gostau economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol enfawr. Ac eto, yn anffodus, mae'n ymddangos bod y Llywodraeth Lafur yma ym Mae Caerdydd yn methu mynd i'r afael â'r broblem yn barhaus. Yn hytrach, o safbwynt cyhoeddus, byddai'n well ganddynt gyflwyno terfynau cyflymder 20 mya costus, codi'r brêc ar adeiladu ffyrdd newydd, a mynd ar drywydd cynlluniau codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd, yn hytrach na thorchi eu llewys a meddwl am atebion difrifol.

Un ffordd o ddatrys hunllef Cas-gwent fyddai adeiladu ffordd osgoi fawr ei angen—rhywbeth y mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi bod yn galw amdano ers tro. Yn ddi-os, gallai ffordd osgoi greu manteision enfawr i gymunedau, drwy hybu economïau lleol, a thrwy leddfu tagfeydd yn y pen draw wrth gwrs. Ac mae'n hynod siomedig nad yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud mwy i wireddu hyn dros y 25 mlynedd diwethaf.

Mae Cyngor swydd Gaerloyw wedi clustnodi £500,000 yn ei gyllideb i helpu i wireddu'r prosiect seilwaith, ac eto mae'n ymddangos bod cyngor sir Fynwy sy'n cael ei redeg gan Lafur wedi methu rhoi ei law yn ei boced. Yn flaenorol, dan arweiniad gwych fy nghyd-Aelod Peter Fox, ac yna Richard John, roedd cyngor sir Fynwy wedi cefnogi'r cynllun. Yn wir, roedd cytundeb rhwng cynghorau sir Fynwy a swydd Gaerloyw yn ôl yn 2022 i ddatblygu cynlluniau'r ffordd osgoi.

Ond yn anffodus, ers i Lafur gymryd yr awenau yng nghyngor sir Fynwy, ychydig iawn o symud a fu. Ond unwaith eto, a ddylem synnu? Y cyfan a wyddom yw bod y Blaid Lafur yn casáu gyrwyr. Diolch byth, mae'r Blaid Geidwadol, sy'n gadarn o blaid gyrwyr, yn wahanol i Lafur, wedi ymrwymo i roi cyllid i gyngor sir Fynwy i ddatblygu cynlluniau ar gyfer y ffordd osgoi.

Mae'r ffordd osgoi hon yn gwbl hanfodol ar gyfer cael gwared ar dagfeydd, a bydd yn caniatáu i bobl leihau eu hamser cymudo, yn hytrach na bod yn sownd mewn traffig o hyd. Mae rhan o'r A48 yng Nghas-gwent, sy'n cynnwys Rhiw Hardwick, yn un o'r ddwy ardal yn y wlad sydd wedi gweld lefelau uwch na'r amcan nitrogen deuocsid yn y gorffennol. Felly, nid yn unig y byddai ffordd osgoi yn lliniaru sefyllfa erchyll y traffig, byddai hefyd yn mynd yn bell i helpu i wella ansawdd aer yn yr ardal, sy'n rhywbeth y mae pawb ohonom o bob plaid eisiau ei weld, yn ddi-os.

Yn anffodus, mae adroddiadau am dagfeydd hir a thraffig trwm ar bont Hafren M48 yng Nghas-gwent yn gyffredin erbyn hyn. A chyda mwy o dai yn cael eu hadeiladu yn yr ardal, heb os, bydd ein ffyrdd yn cael eu rhoi dan faich ychwanegol. Mae cefnogaeth eang i ffordd osgoi, nid yn unig yma yng Nghymru ond dros y ffin, lle mae modurwyr yn aml yn sownd mewn tagfeydd traffig wrth adael Fforest y Ddena. Gall pobl sy'n byw mewn ardaloedd fel Lydney, Sedbury ac Alvington i gyd weld manteision ffordd osgoi Cas-gwent.

Byddai'n ymddangos bod pawb yn gallu gweld manteision y ffordd osgoi hon ar wahân i Lafur, a gellir gweld hynny o'r gwelliannau a gyflwynwyd gan y pleidiau yma heddiw yn Senedd Cymru. Byddwn yn dadlau bod hynny'n dangos y gwahaniaeth amlwg rhwng ein pleidiau. Rydym ni am helpu gyrwyr, gan gydnabod y buddion economaidd, cymdeithasol ac ymarferol y byddai rhwydwaith ffyrdd effeithlon yn eu cynnig i Gymru. Yn anffodus, mae Llafur eisiau gorfodi pobl allan o'u ceir ac ar drafnidiaeth gyhoeddus drwy wneud bywydau modurwyr mor anodd â phosibl.

Mae'r sefyllfa yng Nghas-gwent wedi parhau am lawer gormod o amser, ac mae'n rhaid cymryd camau pendant yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach. Mae Cas-gwent angen ac yn haeddu ffordd osgoi. Mae'r ewyllys i wneud i hyn ddigwydd yno mewn rhai mannau. Yn sicr, ni allaf i mo'i wadu. Ond mae angen i bawb fod yn gefnogol a chydweithio i adeiladu'r seilwaith pwysig hwn. Rwy'n mawr obeithio y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn cefnogi ein cynnig heb ei ddiwygio y prynhawn yma, ac edrychaf ymlaen at glywed yr holl gyfraniadau yn y ddadl hon heddiw. Diolch yn fawr iawn.

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth i gynnig yn ffurfiol welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Cabinet Secretary for North Wales and Transport to move formally amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu'r cyfan a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cydnabod y problemau o ran tagfeydd yng Nghas-gwent.

2. Yn cydnabod yr angen am rwydwaith trafnidiaeth integredig, deniadol a chynaliadwy sy’n cefnogi twf yn yr ardal.

3. Yn cefnogi dull Llywodraeth Cymru o weithio mewn partneriaeth â Trafnidiaeth Cymru, Cyngor Sir Fynwy a Chyngor Swydd Gaerloyw i ystyried opsiynau ar gyfer gwella’r rhwydwaith ffyrdd, darpariaeth trafnidiaeth gyhoeddus a darpariaeth teithio llesol i wella teithio yng Nghas-gwent.

Amendment 1—Jane Hutt

Delete all and replace with:

To propose that the Senedd:

1. Recognises the issues with congestion in Chepstow.

2. Recognises the need for an integrated, attractive and sustainable transport network which supports growth in the area.

3. Supports the Welsh Government's approach of working in partnership with Transport for Wales, Monmouthshire County Council and Gloucestershire County Council to consider options to improve the road network, public transport provision and active travel provision to improve travel in Chepstow.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Moved.

Cynigiwyd.

A galwaf ar Peredur Owen Griffiths i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan.

And I call on Peredur Owen Griffiths to move amendment 2, tabled in the name of Heledd Fychan.

16:10

Gwelliant NDM8618-2 Heledd Fychan

Dileu pwyntiau 2 a 3 a rhoi yn eu lle:

Yn credu y dylid ymgymryd â datblygiadau seilwaith mewn ymgynghoriad llawn â chymunedau ac yn unol ag anghenion cymunedau a nodwyd.

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio i ddarparu seilwaith newydd i leddfu tagfeydd yn unol â'r egwyddorion hyn, gan gynnwys darparu trydydd bont y Fenai, a ffyrdd osgoi yn Llandeilo a Chas-gwent.

Yn galw ar Lywodraeth nesaf y DU i sicrhau setliad ariannu teg ar gyfer Cymru, a'r £4 biliwn mewn symiau canlyniadol sy'n ddyledus i Gymru o HS2, i ddarparu'r cyllid sydd ei angen i wella'r seilwaith trafnidiaeth a'r seilwaith ffyrdd yng Nghymru er mwyn lleddfu tagfeydd.

Amendment NDM8618-2 Heledd Fychan

Delete points 2 and 3 and replace with:

Believes that infrastructural developments should be undertaken in full consultation with communities and in line with communities’ stated needs.

Calls on the Welsh Government to work to deliver new infrastructure to ease congestion in line with these principles, including in delivering a third Menai crossing, and bypasses in Llandeilo and Chepstow.

Calls on the next UK Government to deliver a fair funding settlement for Wales, and the £4 billion in consequentials owed to Wales from HS2, to provide the funding needed to improve transport infrastructure and road infrastructure in Wales to ease congestion.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi'n symud y gwelliant.

Thank you, Dirprwy Lywydd. I move the amendment.

We have proposed amendments to the motion to try and encompass some of the wider issues in Wales's transport network. Our amendments also seek to address the barriers preventing local communities from making their own transport decisions. The transport infrastructure in Wales has been historically and systematically underfunded. Wales needs significant investment in transport infrastructure, but these upgrades require community involvement and a fair funding settlement for Wales. Westminster is denying Wales potentially over £4 billion in our fair share of real funding. Both Tories and Labour refuse to commit to giving Wales its fair share after the next general election, but Plaid Cymru's vision is for a Wales where communities are connected, north to south, east to west, through an integrated, accessible and affordable public transport network. We would use the billions we are owed to invest in a green, accessible and affordable public transport network to connect our communities, invest in our local economies and protect our environment.

We recognise the calls for a bypass in Chepstow. We also have concerns about congestion in Llandeilo and on the Menai crossings. Infrastructure projects must be more than just top-down decisions, they need to reflect the voices and needs of the communities that they intend to serve. The Menai crossing doesn't only serve the 70,000 residents of Ynys Môn, but is a key link from local to continental and global. All this should be taken into account when making infrastructure decisions. This Labour Government's current focus on modal shift alone is not enough to address this.

The Federation of Small Businesses have noted that, when transport systems are efficient, they provide economic and social opportunities and benefits. This results in positive multiplier effects, such as better accessibility to markets, employment and additional investments. Currently, in Chepstow and Llandeilo, air quality is being compromised, affecting people's health and well-being. When there are roadworks in Llandeilo, heavy goods vehicles already go on inappropriate roads, which is dangerous and doesn't align with the Welsh Government's current 20 mph policy promoting road safety. Perhaps if Labour or the Conservatives demanded fair funding for Wales's transport network, and the devolution of rail infrastructure, then we would be able to invest in these vital community transport projects ourselves. By involving our communities and securing fair funding, we can create infrastructure that not only meets present demand, but also paves the way for a prosperous and sustainable future. Diolch yn fawr.

Rydym wedi cynnig gwelliannau i'r cynnig i geisio cwmpasu rhai o'r problemau ehangach yn rhwydwaith trafnidiaeth Cymru. Mae ein gwelliannau hefyd yn ceisio mynd i'r afael â'r rhwystrau sy'n atal cymunedau lleol rhag gwneud eu penderfyniadau trafnidiaeth eu hunain. Mae'r seilwaith trafnidiaeth yng Nghymru wedi cael ei dangyllido yn hanesyddol ac yn systematig. Mae angen buddsoddiad sylweddol ar Gymru mewn seilwaith trafnidiaeth, ond mae'r uwchraddiadau hyn yn galw am gynnwys y gymuned a setliad ariannu teg i Gymru. Mae'n bosibl fod San Steffan yn amddifadu Cymru o dros £4 biliwn o'n cyfran deg o gyllid go iawn. Mae'r Torïaid a Llafur yn gwrthod ymrwymo i roi ei chyfran deg i Gymru ar ôl yr etholiad cyffredinol nesaf, ond gweledigaeth Plaid Cymru yw creu Cymru lle mae cymunedau wedi'u cysylltu, o'r gogledd i'r de, o'r dwyrain i'r gorllewin, drwy rwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus integredig, hygyrch a fforddiadwy. Byddem yn defnyddio'r biliynau sy'n ddyledus i ni i fuddsoddi mewn rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus werdd, hygyrch a fforddiadwy i gysylltu ein cymunedau, buddsoddi yn ein heconomïau lleol a diogelu ein hamgylchedd.

Rydym yn cydnabod y galwadau am ffordd osgoi yng Nghas-gwent. Mae gennym bryderon hefyd am dagfeydd yn Llandeilo ac ar groesfannau Menai. Rhaid i brosiectau seilwaith fod yn fwy na phenderfyniadau o'r brig i lawr yn unig, mae angen iddynt adlewyrchu lleisiau ac anghenion y cymunedau y maent yn bwriadu eu gwasanaethu. Mae croesfan y Fenai nid yn unig yn gwasanaethu 70,000 o drigolion Ynys Môn, mae'n gyswllt allweddol o'r lleol i'r cyfandirol a'r byd-eang. Dylid ystyried hyn i gyd wrth wneud penderfyniadau seilwaith. Nid yw ffocws presennol y Llywodraeth Lafur hon ar newid dulliau teithio'n unig yn ddigon i fynd i'r afael â hyn.

Mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach wedi nodi, pan fydd systemau trafnidiaeth yn effeithlon, eu bod yn darparu cyfleoedd a buddion economaidd a chymdeithasol. Mae hyn yn arwain at effeithiau lluosydd cadarnhaol, megis gwell hygyrchedd i farchnadoedd, cyflogaeth a buddsoddiadau ychwanegol. Ar hyn o bryd, yng Nghas-gwent a Llandeilo, mae ansawdd aer yn cael ei beryglu, gan effeithio ar iechyd a lles pobl. Pan fo gwaith ffordd yn Llandeilo, mae cerbydau nwyddau trwm eisoes yn mynd ar ffyrdd amhriodol, sy'n beryglus ac nid yw'n cyd-fynd â pholisi cyfredol Llywodraeth Cymru o 20 mya sy'n hyrwyddo diogelwch ar y ffyrdd. Pe bai Llafur neu'r Ceidwadwyr yn mynnu cyllid teg ar gyfer rhwydwaith trafnidiaeth Cymru, a datganoli'r seilwaith rheilffyrdd, efallai y byddem yn gallu buddsoddi yn y prosiectau trafnidiaeth gymunedol hanfodol hyn ein hunain. Drwy gynnwys ein cymunedau a sicrhau cyllid teg, gallwn greu seilwaith sydd nid yn unig yn ateb y galw presennol, ond sydd hefyd yn paratoi'r ffordd ar gyfer dyfodol ffyniannus a chynaliadwy. Diolch yn fawr.

I welcome this debate today because it gives another opportunity to shine a light on this serious problem in south-east Wales. Now, as many of you know, Chepstow sits at the gateway into Wales, but also a gateway for thousands of English commuters a day passing through Chepstow from Gloucestershire, via the A48, out of Wales, to access the motorway network. The density of traffic has increased massively over the last couple of years, and it's set to rise significantly as we see more and more housing developments completed and others being considered and taken forward across the border in the Forest of Dean and wider Gloucestershire. These huge volumes of traffic have to climb up the renowned Hardwick Hill through the town, and pollution monitoring equipment, as Natasha said, has been located there for many years, and shows consistently that the A48 at Hardwick Hill is one of the most polluted areas on the Welsh road network. This is having an extremely negative impact on the communities that this road runs through.

The congestion is added to by our own housing developments from along the Severnside corridor, stretching from Newport through to Portskewett, and, as a result, we see the A48 heading east through Pwllmeyric brought to a standstill most days, as traffic from all directions have to negotiate the Larkfield roundabout. So, we have this perfect storm of traffic issues in the area, but this can't be mitigated, as we have poor and undeveloped public transport in the area, and no infrastructural provision to enable people to reduce travel by car. 

Monmouthshire County Council, under previous control, started to consider long-term solutions and opportunities to do something to deal with this very real and growing problem. We engaged with the Forest of Dean and Gloucestershire and started conversations with the UK Government and Welsh Government. Much work had gone on into looking for solutions for the area, and I thank the Welsh Government of that time for its support of the Chepstow transport study, exploring options, including a potential bypass, which is widely felt to be the only real option to address things and allow Chepstow to thrive. 

This is not a new concept, but one that has been spoken about for decades. It is totally achievable and, indeed, developments over the years have been cognisant of its potential emergence. The transport study has been taken forward in line with the Welsh transport appraisal guidance process, which we know as WelTAG, and it has been followed, and two options for a bypass were considered at the WelTAG 2 stage, with a low-carbon option coming forward as a real solution that could be worked up as part of WelTAG 3, which requires a business case to be developed.

Now, sadly, we know the recent history, with Welsh Government putting a hold on road building schemes and the new Labour-run Monmouthshire council, who halted their work on it and poured cold water, sadly, on the progress of this scheme. However, we now have another chance to bring forward this, with the current UK Government committed to providing funding for Monmouthshire County Council to develop plans further for this much-needed bypass.

So, we now need Welsh Government to step back up to the plate and come back to the table and work with all stakeholders, including UK Government, Monmouthshire County Council, Forest of Dean and Gloucestershire, to make the bypass a reality. Please don't bury your heads in the sand on this; it's too important an issue. I encourage colleagues here to support our motion.

Rwy'n croesawu'r ddadl hon heddiw oherwydd ei bod yn rhoi cyfle arall i daflu goleuni ar y broblem ddifrifol hon yn ne-ddwyrain Cymru. Nawr, fel y gŵyr llawer ohonoch, mae Cas-gwent wrth y porth i mewn i Gymru, ond hefyd mae'n borth i filoedd o gymudwyr o Loegr sy'n mynd drwy Gas-gwent o swydd Gaerloyw bob dydd, drwy'r A48, allan o Gymru, i gael mynediad at y rhwydwaith traffyrdd. Mae dwysedd y traffig wedi cynyddu'n aruthrol dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, ac mae disgwyl iddo gynyddu'n sylweddol wrth inni weld mwy a mwy o ddatblygiadau tai yn cael eu cwblhau ac eraill yn cael eu hystyried a'u datblygu dros y ffin yn Fforest y Ddena a swydd Gaerloyw yn ehangach. Mae'n rhaid i'r cyfeintiau enfawr hyn o draffig ddringo i fyny Rhiw Hardwick drwy'r dref, ac mae offer monitro llygredd, fel y dywedodd Natasha, wedi ei leoli yno ers blynyddoedd lawer, ac yn dangos yn gyson mai'r A48 yn Rhiw Hardwick yw un o'r ardaloedd mwyaf llygredig ar rwydwaith ffyrdd Cymru. Mae hyn yn cael effaith negyddol iawn ar y cymunedau y mae'r ffordd hon yn rhedeg drwyddynt.

Ychwanegir at y tagfeydd gan ein datblygiadau tai ein hunain ar hyd coridor Glannau Hafren, sy'n ymestyn o Gasnewydd i Borthysgewin, ac o ganlyniad, gwelwn yr A48 sy'n mynd tua'r dwyrain drwy Bwllmeurig yn dod i stop ar y rhan fwyaf o ddyddiau, wrth i draffig o bob cyfeiriad orfod ymdopi â chylchfan Larkfield. Felly, mae gennym storm berffaith o broblemau traffig yn yr ardal, ond ni ellir ei liniaru am fod gennym drafnidiaeth gyhoeddus wael a heb ei datblygu yn yr ardal, a dim darpariaeth seilwaith i alluogi pobl i leihau nifer y teithiau a wneir mewn ceir.

