Y Cyfarfod Llawn
Plenary
18/06/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jane Dodds.
Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary session. The first item this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Jane Dodds.
1. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i wasanaethau sy'n gweithio i liniaru niwed sy'n ymwneud â gamblo? OQ61285
1. What support does the Welsh Government provide to services working to mitigate gambling-related harms? OQ61285
Thank you for the question. We work with a variety of partners to support those affected by gambling-related harm, including organisations that provide help, support and advocacy services. Our officials are currently assessing how we could develop specialist NHS treatment provision here in Wales.
Diolch am y cwestiwn. Rydym ni'n gweithio gydag amrywiaeth o bartneriaid i gynorthwyo'r rhai sydd wedi'u heffeithio gan niwed sy'n gysylltiedig â gamblo, gan gynnwys sefydliadau sy'n darparu gwasanaethau cymorth, cefnogaeth ac eiriolaeth. Ar hyn o bryd, mae ein swyddogion yn asesu sut y gallem ni ddatblygu darpariaeth triniaeth arbenigol GIG yma yng Nghymru.
Thank you for the response. The scourge of gambling addiction remains a grave public health issue which ravages the lives of families and individuals across Wales. A 2022 national survey found that 63 per cent of Welsh adults had gambled in the prior year—a significant spike from 52 per cent in 2018. As you'll know, a particular area of interest of mine is around greyhound racing, and we know that the greyhound racing track, Valley, is intended to quadruple the number of greyhounds it races in order to ensure that they race at night, and that that goes online, to ensure that people gamble more on—[Inaudible.]—as they proliferate, more people face increased exploitation and exposure to gambling's insidious dangers daily.
You've mentioned that Wales currently has no NHS clinics to provide support, and I'm glad to hear that you're considering what we can do here in Wales. Gambling support organisations have conveyed to me the vast resources of the gambling industry on one hand render them outnumbered compared to what they're able to do. In fact, they use this phrase: 'It's like taking a pea shooter to a nuclear weapon'. So, First Minister, in the light of your new Government taking power and, potentially, a new Government taking power in Westminster, what would you do to commit to vigorously lobbying for a substantial increase in funding for gambling-support services across Wales? Diolch yn fawr iawn.
Diolch am yr ymateb. Mae pla caethiwed i gamblo yn parhau i fod yn broblem iechyd cyhoeddus ddifrifol sy'n difetha bywydau teuluoedd ac unigolion ledled Cymru. Canfu arolwg cenedlaethol yn 2022 fod 63 y cant o oedolion yng Nghymru wedi gamblo yn y flwyddyn flaenorol—cynnydd sylweddol o 52 y cant yn 2018. Fel y byddwch yn gwybod, mae un o'm meysydd penodol o ddiddordeb yn ymwneud â rasio milgwn, ac rydym ni'n gwybod mai bwriad y trac rasio milgwn, Valley, yw cynyddu nifer y milgwn y mae'n eu rasio bedair gwaith er mwyn sicrhau eu bod nhw'n rasio gyda'r nos, a bod hynny'n mynd ar-lein, i sicrhau bod pobl yn gamblo mwy ar—[Anghlywadwy.]—wrth iddyn nhw luosogi, mae mwy o bobl yn wynebu mwy o gamfanteisio ac amlygiad i beryglon llechwraidd gamblo yn feunyddiol.
Rydych chi wedi sôn nad oes gan Gymru unrhyw glinigau GIG ar hyn o bryd i ddarparu cymorth, ac rwy'n falch o glywed eich bod chi'n ystyried yr hyn y gallwn ni ei wneud yma yng Nghymru. Mae sefydliadau cymorth gamblo wedi rhannu â mi bod adnoddau helaeth y diwydiant gamblo ar y naill law yn golygu eu bod wedi'u gorniferu o'i gymharu â'r hyn y gallan nhw ei wneud. A dweud y gwir, maen nhw'n defnyddio'r ymadrodd hwn: 'Mae fel defnyddio saethwr pys yn erbyn arf niwclear'. Felly, Prif Weinidog, yng ngoleuni eich Llywodraeth newydd yn dod i rym ac, o bosibl, Llywodraeth newydd yn dod i rym yn San Steffan, beth fyddech chi'n ei wneud i ymrwymo i lobïo'n egnïol am gynnydd sylweddol i gyllid ar gyfer gwasanaethau cymorth gamblo ledled Cymru? Diolch yn fawr iawn.
Thank you for the supplementary question. I do share your concerns about gambling, and especially problem gambling. We know that there are, on our own understanding, around 18,000 people in Wales who are assessed as being problem gamblers, with all of the significant consequences that come for them, their families and communities around them. I'm pleased that, within the UK Labour manifesto, there is a commitment to pursue gambling reform. It's a particular area where increasing the regulatory environments to provide greater protection from harm is important.
The timing of the current UK general election has meant that work that was ongoing between the Welsh Government, the Scottish Government and the UK Government has been paused. I'll look for that to continue after the election. One of the issues that had been discussed was the potential for a levy, because I recognise the point the Member made around people having to deal with the harms that come from problem gambling who don't feel they're properly equipped, and the voluntary efforts made thus far have not matched the need that comes from problem gambling. That's why work on a levy is something I'm interested in seeing through, and then there are detailed conversations to be had about how that levy could be used if it is pursued, and one of those areas would be about taking up the direct harm and NHS services that come from gambling. It's a conversation that the current Cabinet Secretary for Education was involved with in her previous role. It's a role that I expect us to carry on with, with whoever the new Government is—I hope it is a UK Labour Government—to meet the manifesto commitment we have on this, together with both Jayne Bryant and Eluned Morgan and the wider team. So, I hope that gives some reassurance that this is an issue on our radar, and is something I do expect to pursue, and I expect to pursue it with a Government that recognises the need to do something in this area after 4 July.
Diolch am y cwestiwn atodol. Rwy'n rhannu eich pryderon am gamblo, ac yn enwedig gamblo problemus. Rydym ni'n gwybod, o'n dealltwriaeth ein hunain, bod tua 18,000 o bobl yng Nghymru wedi'u hasesu fel gamblwyr problemus, gyda'r holl ganlyniadau sylweddol sy'n dod iddyn nhw, eu teuluoedd a chymunedau o'u cwmpas. Rwy'n falch, ym maniffesto Llafur y DU, bod ymrwymiad i fynd ar drywydd diwygio gamblo. Mae'n faes penodol lle mae cynyddu'r amgylcheddau rheoleiddio i ddarparu mwy o amddiffyniad rhag niwed yn bwysig.
Mae amseriad etholiad cyffredinol presennol y DU wedi golygu bod gwaith a oedd yn mynd rhagddo rhwng Llywodraeth Cymru, Llywodraeth yr Alban a Llywodraeth y DU wedi cael ei oedi. Edrychaf ymlaen at weld hwnnw'n parhau ar ôl yr etholiad. Un o'r materion a drafodwyd oedd y potensial am ardoll, oherwydd rwy'n cydnabod y pwynt a wnaeth yr Aelod ynghylch pobl yn gorfod delio â'r niwed sy'n deillio o gamblo problemus nad ydyn nhw'n teimlo eu bod nhw wedi'u paratoi'n briodol, ac nid yw'r ymdrechion gwirfoddol a wnaed hyd yma wedi cyd-fynd â'r angen sy'n dod o gamblo problemus. Dyna pam mae gweithio ar ardoll yn rhywbeth y mae gen i ddiddordeb mewn ei gwblhau, ac yna mae sgyrsiau manwl i'w cael ynglŷn â sut y gellid defnyddio'r ardoll honno os caiff ei dilyn, a byddai un o'r meysydd hynny yn ymwneud â mynd i'r afael a'r niwed uniongyrchol a gwasanaethau'r GIG sy'n deillio o gamblo. Mae'n sgwrs yr oedd Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg presennol yn rhan ohoni yn ei swydd flaenorol. Mae'n swyddogaeth yr wyf i'n disgwyl i ni barhau â hi, gyda phwy bynnag fydd y Llywodraeth newydd—rwy'n gobeithio mai Llywodraeth Lafur y DU fydd hi—i gyflawni'r ymrwymiad maniffesto sydd gennym ni ar hyn, ynghyd â Jayne Bryant ac Eluned Morgan a'r tîm ehangach. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny'n rhoi rhywfaint o sicrwydd bod hwn yn fater sydd ar ein radar, ac yn rhywbeth yr wyf i'n disgwyl mynd ar ei drywydd, ac rwy'n disgwyl mynd ar ei drywydd gyda Llywodraeth sy'n cydnabod yr angen i wneud rhywbeth yn y maes hwn ar ôl 4 Gorffennaf.
I very much agree with you, First Minister, that the polluter should pay, and a levy is what's needed to pay for these gambling addiction services. This covers people from all walks of life. My poor grandmother used to have to sit and watch while my grandfather would dispose of four- or even five-figure sums in one sitting in a casino. But what's pernicious about gambling today is that it's everywhere and its 24-hour availability. And it's the presence of these gambling organisations, advertising on buses and just generally making us think that this is part of everyday life, is what needs combating. I'm delighted that betting shops now fall into their own category, rather than being able to take over fruit-and-veg shops and turn them into betting shops, and particularly doing that in areas where the poorest communities, least able to afford to lose money on gambling, happen to be. I wondered what analysis the Government might have done as to how this reclassification has reduced the numbers of gambling shops that are available in the community.
Rwy'n cytuno'n llwyr â chi, Prif Weinidog, y dylai'r llygrydd dalu, ac ardoll yw'r hyn sydd ei angen i dalu am y gwasanaethau caethiwed i gamblo hyn. Mae hyn yn cwmpasu pobl o bob cefndir. Bu'n rhaid i'm mam-gu druan eistedd a gwylio tra byddai fy nhad-cu yn gwario symiau pedwar neu hyd yn oed pum ffigur mewn un sesiwn mewn casino. Ond yr hyn sy'n niweidiol am gamblo heddiw yw ei fod ym mhobman a'r ffaith ei fod ar gael 24 awr. A phresenoldeb y sefydliadau gamblo hyn, yn hysbysebu ar fysiau a dim ond yn gwneud i ni feddwl yn gyffredinol bod hyn yn rhan o fywyd bob dydd, yw'r hyn y mae angen ei frwydro. Rwy'n falch iawn bod siopau betio bellach yn perthyn i'w categori eu hunain, yn hytrach na gallu cymryd siopau ffrwythau a llysiau drosodd a'u troi'n siopau betio, ac yn enwedig gwneud hynny mewn ardaloedd lle mae'r cymunedau tlotaf, sy'n lleiaf abl i allu fforddio colli arian ar gamblo, yn digwydd bod. Meddwl oeddwn i tybed pa ddadansoddiad y gallai'r Llywodraeth fod wedi ei wneud o ran sut mae'r ailddosbarthiad hwn wedi lleihau nifer y siopau gamblo sydd ar gael yn y gymuned.
It's an interesting point the Member raises. Of course, it was a relatively recent change, which was undertaken in 2022, on planning uses, so I wouldn't expect we'd have comprehensive data yet. But I think that this is something that every local authority will be interested in, about the numbers of gambling establishments, and where they are, and the link between the planning and the licensing regime as well. One of the points around the potential use for a levy, of course, is that it could then be used in an impartial way, not controlled by the industry itself. And I think your points about prevention, as well as treatment for the consequences of problem gambling, are relevant. It's a conversation that I'd be happy to have with Julie James, in her role as Cabinet Secretary for local government, to understand what that then looks like in the practical use, in the powers that local authorities do have, to have a closer and better grip and understanding of where gambling establishments are being actually undertaken anew.
Mae'n bwynt diddorol y mae'r Aelod yn ei godi. Wrth gwrs, roedd yn newid cymharol ddiweddar, a wnaed yn 2022, ar ddefnyddiau cynllunio, felly ni fyddwn yn disgwyl y byddai gennym ni ddata cynhwysfawr eto. Ond rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y bydd gan bob awdurdod lleol ddiddordeb ynddo, am nifer y sefydliadau gamblo, a ble maen nhw, a'r cysylltiad rhwng y drefn gynllunio a'r drefn drwyddedu hefyd. Un o'r pwyntiau ynghylch y defnydd posibl ar gyfer ardoll, wrth gwrs, yw y gallai gael ei defnyddio wedyn mewn ffordd ddiduedd, heb gael ei rheoli gan y diwydiant ei hun. Ac rwy'n credu bod eich pwyntiau am atal, yn ogystal â thriniaeth ar gyfer canlyniadau gamblo problemus, yn berthnasol. Mae'n sgwrs y byddwn yn hapus i'w chael gyda Julie James, yn ei swyddogaeth fel Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol, i ddeall sut mae hynny'n edrych wedyn yn y defnydd ymarferol, yn y pwerau sydd gan awdurdodau lleol, i gael gafael a dealltwriaeth agosach a gwell o le mae sefydliadau gamblo yn cael eu hagor o'r newydd.
I share the concerns about problem gambling here in Wales. We have seen an increase in the number of people gambling, and we must do everything we can to protect people from harm, through the devolved levers and, indeed, the UK levers that are available. I was very pleased to hear the response in respect of consideration for developing work around addiction services. I do think we need a national gambling clinic in Wales, and addressing the proliferation of betting shops on many of our high streets and in our town centres. But one thing you haven't mentioned thus far, First Minister, is the need to educate our young people, in particular, about the harms of problem gambling. What action is the Welsh Government taking through the new curriculum to make sure that young people are aware of the harm that can be caused, particularly through things like crypto-currencies and the gaming systems that many people use, which may look innocuous and harmless but have caused considerable grief to many people across the country? And will you support the work of organisations like Deal Me Out, which works in schools in north Wales, and Beat the Odds, which, of course, is also doing very important work through Adferiad recovery? Thank you.
Rwy'n rhannu'r pryderon am gamblo problemus yma yng Nghymru. Rydym ni wedi gweld cynnydd yn nifer y bobl sy'n gamblo, ac mae'n rhaid i ni wneud popeth o fewn ein gallu i amddiffyn pobl rhag niwed, drwy'r ysgogiadau datganoledig ac, yn wir, yr ysgogiadau sydd ar gael ar lefel y DU. Roeddwn i'n falch iawn o glywed yr ymateb o ran ystyriaeth i ddatblygu gwaith o amgylch gwasanaethau caethiwed. Rwy'n credu bod angen clinig gamblo cenedlaethol arnom ni yng Nghymru, a mynd i'r afael â lluosogiad siopau betio ar lawer o'n strydoedd mawr ac yng nghanol ein trefi. Ond un peth nad ydych chi wedi sôn amdano hyd yma, Prif Weinidog, yw'r angen i addysgu ein pobl ifanc, yn arbennig, am y niwed sy'n gysylltiedig â gamblo problemus. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd drwy'r cwricwlwm newydd i wneud yn siŵr bod pobl ifanc yn ymwybodol o'r niwed a all gael ei achosi, yn enwedig trwy bethau fel arian crypto a'r systemau hapchwarae y mae llawer o bobl yn eu defnyddio, a allai edrych yn ddiberygl ac yn ddiniwed ond sydd wedi achosi galar sylweddol i lawer o bobl ledled y wlad? Ac a wnewch chi gefnogi gwaith sefydliadau fel Deal Me Out, sy'n gweithio mewn ysgolion yn y gogledd, a Beat the Odds, sydd, wrth gwrs, hefyd yn gwneud gwaith pwysig iawn drwy Adferiad? Diolch.
I think the point about the proliferation of gambling is important—not just physical premises, but online—and how gambling can actually be advertised in a range of areas that are targeted at children and young people. A range of online games on phones and others often have gambling adverts through them. I can see them myself and the information that my much-more-new-world-savvy child is able to look at. And so, it's a challenge about catching up with what our children and young people are consuming. I'd want to think properly about what the Member says about the curriculum, because curriculum reform is significant. We're looking at how we equip people with skills for life—the knowledge base, but also the skills to make informed choices. And part of what a potential levy could be used for is the point around prevention and understanding how you equip people with the knowledge to recognise what problem gambling looks like, as well as then dealing with the consequences for where it looks like. But it's a conversation that I think is worth having with the resources currently available, but making sure that we don't take an approach that looks to add specific areas into the curriculum itself about how you equip people with the knowledge and the skills to properly deal with the challenges that our children and young people are facing, which are very different to the time that you or I were genuinely a young person.
Rwy'n credu bod y pwynt am luosogiad gamblo yn bwysig—nid yn unig safleoedd ffisegol, ond ar-lein—a sut y gellir hysbysebu gamblo mewn amrywiaeth o ardaloedd sydd wedi'u targedu at blant a phobl ifanc. Yn aml, mae gan amrywiaeth o gemau ar-lein ar ffonau ac eraill hysbysebion gamblo drwyddyn nhw. Rwy'n gallu eu gweld nhw fy hun a'r wybodaeth y mae fy mhlentyn sydd â llawer gwell dealltwriaeth o'r byd newydd yn gallu edrych arni. Ac felly, mae'n her ynglŷn â dal i fyny â'r hyn y mae ein plant a'n pobl ifanc yn ei weld. Hoffwn feddwl yn iawn am yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud am y cwricwlwm, gan fod diwygio'r cwricwlwm yn arwyddocaol. Rydym ni'n edrych ar sut yr ydym ni'n arfogi pobl â sgiliau am oes—y sylfaen wybodaeth, ond hefyd y sgiliau i wneud dewisiadau cytbwys. A rhan o'r hyn y gellid defnyddio ardoll bosibl ar ei gyfer yw'r pwynt ynghylch atal a deall sut rydych chi'n arfogi pobl â'r wybodaeth i adnabod sut mae gamblo problemus yn edrych, yn ogystal ag ymdrin wedyn â'r canlyniadau ar gyfer ble mae'n edrych. Ond mae'n sgwrs yr wyf i'n credu sy'n werth ei chael gyda'r adnoddau sydd ar gael ar hyn o bryd, ond gan wneud yn siŵr nad ydym ni'n mabwysiadu dull sy'n ceisio ychwanegu meysydd penodol at y cwricwlwm ei hun ynghylch sut rydych chi'n arfogi pobl â'r wybodaeth a'r sgiliau i ymdrin yn iawn â'r heriau y mae ein plant a'n pobl ifanc yn eu hwynebu, sy'n wahanol iawn i'r adeg yr oeddech chi neu minnau yn bobl ifanc mewn gwirionedd.
2. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar restrau aros GIG Cymru? OQ61278
2. Will the First Minister provide an update on waiting lists in the Welsh NHS? OQ61278
Yes. This Government is committed to reducing the length of time that people are waiting for treatment. Since March 2022, pathways for two-year-long waiters have reduced by 71 per cent. The average wait for planned care treatment is now 22 weeks.
Gwnaf. Mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i leihau'r amser y mae pobl yn aros am driniaeth. Ers mis Mawrth 2022, mae'r llwybrau ar gyfer y rhai sy'n aros ers dwy flynedd wedi gostwng 71 y cant. 22 wythnos yw'r arhosiad cyfartalog am driniaeth gofal wedi'i gynllunio bellach.
Thank you for your response, First Minister. Deputy Presiding Officer, the First Minister will know that the most recent waiting lists show numbers increasing in Wales to the highest level on record for people seeking treatments. In addition, Wales, sadly, has the longest waits for treatments in the UK, with over 20,000 patients still waiting over two years for the treatment that they need. And these numbers, of course, come after a quarter of a century of Labour running the Welsh Government and Labour running health services here in Wales. So, First Minister, what does this say about Labour's approach to running the NHS?
Diolch am eich ymateb, Prif Weinidog. Dirprwy Lywydd, bydd y Prif Weinidog yn gwybod bod y rhestrau aros diweddaraf yn dangos bod niferoedd yn cynyddu yng Nghymru i'r lefel uchaf a gofnodwyd erioed ar gyfer pobl sy'n ceisio triniaethau. Hefyd, Cymru, yn anffodus, sydd â'r amseroedd aros hiraf am driniaethau yn y DU, gyda dros 20,000 o gleifion yn dal i aros dros ddwy flynedd am y driniaeth sydd ei hangen arnyn nhw. Ac mae'r niferoedd hyn, wrth gwrs, yn dod wedi chwarter canrif o Lafur yn rhedeg Llywodraeth Cymru a Llafur yn rhedeg gwasanaethau iechyd yma yng Nghymru. Felly, Prif Weinidog, beth mae hyn yn ei ddweud am ddull Llafur o redeg y GIG?
Actually, what we've seen is that, over the last couple of years, we have seen waits come down. There are significant challenges that every NHS in the UK faces following the pandemic. We know that we do have a challenge to meet, and the longer term trend shows those lists are coming down. It was obviously disappointing that in the last month there was a moderate rise in the numbers who were waiting. But it is still the case that the trends are for those long waits to reduce. It's also a matter, of course, that, as well as the reform and the transformation that we need to see in the way that health and social care services are delivered, this is also partly about resources. We've made choices within our budgets to put significant additional resource into the health service—a 4 per cent uplift. We also know that, for the demand coming into the service, we need to do even more. It's why the choice on 4 July matters. If there are to be more resources coming into public services, it will make a difference about the people we can have to do the work that is required, in addition to the transformation of the way that our services work. That's why the health Secretary has looked at, for example, the regionalisation programme and having significant and protected planned care activity. All of those things make a difference. It is more than one thing. I believe, with different partners across the UK who recognise the need to properly invest in the funding of our health and social care system, we can deliver an even better service and we can get on top of the waits that I recognise need to be undertaken here in Wales.
Mewn gwirionedd, yr hyn yr ydym ni wedi ei weld, dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, rydym ni wedi gweld arosiadau yn lleihau. Ceir heriau sylweddol y mae pob GIG yn y DU yn eu hwynebu yn dilyn y pandemig. Rydym ni'n gwybod bod gennym ni her i ymateb iddi, ac mae'r duedd tymor hwy yn dangos bod y rhestrau hynny yn lleihau. Roedd hi'n amlwg yn siomedig y bu cynnydd cymedrol i'r niferoedd a oedd yn aros yn ystod y mis diwethaf. Ond mae'n dal i fod yn wir mai'r tueddiadau yw i'r arosiadau hir hynny leihau. Mae hefyd yn fater, wrth gwrs, yn ogystal â'r diwygio a'r gweddnewid y mae angen i ni eu gweld yn y ffordd y mae gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn cael eu darparu, mae hyn hefyd yn ymwneud yn rhannol ag adnoddau. Rydym ni wedi gwneud dewisiadau o fewn ein cyllidebau i roi adnoddau ychwanegol sylweddol i'r gwasanaeth iechyd—cynnydd o 4 y cant. Rydym ni hefyd yn gwybod, o ran y galw sy'n dod i mewn i'r gwasanaeth, bod angen i ni wneud mwy eto. Dyna pam mae'r dewis ar 4 Gorffennaf yn bwysig. Os bydd mwy o adnoddau yn dod i mewn i wasanaethau cyhoeddus, bydd yn gwneud gwahaniaeth am y bobl y gallwn ni eu cael i wneud y gwaith sydd ei angen, yn ogystal â thrawsnewid y ffordd y mae ein gwasanaethau yn gweithio. Dyna pam mae'r Ysgrifennydd iechyd wedi edrych, er enghraifft, ar y rhaglen ranbarthu, a chael gweithgarwch gofal wedi'i gynllunio sylweddol ac wedi'i ddiogelu. Mae'r holl bethau hynny yn gwneud gwahaniaeth. Mae'n fwy nag un peth. Rwy'n credu, gyda gwahanol bartneriaid ar draws y DU sy'n cydnabod yr angen i fuddsoddi'n briodol mewn ariannu ein system iechyd a gofal cymdeithasol, y gallwn ddarparu gwasanaeth gwell fyth ac y gallwn gael rheolaeth ar yr amseroedd aros yr wyf i'n cydnabod y mae angen ei wneud yma yng Nghymru.
First Minister, I am aware of two standout NHS projects in south Wales that are working hard to drive down waiting lists. The first is the diagnostic and treatment hub at Llantrisant, which opened just two months ago with a mobile MRI scanner. A few weeks ago in this Chamber, I reported that they'd already seen over 200 patients. But the latest data shows that, in a matter of weeks, this has now doubled to over 400 patients going through its doors. The second is a scheme to blitz cataract waiting times, which we know increased as a result of the essential reprioritisation of services during COVID. Now, this scheme has ensured that all three-year cataract waits were treated by the end of March this year, and it's now working towards zero patients waiting over two years by the end of this calendar year. What these two projects have in common is that they are examples of regional working. So, First Minister, would you agree with me that regional working by health boards is key to driving down waiting times?
Prif Weinidog, rwy'n ymwybodol o ddau brosiect GIG amlwg yn y de sy'n gweithio'n galed i leihau rhestrau aros. Y cyntaf yw'r ganolfan diagnostig a thriniaeth yn Llantrisant, a agorodd ddeufis yn unig yn ôl gyda sganiwr MRI symudol. Ychydig wythnosau yn ôl yn y Siambr hon, dywedais eu bod nhw eisoes wedi gweld dros 200 o gleifion. Ond mae'r data diweddaraf yn dangos, mewn mater o wythnosau, bod hyn bellach wedi dyblu i dros 400 o gleifion yn mynd drwy ei drysau. Yr ail yw cynllun i ddatrys amseroedd aros cataract yn gyflym, yr ydym ni'n gwybod eu bod wedi cynyddu o ganlyniad i ail-flaenoriaethu hanfodol gwasanaethau yn ystod COVID. Nawr, mae'r cynllun hwn wedi sicrhau bod yr holl arosiadau cataract tair blynedd wedi cael eu trin erbyn diwedd mis Mawrth eleni, ac mae bellach yn gweithio tuag at ddim cleifion yn aros dros ddwy flynedd erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Yr hyn sydd gan y ddau brosiect hyn yn gyffredin yw eu bod nhw'n enghreifftiau o weithio rhanbarthol. Felly, Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi bod gweithio rhanbarthol gan fyrddau iechyd yn allweddol i leihau amseroedd aros?
It is absolutely an essential part of how we do drive down waits for all of our constituents. If you look at the programme we've been trying to undertake before the pandemic and afterwards, you can't go back into a world where the specialisation that is required gets turned off. We need to protect that planned care activity away from emergency sites. And that's why the Cabinet Secretary for health has been investing in those services, with real money, as well as making sure organisations agree on how to do that together. And that, often, is the biggest challenge in our delivery. Lots of front-line clinicians want to work in a different way. Getting different organisations to agree how to do that takes more time. But the two examples that you have given are good examples of where that's happened. It's been supported by this Government, and it's a model we want to carry on investing in because we understand it will deliver better care and faster care for all of our constituents. But it shows this is a path we want to carry on investing in, and I'm confident it will make the difference that Vikki Howells already set out for some of her constituents and others right across south-east Wales.
Mae'n sicr yn rhan hanfodol o'r ffordd yr ydym ni'n lleihau arosiadau i'n holl etholwyr. Os edrychwch chi ar y rhaglen yr ydym ni wedi bod yn ceisio ymgymryd â hi cyn y pandemig ac wedi hynny, allwch chi ddim dychwelyd i fyd lle mae'r arbenigedd sydd ei angen yn cael ei ddiffodd. Mae angen i ni ddiogelu'r gweithgarwch gofal wedi'i gynllunio hwnnw oddi wrth safleoedd brys. A dyna pam mae Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd wedi bod yn buddsoddi yn y gwasanaethau hynny, gydag arian go iawn, yn ogystal â gwneud yn siŵr bod sefydliadau yn cytuno ar sut i wneud hynny gyda'i gilydd. A dyna, yn aml, yw'r her fwyaf yn ein darpariaeth. Mae llawer o glinigwyr rheng flaen eisiau gweithio mewn ffordd wahanol. Mae cael gwahanol sefydliadau i gytuno ar sut i wneud hynny yn cymryd mwy o amser. Ond mae'r ddwy enghraifft yr ydych chi wedi eu rhoi yn enghreifftiau da o le mae hynny wedi digwydd. Mae wedi cael ei gefnogi gan y Llywodraeth hon, ac mae'n fodel yr ydym ni eisiau parhau i fuddsoddi ynddo gan ein bod ni'n deall y bydd yn darparu gofal gwell a gofal cyflymach i'n holl etholwyr. Ond mae'n dangos bod hwn yn llwybr yr ydym ni eisiau parhau i fuddsoddi ynddo, ac rwy'n hyderus y bydd yn gwneud y gwahaniaeth a nododd Vikki Howells eisoes ar gyfer rhai o'i hetholwyr ac eraill ar draws y de-ddwyrain cyfan.
I welcome that much has been done in north Wales with the limited funding, with the extension of minor injury units in our community hospitals, a new orthopaedic hub that's being built this year, and we've got the medical school in north Wales. But it's important to recognise that waiting lists are increasing in England now and that our NHS across the whole of the UK needs adequate funding if it is to survive. Prior to 2010, under UK Labour, funding for the NHS rose in line with need, at 5.4 per cent each year, with waiting lists far lower than they are now. But in a decade of austerity under the Tories, up to the pandemic, this dropped significantly and included four years in which spending per head actually fell in the NHS, causing stagnation in investment. So, a failure to invest in buildings, technology and the workforce has built up, causing long-term problems. We cannot let our NHS fail. Would the First Minister agree that the UK Government has been continually asking the NHS to do more with less so that it now spends less on healthcare than other developed countries? Thanks to their decade of decline, we need to actually do something now to invest in it going forward.
Rwy'n croesawu bod llawer wedi cael ei wneud yn y gogledd gyda'r cyllid cyfyngedig, o ran ymestyn unedau mân anafiadau yn ein hysbytai cymunedol, canolfan orthopedig newydd sy'n cael ei hadeiladu eleni, ac mae gennym ni'r ysgol feddygol yn y gogledd. Ond mae'n bwysig cydnabod bod rhestrau aros yn cynyddu yn Lloegr nawr a bod angen cyllid digonol ar ein GIG ledled y DU gyfan os yw'n mynd i oroesi. Cyn 2010, o dan Lafur y DU, cynyddodd y cyllid ar gyfer y GIG yn unol ag angen, sef 5.4 y cant bob blwyddyn, gyda rhestrau aros sy'n llawer llai nag y maen nhw ar hyn o bryd. Ond mewn degawd o gyni cyllidol o dan y Torïaid, hyd at y pandemig, gostyngodd hyn yn sylweddol ac roedd yn cynnwys pedair blynedd pan ostyngodd gwariant y pen yn y GIG mewn gwirionedd, gan achosi diffyg twf i fuddsoddiad. Felly, mae methiant i fuddsoddi mewn adeiladau, technoleg a'r gweithlu wedi datblygu, gan achosi problemau hirdymor. Ni allwn adael i'n GIG fethu. A fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno bod Llywodraeth y DU wedi bod yn gofyn yn barhaus i'r GIG wneud mwy gyda llai fel ei fod bellach yn gwario llai ar ofal iechyd na gwledydd datblygedig eraill? Diolch i'w degawd o ddirywiad, mae angen i ni wneud rhywbeth nawr i fuddsoddi ynddo ar gyfer y dyfodol.
The Member is right to point out the undeniable impact of 14 years of austerity. You can't avoid the reality of those choices by the UK Government to remove funding—not just the impact it's had on the health service with unprotected areas, but all the other parts of public spend that have a direct impact on demand in the health service—[Interruption.]
Mae'r Aelod yn iawn i dynnu sylw at effaith ddiymwad 14 mlynedd o gyni cyllidol. Ni allwch chi osgoi realiti'r dewisiadau hynny gan Lywodraeth y DU i gael gwared ar gyllid—nid yn unig yr effaith y mae wedi ei chael ar y gwasanaeth iechyd gyda meysydd heb eu diogelu, ond yr holl rannau eraill o wariant cyhoeddus sy'n cael effaith uniongyrchol ar alw yn y gwasanaeth iechyd—[Torri ar draws.]
First Minister, I would like to listen to the questions and I would like to listen to the answers. There are too many Members in the Chamber who want to communicate between each other, rather than listening to the respondents. Please can we give the First Minister time to respond? Others will have a chance to ask questions when I call them.
Prif Weinidog, hoffwn wrando ar y cwestiynau a hoffwn wrando ar yr atebion. Mae gormod o Aelodau yn y Siambr sydd eisiau cyfathrebu rhwng ei gilydd, yn hytrach na gwrando ar yr ymatebwyr. A gawn ni roi amser i'r Prif Weinidog ymateb os gwelwch yn dda? Bydd eraill yn cael cyfle i ofyn cwestiynau pan fyddaf yn eu galw.