O dan reolaeth flaenorol, dechreuodd Cyngor Sir Fynwy ystyried atebion a chyfleoedd hirdymor i wneud rhywbeth i ddelio â'r broblem real a chynyddol hon. Fe wnaethom ymgysylltu â Fforest y Ddena a swydd Gaerloyw a dechrau sgyrsiau gyda Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru. Fe wnaed llawer o waith ar chwilio am atebion ar gyfer yr ardal, a diolch i Lywodraeth Cymru am ei chefnogaeth i astudiaeth trafnidiaeth Cas-gwent, i archwilio opsiynau, gan gynnwys ffordd osgoi bosibl, y teimlir yn gyffredinol mai dyma'r unig opsiwn go iawn i fynd i'r afael â phethau a chaniatáu i Gas-gwent ffynnu. 

Nid cysyniad newydd mo hwn, ond un y soniwyd amdano ers degawdau. Mae'n gwbl bosibl ei gyflawni ac yn wir, mae datblygiadau dros y blynyddoedd wedi bod yn ymwybodol o'r posibilrwydd y byddai'n digwydd. Mae'r astudiaeth drafnidiaeth wedi'i datblygu yn unol â phroses yr arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru, neu WelTAG, ac mae wedi ei dilyn, ac ystyriwyd dau opsiwn ar gyfer ffordd osgoi ar gam WelTAG 2, gydag opsiwn carbon isel yn cael ei gyflwyno fel ateb go iawn y gellid ei ddatblygu'n rhan o WelTAG 3, sy'n galw am ddatblygu achos busnes.

Nawr, yn anffodus, fe wyddom yr hanes diweddar, gyda Llywodraeth Cymru yn gohirio cynlluniau adeiladu ffyrdd a chyngor newydd sir Fynwy dan arweiniad Llafur, a roddodd stop ar eu gwaith arno ac arllwys dŵr oer ar ddatblygiad y cynllun. Fodd bynnag, mae gennym gyfle arall i gyflwyno hyn, gyda Llywodraeth bresennol y DU wedi ymrwymo i ddarparu cyllid i Gyngor Sir Fynwy ddatblygu cynlluniau ymhellach ar gyfer y ffordd osgoi fawr ei hangen hon.

Felly, mae angen i Lywodraeth Cymru gamu i'r adwy a dod yn ôl at y bwrdd a gweithio gyda'r holl randdeiliaid, gan gynnwys Llywodraeth y DU, Cyngor Sir Fynwy, Fforest y Ddena a swydd Gaerloyw, i wireddu'r ffordd osgoi. Peidiwch â chladdu eich pennau yn y tywod ar hyn; mae'n fater rhy bwysig. Rwy'n annog cyd-Aelodau yma i gefnogi ein cynnig.

16:15

This is an obvious and transparent Conservative ploy to try and shore up what little support they have left in the Monmouth constituency ahead of the general election. An Arup review of the proposed bypass found 90 per cent of those likely to use it live in Gloucestershire, and therefore 90 per cent of the costs should fall on UK Government. Pre COVID, Arup estimated the cost at £150 million, and it's likely that those construction costs have increased by at least 50 per cent since then, and the actual cost would now be probably around £0.25 billion. And there's absolutely no evidence that the UK Government actually believes this would be value for money for possibly 30,000 Gloucestershire residents, and that's why I say this is an obvious and transparent election ploy.

And it seems quite likely as well, Dirprwy Lywydd, that the effect of such a bypass would be to shift congestion at the High Beech roundabout to the roundabout at Junction 2 of the M48. So, much better, then, to look at solutions to these problems, Dirprwy Lywydd, that are actually achievable and would have the effect that's required.

We know that things are improving in some ways. We have better train frequency now, thanks to Transport for Wales. There will be two trains an hour from Chepstow during most hours of the day, and we know that we need a more integrated service through the Severn tunnel junction to Bristol from Chepstow, and hopefully that will be developed as well, because there's a lot of recognition of the benefits that would bring. We need improvement at the High Beech roundabout, and this is something the Welsh Government is considering, and I hope very much that there might be an announcement before too long. And of course we need to divert traffic away from Caldicot to Chepstow, so that traffic that comes to Chepstow from Caldicot could quite easily be diverted, for example by a link road from the B4245 at Rogiet through to the M48. This is a proposal that has support from Monmouthshire County Council and also from the local councillors representing that area.

So, it's not as if there aren't potential solutions to ease these problems, Dirprwy Lywydd, but they must be achievable and they must be around integrated transport, which we know is the way forward for our transport problems here in Wales. That's why I support the Welsh Government's approach of working in partnership with Transport for Wales, Monmouthshire County Council and Gloucestershire County Council to consider options to improve the road network, to improve public transport provision and also, of course, active travel provision in and around Chepstow. That is the right way forward, the achievable way forward, and that, I believe, has a lot of local support. Diolch yn fawr.

Stynt Geidwadol amlwg a thryloyw yw hon i geisio cymell cyn lleied o gefnogaeth ag sydd ganddynt ar ôl yn etholaeth Mynwy cyn yr etholiad cyffredinol. Canfu adolygiad Arup o'r ffordd osgoi arfaethedig fod 90 y cant o'r rhai sy'n debygol o'i defnyddio yn byw yn swydd Gaerloyw, ac felly dylai 90 y cant o'r costau ddisgyn ar Lywodraeth y DU. Cyn COVID, amcangyfrifodd Arup fod y gost yn £150 miliwn, ac mae'n debygol fod y costau adeiladu hynny wedi cynyddu o leiaf 50 y cant ers hynny, a byddai'r wir gost oddeutu £0.25 biliwn erbyn hyn mae'n debyg. Ac nid oes unrhyw dystiolaeth o gwbl fod Llywodraeth y DU yn credu y byddai hyn yn werth am arian i oddeutu 30,000 o drigolion swydd Gaerloyw, a dyna pam rwy'n dweud mai stynt etholiad amlwg a thryloyw yw hon.

Ac mae'n ymddangos yn eithaf tebygol hefyd, Ddirprwy Lywydd, mai effaith ffordd osgoi o'r fath fyddai symud tagfeydd wrth gylchfan High Beech i'r gylchfan yng Nghyffordd 2 yr M48. Felly, Ddirprwy Lywydd, byddai'n llawer gwell edrych ar atebion y gellir eu cyflawni i'r problemau hyn mewn gwirionedd ac a fyddai'n cael yr effaith sydd ei hangen.

Gwyddom fod pethau'n gwella mewn rhai ffyrdd. Mae gennym drenau amlach nawr, diolch i Trafnidiaeth Cymru. Bydd dau drên yr awr o Gas-gwent yn ystod y rhan fwyaf o oriau'r dydd, ac fe wyddom fod angen gwasanaeth mwy integredig arnom drwy gyffordd twnnel Hafren i Fryste o Gas-gwent, a gobeithio y bydd hwnnw'n cael ei ddatblygu hefyd, oherwydd mae llawer o gydnabyddiaeth i'r manteision a fyddai'n dod yn sgil hynny. Mae angen gwelliannau wrth gylchfan High Beech, ac mae hyn yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ystyried, ac rwy'n gobeithio'n fawr y gallai fod cyhoeddiad cyn bo hir. Ac wrth gwrs mae angen inni ddargyfeirio traffig i ffwrdd o Gil-y-coed i Gas-gwent, fel y gellid dargyfeirio traffig sy'n dod i Gas-gwent o Gil-y-coed yn hawdd, er enghraifft ar hyd ffordd gyswllt o'r B4245 yn Rogiet drwodd i'r M48. Mae hwn yn gynnig sydd wedi cael cefnogaeth gan Gyngor Sir Fynwy a hefyd gan y cynghorwyr lleol sy'n cynrychioli'r ardal honno.

Felly, nid yw fel pe na bai atebion posibl i leddfu'r problemau hyn, Ddirprwy Lywydd, ond mae'n rhaid bod modd eu cyflawni a rhaid iddynt ymwneud â thrafnidiaeth integredig, sef y ffordd ymlaen i'n problemau trafnidiaeth yma yng Nghymru fel y gwyddom. Dyna pam rwy'n cefnogi dull Llywodraeth Cymru o weithio mewn partneriaeth â Trafnidiaeth Cymru, Cyngor Sir Fynwy a Chyngor Swydd Gaerloyw i ystyried opsiynau i wella'r rhwydwaith ffyrdd, i wella'r ddarpariaeth trafnidiaeth gyhoeddus a hefyd, wrth gwrs, y ddarpariaeth teithio llesol yng Nghas-gwent a'r cyffiniau. Dyna'r ffordd gywir ymlaen, ffordd ymlaen y gellir ei chyflawni, ac mae hynny, rwy'n credu, yn ennyn llawer o gefnogaeth leol. Diolch yn fawr.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth, Ken Skates. 

I call on the Cabinet Secretary for North Wales and Transport, Ken Skates. 

16:20

Diolch, Dirprwy Lywydd, and I'd like to begin by thanking the Conservatives for bringing forward this debate today. I know the idea of a bypass for Chepstow has been circulated for many years—indeed, it predates devolution—and I've listened with great interest to Members' arguments for a Chepstow bypass. Let me say firstly I do recognise the transport issues in Chepstow and the impact that they're having on the daily lives of those living in and travelling through Chepstow.

Earlier this year, Members will be aware that the Welsh Government carried out a review of transport issues at High Beech roundabout, which John Griffiths has referred to, and that we worked with Monmouthshire County Council and with Transport for Wales on that review. And it concluded that there is a strong case for change to improve travel in the area. It further recognised that there is a lack of effective public transport in the area, meaning that people don't often have an alternative to the private car. And recent developments in Gloucestershire are also increasing journeys through the area, and they're likely to continue to do so. I think all Members in the Chamber today have acknowledged that. Both of these factors contribute to delays and queuing at High Beech roundabout in peak periods, and the congestion creates issues with noise and air quality, and it affects people's journey times as well. Addressing these problems is also important to enable future residential developments in Monmouthshire. 

Now, the motion tabled by Darren Millar focuses on a Chepstow bypass as a solution to these problems and I recognise that, in some cases, bypasses can and do provide the best solution to improve transport in the area. Now, whether that is the case depends on local circumstances and the evidence about the impact it would have on journeys and on emissions. To deliver solutions that will address the issues now and in the long term, Chepstow needs an integrated, attractive and sustainable transport system, and this means taking a more holistic approach to considering transport in the area, and we need to consider changes in the strategic road network, whether that be a bypass or changes to High Beech roundabout, alongside improvements to public transport. 

So, we'll provide funding to Transport for Wales this year to take forward a study into the issues in Chepstow and to identify measures to improve transport in and around the town. This work will take place in partnership with Monmouthshire County Council and, indeed, in partnership with Gloucestershire County Council over the summer months. And ahead of this work, we're already making improvements to transport in the area. Just as John Griffiths has identified today, Transport for Wales now has introduced an additional 12 services a day between Cardiff and Cheltenham, providing an hourly service on the route. And the service is being operated using brand-new class 197 trains, providing passengers with a hugely improved experience.

More widely, we've awarded £8.4 million to transport projects in Monmouthshire in this current financial year, including investments in bus infrastructure and, indeed, improvements to the A4136. And longer term, the south-east Wales corporate joint committee are currently developing a regional transport plan, which will take a strategic approach to improving transport across south-east Wales. And here I have to make perhaps the most important point: that decisions over transport should be made at the most appropriate level, and that collaboration across borders and across administrative boundaries is absolutely vital. 

That's why we're striving, through creating corporate joint committees and in devolving decision making on funding, to get the decisions that are right for local areas made by the representatives of those local areas. I look forward to reporting on progress in easing congestion in Chepstow, and I hope that you'll feel able to support our amendment today. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Rwy'n gwybod bod y syniad o ffordd osgoi i Gas-gwent wedi cael ei wyntyllu ers blynyddoedd lawer—yn wir, mae'n rhagddyddio datganoli—ac rwyf wedi gwrando gyda diddordeb mawr ar ddadleuon yr Aelodau dros ffordd osgoi Cas-gwent. Gadewch imi ddweud yn gyntaf fy mod yn cydnabod y problemau trafnidiaeth yng Nghas-gwent a'r effaith y maent yn ei chael ar fywydau beunyddiol y rhai sy'n byw yng Nghas-gwent ac sy'n teithio drwy Gas-gwent.

Yn gynharach eleni, bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod Llywodraeth Cymru wedi cynnal adolygiad o broblemau trafnidiaeth ar gylchfan High Beech, y cyfeiriodd John Griffiths ato, a'n bod wedi gweithio gyda Chyngor Sir Fynwy a chyda Trafnidiaeth Cymru ar yr adolygiad hwnnw. Ac fe ddaeth i'r casgliad fod achos cryf dros newid i wella teithio yn yr ardal. Roedd yn cydnabod ymhellach fod diffyg trafnidiaeth gyhoeddus effeithiol yn yr ardal, sy'n golygu'n aml nad oes gan bobl ddewis arall yn lle'r car preifat. Ac mae datblygiadau diweddar yn swydd Gaerloyw hefyd yn cynyddu teithiau drwy'r ardal, ac maent yn debygol o barhau i wneud hynny. Rwy'n credu bod pob Aelod yn y Siambr heddiw wedi cydnabod hynny. Mae'r ddau ffactor yn cyfrannu at oedi a chiwio wrth gylchfan High Beech yn ystod cyfnodau prysur, ac mae'r tagfeydd yn creu problemau gyda sŵn ac ansawdd aer, ac mae'n effeithio ar amseroedd teithio pobl hefyd. Mae mynd i'r afael â'r problemau hyn hefyd yn bwysig er mwyn galluogi datblygiadau preswyl yn sir Fynwy yn y dyfodol. 

Nawr, mae'r cynnig a gyflwynwyd gan Darren Millar yn canolbwyntio ar ffordd osgoi Cas-gwent fel ateb i'r problemau hyn ac rwy'n cydnabod, mewn rhai achosion, y gall ffordd osgoi ddarparu'r ateb gorau i wella trafnidiaeth yn yr ardal. Nawr, mae i ba raddau y mae hynny'n wir yn dibynnu ar amgylchiadau lleol a'r dystiolaeth am yr effaith y byddai'n ei chael ar deithiau ac ar allyriadau. Er mwyn darparu atebion a fydd yn mynd i'r afael â'r problemau nawr ac yn y tymor hir, mae angen system drafnidiaeth integredig, ddeniadol a chynaliadwy ar Gas-gwent, ac mae hyn yn golygu mabwysiadu dull mwy cyfannol o ystyried trafnidiaeth yn yr ardal, ac mae angen inni ystyried newidiadau yn y rhwydwaith ffyrdd strategol, boed yn ffordd osgoi neu'n newidiadau i gylchfan High Beech, ochr yn ochr â gwelliannau i drafnidiaeth gyhoeddus. 

Felly, byddwn yn darparu cyllid i Trafnidiaeth Cymru eleni i fwrw ymlaen ag astudiaeth o'r problemau yng Nghas-gwent ac i nodi mesurau i wella trafnidiaeth yn y dref a'r cyffiniau. Bydd y gwaith hwn yn digwydd mewn partneriaeth â Chyngor Sir Fynwy ac yn wir, mewn partneriaeth â Chyngor Swydd Gaerloyw dros fisoedd yr haf. A chyn y gwaith hwn, rydym eisoes yn gwneud gwelliannau i drafnidiaeth yn yr ardal. Yn union fel y mae John Griffiths wedi nodi heddiw, mae Trafnidiaeth Cymru bellach wedi cyflwyno 12 gwasanaeth ychwanegol y dydd rhwng Caerdydd a Cheltenham, gan ddarparu gwasanaeth bob awr ar y llwybr. Ac mae'r gwasanaeth yn cael ei weithredu gan ddefnyddio trenau dosbarth 197 newydd sbon, gan ddarparu profiad llawer iawn gwell i deithwyr.

Yn fwy cyffredinol, rydym wedi dyfarnu £8.4 miliwn i brosiectau trafnidiaeth yn sir Fynwy yn ystod y flwyddyn ariannol hon, gan gynnwys buddsoddiadau mewn seilwaith bysiau ac yn wir, gwelliannau i'r A4136. Ac yn y tymor hwy, mae cyd-bwyllgor corfforedig de-ddwyrain Cymru wrthi'n datblygu cynllun trafnidiaeth rhanbarthol, a fydd yn mabwysiadu dull strategol o wella trafnidiaeth ar draws de-ddwyrain Cymru. Ac yma mae'n rhaid imi wneud y pwynt pwysicaf efallai: y dylid gwneud penderfyniadau ynghylch trafnidiaeth ar y lefel fwyaf priodol, a bod cydweithio ar draws ffiniau ac ar draws ffiniau gweinyddol yn gwbl hanfodol. 

Dyna pam ein bod, drwy greu cyd-bwyllgorau corfforedig a thrwy ddatganoli penderfyniadau ynglŷn â chyllid, yn ymdrechu i gael y penderfyniadau sy'n iawn ar gyfer ardaloedd lleol ac wedi'u gwneud gan gynrychiolwyr yr ardaloedd lleol hynny. Edrychaf ymlaen at adrodd ar gynnydd ar leihau tagfeydd yng Nghas-gwent, ac rwy'n gobeithio y byddwch yn teimlo y gallwch gefnogi ein gwelliant heddiw. 

Galwaf ar Tom Giffard i ymateb i'r ddadl. 

I call on Tom Giffard to reply to the debate. 

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, and can I thank everybody that participated in the debate today? We know that the issue of the need for a bypass in Chepstow has been a long-standing issue for a long time, and can I pay particular tribute I think to Peter Fox for the amount of work he's done both in this Chamber and previously as the leader of Monmouthshire council? We heard about that important work that was happening not just with Monmouthshire council, but in collaboration with Gloucestershire County Council, to take this project forward. I also know councillors in the Chepstow area, such as Christopher Edwards, Paul Pavia and Louise Brown, have really been working hard on behalf of constituents in that area as well. Can I also pay tribute as well—we talked about Monmouthshire County Council—to Richard John, who succeeded you, and I know he was taking that plan forward? Now, these plans, unfortunately, have ground to a halt, with the election of a Labour council in Monmouthshire. Like the road itself, it is going nowhere.

So, can I turn to some of the contributions, then? We heard from Natasha Asghar in particular that this is important not just for people in Chepstow, but actually, about the economic viability of south-east Wales and the south-west of England becoming an economic hub as well. Air quality was another issue that was mentioned by Peredur Owen Griffiths, and I was glad he mentioned it, because Hardwick Hill is one of only two areas in the county that have exceeded the nitrogen dioxide objective level. So, it is a real, real issue there in that specific part of Chepstow.