Thank you. It's also undeniably true that, during the last period of a UK Labour Government, health spend rose significantly faster than it has done with Conservative leadership across the UK. That has real consequences for the choices that we are able to make. Despite that, in our last budget, we invested more than 4 per cent of additional funding here for NHS Wales. That compares to less than 1 per cent in England. Even with a £700 million reduction in the real-terms value of our budget, we continue to prioritise the national health service. I believe, with different leadership across the UK to undo the 14 years of Conservative chaos, we can do even more for our national health service here in Wales. The Member correctly highlights that a difference at a UK level will make a difference to what we are able to do here in Wales.
Diolch. Mae'n sicr yn wir hefyd, yn ystod y cyfnod diwethaf o Lywodraeth Lafur yn y DU, bod gwariant iechyd wedi cynyddu'n sylweddol gyflymach nag y mae wedi ei wneud gydag arweinyddiaeth y Ceidwadwyr ledled y DU. Mae hyn yn arwain at ganlyniadau gwirioneddol i'r dewisiadau y gallwn ni eu gwneud. Er gwaethaf hynny, yn ein cyllideb ddiwethaf, fe wnaethom ni fuddsoddi mwy na 4 y cant o gyllid ychwanegol yma ar gyfer GIG Cymru. Mae hynny yn cymharu â llai nag 1 y cant yn Lloegr. Hyd yn oed gyda gostyngiad o £700 miliwn i werth termau real ein cyllideb, rydym ni'n parhau i flaenoriaethu'r gwasanaeth iechyd gwladol. Rwy'n credu, gyda gwahanol arweinyddiaeth ledled y DU i ddadwneud y 14 mlynedd o anhrefn y Ceidwadwyr, y gallwn ni wneud hyd yn oed mwy dros ein gwasanaeth iechyd gwladol yma yng Nghymru. Mae'r Aelod yn tynnu sylw yn briodol at y ffaith y bydd gwahaniaeth ar lefel y DU yn gwneud gwahaniaeth i'r hyn y gallwn ni ei wneud yma yng Nghymru.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Yn gyntaf, arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. First of all, leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, I've looked at the national Labour manifesto—it keeps insomniacs awake, I might add—but it doesn't have any commitments in it to the electrification of the north Wales line. Why can you not find one single word about electrification of the north Wales line? [Interruption.]
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rwyf i wedi edrych ar maniffesto cenedlaethol Llafur—mae'n cadw cysgwyr gwael yn effro, dylwn ychwanegu—ond nid yw'n cynnwys unrhyw ymrwymiadau i drydaneiddio rheilffordd y gogledd. Pam na allwch chi ddod o hyd i'r un gair am drydaneiddio rheilffordd y gogledd? [Torri ar draws.]
Before the First Minister answers, everyone has an opportunity to ask their questions, they should be able to have the opportunity to ask them in silence, and the First Minister should have an opportunity to respond in silence. So, please, all Members, I know it's election time, but please give credit to the individuals who are speaking.
Cyn i'r Prif Weinidog ateb, mae gan bawb gyfle i ofyn eu cwestiynau, dylen nhw allu cael y cyfle i'w gofyn mewn distawrwydd, a dylai'r Prif Weinidog gael cyfle i ymateb mewn distawrwydd. Felly, os gwelwch yn dda, pob Aelod, rwy'n gwybod ei bod hi'n adeg etholiad, ond rhowch barch i'r unigolion sy'n siarad.
Actually, on rail reform, there are clear commitments to invest in the future of rail services. What we saw before the election was an uncosted pledge to invest a sum of money in north Wales with no plan attached to it. I look forward to working with a Government that will seriously take into account the way that we run rail services here in Wales, our ambitions for improvement in the future, and when it makes spending pledges, they'll be real—not illusory pledges before an election they do not expect to win, but actually what we can do here in Wales and as part of what we expect to do on devolving responsibility in a range of areas, with the funding to meet those responsibilities. I look forward to the launch of the Welsh manifesto. I'll look forward to seeing the verdict of the public when it comes to 4 July, and then a very different partnership, I hope, between two Labour Governments working for Wales and Britain together.
A dweud y gwir, o ran diwygio rheilffyrdd, ceir ymrwymiadau eglur i fuddsoddi yn nyfodol gwasanaethau rheilffyrdd. Yr hyn a welsom ni cyn yr etholiad oedd addewid heb ei gostio i fuddsoddi swm o arian yn y gogledd heb unrhyw gynllun ynghlwm wrtho. Edrychaf ymlaen at weithio gyda Llywodraeth a fydd yn cymryd i ystyriaeth o ddifrif y ffordd yr ydym ni'n rhedeg gwasanaethau rheilffyrdd yma yng Nghymru, ein huchelgeisiau ar gyfer gwella yn y dyfodol, a phan fydd yn gwneud addewidion gwariant, y byddan nhw'n rhai gwirioneddol—nid addewidion rhithiol cyn etholiad nad ydyn nhw'n disgwyl ei ennill, ond mewn gwirionedd yr hyn y gallwn ni ei wneud yma yng Nghymru ac yn rhan o'r hyn yr ydym ni'n disgwyl ei wneud ar ddatganoli cyfrifoldeb mewn amrywiaeth o feysydd, gyda'r cyllid i gyflawni'r cyfrifoldebau hynny. Edrychaf ymlaen at lansiad maniffesto Cymru. Edrychaf ymlaen at weld dyfarniad y cyhoedd pan ddaw i 4 Gorffennaf, ac yna partneriaeth wahanol iawn, gobeithio, rhwng dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio dros Gymru a Phrydain gyda'i gilydd.
Clearly, you could not give a commitment about electrification of the north Wales line there. Your omission and your inability to do that was evident for all to see. In our manifesto, we have committed to electrify the north Wales line, we have committed to Barnett consequentials for the cancelled phase of HS2 from Birmingham to Manchester. That is in the manifesto, First Minister—[Interruption.]
Yn amlwg, ni allech chi roi ymrwymiad ynghylch trydaneiddio rheilffordd y gogledd yno. Roedd eich hepgoriad a'ch anallu i wneud hynny yn amlwg i bawb ei weld. Yn ein maniffesto ni, rydym ni wedi ymrwymo i drydaneiddio rheilffordd y gogledd, rydym ni wedi ymrwymo i symiau canlyniadol Barnett ar gyfer y rhan o HS2 a ganslwyd o Birmingham i Fanceinion. Mae hynny yn y maniffesto, Prif Weinidog—[Torri ar draws.]
Andrew, two seconds, please. Andrew R.T. Davies, as the leader of the Conservatives, should not have to shout. Therefore, please give him the opportunity to ask his questions. As I said to everyone, I'm fully aware there's an election going on, but there's not an election going on in this institution at this point in time. So please give him the opportunity to be heard.
Andrew, dau eiliad, os gwelwch yn dda. Ni ddylai Andrew R.T. Davies, fel arweinydd y Ceidwadwyr, orfod gweiddi. Felly, rhowch gyfle iddo ofyn ei gwestiynau os gwelwch yn dda. Fel y dywedais wrth bawb, rwy'n gwbl ymwybodol bod etholiad yn cael ei gynnal, ond nid oes etholiad yn cael ei gynnal yn y sefydliad hwn ar hyn o bryd. Felly, rhowch gyfle iddo gael ei glywed.
This is very off-putting, Deputy Presiding Officer. Thank you very much for reprimanding the Members. In all seriousness, First Minister, that is a project that economically could be transformational for north Wales, yet your manifesto is silent on that investment. Why have the Labour Government here in Cardiff Bay, the Labour group, failed to argue for Barnett consequentials for the cancelling of the Birmingham to Manchester line, and ultimately failed to secure a manifesto commitment to electrify that north Wales line? Is it because you don't care about north Wales?
Mae hyn yn annymunol iawn, Dirprwy Lywydd. Diolch yn fawr iawn am roi cerydd i'r Aelodau. O ddifrif, Prif Weinidog, mae hwnnw'n brosiect a allai drawsnewid y gogledd yn economaidd, ac eto mae eich maniffesto yn dawel ar y buddsoddiad hwnnw. Pam mae'r Llywodraeth Lafur yma ym Mae Caerdydd, y grŵp Llafur, wedi methu â dadlau dros gyllid canlyniadol Barnett ar gyfer canslo rheilffordd Birmingham i Fanceinion ac yn y pen draw wedi methu â sicrhau ymrwymiad maniffesto i drydaneiddio'r rheilffordd y gogledd honno? A yw oherwydd nad oes ots gennych chi am y gogledd?
I think the Conservative record is an interesting one. The cancellation of electrification between Cardiff and Swansea was a Conservative breach of a clear manifesto pledge, and now there's a claim that there is somehow a commitment to north Wales. Not a single penny has been spent, and it's not surprising, because there is no plan to invest in. We're interested in having an investment programme not just for north Wales, but across south and west Wales too, to build on the work we have already undertaken. Eight hundred million pounds has been invested through Transport for Wales. It is now the most reliable network here in Wales. The real challenge we have is actually about the unreliability of Network Rail.
When you look at what we are prepared to do, I expect we will invest more in rail services across north Wales. I also expect, if we have a UK Labour Government, we'll have a Government that actually respects devolution and doesn't set out in its manifesto to attack it. The manifesto that your candidates are standing on, that you are supporting, contains a direct attack on devolution—not just the drivers Bill, but also the pledge to undo the work that this Senedd voted for in an Act that is now in place, led by the then finance Minister, of course, to undo the Tory trade union Act here in Wales. Your pledge is to attack workers' rights and devolution yet again. When people look at who Wales is better off with, the party of devolution or the party that's attacking it, I'm very clear they will make their choices at the ballot box, and I look forward to their verdict.
Rwy'n credu bod record y Ceidwadwyr yn un ddiddorol. Roedd canslo trydaneiddio rhwng Caerdydd ac Abertawe yn dor-addewid maniffesto eglur gan y Ceidwadwyr, a bellach ceir honiad bod ymrwymiad i'r gogledd rywsut. Ni wariwyd yr un geiniog, ac nid yw'n syndod, oherwydd nid oes cynllun i fuddsoddi ynddo. Mae gennym ni ddiddordeb mewn cael rhaglen fuddsoddi nid yn unig ar gyfer y gogledd, ond ar draws y de a'r gorllewin hefyd, i ategu'r gwaith yr ydym ni eisoes wedi ei wneud. Buddsoddwyd wyth can miliwn o bunnoedd drwy Trafnidiaeth Cymru. Dyma'r rhwydwaith mwyaf dibynadwy yma yng Nghymru bellach. Yr her wirioneddol sydd gennym ni yw annibynadwyedd Network Rail.
Pan edrychwch ar yr hyn yr ydym ni'n barod i'w wneud, rwy'n disgwyl y byddwn ni'n buddsoddi mwy mewn gwasanaethau rheilffyrdd ar draws y gogledd. Rwyf i hefyd yn disgwyl, os bydd gennym ni Lywodraeth Lafur yn y DU, y bydd gennym ni Lywodraeth sy'n parchu datganoli mewn gwirionedd, ac nad yw'n mynd ati i ymosod arno yn ei maniffesto. Mae'r maniffesto y mae eich ymgeiswyr yn sefyll ar ei sail, yr ydych chi'n ei gefnogi, yn cynnwys ymosodiad uniongyrchol ar ddatganoli—nid yn unig y Bil gyrwyr, ond hefyd yr addewid i ddadwneud y gwaith y pleidleisiodd y Senedd hon drosto mewn Deddf sydd bellach yn weithredol, dan arweiniad y Gweinidog cyllid ar y pryd, wrth gwrs, i ddadwneud Deddf undebau llafur y Torïaid yma yng Nghymru. Eich addewid yw i ymosod ar hawliau gweithwyr a datganoli unwaith eto. Pan fydd pobl yn edrych ar bwy y mae Cymru yn well ei byd â nhw, plaid datganoli neu'r blaid sy'n ymosod arno, rwy'n eglur iawn y byddan nhw'n gwneud eu dewisiadau yn y blwch pleidleisio, ac edrychaf ymlaen at eu dyfarniad.
You don't half talk a load of cobblers, First Minister. First Minister, a manifesto is about a pledge that the party puts before the people. A simple commitment that you could make via the manifesto would be to commit to the electrification of the north Wales line. You haven't managed to secure that, because you have little or no influence with your colleagues in Westminster. It is a fact that that transformational project would open up the opportunities that the north Wales economy is crying out for. Why are you so marginalised by your colleagues in Westminster? Anyone only had to look at Jo Stevens's comments yesterday to see that you will be a marginal figure the other side of the election if, God forbid, Labour win it, and I hope they don't. But you could today redouble your efforts and give the residents of north Wales and the businesses of north Wales a commitment that at least you would stand on the Welsh Government's commitment to electrify that line, even if your Westminster colleagues won't, and the voters in north Wales will see this and realise that it's because you don't care about north Wales.
Rydych chi wir yn siarad rwtsh, Prif Weinidog. Prif Weinidog, addewid y mae'r blaid yn ei rhoi gerbron y bobl yw maniffesto. Ymrwymiad syml y gallech chi ei wneud drwy'r maniffesto fyddai ymrwymo i drydaneiddio rheilffordd y gogledd. Nid ydych chi wedi llwyddo i sicrhau hynny, oherwydd ychydig neu ddim dylanwad sydd gennych chi gyda'ch cydweithwyr yn San Steffan. Mae'n ffaith y byddai'r prosiect trawsnewidiol hwnnw yn agor y cyfleoedd y mae economi'r gogledd yn crefu amdanyn nhw. Pam ydych chi'n cael eich gwthio i'r cyrion gymaint gan eich cydweithwyr yn San Steffan? Y cwbl yr oedd yn rhaid i unrhyw ei wneud oedd edrych ar sylwadau Jo Stevens ddoe i weld y byddwch chi'n ffigwr ymylol yr ochr arall i'r etholiad os, Duw a'n gwaredo, y bydd Llafur yn ei ennill, ac rwy'n gobeithio na fyddan nhw. Ond gallech ddwysáu eich ymdrechion heddiw a rhoi ymrwymiad i drigolion y gogledd a busnesau'r gogledd y byddech chi o leiaf yn sefyll ar ymrwymiad Llywodraeth Cymru i drydaneiddio'r rheilffordd honno, hyd yn oed os na wnaiff eich cydweithwyr yn San Steffan, a bydd pleidleiswyr y gogledd yn gweld hyn ac yn sylweddoli ei fod oherwydd nad oes ots gennych chi am y gogledd.
Before you answer, First Minister, I'm sure the leader of the opposition would reflect upon the opening statement in the last question, and I'm sure he'll appreciate that it was probably not the language that we would use in this Chamber.
Cyn i chi ateb, Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddai arweinydd yr wrthblaid yn myfyrio ar y datganiad agoriadol yn y cwestiwn olaf, ac rwy'n siŵr y bydd yn gwerthfawrogi nad dyna'r iaith y byddem ni'n ei defnyddio yn y Siambr hon, mae'n debyg.
As Taylor Swift might say, you need to calm down. When you look at where we are and what we have delivered, I think you'll find that there is a Welsh Labour leader who is far from a marginalised figure. Look at the manifesto we have: the commitments will make a real difference to Wales. Look at the employment support devolution and the funding support that will come here to Wales in the manifesto; the strengthening of Sewel; the council of nations and regions where the Prime Minister will regularly meet with First Ministers across the country; the fact that we will restore decision making over structural funds here, where they belong. And more than that too: on Lords reform, on a Hillsborough law, on a Windrush commissioner—that matters to lots of our constituents—and finding out the truth of Orgreave. All of these things matter to us here.
When we compare who is and isn't a marginalised figure, I go back to the first photo opportunity where the Prime Minister didn't know which teams were in the Euros tournament, and the handlers in his party decided it would work better for the Conservatives if they sat Rishi Sunak next to a man who isn't even going to vote Conservative and poor old Andrew was in the background with his arms folded. I'm very clear about the influence that I have within my party. I'm very clear that when we set out plans to invest in rail infrastructure, they will be real and they'll be delivered. I look forward to the verdict of voters in north Wales. After the election, I'll be very happy to have this conversation again with him about how the voting public feel about the Conservatives and their record, and whether change is needed for us to turn the pages on the chaos that he has defended for more than 14 years.
Fel efallai y byddai Taylor Swift yn ei ddweud, mae angen i chi ymdawelu. Pan edrychwch chi ar le ydym ni a'r hyn yr ydym ni wedi ei gyflawni, rwy'n credu y byddwch chi'n canfod bod yna arweinydd Llafur Cymru sydd ymhell o fod yn ffigwr ymylol. Edrychwch ar y maniffesto sydd gennym ni: bydd yr ymrwymiadau yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i Gymru. Edrychwch ar ddatganoli cymorth cyflogaeth a'r gefnogaeth ariannol a fydd yn dod yma i Gymru yn y maniffesto; cryfhau Sewel; cyngor y cenhedloedd a'r rhanbarthau lle bydd Prif Weinidog y DU yn cyfarfod yn rheolaidd â Phrif Weinidogion ledled y wlad; y ffaith y byddwn ni'n dychwelyd penderfyniadau am gronfeydd strwythurol yma, lle maen nhw'n perthyn. A mwy na hynny hefyd: ar ddiwygio'r Arglwyddi, ar gyfraith Hillsborough, ar gomisiynydd Windrush—mae hynny'n bwysig i lawer o'n hetholwyr—a darganfod y gwir am Orgreave. Mae'r holl bethau hyn yn bwysig i ni yma.
Pan fyddwn ni'n cymharu pwy sy'n ffigwr ymyol a phwy sydd ddim, rwy'n dychwelyd at y cyfle cyntaf am lun pan nad oedd Prif Weinidog y DU yn gwybod pa dimau oedd ym mhencampwriaeth yr Ewros, a phenderfynodd y trefnwyr yn ei blaid y byddai'n gweithio'n well i'r Ceidwadwyr pe baen nhw'n eistedd Rishi Sunak wrth ymyl gŵr nad yw hyn yn oed yn mynd i bleidleisio dros y Ceidwadwyr ac roedd yr hen Andrew druan yn y cefndir gyda'i freichiau wedi'u plygu. Rwy'n eglur iawn am y dylanwad sydd gen i o fewn fy mhlaid. Rwy'n eglur iawn, pan fyddwn ni'n cyflwyno cynlluniau i fuddsoddi mewn seilwaith rheilffyrdd, y byddan nhw'n wirioneddol ac y byddan nhw'n cael eu cyflawni. Rwy'n edrych ymlaen at ddyfarniad pleidleiswyr yn y gogledd. Ar ôl yr etholiad, byddaf yn hapus iawn i gael y sgwrs hon eto gydag ef ynglŷn â sut mae'r cyhoedd sy'n pleidleisio yn teimlo am y Ceidwadwyr a'u record, ac a oes angen newid i ni droi'r tudalennau ar yr anhrefn y mae wedi ei amddiffyn ers dros 14 mlynedd.
Ar ran Plaid Cymru, Heledd Fychan.
On behalf of Plaid Cymru, Heledd Fychan.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Not a day goes by without it becoming clear that Welsh Labour's HQ is firmly based in London. In her S4C interview last night, Labour's would-be Welsh secretary, Jo Stevens, was wrong on both fact and principle. She was wrong to say that high-speed rail in England isn't being built, and wrong not to support the principle that Wales should get its fair share of spending when Welsh taxpayers' money is spent on transport projects in England. The interview displayed a patronising and contemptuous attitude towards Wales and devolution, so there's no difference in attitude whichever party is in No. 10. In his previous role as economy Minister, the First Minister, when referring to HS2, said, 'There's never been a fair share of this project. There's always been a fiction that this is an England-and-Wales project.' So who should we now believe, and who speaks for Labour in Wales—Keir Starmer's chosen spokesperson for Wales or the First Minister?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Nid oes diwrnod yn mynd heibio heb iddi ddod yn eglur bod pencadlys Llafur Cymru wedi'i leoli'n gadarn yn Llundain. Yn ei chyfweliad ar S4C neithiwr, roedd darpar ysgrifennydd Cymru Llafur, Jo Stevens, yn anghywir o ran ffeithiau ac egwyddor. Roedd hi'n anghywir i ddweud nad yw rheilffyrdd cyflym yn Lloegr yn cael eu hadeiladu, ac yn anghywir i beidio â chefnogi'r egwyddor y dylai Cymru gael ei chyfran deg o wariant pan fydd arian trethdalwyr Cymru yn cael ei wario ar brosiectau trafnidiaeth yn Lloegr. Dangosodd y cyfweliad agwedd nawddoglyd a dirmygus tuag at Gymru a datganoli, felly nid oes unrhyw wahaniaeth mewn agwedd pa bynnag blaid sydd yn Rhif 10. Yn ei swydd flaenorol fel Gweinidog yr economi, dywedodd y Prif Weinidog, wrth gyfeirio at HS2, 'Ni fu cyfran deg o'r prosiect hwn erioed. Bu ffuglen erioed mai prosiect Cymru a Lloegr yw hwn.' Felly pwy ddylem ni ei gredu nawr, a phwy sy'n siarad dros Lafur yng Nghymru—llefarydd detholedig Keir Starmer dros Gymru neu'r Prif Weinidog?
It's very simple—I'm the directly elected leader of Welsh Labour. I don't think that's very complicated. And when you look at what we have in our manifesto, we're clear about restoring the decision making over structural funds. That's what will happen. When we were part of the European Union, of course, there was a strategic Europe-wide framework. We then made all the choices within that. That's what restoration means.
When you look at where else we go in terms of the agenda we have, I think if you look at the manifesto you'll see a great deal of positivity for Wales from the party that helped to create devolution, that had the manifesto pledge, that led an individual campaign within our party, and took part in a cross-party campaign. If you then compare that directly with the Tories, you will recognise that the drivers Bill is an assault on devolution and recognise that the attempt to try to repeal the trade union Act we passed in this a place is an assault on devolution and workers’ rights. The contrast could not be clearer. The path for devolution looks at direct pledges to engage and take devolution further forward. The funding for employment support is a clear example of that, and there's more that I believe we can and will do.
I look forward to having the opportunity to work with a UK Labour Government that is serious about taking devolution forward, serious about tackling the cost-of-living crisis, and that recognises that, without a long-term plan, we’ll be forever stuck in a cycle of Conservative chaos. I believe people in Wales will vote for that optimistic and positive vision.
Mae'n syml iawn—fi yw arweinydd Llafur Cymru, a etholwyd yn uniongyrchol. Nid wyf i'n credu bod hynny'n gymhleth iawn. A phan edrychwch chi ar yr hyn sydd gennym ni yn ein maniffesto, rydym yn eglur ynghylch adfer y broses o wneud penderfyniadau am gronfeydd strwythurol. Dyna beth fydd yn digwydd. Pan oeddem ni'n rhan o'r Undeb Ewropeaidd, wrth gwrs, roedd fframwaith strategol Ewrop gyfan. Roeddem ni'n gwneud yr holl ddewisiadau yn unol â hwnnw bryd hynny. Dyna beth mae adfer yn ei olygu.
Pan edrychwch chi ar le arall yr ydym ni'n mynd o ran yr agenda sydd gennym ni, rwy'n credu os edrychwch chi ar y maniffesto y byddwch chi'n gweld llawer iawn o bositifrwydd i Gymru gan y blaid a wnaeth helpu i greu datganoli, a oedd â'r addewid maniffesto, a arweiniodd ymgyrch unigol o fewn ein plaid, ac a gymerodd ran mewn ymgyrch drawsbleidiol. Os gwnewch chi gymharu hynny yn uniongyrchol â'r Torïaid wedyn, byddwch yn cydnabod bod y Bil gyrwyr yn ymosodiad ar ddatganoli ac yn cydnabod bod yr ymgais i geisio diddymu'r Ddeddf undebau llafur a basiwyd gennym ni yn y lle hwn yn ymosodiad ar ddatganoli a hawliau gweithwyr. Ni allai'r gwrthgyferbyniad fod yn fwy eglur. Mae'r llwybr ar gyfer datganoli yn edrych ar addewidion uniongyrchol i ymgysylltu a symud datganoli ymhellach ymlaen. Mae'r cyllid ar gyfer cymorth cyflogaeth yn enghraifft eglur o hynny, a cheir mwy yr wyf i'n credu y gallwn ni ac y byddwn ni'n ei wneud.
Rwy'n edrych ymlaen at gael y cyfle i weithio gyda Llywodraeth Lafur y DU sydd o ddifrif ynghylch bwrw ymlaen â datganoli, o ddifrif ynghylch mynd i'r afael â'r argyfwng costau byw, ac sy'n cydnabod, heb gynllun hirdymor, y byddwn yn sownd am byth mewn cylch o anhrefn Ceidwadol. Rwy'n credu y bydd pobl yng Nghymru yn pleidleisio dros y weledigaeth optimistaidd a chadarnhaol honno.
In presuming from your response that you didn't actually see Jo Stevens’s interview, or perhaps that you know that she won't be the Secretary of State for Wales, because, certainly, we heard from Jo Stevens a point-blank refusal to right the wrong on HS2—no plan, no intention, no interest. Why should anyone believe that a UK Labour Government will deliver for Wales?
Because it's not just HS2 that's an issue. What about justice? We've had countless reports: the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales, Lord Thomas of Cwmgiedd's commission on justice, and Gordon Brown's commission on the UK’s future. All are in-depth, comprehensive analyses, all going further than the UK Labour manifesto published last week. We can only imagine what they will be thinking having heard Jo Stevens refer to the issue as 'tinkering around with structures and systems'. How dismissive.
The lack of ambition on display in Labour’s manifesto, using woolly words like 'explore' or 'consider', leaves the reader wondering if the First Minister and his Cabinet colleagues were consulted on any of its content. Can the First Minister outline to the Senedd today what role did he play in the manifesto, and explain why his influence on his London bosses is so minimal?
Rwy'n tybio o'ch ymateb na welsoch chi gyfweliad Jo Stevens mewn gwirionedd, neu efallai eich bod chi'n gwybod nad hi fydd Ysgrifennydd Gwladol Cymru, oherwydd, yn sicr, clywsom gan Jo Stevens wrthodiad pendant i unioni'r cam o ran HS2—dim cynllun, dim bwriad, dim diddordeb. Pam ddylai unrhyw un gredu y bydd Llywodraeth Lafur y DU yn cyflawni dros Gymru?
Oherwydd nid HS2 yn unig sy'n broblem. Beth am gyfiawnder? Rydym ni wedi cael adroddiadau dirifedi: y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, comisiwn Arglwydd Thomas Cwmgiedd ar gyfiawnder, a chomisiwn Gordon Brown ar ddyfodol y DU. Mae pob un yn ddadansoddiadau manwl, cynhwysfawr, pob un yn mynd ymhellach na maniffesto Llafur y DU a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Allwn ni ond dychmygu beth fyddan nhw'n ei feddwl ar ôl clywed Jo Stevens yn cyfeirio at y mater fel 'tincera gyda strwythurau a systemau'. Am ddiystyriol.
Mae'r diffyg uchelgais sydd i'w weld ym maniffesto Llafur, gan ddefnyddio geiriau gwlanog fel 'archwilio' neu 'ystyried', yn gadael y darllenydd yn meddwl tybed a ymgynghorwyd â'r Prif Weinidog a'i gyd-Weinidogion yn y Cabinet ar unrhyw ran o'i gynnwys. A all y Prif Weinidog amlinellu i'r Senedd heddiw pa ran a chwaraeodd yn y maniffesto, ac esbonio pam mae ei ddylanwad ar ei benaethiaid yn Llundain mor fach?
Yet again, Plaid Cymru run a fiction when they say that there is no influence from Welsh Labour in the UK party, and a fiction that somehow we should be disappointed with a UK Labour Government that has not been elected. If you look at the manifesto itself, it sets out a range of areas that take devolution forward, not just from my presence at the manifesto meeting itself, but over the months and the weeks that have led up to that. Look at where we have got to on the devolution of employment support funding. Look at the restoration of decision making over structural funds. There's the fact there will be a proper council of nations and regions. There's the strengthening of Sewel. And, yes, we will consider and take forward youth justice and probation.
I am confident that we will secure progress on those areas. I believe the direct engagement we will have, not just with what I hope will be a Welsh Labour Secretary of State for Wales, but with Secretaries of State across a range of departments, will show the difference we can make with two Labour Governments working together, and, crucially, the commitment to update the outdated fiscal framework. That will make a real difference to our ability to take forward the tools to do the job here in terms of devolution. Devolution will move forward with a UK Labour Government, with the commitments in the UK Labour manifesto.
Unwaith eto, mae Plaid Cymru yn rhedeg ffuglen pan fyddan nhw'n dweud nad oes unrhyw ddylanwad gan Lafur Cymru ym mhlaid y DU, a ffuglen y dylem ni rywsut fod yn siomedig â Llywodraeth Lafur y DU nad yw wedi'i hethol. Os edrychwch chi ar y maniffesto ei hun, mae'n cyflwyno amrywiaeth o feysydd sy'n datblygu datganoli, nid yn unig o'm presenoldeb i yn y cyfarfod maniffesto ei hun, ond dros y misoedd a'r wythnosau sydd wedi arwain at hynny. Edrychwch ar le'r ydym ni wedi cyrraedd ar ddatganoli cyllid cymorth cyflogaeth. Edrychwch ar adfer y broses o wneud penderfyniadau am gronfeydd strwythurol. Ceir y ffaith y bydd cyngor priodol o genhedloedd a rhanbarthau. Ceir cryfhau Sewel. A byddwn, mi fyddwn yn ystyried ac yn bwrw ymlaen â chyfiawnder a phrawf ieuenctid.
Rwy'n hyderus y byddwn ni'n sicrhau cynnydd yn y meysydd hynny. Rwy'n credu y bydd yr ymgysylltiad uniongyrchol a fydd gennym ni, nid yn unig gyda'r hyn yr wyf i'n ei obeithio fydd yn Ysgrifennydd Gwladol Cymru Llafur Cymru, ond gydag Ysgrifenyddion Gwladol ar draws amrywiaeth o adrannau, yn dangos y gwahaniaeth y gallwn ni ei wneud gyda dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio gyda'i gilydd, ac, yn hollbwysig, yr ymrwymiad i ddiweddaru'r fframwaith cyllidol hen ffasiwn. Bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i'n gallu i ddatblygu'r arfau i wneud y gwaith yma o ran datganoli. Bydd datganoli yn symud ymlaen gyda Llywodraeth Lafur y DU, gyda'r ymrwymiadau ym maniffesto Llafur y DU.
Perhaps you saw a draft that wasn't published that had all these commitments in them, because, obviously, I haven't seen that version, and neither have the people of Wales. I haven't seen anything about a HS2 consequential, no devolution of policing and justice. So, let's look at the issue of structural funds, because language is important here, First Minister, and we didn't see that commitment there. It was extremely woolly, and we need to see that those aren't hollow words from you, because point me to the manifesto commitment here. It seems to us, very clearly, that Westminster will continue to control Wales's post-Brexit cash—a power grab straight from the Tory playbook. I ask you again: did you see Jo Stevens's interview, because, certainly, she is at odds completely with what you have said to us today? What we know from his acceptance of a £200,000 donation is that the First Minister is easily swayed, but we had expected him to secure the interests of Wales in Labour's manifesto. Why has that been impossible for him?
Efallai eich bod chi wedi gweld drafft na chafodd ei gyhoeddi a oedd yn cynnwys yr holl ymrwymiadau hyn ynddyn nhw, oherwydd, yn amlwg, nid wyf i wedi gweld y fersiwn honno, ac nid yw pobl Cymru chwaith. Nid wyf i wedi gweld unrhyw beth am swm canlyniadol HS2, dim datganoli plismona a chyfiawnder. Felly, gadewch i ni edrych ar fater cronfeydd strwythurol, oherwydd mae iaith yn bwysig yma, Prif Weinidog, ac ni welsom ni'r ymrwymiad hwnnw yno. Roedd yn hynod o niwlog, ac mae angen i ni weld nad geiriau gwag yw'r rheini gennych chi, oherwydd cyfeiriwch fi at yr ymrwymiad maniffesto yma. Mae'n ymddangos i ni, yn eglur iawn, y bydd San Steffan yn parhau i reoli arian parod Cymru ar ôl Brexit—achos o gydio grym yn syth o lyfr cynlluniau'r Torïaid. Gofynnaf i chi eto: a welsoch chi gyfweliad Jo Stevens, oherwydd, yn sicr, mae hi'n cyferbynnu'n llwyr yr hyn yr ydych chi wedi ei ddweud wrthym ni heddiw? Yr hyn yr ydym ni'n ei wybod o'i dderbyniad o rodd o £200,000 yw ei bod yn hawdd dylanwadu ar y Prif Weinidog, ond roeddem ni wedi disgwyl iddo sicrhau buddiannau Cymru ym maniffesto Llafur. Pam mae hynny wedi bod yn amhosibl iddo?
Again, let's go back to the wording in the manifesto:
'Labour will restore decision-making'
—not 'think', not 'consider'—
'over the allocation of structural funds'.
It could not be clearer. That is a manifesto pledge that was secured some time ago, and it's in the manifesto now. The council of the nations and regions is in the manifesto; the strengthening of Sewel, in the manifesto; the devolution of employment support funding, in the manifesto; the work to take forward the consideration of youth justice and probation, in the manifesto, and I am confident we will secure the end results; updating the fiscal framework, in the manifesto. I recognise that Plaid Cymru are obsessed about internal Labour politics. When it comes to what the public will vote for, I believe the public will vote for a manifesto that delivers for Wales and Britain—a new partnership to change the failure of the last 14 years, where this Welsh Labour Government can work in partnership with a UK Labour Government, with more powers for us to do the job here in Wales and a partnership that can work for Wales and Britain.
Eto, gadewch i ni ddychwelyd at y geiriad yn y maniffesto:
'Bydd Llafur yn adfer penderfyniadau'
—nid 'meddwl', nid 'ystyried'—
'am ddyrannu cronfeydd strwythurol'.
Ni allai fod yn fwy eglur. Mae hwnna'n addewid maniffesto a sicrhawyd gryn amser yn ôl, ac mae yn y maniffesto nawr. Mae cyngor y cenhedloedd a'r rhanbarthau yn y maniffesto; cryfhau Sewel, yn y maniffesto; datganoli cyllid cymorth cyflogaeth, yn y maniffesto; y gwaith o fwrw ymlaen ag ystyried cyfiawnder a phrawf ieuenctid, yn y maniffesto, ac rwy'n hyderus y byddwn ni'n sicrhau'r canlyniadau terfynol; diweddaru'r fframwaith cyllidol, yn y maniffesto. Rwy'n cydnabod bod gan Blaid Cymru obsesiwn gyda gwleidyddiaeth fewnol Llafur. O ran yr hyn y bydd y cyhoedd yn pleidleisio drosto, rwy'n credu y bydd y cyhoedd yn pleidleisio dros faniffesto sy'n cyflawni dros Gymru a Phrydain—partneriaeth newydd i newid methiant y 14 mlynedd diwethaf, lle gall y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth Lafur y DU, gyda mwy o bwerau i ni wneud y gwaith yma yng Nghymru a phartneriaeth a all weithio i Gymru a Phrydain.
3. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gefnogi datblygiad cerddorion ifanc? OQ61295
3. What plans does the Welsh Government have to support the development of young musicians? OQ61295
Thank you. The national music service is enabling every child and young person, from the age of three to 16, to have the opportunity to benefit from opportunities in music-making activities, both in schools and in the wider community.
Diolch. Mae'r gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol yn galluogi pob plentyn a pherson ifanc, o dair i 16 oed, i gael y cyfle i fanteisio ar gyfleoedd mewn gweithgareddau creu cerddoriaeth, mewn ysgolion ac yn y gymuned ehangach.
Diolch am yr ateb.
Thank you for the response.
I've been approached by parents in Cardiff North, and as a result recently visited the junior conservatoire at the Royal Welsh College of Music and Drama, where everyone is absolutely devastated and upset about the uncertainty about its future. The school caters for 300 young people to attend on a weekend. The vast majority of them get bursaries to come, based on household income. It offers singing and movement, jazz specialism, group playing, chamber music, Indian music, theory and choir—just to name but a few. And as well as the loss of these opportunities, were it to close, there's a great source of anxiety about the fantastic instruments they've got there—an individual being worth thousands of pounds—which are given to the young people to use for a very small maintenance fee. So, what opportunities would young people have to use those sorts of instruments if this did not continue? This is a unique institution, and so what could the Welsh Government do to prevent this service from closing?
Mae rhieni yng Ngogledd Caerdydd wedi cysylltu â mi ac, o ganlyniad, fe wnes i ymweld â'r conservatoire iau yng Ngholeg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru yn ddiweddar, lle mae pawb yn siomedig a gofidus iawn am yr ansicrwydd ynghylch ei ddyfodol. Mae'r ysgol yn darparu ar gyfer 300 o bobl ifanc i fynychu ar benwythnos. Mae'r mwyafrif helaeth ohonyn nhw yn cael bwrsariaethau i ddod, yn seiliedig ar incwm yr aelwyd. Mae'n cynnig canu a symud, arbenigedd jazz, chwarae grŵp, cerddoriaeth siambr, cerddoriaeth Indiaidd, theori a chôr—i enwi dim ond rhai. Ac yn ogystal â cholli'r cyfleoedd hyn, pe bai'n cau, ceir ffynhonnell fawr o bryder am yr offerynnau gwych sydd ganddyn nhw yno—offeryn unigol yn werth miloedd o bunnoedd—sy'n cael eu rhoi i'r bobl ifanc eu defnyddio am ffi cynnal a chadw fach iawn. Felly, pa gyfleoedd fyddai gan bobl ifanc i ddefnyddio'r mathau hynny o offerynnau pe na bai hyn yn parhau? Mae hwn yn sefydliad unigryw, ac felly beth allai Llywodraeth Cymru ei wneud i atal y gwasanaeth hwn rhag cau?
I should say that I myself benefited from having opportunities to play a musical instrument when I was younger myself. I played the violin and the trumpet, with varying degrees of proficiency. But I recognise that, actually, talent is relatively evenly distributed, but opportunity is not. That's why we introduced the national music service. And the work that the Royal Welsh College of Music and Drama do helps to provide an additional platform for young people.
The consultation they have closes on 20 June, and then there will be a further three-week period to consider responses to that. I'm interested in the college considering the impact of the choices it could make. We're not in a position to direct them on funding—it's a choice they've made—but the Cabinet Secretary for Education has offered to meet the principal and has asked to do so. I expect the principal to directly engage with the Cabinet Secretary for Education, to have a conversation with us about what it is possible to do, because I want to see our cultural assets protected and taken forwards.
We're in a period of time now where, in a few weeks, there could be a change at a UK level with a different opportunity to look to a future, and the ability, I hope, to plan over more than one year. Just as we ask other people not to make irreversible choices, I'd ask the college to think again about the choice they may be considering making, to have the meeting that's been offered with the Cabinet Secretary for Education to consider how they can continue to extend the range of opportunities to all children and young people across Wales who have talent and the ability to benefit from a musical education and opportunity within their lives.
Dylwn ddweud fy mod i fy hun wedi elwa o gael cyfleoedd i chwarae offeryn cerddorol pan oeddwn i'n iau fy hun. Chwaraeais y ffidil a'r trwmped, gyda gwahanol raddau o hyfedredd. Ond rwy'n cydnabod, mewn gwirionedd, bod talent yn cael ei ddosbarthu'n gymharol gyfartal, ond nad yw cyfle. Dyna pam wnaethon ni gyflwyno'r gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol. Ac mae'r gwaith y mae Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru yn ei wneud yn helpu i ddarparu llwyfan ychwanegol i bobl ifanc.
Mae'r ymgynghoriad sydd ganddyn nhw yn dod i ben ar 20 Mehefin, ac yna bydd cyfnod pellach o dair wythnos i ystyried ymatebion i hynny. Mae gen i ddiddordeb yn y coleg yn ystyried effaith y dewisiadau y gallai eu gwneud. Nid ydym ni mewn sefyllfa i'w cyfarwyddo o ran cyllid—mae'n ddewis y maen nhw wedi ei wneud—ond mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi cynnig cyfarfod â'r pennaeth ac wedi gofyn i wneud hynny. Rwy'n disgwyl i'r pennaeth ymgysylltu'n uniongyrchol ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, i gael sgwrs gyda ni am yr hyn y mae'n bosibl ei wneud, oherwydd rwyf i eisiau gweld ein hasedau diwylliannol yn cael eu diogelu a'u datblygu.
Rydym ni mewn cyfnod o amser nawr lle, ymhen ychydig wythnosau, y gallai fod newid ar lefel y DU gyda gwahanol gyfle i edrych tuag at ddyfodol, a'r gallu, gobeithio, i gynllunio dros fwy na blwyddyn. Yn union fel yr ydym ni'n gofyn i bobl eraill beidio â gwneud dewisiadau na ellir eu gwrthdroi, byddwn yn gofyn i'r coleg feddwl eto am y dewis y gallen nhw fod yn ystyried ei wneud, i gael y cyfarfod a gynigiwyd gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i ystyried sut y gallan nhw barhau i ymestyn yr amrywiaeth o gyfleoedd i bob plentyn a pherson ifanc ledled Cymru sydd â thalent a'r gallu i elwa o addysg a chyfle cerddorol yn eu bywydau.
The leader of the opposition was just telling me he can also play the trumpet, First Minister, so I look forward to a competition between the two of you on who can play the trumpet the loudest. [Laughter.]
But on a serious note, this is a very important question on the order paper today and last month at the Urdd building across the road, some Members here attended the event that celebrates the work of the national music service. I was very pleased to hear representatives from Powys and young people from Montgomeryshire taking part in that event as well. But when I was at the Eisteddfod in Meifod last month, I spoke to, also, people at the Montgomeryshire Youth Music stand, volunteers that come together to encourage young people to come together every Friday at Welshpool High School, free of charge, to play their instruments together. So, with that in mind, First Minister, I was also aware that the UK Government shared prosperity funding provided to 10 organisations a total of £675,000 to support the arts and creative industries across the county of Powys.
So, First Minister, I would ask what further work can you do and the Welsh Government do, particularly at grass-roots level, to support and encourage young people to see being a musician as a positive life opportunity for them? What can you do in conjunction with schemes supported by the shared prosperity fund to encourage more of that, particularly in rural areas?
Mae arweinydd yr wrthblaid newydd ddweud wrthyf i ei fod yntau'n gallu chwarae'r trwmped hefyd, Prif Weinidog, felly edrychaf ymlaen at gystadleuaeth rhwng y ddau ohonoch chi ar bwy all chwarae'r trwmped yr uchaf. [Chwerthin.]
Ond ar nodyn difrifol, mae hwn yn gwestiwn pwysig iawn ar y papur trefn heddiw a'r mis diwethaf yn adeilad yr Urdd ar draws y ffordd, roedd rhai Aelodau yma yn bresennol yn y digwyddiad sy'n dathlu gwaith y gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol. Roeddwn i'n falch iawn o glywed cynrychiolwyr o Bowys a phobl ifanc o sir Drefaldwyn yn cymryd rhan yn y digwyddiad hwnnw hefyd. Ond pan oeddwn i yn yr Eisteddfod ym Meifod fis diwethaf, siaradais hefyd â phobl ar stondin Cerddoriaeth Ieuenctid Sir Drefaldwyn, gwirfoddolwyr sy'n dod at ei gilydd i annog pobl ifanc i ddod at ei gilydd bob dydd Gwener yn Ysgol Uwchradd y Trallwng, am ddim, i chwarae eu hofferynnau gyda'i gilydd. Felly, gyda hynny mewn golwg, Prif Weinidog, roeddwn i hefyd yn ymwybodol bod cyllid ffyniant cyffredin gan Lywodraeth y DU wedi darparu cyfanswm o £675,000 i 10 sefydliad i gefnogi'r diwydiannau celfyddydol a chreadigol ar draws sir Powys.
Felly, Prif Weinidog, hoffwn ofyn pa waith pellach y gallwch chi ei wneud ac y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, yn enwedig ar lawr gwlad, i gynorthwyo ac annog pobl ifanc i ystyried bod yn gerddor fel cyfle bywyd cadarnhaol iddyn nhw? Beth allwch chi ei wneud ar y cyd â chynlluniau a gefnogir gan y gronfa ffyniant gyffredin i annog mwy o hynny, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig?
I too was at the Urdd Eisteddfod in Meifod. It was really interesting to see that the role of musical performance for a range of young people and what they got from it wasn’t just the performance, it was all of the social side of it and the skills that go with it.
I’m interested in what we can do with the music service and the way we’ve directed them to extend opportunities. That’s why the First Experiences programme is so important, and it’s reached seven in 10 primary schools in Wales to make it genuinely accessible to people across the country. So, I’m interested in those opportunities in rural Wales and, indeed, urban Wales, and how we have stable funding sources to build on the work we’ve started. That’s the challenge, because, unfortunately, the shared prosperity fund, the way it’s been developed and organised, isn’t a stable source for the future, and, actually, the way that funding was previously used was for big significant strategic priorities. I want to see a proper way to fund creative industries and music and culture as part of that in the future. That isn’t what we’ve been able to have, and that is a consequence of the reality of what has happened to our budget in a decade and more. Stability and a long-term plan for the future will, I believe, provide more opportunities for children and young people in his constituency and further beyond.
Roeddwn innau hefyd yn Eisteddfod yr Urdd ym Meifod. Roedd yn ddiddorol iawn gweld mai nid y perfformiad yn unig oedd swyddogaeth perfformiad cerddorol i amrywiaeth o bobl ifanc a'r hyn yr oedden nhw'n ei gael ohono, ond yr holl ochr gymdeithasol iddo a'r sgiliau sy'n mynd gydag ef.
Mae gen i ddiddordeb yn yr hyn y gallwn ni ei wneud gyda'r gwasanaeth cerddoriaeth a'r ffordd yr ydym ni wedi eu cyfarwyddo nhw i ymestyn cyfleoedd. Dyna pam mae'r rhaglen Profiadau Cyntaf mor bwysig, ac mae wedi cyrraedd saith o bob 10 ysgol gynradd yng Nghymru i'w gwneud yn wirioneddol hygyrch i bobl ledled y wlad. Felly, mae gen i ddiddordeb yn y cyfleoedd hynny yng nghefn gwlad Cymru ac, yn wir, yng Nghymru drefol, a sut mae gennym ni ffynonellau cyllid sefydlog i adeiladu ar y gwaith yr ydym ni wedi ei ddechrau. Dyna'r her, oherwydd, yn anffodus, nid yw'r gronfa ffyniant gyffredin, y ffordd y mae wedi cael ei datblygu a'i threfnu, yn ffynhonnell sefydlog ar gyfer y dyfodol, ac mewn gwirionedd, roedd y ffordd y defnyddiwyd y cyllid hwnnw yn flaenorol ar gyfer blaenoriaethau strategol sylweddol mawr. Rwyf i eisiau gweld ffordd briodol o ariannu diwydiannau creadigol a cherddoriaeth a diwylliant yn rhan o hynny yn y dyfodol. Nid dyna'r hyn yr ydym ni wedi gallu ei gael, ac mae hynny'n ganlyniad i realiti'r hyn sydd wedi digwydd i'n cyllideb mewn degawd a mwy. Bydd sefydlogrwydd a chynllun hirdymor ar gyfer y dyfodol, rwy'n credu, yn darparu mwy o gyfleoedd i blant a phobl ifanc yn ei etholaeth ac ymhellach y tu hwnt.
I very much welcome, obviously, the national music service investment, but it was never set up for conservatoire-style study. The serious dismantling and erosion of Wales’s finest economic export, the Welsh National Opera, from its joint arts council funding bodies, will ruin its capacity to perform and deliver first-class world-beating schools outreach. And just one example, First Minister, is the Cradle Choir—an innovative schoolchildren intergenerational programme; one amongst many, many others—that the Welsh National Opera provides for Wales’s young musicians. Combined with the very shocking announcement of the realistic closure next month of Wales’s only conservatoire junior department, the pipeline of talent to the Royal Welsh College of Music and Drama, what is the overarching strategy in place for developing the talent of our Welsh youth and the future culture of Wales?
Rwy'n croesawu'n fawr, yn amlwg, buddsoddiad y gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol, ond ni chafodd ei sefydlu erioed ar gyfer astudiaeth o fath conservatoire. Bydd datgymalu ac erydu difrifol allforyn economaidd gorau Cymru, Opera Cenedlaethol Cymru, o'i gyrff cyllido cynghorau celfyddydau ar y cyd, yn difetha ei allu i berfformio a darparu allgymorth ysgolion o'r radd flaenaf. A dim ond un enghraifft, Prif Weinidog, yw Côr Cysur—rhaglen rhyng-genhedlaeth plant ysgol arloesol; un ymhlith llawer iawn o rai eraill—y mae Opera Cenedlaethol Cymru yn eu darparu ar gyfer cerddorion ifanc Cymru. Wedi'i gyfuno â'r cyhoeddiad brawychus iawn am gau realistig unig adran iau conservatoire Cymru fis nesaf, y biblinell o dalent i Goleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru, beth yw'r strategaeth gyffredinol sydd ar waith ar gyfer datblygu talent ein hieuenctid yng Nghymru a diwylliant Cymru yn y dyfodol?
Well, I recognise the point the Member makes, and she has consistently raised the point, not just in this Chamber, but outside it with myself and the Cabinet Secretary for culture, and I would expect her to carry on doing so, because there is a real issue about what we’re able to do with the funding challenges we have. It’s why I made clear that I would expect the principal of the college to meet with the Cabinet Secretary for Education to understand what the longer term impact is, what their proposals are, and how they meet some of their own mission for ensuring proper access to music for a range of people who are from less privileged backgrounds as part of the work that they’re currently undertaking.
And I recognise the broader piece around choices made not just by the funding council here in Wales, the arts council, but actually about the funding choice that had an even bigger impact in England. That’s why we need a different relationship about the value of what the WNO and others do. I recognise the enormous soft power that the WNO has, as well as the direct economic benefits it produces as well. So, I'm interested in how what I recognise as one of our finest cultural assets continues. That's a conversation we want to carry on having, together with what I hope will be a different meaning, to achieve that aim in a few weeks' time and beyond.
Wel, rwy'n cydnabod y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud, ac mae wedi codi'r pwynt yn gyson, nid yn unig yn y Siambr hon, ond y tu allan iddi gyda mi a chydag Ysgrifennydd y Cabinet dros ddiwylliant, a byddwn yn disgwyl iddi barhau i wneud hynny, oherwydd mae problem wirioneddol o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud gyda'r heriau cyllido sydd gennym ni. Dyna pam y dywedais yn eglur y byddwn yn disgwyl i bennaeth y coleg gyfarfod ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i ddeall beth yw'r effaith hirdymor, beth yw eu cynigion, a sut y maen nhw'n cyflawni rhywfaint o'u cenhadaeth eu hunain i sicrhau mynediad priodol at gerddoriaeth i amrywiaeth o bobl sydd o gefndiroedd llai breintiedig yn rhan o'r gwaith y maen nhw'n ei wneud ar hyn o bryd.
Ac rwy'n cydnabod y darn ehangach ynghylch dewisiadau a wnaed nid yn unig gan y cyngor cyllido yma yng Nghymru, cyngor y celfyddydau, ond mewn gwirionedd am y dewis cyllido a gafodd effaith hyd yn oed yn fwy yn Lloegr. Dyna pam mae angen perthynas wahanol arnom ni am werth yr hyn y mae Opera Cenedlaethol Cymru ac eraill yn ei wneud. Rwy'n cydnabod y grym meddal enfawr sydd gan Opera Cenedlaethol Cymru, yn ogystal â'r manteision economaidd uniongyrchol y mae'n eu cynhyrchu hefyd. Felly, mae gen i ddiddordeb mewn sut mae'r hyn yr wyf i'n ei gydnabod fel un o'n hasedau diwylliannol gorau yn parhau. Mae honno'n sgwrs yr ydym ni eisiau parhau i'w chael, ynghyd â'r hyn yr wyf i'n ei obeithio fydd yn wahanol ystyr, i gyflawni'r nod hwnnw ymhen ychydig wythnosau a thu hwnt.
4. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i hyrwyddo a datblygu swyddi gwyrdd yn ne-ddwyrain Cymru? OQ61298
4. How is the Welsh Government working to promote and develop green jobs in south-east Wales? OQ61298
Thank you for the question. Green job creation is a priority for this Government. This includes realising the enormous net-zero opportunities across Wales from our natural environment to support business growth and develop new technologies, such as compound semiconductors, to enable a just transition.
Diolch am y cwestiwn. Mae creu swyddi gwyrdd yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Mae hyn yn cynnwys gwireddu'r cyfleoedd sero net enfawr ledled Cymru o'n hamgylchedd naturiol i gefnogi twf busnes a datblygu technolegau newydd, fel lled-ddargludyddion cyfansawdd, i alluogi pontio teg.
After some 14 years of Tory UK Government austerity, imposed as a political choice, we've seen economic stagnation and record falls in the standard of living of our communities. Thankfully, the people of Wales and the UK as a whole understand this and look set to vote for badly needed change and a UK Labour Government. That incoming Labour administration will make the UK a clean energy superpower by creating high-quality jobs through investment into renewable energy projects and industrial clusters across the UK. In south-east Wales, we have the Severn estuary, which offers great potential for floating wind platforms and harnessing tidal energy. Newport docks has important plans for expansion and, of course, Tata Steel at Llanwern must be involved in a transition to green steel. So, First Minister, will the Welsh Government work with a UK Labour administration and our local authorities, together with other key partners, to create these sustainable green jobs and economic projects here in south Wales?
Ar ôl tua 14 mlynedd o gyni cyllidol Llywodraeth Dorïaidd y DU, a orfodwyd fel dewis gwleidyddol, rydym ni wedi gweld diffyg twf economaidd a'r gostyngiadau mwyaf erioed i safonau byw ein cymunedau. Diolch byth, mae pobl Cymru a'r DU yn ei chyfanrwydd yn deall hyn ac yn edrych yn debygol o bleidleisio dros newid y mae mawr ei angen a Llywodraeth Lafur y DU. Bydd y weinyddiaeth Lafur newydd honno yn gwneud y DU yn uwch-rym ynni glân trwy greu swyddi o ansawdd uchel trwy fuddsoddiad mewn prosiectau ynni adnewyddadwy a chlystyrau diwydiannol ledled y DU. Yn y de-ddwyrain, mae gennym ni aber afon Hafren, sy'n cynnig potensial mawr ar gyfer llwyfannau gwynt arnofiol a harneisio ynni'r llanw. Mae gan ddociau Casnewydd gynlluniau pwysig ar gyfer ehangu ac, wrth gwrs, mae'n rhaid i Tata Steel yn Llanwern fod yn rhan o bontio i ddur gwyrdd. Felly, Prif Weinidog, a wnaiff Llywodraeth Cymru weithio gyda gweinyddiaeth Lafur y DU a'n hawdurdodau lleol, ynghyd â phartneriaid allweddol eraill, i greu'r swyddi gwyrdd cynaliadwy a'r prosiectau economaidd hyn yma yn ne Cymru?
I think the Member points out exactly the change we do need to see. For those who have read part of the UK Labour manifesto, the commitment to develop a national wealth fund is a key part of it, not just the direct public investment that will go into it, but also the additional private sector investment we expect to realise in our ports, in the race for clean power, in advanced manufacturing and in a future for the steel sector. Jobs right across, not just south Wales, but across north Wales too. In all of those areas, we have natural assets and advantages. What we need is a stable partner with the level of vision to deliver them.
And you don't need to take my word for it. On clean power, for example, the UK Labour manifesto contains a quote from Sir Patrick Vallance, formerly the chief scientific adviser of the UK Government, who recognises the level of ambition that is required and the benefits that could and should come from it. That is what is on the ballot paper on 4 July, a different partnership with ambition and vision and the resources to deliver it. That is something I believe people in Wales here will be positive about, and, I hope, will vote for.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn nodi'r union newid yr ydym ni angen i ni ei weld. I'r rhai sydd wedi darllen rhan o faniffesto Llafur y DU, mae'r ymrwymiad i ddatblygu cronfa gyfoeth genedlaethol yn rhan allweddol ohono, nid yn unig y buddsoddiad cyhoeddus uniongyrchol a fydd yn mynd i mewn iddi, ond hefyd y buddsoddiad sector preifat ychwanegol yr ydym ni'n disgwyl ei wireddu yn ein porthladdoedd, yn y ras am bŵer glân, mewn gweithgynhyrchu uwch ac mewn dyfodol i'r sector dur. Swyddi ar draws, nid yn unig yn y de, ond ar draws y gogledd hefyd. Ym mhob un o'r meysydd hynny, mae gennym ni asedau a manteision naturiol. Yr hyn sydd ei angen arnom ni yw partner sefydlog â'r lefel o weledigaeth i'w darparu.
Nid oes yn rhaid i chi gymryd fy ngair i amdano. O ran pŵer glân, er enghraifft, mae maniffesto Llafur y DU yn cynnwys dyfyniad gan Syr Patrick Vallance, cyn brif gynghorydd gwyddonol Llywodraeth y DU, sy'n cydnabod lefel yr uchelgais sydd ei hangen a'r manteision a allai ac a ddylai ddod ohono. Dyna sydd ar y papur pleidleisio ar 4 Gorffennaf, gwahanol bartneriaeth ag uchelgais a gweledigaeth a'r adnoddau i'w cyflawni. Mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n credu y bydd pobl yng Nghymru yma yn gadarnhaol yn ei gylch, ac rwy'n gobeithio y byddan nhw'n pleidleisio drosto.
First Minister, I'm not going to go down the route of John Griffiths and make a PR bite in order for the UK election to get a way ahead. Let's focus on the Welsh issues, which are what we're all sitting here for, and that's why I'm going to be saying that our green energy sector and energy are, indeed, vitally important for the economy here in Wales. But what is most important about it is that we have a just, sustainable and economically viable transition in this sector, with the right level of consistent investment and utilisation of skills to maximise economic output.
Earlier this year, the UK Labour Party pledged £28 billion in a green spending promise, then, in last week's Labour manifesto, we saw a pledge of £7.3 billion to key green industrial sectors. First Minister, you'd think we were on a beach with the amount of flip-flopping that we've seen from Keir Starmer so far, and the man seems quite adamant to bring about change, and I say that very loosely, yet still can't quite work out how to actually do it. So, First Minister, with a clear lack of plan going forward, lack of direction and cherry-picking from different commitments by UK Labour, how can the Welsh public trust that your party will actually stick to promises when huge u-turns have already been made in key manifesto pledges? Thank you.
Prif Weinidog, nid wyf i eisiau dilyn llwybr John Griffiths a gwneud darn cysylltiadau cyhoeddus er mwyn i etholiad y DU gael ffordd ymlaen. Gadewch i ni ganolbwyntio ar faterion Cymreig, sef yr hyn yr ydym ni i gyd yn eistedd yma ar eu cyfer, a dyna pam yr wyf i'n mynd i fod yn dweud bod ein sector ynni gwyrdd ac ynni, yn wir, yn hanfodol bwysig i'r economi yma yng Nghymru. Ond yr hyn sydd bwysicaf amdano yw bod gennym ni bontio cyfiawn, cynaliadwy ac economaidd hyfyw yn y sector hwn, gyda'r lefel gywir o fuddsoddiad cyson a defnydd o sgiliau i sicrhau'r allbwn economaidd mwyaf posibl.
Yn gynharach eleni, addawodd Plaid Lafur y DU £28 biliwn mewn addewid gwariant gwyrdd, yna, ym maniffesto'r Blaid Lafur yr wythnos diwethaf, gwelsom addewid o £7.3 biliwn i sectorau diwydiannol gwyrdd allweddol. Prif Weinidog, byddech chi'n meddwl ein bod ni ar draeth o ystyried faint o fflip-fflopio rydym ni wedi ei weld gan Keir Starmer hyd yn hyn, ac mae'r dyn yn ymddangos yn gwbl benderfynol o gyflawni newid, ac rwy'n dweud hynny'n llac iawn, ond eto'n dal i fethu â gweithio allan yn union sut i'w wneud. Felly, Prif Weinidog, gyda diffyg cynllun eglur ar gyfer y dyfodol, diffyg cyfeiriad a dewis y goreuon o wahanol ymrwymiadau gan Lafur y DU, sut all y cyhoedd yng Nghymru ymddiried y bydd eich plaid wir yn cadw at addewidion pan fo troeon pedol enfawr eisoes wedi'u gwneud mewn addewidion maniffesto allweddol? Diolch.
It's an interesting contribution, and what I will say is, when you look at the last Conservative manifesto, swathes of it have been trashed and not delivered without a hint of shame about it at all. Just take structural funds and the pledges in two Conservative UK general election manifestos that not a single penny would be lost. None of that has happened. We know we have lost over £1 billion here in Wales. The Member said she wants to talk about Welsh issues, and I still haven't heard a consistent view from Conservatives in this Chamber about that missing £1 billion that her party has taken away from Wales. More than that, of course, it's what it has not allowed us to do: invest in the skills she says she's interested in. Actually, that is why we have had extraordinary pressure on our own budgets here in Wales. We could and should be able to do more.
When we get the return, the restoration, of decision making around structural funds, I am clear that we will reinvest in apprenticeships and skills programmes that worked and delivered real results in industries of today and the future. The semiconductor industry I mentioned will require some of that investment. It's an industry where there's supposedly a UK strategy, supposedly with £1 billion over 10 years—not the sum of money that should actually meet the challenges or opportunities there—but not a single penny of that has been spent. If you're going to have a semiconductor strategy, then, actually, the south-east of Wales should be a key part for that investment to be delivered in. Not a penny has been. This Government has a very different record of investing alongside that sector to deliver investments and good-quality jobs. We will do more of the same if we have willing partners who can deliver upon that. If people vote for change on 4 July, I look forward to delivering that with another UK Labour Government, in partnership.
Mae'n gyfraniad diddorol, a'r hyn y gwnaf i ei ddweud yw, pan edrychwch chi ar faniffesto diwethaf y Ceidwadwyr, mae rhannau helaeth ohono wedi cael eu tocio a methu â chael eu cyflawni heb awgrym o gywilydd am y peth o gwbl. Cymerwch gronfeydd strwythurol a'r addewidion mewn dau faniffesto etholiad cyffredinol Ceidwadol y DU na fyddai'r un geiniog yn cael ei cholli. Nid oes dim o hynny wedi digwydd. Rydym ni'n gwybod ein bod ni wedi colli dros £1 biliwn yma yng Nghymru. Dywedodd yr Aelod ei bod hi eisiau siarad am faterion Cymreig, ac nid wyf i wedi clywed barn gyson gan y Ceidwadwyr yn y Siambr hon o hyd ynglŷn â'r golled honno o £1 biliwn y mae ei phlaid wedi ei gymryd oddi ar Gymru. Yn fwy na hynny, wrth gwrs, mae'n fater o'r hyn nad yw wedi caniatáu i ni ei wneud: buddsoddi yn y sgiliau y mae hi'n dweud bod ganddi ddiddordeb ynddyn nhw. A dweud y gwir, dyna pam fu gennym ni bwysau eithriadol ar ein cyllidebau ein hunain yma yng Nghymru. Gallem a dylem allu gwneud mwy.
Pan fyddwn ni'n cael dychweliad, adferiad, y broses o wneud penderfyniadau ynghylch cronfeydd strwythurol, rwy'n eglur y byddwn ni'n ail-fuddsoddi mewn prentisiaethau a rhaglenni sgiliau a oedd yn gweithio ac a sicrhaodd ganlyniadau gwirioneddol yn niwydiannau heddiw a'r dyfodol. Bydd y diwydiant lled-ddargludyddion y soniais amdano angen rhywfaint o'r buddsoddiad hwnnw. Mae'n ddiwydiant lle mae strategaeth yn y DU mae'n debyg, gydag £1 biliwn dros 10 mlynedd mae'n debyg—nid y swm o arian a ddylai mewn gwirionedd ymateb i'r heriau neu'r cyfleoedd sydd yno—ond ni wariwyd yr un geiniog o hynny. Os ydych chi'n mynd i gael strategaeth lled-ddargludyddion, yna, mewn gwirionedd, dylai'r de-ddwyrain fod yn rhan allweddol i'r buddsoddiad hwnnw gael ei ddarparu ynddo. Ni wariwyd yr un geiniog. Mae gan y Llywodraeth hon hanes gwahanol iawn o fuddsoddi ochr yn ochr â'r sector hwnnw i ddarparu buddsoddiadau a swyddi o ansawdd da. Byddwn yn gwneud mwy o'r un peth os oes gennym ni bartneriaid parod a all gyflawni hynny. Os bydd pobl yn pleidleisio dros newid ar 4 Gorffennaf, edrychaf ymlaen at gyflawni hynny gyda Llywodraeth Lafur arall y DU, mewn partneriaeth.
5. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â llygredd amgylcheddol? OQ61263
5. What is the Welsh Government doing to tackle environmental pollution? OQ61263
The Welsh Government is committed to protecting and enhancing our air and water environment and ensuring that our land, water, marine and coastal areas are of the highest quality.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddiogelu a gwella ein hamgylchedd aer a dŵr ac i sicrhau bod ein tir, ein dŵr, ein hardaloedd morol a'n hardaloedd arfordirol o'r ansawdd uchaf.