Can I thank John Griffiths as well for his inspirational speech, where he told us that everything was wonderful in Chepstow? I don't think local people would necessarily agree with that. What he called for were solutions that were actually achievable, but we've already heard that these proposals are achievable: this bypass is achievable, it was being delivered by a Conservative-led Monmouthshire County Council, and has ground to a halt with the election of a Labour one. And let me read to you, John, what Monmouthshire County Council themselves said in 2011, because you mentioned specifically about emissions: 'A bypass', quote,

'would significantly improve air quality within the AQMA and would also improve safety and living conditions for those living'

along the bypass route. So, I think it's important to acknowledge it ticks every box, if you like, of what John Griffiths was saying; the obvious answer here is a bypass.

And finally, can I—

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf i ddiolch i bawb a gymerodd ran yn y ddadl heddiw? Gwyddom fod mater yr angen am ffordd osgoi yng Nghas-gwent wedi bod yn fater hirsefydlog ers amser maith, ac a gaf i dalu teyrnged arbennig i Peter Fox am y gwaith y mae wedi'i wneud yn y Siambr hon a chyn hynny fel arweinydd cyngor sir Fynwy? Clywsom am y gwaith pwysig oedd yn digwydd nid yn unig gyda Chyngor Sir Fynwy, ond mewn cydweithrediad â Chyngor Swydd Gaerloyw, ar ddatblygu'r prosiect hwn. Rwy'n gwybod hefyd fod cynghorwyr yn ardal Cas-gwent, fel Christopher Edwards, Paul Pavia a Louise Brown, wedi bod yn gweithio'n galed iawn ar ran etholwyr yn yr ardal honno hefyd. A gaf i hefyd dalu teyrnged—fe fuom yn sôn am Gyngor Sir Fynwy—i Richard John, a'ch olynodd, a gwn ei fod wedi bwrw ymlaen â'r cynllun hwnnw? Nawr, yn anffodus, mae'r cynlluniau hyn wedi dod i stop, gydag ethol cyngor Llafur yn sir Fynwy. Fel y ffordd ei hun, mae'n mynd i unman.

Felly, a gaf i droi at rai o'r cyfraniadau? Clywsom gan Natasha Asghar yn fwyaf arbennig fod hyn yn bwysig nid yn unig i bobl yng Nghas-gwent, ond o ran bod hyfywedd economaidd de-ddwyrain Cymru a de-orllewin Lloegr yn dod yn hyb economaidd hefyd. Roedd ansawdd aer yn fater arall a grybwyllwyd gan Peredur Owen Griffiths, ac roeddwn yn falch iddo sôn amdano, oherwydd mae Rhiw Hardwick yn un o ddwy ardal yn y sir sydd wedi gweld lefelau uwch na'r amcan nitrogen deuocsid. Felly, mae'n broblem go iawn yno yn y rhan benodol honno o Gas-gwent.

A gaf i ddiolch i John Griffiths hefyd am ei araith ysbrydoledig, lle dywedodd wrthym fod popeth yn wych yng Nghas-gwent? Nid wyf yn credu y byddai pobl leol yn cytuno â hynny o reidrwydd. Galwodd am atebion y gellid eu cyflawni, ond rydym eisoes wedi clywed bod modd cyflawni'r cynigion hyn: mae modd cyflawni'r ffordd osgoi hon, roedd yn cael ei chyflawni gan Gyngor Sir Fynwy dan arweiniad y Ceidwadwyr, ac mae wedi dod i stop gydag ethol cyngor Llafur. A gadewch imi ddarllen i chi, John, yr hyn a ddywedodd Cyngor Sir Fynwy eu hunain yn 2011, oherwydd fe wnaethoch chi sôn yn benodol am allyriadau: 

'Byddai ffordd osgoi yn gwella ansawdd aer yn sylweddol o fewn yr Ardal Rheoli Ansawdd Aer a byddai hefyd yn gwella diogelwch ac amodau byw i'r rhai sy'n byw'

ar hyd llwybr y ffordd osgoi. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod ei fod yn ticio pob blwch, os mynnwch, yn yr hyn yr oedd John Griffiths yn ei ddweud; yr ateb amlwg yma yw ffordd osgoi.

Ac yn olaf, a gaf i—

16:25

Would the Member take an intervention?

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Would the Member agree with me that it's vitally important that the incumbent Member of Parliament, David T.C. Davies, is returned after this election, so that Chepstow doesn't grind to a halt, after the rhetoric we've heard from the Labour side, and David can go on championing the bypass for Chepstow, so that Chepstow can get the break it needs from the stranglehold of the Labour decline of Monmouthshire County Council?

A fyddai'r Aelod yn cytuno â mi ei bod yn hanfodol bwysig fod yr Aelod Seneddol presennol, David T.C. Davies, yn cadw ei sedd ar ôl yr etholiad hwn, fel nad yw Cas-gwent yn dod i stop, ar ôl y rhethreg a glywsom gan yr ochr Lafur, ac y gall David fynd ati i hyrwyddo'r ffordd osgoi i Gas-gwent, fel y gall Cas-gwent gael y cyfle sydd ei angen arni i ddianc o dagfa dirywiad Llafur Cyngor Sir Fynwy?

Can I thank Andrew R.T. Davies? I was working to that; that was my big crescendo.

A gaf i ddiolch i Andrew R.T. Davies? Roeddwn i'n gweithio i fyny at hynny; dyna oedd fy nghresendo mawr.

Can I remind all Members we are not electoral broadcasts here; we are here to debate the issue of the Chepstow bypass, and it's important we discuss those issues?

A gaf i atgoffa'r holl Aelodau nad darllediadau etholiadol sydd gennym yma; rydym yma i drafod mater ffordd osgoi Cas-gwent, ac mae'n bwysig ein bod yn trafod y materion hynny?

It is. It is absolutely important. Therefore, can I thank the Minister, or the Cabinet Secretary, Ken Skates for his buzzword response? We heard about committees, meetings, collaboration, but the answer's clear: we just need a bypass in Chepstow. And I don't think Chepstow residents will be necessarily reassured listening to the contribution from the Cabinet Secretary today, and the lack of seriousness from the Labour Party to take this issue forward, to drive Chepstow forward. And I hope they will reflect on the decision that they will have to make in just two and a half weeks' time between a Labour candidate who is determined to grind Chepstow to a halt, or David T.C. Davies, who will keep Chepstow moving.

Ydy. Mae'n bendant yn bwysig. Felly, a gaf i ddiolch i'r Gweinidog, neu Ysgrifennydd y Cabinet, Ken Skates am ei ymateb dengar? Clywsom am bwyllgorau, cyfarfodydd, cydweithio, ond mae'r ateb yn glir: rydym angen ffordd osgoi yng Nghas-gwent. Ac nid wyf yn credu y bydd trigolion Cas-gwent o reidrwydd yn dawelach eu meddwl wrth wrando ar gyfraniad Ysgrifennydd y Cabinet heddiw, a'r diffyg difrifoldeb gan y Blaid Lafur i fwrw ymlaen â'r mater hwn, i yrru Cas-gwent ymlaen. Ac rwy'n gobeithio y byddant yn ystyried y penderfyniad y bydd yn rhaid iddynt ei wneud ymhen dwy wythnos a hanner rhwng ymgeisydd Llafur sy'n benderfynol o ddod â Chas-gwent i stop, neu David T.C. Davies, a fydd yn cadw Cas-gwent i symud.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar y eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will therefore defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Niwclear
8. Welsh Conservatives Debate: Nuclear

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliant 2 yn enw Heledd Fychan. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-dethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, and amendment 2 in the name of Heledd Fychan. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

Eitem 8 yw ail ddadl y Ceidwadwyr Cymreig: niwclear. Galwaf ar Janet Finch-Saunders i wneud y cynnig.

Item 8 is the second Welsh Conservatives debate, on nuclear. I call on Janet Finch-Saunders to move the motion.

Cynnig NDM8617 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn dathlu rôl ynni niwclear wrth greu swyddi â chyflog da a sgiliau uchel, wrth sicrhau ynni rhatach, glanach a mwy diogel, gan weithio tuag at dargedau sero-net.

2. Yn croesawu ymrwymiad parhaus Llywodraeth y DU i arf ataliol Trident y DU.

3. Yn croesawu ymhellach ymrwymiad Llywodraeth y DU i ddarparu gorsaf ynni gigawatt newydd yn yr Wylfa yng Ngogledd Cymru a gweithio gyda'r diwydiant i ddarparu prosiectau presennol yn Hinkley Point a Sizewell.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU i ehangu ynni niwclear yng Nghymru.

Motion NDM8617 Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Celebrates the role nuclear power plays in creating well-paid and high-skilled jobs, whilst delivering cheaper, cleaner and more secure energy, working towards net-zero targets.

2. Welcomes the UK Government’s continued commitment to the UK’s Trident deterrent.

3. Further welcomes the UK Government’s commitment to deliver a new gigawatt power plant at Wylfa in North Wales and work with industry to deliver existing projects at Hinkley Point and Sizewell.

4. Calls on the Welsh Government to work with the UK Government to expand nuclear power in Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. 'Atomic Kitten', 'Pocket Rocket', Virginia Crosbie—one and the same, the woman who, over the past four and a half years, as the MP, who should be returned again, has worked so hard, with residents, business owners and the UK Conservative Ministers, to bring nuclear energy and thousands of jobs to Ynys Môn. The energy that she has put into this initiative could itself split the atom, and she has succeeded in her aims. Now, contrast that with the silly shambles of Plaid Cymru, who have claimed they don't oppose nuclear energy, but yet Liz Saville-Roberts, Plaid's group leader in Westminster, stated at the ITV Leaders' Debate: 'You know as well as I that Plaid Cymru's policy is no new sites for nuclear. That would include Wylfa and it would include Trawsfynydd.'

Ironically, here we have a political party in Wales whose ultimate aim is for independence, but wanting to scrap the actual nuclear deterrents that have kept our country safe for so many years. It is well known that nuclear isotopes now have a part to play in health treatments, eradicating cancer almost instantaneously, yet Plaid Cymru have supported Labour and the huge cut in funding to Cwmni Egino, and ultimately Trawsfynydd, where these isotopes could be manufactured. How can the people trust Welsh Labour and Plaid Cymru on nuclear when you've cut funding for Trawsfynydd? And you've also chosen today to delete the line in the motion that reads, and I quote:

'Welcomes the UK Government's continued commitment to the UK's Trident deterrent.'

So, there we have it: clear evidence that not only Plaid Cymru, but Welsh Labour under Vaughan Gething, does not welcome the UK Government's continued commitment to Trident. In fact, if you look at the manifestos, it is only the Conservatives who have made a written commitment to deliver a new gigawatt power plant at Wylfa. Labour hope to pull the wool over the eyes of their voters. In Plaid's 2024 manifesto, it states:

'Plaid Cymru opposes the development of new sites for nuclear power stations',

however the leader of Plaid, Rhun ap Iorwerth, on our screens, has spoken out many times in favour of investing in nuclear energy. So, I do ask the party opposite, with only one Member on the bench—well, one: what is your exact position? Tell us, and tell us ahead of the election, so that the electorate know. Thankfully for us—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. 'Atomic Kitten', 'Pocket Rocket', Virginia Crosbie—hon yw'r fenyw sydd, dros y pedair blynedd a hanner diwethaf, fel yr AS, y dylid ei hethol eto, wedi gweithio mor galed, gyda phreswylwyr, perchnogion busnesau a Gweinidogion Ceidwadol y DU, i ddod ag ynni niwclear a miloedd o swyddi i Ynys Môn. Gallai'r egni y mae hi wedi'i roi tuag at y fenter hon hollti'r atom ynddo'i hun, ac mae hi wedi llwyddo yn ei hamcanion. Nawr, gwrthgyferbynnwch hynny â llanast gwirion Plaid Cymru, sydd wedi honni nad ydynt yn gwrthwynebu ynni niwclear, ond eto dywedodd Liz Saville-Roberts, arweinydd grŵp Plaid Cymru yn San Steffan, yn Leaders' Debate ar ITV: 'Rydych chi'n gwybod cystal â fi mai polisi Plaid Cymru yw dim safleoedd newydd ar gyfer niwclear. Byddai hynny'n cynnwys Wylfa a byddai'n cynnwys Trawsfynydd.'

Yn eironig, yma mae gennym blaid wleidyddol yng Nghymru sydd â'r nod yn y pen draw o gael annibyniaeth, ond sydd eisiau cael gwared ar yr union arfau ataliol niwclear sydd wedi cadw ein gwlad yn ddiogel ers cymaint o flynyddoedd. Mae'n hysbys iawn fod isotopau niwclear bellach â rhan i'w chwarae mewn triniaethau iechyd, gan ddileu canser bron ar unwaith, ac eto mae Plaid Cymru wedi cefnogi Llafur a'r toriad enfawr mewn cyllid i Cwmni Egino, a Thrawsfynydd yn y pen draw, lle gellid cynhyrchu'r isotopau hyn. Sut y gall y bobl ymddiried yn Llafur Cymru a Phlaid Cymru ar niwclear a chithau wedi torri arian ar gyfer Trawsfynydd? Ac rydych chi hefyd wedi dewis dileu'r llinell yn y cynnig heddiw sy'n dweud:

'Yn croesawu ymrwymiad parhaus Llywodraeth y DU i arf ataliol Trident y DU.'

Felly, dyna ni: tystiolaeth glir nad yw Plaid Cymru, na Llafur Cymru o dan Vaughan Gething, yn croesawu ymrwymiad parhaus Llywodraeth y DU i Trident. Yn wir, os edrychwch chi ar y maniffestos, dim ond y Ceidwadwyr sydd wedi gwneud ymrwymiad ysgrifenedig i ddarparu pwerdy gigawat newydd yn Wylfa. Mae Llafur yn gobeithio taflu llwch i lygaid eu pleidleiswyr. Ym maniffesto Plaid Cymru 2024, mae'n datgan:

'Mae Plaid Cymru yn gwrthwynebu datblygu safleoedd newydd am orsafoedd niwclear',

ond mae arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth, ar ein sgriniau, wedi siarad droeon o blaid buddsoddi mewn ynni niwclear. Felly, rwy'n gofyn i'r blaid gyferbyn, gyda dim ond un Aelod ar y fainc—wel, un: beth yn union yw eich safbwynt? Dywedwch wrthym, a dywedwch wrthym cyn yr etholiad, fel bod yr etholwyr yn gwybod. Diolch byth—

16:30

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

I think Rhun ap Iorwerth is indicating that he wants to intervene. Are you accepting the intervention?

Credaf fod Rhun ap Iorwerth yn nodi ei fod am ymyrryd. A ydych chi'n derbyn yr ymyriad?

Diolch yn fawr, Llywydd. Not to school Janet Finch-Saunders, but just to make it very, very clear, and in fact what Liz Saville-Roberts said in that interview, Plaid Cymru's policy, quite right, is no new nuclear sites except Wylfa and Trawsfynydd, which are already nuclear sites with generations of nuclear tradition in them: something made clear in that interview that you are misleading people about.

Diolch yn fawr, Lywydd. Nid i addysgu Janet Finch-Saunders, ond dylwn nodi'n glir iawn mewn gwirionedd, mai'r hyn a ddywedodd Liz Saville-Roberts yn y cyfweliad hwnnw yw mai polisi Plaid Cymru, yn gywir ddigon, yw dim safleoedd niwclear newydd ac eithrio Wylfa a Thrawsfynydd, sydd eisoes yn safleoedd niwclear â chenedlaethau o draddodiad niwclear ynddynt: rhywbeth a wnaed yn glir yn y cyfweliad yr ydych chi'n camarwain pobl yn ei gylch.

No, absolutely no misleading on my part.

Thankfully for us, Conservatives have made great strides in bringing investment for nuclear energy into north Wales. In the March 2024 spring budget, our Chancellor, Jeremy Hunt, announced that the Government would be purchasing the Wylfa site for £160 million. That is showing a commitment to not only future UK energy security, but also the future of Wales as an industrial leader in nuclear energy. They announced only last month that plans are now being drawn up to use Wylfa as the preferred site for a large-scale nuclear power plant, firmly cementing Wales as part of future nuclear energy production in the UK. This is excellent news for Wales.

A study by Oxford Economics, commissioned by the nuclear industry, shows that the UK's existing civil nuclear industry contributed £700 million to the Welsh economy in 2021, directly employing 800 people and supporting nearly 11,000 jobs. According to Prospect, the nuclear sector is crucial for meeting our future energy needs and enhancing energy security. It plays a vital role alongside the expansion of renewables and other technologies, whilst also providing highly skilled, well-paid jobs. Rolls-Royce have stated that each small modular reactor will create 400 to 500 local jobs during its operation.

Looking at the wider potential benefits, each nuclear sector employee contributes an average of £102,300 in gross value added to GB—nearly twice the national average. The UK Conservative Government have made it clear that they want these projects to remain localised, with Rolls-Royce shortlisting three potential factory sites, including Deeside in north-east Wales, aiming for up to 80 per cent UK content to maximise local employment and supply chains.

Additionally, the development and maintenance of nuclear power requires highly skilled professionals, necessitating the training of future engineers and scientists. And we want to see more women in these types of industries. This gives potential to higher education centres, such as Bangor University, and we're all very proud of Bangor University. They will enjoy access to on-site training and expertise—[Interruption.] Yes. This commitment would also signal Wales—[Interruption.] They're doing the Llywydd's job here. [Laughter.] In science, technology, engineering and mathematics, with apprenticeship uptake in decline for the past five years, and 43 per cent of vacancies in STEM roles, there is a desperate shortage of applicants, so it's vital that we encourage individuals to pursue and remain in STEM careers, whilst contributing to our local job growth and stability.

As usual, the Welsh Government are failing to recognise this potential. As the Cabinet Secretary for the economy and energy outlined only last month, the Welsh Government, assisted by Plaid Cymru, made a £1.5 million cut to the budget of its major nuclear project in Trawsfynydd. After investing over £2 million in 2023, and with the Welsh Government slashing this budget, we now face the prospect of losing momentum for here. It is only Virginia Crosbie and the Conservatives—

Na, dim camarwain o gwbl ar fy rhan i.