Thank you. Wales was once known for its babbling brooks, fresh, clean air and sweeping green pastures. It was a tranquil land filled with those of us who cherished and protected its idyllic environment. Now, however, the rivers are filled with sewage, the air is ripe with the stench from ill-managed landfills, and protected countryside is subjected to illegal fly-tipping time after time after time. Even this month, with ongoing criminal investigations, NRW has been unable to clarify the compliance of Mr Neal's company—somebody you know very well—operating the Withyhedge landfill site, because the company has failed to file the necessary paperwork. They also now note, which is concerning—NRW—that there is now no deadline for the paperwork, further perpetuating the pollution of Pembrokeshire residents. This is a disgrace. And with you, the First Minister, clinging on to power after a vote of no confidence in you in relation to this particular site and the moneys that you've obtained from it. Given the mockery this situation makes of Wales—
Diolch. Ar un adeg roedd Cymru'n adnabyddus am ei nentydd sisialog, ei aer ffres, glân a'i phorfeydd gwyrdd eang. Roedd yn dir tawel a oedd yn llawn y rhai ohonon ni a oedd yn trysori ac yn gwarchod ei amgylchedd delfrydol. Nawr, fodd bynnag, mae'r afonydd wedi'u llenwi â charthion, mae'r aer yn llawn drewdod safleoedd tirlenwi heb eu rheoli, ac mae cefn gwlad gwarchodedig yn destun tipio anghyfreithlon dro ar ôl tro. Hyd yn oed y mis hwn, gydag ymchwiliadau troseddol yn mynd rhagddynt, nid yw Cyfoeth Naturiol Cymru wedi gallu egluro cydymffurfiaeth cwmni Mr Neal—rhywun rydych chi'n ei adnabod yn dda iawn—sy'n gweithredu safle tirlenwi Withyhedge, oherwydd bod y cwmni wedi methu â ffeilio'r gwaith papur angenrheidiol. Maen nhw hefyd erbyn hyn yn nodi, sy'n peri pryder—Cyfoeth Naturiol Cymru—nad oes dyddiad cau ar gyfer y gwaith papur bellach, gan waethygu'r llygredd y mae trigolion sir Benfro yn ei wynebu ymhellach. Mae hyn yn warthus. A gyda chi, y Prif Weinidog, yn glynu at rym ar ôl pleidlais o ddiffyg hyder ynoch chi o ran y safle penodol hwn a'r arian rydych chi wedi'i gael ohono. O ystyried y ffaith bod y sefyllfa hon yn gwneud Cymru yn destun sbort—
You need to ask your question now, Janet, please.
Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr, Janet, os gwelwch yn dda.
—and the fact that you have lost all credibility and legitimacy as the First Minister, how will the Welsh Government, and particularly you, as the head, still, of this Government, fulfil your own obligations by ensuring that this environmental ceases, this awful pollution, now? It's the least that we can expect as Senedd Members. Diolch.
—a'r ffaith eich bod chi wedi colli pob hygrededd a dilysrwydd fel y Prif Weinidog, sut y bydd Llywodraeth Cymru, a chithau'n arbennig, fel pennaeth y Llywodraeth hon o hyd, yn cyflawni eich rhwymedigaethau eich hun drwy sicrhau bod y sefyllfa amgylcheddol hon, y llygredd ofnadwy hwn, yn dod i ben nawr? Dyma'r lleiaf y gallwn ni ei ddisgwyl fel Aelodau'r Senedd. Diolch.
Well, I've been very clear and I'll be clear again about not just pollution at Withyhedge but in any site where NRW are operating and feel that there is a need for improvement: as the regulator, they need to work with the site operator, they need to work with local public health authorities and with the council, with the different responsibilities they have. I expect them to do that to deliver improvement. Any operator that needs to make improvement needs to undertake the required action and the independent monitoring that needs to take place to ensure that it does happen. Now, I'm not directly engaged as the Minister in this and nor should I be; that's why it will be overseen by the climate change and rural affairs Minister—by the Cabinet Secretary—to make sure that NRW are doing what they're supposed to do. The assurance that we expect is exactly that. So, there's no change, there's no different standard to be applied to this operator or any other, and, in fact, this Government will go on to improve standards for environmental regulation to make sure that the polluter really does pay where there's a breach of those standards. And we are committed to nature restoration. We are much further ahead in all of these areas than England is; I'm proud of that, but I want us to do more, to go faster and go further, and I believe that we'll be able to do so, not just in this instance, but right across the country.
Wel, rwyf wedi bod yn glir iawn a byddaf i'n glir eto ynglŷn â llygredd nid yn unig yn Withyhedge ond mewn unrhyw safle lle mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithredu ac yn teimlo bod angen gwella: fel y rheoleiddiwr, mae angen iddyn nhw weithio gyda gweithredwr y safle, mae angen iddyn nhw weithio gydag awdurdodau iechyd cyhoeddus lleol a chyda'r cyngor, gyda'r cyfrifoldebau gwahanol sydd ganddyn nhw. Rwy'n disgwyl iddyn nhw wneud hynny er mwyn sicrhau gwelliant. Mae angen i unrhyw weithredwr sydd angen gwneud gwelliannau ymgymryd â'r camau gofynnol a'r monitro annibynnol sydd angen digwydd i sicrhau ei fod yn digwydd. Nawr, nid wyf i'n ymwneud yn uniongyrchol fel y Gweinidog yn hyn ac ni ddylwn i fod chwaith; dyna pam y bydd yn cael ei oruchwylio gan y Gweinidog newid hinsawdd a materion gwledig—gan yr Ysgrifennydd Cabinet—i wneud yn siŵr bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn gwneud yr hyn y maen nhw i fod i'w wneud. Dyna'n union yw'r sicrwydd rydym yn ei ddisgwyl. Felly, does dim newid, does dim safon wahanol i'w chymhwyso at y gweithredwr hwn nac unrhyw weithredwr arall, ac, mewn gwirionedd, bydd y Llywodraeth hon yn bwrw ati i wella safonau ar gyfer rheoleiddio amgylcheddol i sicrhau bod y llygrwr wir yn talu lle mae'r safonau hynny yn cael eu torri. Ac rydym wedi ymrwymo i adfer natur. Rydym ymhell ar y blaen i Loegr ym mhob un o'r meysydd hyn; rwy'n falch o hynny, ond rwyf eisiau i ni wneud mwy, mynd yn gyflymach a mynd ymhellach, ac rwy'n credu y byddwn ni'n gallu gwneud hynny, nid yn yr achos hwn yn unig, ond ledled y wlad.
Turning to a different matter related to the question, Dow Corning had a leak at its chemical plant in Barry on Saturday, and the white mist, obviously, was particularly impacting on people in Sully and Penarth, as well as Barry, but the easterly direction of the wind prompts me to ask you whether the Government's had any chance to do any analysis of whether it affected Cardiff, particularly constituencies like yours and mine.
Gan droi at fater gwahanol yn ymwneud â'r cwestiwn, cafodd Dow Corning ollyngiad yn ei ffatri gemegol yn y Barri ddydd Sadwrn, ac roedd y niwl gwyn, yn amlwg, yn effeithio'n benodol ar bobl yn Sili a Phenarth, yn ogystal â'r Barri, ond mae cyfeiriad dwyreiniol y gwynt yn fy annog i ofyn i chi a gafodd y Llywodraeth unrhyw gyfle i ddadansoddi a oedd wedi effeithio ar Gaerdydd, yn enwedig etholaethau fel eich un chi a fy un i.
I should point out that Sully and Penarth are in my constituency, Deputy Presiding Officer, but I think the issue is a more general one. I was aware of the leak from Dow Chemicals and the cautionary action that was taken, with advice given for people to close doors and windows. It was actually resolved fairly promptly, so it was a fairly short period of exposure. My understanding is that the relevant regulatory and public health authorities are clear that there should be no health impact from the incident. But, obviously, work is being undertaken to understand how it happened and what measures need to be in place to make sure that a similar incident does not take place in the future.
Dow is a significant employer with hundreds of jobs, across not just the Vale of Glamorgan but other constituencies too. We want to see it operate to the standard that we expect for the workforce and the wider public who could be affected, as the incident that the Member highlights actually reinforces. So, if there is anything further, we can make sure that that comes not just from the relevant Cabinet Secretary about the assurance that has been given, if the Member wishes to hear about the longer term impact and the lesson learning that should be taking place.
Fe ddylwn i nodi bod Sili a Phenarth yn fy etholaeth i, Dirprwy Lywydd, ond rwy'n credu bod y mater yn un mwy cyffredinol. Roeddwn i'n ymwybodol o'r gollyngiad o Dow Chemicals a'r camau rhybuddiol a gafodd eu cymryd, gyda chyngor yn cael ei roi i bobl gau drysau a ffenestri. Fe gafodd ei ddatrys yn weddol gyflym mewn gwirionedd, felly roedd yn gyfnod eithaf byr o amlygiad. Fy nealltwriaeth i yw bod yr awdurdodau rheoleiddio ac iechyd cyhoeddus perthnasol yn glir na ddylai fod unrhyw effaith iechyd o'r digwyddiad. Ond, yn amlwg, mae gwaith yn cael ei wneud i ddeall sut y digwyddodd a pha fesurau y mae angen eu rhoi ar waith i sicrhau na fyddwn yn gweld digwyddiad tebyg yn y dyfodol.
Mae Dow yn gyflogwr sylweddol gyda channoedd o swyddi, nid yn unig ar draws Bro Morgannwg ond etholaethau eraill hefyd. Rydyn ni eisiau ei weld yn gweithredu i'r safon rydym yn ei disgwyl i'r gweithlu a'r cyhoedd ehangach y gallai effeithio arnyn nhw, fel mae'r digwyddiad y mae'r Aelod yn tynnu sylw ato yn ei gadarnhau. Felly, os oes unrhyw beth arall, gallwn ni sicrhau bod hynny'n dod nid yn unig gan yr Ysgrifennydd Cabinet perthnasol ynghylch y sicrwydd sydd wedi'i roi, os yw'r Aelod yn dymuno clywed am yr effaith yn y tymor hwy a'r gwersi y dylent fod yn cael eu dysgu.
6. Sut y mae'r Prif Weinidog yn ymateb i bleidlais y Senedd o ddiffyg hyder yn ei arweinyddiaeth? OQ61294
6. How is the First Minister responding to the Senedd's vote of no confidence in his leadership? OQ61294
As I said to Members last week, I recognise and respect the vote of the Senedd. I look forward to working to regain the confidence of Members from across the Chamber and ensure that the Government I lead is focused on the priorities of the people of Wales.
Fel y dywedais i wrth yr Aelodau yr wythnos diwethaf, rwy'n cydnabod ac yn parchu pleidlais y Senedd. Rwy'n edrych ymlaen at weithio i adennill hyder Aelodau o bob rhan o'r Siambr ac i sicrhau bod y Llywodraeth rwy'n ei harwain yn canolbwyntio ar flaenoriaethau pobl Cymru.
First Minister, the gig is up. You lost a vote of no confidence in your leadership. You can't just shake that off and pretend that it's not happening. It's not business as usual. I'll say it again. The Senedd has lost confidence in your ability to lead. [Interruption.] Mike Hedges mentions that there's an election, there's a general election on the horizon, and you will know as well as I do that too many people in Wales don't cast a ballot because they feel that their vote doesn't make a difference. So, what message do you think you've sent to the public, when you say that a democratic vote by the people that they elect doesn't matter?
Prif Weinidog, mae'n glir. Fe wnaethoch chi golli pleidlais o ddiffyg hyder yn eich arweinyddiaeth. Gallwch chi ddim dianc rhag hynny ac esgus nad yw'n digwydd. Nid yw'n fusnes fel arfer. Fe'i dywedaf eto. Mae'r Senedd wedi colli hyder yn eich gallu i arwain. [Torri ar draws.] Mae Mike Hedges yn sôn bod yna etholiad, mae yna etholiad cyffredinol ar y gorwel, ac fe fyddwch chi'n gwybod cystal â fi bod gormod o bobl yng Nghymru sydd ddim yn bwrw pleidlais am eu bod nhw'n teimlo nad yw eu pleidlais nhw'n gwneud gwahaniaeth. Felly, pa neges ydych chi'n meddwl rydych chi wedi'i rhoi i'r cyhoedd, pan fyddech chi'n dweud nad oes ots am bleidlais ddemocrataidd sydd wedi'i bwrw gan y bobl maen nhw'n eu hethol?
I'm acting in accordance with the rules of this institution, and I recognise that the Senedd voted. I recognise the circumstances around the vote and those Members that weren't able—
Rwy'n gweithredu yn unol â rheolau'r sefydliad hwn, ac rwy'n cydnabod bod y Senedd wedi pleidleisio. Rwy'n cydnabod yr amgylchiadau o ran y bleidlais a'r Aelodau hynny nad oedden nhw'n gallu—
First Minister, I do—. This is an important response, and I would like to ask Members across the Chamber to stop having discussions about this. I want to listen—and the people want to listen—to the response from the First Minister.
Prif Weinidog, rwyf—. Mae hwn yn ymateb pwysig, a hoffwn ofyn i Aelodau ar draws y Siambr roi'r gorau i gael trafodaethau am hyn. Rwyf eisiau gwrando—ac mae'r bobl eisiau gwrando—ar ymateb y Prif Weinidog.
So, I recognise the choices that we need to make in moving forward to meet the questions and the priorities of the people of Wales. I set that out on becoming First Minister less than three months ago. I look forward to the verdict of people on 4 July about the sort of partnership that we will have across the UK and, more than that, to make sure that, when we take steps here in the Senedd on a range of areas we already have done, from the review on 20 mph and the good news that, actually, since introducing a 20 mph default limit on more roads across Wales, fewer people have been injured in accidents—. So, it takes us forward on what we have chosen to do and what we've pledged to do as well. There is more we can do on the investments that we have made in a whole range of areas and the range of questions that we've had today. I'm optimistic about what we'll be able to do in the future, and I look forward to continuing to serve and lead my country in that capacity.
Felly, rwy'n cydnabod y dewisiadau y mae angen i ni eu gwneud wrth symud ymlaen i ateb cwestiynau a blaenoriaethau pobl Cymru. Fe nodais i hynny ar ôl dod yn Brif Weinidog lai na thri mis yn ôl. Rwy'n edrych ymlaen at ddyfarniad y bobl ar 4 Gorffennaf ynghylch y math o bartneriaeth a fydd gennym ni ar draws y DU ac, yn fwy na hynny, i sicrhau, pan fyddwn ni'n cymryd camau yma yn y Senedd ar amrywiaeth o feysydd lle rydym eisoes wedi cymryd camau, o'r adolygiad o 20 mya a'r newyddion da, a dweud y gwir, ers cyflwyno terfyn diofyn o 20 mya ar fwy o ffyrdd ledled Cymru, bod llai o bobl wedi cael eu hanafu mewn damweiniau—. Felly, mae'n ein symud ymlaen o ran yr hyn rydym wedi dewis ei wneud a'r hyn rydym wedi addo ei wneud hefyd. Mae mwy y gallwn ni ei wneud o ran y buddsoddiadau rydym wedi'u gwneud mewn amrywiaeth eang o feysydd a'r amrywiaeth o gwestiynau rydym wedi'u cael heddiw. Rwy'n optimistaidd am yr hyn y byddwn ni'n gallu ei wneud yn y dyfodol, ac rwy'n edrych ymlaen at barhau i wasanaethu ac arwain fy ngwlad yn y rhinwedd honno.
7. Pa gymorth a chyngor a roddir gan Lywodraeth Cymru i fusnesau bach yng Nghaerffili? OQ61291
7. What support and advice does the Welsh Government provide to small businesses in Caerphilly? OQ61291
The Welsh Government ensures that small businesses have access to a wealth of support, including through the Business Wales service, which supports small and medium enterprises to build more resilient businesses and develop their business practices.
Mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gan fusnesau bach fynediad at lawer iawn o gymorth, gan gynnwys trwy wasanaeth Busnes Cymru, sy'n helpu mentrau bach a chanolig i ddatblygu busnesau mwy cydnerth a datblygu eu harferion busnes.
Yesterday, I visited a very well-known and popular bar and boutique shop in Bargoed that has only been open a very short period of time. It's called Dirty Cowgirl. It has become very famous in Bargoed and very popular. But now, unfortunately, it's going to have to leave the town-centre premises because the landlord of the business is selling the property. Thankfully, the business has managed to find new premises in Aberbargoed, but this will mean another empty premises on Bargoed High Street. The owner strongly believes that commercial tenants should have a right to better communication and more transparency around any decisions by landlords to sell a property and/or evict tenants. She believes that this should especially be the case if landlords have benefited from Welsh Government or local authority grants to restore and regenerate their properties. So, can the First Minister answer what the Welsh Government can do to help provide more security of tenure for small and medium-sized enterprises like this and give them greater rights in relation to their landlords, much in the way that we have rightly boosted tenants' rights in rented residential properties?
Ddoe, fe ymwelais i â bar a bwtîc adnabyddus a phoblogaidd iawn ym Margoed sydd ond wedi bod ar agor am gyfnod byr iawn. Dirty Cowgirl yw ei enw. Mae wedi dod yn enwog iawn ym Margoed ac yn boblogaidd iawn. Ond nawr, yn anffodus, mae'n mynd i orfod gadael yr adeilad yng nghanol y dref oherwydd bod landlord y busnes yn gwerthu'r eiddo. Diolch byth, mae'r busnes wedi llwyddo i ddod o hyd i adeilad newydd yn Aberbargoed, ond bydd hyn yn golygu y bydd safle gwag arall ar Stryd Fawr Bargoed. Mae'r perchennog yn credu'n gryf y dylai fod gan denantiaid masnachol yr hawl i well cyfathrebu a mwy o dryloywder ynghylch unrhyw benderfyniadau gan landlordiaid i werthu eiddo a/neu droi tenantiaid allan. Mae hi'n credu y dylai hyn fod yn arbennig o wir os yw landlordiaid wedi elwa ar grantiau Llywodraeth Cymru neu awdurdod lleol i adfer ac adfywio eu heiddo. Felly, a all y Prif Weinidog ateb yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu i roi mwy o sicrwydd deiliadaeth i fentrau bach a chanolig fel hyn a rhoi mwy o hawliau iddyn nhw o ran eu landlordiaid, yn yr un modd ag yr ydym wedi rhoi hwb priodol i hawliau tenantiaid mewn eiddo preswyl wedi'i rentu?
I'm not familiar with Dirty Cowgirl, or the business, but moving away from the individual business, there is a point around both what we're looking to do to regenerate and sustain town centres—so, not just our 'town centre first' approach on planning, but the Transforming Towns funding that we have—and that is to make sure that there is a vibrant sense of place for businesses and for residents in town centres. More than that though, on the point the Member raises about legislation, the previous UK Government asked the Law Commission to review the Landlord and Tenant Act 1985, and that included business tenancies. So, we're looking forward to the review that has come, and we look forward to working with the UK Government on an issue that should not be party political, about how we can look at the different rights of tenants, including business tenants, and what that may mean. I take on board the Member's point around if there's been additional Government investment in the premises itself, but I'd want to look at that in a rounded way, together with the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning, about what might be required, or what might help us in reform of the law, and the practical support that can provide for businesses.
Dydw i ddim yn gyfarwydd â Dirty Cowgirl, na'r busnes, ond gan symud i ffwrdd oddi wrth y busnes unigol, mae pwynt ynghylch yr hyn rydym yn bwriadu ei wneud i adfywio a chynnal canol trefi—felly, nid dim ond ein dull 'canol trefi yn gyntaf' o gynllunio, ond y cyllid Trawsnewid Trefi sydd gennym ni—sef sicrhau bod ymdeimlad bywiog o le i fusnesau ac i drigolion canol trefi. Ond yn fwy na hynny, o ran y pwynt y mae'r Aelod yn ei godi am ddeddfwriaeth, fe ofynnodd Llywodraeth flaenorol y DU i Gomisiwn y Gyfraith adolygu Deddf Landlordiaid a Thenantiaid 1985, ac roedd hynny'n cynnwys tenantiaethau busnes. Felly, rydym yn edrych ymlaen at yr adolygiad sydd wedi dod, ac rydym yn edrych ymlaen at weithio gyda Llywodraeth y DU ar fater na ddylai fod yn ymwneud â gwleidyddiaeth plaid, ynghylch sut y gallwn ni edrych ar wahanol hawliau tenantiaid, gan gynnwys tenantiaid busnes, a'r hyn y gallai hynny ei olygu. Rwy'n derbyn pwynt yr Aelod ynghylch a oes buddsoddiad ychwanegol wedi bod gan y Llywodraeth yn y safle ei hun, ond byddwn i eisiau edrych ar hynny mewn ffordd gyflawn, ynghyd ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai, Llywodraeth Leol a Chynllunio, o ran yr hyn y gallai fod ei angen, neu'r hyn a allai ein helpu ni i ddiwygio'r gyfraith, a'r cymorth ymarferol y gall hynny ei ddarparu i fusnesau.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Llyr Gruffydd.
And finally, question 8, Llyr Gruffydd.
8. Beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru ar ddatganoli pwerau pellach i'r Senedd? OQ61296
8. What is the Welsh Government's position on the further devolution of powers to the Senedd? OQ61296
We established the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales to develop options to strengthen devolution to the Senedd. We have accepted the commission's recommendations in full, and are now taking forward this ambitious agenda for Wales.
Fe wnaethon ni sefydlu'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru i ddatblygu opsiynau i gryfhau datganoli i'r Senedd. Rydym wedi derbyn argymhellion y comisiwn yn llawn, ac rydym nawr yn bwrw ymlaen â'r agenda uchelgeisiol hon ar gyfer Cymru.
Well, in your leadership campaign manifesto, you called for specific powers to be devolved to the Senedd, didn't you? They included the Crown Estate, justice, policing. You even called for prudential borrowing powers. Now, as we've already heard, your UK Labour colleagues over the last week have constantly undermined your and your Government's calls for further devolution of some of those powers, and the shadow Secretary of State has said that the powers over police and justice would stay in Westminster. In fact, yesterday, as we heard earlier, she said that your calls are, and I quote, just
'fiddling around with structures and systems'.
The UK Labour manifesto itself only promised to consider the devolution of youth justice and probation—nothing on the wider justice system, nothing on Crown Estate or rail infrastructure. Jo Stevens yesterday stated that rail infrastructure would not be devolved, despite your Government consistently calling for it. She flatly refused to commit to Wales getting the HS2 money that you've said we're owed, and they've even taken away the promise of you controlling replacement EU funds, against your wishes. Now, your UK Labour Party are now saying much the same on these issues as the current Tory Government. So, how does it feel to be so marginalised that your Labour colleagues dismiss your policies and, frankly, totally undermine your Government's position on these issues?
Wel, ym maniffesto eich ymgyrch arweinyddiaeth, fe wnaethoch chi alw am ddatganoli pwerau penodol i'r Senedd, on'd do fe? Roedden nhw'n cynnwys Ystad y Goron, cyfiawnder, plismona. Fe wnaethoch chi hyd yn oed alw am bwerau benthyca darbodus. Nawr, fel yr ydym eisoes wedi clywed, mae eich cymheiriaid Llafur yn y DU yn ystod yr wythnos ddiwethaf wedi tanseilio'n gyson eich galwadau chi a galwadau eich Llywodraeth am ddatganoli rhai o'r pwerau hynny, ac mae Ysgrifennydd Gwladol yr wrthblaid wedi dweud y byddai'r pwerau dros yr heddlu a chyfiawnder yn aros yn San Steffan. Yn wir, ddoe, fel y clywsom yn gynharach, fe ddywedodd fod eich galwadau chi, ac rwy'n dyfynnu, ond yn
'potsian â strwythurau a systemau'.
Dim ond addewid i ystyried datganoli cyfiawnder ieuenctid a phrawf a gafwyd ym maniffesto Llafur y DU—dim byd ar y system gyfiawnder ehangach, dim byd ar Ystad y Goron na'r seilwaith rheilffyrdd. Fe ddywedodd Jo Stevens ddoe na fyddai'r seilwaith rheilffyrdd yn cael ei ddatganoli, er bod eich Llywodraeth chi'n galw amdano'n gyson. Fe wrthododd hi'n llwyr i ymrwymo i Gymru'n cael yr arian HS2 rydych chi wedi dweud ei fod yn ddyledus i ni, ac maen nhw hyd yn oed wedi dileu'r addewid y byddwch chi'n rheoli'r cronfeydd sy'n cymryd lle cronfeydd yr UE, yn erbyn eich dymuniadau. Nawr, erbyn hyn, mae eich Plaid Lafur yn y DU yn dweud llawer o'r un pethau ar y materion hyn â'r Llywodraeth Dorïaidd bresennol. Felly, sut mae'n teimlo i fod mor ymylol fel bod eich cymheiriaid Llafur yn gwrthod eich polisïau ac, a dweud y gwir, yn tanseilio safbwynt eich Llywodraeth ar y materion hyn yn llwyr?
Well, I don't accept a large chunk of what the Member is saying. It is manifestly not true to say we're in the same position as the Conservatives. We have a manifesto offer that takes devolution forward. The Conservatives have a manifesto that assaults devolution in two significant areas.
On some of the specific points that the Member references, we have a manifesto pledge to consider taking forward probation and youth justice devolution, and I look forward to working with an incoming UK Labour Government to deliver that. I'm very clear what I want the outcome to be, and there's manifesto cover to do so.
When it comes to structural funds, it is simply not as the Member has outlined. The wording of the manifesto is clear: Labour will restore decision making over the allocation of structural funds. There's no fudge about that. That is what the manifesto says.
And on rail infrastructure, I want devolution with the resources to deliver it. We saw what happened with the Valleys lines. They were devolved and provided to us with an asset that was in real distress. We then had to spend significant sums of money within a budget that's been reducing in real terms to upgrade the asset and to invest in the rolling stock. We have done that. That now means we do have a rail infrastructure in the south of Wales that people can be proud of, with rolling stock that is being rolled out. Right across Wales, we have rolling stock that is improving the passenger experience and the reliability of those services. I look forward to working with the manifesto commitments to carry on investing in railways that will come back into public ownership, to have a more coherent approach to rail infrastructure and to decision making within that, and the resources to make sure it can and will be a success. That is taking devolution forward. That is a partnership between Wales and Britain that will work, unlike the offer from the Conservatives. I am very happy to live by the contrast between the two parties. I am very happy to await the verdict of the people of Wales on 4 and 5 July.
Wel, dydw i ddim yn derbyn cyfran fawr o'r hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud. Mae'n amlwg nad yw'n wir dweud ein bod ni yn yr un sefyllfa â'r Ceidwadwyr. Mae gennym ni gynnig maniffesto sy'n bwrw ymlaen â datganoli. Mae gan y Ceidwadwyr faniffesto sy'n ymosod ar ddatganoli mewn dau faes arwyddocaol.
O ran rhai o'r pwyntiau penodol y mae'r Aelod yn cyfeirio atyn nhw, mae gennym ni addewid yn y maniffesto i ystyried bwrw ymlaen â datganoli prawf a chyfiawnder ieuenctid, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda Llywodraeth Lafur newydd y DU i gyflawni hynny. Rwy'n glir iawn o ran beth rydw i eisiau i'r canlyniad fod, ac mae'r maniffesto yn cynnwys gwneud hynny.
O ran cronfeydd strwythurol, nid yw fel y mae'r Aelod wedi'i amlinellu. Mae geiriad y maniffesto yn glir: bydd Llafur yn adfer y broses o wneud penderfyniadau dros ddyrannu cronfeydd strwythurol. Does dim amwysedd am hynny. Dyna'r hyn y mae'r maniffesto yn ei ddweud.
Ac o ran y seilwaith rheilffyrdd, rwyf eisiau datganoli gyda'r adnoddau i'w gyflawni. Fe welson ni'r hyn a ddigwyddodd gyda rheilffyrdd y Cymoedd. Cawson nhw eu datganoli a'u darparu i ni gydag ased a oedd mewn trallod gwirioneddol. Yna roedd yn rhaid i ni wario symiau sylweddol o arian o fewn cyllideb sydd wedi bod yn lleihau mewn termau real i uwchraddio'r ased ac i fuddsoddi mewn cerbydau rheilffyrdd. Rydyn ni wedi gwneud hynny. Mae hynny'n golygu bod gennym ni seilwaith rheilffyrdd yn ne Cymru y gall pobl fod yn falch ohono nawr, gyda cherbydau rheilffyrdd sy'n cael eu cyflwyno. Ar draws Cymru gyfan, mae gennym ni gerbydau rheilffyrdd sy'n gwella profiad teithwyr a dibynadwyedd y gwasanaethau hynny. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag ymrwymiadau'r maniffesto i barhau i fuddsoddi mewn rheilffyrdd a fydd yn dod yn ôl i berchnogaeth gyhoeddus, i gael dull mwy cydlynol o ymdrin â'r seilwaith rheilffyrdd ac o wneud penderfyniadau o fewn hynny, a'r adnoddau i sicrhau y gall fod yn llwyddiant ac y bydd yn llwyddiant. Mae hynny'n symud datganoli yn ei flaen. Mae honno'n bartneriaeth rhwng Cymru a Phrydain a fydd yn gweithio, yn wahanol i'r cynnig gan y Ceidwadwyr. Rwy'n hapus iawn i fyw yn ôl y cyferbyniad rhwng y ddwy blaid. Rwy'n hapus iawn i aros am ddyfarniad pobl Cymru ar 4 a 5 Gorffennaf.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Eitem 2 heddiw yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar y Trefnydd, Jane Hutt.
Item 2 this afternoon is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae dau newid i'r agenda heddiw. Mae'r ddadl Cyfnod 1 Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) wedi cael ei gohirio tan 16 Gorffennaf. Yn lle hynny, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig yn gwneud datganiad ar Gymru yn un o oreuon y byd ar ailgylchu. Hefyd, mae dadleuon y Ceidwadwyr yfory wedi newid eu trefn, a'r ddadl ar iechyd menywod wedi ei gohirio. Mae busnes drafft y dair wythnos nesaf wedi ei nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. There are two changes to today's Plenary agenda. The Stage 1 debate on the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill has been postponed until 16 July. Instead, the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs will make a statement on Wales's world-class recycling. Additionally, the Conservative debates tomorrow have been reordered, and the debate on women's health has been postponed. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available electronically.
Trefnydd, can we have an update on the blue badge scheme across Wales? We know that new guidance has been issued to local authorities, but this doesn't seem to be resolving the many problems that people in my constituency are having when reapplying for their blue badges. Why should it be that someone with a deteriorating condition, who qualified for a blue badge previously, is having to continually, every few years, go back to request one? That seems to me like unnecessary bureaucracy. If people have got a deteriorating condition, they should qualify for life. I do think that there needs to be further work on this, and I would welcome a statement on the blue badge scheme, to make sure that we're not wasting officers' time in local authorities, and we're not wasting the time of our residents unnecessarily, with having to do applications that ought not to be happening.
Secondly, can I call for an update from the Minister with responsibility for flood defences in Wales on flood risk management? One of the challenges I have in my own constituency is that, in the Sandy Cove area in Kinmel Bay, it's a place that has been hit by flooding on a number of occasions in recent years. Now, the Welsh Government, rightly, is investing in the sea defences in the Kinmel Bay area in the coming year, with work that is expected to start in September of this year. But, unfortunately, whilst that will help to protect the residents on Sandy Cove from flooding episodes, it will not resolve the significant drainage problems that there are on the Sandy Cove estate, as a result of the highways and roads on that estate being unadopted. So, I would like to see the sea defence and flood works, which are taking place in Kinmel Bay, extended to cover the drainage on that estate, and I think it would be useful to have a written statement on this matter, to see whether there's any further action that the Welsh Government can take in order to help the residents in Kinmel Bay there. Thank you.
Trefnydd, a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynllun bathodyn glas ar draws Cymru? Rydym yn gwybod bod canllawiau newydd wedi'u cyhoeddi i awdurdodau lleol, ond nid yw'n ymddangos fel pe bai hyn yn datrys y problemau niferus y mae pobl yn fy etholaeth i'n eu cael wrth ailymgeisio am eu bathodynnau glas. Pam y dylai rhywun sydd â chyflwr sy'n dirywio, a oedd yn gymwys i gael bathodyn glas yn flaenorol, orfod mynd yn ôl yn barhaus, bob ychydig flynyddoedd, i ofyn am un? Mae'n hynny'n ymddangos i mi fel biwrocratiaeth ddiangen. Os oes gan bobl gyflwr sy'n dirywio, fe ddylen nhw fod yn gymwys am oes. Rwyf yn credu bod angen rhagor o waith ar hyn, a byddwn i'n croesawu datganiad ar y cynllun bathodyn glas, i sicrhau nad ydym yn gwastraffu amser swyddogion mewn awdurdodau lleol, ac nad ydym yn gwastraffu amser ein trigolion yn ddiangen, o ran gorfod gwneud ceisiadau na ddylai fod yn digwydd.
Yn ail, a gaf i alw am yr wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am amddiffynfeydd rhag llifogydd yng Nghymru ar reoli risg llifogydd? Un o'r heriau sydd gennyf yn fy etholaeth i yw, yn ardal Sandy Cove ym Mae Cinmel, mae'n lle sydd wedi bod yn destun llifogydd ar sawl achlysur yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Nawr, mae Llywodraeth Cymru, yn briodol, yn buddsoddi yn yr amddiffynfeydd môr yn ardal Bae Cinmel yn y flwyddyn sydd i ddod, a disgwylir i'r gwaith ddechrau ym mis Medi eleni. Ond, yn anffodus, er y bydd hynny'n helpu i amddiffyn trigolion Sandy Cove rhag llifogydd, ni fydd yn datrys y problemau draenio sylweddol sydd ar ystad Sandy Cove am nad yw'r priffyrdd a'r ffyrdd ar yr ystad honno wedi'u mabwysiadu. Felly, hoffwn i weld yr amddiffynfeydd môr a gwaith llifogydd, sy'n digwydd ym Mae Cinmel, yn cael eu hymestyn i gynnwys y draenio ar yr ystad honno, ac rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol cael datganiad ysgrifenedig ar y mater hwn, i weld a oes unrhyw gamau pellach y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd er mwyn helpu'r trigolion ym Mae Cinmel yno. Diolch.
Diolch yn fawr, Darren Millar. On your blue badge scheme, yes, I will raise this with the Cabinet Secretary. Obviously, this is something that is developed in partnership with our colleagues in local government. It is a vital scheme to enable accessibility and independence for disabled people, and people with impairments and conditions that qualify them for the blue badge. And, of course, the review system is important, as you would acknowledge, but I will raise this and feed back to you on the outcome of that discussion.
I'm very pleased that the Cabinet Secretary is here in the Chamber when you raise the issue about flood risk management, and particularly focusing on sea defences and the work that we are, as a Welsh Government, investing in, not just in Kinmel Bay, but across the whole of Wales. I think we should be very proud of the investment we make in flood risk management. This affects all our constituencies.
I have to say, also, that we actually benefited from European funding in relation to the work that we've done, and indeed in terms of coastal erosion, and the work that's been done with our coastal path in terms of sea defences, and indeed other flood risk defences that we have invested in. Again, our partnership with local government, who are the authorities who are responsible for delivering the projects, with our funding support, is key. So, this is another partnership that I believe is very robust in Wales, but, as I said, the Cabinet Secretary has heard the point about your local question.
Diolch yn fawr, Darren Millar. O ran eich cynllun bathodyn glas, gwnaf, fe wnaf i godi hyn gyda'r Ysgrifennydd Cabinet. Yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth sy'n cael ei ddatblygu mewn partneriaeth â'n cydweithwyr yn y llywodraeth leol. Mae'n gynllun hanfodol i alluogi hygyrchedd ac annibyniaeth i bobl anabl, a phobl â namau a chyflyrau sy'n eu gwneud yn gymwys ar gyfer y bathodyn glas. Ac, wrth gwrs, mae'r system adolygu yn bwysig, fel y byddech chi'n ei chydnabod, ond fe wnaf i godi hyn a rhoi adborth i chi ar ganlyniad y drafodaeth honno.
Rwy'n falch iawn bod yr Ysgrifennydd Cabinet yma yn y Siambr wrth i chi godi'r mater o ran rheoli perygl llifogydd, a chanolbwyntio'n benodol ar amddiffynfeydd môr a'r gwaith rydym ni, fel Llywodraeth Cymru, yn buddsoddi ynddo, nid yn unig ym Mae Cinmel, ond ar draws Cymru gyfan. Rwy'n credu y dylem fod yn falch iawn o'r buddsoddiad rydym yn ei wneud ym maes rheoli perygl llifogydd. Mae hyn yn effeithio ar bob un o'n hetholaethau.
Mae'n rhaid i mi ddweud, hefyd, ein bod ni wedi elwa ar gyllid Ewropeaidd o ran y gwaith rydym wedi'i wneud, ac yn wir o ran erydu arfordirol, a'r gwaith sydd wedi'i wneud gyda'n llwybr arfordirol o ran amddiffynfeydd môr, ac yn wir amddiffynfeydd risg llifogydd eraill rydym wedi buddsoddi ynddyn nhw. Unwaith eto, mae ein partneriaeth â llywodraeth leol, sef yr awdurdodau sy'n gyfrifol am gyflawni'r prosiectau, gyda'n cymorth cyllido, yn allweddol. Felly, mae hon yn bartneriaeth arall rwy'n credu sy'n gadarn iawn yng Nghymru, ond, fel y dywedais i, mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi clywed y pwynt ynghylch eich cwestiwn lleol.
Hoffwn roi ar y cofnod fy siom na fyddwn yn cael cyfle heddiw i drafod egwyddorion cyffredinol Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol). Roeddwn i'n un o aelodau'r Pwyllgor Busnes a gytunodd i amserlen wedi ei chyfyngu o ran craffu gan y pwyllgorau, ac, fel aelod o Bwyllgor Biliau Diwygio'r Senedd a fu'n craffu, hoffwn ddatgan fy anhapusrwydd â'r ffaith bod yr amserlen wedi newid, oherwydd mi allai'r pwyllgorau fod wedi cael yr amser arferol i graffu. Rydyn ni'n derbyn bod yna etholiad y Deyrnas Unedig yn digwydd ar y funud, ond mae hynny o fantais i hyn, ei fod o wedi digwydd ynghynt, gan olygu y gallwch chi gael y trafodaethau. Felly, gaf i ofyn i chi barhau â'r uchelgais o gyflwyno erbyn 2026, a mynnu'r hawl i wneud hynny gan Lywodraeth nesaf y Deyrnas Unedig?
I'd like to place on record my disappointment that we won't have an opportunity today to discuss the general principles of the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill. I was one of the members of the Business Committee who agreed to a truncated timetable in terms of scrutiny by committees, and, as a member of the Senedd's Reform Bill Committee that undertook that scrutiny, I'd like to express my discontent that the timetable has changed, because the committees could have had the usual time to scrutinise the Bill. We accept that there's a UK general election at the moment, but that is beneficial in this regard, that it has happened more swiftly, because it means that you can have these discussions. So, can I ask you to continue with the ambition to introduce it in time for 2026, and to demand the right to do so from the next UK Government?
Secondly, I'm sure you're aware, as a constituency Member of the Senedd for the area, of the ongoing sewage spills impacting the river Ogmore and Ogmore-by-Sea beach. The beach has been classified as 'abnormal' by Natural Resources Wales, and is one of the two worst beaches in Wales for water quality, with people being advised not to swim, despite it being a designated bathing area in 2023. However, some people are still not aware of the risk and continue to enter the water. So, can I ask for a statement from the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on this issue, updating the Senedd on the situation, and the steps being taken to rectify the situation, and warn people of the dangers?
Yn ail, rwy'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol, fel Aelod o'r Senedd dros yr ardal, o'r gollyngiadau carthion parhaus sy'n effeithio ar afon Ogwr a thraeth Aberogwr. Mae'r traeth wedi'i ddosbarthu'n 'annormal' gan Cyfoeth Naturiol Cymru, ac mae'n un o'r ddau draeth gwaethaf yng Nghymru o ran ansawdd dŵr, gyda phobl yn cael eu cynghori i beidio nofio, er iddi gael ei nodi'n ardal ymdrochi ddynodedig yn 2023. Fodd bynnag, nid yw rhai pobl yn ymwybodol o'r risg o hyd ac maen nhw'n parhau i fynd i mewn i'r dŵr. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar y mater hwn, yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am y sefyllfa, a'r camau sy'n cael eu cymryd i unioni'r sefyllfa, a rhybuddio pobl am y peryglon?
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, am eich cwestiwn pwysig iawn. A diolch i chi am eich diddordeb yn y mater hwn.
Thank you very much, Heledd Fychan, for your very important question. And thank you also for your interest in this matter.
We were very grateful for the work that was undertaken at speed, at pace, by the Reform Bill Committee, and indeed the Legislation, Justice and Constitution Committee, and indeed the Finance Committee, in relation to the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill. I'm fortunate, of course, to be the Member in charge of that Bill, and Members will be aware that I have circulated a letter that I wrote to the Chairs of all of those committees at the end of last week, to say that we need to give due consideration to the 47 recommendations that we received from those committees—we received the reports on 7 June—and that we need to respond as fully and appropriately as possible ahead of the Stage 1 debate. So, I did take the decision, on behalf of the Welsh Government, to delay the Stage 1 debate on the general principles of the Bill until 16 July 2024. I hope my letter, which has now been circulated to all Members, clarifies the position as far as this is concerned.
But I also would say that it's very important that we do look fully at those reports, because what is so good about the reports, particularly, I have to say, the Reform Bill Committee report—and I appreciate that the Dirprwy Lywydd is the Chair of that Reform Bill Committee, the pwyllgor—is that it's really great to see that the majority of Members on that committee endorse the general principles of this Bill. We were waiting to hear, as a result of the evidence that was given, and also the fact that the Reform Bill Committee acknowledged the strength of the academic and international evidence that was given to that committee. And I will take this opportunity, Heledd Fychan and Dirprwy Lywydd, to say how delighted I was by the evidence given by Joyce Watson and the women's caucus, which is a cross-party caucus in this Senedd, backing this Bill. I think that gives you an indication of my commitment in terms of taking this Bill forward.
Your second point and question is also very important, in relation to the situation we find ourselves in in Ogmore. This abuts more than one constituency, more than one region, as you acknowledge, Heledd Fychan—myself and indeed Sarah Murphy, from Bridgend. Obviously, high bathing water quality is a priority for the Welsh Government. Outdoor swimming, water-based recreational activities are particularly popular in Ogmore-by-Sea, in my constituency. I was disappointed with the 'poor' classification given to Ogmore in 2023, but it is work being undertaken with Natural Resources Wales and Dŵr Cymru Welsh Water, as they continue to investigate the catchment, to identify and deliver the necessary water-quality improvements.
So, I think the good news is that, as of midnight on 17 June, last night, NRW have now lifted their abnormal situation notification, which was in place at Ogmore. The incident and wider catchment investigations are still under way, so we can't comment any further. But I am grateful to the Cabinet Secretary who has, I can say, agreed to meet with myself and Sarah Murphy, and I'm sure will want to also engage with other Senedd Members with an interest.
But can I also pay tribute to those citizens of the area, who have continuously raised this as an issue, and not just the community and county councils, but also particular individuals? And perhaps I could name Alun Phillips, as being one of those campaigners who have not only raised these issues, but also organised the all-important cleaning of the beach, the removing of old tyres and plastic waste, which just demonstrates the commitment of local citizens and residents to water quality in Ogmore.
Roedden ni'n ddiolchgar iawn am y gwaith a gafodd ei wneud yn gyflym gan y Pwyllgor Biliau Diwygio, ac yn wir y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, ac yn wir y Pwyllgor Cyllid, o ran Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol). Rwy'n ffodus, wrth gwrs, mai fi yw'r Aelod sy'n gyfrifol am y Bil hwnnw, a bydd Aelodau'n ymwybodol fy mod i wedi dosbarthu llythyr a ysgrifennais at Gadeiryddion yr holl bwyllgorau hynny ddiwedd yr wythnos diwethaf, i ddweud bod angen i ni roi ystyriaeth ddyledus i'r 47 o argymhellion a gawsom gan y pwyllgorau hynny—fe dderbynion ni'r adroddiadau ar 7 Mehefin—a bod angen i ni ymateb mor llawn a phriodol â phosibl cyn y ddadl Cyfnod 1. Felly, fe wnes i'r penderfyniad, ar ran Llywodraeth Cymru, i ohirio'r ddadl Cyfnod 1 ar egwyddorion cyffredinol y Bil tan 16 Gorffennaf 2024. Rwy'n gobeithio bod fy llythyr, sydd wedi'i ddosbarthu i'r holl Aelodau erbyn hyn, yn egluro'r safbwynt cyn belled ag y mae hyn yn y cwestiwn.
Ond byddwn i hefyd yn dweud ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n edrych yn drylwyr ar yr adroddiadau hynny, oherwydd yr hyn sydd mor dda am yr adroddiadau, yn arbennig, mae'n rhaid i mi ddweud, adroddiad y Pwyllgor Biliau Diwygio—ac rwy'n gwerthfawrogi mai'r Dirprwy Lywydd yw Cadeirydd y Pwyllgor Biliau Diwygio hwnnw, y pwyllgor—yw ei bod yn wirioneddol wych gweld bod mwyafrif yr Aelodau ar y pwyllgor hwnnw yn cymeradwyo egwyddorion cyffredinol y Bil hwn. Roedden ni'n aros i glywed, o ganlyniad i'r dystiolaeth a gafodd ei rhoi, a hefyd y ffaith bod y Pwyllgor Biliau Diwygio wedi cydnabod cryfder y dystiolaeth academaidd a rhyngwladol a gafodd ei rhoi i'r pwyllgor hwnnw. Ac fe wnaf i fanteisio ar y cyfle hwn, Heledd Fychan a'r Dirprwy Lywydd, i ddweud pa mor falch oeddwn i gyda'r dystiolaeth y gwnaeth Joyce Watson a'r cawcws menywod, sy'n gawcws trawsbleidiol yn y Senedd hon, ei rhoi, yn cefnogi'r Bil hwn. Rwy'n credu bod hynny'n rhoi syniad i chi o fy ymrwymiad i symud y Bil hwn yn ei flaen.
Mae eich ail bwynt a chwestiwn hefyd yn bwysig iawn, o ran y sefyllfa rydym ynddi yn Ogwr. Mae hyn yn cynnwys mwy nag un etholaeth, mwy nag un rhanbarth, fel rydych chi'n ei gydnabod, Heledd Fychan—fi fy hun ac yn wir Sarah Murphy, o Ben-y-bont ar Ogwr. Yn amlwg, mae ansawdd dŵr ymdrochi uchel yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Mae nofio yn yr awyr agored, gweithgareddau hamdden sy'n seiliedig ar ddŵr yn arbennig o boblogaidd yn Aberogwr, yn fy etholaeth. Cefais fy siomi gyda'r dosbarthiad 'gwael' a roddwyd i Ogwr yn 2023, ond mae'n waith sy'n cael ei wneud gyda Cyfoeth Naturiol Cymru a Dŵr Cymru, wrth iddyn nhw barhau i ymchwilio i'r dalgylch, i nodi a chyflawni'r gwelliannau angenrheidiol o ran ansawdd dŵr.
Felly, rwy'n credu mai'r newyddion da yw, o hanner nos ar 17 Mehefin, neithiwr, fod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi codi eu hysbysiad sefyllfa annormal, a oedd ar waith yn Ogwr. Mae'r ymchwiliadau i'r digwyddiad a'r dalgylch ehangach yn mynd rhagddynt o hyd, felly gallwn ni ddim gwneud sylw pellach. Ond rwy'n ddiolchgar i'r Ysgrifennydd Cabinet sydd wedi cytuno, rwy'n gallu dweud, i gwrdd â mi a Sarah Murphy, ac rwy'n siŵr y bydd eisiau ymgysylltu ag Aelodau eraill y Senedd sydd â diddordeb hefyd.
Ond a gaf i hefyd dalu teyrnged i'r dinasyddion hynny yn yr ardal, sydd wedi codi hyn yn barhaus fel mater, ac nid yn unig y cynghorau cymuned a sir, ond unigolion penodol hefyd? Ac efallai y gallaf enwi Alun Phillips, fel un o'r ymgyrchwyr hynny sydd nid yn unig wedi codi'r materion hyn, ond sydd hefyd wedi trefnu'r broses hollbwysig o lanhau'r traeth, cael gwared ar hen deiars a gwastraff plastig, sy'n dangos ymrwymiad dinasyddion a thrigolion lleol i ansawdd y dŵr yn Ogwr.
Across Aberconwy, residents and visitors are being completely deprived of mobile signal. We have masts, but they are simply overwhelmed. An engineer recently informed me that the mast by Venue Cymru is already at 140 per cent capacity. But just look, Minister—Cabinet Secretary—at the headlines over the weekend:
'Mobile networks swamped by tourists causing "embarrassing" problems for North Wales'
and
'Tourism surge Wales strains mobile networks hitting local businesses'.
The consequences of overloading these masts are serious: mobile payment machines are failing, leaving businesses unable to take payments; residents and visitors cannot get hold of loved ones. Mobile service providers are informing residents and businesses that they now need to wait until winter to have a reliable service restored. It simply isn't good enough.
Llandudno, Aberconwy, and, I guess, all our constituencies, need twenty-first century technology. While mobile coverage continues to improve across the country, 86 UK-funded 4G masts are currently being rolled out in Wales. But will you make a statement now on how you believe, or ask the Cabinet Secretary what actions they are taking to speed up this mobile phone signal and connections? Diolch.
Ar draws Aberconwy, mae trigolion ac ymwelwyr yn cael eu hamddifadu'n llwyr o signal ffôn symudol. Mae gennym ni fastiau, ond maen nhw'n cael eu gorlwytho. Yn ddiweddar, dywedodd peiriannydd wrthyf fod y mast ger Venue Cymru eisoes ar gapasiti o 140 y cant. Ond edrychwch, Gweinidog—Ysgrifennydd Cabinet—ar y penawdau dros y penwythnos:
'Rhwydweithiau symudol wedi'u llethu gan dwristiaid yn achosi problemau "sy'n achosi embaras" i Ogledd Cymru'
ac
'Ymchwydd twristiaeth Cymru yn rhoi straen ar rwydweithiau symudol sy'n taro busnesau lleol'.
Mae canlyniadau gorlwytho'r mastiau hyn yn ddifrifol: mae peiriannau talu symudol yn methu, gan olygu na all busnesau gymryd taliadau; ni all preswylwyr ac ymwelwyr gael gafael ar anwyliaid. Mae darparwyr gwasanaethau symudol yn hysbysu preswylwyr a busnesau bod angen iddyn nhw aros nawr tan y gaeaf cyn y bydd gwasanaeth dibynadwy yn cael ei adfer. Yn syml, dydy e' ddim yn ddigon da.
Mae angen technoleg yr unfed ganrif ar hugain ar Landudno, Aberconwy, ac, am wn i, ein holl etholaethau. Tra bod darpariaeth signal symudol yn parhau i wella ledled y wlad, mae 86 o fastiau 4G wedi'u hariannu gan y DU wrthi'n cael eu cyflwyno yng Nghymru. Ond a wnewch chi ddatganiad nawr ar sut rydych chi'n credu, neu gofynnwch i'r Ysgrifennydd Cabinet pa gamau y mae'n eu cymryd i gyflymu'r signal ffôn symudol a'r cysylltiadau hyn? Diolch.
Diolch yn fawr, Janet Finch-Saunders. Well, what's interesting, of course, is this is a question that I would have thought you would have put to your colleagues in the UK Government, in terms of the powers and responsibilities. [Interruption.] It's not devolved.
Diolch yn fawr, Janet Finch-Saunders. Wel, yr hyn sy'n ddiddorol, wrth gwrs, yw bod hwn yn gwestiwn y byddwn i wedi meddwl y byddech chi wedi'i roi i'ch cydweithwyr yn Llywodraeth y DU, o ran y pwerau a'r cyfrifoldebau. [Torri ar draws.] Nid yw'n wedi'i ddatganoli.
It doesn't matter. [Laughter.] You do have some—. You have—. You have—.
Does dim ots. [Chwerthin.] Mae gennych chi rai—. Mae gennych chi—. Mae gennych chi—.
I will be very respectful, actually—
Fe fyddaf i'n barchus iawn, mewn gwirionedd—
To think you're not interested—
Ac ystyried nad oes diddordeb gennych chi—
Janet, I don't want a conversation going on. You've asked the question. Listen to the answer.
Janet, dydw i ddim eisiau bod sgwrs yn mynd rhagddi. Rydych chi wedi gofyn y cwestiwn. Gwrandewch ar yr ateb.
Can I just be very respectful, Janet, of your point, because I am sure this is shared by many across this Chamber? But we just do need to clarify, for the benefit of the record and for those who are involved in this business statement—as I respond to the business statement—that this is not devolved. But we have, as a Welsh Government, continuously invested in this, because we absolutely agree, Janet Finch-Saunders, that this is part of our infrastructure, isn't it? It's part of our infrastructure not just for tourism, but for education, for the economy, for energy, for all aspects of life. So, I think, obviously, in our general election period that we're in, this is a call, obviously, to the current Conservative Government—the failure of 14 years—
A gaf i fod yn barchus iawn, Janet, o'ch pwynt, oherwydd rwy'n siŵr bod llawer ar draws y Siambr hon yn rhannu hyn? Ond mae angen i ni egluro, er budd y cofnod ac i'r rhai sy'n ymwneud â'r datganiad busnes hwn—wrth i mi ymateb i'r datganiad busnes—nid yw hyn wedi'i ddatganoli. Ond rydym ni, fel Llywodraeth Cymru, wedi buddsoddi'n barhaus yn hyn, oherwydd rydym yn cytuno'n llwyr, Janet Finch-Saunders, bod hyn yn rhan o'n seilwaith, on'd yw e? Mae'n rhan o'n seilwaith nid yn unig ar gyfer twristiaeth, ond ar gyfer addysg, ar gyfer yr economi, ar gyfer ynni, ar gyfer pob agwedd ar fywyd. Felly, rwy'n credu, yn amlwg, yn y cyfnod etholiad cyffredinol rydym ynddo, mae hyn yn alwad, yn amlwg, ar y Llywodraeth Geidwadol bresennol—methiant 14 mlynedd—
Oh, here we go.
O, dyma ni.
—of lack of investment. But also, I have to say, I recall in having, particularly in relation to social justice and inclusion, and of course Lesley Griffiths will be very familiar and, indeed, Rebecca Evans, when you've had responsibility as well for digital inclusion, that this is something where we, actually, also did invest a lot of European funding in this, and we've worked hard and had our digital strategy, which, of course, is crucial, because—. We've mentioned tourism, we've mentioned education, but also let's mention health, access to health and social care as well.
—o ddiffyg buddsoddiad. Ond hefyd, mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n cofio bod gennyf i, yn enwedig o ran cyfiawnder cymdeithasol a chynhwysiant, ac wrth gwrs bydd Lesley Griffiths yn gyfarwydd iawn â hyn ac, yn wir, Rebecca Evans, pan fyddwch chi wedi bod yn gyfrifol hefyd am gynhwysiant digidol, bod hyn yn rhywbeth lle y gwnaethon ni fuddsoddi llawer o arian Ewropeaidd hefyd, ac rydym wedi gweithio'n galed ac wedi cael ein strategaeth ddigidol, sydd, wrth gwrs, yn hollbwysig, oherwydd—. Rydym wedi sôn am dwristiaeth, rydym wedi sôn am addysg, ond gadewch i ni sôn hefyd am iechyd, mynediad at iechyd a gofal cymdeithasol.
Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar ferched, dwi'n hynod siomedig na fydd dadl Cyfnod 1 Bil yr ymgeiswyr yn digwydd prynhawn ma, fel y bwriadwyd, a'i bod wedi cael ei gwthio ymlaen fis i 16 Gorffennaf. Mae hyn yn golygu, wrth gwrs, na fydd Cyfnod 2 yn gallu cychwyn yfory a bod holl amserlen y Bil yn cael ei gwthio ymlaen. Beth mae rhedeg y cloc i lawr yn mynd i olygu? Wel, mae perig y bydd yn golygu y bydd gennym ni Senedd fwy, yn cael ei hethol mewn ffordd fwy teg, ond perig gwirioneddol y bydd yna ddiffyg cydraddoldeb a diffyg amrywiaeth yn parhau fel nodwedd annerbyniol o Senedd Cymru. Diwygio anghyflawn y cawn ni os na fydd y Bil ymgeiswyr, sy'n rhan annatod o'r jig-so, yn cael ei weithredu.
Dydy'r llythyr rydych chi wedi cyfeirio ato fo yn barod, yr un sydd wedi'i anfon at Aelodau o'r Senedd, ddim yn cyfiawnhau'r rhesymeg dros oedi'r bleidlais heddiw. Dydy'r rhesymeg ddim yn dal dŵr o gwbl. Mae adroddiadau pwyllgorau Senedd yn argymell mynd ymlaen i gam 2 a 3 ac yn galw arnoch chi i gynnal trafodaethau efo Llywodraeth Lafur newydd yn San Steffan cyn Cyfnod 4, oherwydd fe all y Llywodraeth Lafur honno greu Gorchymyn drwy'r Cyfrin Gyngor i roi pŵer i'r Senedd basio'r Bil, gan roi gweithredu y mesurau fydd ynddo fo y tu hwnt i unrhyw amheuaeth.
Mae'n rhaid i mi ofyn ai dyma'r enghraifft ddiweddaraf, tybed, o'r 'bartneriaeth' newydd ar waith. Nid dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio law yn llaw dros Gymru ydy hyn, ond Llywodraeth Lafur wan Cymru yn derbyn yn ddof y cyfarwyddyd o Lundain.
As chair of the cross-party group on women, I am extremely disappointed that there won't be a Stage 1 debate on the candidates Bill this afternoon, as intended, and that it's been pushed back a month to 16 July. This will mean, of course, that Stage 2 won't be able to start tomorrow and that the whole timetable for the Bill is being pushed back. What will running the clock down mean? Well, there's a risk that it'll mean that we will have a larger Senedd, elected in a fairer way, but there'll be a real risk that a lack of equality and a lack of diversity will continue as an unacceptable feature of the Welsh Parliament. We will have incomplete reform if the candidates Bill, which is an integral part of the jigsaw, is not implemented.
The letter that you've referred to already, which has been sent to Members of the Senedd, does not justify the rationale for delaying this afternoon's vote. The rationale doesn't hold water. Reports from Senedd committees recommend progressing to Stages 2 and 3 and call on you to have discussions with the new Labour Government in Westminster before Stage 4, because that Labour Government could make an Order in Council to give power to the Senedd to pass the Bill, putting the implementation of the proposals contained within it beyond any doubt.
I have to ask whether this the latest example of this new 'partnership' in action. It's not two Labour Governments working hand in hand for Wales, but rather a weak Welsh Labour Government in Wales just taking their instructions meekly from London.
Siân, a wnewch chi orffen nawr?
Siân, can you draw to a close?
Mae'r gohiriad diangen yn gam mawr yn ôl. Dwi yn tynnu i'r diwedd. Fedrwch chi, os gwelwch yn dda, sicrhau bod yr amserlen ddiwygiedig yn galluogi gweithredu'r pecyn cyfan o ddiwygiadau ac nad oes yna ddim rhwyfo nôl ar yr addewid sydd yn eich rhaglen lywodraethu chi? A dwi yn dyfynnu tudalen 7 yn eich rhaglen lywodraethu chi:
'a chyflwyno cwotâu rhywedd wedi’u pennu mewn cyfraith.'
The unnecessary delay is a major step backwards. I am drawing to a close. Could you please ensure that the amended timetable does allow for the full package of reforms to be implemented and that there should be no rowing back on the pledge made in your programme for government? And I do quote page 7 in your programme for government:
'introduce gender quotas in law.'
Diolch yn fawr, Siân Gwenllian. Diolch yn fawr iawn am y sylwadau a'r cwestiynau hynny.
Thank you very much, Siân Gwenllian. Thank you for your comments and questions.
Clearly, one of the most disappointing points when we introduced this Bill was the fact that the Llywydd ruled that this was not in compliance. This is one of the crucial things about how we take forward a Bill where there are issues about that grey area, which can be tested and, of course, was contested, It was looked at in terms of scrutiny at Stage 1 in terms of legal competence. So, it was disappointing that we set off on that step—that we did not get that backing from the Llywydd in terms of acknowledging that this Bill could have recognised the legal competence for us here in the Senedd.
So, I was really grateful to both of the committees who actually addressed these issues, and particularly the Legislation, Justice and Constitution Committee, who were looking at the issue particularly of compliance and competence. I think one of the important things about this is that both committees have come up with a range of recommendations. Particularly as you referred to the letter that I've circulated, they've asked us to engage with the UK Government after the UK general election. We had no idea we would have a general election when we were going through Stage 1.
Recommendations in both reports relate to the potential risk to the 2026 Senedd ordinary election associated with the implementation of the legislation in time for that election. For us, I think protecting that 2026 Senedd ordinary election is absolutely of key importance. Also, I think, as to the concerns about the risk not just in terms of getting everything in time for the 2026 election, many stakeholders came back and said that we should not take that risk in terms of the implementation of the wider reform. So, we had to take those concerns seriously. The response has been entirely—. I realise I'm responding as the Member in charge, Dirprwy Lywydd, here today. We had to take that seriously in terms of the recommendations that came from the reports and also from the evidence.
So, my commitment is wholly towards getting this electoral candidates list Bill on the statute book, and sometimes we have to look at that in terms of timing. I want to get it on the statute book because, as the Reform Bill Committee said, the Bill is a step towards delivering fully diverse representation in the Senedd. And I think we are also discussing—and we'll have the opportunity when we look at the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill, which is being taken forward by the Counsel General—what we can do in terms of voluntary guidance for 2026 if we cannot get it through in time for the 2026 election. I have referred to this in my letter, in terms of that voluntary guidance, where we can ask parties if they will voluntarily implement a gender quotas route, which has been proven in 130 countries across the world as being an important way to deliver on that diversity that we call for. We want to remove potential barriers to more women's participation in politics in Wales.
And can I just finally say that what was interesting as a result of the evidence given is that quite a lot came back about what was described as quota plus. It was the quota, but addressing other barriers, and I know that those barriers have been discussed not just by the cross-party women's group, but, indeed, in giving evidence to, particularly, the Reform Bill Committee in terms of the ways in which we need to address the other barriers that impede women's progress in terms of participating in politics in Wales.
And finally, I just thank the women's caucus, which is a cross-party group, and which is chaired, and evidence was given, by Joyce Watson and Rhianon Passmore, and Heledd Fychan, in terms of your role as well in the Reform Bill Committee. So, I hope we can have a fuller debate, Deputy Llywydd, on this matter. I know we will on 16 July.
Yn amlwg, un o'r pwyntiau mwyaf siomedig pan wnaethon ni gyflwyno'r Bil hwn oedd y ffaith bod y Llywydd wedi dyfarnu nad oedd hyn yn cydymffurfio. Dyma un o'r pethau hollbwysig ynglŷn â sut rydym yn bwrw ymlaen â Bil lle mae materion yn ymwneud â'r maes annelwig hwnnw, y mae modd ei brofi ac, wrth gwrs, y cafodd ei herio. Cafodd ei ystyried o ran craffu yng Nghyfnod 1 o ran cymhwysedd cyfreithiol. Felly, roedd yn siomedig ein bod ni wedi cychwyn ar y cam hwnnw—na chawson ni'r gefnogaeth honno gan y Llywydd o ran cydnabod y gallai'r Bil hwn fod wedi cydnabod y cymhwysedd cyfreithiol i ni yma yn y Senedd.
Felly, roeddwn i'n ddiolchgar iawn i'r ddau bwyllgor a aeth i'r afael â'r materion hyn mewn gwirionedd, ac yn enwedig y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, a oedd yn ystyried y mater o gydymffurfio a chymhwysedd yn arbennig. Rwy'n credu mai un o'r pethau pwysig am hyn yw bod y ddau bwyllgor wedi llunio amrywiaeth o argymhellion. Yn enwedig gan i chi gyfeirio at y llythyr rwyf wedi'i ddosbarthu, maen nhw wedi gofyn i ni ymgysylltu â Llywodraeth y DU ar ôl etholiad cyffredinol y DU. Doedd gennym ni ddim syniad y bydden ni'n cael etholiad cyffredinol pan oedden ni'n mynd trwy Gyfnod 1.
Mae argymhellion yn y ddau adroddiad yn ymwneud â'r risg bosibl i etholiad cyffredin Senedd Cymru 2026 sy'n gysylltiedig â gweithredu'r ddeddfwriaeth mewn pryd ar gyfer yr etholiad hwnnw. I ni, rwy'n credu bod diogelu etholiad cyffredin y Senedd yn 2026 yn allweddol bwysig. Hefyd, rwy'n credu, o ran y pryderon am y risg, nid yn unig o ran cael popeth mewn pryd ar gyfer etholiad 2026, daeth llawer o randdeiliaid yn ôl a dweud na ddylen ni gymryd y risg honno o ran gweithredu'r diwygio ehangach. Felly, roedd yn rhaid i ni gymryd y pryderon hynny o ddifrif. Mae'r ymateb wedi bod yn hollol—. Rwy'n sylweddoli fy mod i'n ymateb fel yr Aelod wrth y llyw, Dirprwy Lywydd, yma heddiw. Roedd yn rhaid i ni gymryd hynny o ddifrif o ran yr argymhellion a ddaeth o'r adroddiadau a hefyd o'r dystiolaeth.