Diolch byth, mae’r Ceidwadwyr wedi cymryd camau breision o ran denu buddsoddiad mewn ynni niwclear i ogledd Cymru. Yng nghyllideb y gwanwyn ym mis Mawrth 2024, cyhoeddodd ein Canghellor, Jeremy Hunt, y byddai’r Llywodraeth yn prynu safle Wylfa am £160 miliwn. Mae hynny’n dangos ymrwymiad nid yn unig i ddiogeledd ynni’r DU yn y dyfodol, ond hefyd i ddyfodol Cymru fel arweinydd diwydiant ym maes ynni niwclear. Y mis diwethaf, fe wnaethant gyhoeddi bod cynlluniau'n cael eu llunio i ddefnyddio Wylfa fel y safle a ffafrir ar gyfer gorsaf ynni niwclear ar raddfa fawr, gan gadarnhau lle Cymru'n gadarn o fewn strwythur cynhyrchu ynni niwclear yn y DU yn y dyfodol. Mae hyn yn newyddion ardderchog i Gymru.

Mae astudiaeth gan Oxford Economics, a gomisiynwyd gan y diwydiant niwclear, yn dangos bod diwydiant niwclear sifil presennol y DU wedi cyfrannu £700 miliwn i economi Cymru yn 2021, gan gyflogi 800 o bobl yn uniongyrchol a chynnal bron i 11,000 o swyddi. Yn ôl Prospect, mae'r sector niwclear yn hanfodol ar gyfer diwallu ein hanghenion ynni yn y dyfodol a gwella diogeledd ynni. Mae'n chwarae rhan hanfodol ochr yn ochr ag ehangu ynni adnewyddadwy a thechnolegau eraill, gan ddarparu swyddi medrus iawn sy'n talu'n dda. Mae Rolls-Royce wedi datgan y bydd pob adweithydd modiwlar bach yn creu 400 i 500 o swyddi lleol yn ystod ei oes.

Gan edrych ar y manteision ehangach posibl, mae pob gweithiwr yn y sector niwclear yn cyfrannu £102,300 ar gyfartaledd mewn gwerth ychwanegol gros i Brydain—bron i ddwywaith y cyfartaledd cenedlaethol. Mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi nodi'n glir eu bod am i’r prosiectau hyn aros yn lleol, gyda Rolls-Royce yn llunio rhestr fer o dri safle posibl ar gyfer ffatri, gan gynnwys Glannau Dyfrdwy yng ngogledd-ddwyrain Cymru, gyda’r nod o gael hyd at 80 y cant o'r cynnwys o'r DU i ddefnyddio cymaint â phosibl ar gadwyni cyflenwi a chyflogaeth lleol.

Yn ogystal, mae angen gweithwyr proffesiynol medrus iawn i ddatblygu a chynnal safleoedd ynni niwclear, sy'n golygu bod angen hyfforddi peirianwyr a gwyddonwyr ar gyfer y dyfodol. Ac rydym am weld mwy o fenywod yn y mathau hyn o ddiwydiannau. Mae hyn yn rhoi potensial i ganolfannau addysg uwch, megis Prifysgol Bangor, ac mae pob un ohonom yn falch iawn o Brifysgol Bangor. Byddant yn mwynhau mynediad at hyfforddiant ac arbenigedd ar y safle—[Torri ar draws.] Iawn. Byddai'r ymrwymiad hwn hefyd yn arwydd fod Cymru—[Torri ar draws.] Maent yn gwneud gwaith y Llywydd yma. [Chwerthin.] Mewn gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg, gyda gostyngiad yn y nifer sy’n dilyn prentisiaethau dros y pum mlynedd diwethaf, a 43 y cant o swyddi gwag mewn rolau STEM, mae prinder enbyd o ymgeiswyr, felly mae’n hanfodol ein bod yn annog unigolion i ddilyn ac i aros mewn gyrfaoedd STEM, gan gyfrannu at sefydlogrwydd a thwf ein swyddi lleol.

Yn ôl yr arfer, nid yw Llywodraeth Cymru yn cydnabod y potensial hwn. Fel yr amlinellodd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi ac ynni fis diwethaf, fe wnaeth Llywodraeth Cymru, gyda chymorth Plaid Cymru, doriad o £1.5 miliwn i gyllideb ei phrosiect niwclear mawr yn Nhrawsfynydd. Ar ôl buddsoddi dros £2 filiwn yn 2023, a chyda Llywodraeth Cymru yn torri’r gyllideb hon, rydym bellach yn wynebu’r posibilrwydd o golli momentwm yma. Dim ond Virginia Crosbie a’r Ceidwadwyr—

16:35

I am happy to allow a degree of party political debate in the context of this being a political chamber and this being a time of a UK general election, but I'm not content with it being personalised to individual candidates. So, if we can stick to the parties, and not the candidates.

Rwy’n fwy na pharod i ganiatáu rhywfaint o ddadlau pleidiol yng nghyd-destun y ffaith mai siambr wleidyddol yw hon a’i bod yn adeg etholiad cyffredinol y DU, ond nid wyf yn fodlon ichi drafod ymgeiswyr unigol. Felly, os gallwn gadw at y pleidiau, ac nid yr ymgeiswyr.

Well, it is only the Conservatives who recognise that Wylfa and Trawsfynydd are ripe for investment, and are set to make north Wales the fission frontier of twenty-first century nuclear energy. That might be a bit much for the Welsh Labour Government and Plaid Cymru to take. It's what is needed on Ynys Môn, and I for one support those initiates. Diolch yn fawr iawn.

Wel, dim ond y Ceidwadwyr sy’n cydnabod bod Wylfa a Thrawsfynydd yn lleoedd gwych i fuddsoddi, ac sy'n barod i osod gogledd Cymru ar flaen y gad o ran ynni niwclear yn yr unfed ganrif ar hugain. Efallai fod hynny’n ormod i Lywodraeth Lafur Cymru a Phlaid Cymru ei gymryd. Dyna sydd ei angen ar Ynys Môn, ac rwyf i, yn un, yn cefnogi'r mentrau hynny. Diolch yn fawr iawn.

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-dethol. Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a’r Gymraeg i gynnig yn ffurfiol welliant 1.

I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be de-selected. The Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language to move formally amendment 1.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu'r cyfan a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cefnogi swyddogaeth ynni niwclear ochr yn ochr ag ynni adnewyddadwy yng nghynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer trawsnewid gwyrdd a theg i economi carbon isel, gan sicrhau bod yr holl ynni newydd a gynhyrchir yng Nghymru yn ynni allyriadau sero.

2. Yn galw ar Lywodraeth newydd y DU i weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru i ystyried yn llawn yr holl opsiynau ar gyfer gorsaf newydd yn yr Wylfa a chyfleoedd yn y dyfodol ar gyfer Trawsfynydd, gan gydnabod pwysigrwydd allweddol cydweithio mewn perthynas â'r pwerau datganoledig perthnasol.

3. Yn croesawu swyddogaeth flaengar Llywodraeth Cymru, wrth gydweithio â Llywodraeth y DU, y diwydiant a phartneriaid, er mwyn cefnogi ynni niwclear yng Nghymru er mwyn gwneud y gorau o’r manteision economaidd-gymdeithasol ar gyfer Cymru.

Amendment 1—Jane Hutt

Delete all and replace with:

To propose that the Senedd:

1. Supports the role that nuclear power plays alongside renewables in the Welsh Government’s plans for a green and fair transition to a low-carbon economy, ensuring all new power generated in Wales is zero emission.

2. Calls on the incoming UK Government to work in partnership with the Welsh Government to fully explore all options for a new station at Wylfa and future opportunities for Trawsfynydd, recognising the critical importance of collaboration in relation to relevant devolved powers.

3. Welcomes the proactive role of the Welsh Government, working with the UK Government, industry and partners, to support nuclear power in Wales in order to maximise the socio-economic benefits for Wales.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Member
Jeremy Miles 16:37:19
Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language

Yn ffurfiol, Llywydd.

Formally, Llywydd.

Ydy, yn cael ei gynnig yn ffurfiol. A Luke Fletcher nawr i gynnig gwelliant 2 yn enw Plaid Cymru.

It's formally moved. And Luke Fletcher now to move amendment 2, tabled in the name of Plaid Cymru.

Gwelliant 2—Heledd Fychan

Dileu'r cyfan a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd

1. Yn dathlu bod gan Gymru yr adnoddau naturiol i fod ar flaen y gad o ran cynhyrchu ynni glân, adnewyddadwy.

2. Yn credu, os caiff ei ariannu'n briodol, y gallai ailddatblygiad arfaethedig safle'r Wylfa greu swyddi sgiliau uchel ar gyfer Ynys Môn.

3. Yn galw ar Lywodraeth nesaf y DU i:

a) datganoli pwerau llawn dros Ystâd y Goron i Gymru, er mwyn sicrhau bod ein cymunedau'n gallu elwa'n llawn ar ddatblygiadau ynni adnewyddadwy ar y môr fel dewisiadau amgen hyfyw yn lle gorsafoedd ynni niwclear newydd; a

b) sicrhau bod datblygiad safle'r Wylfa yn cyd-fynd yn llawn ag anghenion y gymuned leol.

Amendment 2—Heledd Fychan

Delete all and replace with:

To propose that the Senedd

1. Celebrates that Wales has the natural resources to be at the forefront of the production of clean, renewable energy.

2. Believes that, properly funded, the proposed redevelopment of the Wylfa site could generate high-skilled jobs for Ynys Mon.

3. Calls on the next UK Government to:

a) devolve full powers over the Crown Estate to Wales, to ensure that our communities are able to fully benefit from offshore renewable energy developments as viable alternatives to new nuclear power stations; and

b) ensure that the development of the Wylfa site is fully aligned with the needs of the local community.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch, Llywydd. Well, let's start with nuclear weapons. They're deadly, they're terrifying and, in a flash, all of this could be over. Devices capable of ending human civilisation. Now, despite the supposed deterrence that these weapons provide, recent events tell a different story, don't they? Russia’s invasion of Ukraine and the conflict in the middle east demonstrate that wars persist undeterred by the looming threat of nuclear annihilation. Instead of fostering peace, the proliferation of these weapons fuels global tensions. Now, the path to lasting peace lies not in an arms race, but in negotiation, non-proliferation and disarmament. We must redirect our resources towards building a safer, fairer world, a future where diplomacy triumphs over destruction, and human life is valued over the spectre of nuclear devastation. That's why Plaid Cymru opposes the Trident nuclear weapons system and its renewal, which is estimated to cost more than £200 billion, and why we are supporting the United Nations' treaty on the prohibition of nuclear weapons. If additional defence spending is required, then it would be better used on conventional defence and to peaceful ends rather than weapons of mass destruction.

Diolch, Lywydd. Wel, gadewch inni ddechrau gydag arfau niwclear. Maent yn angheuol, maent yn frawychus, ac mewn fflach, gallai hyn oll fod drosodd. Dyfeisiau a allai ddileu gwareiddiad dynol. Nawr, er yr ataliaeth honedig y mae'r arfau hyn yn ei darparu, mae digwyddiadau diweddar yn adrodd stori wahanol, onid ydynt? Mae ymosodiadau Rwsia ar Wcráin a'r gwrthdaro yn y dwyrain canol yn dangos bod rhyfeloedd yn parhau heb eu rhwystro gan fygythiad difodiant niwclear. Yn lle meithrin heddwch, mae twf arfogaeth niwclear yn megino tensiynau byd-eang. Nawr, nid mewn ras arfau y mae'r llwybr i heddwch parhaol, ond mewn cyd-drafod, atal amlhau arfau niwclear a diarfogi. Mae'n rhaid inni ailgyfeirio ein hadnoddau tuag at adeiladu byd mwy diogel, tecach, dyfodol lle mae diplomyddiaeth yn trechu dinistr, a bywyd dynol yn cael ei flaenoriaethu dros fwgan distryw niwclear. Dyna pam fod Plaid Cymru yn gwrthwynebu system arfau niwclear Trident a’r cynnig i'w hadnewyddu, yr amcangyfrifir y bydd yn costio mwy na £200 biliwn, a pham ein bod yn cefnogi cytundeb y Cenhedloedd Unedig ar wahardd arfau niwclear. Os oes angen gwariant ychwanegol ar amddiffyn, byddai'n well ei ddefnyddio ar amddiffyn confensiynol ac at ddibenion heddychlon yn hytrach nag ar arfau distryw mawr.

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Thank you very much for taking the intervention. So, just so I'm clear, you would be in favour of the United Kingdom ridding itself of its nuclear weapons, but the likes of Iran and North Korea retaining those nuclear weapons in response. That's your position?

Diolch yn fawr iawn am dderbyn yr ymyriad. Felly, er eglurder, byddech o blaid y Deyrnas Unedig yn cael gwared ar ei harfau niwclear ei hun, ond bod gwledydd fel Iran a Gogledd Korea yn cadw eu harfau niwclear mewn ymateb i hynny. Ai dyna'ch safbwynt?

We've just said, right, that we'd be supporting the United Nations' treaty on the prohibition of nuclear weapons. That requires work across the global community, doesn't it, to disarm. You can't expect every country in the world to disarm if nobody's willing to take the first step. So, working together, through peaceful means, is always the better way forward.

I'll move on to nuclear energy. Now, I really do worry that focusing and investing large amounts into nuclear comes with a significant and concerning opportunity cost. Nuclear power plants are notorious for being over budget and behind schedule. Hinkley Point C won't be operational until 2027, perhaps even 2030. So, that's more than 20 years after it was announced. We don’t have 20 more years to wait to tackle climate change and our energy problem. There are other ways to address the issue.

We have some of the largest tidal ranges anywhere in the world, with the Severn and Dee estuaries being among the largest. We have huge opportunities for offshore wind, and if we want to tackle the cost of energy, well, the cost of renewable energy is only going down, and will be by far the most cost-effective option in the future. And by the time the stations are operational, I, like many, would hope that green hydrogen production and storage capacity in Wales would be able to offset the need for nuclear energy's baseload power.

Now, the reality is that we will have no say on whether new developments go ahead, due to the devolution settlement, but what we can try and influence is the extent to which nuclear developments actually benefit communities in Wales. And in this, Llinos Medi and Plaid Cymru have for some time campaigned to ensure the Wylfa development is a community—

Rydym newydd ddweud, iawn, y byddem yn cefnogi cytundeb y Cenhedloedd Unedig ar wahardd arfau niwclear. Mae hynny'n galw am waith ar draws y gymuned fyd-eang, onid yw, i ddiarfogi. Ni allwch ddisgwyl i bob gwlad yn y byd ddiarfogi os nad oes unrhyw un yn fodlon cymryd y cam cyntaf. Felly, cydweithio, drwy ddulliau heddychlon, yw’r ffordd orau ymlaen bob amser.

Symudaf ymlaen at ynni niwclear. Nawr, rwy'n pryderu'n wirioneddol bod cost cyfle sylweddol a pheryglus ynghlwm wrth ganolbwyntio a buddsoddi symiau mawr mewn ynni niwclear. Mae enw drwg gan orsafoedd ynni niwclear am fod dros eu cyllideb ac ar ei hôl hi. Ni fydd Hinkley Point C yn weithredol tan 2027, efallai 2030 hyd yn oed. Felly, mae hynny fwy nag 20 mlynedd ar ôl iddo gael ei gyhoeddi. Nid oes gennym 20 mlynedd arall i aros er mwyn mynd i'r afael â newid hinsawdd a'n problem ynni. Mae ffyrdd eraill o fynd i'r afael â'r mater.

Mae gennym rai o’r amrediadau llanw mwyaf yn unrhyw le yn y byd, gydag aberoedd afon Hafren ac afon Dyfrdwy ymhlith y rhai mwyaf. Mae gennym gyfleoedd enfawr ar gyfer ynni gwynt ar y môr, ac os ydym am fynd i’r afael â chost ynni, wel, mae cost ynni adnewyddadwy yn gostwng, a dyma fydd yr opsiwn mwyaf cost-effeithiol o bell ffordd yn y dyfodol. Ac erbyn i'r gorsafoedd ddod yn weithredol, byddwn i, fel llawer o bobl, yn gobeithio y byddai capasiti cynhyrchu a storio hydrogen gwyrdd yng Nghymru yn gwneud iawn am yr angen am ynni niwclear ar gyfer y cyflenwad sylfaenol o ynni.

Nawr, y gwir amdani yw na fydd gennym unrhyw lais ynglŷn ag a fydd datblygiadau newydd yn mynd rhagddynt, oherwydd y setliad datganoli, ond yr hyn y gallwn geisio dylanwadu arno yw i ba raddau y mae datblygiadau niwclear o fudd i gymunedau yng Nghymru. Ac yn hyn o beth, mae Llinos Medi a Phlaid Cymru wedi ymgyrchu ers tro i sicrhau bod datblygiad Wylfa yn ddatblygiad sy’n canolbwyntio ar y gymuned—

16:40

No mention of candidates, if that's okay, and just to draw your attention to your time as well, you're out of time. If you can complete your contribution.

Dim sôn am ymgeiswyr, os yw hynny'n iawn, a dylwn dynnu eich sylw at eich amser hefyd, mae eich amser ar ben. Os gallwch gwblhau eich cyfraniad.

Plaid Cymru have long campaigned to ensure the Wylfa development is a community-centred development, so that local businesses and local workers are served by the development and not the other way around.

I will end, Llywydd, just by pointing to the fact, as well, that unless we get to grips really with the skills strategy for our economy, then all of this is just conjecture, isn't it? We know that there is a severe lack of skills, not just when it comes to actually providing those skills for renewable energy, but as a recent Economy, Trade and Rural Affairs Committee report highlighted, the same would be true for the nuclear sector as well.

Mae Plaid Cymru wedi ymgyrchu ers tro i sicrhau bod datblygiad Wylfa yn ddatblygiad sy’n canolbwyntio ar y gymuned, fel bod busnesau lleol a gweithwyr lleol yn cael eu gwasanaethu gan y datblygiad, ac nid fel arall.

Rwyf am gloi, Lywydd, drwy dynnu sylw at y ffaith hefyd, oni bai ein bod yn mynd i'r afael â'r strategaeth sgiliau ar gyfer ein heconomi, mai dim ond dyfalu yw hyn oll, ynte? Gwyddom fod prinder sgiliau difrifol, nid yn unig o ran darparu sgiliau ar gyfer ynni adnewyddadwy, ond fel y nododd adroddiad diweddar gan Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, byddai’r un peth yn wir am y sector ynni niwclear hefyd.

I would like to begin my contribution by placing on the record my acknowledgement that my position on nuclear differs from the rest of my party, but I feel it's important to speak on the issue and for a variety of perspectives to be heard.