Felly, rwyf wedi ymrwymo'n llwyr i gael y Bil rhestr ymgeiswyr etholiadol hwn ar y llyfr statud, ac weithiau mae'n rhaid i ni edrych ar hynny o ran amseru. Rwyf eisiau ei gael ar y llyfr statud oherwydd, fel y dywedodd y Pwyllgor Biliau Diwygio, mae'r Bil yn gam tuag at gyflwyno cynrychiolaeth gwbl amrywiol yn y Senedd. Ac rwy'n credu ein bod ni hefyd yn trafod—a chawn ni'r cyfle pan fyddwn ni'n edrych ar Fil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru), sy'n cael ei ddatblygu gan y Cwnsler Cyffredinol—yr hyn y gallwn ni ei wneud o ran canllawiau gwirfoddol ar gyfer 2026 os na allwn ni ei basio mewn pryd ar gyfer etholiad 2026. Rwyf wedi cyfeirio at hyn yn fy llythyr, o ran y canllawiau gwirfoddol hynny, lle y gallwn ni ofyn i bleidiau a wnawn nhw weithredu llwybr cwotâu rhywedd yn wirfoddol, sydd wedi cael ei brofi mewn 130 o wledydd ledled y byd fel ffordd bwysig o gyflawni'r amrywiaeth honno yr ydym yn galw amdani. Rydym eisiau cael gwared ar rwystrau posibl i fwy o gyfranogiad gan fenywod mewn gwleidyddiaeth yng Nghymru.
Ac a gaf i ddweud i orffen mai'r hyn oedd yn ddiddorol o ganlyniad i'r dystiolaeth a roddwyd, yw bod cryn dipyn wedi dod yn ôl am yr hyn a gafodd ei ddisgrifio fel cwota a mwy. Y cwota, ond gan fynd i'r afael â rhwystrau eraill, ac rwy'n gwybod bod y rhwystrau hynny wedi cael eu trafod nid yn unig gan y grŵp trawsbleidiol i fenywod, ond, yn wir, wrth roi tystiolaeth, yn arbennig, i'r Pwyllgor Biliau Diwygio o ran y ffyrdd y mae angen i ni fynd i'r afael â'r rhwystrau eraill sy'n atal menywod rhag gwneud cynnydd o ran cymryd rhan mewn gwleidyddiaeth yng Nghymru.
Ac yn olaf, hoffwn i ddiolch i'r cawcws menywod, sy'n grŵp trawsbleidiol, ac sy'n cael ei gadeirio, a chafodd tystiolaeth ei rhoi, gan Joyce Watson a Rhianon Passmore, a Heledd Fychan, o ran eich rôl chi hefyd yn y Pwyllgor Biliau Diwygio. Felly, rwy'n gobeithio y gallwn ni gael dadl lawnach, Dirprwy Lywydd, ar y mater hwn. Rwy'n gwybod y byddwn ni ar 16 Gorffennaf.
Back to the real world, I'd like to call for a statement again from the Cabinet Secretary for local government on the waste collection chaos in Denbighshire, which is a result of the Welsh Government-funded scheme. We are three weeks into the Trolibocs bin system roll-out and my inbox is full of constituents' e-mails who are in dismay about the chaos that has been caused by Denbighshire County Council's inability to introduce the new bin system and ensure that all collections are made. As a result, countless people are contacting me about repeat missed collections, and this is now becoming a serious potential risk to public health, with waste piling up outside, pavements and highways becoming a magnet for seagulls and rodents, a bit like something back in the late 1970s. We shouldn't have to put up with this, especially when the new bins are likely to discourage recycling, contrary to their purported goals. The Trolibocs system was introduced by Denbighshire council, despite public opposition, due to a handsome investment by the Welsh Government. So could the Welsh Government outline whether they will reassess the scheme in light of the myriad issues it has brought to people's doors, and have a discussion with Denbighshire County Council about the best way to move forward, with the scheme's abandonment still left on the table? Thank you.
Yn ôl i'r byd go iawn, hoffwn i alw am ddatganiad eto gan Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol ar yr anhrefn casglu gwastraff yn sir Ddinbych, o ganlyniad i'r cynllun sydd wedi'i ariannu gan Lywodraeth Cymru. Rydyn ni dair wythnos i mewn i gyflwyno'r system biniau Trolibocs ac mae fy mewnflwch yn llawn negeseuon e-bost gan etholwyr sy'n gofidio am yr anhrefn sydd wedi'i achosi gan anallu Cyngor Sir Ddinbych i gyflwyno'r system biniau newydd a sicrhau bod yr holl gasgliadau'n cael eu gwneud. O ganlyniad, mae pobl ddi-rif yn cysylltu â mi ynghylch casgliadau sydd wedi'u methu dro ar ôl tro, a gallai hyn nawr ddod yn risg ddifrifol i iechyd y cyhoedd, gyda gwastraff yn pentyrru y tu allan, a phalmentydd a phriffyrdd yn dod yn fagned ar gyfer gwylanod a chnofilod, fel rhywbeth yn ôl ar ddiwedd y 1970au. Ddylen ni ddim gorfod goddef hyn, yn enwedig pan fo'r biniau newydd yn debygol o annog pobl i beidio ailgylchu, yn groes i'w nodau honedig. Cafodd system Trolibocs ei chyflwyno gan Gyngor Sir Ddinbych, er gwaethaf gwrthwynebiad gan y cyhoedd, oherwydd buddsoddiad hael gan Lywodraeth Cymru. Felly a allai Llywodraeth Cymru amlinellu a fyddan nhw'n ailasesu'r cynllun yn sgil y llu o broblemau y mae wedi'u hachosi i bobl, a chael trafodaeth â Chyngor Sir Ddinbych am y ffordd orau o symud ymlaen, gyda'r opsiwn o roi'r gorau i'r cynllun yn dal i fod ar y bwrdd? Diolch.
Can I just say that I'm utterly disgusted by what Gareth Davies said, by saying 'back to the real world.' Why do we need a gender quotas Bill? Because we need better representation of women, and I have to say, let's look over there, where we certainly need this gender quotas Bill. I think it's shocking that we have that disregard of a piece of legislation that was taken through by three committees.
I will answer your question. You've raised this question every week. Why can't Denbighshire County Council be given the opportunity to implement this kerbside recycling collection without you coming back week after week undermining them, undermining your authority? Actually, neighbouring authorities like Conwy are delivering on kerbside recycling collection. Of course there are teething problems, we know that, but the Cabinet Secretary, who's sitting here, who's going to be proudly talking about the fact that Wales is the second most successful country in the world shortly, will be talking about this further.
Finally, Dirprwy Lywydd, can I just say—
A gaf i ddweud fy mod i wedi fy ffieiddio'n llwyr gan yr hyn a ddywedodd Gareth Davies, pan ddywedodd 'nôl i'r byd go iawn.' Pam mae angen Bil cwotâu rhywedd arnon ni? Oherwydd mae angen gwell cynrychiolaeth o fenywod, ac mae'n rhaid i mi ddweud, gadewch i ni edrych draw yn y fan yna, lle mae angen y Bil cwotâu rhywedd hwn yn sicr. Rwy'n credu ei bod yn frawychus bod gennym ni'r diystyrwch hwnnw o ran darn o ddeddfwriaeth a gafodd ei gymryd drwodd gan dri phwyllgor.
Fe wnaf i ateb eich cwestiwn chi. Rydych chi wedi codi'r cwestiwn hwn bob wythnos. Pam na all Cyngor Sir Ddinbych gael y cyfle i weithredu'r casgliad ailgylchu hwn ar ymyl y ffordd heb i chi ddod yn ôl wythnos ar ôl wythnos yn eu tanseilio nhw, yn tanseilio eich awdurdod chi? Mewn gwirionedd, mae awdurdodau cyfagos fel Conwy yn cyflawni o ran casglu ailgylchu wrth ymyl y ffordd. Wrth gwrs mae yna broblemau cychwynnol, rydym yn gwybod hynny, ond bydd yr Ysgrifennydd Cabinet, sy'n eistedd yma, sy'n mynd i fod yn siarad yn falch cyn bo hir am y ffaith mai Cymru yw'r ail wlad fwyaf llwyddiannus yn y byd, yn siarad am hyn ymhellach.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddweud—
Trefnydd.
Trefnydd.
—we've got expert advisers, WRAP Cymru, and they're working with Denbighshire?
—mae cynghorwyr arbenigol gennym ni, WRAP Cymru, ac maen nhw'n gweithio gyda sir Ddinbych?
Trefnydd, one second please. I appreciate it. The Member who asked the question should not keep commenting from a sedentary position. Let the Member responding have a chance to respond, please.
Trefnydd, un foment os gwelwch chi'n dda. Rwy'n gwerthfawrogi hynny. Ni ddylai'r Aelod sydd wedi gofyn y cwestiwn ddal ati i wneud sylwadau o'i eisteddle. Rhowch gyfle i'r Aelod sy'n ymateb i ymateb, os gwelwch chi'n dda.
Diolch yn fawr. The final point was that WRAP Cymru are their expert advisers, and they're working with Denbighshire to resolve immediate issues. I look forward to not having this question, although I'm sure it may come back next week, in the business statement.
Diolch yn fawr. Y pwynt olaf oedd mai WRAP Cymru yw'r cynghorwyr arbenigol yno, ac maen nhw'n gweithio gyda sir Ddinbych i ddatrys materion uniongyrchol. Rwy'n edrych ymlaen at beidio â chael y cwestiwn hwn, er fy mod i'n siŵr y gallai ddod unwaith eto'r wythnos nesaf, yn y datganiad busnes.
Ac yn olaf, Natasha Asghar.
And finally, Natasha Asghar.
Thank you so much, Deputy Presiding Officer. Cabinet Secretary, please may I ask for a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care about the provision of NHS dentistry in south-east Wales? I know that it's a topic that many of us have touched upon from different parties, but I have actually been contacted by a number of constituents following a decision taken by Beaufort Park Dental Surgery in Chepstow to stop providing NHS services from the end of August this year. Cabinet Secretary, this decision has understandably caused a great deal of concern, with patients now frantically searching for a new NHS dentist, which we all know are in scarce supply.
An investigation carried out by the British Dental Association found that 93 per cent of dental practices are not taking on new NHS adult patients, which is the worst rate in the UK, and those fortunate enough to be on an NHS dentist's books could be facing a wait of up to 26 weeks before actually getting an appointment. Now, one constituent has actually gone ahead and told me that he has heard absolutely nothing from Aneurin Bevan University Health Board following Beaufort Park's decision, with others concerned about the impact this will have on those who cannot actually afford private treatment. This latest announcement actually follows revelations that some residents in Blaenau Gwent are facing years on waiting lists to see an NHS dentist or are being forced to drive hundreds of miles to receive treatment across the border. I'm sure you'll agree, Cabinet Secretary, that this is completely unacceptable, and a statement from the Cabinet Secretary for health about the current situation, outlining where my constituents can find NHS dental treatment, would be greatly appreciated. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ynghylch y ddarpariaeth o ddeintyddiaeth y GIG yn y de-ddwyrain? Rwy'n gwybod ei fod yn bwnc y mae llawer ohonom ni wedi ymdrin ag ef o wahanol bleidiau, ond mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi yn dilyn penderfyniad a wnaeth Meddygfa Ddeintyddol Beaufort Park yng Nghas-gwent i atal y ddarpariaeth o wasanaethau'r GIG o ddiwedd mis Awst eleni. Ysgrifennydd Cabinet, mae'r penderfyniad hwn wedi achosi cryn bryder, a hynny'n ddealladwy iawn, gyda chleifion yn chwilio ym mhobman nawr am ddeintydd GIG newydd, rhywbeth sy'n brin fel aur, fel gwyddom ni i gyd.
Canfu ymchwiliad a gynhaliwyd gan Gymdeithas Ddeintyddol Prydain nad yw 93 y cant o feddygfeydd deintyddol yn derbyn cleifion newydd sy'n oedolion dan y GIG, sef y gyfradd waelaf yn y DU, ac fe allai'r rhai sy'n ddigon ffodus i fod ar lyfrau deintydd GIG fod yn wynebu oedi hyd at 26 wythnos cyn cael apwyntiad mewn gwirionedd. Nawr, fe ddaeth un etholwr yn ei flaen i ddweud wrthyf i mewn gwirionedd nad yw ef wedi clywed dim byd o gwbl oddi wrth Fwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan yn dilyn penderfyniad Beaufort Park, ac mae eraill yn poeni am yr effaith y bydd hyn yn ei chael ar y rhai na allan nhw fforddio triniaeth breifat mewn gwirionedd. Mae'r cyhoeddiad diweddaraf hwn yn dilyn gwybodaeth am rai trigolion ym Mlaenau Gwent sy'n wynebu blynyddoedd ar restrau aros i weld deintydd GIG neu sy'n cael eu gorfodi i yrru cannoedd o filltiroedd i gael triniaeth dros y ffin. Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno bod hynny'n gwbl annerbyniol, ac fe fyddai datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd am y sefyllfa gyfredol, sy'n amlinellu lle gall fy etholwyr ddod o hyd i driniaeth ddeintyddol y GIG, yn cael ei werthfawrogi yn fawr iawn. Diolch i chi.
Clearly, the investment that we're making in dentistry and, indeed, the updated contract with our dental profession in Wales is helping us deliver for dentistry. Indeed, as the Member says, it's so important in terms of access to NHS dentistry. And, of course, this is very much dependent on the decisions of those dentists themselves in terms of their contract position. But, certainly, I will be raising this with the Cabinet Secretary for Health and Social Care, and the particular challenge that you raise at a local level today.
Yn amlwg, mae'r buddsoddiad yr ydym ni'n ei wneud ym maes deintyddiaeth ac, yn wir, y cytundeb wedi'i ddiweddaru gyda'r proffesiwn deintyddol yng Nghymru yn ein helpu i ddarparu gofal deintyddol. Yn wir, fel mae'r Aelod yn dweud, mae hynny mor bwysig o ran cael mynediad at ddeintyddiaeth y GIG. Ac, wrth gwrs, mae hyn yn dibynnu i raddau helaeth ar benderfyniadau'r deintyddion eu hunain o ran eu sefyllfa gytundebol. Ond, yn sicr, fe fyddaf i'n codi hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, a'r her benodol yr ydych chi'n tynnu sylw ati mewn cyd-destun lleol heddiw.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 3 yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol, Wythnos y Ffoaduriaid: ein cartref. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Lesley Griffiths.
Item 3 is a statement by the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice on Refugee Week: our home. I call on the Cabinet Secretary, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. This week marks Refugee Week, a celebration of the contributions sanctuary seekers make to Wales. Refugee Week brings together people from all backgrounds to create better understanding within our communities, and promotes integration and equality for all. The theme for this year’s Refugee Week celebration is 'our home'. Everyone has their own sense of what home means. It may be the place where you grew up or the place where you gather with your family. For most sanctuary seekers arriving in Wales, they have been denied these experiences of home, often in very cruel and painful ways. Sanctuary seekers are not just geographically displaced; most will have lost their families, possessions, careers and connections.
Home should also be the place where you feel safe and valued, and this is what we seek to ensure in a nation of sanctuary. Despite the loss sanctuary seekers have experienced, we should reflect on the assets they have—their talents, experience, resilience and culture. We seek to harness those assets to build a shared future and home. Wales has shown time and again over the last century and more that it is a country that welcomes people from across the world. This has been demonstrated so powerfully in the last two years by Welsh households directly sponsoring 4,300 Ukrainians to come to the UK. A further 800 Ukrainians have visas and could also travel to Welsh host sponsors. We owe a debt of gratitude to all Homes for Ukraine hosts who have embodied the role of ambassadors for the nation of sanctuary vision on behalf of the Welsh Government. Thank you for everything you have done and continue to do in providing homes and a warm Welsh welcome.
We also support and fund hosting arrangements for a wider group of asylum seekers through our partners, Housing Justice Cymru. We want to harness the enthusiasm and experiences of Homes for Ukraine hosts and create a sustainable opportunity for sanctuary seekers to be accommodated, regardless of where they come from.
In addition to the Homes for Ukraine individual sponsor route, we've operated a Welsh Government supersponsor route since March 2022. Over 3,300 visa holders have since arrived in Wales, with the majority initially accommodated in our initial accommodation estate and then moved on to longer term homes across Wales. The team Wales approach between the Welsh Government, local authorities, household hosts and others has been critical in making the supersponsor route such a success.
We recently closed our final initial accommodation site in Denbighshire, with successful move-ons for those who were remaining at the site. We are immensely proud of the teamwork that has enabled so many Ukrainians to find safety in Wales. I encourage all Members to read the Audit Wales report on the scheme, which was published in March this year, highlighting the way partners worked together in very challenging circumstances.
We are extremely proud of our history of welcome. However, there is still a lot to achieve if we can ever wholeheartedly declare Wales as a nation of sanctuary. Individuals arriving from Ukraine still need us to focus on ensuring equality of opportunity and good awareness of changes to UK Government schemes that may impact on their ability to stay in the UK. I'm committed to ongoing engagement with Ukrainians and the UK Government to ensure this focus is maintained.
Beyond Ukraine, there are thousands of sanctuary seekers from across the world living in Wales. We continue to work very closely with the Home Office, the Department for Levelling Up, Housing and Communities and the Ministry of Defence to ensure Afghan citizens arriving in Wales receive the support they need and deserve due to their service to UK armed forces during their time in Afghanistan. We continue to fund the British Red Cross to help refugees living in Wales be reunited with their loved ones through the UK family reunion scheme. The Welsh Government takes a children’s rights approach by ensuring families can be reunited in our communities.
We are the only Government in the UK funding this work. Refugees in Wales will never truly feel at home without their loved ones, and living without them can cause mental ill-health and financial insecurity. It is a benefit to our communities and a privilege for us to be able to support the work of the British Red Cross. We continue to push for a family reunion scheme with fewer barriers, taking the lessons learned of the now-closed Ukraine family scheme, to ensure families are reunited as quickly and as often as possible.
The UK Government is responsible for the asylum system in Wales. However, we have an ambition to make Wales a welcoming home for asylum seekers whilst they remain here. We have continued to provide funding to the Welsh Refugee Council and its partners to deliver our Wales sanctuary service and move-on services, as well as advocating for improvements to asylum processes to align with Welsh policies and our wider vision. I could say much more about asylum processes and legislation. However, I am conscious of the UK pre-election period, and discussion on some of these points may be more fruitful later in the year.
We are alert to the threat posed by far-right influences and the atmosphere of intolerance this can create. We have seen protests outside accommodation sites, and I want to reiterate there is no home for hate in Wales. We know we can do more to communicate what is meant by the nation of sanctuary vision and to find more effective ways of fostering good relations.
I am pleased the Welsh Government has been able to support the Nation of Sanctuary Awards again this year, which took place last night. The nominees and winners are excellent examples of the contribution sanctuary seekers make to Wales. Their stories are Welsh stories. It is our privilege to provide them with a home in our community of communities, and we in Wales are strengthened by doing so. Diolch.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rydym ni'n nodi Wythnos y Ffoaduriaid yr wythnos hon, sy'n dathlu'r cyfraniadau y mae ceiswyr lloches yn eu gwneud i Gymru. Mae Wythnos y Ffoaduriaid yn dod â phobl o bob cefndir at ei gilydd i feithrin dealltwriaeth well yn ein cymunedau ni, ac yn hybu integreiddio a chydraddoldeb i bawb. Y thema ar gyfer dathliad Wythnos y Ffoaduriaid eleni yw 'ein cartref'. Mae gan bawb eu syniadau eu hunain o'r hyn y mae cartref yn ei olygu. Efallai mai honno yw'r fan lle cawsoch eich magu neu'r fan yr ydych chi'n ymgynnull ynddi gyda'ch teulu. Mae'r rhan fwyaf o geiswyr lloches sy'n dod i Gymru wedi eu hamddifadu o'r profiadau hyn o gartref mewn ffyrdd creulon a niweidiol iawn yn aml. Nid wedi cael eu dadleoli yn ddaearyddol yn unig y maen nhw; mae'r rhan fwyaf ohonyn nhw wedi eu hamddifadu o'u teuluoedd, eu heiddo, eu gyrfaoedd a'u cysylltiadau.
Fe ddylai cartref fod yn lle yr ydych chi'n teimlo'n ddiogel ynddo hefyd a'ch bod yn cael eich gwerthfawrogi ynddo, a dyna'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei sicrhau mewn cenedl noddfa. Er gwaethaf y golled a brofwyd gan geiswyr lloches, fe ddylem ni ganolbwyntio ar yr hyn sydd ganddyn nhw—eu doniau, eu profiadau, eu cydnerthedd a'u diwylliant. Rydym ni'n ceisio defnyddio'r asedau hynny i adeiladu dyfodol a chartref a rennir. Mae Cymru wedi arddangos dro ar ôl tro dros y ganrif ddiwethaf a mwy ei bod hi'n genedl sy'n croesawu pobl o bob cwr o'r byd. Cafodd hyn ei arddangos mewn ffordd mor bwerus yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf gan aelwydydd yng Nghymru sydd wedi noddi 4,300 o Wcreiniaid yn uniongyrchol ar gyfer eu dyfodiad i'r DU. Mae gan 800 o Wcreiniaid eraill fisâu ac fe allent hwythau deithio at noddwyr lletyol yng Nghymru. Mae diolch yn ddyledus i bob un o ddarparwyr llety Cartrefi i Wcráin sydd wedi bod â swyddogaeth llysgenhadon dros y weledigaeth o genedl noddfa ar ran Llywodraeth Cymru. Diolch i chi am bopeth a wnaethoch ac rydych chi'n parhau i'w wneud o ran darparu cartrefi a rhoi croeso twymgalon i Gymru.
Rydym ni'n cefnogi ac yn ariannu trefniadau cynhaliaeth ar gyfer grŵp mwy eang o geiswyr lloches drwy waith ein partneriaid ni hefyd, sef Housing Justice Cymru. Rydym ni'n awyddus i fanteisio ar frwdfrydedd a phrofiadau darparwyr llety Cartrefi i Wcráin ac estyn cyfle cynaliadwy i geiswyr lloches gael eu lletya, ni waeth o ble y daethon nhw.
Yn ogystal â llwybr noddwyr unigol Cartrefi i Wcráin, rydym ni wedi gweithredu llwybr uwch-noddwyr Llywodraeth Cymru ers mis Mawrth 2022. Ers hynny mae dros 3,300 o ddeiliaid fisa wedi dod i Gymru, gyda'r mwyafrif yn cael eu lletya i ddechrau yn ein hystad llety cychwynnol ac yna fe fyddan nhw'n symud ymlaen i gartrefi tymor hwy ledled Cymru. Mae dull tîm Cymru a weithredir gan Lywodraeth Cymru, yr awdurdodau lleol, lletywyr cartrefi ac eraill gyda'i gilydd wedi bod yn hanfodol wrth wneud llwybr yr uwch-noddwyr yn llwyddiant mor fawr.
Yn ddiweddar, fe wnaethom ni gau ein safle llety cychwynnol olaf yn sir Ddinbych, gan symud y rhai a oedd yn aros ar y safle ymlaen yn llwyddiannus. Rydym ni'n hynod falch o'r gwaith tîm sydd wedi caniatáu i gynifer o Wcreiniaid gael diogelwch yng Nghymru. Rwy'n annog pob Aelod i ddarllen adroddiad Archwilio Cymru ar y cynllun, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth eleni, sy'n tynnu sylw at y ffordd y bu partneriaid yn cydweithio mewn amgylchiadau heriol iawn.
Rydym yn hynod falch o'n hanes o groesawu. Er hynny, mae llawer i'w wneud eto er mwyn gallu datgan bod Cymru yn genedl noddfa gyflawn. Mae angen i unigolion sy'n cyrraedd o Wcráin fod yn gallu canolbwyntio o hyd ar sicrhau cyfle cyfartal ac ymwybyddiaeth dda o newidiadau i gynlluniau Llywodraeth y DU a allai fod yn effeithio ar eu gallu nhw i aros yn y DU. Rwyf i wedi ymrwymo i ymgysylltiad parhaus â'r Wcreiniaid a Llywodraeth y DU i sicrhau y bydd y canolbwyntio hwn yn parhau.
Yn ogystal ag Wcráin, mae miloedd o geiswyr lloches o bob cwr o'r byd yn byw yng Nghymru. Rydym ni'n parhau i weithio yn agos iawn gyda'r Swyddfa Gartref, yr Adran Ffyniant Bro, Tai a Chymunedau a'r Weinyddiaeth Amddiffyn i sicrhau bod dinasyddion o Affganistan sy'n dod i Gymru yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnyn nhw ac y maen nhw'n ei haeddu oherwydd eu bod wedi rhoi gwasanaeth i luoedd arfog y DU yn ystod eu cyfnod yn Affganistan. Rydym ni'n parhau i ariannu'r Groes Goch Brydeinig i helpu ffoaduriaid sy'n byw yng Nghymru i gael eu haduno â'u hanwyliaid trwy gynllun aduniad teulu'r DU. Mae Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu ymagwedd sydd â hawliau plant wrth ei hanfod drwy sicrhau y gellir aduno teuluoedd yn ein cymunedau ni.
Y ni yw'r unig Lywodraeth yn y DU sy'n ariannu'r gwaith hwn. Ni all y ffoaduriaid yng Nghymru deimlo yn wirioneddol gartrefol heb eu hanwyliaid, ac fe all byw hebddyn nhw achosi salwch meddwl ac ansicrwydd ariannol. Mae hi o fudd i'n cymunedau ni ac yn fraint i ni allu cefnogi gwaith y Groes Goch Brydeinig. Rydym ni'n parhau i wthio am gynllun aduniad teuluol gyda llai o rwystrau yn ei ffordd, gan gymryd y gwersi a ddysgwyd o gynllun teuluoedd Wcráin sydd wedi cau erbyn hyn, i sicrhau y bydd teuluoedd yn cael eu haduno mor gyflym a chyn amled â phosibl.
Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y system loches yng Nghymru. Eto i gyd, mae uchelgais gennym ni i wneud Cymru yn gartref croesawgar i geiswyr lloches pan fyddan nhw'n aros yma. Rydym ni wedi parhau i ddarparu cyllid i Gyngor Ffoaduriaid Cymru a'i bartneriaid i estyn ein gwasanaeth noddfa a'n gwasanaethau symud ymlaen, yn ogystal â hyrwyddo gwelliannau i brosesau lloches ar gyfer cyd-fynd â pholisïau Cymru a'n gweledigaeth ni'n fwy eang. Fe allwn i ddweud llawer mwy am brosesau lloches a deddfwriaeth. Er hynny, rwy'n ymwybodol o'r cyfnod nawr cyn yr etholiad drwy'r DU, ac efallai y bydd trafod rhai o'r pwyntiau hyn yn dwyn mwy o ffrwyth yn ddiweddarach yn y flwyddyn.
Rydym ni'n effro i'r bygythiad a achosir gan ddylanwadau o'r asgell dde eithafol a'r awyrgylch anoddefgar y gall hynny ei greu. Rydym ni wedi gweld protestiadau y tu allan i safleoedd lletya, ac rwy'n awyddus i ailadrodd nad oes lle i gasineb yng Nghymru. Fe wyddom ni y gallwn wneud rhagor i gyfleu ystyr y weledigaeth o genedl noddfa a chanfod rhagor o ffyrdd mwy effeithiol o feithrin cysylltiadau da.
Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi gallu cefnogi Gwobrau Cenedl Noddfa eto eleni, a gynhaliwyd neithiwr. Mae'r enwebeion a'r enillwyr yn enghreifftiau ardderchog o'r cyfraniad y mae ceiswyr lloches yn ei wneud i Gymru. Straeon Cymreig yw eu straeon nhw. Ein braint ni yw rhoi cartref iddyn nhw yn ein cymdeithas ni o gymunedau, ac fe gawn ni yng Nghymru ein grymuso oherwydd ein bod ni'n gwneud hynny. Diolch.
Cabinet Secretary, the statement today references how successful Welsh Government policy has been on helping refugees, particularly those fleeing from Ukraine, in recent years. It is right that countries should help refugees and asylum seekers wherever possible, and ensure their safety and their prosperity. It is also right that their future should be considered as a priority, including integration into society and personal development with regard to skills and education. So, I regret that there was nothing in this afternoon's statement on Welsh Government policy that ensures safe and secure integration into our society. And also, there was no consideration of how this Welsh Labour Government could prioritise learning for those individuals and communities.
You will be aware, Cabinet Secretary, that in Llantwit Major there have recently been 90 temporary homes built on a former primary school site for the purpose of housing Ukrainian refugees. You will also know that there has been some strong local opposition towards the development and residents have now set up a local action group. Opponents believe that the houses not only look but feel like a prison and are dismayed by the fact that they were not consulted on the proposals for the site, with no engagement with the local community. Rather than consulting the community and taking them along with the process, the Vale of Glamorgan Council have spent £25 million on buildings that are lying dormant until planning approval is granted and decisions have been made.
Cabinet Secretary, this site now has the potential to create a hostile public feeling against refugees who may be housed there. There is always the potential risk of increased tension when refugees are being found accommodation. Therefore, steps need to be put in place where the community is taken along with the decisions so that the sanctuary Wales is offering is not somewhere that is hostile to those seeking refuge. What steps is this Welsh Government taking to ensure local authorities are being sensitive to the local community when housing refugees?
Additionally, transport for refugees and asylum seekers is a crucial offer on which many rely for their day-to-day business. It's my understanding, however, that the welcome bus ticket scheme has now ended, and many asylum seekers in Wales find themselves in positions where they cannot afford to travel. I'm sure you can appreciate, Cabinet Secretary, that the harder it is for refugees and asylum seekers to integrate and find work, without proper help and provision, social problems and other issues such as crime occur, because people find themselves in desperate situations.
Another major issue is that refugees and asylum seekers can easily become targets for exploitation as they look to find an income outside of regular channels. Being in such a vulnerable position, they are unfortunately prime targets for modern slavery. Would you agree with me, Cabinet Secretary, that it is imperative that public transport is made available and that proper provision is made to help those who need it to integrate themselves into our Welsh communities? What proposals do you now have to make public transport a free option for refugees and asylum seekers?
Education is the final point I wanted to address today. It's a vital component of anybody's development, and the best possible standard should be made available, along with suitable support for those who provide education. We know that there are many demands made of schools accommodating refugees and asylum seekers. Primary schools in particular have been under enormous pressure having to deal with the range of languages spoken. In some schools, there are up to 44 different languages used, and that obviously presents a very difficult scenario for headteachers on how to reallocate resources in order to account for that. Teachers also have to face the issue that children are sometimes moved after a relatively short period because their status has changed. There is continuous disruption for refugees and asylum seekers in this context, and there must be better support and guidance offered to everyone involved.
The truth is the Welsh Labour Government doesn't have sufficient levels of data, like in many other areas, to help them draw a picture of the situation and allow for strategies to be thought about and solutions to be found. There's a real need to increase resources to help schools manage it, so that the ones that deal with these issues day to day can do it in the best possible way. So, Cabinet Secretary, what is this Welsh Government doing to ensure that refugees and asylum seekers are offered proper support and guidance for their own unique situations, and how is the Welsh Government ensuring that sufficient levels of data are collected so that schools and other public services understand their own positions and how they can help in whichever way that they can? Diolch.
Ysgrifennydd Cabinet, mae datganiad heddiw yn cyfeirio at ba mor llwyddiannus fu polisi Llywodraeth Cymru o ran cynorthwyo ffoaduriaid, yn enwedig y rhai sydd wedi ffoi o Wcráin, yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Peth cyfiawn yw bod gwledydd yn helpu ffoaduriaid a cheiswyr lloches pryd bynnag y bo hynny'n bosibl, a sicrhau eu diogelwch a'u ffyniant nhw. Mae hi hefyd yn iawn ystyried eu dyfodol yn flaenoriaeth, gan gynnwys integreiddio i'r gymdeithas a datblygiad personol o ran sgiliau ac addysg. Felly, testun gofid i mi oedd na chafwyd dim yn natganiad y prynhawn yma ar bolisi Llywodraeth Cymru i sicrhau integreiddio diogel a chadarn i'n cymdeithas. A hefyd, ni chafwyd unrhyw ystyriaeth o sut y gallai'r Llywodraeth Lafur hon flaenoriaethu addysg ar gyfer yr unigolion a'r cymunedau hyn.
Rydych chi siŵr o fod yn ymwybodol, Ysgrifennydd Cabinet, bod 90 o gartrefi dros dro wedi cael eu hadeiladu yn Llanilltud Fawr yn ddiweddar ar hen safle ysgol gynradd ar gyfer cartrefu ffoaduriaid Wcreinaidd. Rydych chi'n gwybod hefyd fod gwrthwynebiad lleol cryf wedi bod i'r datblygiad ac mae grŵp gweithredu lleol wedi cael ei sefydlu gan drigolion erbyn hyn. Mae'r rhai sy'n gwrthwynebu o'r farn fod y tai nid yn unig yn edrych ond yn teimlo fel carchardai ac maen nhw wedi eu siomi gan y ffaith nad ymgynghorwyd â nhw ar y cynigion am y safle, heb unrhyw ymgysylltiad â'r gymuned leol. Yn hytrach nag ymgynghori â'r gymuned a'u dwyn ynghyd â'r broses, mae Cyngor Bro Morgannwg wedi gwario £25 miliwn ar adeiladau a fydd yn segur hyd nes y rhoddir caniatâd cynllunio ac y gwneir penderfyniadau.
Ysgrifennydd Cabinet, fe allai'r safle hwn nawr greu ymdeimlad gelyniaethus ymhlith y cyhoedd o ran unrhyw ffoaduriaid a allai fod yn cael eu cartrefu ynddo. Mae perygl yn bodoli bob amser o greu rhagor o dyndra pan roddir llety i ffoaduriaid. Felly, mae angen rhoi camau ar waith i sicrhau bod gan y gymuned ran yn y penderfyniadau fel na fydd y noddfa a gynigir gan Gymru yn wrthwynebus i'r rhai sy'n ceisio lloches. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau y bydd awdurdodau lleol yn cydymdeimlo â'r gymuned leol pan fydd yn cartrefu ffoaduriaid?
Yn ogystal â hynny, mae trafnidiaeth i ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn gynnig hanfodol y mae llawer yn dibynnu arno i gynnal eu gweithgarwch o ddydd i ddydd. Fy nealltwriaeth i, serch hynny, yw bod y cynllun tocynnau bws croeso wedi dod i ben erbyn, ac mae llawer o geiswyr lloches yng Nghymru yn eu cael eu hunain mewn swyddi lle na allan nhw fforddio teithio iddyn nhw. Rwy'n siŵr y byddech chi'n gwerthfawrogi, Ysgrifennydd Cabinet, po anoddaf fydd hi i ffoaduriaid a cheiswyr lloches integreiddio a dod o hyd i waith, heb gymorth a darpariaeth briodol, yr amlaf y bydd problemau cymdeithasol a materion eraill fel troseddu yn digwydd, am fod pobl yn eu cael eu hunain mewn sefyllfaoedd dyrys iawn.
Mater pwysig arall yw y gall ffoaduriaid a cheiswyr lloches gael eu targedu gan rai sydd eisiau manteisio arnyn nhw wrth iddyn nhw geisio dod o hyd i incwm y tu allan i sianeli arferol. Gan eu bod nhw mewn sefyllfa mor fregus, y nhw sydd fwyaf mewn perygl, yn anffodus, o ddioddef caethwasiaeth fodern. A fyddech chi'n cytuno â mi, Ysgrifennydd Cabinet, ei bod hi'n hanfodol i drafnidiaeth gyhoeddus fod ar gael a bod darpariaeth briodol yn cael ei gwneud i helpu'r rhai sydd ag angen eu hintegreiddio yn ein cymunedau ni yng Nghymru? Pa gynigion sydd gennych chi nawr i wneud trafnidiaeth gyhoeddus yn ddewis i ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn rhad ac am ddim?
Addysg yw'r pwynt olaf yr oeddwn i'n awyddus i'w drafod heddiw. Mae honno'n elfen hanfodol o ddatblygiad unrhyw un, ac fe ddylid sicrhau bod y safon orau bosibl ar gael, ynghyd â'r gefnogaeth briodol i'r rhai sy'n darparu'r addysg. Rydym ni'n gwybod bod llawer o ofynion ar ysgolion sy'n darparu ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Mae ysgolion cynradd yn arbennig felly wedi bod dan bwysau aruthrol wrth ymdrin â'r ystod o ieithoedd sy'n cael eu siarad. Mewn rhai ysgolion, mae hyd at 44 o wahanol ieithoedd yn cael eu defnyddio, ac mae hynny'n amlwg yn cyflwyno sefyllfa anodd iawn i benaethiaid o ran sut i ailddyrannu adnoddau ar gyfer cymryd hynny i ystyriaeth. Mae'n rhaid i athrawon wynebu'r broblem hefyd fod plant yn cael eu symud weithiau ar ôl cyfnod cymharol fyr oherwydd bod eu statws nhw wedi newid. Mae ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn dioddef amhariadau drwy'r amser yn y cyd-destun hwn, ac mae'n rhaid cynnig gwell cefnogaeth ac arweiniad i bawb sydd dan sylw.
Y gwir amdani yw nad oes gan Lywodraeth Lafur Cymru ddigon o ddata, fel mewn llawer o feysydd eraill, i'w helpu i fod â darlun cywir o'r sefyllfa a fyddai'n caniatáu i strategaethau gael eu hystyried a chanfod datrysiadau. Mae gwir angen cynyddu'r adnoddau ar gyfer helpu ysgolion i reoli hyn, er mwyn i'r rhai sy'n ymdrin â'r materion hyn o ddydd i ddydd allu gwneud felly yn y ffordd orau bosibl. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau y bydd ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn cael cynnig o gymorth ac arweiniad priodol ar gyfer eu sefyllfaoedd unigryw eu hunain, a sut mae Llywodraeth Cymru am sicrhau y bydd cyfraddau digonol o ddata yn cael eu casglu er mwyn i ysgolion a gwasanaethau cyhoeddus eraill ddeall eu sefyllfaoedd eu hunain a sut y gallan nhw helpu ym mha bynnag ffordd y gallan nhw? Diolch.
Thank you very much for that series of questions. I'm going to start with transport, because I agree with you that transport is really important. We're very proud of what the welcome ticket scheme did contribute for over two years. I remember travelling back from Cardiff to Wrexham on a train following Senedd business probably about a year ago now and meeting somebody who was a refugee who had taken the time to travel from Holyhead down to Cardiff. So, I absolutely accept that it's not just for employment purposes, which you specifically referred to, but also in order to get to know the country, if you like.
It was a very important scheme and we're very proud of what it achieved. It was introduced at pace, and it was part of our response as a Government in relation to the Ukraine war. We reckon there were about 1 million journeys taken. The scheme was a condition of the £200 million emergency funding package that we provided to the bus industry. So, whilst we absolutely recognise the benefits of it, unfortunately the first phase did finish at the end of March.
When I came into the portfolio, my predecessor, Jane Hutt, had already started to look at what we could learn from the first phase of that welcome ticket, and our intention is to use that information to develop the next phase of the scheme, to make it perhaps a bit more sustainable. Because it was introduced at pace, perhaps we hadn't been able to look at it holistically. And to make it a bit more fit for purpose as well, and to ensure that the limited resources we obviously have are focused on those most in need. So, we're working with key stakeholders, and, as I say, we do intend to launch the next phase of the welcome ticket later on this year. Unfortunately, I can't provide you with a firm timescale at the moment, but just to reassure you we are looking at that.
In relation to education and many languages being taught in school, I think our schools are dealing with that very well. It's obviously a matter for local authorities. I was in a school in my constituency last week where I think there were 33 languages, and the school has adapted because of the support they've had, not just from the local authority, but also from the Welsh Government.
You referred to something in the Vale of Glamorgan. I don't think the way that you portrayed it is accurate, and the local Member for the Vale of Glamorgan is agreeing with me. I do think it is really important that, when anything in the way that you referred to, in relation to buildings, or—. You'll be very well aware that asylum seeker and refugee policy is a reserved matter for the UK Government, and when the UK Government have tried to house refugees or asylum seekers in specific buildings, it is absolutely vital that you work with the local community, because otherwise you do get that intolerance at times, you get wrong messages, you get people coming from afar to bring their hate message, and we really don't want to see that. As I said in my opening statement, there is no home for hate here in Wales.
I hear what you say about data. It's really important that we try to make sure we've got robust data wherever possible. I know officials have been working with our partners to ensure that data collection can be strengthened. I think that covers everything you asked me. Thank you.
Diolch yn fawr iawn i chi am y gyfres yna o gwestiynau. Rwyf i am ddechrau gyda thrafnidiaeth, am fy mod i'n cytuno â chi bod trafnidiaeth yn fater pwysig iawn. Rydym ni'n falch iawn o'r hyn a gyfrannodd y cynllun tocynnau croeso am dros ddwy flynedd. Rwy'n cofio teithio yn ôl o Gaerdydd i Wrecsam ar drên yn dilyn busnes yn y Senedd mae'n debyg tua blwyddyn yn ôl erbyn hyn a chyfarfod â rhywun a oedd yn ffoadur ac a oedd wedi cymryd yr amser i deithio o Gaergybi i lawr i Gaerdydd. Felly, rwy'n derbyn yn llwyr nad yw at ddibenion cyflogaeth yn unig, y gwnaethoch chi gyfeirio ato'n benodol, ond ar gyfer dod yn fwy cyfarwydd â'r wlad hefyd, os hoffech chi.
Roedd hwnnw'n gynllun pwysig iawn ac rydym ni'n falch iawn o'r hyn a gyflawnodd. Fe gafodd ei gyflwyno yn gyflym, ac roedd yn rhan o'n hymateb ni yn y Llywodraeth i'r rhyfel yn Wcráin. Rydym ni'n credu bod tua 1 miliwn o deithiau wedi cael eu gwneud. Roedd y cynllun yn un o amodau'r pecyn cyllid brys gwerth £200 miliwn a ddarparwyd gennym ni i'r diwydiant bysiau. Felly, er ein bod ni'n llwyr gydnabod manteision hwnnw, yn anffodus fe ddaeth y cam cyntaf i ben ar ddiwedd mis Mawrth.
Wrth i mi ddod i mewn i'r portffolio, roedd fy rhagflaenydd, Jane Hutt, wedi dechrau edrych eisoes ar yr hyn y gallem ni ei ddysgu o gam cyntaf y tocyn croeso hwnnw, a'n bwriad ni yw defnyddio'r wybodaeth honno i ddatblygu cam nesaf y cynllun, i wneud hwnnw ychydig yn fwy cynaliadwy, efallai. Am iddo gael ei gyflwyno ar fyrder, efallai nad oeddem ni wedi gallu ei ystyried yn gyfannol. A'i wneud ychydig yn fwy addas i'r diben hefyd, a sicrhau bod yr adnoddau cyfyngedig sydd gennym ni'n amlwg yn canolbwyntio ar y rhai sydd â'r angen mwyaf. Felly, rydym ni'n gweithio gyda rhanddeiliaid allweddol ac, fel dywedais i, rydym ni'n bwriadu lansio cam nesaf y tocyn croeso yn ddiweddarach eleni. Yn anffodus, nid wyf i'n gallu rhoi amserlen bendant i chi ar hyn o bryd, dim ond eich sicrhau chi ein bod ni'n edrych ar hynny.
O ran addysg ac ieithoedd niferus iawn yn cael eu dysgu mewn ysgolion, rwy'n credu bod ein hysgolion yn ymdrin â hynny'n effeithiol iawn. Yn amlwg, mater i'r awdurdodau lleol yw hwnnw. Roeddwn i mewn ysgol yn fy etholaeth i'r wythnos diwethaf lle rwy'n credu bod 33 o ieithoedd, ac mae'r ysgol wedi addasu oherwydd y gefnogaeth a gawson nhw, nid yn unig oddi wrth yr awdurdod lleol, ond gan Lywodraeth Cymru hefyd.
Roeddech chi'n cyfeirio at fater ym Mro Morgannwg. Nid wyf i o'r farn fod eich dull chi o'i gyfleu yn gywir, ac mae'r Aelod lleol dros Fro Morgannwg yn cytuno â mi. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, pan fo unrhyw beth yn digwydd yn y ffordd y gwnaethoch chi gyfeirio ato, o ran adeiladau, neu—. Rydych chi'n siŵr o fod yn ymwybodol iawn mai mater a gedwir yn ôl gan Lywodraeth y DU yw polisi ceiswyr lloches a ffoaduriaid, a phan fydd Llywodraeth y DU wedi ceisio cartrefu ffoaduriaid neu geiswyr lloches mewn adeiladau arbennig, mae hi'n gwbl hanfodol eich bod chi'n gweithio gyda'r gymuned leol, oherwydd fel arall fe gewch chi'r anoddefgarwch hwnnw sy'n ymddangos weithiau, mae negeseuon anghywir yn mynd ar led, rydych chi'n gweld pobl yn teithio o bell i gario eu cenadwri o gasineb, ac nid ydym ni'n awyddus i weld hynny o gwbl, wir. Fel dywedais i yn fy natganiad agoriadol, nid oes lle i gasineb yma yng Nghymru.
Rwy'n clywed yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud ynglŷn â'r data. Mae hi'n bwysig iawn ein bod ni'n ceisio sicrhau bod data yn gadarn lle bynnag y bo hynny'n bosibl. Rwy'n gwybod i swyddogion fod yn gweithio gyda'n partneriaid ni i sicrhau y gellir cryfhau dulliau o grynhoi data. Rwy'n credu bod hynny'n cynnwys popeth y gwnaethoch chi ei ofyn i mi. Diolch i chi.
Daeth Janet Finch-Saunders i’r Gadair.
Janet Finch-Saunders took the Chair.
Diolch am y datganiad. Mae Plaid Cymru yn credu bod y pwyslais ar bwysigrwydd tai a'r cartref yn ystod Wythnos y Ffoaduriaid yn un allweddol.
Thank you for the statement. Plaid Cymru believes that the emphasis on the importance of housing and the home during Refugee Week is vitally important.
Last night, I had the pleasure of attending the Welsh Refugee Council's Nation of Sanctuary Awards. I'd like to say 'well done' to all the winners and nominees, but especially to congratulate the Birth Partner Project, which won the Nation of Sanctuary Award for the wonderful work supporting women seeking sanctuary who would otherwise face birth alone. I wish you'd been there, Cabinet Secretary, not only because it was an inspirational evening, celebrating the contribution and achievements of sanctuary seekers and refugees in Wales and those that support them, but also because the chief executive officer of the Welsh Refugee Council, Andrea Cleaver, made some very important points in her speech about Wales as a nation of sanctuary. She said that the Welsh Government's laudable desire to ensure Wales is a nation of sanctuary must be more than an ideal. She likened it to a bridge—yes, supportive, welcoming, and open, but with dangerous planks missing from it, which must be filled. She referenced, for instance, the cruel and impractical 28-day eviction notice period from asylum accommodation given to those granted refugee status, which can often lead to terrible stress and even homelessness. Those living, of course, in the private rented sector in Wales enjoy the protection of no-fault eviction notices of six months. What does 'nation of sanctuary' actually mean if those who have leave to remain are not treated equally and with compassion and understanding? How is the Welsh Government addressing this issue, given housing is your responsibility?
Yesterday, in evidence to the Equality and Social Justice Committee, you revealed the Government is no longer intending to refresh the nation of sanctuary plan, although it is now five years old. It was concerning to hear this admission at the beginning of Refugee Week, and many people I spoke to last night in the Nation of Sanctuary Awards were dismayed to hear this also. The plan was published in 2019. I'm sure you'll agree it was a very different time and context for sanctuary seekers, both domestically and internationally. It contained over 130 commitments to support people seeking sanctuary in Wales. In the progress report published earlier this year, the Government said of those actions that over 99 per cent are in progress or completed, and that throughout this year you would be undertaking engagement to consider how to refresh that plan. Your predecessor, as Minister for Social Justice, explained that the aim for the next plan was to focus more heavily on the principles that will guide this Government's decision making, with fewer but more tangible outcomes and actions. So, I'd like to know what's changed, Cabinet Secretary. Why will there now be, in your words to the committee yesterday, an 'update', not a refresh? What exactly does that mean?
Unaccompanied children are some of the most vulnerable members of our society, required to navigate and engage with the complex legal process of seeking asylum, all while experiencing trauma and upheaval. Guardians can ensure that children understand and can exercise their rights, explaining processes and services, advocating for them where necessary. Calls for a guardianship service in Wales have been made since 2005, with the most recent call made in 2023 in a report commissioned by Welsh Government. During the fifth Senedd, a committee also recommended that Welsh Government should introduce a guardianship service in Wales. The establishment of a scheme like this has also been a clear expectation of the UN Committee on the Rights of the Child for over 20 years. In its 2023 concluding observations, the UN Committee on the Rights of the Child again recommended that such a service be introduced for all unaccompanied children. The Children's Society, the Bevan Foundation, the Children's Legal Centre Wales, and the British Red Cross have called on the Government, urging them to introduce such a service, available for all unaccompanied children who are already in Wales and to those on arrival in Wales. They say that, between 2020 and 2023, only 257 unaccompanied children, or 43 per cent, received support specifically for engaging with the process of seeking asylum. It could have so many benefits: advocating for the child, promoting their best interests, improving legal outcomes for them, identifying and preventing exploitation, trafficking, radicalisation, protecting their human rights, supporting integration, improving educational outcomes, and there will be benefits, of course, for those professionals working with unaccompanied children, such as cost savings and reducing workloads.
The nation of sanctuary plan commits to fund local authorities to support a pilot in relation to this, but it has never been implemented. In Scotland, however, a guardianship service has been established, and it has been proven to be extremely beneficial to young people. Considering the findings of the Bevan Foundation also, that has found that the situation in respect of immigration and asylum legal services has worsened drastically in Wales since January 2023, there are—of course, we know, because of this—unaccompanied children routinely being left—
Neithiwr, fe gefais i'r pleser o fod yn bresennol yng Ngwobrau Cenedl Noddfa Cyngor Ffoaduriaid Cymru. Fe hoffwn i ddweud 'da iawn chi' wrth yr enillwyr a'r enwebeion i gyd, ond rwy'n arbennig o awyddus i longyfarch y Birth Partner Project, a enillodd Wobr Cenedl Noddfa am waith rhagorol yn cefnogi menywod sy'n ceisio noddfa a fyddai fel arall yn wynebu rhoi genedigaeth heb gwmni o gwbl. Mae hi'n drueni nad oeddech chi yno, Ysgrifennydd Cabinet, nid yn unig oherwydd ei bod hi'n noson i godi calon, a oedd yn dathlu cyfraniad a chyflawniadau ceiswyr noddfa a ffoaduriaid yng Nghymru a'r rhai sy'n eu cefnogi nhw, ond hefyd am fod prif swyddog gweithredol Cyngor Ffoaduriaid Cymru, Andrea Cleaver, wedi gwneud rhai pwyntiau pwysig iawn yn ystod ei haraith am Gymru'r genedl noddfa. Roedd hi'n dweud bod yn rhaid i ddyhead clodwiw Llywodraeth Cymru i sicrhau bod Cymru yn genedl noddfa fod yn fwy na delfryd yn unig. Roedd hi'n dwyn cymhariaeth â phont—ie, mae'n gefnogol, yn groesawgar, ac agored, ond gyda rhai tyllau peryglus ynddi, y mae'n rhaid eu llenwi nhw. Roedd hi'n cyfeirio, er enghraifft, at y cyfnod rhybudd creulon ac anymarferol o 28 diwrnod cyn troi allan o lety lloches a roddir i rai sydd wedi ennill statws ffoadur, a all yn aml arwain at bwysau ofnadwy a digartrefedd hyd yn oed. Mae'r rhai sy'n byw, wrth gwrs, yn y sector rhentu preifat yng Nghymru yn mwynhau amddiffyniad hysbysiadau chwe mis o droi allan heb fai. Beth mae 'cenedl noddfa' yn ei olygu mewn gwirionedd os nad yw'r rhai sydd â chaniatâd i aros yn cael eu trin yn gyfartal a gyda thrugaredd a dealltwriaeth? Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â'r mater hwn, o ystyried mai eich cyfrifoldeb chi yw tai?
Ddoe, mewn tystiolaeth i'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, fe wnaethoch chi amlygu nad yw'r Llywodraeth yn bwriadu adnewyddu cynllun y genedl noddfa erbyn hyn, er ei bod hi'n bum mlwydd oed bellach. Roedd clywed y cyfaddefiad hwn ar ddechrau Wythnos Ffoaduriaid yn peri pryder, ac roedd llawer o bobl y siaradais â nhw neithiwr yng Ngwobrau Cenedl Noddfa yn siomedig o glywed hyn hefyd. Cafodd y cynllun ei gyhoeddi yn 2019. Rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno bod y cyfnod a'r cyd-destun yn wahanol iawn nawr i geiswyr lloches, yn ddomestig ac yn rhyngwladol. Roedd hwnnw'n cynnwys dros 130 o ymrwymiadau i gefnogi pobl sy'n ceisio noddfa yng Nghymru. Yn yr adroddiad o gynnydd a gyhoeddwyd yn gynharach eleni, roedd y Llywodraeth yn dweud bod dros 99 y cant o'r camau hynny naill ai ar y gweill neu wedi eu cwblhau, ac y byddech chi'n ymgysylltu trwy gydol y flwyddyn eleni i ystyried sut i adnewyddu'r cynllun hwnnw. Fe eglurodd eich rhagflaenydd chi, fel Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, mai nod y cynllun nesaf fyddai canolbwyntio yn fwy ar yr egwyddorion a fydd yn llywio penderfyniadau'r Llywodraeth hon, a fydd yn llai niferus ond â mwy o ganlyniadau a chamau gweithredu diriaethol. Felly, fe hoffwn i wybod beth sydd wedi newid, Ysgrifennydd Cabinet. Pam mai, yn eich geiriau chi i'r pwyllgor ddoe, 'diweddariad' fydd hwnnw nawr, ac nid adnewyddiad? Beth yn union yw ystyr hynny?
Mae plant ar eu pen eu hunain ymhlith aelodau mwyaf agored i niwed ein cymdeithas ni, ac mae gofyn iddyn nhw lywio ac ymgysylltu â'r broses gyfreithiol gymhleth o geisio lloches, a hynny i gyd wrth ddioddef archoll a chynnwrf. Fe all gwarcheidwaid sicrhau bod y plant yn deall ac yn gallu ymarfer eu hawliau, gan egluro'r prosesau a'r gwasanaethau, ac eiriol drostyn nhw pan fo angen. Mae galwadau am wasanaeth gwarcheidiaeth yng Nghymru wedi bod yn cael eu gwneud ers 2005, gyda'r alwad ddiweddaraf mewn adroddiad a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru yn 2023. Yn ystod y bumed Senedd, fe argymhellodd pwyllgor y dylai Llywodraeth Cymru gyflwyno gwasanaeth gwarcheidiaeth yng Nghymru hefyd. Mae sefydlu cynllun fel hwn wedi bod yn ddisgwyliad amlwg hefyd gan Bwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn ers dros 20 mlynedd. Yn ei sylwadau terfynol yn 2023, roedd Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn argymell unwaith eto y dylid cyflwyno gwasanaeth o'r fath ar gyfer pob plentyn ar ei ben ei hun. Mae Cymdeithas y Plant, Sefydliad Bevan, Canolfan Gyfreithiol Plant Cymru, a'r Groes Goch Brydeinig wedi galw ar y Llywodraeth, gan ei hannog i gyflwyno gwasanaeth o'r fath, sydd ar gael i bob plentyn heb ofal oedolyn sydd eisoes yng Nghymru ac i'r rhai sy'n dod i Gymru. Rhwng 2020 a 2023, dim ond 257 o blant a oedd ar eu pen eu hunain, neu 43 y cant, a gafodd gefnogaeth benodol ar gyfer ymgysylltu â'r broses o geisio lloches. Fe allai hyn fod â manteision lawer: eiriolaeth dros y plentyn, hyrwyddo ei les mwyaf, gwella'r canlyniadau cyfreithiol iddo, nodi ac atal camfanteisio, masnachu pobl neu radicaleiddio, amddiffyn ei hawliau dynol, cefnogi integreiddio, gwella canlyniadau addysgol, ac fe fydd yna fanteision, wrth gwrs, o ran y gweithwyr proffesiynol hynny sy'n gweithio gyda'r plant ar eu pen eu hunain, fel arbedion cost ac ysgafnu llwythi gwaith.
Mae'r cynllun cenedl noddfa yn ymrwymo i ariannu awdurdodau lleol i gefnogi cynllun treialu yn y maes hwn, ond ni chafodd hwnnw ei weithredu erioed. Yn yr Alban, serch hynny, sefydlwyd gwasanaeth gwarcheidiaeth, ac fe brofodd hwnnw'n werthfawr iawn i bobl ifanc. O ystyried canfyddiadau Sefydliad Bevan hefyd, roedd y rhain yn canfod bod y sefyllfa o ran gwasanaethau cyfreithiol ar gyfer mewnfudo a lloches wedi gwaethygu yn sylweddol yng Nghymru ers mis Ionawr 2023, mae yna—wrth gwrs, fe wyddom ni, oherwydd hyn—mae plant ar eu pen eu hunain yn cael eu gadael fel mater o drefn—
If you could finish now.
Pe gallech chi orffen nawr.
—without representation and appeal. So, Cabinet Secretary, will you and your Government finally introduce a guardianship service here in Wales, like in Scotland, because you cannot profess to take a children's rights approach if you do not?
—heb gynrychiolaeth nac apêl. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a wnewch chi a'ch Llywodraeth gyflwyno gwasanaeth gwarcheidiaeth yma yng Nghymru o'r diwedd, fel sydd yn yr Alban, oherwydd ni allwch chi honni eich bod chi'n cymryd dull gweithredu o ran hawliau plant os na wnewch chi felly?
Thank you. I'm going to start—. First of all, I'd like to say, and I mentioned it in my original part of the statement, that we were really pleased to support the Nation of Sanctuary Awards last night. I too would like to congratulate all the winners and nominees. I think it's really important that we recognise them in this way.
I'm sorry to hear that you and others were dismayed about the comments I made in committee yesterday around the nation of sanctuary plan and vision, but I am glad to have this opportunity to say my commitment to ensuring Wales is a nation of sanctuary remains resolute, and that goes for every Cabinet Secretary and every Minister in this Welsh Government.
You asked, 'What's changed?' I suppose what's changed is I've come into portfolio. Obviously, we have the plan, which, as you say, was published back in 2019. There are lots of actions that have been completed. So, what I have asked officials to do is to look at what we needed to do. Now, it might be that at the end of all this work we do need a refresh, but at the moment, for me, we have to focus on delivery. We have spent the last two years delivering, and I want to continue to do that. But as I say, lots of actions have already been completed. Some of the actions in the plan are very long term, so we need to look at those and see if they need to be in there. But we're working with the third sector to consider if there are any gaps in terms of delivery, and if there are gaps, what we need to do to fill those gaps. I think it’s really important we continue to speak with people who have lived experience of seeking sanctuary.
One thing I am looking at with all the plans—there are a lot of plans in this portfolio, and if you look at the LGBTQ+ plan, it has a tracker, which, for me, shows the transparency. It’s really transparent as to what we are doing with that action plan, and I’ve asked officials to have a look to see if it would be worth putting such a tracker in every plan, including the nation of sanctuary plan, to see if that then will help everybody to be able to access what is happening within the plan. So, the vision, the plan: nothing has changed in respect of that, but, for me, we’ve got to continue to deliver on that. But I just want to reassure people there’s no need at all for dismay; that plan is there. Delivery is what’s important, and I will ensure that I update colleagues as we go through this piece of work.
You referred to guardianship and unaccompanied children. I think you also referred to advocacy, so we know that all children with care experience in Wales have a statutory right to advocacy. I am aware of the call to develop a separate unaccompanied children guardianship scheme, similar to the one operating in Scotland. So, officials have met with Scottish Government colleagues to discuss the scheme, and they’re considering also the report by the Children’s Society, which also called for this. So, what I’ve asked officials to do—it’s a considerable piece of work—is to carry on doing that piece of work, assess what options we have and then send me some advice on that. I will also need to work very closely with the Minister for Social Care if we are to have such a guardianship scheme.
Diolch i chi. Rwyf i am ddechrau—. Yn gyntaf i gyd, fe hoffwn i ddweud, ac fe soniais i am hyn yn rhan wreiddiol fy natganiad, ein bod ni'n falch iawn o gefnogi Gwobrau Cenedl Noddfa neithiwr. Fe hoffwn i longyfarch yr enillwyr a'r enwebeion i gyd hefyd. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n eu cydnabod nhw fel hyn.
Mae'n ddrwg gen i glywed eich bod chi ac eraill wedi eich siomi gan y sylwadau a wnes i yn y pwyllgor ddoe ynghylch cynllun a gweledigaeth y genedl noddfa, ond rwy'n falch o fod â'r cyfle hwn i ddweud bod fy ymrwymiad i sicrhau bod Cymru yn genedl noddfa yn dal yn gadarn, ac mae hynny'n wir am bob Ysgrifennydd Cabinet a phob Gweinidog yn y Llywodraeth hon yng Nghymru.
Rydych chi'n gofyn, 'Beth sydd wedi newid?' Mae'n debyg mai'r hyn sydd wedi newid yw fy mod i wedi dod i mewn i bortffolio. Yn amlwg, mae'r cynllun gennym ni, a gyhoeddwyd, fel rydych chi'n dweud, yn ôl yn 2019. Mae llawer o gamau gweithredu wedi cael eu gorffen. Felly, yr hyn a ofynnais i swyddogion ei wneud oedd edrych ar yr hyn yr oedd angen i ni ei wneud. Nawr, efallai y bydd angen diwygio eto ar ddiwedd y gwaith hwn i gyd, ond ar hyn o bryd, yn fy marn i, mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar gyflawni. Rydym ni wedi treulio'r ddwy flynedd ddiwethaf yn cyflawni, ac rwyf i'n dymuno parhau i wneud hynny. Ond fel dywedais i, mae llawer o gamau wedi cael eu cwblhau eisoes. Mae rhai o'r camau gweithredu yn y cynllun yn rhai hirdymor, felly mae angen i ni edrych ar y rhain a gweld a oes angen iddyn nhw gael eu cynnwys. Ond rydym ni'n gweithio gyda'r trydydd sector i ystyried a oes unrhyw fylchau o ran cyflawni, ac os oes bylchau, beth sydd angen i ni ei wneud i lenwi'r bylchau hynny. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n dal ati i siarad â phobl sydd â phrofiad bywyd o fod yn geiswyr lloches.
Un peth yr wyf i'n ei ystyried gyda'r cynlluniau i gyd—mae llawer o gynlluniau yn y portffolio hwn, ac os edrychwch chi ar y cynllun LHDTC+, mae ganddo olrheiniwr, sydd, i mi, yn arddangos ei dryloywder. Mae'n dryloyw iawn ynglŷn â'r hyn yr ydym ni'n ei wneud gyda'r cynllun gweithredu hwnnw, ac rwyf wedi gofyn i swyddogion edrych i weld a fyddai hi'n werth dodi olrheiniwr o'r fath ar bob cynllun, gan gynnwys y genedl noddfa, i weld a fydd hynny'n helpu pawb i allu cael mynediad wedyn at yr hyn sy'n digwydd yn y cynllun. Felly'r weledigaeth, y cynllun: nid oes dim wedi newid yn hynny o beth, ond, i mi, mae'n rhaid i ni ddal ati i gyflawni hynny. Ond fe hoffwn i ddim ond tawelu meddwl pobl nad oes angen iddyn nhw gael siom o gwbl; mae'r cynllun hwnnw yno. Cyflawni yw'r hyn sy'n bwysig, ac fe fyddaf i'n gwneud yn siŵr y byddaf i'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i gyd-Aelodau wrth i ni fynd drwy'r darn hwn o waith.
Roeddech chi'n cyfeirio at warcheidiaeth a phlant ar eu pen eu hunain. Rwy'n credu eich bod chi wedi cyfeirio at eiriolaeth hefyd, er mwyn i ni wybod bod gan bob plentyn sydd â phrofiad o ofal yng Nghymru hawl statudol i gael eiriolaeth. Rwy'n ymwybodol o'r alwad i ddatblygu cynllun ar wahân o ran gwarcheidiaeth plant ar eu pen eu hunain, a fydda'n debyg i'r un sydd ar waith yn yr Alban. Felly, mae swyddogion wedi cyfarfod â chydweithwyr yn Llywodraeth yr Alban i drafod y cynllun, ac maen nhw'n ystyried yr adroddiad gan Gymdeithas y Plant hefyd, sydd hefyd wedi galw am hyn. Felly, yr hyn a ofynnais i swyddogion ei wneud—mae hwn yn ddarn sylweddol o waith—yw parhau gyda'r darn hwnnw o waith, gan asesu pa ddewisiadau sydd gennym ni ac anfon rhywfaint o gyngor i mi ynglŷn â hynny wedyn. Fe fydd angen i mi weithio yn agos iawn hefyd gyda'r Gweinidog Gofal Cymdeithasol os ydym ni am fod â chynllun gwarcheidiaeth o'r math hwnnw.