The people of Ynys Môn have spent more than a decade being promised the fruits of nuclear development by the UK Conservative Government. Just like the rest of the commitments made about Wylfa, the latest promise to build a gigawatt power plant on the island can safely be filed away as another fantasy from a desperate Government on its last legs. We have already wasted a decade, and we're looking at another decade at least before things are up and running. And it's staggering to think about all the time and the millions of pounds that have already been wasted on this project, and it's money that could have been spent investing in deliverable, climate-friendly energy production of the future, and increasingly cheap and true renewable energy, such as wind, solar, green hydrogen and tidal.

And we don't have to look far, when we see them already here in Wales, and plans for more, whether it's the Morlais tidal energy project, new offshore windfarms, or a possible north Wales tidal barrage. These forms of true renewable energy are making nuclear increasingly redundant today, let alone in 10, 15 or 20 years' time, when this might come into fruition, or is proposed to. To continue down the path is to continue to risk vast amounts of time, effort and money on a method of energy generation that, in itself, has a limited lifetime, and could well be completely obsolete by the time it's fully operational.

I simply do not accept that nuclear is in any way a renewable form of energy either, not only because it relies upon finite materials, but also because it means passing on to our children and future generations the job of dealing with toxic waste. And who will the partners be for any such scheme? You can be pretty sure they won't be publicly owned by the British or Welsh taxpayer; it will be yet another example of Welsh resources being exploited, so that wealth can be siphoned off outside of our country for the benefit of extractive shareholders, with no care for or connection to Wales. I hear that South Korea is being looked at as a partner, and EDF, but they're already tied up with building the other nuclear plant.

We have to be honest with ourselves about the world in which we're living—honest not only about the future of energy generation on a planet increasingly at risk of climate breakdown, but about the military threats posed by modern weaponry in an increasingly polarised world. As we have seen just recently in Ukraine, nuclear power plants are not intended for conflict zones, but we can never be confident that they won't become part of one. Nuclear power plants in war zones are uniquely hazardous in a way that renewable energy generation simply is not. So, instead of relying on a form of energy that is slow to plan and build, which can be a devastating military target, which isn't renewable, and which is astronomically expensive, let's build a country reliant on clean, safe and cheap renewable energy.

Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad drwy gofnodi fy mod yn cydnabod bod fy safbwynt ar ynni niwclear yn wahanol i weddill fy mhlaid, ond teimlaf ei bod yn bwysig siarad ar y mater a bod amrywiaeth o safbwyntiau'n cael eu clywed.

Mae pobl Ynys Môn wedi treulio mwy na degawd gyda Llywodraeth Geidwadol y DU yn addo ffrwyth datblygiad ynni niwclear iddynt. Yn union fel gweddill yr ymrwymiadau a wnaed ynghylch Wylfa, nid yw'r addewid diweddaraf i adeiladu gorsaf bŵer gigawat ar yr ynys yn ddim byd ond ffantasi arall gan Lywodraeth ddiobaith yn ei dyddiau olaf. Rydym eisoes wedi gwastraffu degawd, ac rydym yn edrych ar ddegawd arall o leiaf cyn bod pethau'n weithredol. Ac mae'n syfrdanol meddwl am yr holl amser a'r miliynau o bunnoedd sydd eisoes wedi'u gwastraffu ar y prosiect hwn, ac mae'n arian y gellid bod wedi'i wario yn buddsoddi mewn cynhyrchu ynni sy'n gyfeillgar i'r hinsawdd ar gyfer y dyfodol, ynni y gellir ei gyflawni, sy'n dod yn rhatach ac yn rhatach ac sy'n ynni gwirioneddol adnewyddadwy, megis ynni gwynt, ynni solar, ynni hydrogen gwyrdd ac ynni'r llanw.

Ac nid oes yn rhaid inni edrych yn bell, pan ydym eisoes yn eu gweld yma yng Nghymru, a chynlluniau ar gyfer mwy, boed yn brosiect ynni'r llanw Morlais, ffermydd gwynt newydd ar y môr, neu forglawdd llanw posibl yng ngogledd Cymru. Mae’r mathau hyn o ynni gwirioneddol adnewyddadwy yn gwneud ynni niwclear yn gynyddol ddiangen heddiw, heb sôn am ymhen 10, 15 neu 20 mlynedd, pan allai hyn ddwyn ffrwyth, neu pan ragwelir y bydd yn dwyn ffrwyth. Mae parhau i lawr y llwybr yn golygu parhau i fentro defnyddio llawer iawn o amser, ymdrech ac arian ar ddull o gynhyrchu ynni sydd, ynddo'i hun, ag oes gyfyngedig, ac a allai fod wedi hen ddyddio erbyn iddo fod yn gwbl weithredol.

Nid wyf yn derbyn bod ynni niwclear yn fath adnewyddadwy o ynni mewn unrhyw ffordd ychwaith, nid yn unig am ei fod yn dibynnu ar ddeunyddiau cyfyngedig, ond oherwydd ei fod yn golygu trosglwyddo'r gwaith o ymdrin â'r gwastraff gwenwynig i’n plant a chenedlaethau’r dyfodol. A phwy fydd y partneriaid ar gyfer unrhyw gynllun o'r fath? Gallwch fod yn eithaf sicr na fyddant yn eiddo cyhoeddus i drethdalwyr Prydain neu Gymru; bydd yn enghraifft arall eto o adnoddau Cymru yn cael eu hecsbloetio, fel y gellir seiffno cyfoeth allan o’n gwlad er budd cyfranddalwyr echdynnol, nad ydynt yn malio am Gymru a heb unrhyw gysylltiad â Chymru. Clywaf fod De Korea yn cael eu hystyried fel partner, ac EDF, ond maent eisoes ynghlwm wrth adeiladu'r orsaf niwclear arall.

Mae'n rhaid inni fod yn onest â ni'n hunain ynglŷn â'r byd rydym yn byw ynddo—yn onest nid yn unig am ddyfodol cynhyrchu ynni ar blaned sydd mewn perygl cynyddol o chwalfa hinsawdd, ond am y bygythiadau milwrol a achosir gan arfau modern mewn byd sy'n gynyddol begynol. Fel y gwelsom yn ddiweddar yn Wcráin, nid yw gorsafoedd ynni niwclear wedi'u cynllunio i fodoli mewn ardaloedd lle ceir gwrthdaro, ond ni allwn byth fod yn hyderus na ddeuant yn rhan o un. Mae gorsafoedd ynni niwclear mewn ardaloedd rhyfel yn unigryw o beryglus mewn ffordd nad yw'n wir am gynhyrchiant ynni adnewyddadwy. Felly, yn lle dibynnu ar fath o ynni sy’n araf i’w gynllunio a’i adeiladu, a all fod yn darged milwrol dinistriol, math o ynni nad yw’n adnewyddadwy, ac sy’n anhygoel o ddrud, gadewch inni adeiladu gwlad sy’n dibynnu ar ynni adnewyddadwy glân, diogel a rhad.

I celebrate the role of the nuclear industry and show my appreciation for the role that it plays in north Wales, providing over 800 skilled jobs, putting £700 million into the Welsh economy, and providing homes with carbon-neutral electricity solutions. I will briefly reiterate the benefits of nuclear energy, which are plentiful. 

Nuclear energy is clean and renewable, nuclear power stations don't pollute, they don't release greenhouse gases, they can be built in rural or urban areas, and they are a reliable source of energy that is not dependent on weather or the availability of gas. People have concerns around nuclear energy due to infamous incidents in the last century, but the International Atomic Energy Agency says that nuclear power plants are among the safest and most secure facilities in the world and that health risks associated with nuclear power pale in comparison to those posed by fossil fuels that fill our atmosphere with carcinogenic particulate pollution.

Greenhouse gas emissions associated with nuclear energy are actually lower than solar and wind power, with six tonnes of greenhouse gas emissions associated with nuclear, compared to solar energy's 53 tons. Data shows that nuclear energy leads to fewer deaths per terawatt hour of electricity than coal, gas, oil, biomass, wind, and hydropower—it's quite a list, that. In fact, the same data shows that nuclear energy is the second safest method of energy pollution we have, narrowly beaten by solar. The purchase of Wylfa by Great British Nuclear is also expected to bring an investment of £20 billion to Wales, as well as securing thousands of jobs for the region, and potential for further investment in the site is still on the table.

I will leave it to Labour and Plaid Cymru Members to explain to their constituents that they have to suffer blackouts in order to satisfy their own ideological peculiarities, as was the case in New Zealand when they started drilling as a solution to that, but I would urge those Members to follow that example by their leader, who enthusiastically embraces the benefits of nuclear energy in his own constituency and what that offers for Wales. I encourage the Welsh Government to work with the UK Conservative Government, which I hope will be re-elected on 4 July, to secure even more nuclear energy sites for Wales. I would just conclude by copying Janet's remarks in encouraging the people of Ynys Môn to vote Conservative on 4 July to ensure that this happens. Thank you very much.

Rwy’n dathlu rôl y diwydiant niwclear ac yn dangos fy ngwerthfawrogiad o’r rôl y mae’n ei chwarae yng ngogledd Cymru, yn darparu dros 800 o swyddi medrus, yn cyfrannu £700 miliwn at economi Cymru, ac yn cyflwyno atebion carbon niwtral i ddarparu trydan i gartrefi. Hoffwn ailadrodd manteision niferus ynni niwclear yn gryno.

Mae ynni niwclear yn lân ac yn adnewyddadwy, nid yw gorsafoedd ynni niwclear yn llygru, nid ydynt yn rhyddhau nwyon tŷ gwydr, gellir eu hadeiladu mewn ardaloedd gwledig neu drefol, ac maent yn ffynhonnell ynni ddibynadwy nad yw'n dibynnu ar y tywydd nac argaeledd nwy. Mae gan bobl bryderon ynghylch ynni niwclear oherwydd digwyddiadau enbyd yn y ganrif ddiwethaf, ond dywed yr Asiantaeth Ynni Atomig Ryngwladol fod gorsafoedd ynni niwclear ymhlith y cyfleusterau mwyaf saff a diogel yn y byd, a bod risgiau iechyd sy'n gysylltiedig ag ynni niwclear yn fach o gymharu â'r rheini a achosir gan danwydd ffosil, sy'n llenwi ein hatmosffer â llygredd gronynnol carsinogenaidd.

Mae'r allyriadau nwyon tŷ gwydr sy'n gysylltiedig ag ynni niwclear yn llai nag ynni solar a gwynt, gyda chwe thunnell o allyriadau nwyon tŷ gwydr yn gysylltiedig â niwclear, o gymharu â 53 tunnell ag ynni solar. Mae data'n dangos bod ynni niwclear yn arwain at lai o farwolaethau fesul awr terawat o drydan na glo, nwy, olew, biomas, gwynt, ac ynni dŵr—mae'n rhestr go faith. Mewn gwirionedd, mae'r un data yn dangos mai ynni niwclear yw'r ail ddull mwyaf diogel o gynhyrchiant ynni sydd gennym, yn ail o drwch blewyn i ynni solar. Mae disgwyl i bryniant Wylfa gan Great British Nuclear arwain at fuddsoddiad o £20 biliwn i Gymru, yn ogystal â sicrhau miloedd o swyddi i’r rhanbarth, ac mae’r potensial ar gyfer buddsoddiad pellach yn y safle yn dal i fod ar y bwrdd.

Gadawaf i Aelodau Llafur a Phlaid Cymru egluro i’w hetholwyr fod yn rhaid iddynt ddioddef toriadau trydan er mwyn bodloni eu mympwyon ideolegol eu hunain, fel y gwelwyd yn Seland Newydd pan ddechreuasant ddrilio fel ateb i hynny, ond hoffwn annog yr Aelodau hynny i ddilyn esiampl eu harweinydd, sy’n frwd dros fanteision ynni niwclear yn ei etholaeth ei hun a’r hyn y mae hynny’n ei gynnig i Gymru. Rwy’n annog Llywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth Geidwadol y DU, y gobeithiaf y caiff ei hailethol ar 4 Gorffennaf, i sicrhau hyd yn oed mwy o safleoedd ynni niwclear i Gymru. Hoffwn gloi drwy adleisio sylwadau Janet wrth annog pobl Ynys Môn i bleidleisio dros y Ceidwadwyr ar 4 Gorffennaf er mwyn sicrhau bod hyn yn digwydd. Diolch yn fawr iawn.

16:45

The motion itself actually starts okay, talking about the economic benefits of nuclear energy projects. It's a principle that's been important to me, of course, in my years of supporting the development of the Wylfa Newydd project, before the Conservatives, of course, scuppered it in 2019. Wylfa Newydd would already be being built by now if it wasn't for the mess the UK Conservative Government made of things. There's the real irony in today's debate. And if I could say, there's a real sadness also in the tone from the Conservatives in deciding to mislead people about what Liz Saville-Roberts said when she said, in that same interview that you quoted, 'We have said that we support those two sites.' So, let's have a bit of honesty in this debate: just back yourselves.

The motion then goes somewhere I'm frankly amazed that the Conservatives wanted to take it. They choose to conflate nuclear weapons and the civil nuclear energy sector. I can imagine that people working in the nuclear energy sector now trying to win support for it will have their heads in their hands. Despite the common ground we may share on the potential for nuclear energy jobs, I clearly won't be supporting a motion that conflates that—

Mae’r cynnig ei hun yn dechrau’n iawn mewn gwirionedd, wrth sôn am fanteision economaidd prosiectau ynni niwclear. Mae'n egwyddor sydd wedi bod yn bwysig i mi, wrth gwrs, yn fy mlynyddoedd o gefnogi datblygiad prosiect Wylfa Newydd, cyn i'r Ceidwadwyr ei chwalu yn 2019. Byddai Wylfa Newydd eisoes yn cael ei adeiladu oni bai am y llanast a wnaeth Llywodraeth Geidwadol y DU o bethau. Mae eironi go iawn yn y ddadl heddiw. Ac os caf ddweud, mae tristwch gwirioneddol hefyd ym mhenderfyniad y Ceidwadwyr i gamarwain pobl ynglŷn â'r hyn a ddywedodd Liz Saville-Roberts pan ddywedodd, yn y cyfweliad a ddyfynnoch chi, 'Rydym wedi dweud ein bod yn cefnogi'r ddau safle hynny.' Felly, gadewch inni gael rhywfaint o onestrwydd yn y ddadl hon: cefnogwch eich hunain.

Yna, mae’r cynnig yn mynd i rywle rwy’n rhyfeddu, a dweud y gwir, fod y Ceidwadwyr am fynd ag ef. Maent yn dewis cyfuno arfau niwclear a'r sector ynni niwclear sifil. Gallaf ddychmygu y bydd pobl sy’n gweithio yn y sector ynni niwclear ac sy’n ceisio ennyn cefnogaeth iddo yn rhoi eu pennau yn eu dwylo. Er gwaethaf y tir cyffredin y gallwn fod yn ei rannu ar y potensial ar gyfer swyddi ym maes ynni niwclear, mae'n amlwg na fyddaf yn cefnogi cynnig sy'n cyfuno hynny—

Sorry, Rhun ap Iorwerth. Janet Finch-Saunders is seeking an intervention.

Mae'n ddrwg gennyf, Rhun ap Iorwerth. Mae Janet Finch-Saunders yn gofyn am ymyriad.

Rhun, let's be honest, your main agenda, your ideology, is independence. Do you believe that Trident has actually saved our country over the last goodness knows how many years, including Wales?

Rhun, gadewch inni fod yn onest, eich prif agenda, eich ideoleg, yw annibyniaeth. A ydych chi'n credu bod Trident wedi achub ein gwlad dros y nifer o flynyddoedd diwethaf, gan gynnwys Cymru?

As I say, I won't be supporting a motion that conflates nuclear energy with weapons and which backs the spending of £200 billion on nuclear weapons. I just don't think that should be the priority in terms of defence spending, or, crucially, a priority when we have so many children living in poverty and families blighted by the impact of Conservative austerity and the cost-of-living crisis. As I say, what were the Conservatives thinking?

On the Labour amendment, again, it starts well: we can agree on the reference to the kind of energy mix we need for the future. We can also agree on the reference to Wylfa and the need to fully explore options. There's one part missing, I think: that's the reference to the local voice. The reason the Plaid Cymru council leader—I was going to mention Llinos Medi here, but I'd better not—worked so hard in her role as council leader to get Ynys Môn ready for Wylfa Newydd was because she sees the local benefits. The reason she invested so much time and energy in that leadership role on Wylfa was that she could see the need to really work hard on protecting the community's interests. The amendment omits that local reference, so we'll be abstaining on it in order to get to our own amendment, which does, whilst focusing on the potential for high-skill jobs at Wylfa that Plaid Cymru on Ynys Môn continues to champion, also specifically call for ensuring that the development at the Wylfa site is fully aligned with the needs of the local community.

The latest Tory pledge to deliver on Wylfa is just another desperate and empty promise. The people of Ynys Môn simply aren't buying it, because they scuppered the last one. We're now talking about a project for 2040 or 2050. We're still focused on the jobs and the skills that could come then, but being honest that some of those young women and men who could work at a new Wylfa haven't yet been born. We should manage expectations on timescale, be honest rather than make grand promises to try to buy votes. In the meantime, we can continue to push the boundaries of what's being done right now in renewables, tidal, offshore wind and hydrogen and so on.

Fel y dywedaf, nid wyf am gefnogi cynnig sy'n cyfuno ynni niwclear ag arfau ac sy'n cefnogi gwariant o £200 biliwn ar arfau niwclear. Ni chredaf y dylai hynny fod yn flaenoriaeth o ran gwariant ar amddiffyn, nac, yn hollbwysig, yn flaenoriaeth pan fo gennym gymaint o blant yn byw mewn tlodi a theuluoedd wedi'u melltithio gan effaith cyni'r Ceidwadwyr a'r argyfwng costau byw. Fel y dywedaf, beth oedd y Ceidwadwyr yn ei feddwl?

Ar welliant Llafur, unwaith eto, mae’n dechrau’n dda: gallwn gytuno ar y cyfeiriad at y math o gymysgedd ynni sydd ei angen arnom ar gyfer y dyfodol. Gallwn hefyd gytuno ar y cyfeiriad at Wylfa a’r angen i archwilio'r opsiynau’n llawn. Credaf fod un rhan ar goll: y cyfeiriad at y llais lleol. Y rheswm pam fod arweinydd cyngor Plaid Cymru—roeddwn ar fin sôn am Llinos Medi, ond byddai’n well imi beidio—wedi gweithio mor galed yn ei rôl fel arweinydd cyngor i gael Ynys Môn yn barod ar gyfer Wylfa Newydd oedd am ei bod hi'n gweld y manteision lleol. Y rheswm pam y buddsoddodd gymaint o amser ac egni yn y rôl arweinyddiaeth honno ar Wylfa oedd am ei bod hi'n gallu gweld yr angen i weithio’n galed iawn ar warchod buddiannau’r gymuned. Mae’r gwelliant yn hepgor y cyfeiriad lleol hwnnw, felly byddwn yn ymatal arno er mwyn dod at ein gwelliant ein hunain, sydd, tra bo'n canolbwyntio ar y potensial ar gyfer swyddi sgiliau uchel yn Wylfa y mae Plaid Cymru ar Ynys Môn yn parhau i’w hyrwyddo, hefyd yn galw'n benodol am sicrhau bod y datblygiad ar safle Wylfa yn alinio'n llwyr ag anghenion y gymuned leol.

Mae addewid diweddaraf y Torïaid i gyflawni Wylfa yn addewid enbyd a gwag arall. Nid yw pobl Ynys Môn yn ei gredu, gan iddynt wneud llanast o'r un diwethaf. Rydym yn sôn nawr am brosiect ar gyfer 2040 neu 2050. Rydym yn dal i ganolbwyntio ar y swyddi a'r sgiliau a allai ddod bryd hynny, ond gan fod yn onest nad yw rhai o'r menywod a'r dynion ifanc a allai fod yn gweithio mewn Wylfa newydd wedi'u geni eto. Dylem reoli disgwyliadau ar amserlenni, a bod yn onest yn hytrach na gwneud addewidion mawr i geisio prynu pleidleisiau. Yn y cyfamser, gallwn barhau i wthio ffiniau yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd mewn ynni adnewyddadwy, ynni'r llanw, ynni gwynt ar y môr ac ynni hydrogen ac ati.

Mae pobl Ynys Môn yn haeddu gwell na gweld y Ceidwadwyr yn chwarae gemau gwleidyddol efo Wylfa. Mi fydd Plaid Cymru yn parhau i fynnu buddsoddiad er mwyn helpu ein cymunedau ni i ffynnu.

The people of Anglesey deserve better than to see the Conservatives playing political games with Wylfa. Plaid Cymru will continue to insist on investment in order to help our communities to prosper.

16:50

Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a’r Gymraeg nawr i gyfrannu. Jeremy Miles. 

The Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language now to contribute. Jeremy Miles. 

Member
Jeremy Miles 16:51:25
Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language

Diolch, Llywydd. Dwi'n croesawu'r cyfle i drafod y pwnc hwn. Fel y dywedais i yn fy ymateb i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, mae'r drafodaeth yn un amserol yn sgil datblygiadau diweddar, ac am y bydd Llywodraeth newydd yn San Steffan mewn ychydig wythnosau. Dyw niwclear sifil ddim yn faes polisi datganoledig a mater i'r Llywodraeth yn Llundain yw penderfynu pa ddatblygiadau niwclear newydd y dylid eu sbarduno a buddsoddi ynddyn nhw.

Yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn niwclear trwy gefnogi a galluogi. Mae un amod bwysig i'r gefnogaeth: bod yn rhaid i unrhyw fuddsoddiad fod yn gyson gyda blaenoriaethau economaidd Llywodraeth Cymru o ran swyddi gwyrdd, hyrwyddo ynni adnewyddadwy, datblygu'r economi werdd a sicrhau pontio teg i sero net. Dylai ynni niwclear gefnogi ein hymdrechion dros ynni adnewyddadwy, nid cymryd eu lle.

Byddwn, wrth gwrs, am wneud y gorau o'r manteision economaidd a chymdeithasol all ddod, ond ar yr un pryd byddwn am leihau'r effeithiau anodd sy'n gallu dod yn sgil prosiectau seilwaith mawr, er enghraifft ar wasanaethau lleol. Gall datblygu a buddsoddi mewn niwclear fy helpu i gefnogi fy amcan o wella cynhyrchiant, cynnig amodau da i fusnesau fuddsoddi ynddyn nhw ac adnewyddu sgiliau. 

Mae amcanion niwclear Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi newid yn llwyr dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, gyda gosod targedau uchelgeisiol i gynhyrchu mwy o bŵer niwclear yn y tri degawd nesaf nag ers blynyddoedd. Ond mae yna amwysedd mawr o hyd. Mae'r ffaith bod y cyhoeddiad i brynu safle Wylfa wedi ei wneud ychydig iawn cyn cyhoeddi'r etholiad yn enghraifft o'r amwysedd hwnnw. 

Thank you, Llywydd. I welcome the opportunity to discuss this subject. As I said in response to the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, the discussion is a timely one following recent developments, and as there will be a new Government in Westminster in a few weeks' time. Civil nuclear isn't a devolved policy area and it's and issue for the London Government to decide what nuclear developments should be driven forward and invested in.

In Wales, the Welsh Government invests in nuclear through supporting and enabling. There's one important condition for the support, namely that any investment has to be consistent with the Welsh Government's economic priorities in terms of green jobs, promoting renewable energy, developing the green economy and ensuring a just transition to net zero. Nuclear energy should support our efforts in terms of renewable energy, not replace them.

We will, of course, want to do our best in terms of the economic and social benefits that can come, but we would want to mitigate the impacts that could follow major infrastructure projects, for example on local services. Developing and investing in nuclear helps me support the objective of improving productivity, providing good conditions for businesses to invest in and to renew skills. 

The nuclear objectives of the UK Government have changed entirely over the past few years, with ambitious targets set to produce more nuclear power in the next three decades than in previous years. But there is a great deal of ambiguity, still. The fact that the announcement to purchase the Wylfa site was made shortly before the announcement of the election is an example of that ambiguity. 

Llywydd, as I responded previously on a key recommendation and conclusions from the ETRA committee, we need a commitment on siting for north Wales from a UK Government. The decade-long uncertainty has impacted significantly on our ability to plan for any new activity, and the ongoing delay also affects the perception of nuclear deliverability in potential host communities that eats away at any future projects' social licence to operate. We have clearly shown our ambitions to be innovative in this space and to explore how to bring much-needed socioeconomic benefits to our rural communities: the setting up of Cwmni Egino, supply chain support on Hinkley Point C, and projects on decommissioning opportunities, to name just a few. Should new projects emerge for Trawsfynydd and Wylfa on Ynys Môn, we will work diligently and collaboratively with major developers and strategic partners, including what I hope, and, from the look of the polls, very much expect, will be a UK Labour Government, on issues of mutual interest.

There are three other areas where I can see how the Welsh Government can actively contribute to promoting and realising benefits and reducing impacts: supply chain and innovation, skills, and local and regional impacts. In supply chain development, we will, of course, look to key centres of innovation excellence such as AMRC Cymru and M-SParc to help support and drive innovation, productivity and competitiveness in our businesses. We also have active experience at Hinkley Point C, supporting the HPC engagement team to engage with Welsh companies that had competency to participate in the project's supply chain, which resulted in significant economic orders for businesses across Wales.

On skills, I've highlighted the scale of the nuclear workforce challenge previously to the Chamber. The sector has a current shortfall of 9,400 people and needs to grow sharply from 83,000 to 123,000 by 2030 to service and support the expected demand. The figures, which were developed as part of a UK Government taskforce, show the challenge ahead. Unfortunately, although officials have had contact with taskforce members, there was no formal opportunity from the UK Government's taskforce to the Welsh Government for involvement. For projects of scale, Llywydd, collaboration is key across the United Kingdom, yet here we have yet another example of the frustration that we have had in dealing with this Conservative Government. It is frustrating, because, in Wales, we have good practice to share. We've made significant strides in skills and the further education sector, providing much-needed investment for new training facilities at Coleg Menai in Llangefni, which is now able to offer a range of engineering-related courses, all with relevance to nuclear and the wider energy sector.

In terms of driving interest from children and young people in career opportunities, we also have several existing STEM-based projects that are and have been delivered by key strategic partners, such as M-SParc in Ynys Môn. On local and regional impacts, which I referred to and Rhun ap Iorwerth mentioned in his contribution, we've shown, on the previous Wylfa Newydd project, how we worked collaboratively with the developer and partners to plan effectively on transport, housing, education and Welsh language matters, truly recognising the critical role that having supportive, resilient communities can have in successful projects and economic health.

To conclude, Llywydd, the Welsh Government is, and, indeed, has been for almost a decade, ready and willing to proactively maximise the social, economic and carbon-reduction benefits of nuclear power, where that aligns with our priorities. I look forward to clear and decisive action from a new UK Labour Government following 4 July, which will allow us to unlock investment and realise the significant wider opportunities arising from new development at both Trawsfynydd and Wylfa.

Lywydd, fel yr ymatebais yn flaenorol ar argymhelliad allweddol a chasgliadau gan Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, mae angen ymrwymiad ar leoliad ar gyfer gogledd Cymru gan Lywodraeth y DU. Mae'r ansicrwydd degawd o hyd wedi cael effaith sylweddol ar ein gallu i gynllunio ar gyfer unrhyw weithgarwch newydd, ac mae'r oedi parhaus hefyd yn effeithio ar y canfyddiad o'r gallu i gyflenwi ynni niwclear mewn cymunedau posibl sy'n erydu trwydded gymdeithasol unrhyw brosiectau yn y dyfodol i weithredu. Rydym wedi dangos yn glir ein huchelgeisiau i fod yn arloesol yn y maes hwn ac i archwilio sut i ddod â buddion economaidd-gymdeithasol mawr eu hangen i’n cymunedau gwledig: sefydlu Cwmni Egino, cymorth i'r gadwyn gyflenwi ar Hinkley Point C, a phrosiectau ar gyfleoedd digomisiynu, i enwi ond ychydig. Pe bai prosiectau newydd yn ymddangos ar gyfer Trawsfynydd ac Wylfa ar Ynys Môn, byddwn yn gweithio’n ddiwyd ac ar y cyd â datblygwyr mawr a phartneriaid strategol, gan gynnwys yr hyn rwy'n gobeithio, ac o edrych ar yr arolygon barn, yn ei ddisgwyl, y bydd yn Llywodraeth Lafur y DU, ar faterion sydd o ddiddordeb cyffredin.

Mae tri maes arall lle gallaf weld sut y gall Llywodraeth Cymru gyfrannu’n weithredol at hyrwyddo a gwireddu buddion a lleihau effeithiau: y gadwyn gyflenwi ac arloesi, sgiliau, ac effeithiau lleol a rhanbarthol. Wrth ddatblygu’r gadwyn gyflenwi, byddwn yn troi at ganolfannau rhagoriaeth arloesi allweddol fel Canolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch Cymru ac M-SParc i helpu i gefnogi a llywio arloesedd, cynhyrchiant a chystadleurwydd yn ein busnesau. Mae gennym hefyd brofiad gweithredol yn Hinkley Point C, sy'n cefnogi tîm ymgysylltu HPC i ymgysylltu â chwmnïau o Gymru a oedd yn gymwys i gymryd rhan yng nghadwyn gyflenwi’r prosiect, a arweiniodd at archebion economaidd sylweddol i fusnesau ledled Cymru.

Ar sgiliau, rwyf eisoes wedi tynnu sylw'r Siambr at faint yr her o ran y gweithlu niwclear. Ar hyn o bryd, mae'r sector yn brin o 9,400 o bobl, ac mae angen iddo dyfu'n sydyn o 83,000 i 123,000 erbyn 2030 i wasanaethu a chefnogi'r galw a ragwelir. Mae’r ffigurau, a ddatblygwyd fel rhan o dasglu Llywodraeth y DU, yn dangos yr her sydd o’n blaenau. Yn anffodus, er bod swyddogion wedi bod mewn cysylltiad ag aelodau’r tasglu, ni roddwyd unrhyw gyfle ffurfiol gan dasglu Llywodraeth y DU i Lywodraeth Cymru gymryd rhan. Ar gyfer prosiectau ar raddfa fawr, Lywydd, mae cydweithio yn allweddol ledled y Deyrnas Unedig, ac eto, dyma enghraifft arall eto o’r rhwystredigaeth a wynebwn wrth ddelio â’r Llywodraeth Geidwadol hon. Mae’n rhwystredig, oherwydd, yng Nghymru, mae gennym arferion da i’w rhannu. Rydym wedi cymryd camau breision ym maes sgiliau a’r sector addysg bellach, gan ddarparu buddsoddiad mawr ei angen ar gyfer cyfleusterau hyfforddi newydd yng Ngholeg Menai yn Llangefni, sydd bellach yn gallu cynnig ystod o gyrsiau'n ymwneud â pheirianneg, pob un yn berthnasol i ynni niwclear a’r sector ynni ehangach.

O ran ysgogi diddordeb ymysg plant a phobl ifanc mewn cyfleoedd gyrfa, mae gennym nifer o brosiectau STEM sy’n bodoli eisoes, sy’n cael eu cyflawni ac sydd wedi cael eu cyflawni gan bartneriaid strategol allweddol, megis M-SParc ar Ynys Môn. Ar yr effeithiau lleol a rhanbarthol y cyfeiriais atynt ac y soniodd Rhun ap Iorwerth amdanynt yn ei gyfraniad, rydym wedi dangos, ar brosiect blaenorol Wylfa Newydd, sut y gwnaethom weithio ar y cyd â’r datblygwr a phartneriaid i gynllunio’n effeithiol ar faterion trafnidiaeth, tai, addysg a'r Gymraeg, gan gydnabod y rôl hollbwysig y gall cael cymunedau cefnogol, gwydn ei chael mewn prosiectau llwyddiannus ac iechyd economaidd.

I gloi, Lywydd, mae Llywodraeth Cymru yn barod, ac yn wir, wedi bod yn barod ers bron i ddegawd i fynd ati'n rhagweithiol i wneud y mwyaf o botensial ynni niwclear i leihau carbon yn ogystal â'i fanteision cymdeithasol ac economaidd, lle mae hynny'n cyd-fynd â'n blaenoriaethau. Edrychaf ymlaen at gamau clir a phendant gan Lywodraeth Lafur newydd y DU ar ôl 4 Gorffennaf, a fydd yn caniatáu inni ddatgloi buddsoddiad a gwireddu’r cyfleoedd ehangach sylweddol a fydd yn deillio o ddatblygiadau newydd yn Nhrawsfynydd ac yn Wylfa.

16:55

Sam Rowlands nawr i ymateb yn fyr i'r ddadl.

Sam Rowlands now to reply briefly to the debate.

Diolch, Llywydd. We've had an excellent debate here this evening on nuclear. Janet Finch-Saunders opened up for us, outlining the benefits that nuclear has for us, particularly here in Wales, contributing around £700 million to the Welsh economy in 2021 alone and supporting around 11,000 jobs, including in the supply chain. We heard from Plaid Cymru what I can best describe as a fairly confused position around nuclear; I'm no clearer right now as to what their position is, quite frankly. We also heard from the Government just now, which, generally, was supportive of the opportunities in nuclear, to be fair, but not reflected by their back benches, it seems, in the party. Gareth Davies spoke to us, importantly, about the safety of nuclear energy, comparing it favourably to the health risks posed by fossil fuels, which pollute the atmosphere with carcinogenic particulates. In summary, for me, Llywydd, it's clear that, for Wales to have the continued energy security and to attract new investment, new jobs and to help move forward in a net-zero place, we need nuclear as part of that energy mix. Our motion today sets out clear support for this and deserves all of our support in this Chamber here today. Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Lywydd. Rydym wedi cael dadl wych yma heno ar ynni niwclear. Agorodd Janet Finch-Saunders gan amlinellu'r manteision a ddarperir i ni gan ynni niwclear, yn enwedig yma yng Nghymru, gan gyfrannu oddeutu £700 miliwn i economi Cymru yn 2021 yn unig a chefnogi oddeutu 11,000 o swyddi, yn cynnwys yn y gadwyn gyflenwi. Clywsom gan Blaid Cymru yr hyn y gallaf ei ddisgrifio orau fel safbwynt gweddol ddryslyd ynghylch ynni niwclear; nid wyf yn gliriach o hyd beth yw eu safbwynt, a dweud y gwir. Clywsom hefyd gan y Llywodraeth nawr, a oedd, yn gyffredinol, yn gefnogol i’r cyfleoedd ym maes niwclear, a bod yn deg, er nad yw'r gefnogaeth honno wedi'i hadlewyrchu ar feinciau cefn eu plaid, mae'n ymddangos. Siaradodd Gareth Davies â ni, yn bwysig, ynglŷn â diogelwch ynni niwclear, gan ei gymharu’n ffafriol â’r risgiau iechyd a achosir gan danwydd ffosil, sy’n llygru’r atmosffer â gronynnau carsinogenaidd. I grynhoi, Lywydd, er mwyn i Gymru gael diogeledd ynni parhaus ac i ddenu buddsoddiad newydd, swyddi newydd ac i helpu i symud ymlaen mewn byd sero net, mae'n amlwg i mi fod arnom angen ynni niwclear fel rhan o'r cymysgedd ynni hwnnw. Mae ein cynnig heddiw yn nodi cefnogaeth glir i hyn ac yn haeddu cefnogaeth pob un ohonom yma yn y Siambr hon heddiw. Diolch yn fawr iawn.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly gwnawn ni ohirio'r pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio. 

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections. We will therefore defer voting until voting time. 

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, fe fyddwn ni'n symud yn syth i'r bleidlais gyntaf.

Unless three Members wish for the bell to be rung, we will move immediately to our first vote.

9. Cyfnod Pleidleisio
9. Voting Time

Mae'r bleidlais gyntaf ar eitem 5, y cynnig o dan Reol Sefydlog 26.91 sy'n ceisio cytundeb y Senedd i gyflwyno Bil Aelod. Mae'r cynnig ar y Bil Iaith Arwyddion Prydain. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Mark Isherwood. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, mae tri yn ymatal ac mae 16 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.

The first vote is on item 5, the motion under Standing Order 26.91 seeking the Senedd's agreement to introduce a Member Bill. It is a proposal on British Sign Language. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Mark Isherwood. Open the vote. Close the vote. In favour 24, three abstentions and 16 against. Therefore, the motion is agreed.

17:00

Eitem 5. Cynnig o dan Reol Sefydlog 26.91 yn ceisio cytundeb y Senedd i gyflwyno Bil Aelod—Bil Iaith Arwyddion Prydain (BSL) (Cymru): O blaid: 24, Yn erbyn: 16, Ymatal: 3

Derbyniwyd y cynnig

Item 5. Motion under Standing Order 26.91 seeking the Senedd's agreement to introduce a Member Bill—British Sign Language (BSL) (Wales) Bill: For: 24, Against: 16, Abstain: 3

Motion has been agreed

Mae'r pleidleisiau nesaf ar eitem 7, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ffordd osgoi Cas-gwent. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 31 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i wrthod.

The next votes are on item 7, the Welsh Conservatives' debate on Chepstow bypass, and I call for a vote on the motion without amendment. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 31 against. Therefore, the motion is not agreed.

Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Ffordd osgoi Cas-gwent. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 13, Yn erbyn: 31, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 7. Welsh Conservatives Debate - Chepstow bypass. Motion without amendment: For: 13, Against: 31, Abstain: 0

Motion has been rejected

Gwelliant 1 fydd nesaf. Agor y bleidlais ar welliant 1, yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal—o blaid 22 a 22 yn erbyn hefyd. Felly, dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn y gwelliant. Ac felly mae'r gwelliant wedi'i wrthod—22 o blaid a 23 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi'i wrthod.

We will now vote on amendment 1. Open the vote on amendment 1, in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. The vote is tied—in favour 22 and 22 against. Therefore, I exercise my casting vote against the amendment. And therefore the amendment is not agreed. There were 22 votes in favour and 23 against. So, amendment 1 is not agreed.

Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Ffordd osgoi Cas-gwent. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Jane Hutt: O blaid: 22, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0

Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 7. Welsh Conservatives Debate—Chepstow bypass. Amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt: For: 22, Against: 22, Abstain: 0

As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).

Amendment has been rejected

Gwelliant 2 fydd y bleidlais nesaf. Agor y bleidlais ar welliant 2 yn enw Heledd Fychan. Cau'r bleidlais. O blaid 9, neb yn ymatal, a 35 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig a'r gwelliannau wedi'u gwrthod, a does dim byd wedi'i dderbyn.

We will vote now on amendment 2. Open the vote on amendment 2, tabled in the name of Heledd Fychan. Close the vote. In favour 9, no abstentions, and 35 against. Therefore, the motion and the amendments to the motion have not been agreed, and therefore nothing is deemed agreed under that item.

Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Ffordd osgoi Cas-gwent. Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Heledd Fychan: O blaid: 9, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 7. Welsh Conservatives Debate—Chepstow bypass. Amendment 2, tabled in the name of Heledd Fychan: For: 9, Against: 35, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Mae'r pleidleisiau nesaf ar eitem 8, dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar niwclear. Galwaf am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 32 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i wrthod.

The next votes are on item 8, the Welsh Conservatives' debate on nuclear. I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 32 against. Therefore, the motion is not agreed. 

Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Niwclear. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 13, Yn erbyn: 32, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 8. Welsh Conservatives Debate—Nuclear. Motion without amendment: For: 13, Against: 32, Abstain: 0

Motion has been rejected

Pleidlais ar welliant 1 sydd nesaf. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Gwelliant 1, felly—agor y bleidlais ar welliant 1 yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 23, neb yn ymatal, 22 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi'i dderbyn, ac mae gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol.

We will now vote on amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1. Open the vote on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 23, no abstentions, and 22 against. Therefore, amendment 1 is agreed and amendment 2 is deselected. 

Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Niwclear. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Jane Hutt: O blaid: 23, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

Item 8. Welsh Conservatives Debate—Nuclear. Amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt: For: 23, Against: 22, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Cafodd gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

Amendment 2 deselected.

Y cynnig wedi'i ddiwygio yw'r bleidlais olaf. 

I now call for a vote on the motion as amended. 

Cynnig NDM8617 fel y'i diwygiwyd

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cefnogi swyddogaeth ynni niwclear ochr yn ochr ag ynni adnewyddadwy yng nghynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer trawsnewid gwyrdd a theg i economi carbon isel, gan sicrhau bod yr holl ynni newydd a gynhyrchir yng Nghymru yn ynni allyriadau sero.

2. Yn galw ar Lywodraeth newydd y DU i weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru i ystyried yn llawn yr holl opsiynau ar gyfer gorsaf newydd yn yr Wylfa a chyfleoedd yn y dyfodol ar gyfer Trawsfynydd, gan gydnabod pwysigrwydd allweddol cydweithio mewn perthynas â'r pwerau datganoledig perthnasol. 

3. Yn croesawu swyddogaeth flaengar Llywodraeth Cymru, wrth gydweithio â Llywodraeth y DU, y diwydiant a phartneriaid, er mwyn cefnogi ynni niwclear yng Nghymru er mwyn gwneud y gorau o’r manteision economaidd-gymdeithasol ar gyfer Cymru.

Motion NDM8617 as amended

To propose that the Senedd:

1. Supports the role that nuclear power plays alongside renewables in the Welsh Government’s plans for a green and fair transition to a low-carbon economy, ensuring all new power generated in Wales is zero emission.

2. Calls on the incoming UK Government to work in partnership with the Welsh Government to fully explore all options for a new station at Wylfa and future opportunities for Trawsfynydd, recognising the critical importance of collaboration in relation to relevant devolved powers. 

3. Welcomes the proactive role of the Welsh Government, working with the UK Government, industry and partners, to support nuclear power in Wales in order to maximise the socio-economic benefits for Wales.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 23, 21 yn ymatal, 1 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 23, 21 abstentions, and 1 against. Therefore, the motion is agreed.

Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Niwclear. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 23, Yn erbyn: 1, Ymatal: 21

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 8. Welsh Conservatives Debate—Nuclear. Motion as amended: For: 23, Against: 1, Abstain: 21

Motion as amended has been agreed

Dyna ni. Dyna ddiwedd ar y cyfnod pleidleisio.

Bydd y ddadl fer nesaf, a bydd Rhys ab Owen yn cyflwyno'r ddadl fer, unwaith y bydd yr Aelodau sy'n gadael y Siambr wedi gwneud hynny'n dawel. 

There we are. That concludes voting time.

We will now turn to the short debate, and Rhys ab Owen will introduce that short debate once the Members who are leaving the Chamber have done so quietly.

10. Dadl Fer: Gweithwyr Allied Steel and Wire a chyfiawnder pensiwn
10. Short Debate: Allied Steel and Wire workers and pension justice

Rhys ab Owen, felly, i gyflwyno'r ddadl fer.

Rhys ab Owen, therefore, to introduce his short debate.

Diolch, Llywydd. I would like to introduce this debate by drawing your attention to the former Allied Steel and Wire workers in attendance in the public gallery, along with some family members. Their strength and their desire for justice over such a long period of time is incredible and simply inspiring. I'm very grateful to have them here today. I'm also pleased that Adam Price is taking part in this short debate. He has been a keen supporter of Allied Steel and Wire workers for over two decades. 

Diolch, Lywydd. Hoffwn gyflwyno'r ddadl hon drwy dynnu eich sylw at y cyn-weithwyr Allied Steel and Wire sy'n bresennol yn yr oriel gyhoeddus, ynghyd â rhai o'u teuluoedd. Mae eu cryfder a'u hawydd am gyfiawnder dros gyfnod mor hir o amser yn anhygoel ac yn ysbrydoledig. Rwy'n ddiolchgar iawn iddynt am ddod yma heddiw. Rwyf hefyd yn falch fod Adam Price yn cymryd rhan yn y ddadl fer hon. Mae wedi bod yn gefnogwr brwd i weithwyr Allied Steel and Wire ers dros ddau ddegawd. 

For many, being a steelworker is more than just a job, it's part of their identity. Many followed their fathers and grandfathers to work as steelworkers. It's a dangerous job, injuries were common, yet we have repaid these individuals and their families by taking away their hard-earned pensions.

In 1981, before you and I were born, Cabinet Secretary, workers at Allied Steel and Wire, not far from this location here, were called into the canteen separately and told by the directors that their company was beginning a new occupational pension scheme—one that had the full backing of the UK Government. They were told that this would allow a decent retirement package for them, and that their pensions were safe and fully protected by law, no matter what hardship the company might face in the future. However, by 1997, along came the Tony Blair Government. One of its first pledges was to put forward a tax pension by up to £10 billion in order to fill the Treasury. For Allied Steel and Wire, that was a bridge too far. By 2002 they went into receivership, making thousands of people unemployed.

To remedy its financial troubles, the receiver came to the decision to axe the pension scheme. Up until that point, workers were paid the pensions that they were promised, based on the length of service and the salary at time of retirement. This was stopped in exchange for what was called the wind-up scheme. This meant that it was no longer about fairness, or what pensioners were owed, but whatever the scheme could afford to pay out. 'Wind-up' is one term for it—an aptly named term for it, perhaps—another term is 'pension theft', and I believe that is a far more effective term for it.

The ASW workers were not the first nor the last to experience this injustice, this gutting of their pensions. Wind-ups were increasingly common in the early 2000s, and punished those who were most loyal and hard-working. You see, if someone was made redundant before the wind-up, then they were first in line to have their pensions paid, while those who were just about to become pensioners were left with the scraps. As BBC Panorama said in 2003, 'The truth is that Government legislation and the stock market had conspired against these workers.' ASW workers anxiously waited to see whether the pension pot that they had paid into with their own money for decades would return any of their hard-earned money.

A key aspect of this controversy is the different schemes the Government put in place to assist victims of this injustice, namely the pension protection fund and the financial assistance scheme. The pension protection fund by no means was perfect, but it was reliant on Government funding, and in face of a crisis, there was provision to reduce payment to pensioners, but to the 90 per cent. Whilst the financial assistance scheme had an arbitrary maximum payout of 90 per cent of the pension value, it was limited indexation, so that 90 per cent was gutted over the years by inflation. And if the value of a pension was largely due to assets, then you would only be permitted to a measly 25 per cent of the value of your shares of the assets in that payment scheme. This meant that pensioners lost 10 per cent of their pensions from the get-go, then more due to inflation, and on top of it all, many had to pay tax on the measly sum they received to the UK Government. For workers who had worked for decades, slaving away day after day in dangerous work, it is no wonder this faulty scheme led to protests across the UK.

I lawer, mae bod yn weithiwr dur yn fwy na swydd yn unig, mae'n rhan o'u hunaniaeth. Fe ddilynodd nifer eu tadau a'u teidiau i weithio fel gweithwyr dur. Mae'n swydd beryglus, roedd anafiadau'n gyffredin, ac eto rydym wedi ad-dalu'r unigolion hyn a'u teuluoedd drwy eu hamddifadu o'u pensiynau a enillwyd drwy waith caled.

Ym 1981, cyn i chi a minnau gael eich geni, Ysgrifennydd y Cabinet, cafodd gweithwyr yn Allied Steel and Wire, heb fod ymhell o'r lleoliad hwn yma, eu galw fesul un i'r ffreutur a dywedwyd wrthynt gan y cyfarwyddwyr fod eu cwmni'n dechrau cynllun pensiwn galwedigaethol newydd—un a gâi ei gefnogi'n llawn gan Lywodraeth y DU. Dywedwyd wrthynt y byddai'n caniatáu iddynt gael pecyn ymddeol gweddus, a bod eu pensiynau'n ddiogel ac wedi'u diogelu'n llawn gan y gyfraith, ni waeth pa galedi y gallai'r cwmni ei wynebu yn y dyfodol. Fodd bynnag, erbyn 1997, roedd Llywodraeth Tony Blair mewn grym. Un o'i haddewidion cyntaf oedd cyflwyno pensiwn treth o hyd at £10 biliwn er mwyn llenwi coffrau'r Trysorlys. I Allied Steel and Wire, roedd hynny gam yn rhy bell. Erbyn 2002 aethant i ddwylo'r derbynwyr, gan wneud miloedd o bobl yn ddi-waith.

Er mwyn unioni ei drafferthion ariannol, fe benderfynodd y derbynnydd ddileu'r cynllun pensiwn. Hyd at y pwynt hwnnw, talwyd y pensiynau a addawyd i weithwyr, yn seiliedig ar hyd gwasanaeth a chyflog ar adeg ymddeol. Daeth hyn i stop yn gyfnewid am yr hyn a elwid yn gynllun dirwyn i ben—wind-up scheme. Golygai nad oedd a wnelo â thegwch mwyach, na beth oedd gan bensiynwyr hawl iddo, ond beth bynnag y gallai'r cynllun fforddio ei dalu. Mae 'wind-up' yn un term amdano—term addas, efallai—term arall yw 'dwyn pensiwn', a chredaf fod hwnnw'n derm llawer mwy effeithiol amdano.

Nid gweithwyr ASW oedd y rhai cyntaf na'r rhai olaf i brofi'r anghyfiawnder hwn, cael torri eu pensiynau yn y fath fodd. Roedd cynlluniau dirwyn i ben yn gynyddol gyffredin yn gynnar yn y 2000au, a chosbent y rhai mwyaf ffyddlon a gweithgar. Os câi rhywun ei ddiswyddo cyn dirwyn i ben, nhw oedd y cyntaf i gael eu pensiynau wedi eu talu, tra bod y rhai a oedd ar fin dod yn bensiynwyr yn cael eu gadael i gasglu'r briwsion. Fel y dywedodd Panorama y BBC yn 2003, 'Y gwir amdani yw bod deddfwriaeth y Llywodraeth a'r farchnad stoc wedi cynllwynio yn erbyn y gweithwyr hyn.' Arhosodd gweithwyr ASW yn bryderus i weld a fyddai'r pot pensiwn yr oeddent wedi talu i mewn iddo gyda'u harian eu hunain ers degawdau yn dychwelyd rhywfaint o'u harian a enillwyd drwy waith caled.

Un agwedd allweddol ar y sgandal yw'r gwahanol gynlluniau a roddodd y Llywodraeth ar waith i gynorthwyo dioddefwyr yr anghyfiawnder, sef y gronfa diogelu pensiynau a'r cynllun cymorth ariannol. Nid oedd y gronfa diogelu pensiynau yn berffaith o bell ffordd, ond roedd yn ddibynnol ar gyllid y Llywodraeth, ac yn wyneb argyfwng, roedd darpariaeth i leihau taliadau i bensiynwyr, ond i 90 y cant. Er bod gan y cynllun cymorth ariannol uchafswm taliad mympwyol o 90 y cant o werth y pensiwn, roedd yn fynegai cyfyngedig, fel bod chwyddiant wedi crebachu'r 90 y cant dros y blynyddoedd. Ac os oedd gwerth pensiwn yn dibynnu ar asedau'n bennaf, yna dim ond 25 y cant o werth eich cyfranddaliadau o'r asedau yn y cynllun talu hwnnw y byddech yn ei gael. Roedd hyn yn golygu bod pensiynwyr wedi colli 10 y cant o'u pensiynau o'r cychwyn cyntaf, a mwy wedyn oherwydd chwyddiant, ac ar ben y cyfan, roedd yn rhaid i lawer dalu treth ar y swm bychan a gaent i Lywodraeth y DU. I weithwyr a oedd wedi gweithio ers degawdau, yn ymlafnio o ddydd i ddydd mewn gwaith peryglus, nid yw'n syndod fod y cynllun diffygiol hwn wedi arwain at brotestiadau ledled y DU.

In 2006, thanks to hard work by campaigners who are here today, and Baroness Altmann, the parliamentary ombudsman published a report on the misinformation of the then Labour Government, what they had said about the scheme. They said that the scheme would be fully funded, that pensions would be safe, that pensions would even be guaranteed. The ombudsman found that the official information provided by the UK Government was inaccurate, incomplete, unclear and inconsistent. Unsurprisingly, the report was instantly rejected by the UK Government. This then led to a long journey to the Court of Appeal, which ruled in 2008 that the Labour Government had acted unlawfully and irrationally. They had misled pensioners and after five years of battling, the Government finally caved and accepted the ombudsman's report. Surely, Llywydd, that should have been the end of the matter. Justice finally received after a long six-year battle. Yet the fight continues.

The ombudsman recommended that the Government offer compensation to lost pensions and the distress caused to the workers and their families. Yet today, in June 2024, many pensioners have not been reimbursed for the value that their pensions had lost. The UK Government still refuses to pay back the 10 per cent it took from these hard-working steelworkers. So here we are, 22 years after the event that set off this controversy, countless early day motions in the House of Commons, statements of opinion in the Senedd, protests in Cardiff, London, Brussels, Luxembourg, countless petitions to the Welsh and UK Government, and still they have not achieved justice. Do we really need another ITV drama to resolve this scandal?

This struggle for Cardiff workers has lasted so long that it's been through two generations of the Thomas family, my father being a constant voice in this battle from which I am glad to take on the mantle. It is strange to me that the Conservative Party are so keen to attract the votes of pensioners, and so keen to talk about quadruple lock, when they have been the ones presiding over this injustice for over a decade. Where was the quadruple lock on Welsh steelworker pensions? They have shown time and time again that they are not listening to working people.

While I am thankful that the UK pensions Minister met with the pensions action group in January of this year, it's clear to me that the UK Government wanted to move as slowly as possible. And I quote—this is what the pensions Minister said in oral evidence to the committee—

'I do not want the Committee to think, "Great, there is going some be some magnificent change occurring"—I have made that clear to the people I met as well—but there is a body of work now taking place to help me make further decisions.'

There isn't going to be a quick resolution. The reality is that successive Governments have had 20 years to put this right, to return indexation to pre-1997 pensions, to restore the 10 per cent that they stole. And so the fact that work is only now taking place is outrageous. Countless workers have died waiting for their pensions to be restored. I knew some of them—people like Billy Hill, people like Des Harris, a friend of my father's, and people like Stan Nubert, and his son is here present today. His son, Stefan, told me of the impact of this injustice on his father's health—stress, strokes, heart attacks, that took him, untimely, before his time. The impact this injustice has had on the relationship of the families of workers has gone on for too long. Families have collapsed under the strain, under the emotional and financial strain.

John Benson and Phil Jones, who are here today, have told me harrowing stories of literally visiting the death beds of their former comrades, only for them to ask, 'Well, how on earth will my widow, how on earth will my family, survive without the pension?'—hard-working individuals during their dying breath having to be worried and concerned about the well-being and the welfare of their family because the UK Government stole money from them. Some didn't even have money to pay for their own funerals. Some have, tragically, taken their own lives waiting to find justice. This is a scandal still unresolved, a scandal that has been going on—and everyone has known about it—for 22 years; widows still paying mortgages that should have been paid off decades ago.  

The polls are clear that there will be a Labour landslide in 15 days' time. Now, will the party founded and funded over the years by the workers, will they finally give the ASW steelworkers and their families the money that they are owed? Will they finally stand up for the workers who have supported them over the decades? Hopefully, this new Government will be far more receptive than previous Labour Governments and ultimately ensure that this injustice no longer continues. 

The financial assistance scheme was implemented with the aim of cutting costs for the UK Government without any regard to fairness, to chwarae teg. The UK Government misled pensioners and has been found guilty in court on numerous occasions for maladministration. It is our duty as parliamentarians to stand up for our constituents, to stand up for the steelworkers. Crucially, we need to hold this UK Government to account for what they have done. I hope that our Labour colleagues will join myself, the Allied Steel and Wire pensioners and other Members in this Chamber in sending a clear message to the incoming Government that the Allied Steel and Wire scandal should end now, that it's gone on for far too long, and that full pension rights should be restored to the hard-working steelworkers of Wales. Diolch yn fawr.

Yn 2006, diolch i waith caled gan ymgyrchwyr sydd yma heddiw, a'r Farwnes Altmann, cyhoeddodd yr ombwdsmon seneddol adroddiad ar gamwybodaeth y Llywodraeth Lafur ar y pryd, yr hyn yr oeddent wedi'i ddweud am y cynllun. Dywedasant y byddai'r cynllun yn cael ei ariannu'n llawn, y byddai pensiynau'n ddiogel, y byddai pensiynau hyd yn oed yn cael eu gwarantu. Canfu'r ombwdsmon fod y wybodaeth swyddogol a ddarparwyd gan Lywodraeth y DU yn anghywir, yn anghyflawn, yn aneglur ac yn anghyson. Nid yw'n syndod fod yr adroddiad wedi cael ei wrthod ar unwaith gan Lywodraeth y DU. Arweiniodd hyn wedyn at daith hir i'r Llys Apêl, a ddyfarnodd yn 2008 fod y Llywodraeth Lafur wedi gweithredu'n anghyfreithlon ac yn afresymol. Roeddent wedi camarwain pensiynwyr ac ar ôl pum mlynedd o frwydro, fe wnaeth y Llywodraeth ildio o'r diwedd a derbyn adroddiad yr ombwdsmon. Yn sicr, Lywydd, dylai hynny fod wedi bod yn ddiwedd ar y mater. O'r diwedd, cafwyd cyfiawnder ar ôl brwydr hir o chwe blynedd. Eto i gyd, mae'r frwydr yn parhau.

Argymhellodd yr ombwdsmon fod y Llywodraeth yn cynnig iawndal am bensiynau a gollwyd a'r gofid a achoswyd i'r gweithwyr a'u teuluoedd. Ond heddiw, ym mis Mehefin 2024, mae llawer o bensiynwyr heb gael ad-daliad o'r gwerth a gollwyd o'u pensiynau. Mae Llywodraeth y DU yn dal i wrthod ad-dalu'r y 10 y cant a gymerodd gan y gweithwyr dur gweithgar hyn. Felly dyma ni, 22 mlynedd ar ôl y digwyddiad a ddechreuodd y sgandal, nifer dirifedi o gynigion cynnar-yn-y-dydd yn Nhŷ'r Cyffredin, datganiadau barn yn y Senedd, protestiadau yng Nghaerdydd, Llundain, Brwsel, Lwcsembwrg, deisebau dirifedi i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, ac maent yn dal i fod heb gael cyfiawnder. A oes angen drama arall ar ITV i ddatrys y sgandal hon?

Mae'r frwydr hon i weithwyr Caerdydd wedi para cyhyd fel ei bod wedi bod drwy ddwy genhedlaeth o deulu Thomas, gyda fy nhad yn llais cyson yn y frwydr rwy'n falch o ddal ati i'w hymladd yn ei le. Mae'n rhyfedd i mi fod y Blaid Geidwadol mor awyddus i ddenu pleidleisiau pensiynwyr, ac mor awyddus i siarad am y clo pedwarplyg, er mai nhw a fu'n llywyddu dros yr anghyfiawnder hwn ers dros ddegawd. Lle'r oedd y clo pedwarplyg ar bensiynau gweithwyr dur Cymru? Maent wedi dangos dro ar ôl tro nad ydynt yn gwrando ar bobl sy'n gweithio.

Er fy mod yn ddiolchgar fod Gweinidog pensiynau'r DU wedi cyfarfod â'r grŵp gweithredu ar bensiynau ym mis Ionawr eleni, mae'n amlwg i mi fod Llywodraeth y DU eisiau symud mor araf â phosibl. A dyma a ddywedodd y Gweinidog pensiynau mewn tystiolaeth lafar i'r pwyllgor:

'Nid wyf eisiau i'r Pwyllgor feddwl, "Gwych, mae newid godidog yn mynd i ddigwydd"—rwyf wedi gwneud hynny'n glir i'r bobl y gwneuthum eu cyfarfod hefyd—ond mae corff o waith yn digwydd nawr i fy helpu i wneud penderfyniadau pellach.'

Ni fydd hwn yn ddatrysiad cyflym. Y gwir amdani yw bod Llywodraethau olynol wedi cael 20 mlynedd i unioni hyn, i adfer mynegeio i bensiynau cyn 1997, i adfer y 10 y cant y gwnaethant ei ddwyn. Ac felly mae'r ffaith bod gwaith ond yn digwydd nawr yn warthus. Mae nifer mawr o weithwyr wedi marw yn aros i'w pensiynau gael eu hadfer. Roeddwn i'n adnabod rhai ohonynt—pobl fel Billy Hill, pobl fel Des Harris, ffrind i fy nhad, a phobl fel Stan Nubert, ac mae ei fab ef yma heddiw. Dywedodd ei fab, Stefan, wrthyf am effaith yr anghyfiawnder ar iechyd ei dad—straen, strociau, trawiadau ar y galon, a'i cymerodd cyn ei amser. Mae effaith yr anghyfiawnder ar berthnasoedd teuluoedd gweithwyr wedi parhau'n rhy hir. Mae teuluoedd wedi cwympo o dan y straen, o dan y straen emosiynol ac ariannol.

Mae John Benson a Phil Jones, sydd yma heddiw, wedi dweud straeon dirdynnol wrthyf am ymweld â'u cyn gydweithwyr ar eu gwely angau yn llythrennol, i'w clywed yn gofyn, 'Wel, sut ar y ddaear y bydd fy ngwraig weddw, sut ar y ddaear y bydd fy nheulu, yn goroesi heb y pensiwn?'—unigolion gweithgar yn gorfod poeni hyd at eu hanadl olaf a phryderu am lesiant a lles eu teuluoedd am fod Llywodraeth y DU wedi dwyn arian oddi wrthynt. Nid oedd gan rai arian i dalu am eu hangladdau eu hunain hyd yn oed. Yn drasig iawn, fe wnaeth rhai gyflawni hunanladdiad wrth aros i gael cyfiawnder. Mae hon yn sgandal sy'n dal heb ei datrys, sgandal sydd wedi bod yn digwydd—ac mae pawb wedi gwybod amdani—ers 22 mlynedd; gweddwon yn dal i dalu morgeisi a ddylai fod wedi cael eu talu ddegawdau yn ôl.  

Mae'r arolygon barn yn glir y bydd Llafur yn ennill buddugoliaeth ysgubol ymhen 15 diwrnod. Nawr, a fydd y blaid a sefydlwyd ac a arianwyd dros y blynyddoedd gan y gweithwyr yn rhoi'r arian sy'n ddyledus iddynt i weithwyr dur ASW a'u teuluoedd o'r diwedd? A fyddant o'r diwedd yn sefyll dros y gweithwyr sydd wedi eu cefnogi dros y degawdau? Gobeithio y bydd gan y Llywodraeth newydd hon freichiau llawer mwy agored na Llywodraethau Llafur blaenorol ac y bydd yn sicrhau yn y pen draw nad yw'r anghyfiawnder yn parhau mwyach. 

Cafodd y cynllun cymorth ariannol ei weithredu gyda'r nod o dorri costau i Lywodraeth y DU heb unrhyw ystyriaeth i degwch, i chwarae teg. Fe wnaeth Llywodraeth y DU gamarwain pensiynwyr ac fe'i cafwyd yn euog yn y llys ar sawl achlysur o gamweinyddu. Ein dyletswydd ni fel seneddwyr yw sefyll dros ein hetholwyr, sefyll dros y gweithwyr dur. Yn allweddol, mae angen inni ddwyn Llywodraeth y DU i gyfrif am yr hyn a wnaethant. Rwy'n gobeithio y bydd ein cyd-Aelodau Llafur yn ymuno â mi, pensiynwyr Allied Steel and Wire ac Aelodau eraill yn y Siambr hon i anfon neges glir at y Llywodraeth newydd y dylai sgandal Allied Steel and Wire ddod i ben nawr, ei bod wedi para'n llawer rhy hir, ac y dylid adfer hawliau pensiwn llawn i weithwyr dur gweithgar Cymru. Diolch yn fawr.

17:15

I'm very grateful to Rhys ab Owen for allowing me a minute of time, and it's particularly fitting given the fact that this journey for justice started in the building next door, in Tŷ Hywel, with a meeting organised by his father, with many of the workers that are here present there asking what could be done. To be honest with you, I didn't know, and I spent the whole of the night previously trying to think what could I say. And we managed to find a European directive from 1980 that hadn't been implemented, that said there should be a safety net for workers in precisely these circumstances, and successive Governments hadn't implemented it.

The first battle that we faced was actually convincing Community, which then, as now, is a union that has a history of being very loyal to the Labour Party, that they had to take on a Labour Government, a Labour Government that was refusing, even now, to implement that directive. And we won that first battle, and the union had to take that threat to a Labour Government, all the way, if necessary, to the European Court of Justice. And the 295,000 workers that are covered by the PPF now, the 145,000 workers covered by the FAS, none of those workers would have anything if it wasn't for that group of steelworkers in Cardiff that stood up for justice.

Time after time, the story of capitalism in these islands, and the story of the failure of our democracy, is the story of pension scandals: Murdoch and the Mirror Group, the Women Against State Pension Inequality, the way that the mineworkers have had the profit, the surplus, from their pension taken away by successive Governments—pension mis-selling scandal after pension mis-selling scandal. It says something about these countries in the UK, the way that we treat our workers, our older workers in retirement. It's that moral question that this incoming Labour Government now faces. I'm glad to see that they recognise, in their manifesto, the need to put the injustice to the mineworkers pension scheme finally to rights. But, surely, that same justice that is being offered to former miners should be offered to former steelworkers as well.

Rwy'n ddiolchgar iawn i Rhys ab Owen am ganiatáu munud o amser i mi, ac mae'n arbennig o addas o ystyried bod y daith hon am gyfiawnder wedi dechrau yn yr adeilad drws nesaf, yn Nhŷ Hywel, gyda chyfarfod a drefnwyd gan ei dad, gyda llawer o'r gweithwyr sy'n bresennol yno'n gofyn beth y gellid ei wneud. I fod yn onest, nid oeddwn yn gwybod, a threuliais y noson gynt ar ei hyd yn ceisio meddwl beth y gallwn ei ddweud. Ac fe lwyddasom i ddod o hyd i gyfarwyddeb Ewropeaidd o 1980 nad oedd wedi cael ei gweithredu, a ddywedai y dylai fod rhwyd ddiogelwch i weithwyr yn yr union amgylchiadau hyn, ac nid oedd Llywodraethau olynol wedi gweithredu'r gyfarwyddeb honno.

Y frwydr gyntaf a wynebwyd gennym oedd argyhoeddi Community, a oedd ar y pryd, fel nawr, yn undeb sydd â hanes o fod yn deyrngar iawn i'r Blaid Lafur, fod yn rhaid frwydro yn erbyn Llywodraeth Lafur, Llywodraeth Lafur a oedd yn gwrthod gweithredu'r gyfarwyddeb honno hyd yn oed nawr. Ac fe wnaethom ennill y frwydr gyntaf honno, a bu'n rhaid i'r undeb gyflwyno'r bygythiad i fynd â Llywodraeth Lafur yr holl ffordd, os oedd angen, i Lys Cyfiawnder Ewrop. Ac ni fyddai gan yr un o'r 295,000 o weithwyr sy'n cael eu cynnwys yn y gronfa diogelu pensiynau nawr, y 145,000 o weithwyr sydd wedi eu cynnwys yn y cynllun cymorth ariannol, unrhyw beth oni bai am y grŵp o weithwyr dur yng Nghaerdydd a safodd dros gyfiawnder.

Dro ar ôl tro, mae stori cyfalafiaeth yn yr ynysoedd hyn, a stori methiant ein democratiaeth, yn stori am sgandalau pensiwn: Murdoch a'r Mirror Group, Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth, y ffordd y mae glowyr wedi cael yr elw, y gwarged, ar eu pensiwn wedi'i dynnu gan Lywodraethau olynol—un sgandal camwerthu pensiynau ar ôl y llall. Mae'n dweud rhywbeth am y gwledydd hyn yn y DU, y ffordd yr ydym yn trin ein gweithwyr, ein gweithwyr hŷn wrth ymddeol. Dyna'r cwestiwn moesol y mae'r Llywodraeth Lafur newydd yn ei wynebu nawr. Rwy'n falch o weld eu bod yn cydnabod, yn eu maniffesto, yr angen i unioni anghyfiawnder cynllun pensiwn y glowyr o'r diwedd. Ond dylid cynnig yr un cyfiawnder ag a gynigir i gyn-lowyr i gyn-weithwyr dur hefyd.

17:20

Y Gweinidog Partneriaeth Cymdeithasol nawr i ymateb i'r ddadl. Sarah Murphy.

The Minister for Social Partnership to reply to the debate. Sarah Murphy.

Diolch, Llywydd. Let me start by saying that I am very grateful to Rhys ab Owen for tabling this short debate, and I thank Adam Price for his contribution to this debate. I also want to pay tribute to the former Allied Steel and Wire workers and their trade unions, who have campaigned for justice so resolutely for more than 20 years. I pay tribute to all of the campaigners, many of you in the Chamber today, those of you who are in the gallery, and also to those who have passed away without ever receiving justice. Because I have no hesitation, and Welsh Government has no hesitation, in calling out the injustice the Allied Steel and Wire pensioners have faced.

While state, personal and occupational pensions are a reserved matter, we have consistently and repeatedly called upon the UK Government to do the right thing and bring restorative justice to those former ASW workers. Successive UK Ministers at the Department for Work and Pensions have told us that they are content with the current pension protection regime, but the former ASW workers are not content, and we are not content. We are disappointed the UK Government has failed to secure the pensions justice for the former Allied Steel and Wire workers that they deserve, and I recognise the sense of betrayal that they must feel and that you have highlighted today in the Chamber.

These pensions are not a gift; they are deferred salary. The contributions were made in good faith by ASW workers in the expectation that they would receive security in retirement, not just for them, but also for their families. Those contributions should be honoured and honoured in full. These are workers who worked hard, paid in, and made provision for their retirement, but they have been let down, denied the value of pensions that they could reasonably have expected, and they have seen the purchasing power of those pensions further eroded by inflation.

We continue to be concerned that the welfare and well-being of all of the former steelworkers in Wales and, indeed, mineworkers, because the mineworkers' pension scheme is another example of pensions injustice—. Through no fault of their own, these people are receiving lower pensions than they expected. After more than 20 years, a rightful outcome is too long overdue. Whatever the outcome of the general election on 4 July, the incoming UK Government will have the opportunity to do the right thing and address this ongoing injustice. I will continue to call upon them to do so, along with all of you. Diolch.

Diolch, Lywydd. Gadewch imi ddechrau drwy ddweud fy mod yn ddiolchgar iawn i Rhys ab Owen am gyflwyno'r ddadl fer hon, a diolch i Adam Price am ei gyfraniad i'r ddadl. Rwyf innau hefyd am dalu teyrnged i gyn-weithwyr Allied Steel and Wire a'u hundebau llafur, sydd wedi ymgyrchu dros gyfiawnder mor benderfynol ers dros 20 mlynedd. Rwy'n talu teyrnged i'r holl ymgyrchwyr, ac mae llawer ohonoch yn y Siambr heddiw, y rhai ohonoch sydd yn yr oriel, a hefyd i'r rhai sydd wedi marw heb weld cyfiawnder. Oherwydd nid wyf i, ac nid yw Llywodraeth Cymru, yn petruso rhag beirniadu'r anghyfiawnder y mae pensiynwyr Allied Steel a Wire wedi'i wynebu.

Er bod pensiwn y wladwriaeth, pensiynau personol a phensiynau galwedigaethol yn fater a gadwyd yn ôl, rydym wedi galw'n gyson a dro ar ôl tro ar Lywodraeth y DU i wneud y peth iawn a sicrhau cyfiawnder adferol i gyn-weithwyr ASW. Mae Gweinidogion olynol y DU yn yr Adran Gwaith a Phensiynau wedi dweud wrthym eu bod yn fodlon ar y drefn bresennol ar gyfer diogelu pensiynau, ond nid yw cyn-weithwyr ASW yn fodlon, ac nid ydym ni'n fodlon. Rydym yn siomedig fod Llywodraeth y DU wedi methu sicrhau'r cyfiawnder pensiynau y maent yn ei haeddu i'r cyn-weithwyr Allied Steel and Wire, ac rwy'n cydnabod yr ymdeimlad o frad y mae'n rhaid eu bod yn ei deimlo ac y tynnoch chi sylw ato heddiw yn y Siambr.

Nid anrheg yw'r pensiynau hyn; cyflogau gohiriedig ydynt. Gwnaed y cyfraniadau gyda phob ewyllys da gan weithwyr ASW gan ddisgwyl y byddent yn cael diogelwch wrth ymddeol, nid yn unig iddynt hwy, ond i'w teuluoedd hefyd. Dylai'r cyfraniadau hynny gael eu hanrhydeddu'n llawn. Gweithwyr yw'r rhain a weithiodd yn galed, a dalodd i mewn, ac a wnaeth ddarpariaeth ar gyfer eu hymddeoliad, ond fe gawsant gam, cawsant eu hamddifadu o werth y pensiynau y gallent fod wedi'u disgwyl yn rhesymol, ac maent wedi gweld pŵer prynu'r pensiynau hynny'n cael ei erydu ymhellach gan chwyddiant.

Rydym yn parhau i bryderu bod llesiant a lles pob un o'r cyn-weithwyr dur yng Nghymru, a glowyr yn wir, oherwydd mae cynllun pensiwn y glowyr yn enghraifft arall o anghyfiawnder pensiwn—. Heb unrhyw fai arnynt hwy, mae'r bobl hyn yn cael pensiynau llai na'r hyn a ddisgwylient. Ar ôl mwy nag 20 mlynedd, mae'n hen bryd cael canlyniad cywir. Beth bynnag fydd canlyniad yr etholiad cyffredinol ar 4 Gorffennaf, bydd Llywodraeth newydd y DU yn cael cyfle i wneud y peth iawn a mynd i'r afael â'r anghyfiawnder parhaus hwn. Byddaf yn parhau i alw arnynt i wneud hynny, gyda phob un ohonoch chi. Diolch.

Diolch yn fawr i'r Gweinidog, a diolch i bawb am y ddadl bwysig yna. Fe ddaw hynny â'n gwaith ni am heddiw i ben. Diolch yn fawr.

Thank you to the Minister and thank you to everyone for that important debate. That brings today's proceedings to a close. Thank you.

17:25

Daeth y cyfarfod i ben am 17:25.

The meeting ended at 17:25.