Cabinet Secretary, I was very pleased today to host the Jo Cox Foundation here in the Senedd, and, as you know, they work to bring people together and they’re working with Refugee Week on a great walk as part of the Great Get Together and I think it’s really important that their values inform the way that Government and organisations operate, and I’m very pleased to say that in Newport I think we have some really good examples of that where we have Newport Live, as the leisure trust, taking forward a Momentwm project that partly gives cycling skills to refugees and asylum seekers. And as we’ve heard already, transport issues are very important in terms of accessing services, work, education, training, and so on, so having those bikes, being able to cycle and cycle safely I think is crucial. And they also work with the Gap project around Newport Live’s Positive Futures project, which uses sport to integrate refugees and asylum seekers into our community. They’ve been running weekly football sessions, for example, for quite some time. So, I wonder if you would just recognise some of these examples of good practice, because in all our communities, as Members of the Senedd, we want to see these values in action in terms of integration and that warm welcome.
Ysgrifennydd Cabinet, roeddwn i'n falch iawn o groesawu Sefydliad Jo Cox yma i'r Senedd heddiw, ac, fel gwyddoch chi, mae'n gweithio i ddod â phobl at ei gilydd ac mae'n gweithio gydag Wythnos y Ffoaduriaid ar daith gerdded wych yn rhan o'r Great Get Together ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn fod eu gwerthoedd yn llywio'r ffordd y mae'r Llywodraeth a sefydliadau eraill yn cael eu rhedeg, ac rwy'n falch iawn o ddweud, yng Nghasnewydd, bod rhai enghreifftiau da iawn o hynny gennym ni fel Casnewydd Fyw, fel yr ymddiriedolaeth hamdden, yn bwrw ymlaen â phrosiect Momentwm sy'n rhannol ar gyfer rhoi sgiliau beicio i ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Ac fel clywsom ni eisoes, mae materion trafnidiaeth yn bwysig iawn o ran cael gafael ar wasanaethau, gwaith, addysg, hyfforddiant, ac ati, felly mae bod â'r beiciau ar gael, a gallu mynd ar feic a hynny mewn ffordd ddiogel yn bwysig iawn yn fy marn i. Ac maen nhw'n gweithio hefyd gyda phrosiect Gap ynglŷn â phrosiect Dyfodol Cadarnhaol Casnewydd Fyw, sy'n defnyddio chwaraeon i integreiddio ffoaduriaid a cheiswyr lloches i'n cymuned ni. Maen nhw wedi bod yn cynnal sesiynau pêl-droed wythnosol, er enghraifft, ers amser maith. Felly, tybed a fyddech chi cystal â chydnabod rhai o'r enghreifftiau hyn o arfer da, oherwydd yn ein cymunedau ni i gyd, fel Aelodau'r Senedd, fe garem ni weld y gwerthoedd hyn ar waith o ran integreiddio a rhoi'r croeso cynnes hwnnw.
Thank you. Yes, I would actually absolutely recognise those specific cases of, as you say, best practice. I visited Newport Live with you; it was a different scheme that we were looking at, but I could see the amazing work that they do, and that integration is so important if we are to make sure that people understand what we mean by nation of sanctuary. It is really important that people who come here, if they flee persecution or war, feel they are able to integrate in the community in the way that they would want to, and we certainly want them to do so. I know there are lots of themes in the work that we support via the Welsh Refugee Council. There are lots of examples in relation to that. I wasn’t aware of the event that you sponsored today in Jo Cox’s memory as part of her foundation, but I think, again, that’s really good, and it’s good that we still recognise the amazing work that Jo Cox did.
I didn’t answer the housing question, sorry, for Sioned Williams, and I think that is a discussion I need to have with the housing Minister, because I think it is really important, as you say, that we are able to protect people in the same way we protect Welsh people, that we protect people who are coming here looking for sanctuary, and I will certainly take that forward.
Diolch i chi. Ie, fe fyddwn i'n cydnabod yr achosion penodol hynny o arfer gorau, fel rydych chi'n dweud, yn gyfan gwbl. Fe ymwelais i â Chasnewydd Fyw gyda chi; roedd hwnnw'n gynllun gwahanol yr oeddem ni'n edrych arno, ond fe allwn ni weld y gwaith anhygoel y maen nhw'n ei wneud, ac mae'r integreiddio hwnnw mor bwysig os ydym ni am sicrhau bod pobl yn deall yr hyn y mae bod yn genedl noddfa yn ei olygu i ni. Mae hi'n bwysig iawn bod pobl sy'n dod yma, os ydyn nhw'n ffoi rhag erledigaeth neu ryfel, yn teimlo eu bod nhw'n gallu integreiddio yn y gymuned yn y ffordd y bydden nhw'n ei dymuno, ac rydym ni'n sicr yn dymuno iddyn nhw wneud felly. Rwy'n gwybod bod llawer o themâu yn y gwaith yr ydym ni'n ei gefnogi drwy Gyngor Ffoaduriaid Cymru. Fe geir llawer o enghreifftiau yn hynny o beth. Nid oeddwn i'n ymwybodol o'r digwyddiad yr oeddech chi'n ei noddi er cof am Jo Cox yn rhan o weithgarwch ei sefydliad hi, ond rwy'n credu, unwaith eto, bod hynny'n beth da iawn, ac mae hi'n dda iawn ein bod ni'n parhau i gydnabod y gwaith anhygoel a wnaeth Jo Cox.
'Wnes i ddim ateb cwestiwn Sioned Williams am dai, mae'n ddrwg gen i, ac rwy'n credu mai trafodaeth y mae angen i mi ei chael gyda'r Gweinidog tai yw honno, oherwydd rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn, fel rydych chi'n dweud, ein bod ni'n gallu amddiffyn pobl yn yr un ffordd ag yr ydym ni'n amddiffyn pobl Cymru, ein bod yn amddiffyn pobl sy'n dod yma gan chwilio am noddfa, ac fe fyddaf i'n sicr yn bwrw ymlaen â hynny.
I'm proud that Wales is a nation of sanctuary, helping to ensure people are met with kindness, understanding and to help them fit into the community that they choose to live in. It can be very lonely and tough, living in a different country, away from family and friends, many having to learn a different language and trying just to fit in, especially if carrying the burden of trauma, as many refugees are.
I'm worried that elections are being used to polarise people, to grow hate instead of kindness, to turn their backs on community and being together, especially as people are struggling with the cost-of-living crisis, health appointments and adequate housing. So, Cabinet Secretary, what response would you give to this in spreading the message about what nation of sanctuary does actually mean? Thank you.
Rwy'n falch fod Cymru yn genedl noddfa, sy'n helpu i sicrhau bod pobl yn cael eu trin â charedigrwydd, dealltwriaeth ac yn cael eu helpu i fod yn rhan o'r gymuned y maen nhw'n dewis byw ynddi hi. Mae byw mewn gwlad ddieithr yn gallu bod yn unig iawn ac yn anodd, ymhell oddi wrth deulu a ffrindiau, ac mae llawer yn gorfod dysgu iaith newydd a cheisio bod yn rhan o gymuned, ac mae hynny'n arbennig o anodd wedi dioddef archoll, fel gwnaeth llawer o ffoaduriaid.
Rwy'n gofidio bod etholiadau yn cael eu defnyddio i hollti cymdeithas, i ennyn casineb yn lle caredigrwydd, i annog pobl i droi eu cefnau ar y gymuned a chyfathrachu, yn enwedig pan fo pobl yn gorfod ymgodymu gyda'r argyfwng costau byw, apwyntiadau iechyd a phrinder tai safonol. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, pa ymateb a fyddech chi'n ei roi i hyn wrth gyhoeddi'r newyddion am ystyr wirioneddol bod yn genedl noddfa? Diolch i chi.
Thank you. I just mentioned to John Griffiths that sanctuary seekers are almost always escaping persecution. They're often trying to be reunited with their family members. I think what is really important, and, for me, this is the most important message of Refugee Week, is that the words that we use matter. People are not illegal, they're not simply statistics. Each individual has that story of trauma, and I'm sure that we've all in our surgeries and in our constituencies and regions met people who are completely traumatised and completely desperate. As you say, to leave your country where you understand and are aware of everything, your loved ones are there, your job is there, to end up in a country that some may never even have heard of before must be incredibly difficult to come to terms with. So, you're right about kindness and compassion. I think that's really important. I go back to my earlier answer to Tom Giffard about how this is why it's so important that our stakeholders, our partners do engage with communities so that we can get away from that intolerance that, unfortunately, we sadly hear of.
Diolch i chi. Rwyf i newydd sôn wrth John Griffiths mai dianc rhag erledigaeth y mae ceiswyr lloches yn ei wneud bron yn ddi-feth. Maen nhw'n aml yn ceisio ailgysylltu ag aelodau o'u teuluoedd. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig, a honno yw cenadwri bwysicaf Wythnos Ffoaduriaid yn fy marn i, yw bod y geiriau yr ydym ni'n eu defnyddio yn bwysig. Nid yw pobl yn anghyfreithlon, nid ystadegau moel ydyn nhw. Mae gan bob unigolyn ei stori o archoll, ac rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn ein cymorthfeydd ac yn ein hetholaethau a'n rhanbarthau ni wedi cwrdd â phobl sy'n llawn gofid ac yn gwbl anobeithiol. Fel rydych chi'n dweud, mae ymadael â'ch cynefin lle rydych chi'n deall ac yn ymwybodol o bopeth, a'ch anwyliaid chi yno, a'ch swydd chi yno, i fod mewn gwlad nad oes rhai hyd yn oed wedi clywed amdani o'r blaen yn beth anodd iawn i ddygymod ag ef. Felly, rydych chi'n iawn o ran caredigrwydd a thosturi. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Rwy'n mynd yn ôl at fy ateb cynharach i Tom Giffard ynglŷn â sut mae hi mor bwysig bod ein rhanddeiliaid, ein partneriaid yn ymgysylltu â chymunedau er mwyn i ni osgoi'r anoddefgarwch milain hwnnw yr ydym ni, yn anffodus, yn clywed amdano.
I too had the privilege to attend the Nation of Sanctuary Awards with Sioned Williams, and I want to thank the Welsh Refugee Council, the Welsh Rugby Union and Wales & West Housing Association, who I think were the main sponsors of what is becoming an important milestone in the social calendar. I think that we have so much to be proud of. I reflect on the words of Carolyn Thomas about the impact of the general election and some of the more toxic comments, but I think we have so much to be proud of and to be confident about, given how well we are becoming a multicultural nation. So, the national poet for Wales is Hanan Issa, a wonderful and extraordinarily talented Welsh-Iraqi poet; the chair of the Welsh Language Society, who was presenting the award for the Welsh language learner of the year, is Joseff Gnagbo, originally an asylum seeker from the Ivory Coast; and the top award went to Birth Partner Project as a nation of sanctuary organisation, which ensures no asylum seeker in Cardiff is giving birth alone. I wondered if you could talk to the Cabinet Secretary for health about how we could expand this project to Swansea, Wrexham and Newport, because these are the main populations where asylum seekers are housed initially, and it would be wonderful if we ensured that—. I don't want any woman, to be honest, to be on their own without somebody to stand up for them at their most vulnerable time, and if we could ensure that the wonderful work being done by Laura Santana and many other volunteers is spread across Wales, that would be a really fantastic outcome.
Fe gefais innau'r fraint hefyd o fod yn bresennol yng Ngwobrau Cenedl Noddfa gyda Sioned Williams, ac fe hoffwn i ddiolch i Gyngor Ffoaduriaid Cymru, Undeb Rygbi Cymru a Chymdeithas Tai Wales & West, a oedd yn brif noddwyr yr hyn a fydd yn garreg filltir bwysig yn y calendr cymdeithasol, yn fy marn i. Rwy'n credu bod cymaint gennym ni i fod yn falch ohono. Rwy'n myfyrio ar eiriau Carolyn Thomas am effaith yr etholiad cyffredinol a rhai o'r sylwadau mwy gwenwynig, ond rwy'n credu bod cymaint gennym ni i fod yn falch ohono a bod yn hyderus o'i herwydd, o ystyried pa mor effeithiol yr ydym ni wedi bod wrth fynd yn genedl amlddiwylliannol. Felly, bardd cenedlaethol Cymru yw Hanan Issa, bardd Cymreig-Iracaidd hynod o dalentog; a chadeirydd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, a oedd yn cyflwyno'r wobr i ddysgwr Cymraeg y flwyddyn, yw Joseff Gnagbo, sy'n geisiwr lloches o'r Traeth Ifori yn wreiddiol; ac fe aeth y brif wobr i'r Birth Partner Project sy'n sefydliad cenedl noddfa, sy'n sicrhau nad oes unrhyw un sy'n geisiwr lloches yng Nghaerdydd yn rhoi genedigaeth mewn unigrwydd. Roeddwn i'n meddwl tybed a fyddech chi'n siarad ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd ynglŷn â sut y gallem ni ehangu'r prosiect hwn i Abertawe, Wrecsam a Chasnewydd, oherwydd yn y mannau hynny y mae'r prif boblogaethau lle bydd ceiswyr lloches yn cael eu cartrefu i ddechrau, ac fe fyddai hi'n rhagorol pe byddem ni'n sicrhau bod—. Nid wyf i'n dymuno i unrhyw fenyw, a bod yn onest, fod ar ei phen ei hun heb rywun i sefyll wrth ei hymyl yn ei hamser mwyaf agored i niwed, a phe gallem ni sicrhau bod y gwaith rhagorol sy'n cael ei wneud gan Laura Santana a llawer o wirfoddolwyr eraill yn cael ei ehangu ledled Cymru, fe fyddai hwnnw'n ganlyniad ardderchog.
Yes, absolutely. I would be very happy to speak to the Cabinet Secretary for Health and Social Care. I think the point you make around no woman being on their own when they give birth is really important, and I mentioned, to come to this country and land in a new country where you know nobody, if you are pregnant, that's another layer of difficulties that you have to face. So, I was very pleased when I saw the winners to see that scheme come to the top, and I'll be very happy, as I say, to have a discussion to see how we can spread it to the other three main dispersal areas of Newport, Swansea and Wrexham, because it's not just Cardiff, is it, where women are facing such difficulties. So, yes, I'll certainly be happy to do that.
Byddai, yn hollol. Fe fyddwn i'n hapus iawn i siarad ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Rwy'n credu bod y pwynt rydych chi'n ei wneud ynghylch na ddylai unrhyw fenyw fod yn rhoi genedigaeth ar ei phen ei hun yn un pwysig iawn, ac fe wnes i sôn, mae dod i'r wlad hon a glanio mewn gwlad ddieithr lle nad ydych chi'n adnabod unrhyw un, a chwithau'n feichiog, dyna haen arall o anawsterau y mae'n rhaid i chi eu hwynebu. Felly, roeddwn i'n falch iawn pan welais i'r enillwyr, i weld mai'r cynllun hwnnw oedd wedi dod i'r brig, ac fe fyddaf i'n hapus iawn, fel rwy'n dweud, i gynnal trafodaeth ar gyfer ystyried sut i ehangu hyd at y tair prif ardal arall o wasgaru sef Casnewydd, Abertawe a Wrecsam, oherwydd nid yng Nghaerdydd yn unig y mae hyn yn digwydd, lle mae menywod yn wynebu anawsterau o'r fath. Felly, byddaf, fe fyddaf i'n sicr yn hapus i wneud felly.
Now we move to item 4, a statement by the Minister for Social Partnership: Creative Wales skills update. And I call for the statement by the Minister for Social Partnership: Creative Wales. Sarah Murphy.
Nawr rydym yn symud at eitem 4, datganiad gan y Gweinidog Partneriaeth Gymdeithasol: Cymru Greadigol: Diweddariad sgiliau. Ac rwy'n galw am y datganiad gan y Gweinidog Partneriaeth Gymdeithasol: Cymru Greadigol. Sarah Murphy.
Diolch. The growth of Wales's creative industries is recognised as one of our major economic success stories. A skilled workforce is key to ensuring the creative sector in Wales builds on this success and continues to thrive and develop, creating valued employment opportunities across Wales. This is recognised by the Welsh Government’s programme for government, which includes an ongoing commitment to supporting creative skills.
As part of this work, an industry-led creative skills advisory panel was appointed in September 2022 to advise upon a three-year creative skills action plan, which seeks to address the skills needs of Creative Wales’s three priority sectors: music, screen and games, animation and immersive technology. I was pleased to join their recent meeting, and really appreciate their commitment and expertise.
The plan outlines Creative Wales’s commitments to bring about change through its own remit and collaboration across Welsh Government portfolios and with others. It sets out 10 priorities identified by the industry for investment in skills in the priority sectors. This action plan cannot be delivered in isolation. Partnership working and collaboration with key industry stakeholders is crucial to supporting a more successful and more representative creative sector. My officials have worked across Government to help establish the creative flexible skills programme, a scheme that provides a 50 per cent subsidy for staff upskilling and training, designed to encourage creative companies to invest in their own staff training. And importantly, in line with our wider ambitions, we are currently working on a review of the creative design and media apprenticeship framework, the first of the apprenticeship frameworks to be reviewed.
A creative skills fund was launched in September 2022 to deliver the priorities of the creative skills action plan. Seventeen projects, receiving £1.5 million of support, were supported through the inaugural round of funding, and a full report on project achievements will be published later this month. Key outputs include the establishment of a new network of screen academies at four film studios across Wales, bespoke training for Welsh music managers and music venues, and a gaming hub supporting the development of BTEC training at levels 1 to 3. Forty-six applications were submitted to the second round of the creative skills fund, launched in May of this year. And I am pleased to announce today that a further 17 projects have been selected to receive £1.5 million of support. Details will be provided on these projects once formal offers are accepted.
Of course, there is still work to be done to ensure the creative workforce in Wales is representative of all sectors of Welsh society. Removing barriers to entry and improving career opportunities for individuals from under-represented groups is, therefore, an important focus of the creative skills action plan. Historically, there has been a dependency on informal and word-of-mouth recruitment. Overreliance on networks and archaic hiring practices can make it difficult for new talent, especially from under-represented communities, to breakthrough into the industry. This is exacerbated by the creative sector often not being seen as a viable career choice for young people or their parents.
To meet this challenge, Creative Wales has developed partnerships with a number of key strategic partners, including Beacons Cymru, National Film and Television School Cymru and Culture Connect Wales, who support diverse talent in finding opportunities in the film and tv sector in Wales. In addition, a number of the projects supported by the second round of the creative skills fund will have a particular focus on improving representation and providing opportunities for all, including those with physical disabilities, learning difficulties and neurodiversity.
Creative Wales established a Creative Wales film and tv skills stakeholder group in January 2020 to bring together key stakeholders, and the group now has over 60 members and has been incredibly valuable as an information-sharing network and in seeking to address silo working.
We recently announced Creative Wales has worked with training providers Sgil Cymru and Screen Alliance Wales to secure a total of £1.4 million of funding, including £900,000 from the British Film Institute, with £300,000 match funding from Creative Wales and £240,000 from BBC Studios for the new BFI skills cluster, the 'One Stop Shop'. This collaborative project will provide clear and coherent signposting to either enter or progress within the screen industry in Wales, and the new cluster will provide bursary funding, co-ordinated work experience placements, training, and will have a full-time mentor on hand to offer advice.
BBC Studios are a key delivery partner for this initiative, providing future entry-level and upskilling career pathways in the sector on continuing drama series Pobol y Cwm and Casualty, with an emphasis on recruitment of Welsh speakers and individuals from under-represented communities. Creative Wales is also working with BBC Studios on the Pobol Welsh language directors scheme, which will provide 10 directors with on-the-job training. The development of Welsh talent, such as writers, producers and directors, is vital to ensuring a continuing pipeline of productions across Wales in the future.
In terms of addressing workplace challenges, particularly around crew retention, Creative Wales has funded a two-year well-being facilitators pilot scheme, and is working with the Film and TV Charity to help prevent stress, mental health issues, bullying, harassment and discrimination on productions. Creative Wales also supported the RoadieMedic service of Focus Wales's music festival in Wrexham in May this year. This forms part of the work that the Welsh Government, through Creative Wales, is doing to develop a road map to help to improve working practices in the creative industries in Wales, using the findings of the Creative Industries Policy and Evidence Centre's 'The Good Work Review' report.
All Welsh Government-funded productions are mandated to provide paid entry-level and upskilling trainee placements, with more than 420 placements supported since January 2020. This has been a game changer in terms of providing experience, crucial on-the-job training, and that all-important first credit on scripted, unscripted, games and animation productions, such as Sex Education, Men Up, House of the Dragon, Lost Boys and Fairies, Maid of Sker 2, and Mini Buds. At least one trainee placement on each funded production must be provided to an apprenticeship from the crew shared apprenticeship scheme, operating in both north and south Wales, and 40 apprentices have benefited from placements on Welsh Government-funded productions to date. This apprenticeship model is now a recognised model of best practice across the UK, and my officials are currently working to extend this level 3 qualification to cover the digital, animation, games and music sectors. This work will continue alongside the review of the creative design and media apprenticeship framework. I am committed to continuing all of this good practice through a clear and focused approach on creative skills to ensure our workforce has the skills and talent necessary to flourish. Diolch.
Diolch. Mae twf diwydiannau creadigol Cymru yn cael ei gydnabod fel un o'n prif lwyddiannau economaidd. Mae gweithlu medrus yn allweddol i sicrhau bod y sector creadigol yng Nghymru yn adeiladu ar y llwyddiant hwn ac yn parhau i ffynnu a datblygu, gan greu cyfleoedd cyflogaeth gwerthfawr ledled Cymru. Caiff hyn ei gydnabod gan raglen lywodraethu Llywodraeth Cymru, sy'n cynnwys ymrwymiad parhaus i gefnogi sgiliau creadigol.
Fel rhan o'r gwaith hwn, penodwyd panel cynghori sgiliau creadigol dan arweiniad y diwydiant ym mis Medi 2022 i gynghori ar gynllun gweithredu sgiliau creadigol tair blynedd, sy'n ceisio mynd i'r afael ag anghenion sgiliau tri sector blaenoriaeth Cymru Greadigol: cerddoriaeth, sgrin a gemau, animeiddio a thechnoleg ymgolli. Roeddwn yn falch o ymuno â'u cyfarfod diweddar, ac yn gwerthfawrogi eu hymrwymiad a'u harbenigedd yn fawr.
Mae'r cynllun yn amlinellu ymrwymiadau Cymru Greadigol i sicrhau newid drwy ei gylch gwaith a'i gydweithrediad ei hun ar draws portffolios Llywodraeth Cymru a gydag eraill. Mae'n nodi 10 blaenoriaeth a nodwyd gan y diwydiant ar gyfer buddsoddi mewn sgiliau yn y sectorau blaenoriaeth. Ni ellir cyflawni'r cynllun gweithredu hwn ar ei ben ei hun. Mae gweithio mewn partneriaeth a chydweithio â rhanddeiliaid allweddol y diwydiant yn hanfodol i gefnogi sector creadigol mwy llwyddiannus a mwy cynrychioliadol. Mae fy swyddogion wedi gweithio ar draws y Llywodraeth i helpu i sefydlu'r rhaglen sgiliau hyblyg creadigol, cynllun sy'n darparu cymhorthdal o 50 y cant ar gyfer uwchsgilio a hyfforddi staff, a ddyluniwyd i annog cwmnïau creadigol i fuddsoddi yn eu hyfforddiant staff eu hunain. Ac yn bwysig, yn unol â'n huchelgeisiau ehangach, rydym ar hyn o bryd yn gweithio ar adolygiad o'r fframwaith dylunio creadigol a phrentisiaethau cyfryngau, y cyntaf o'r fframweithiau prentisiaeth i'w hadolygu.
Lansiwyd cronfa sgiliau creadigol ym mis Medi 2022 i gyflawni blaenoriaethau'r cynllun gweithredu sgiliau creadigol. Cefnogwyd 17 prosiect, a oedd yn derbyn £1.5 miliwn o gefnogaeth, trwy'r cylch cyllido cyntaf, a chyhoeddir adroddiad llawn ar gyflawniadau'r prosiect yn ddiweddarach y mis hwn. Mae allbynnau allweddol yn cynnwys sefydlu rhwydwaith newydd o academïau sgrin mewn pedair stiwdio ffilm ledled Cymru, hyfforddiant pwrpasol ar gyfer rheolwyr cerddoriaeth a lleoliadau cerddoriaeth yng Nghymru, a chanolfan chwarae gemau fideo sy'n cefnogi datblygiad hyfforddiant BTEC ar lefelau 1 i 3. Cyflwynwyd 46 o geisiadau i ail rownd y gronfa sgiliau creadigol a lansiwyd ym mis Mai eleni. Ac rwy'n falch o gyhoeddi heddiw bod 17 prosiect arall wedi'u dewis i dderbyn £1.5 miliwn o gymorth. Bydd manylion yn cael eu darparu ar y prosiectau hyn unwaith y derbynnir cynigion ffurfiol.
Wrth gwrs, mae gwaith i'w wneud o hyd i sicrhau bod y gweithlu creadigol yng Nghymru yn cynrychioli pob sector o gymdeithas Cymru. Felly, mae cael gwared ar rwystrau rhag mynediad a gwella cyfleoedd gyrfa i unigolion o grwpiau sydd heb gynrychiolaeth ddigonol yn ganolbwynt pwysig i'r cynllun gweithredu sgiliau creadigol. Yn hanesyddol, bu dibyniaeth ar recriwtio anffurfiol a llafar. Gall gorddibyniaeth ar rwydweithiau ac arferion llogi hynafol ei gwneud hi'n anodd i dalent newydd, yn enwedig o gymunedau sydd wedi'u tangynrychioli, dorri drwodd i'r diwydiant. Gwaethygir hyn gan y ffaith nad yw'r sector creadigol yn aml yn cael ei ystyried yn ddewis gyrfa hyfyw i bobl ifanc na'u rhieni.
Er mwyn cyflawni'r her hon, mae Cymru Greadigol wedi datblygu partneriaethau gyda nifer o bartneriaid strategol allweddol, gan gynnwys Beacons Cymru, National Film and Television School Cymru a Cyswllt Diwylliant Cymru, sy'n cefnogi talent amrywiol wrth ddod o hyd i gyfleoedd yn y sector ffilm a theledu yng Nghymru. Yn ogystal, bydd nifer o'r prosiectau a gefnogir gan ail rownd y gronfa sgiliau creadigol yn canolbwyntio'n benodol ar wella cynrychiolaeth a darparu cyfleoedd i bawb, gan gynnwys y rhai ag anableddau corfforol, anawsterau dysgu a niwroamrywiaeth.
Sefydlodd Cymru Greadigol grŵp rhanddeiliaid sgiliau ffilm a theledu Cymru Greadigol ym mis Ionawr 2020 i ddod â rhanddeiliaid allweddol ynghyd, ac erbyn hyn mae gan y grŵp dros 60 o aelodau ac mae wedi bod yn hynod werthfawr fel rhwydwaith rhannu gwybodaeth ac wrth geisio mynd i'r afael â gweithio heb ymwneud ag eraill.
Yn ddiweddar, cyhoeddwyd bod Cymru Greadigol wedi gweithio gyda'r darparwyr hyfforddiant Sgil Cymru a Screen Alliance Wales i sicrhau cyfanswm o £1.4 miliwn o gyllid, gan gynnwys £900,000 gan Sefydliad Ffilm Prydain, gyda £300,000 o arian cyfatebol gan Cymru Greadigol a £240,000 gan BBC Studios ar gyfer clwstwr sgiliau newydd y BFI, 'Siop Un Stop'. Bydd y prosiect cydweithredol hwn yn darparu gwybodaeth gyfeirio glir a dealladwy er mwyn mynd i mewn i'r diwydiant sgrin yng Nghymru neu symud ymlaen ynddo, a bydd y clwstwr newydd yn darparu cyllid bwrsariaeth, lleoliadau profiad gwaith wedi'u cydlynu, hyfforddiant, a bydd mentor llawn amser wrth law i gynnig cyngor.
Mae BBC Studios yn bartner cyflawni allweddol ar gyfer y fenter hon, gan ddarparu llwybrau gyrfa lefel mynediad ac uwchsgilio yn y dyfodol yn y sector ar gyfresi drama barhaus Pobol y Cwm a Casualty, gyda phwyslais ar recriwtio siaradwyr Cymraeg ac unigolion o gymunedau sydd heb gynrychiolaeth ddigonol. Mae Cymru Greadigol hefyd yn gweithio gyda BBC Studios ar gynllun cyfarwyddwyr Cymraeg Pobol a fydd yn darparu hyfforddiant yn y gwaith i 10 cyfarwyddwr. Mae datblygu talent o Gymru, fel awduron, cynhyrchwyr a chyfarwyddwyr, yn hanfodol er mwyn sicrhau llif parhaus o gynyrchiadau ledled Cymru yn y dyfodol.
O ran mynd i'r afael â heriau yn y gweithle, yn enwedig o ran cadw criwiau, mae Cymru Greadigol wedi ariannu cynllun treialu hwyluswyr llesiant dwy flynedd, ac mae'n gweithio gyda'r Elusen Ffilm a Theledu i helpu i atal straen, materion iechyd meddwl, bwlio, aflonyddu a gwahaniaethu ar gynyrchiadau. Fe wnaeth Cymru Greadigol hefyd gefnogi gwasanaeth RoadieMedic gŵyl gerddoriaeth Focus Cymru yn Wrecsam ym mis Mai eleni. Mae hyn yn rhan o'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru, drwy Cymru Greadigol, yn ei wneud i ddatblygu map ffordd i helpu i wella arferion gwaith yn y diwydiannau creadigol yng Nghymru, gan ddefnyddio canfyddiadau adroddiad 'The Good Work Review' y Ganolfan Polisi a Thystiolaeth y Diwydiannau Creadigol.
Mae pob cynhyrchiad a ariennir gan Lywodraeth Cymru yn gorfod darparu lleoliadau hyfforddeion lefel mynediad ac uwchsgilio â thâl, gyda mwy na 420 o leoliadau wedi'u cefnogi ers mis Ionawr 2020. Mae hwn wedi bod yn ddatblygiad chwyldroadol o ran darparu profiad, hyfforddiant hanfodol yn y gwaith, a'r gydnabyddiaeth gyntaf ar sgrin hollbwysig honno ar gynyrchiadau wedi'u sgriptio, heb eu sgriptio, gemau ac animeiddio, fel Sex Education, Men Up, House of the Dragon, Lost Boys and Fairies, Maid of Sker 2, a Mini Buds. Rhaid darparu o leiaf un lleoliad dan hyfforddiant ar bob cynhyrchiad a ariennir i brentisiaeth o gynllun prentisiaeth a rennir criwiau, sy'n gweithredu yn y gogledd a'r de, ac mae 40 prentis wedi elwa ar leoliadau ar gynyrchiadau a ariennir gan Lywodraeth Cymru hyd yma. Mae'r model prentisiaeth hwn bellach yn fodel cydnabyddedig o arfer gorau ledled y DU, ac mae fy swyddogion ar hyn o bryd yn gweithio i ymestyn y cymhwyster lefel 3 hwn i gwmpasu'r sectorau digidol, animeiddio, gemau a cherddoriaeth. Bydd y gwaith hwn yn parhau ochr yn ochr â'r adolygiad o'r fframwaith prentisiaeth dylunio creadigol a phrentisiaethau'r cyfryngau. Rwyf wedi ymrwymo i barhau â'r holl arferion da hyn drwy ddull gweithredu clir a phenodol ar gyfer sgiliau creadigol i sicrhau bod gan ein gweithlu y sgiliau a'r dalent sydd eu hangen i ffynnu. Diolch.
Can I thank you, Minister, for your statement today? Is it your first statement as a Minister?
A gaf i ddiolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad heddiw? Ai dyma eich datganiad cyntaf fel Gweinidog?
Not quite.
Ddim yn hollol.
Oh, there we go. Congratulations, nonetheless, as the new Minister for Social Partnership. And as my constituency MS, I hope you don't take your eye off the ball locally as well—that's very important.
We're all aware how important the creative industries are, and becoming an increasingly valuable part of our Welsh economy. Indeed, UK Government estimates reveal that the creative industries contributed around £126 billion to the UK economy in 2022. The film industry, particularly, has been increasing its reach in Wales, using more Welsh talent and Wales's beautiful geography to produce films. So, it should not surprise us that the Welsh film industry is going to need a continuous supply of talent for the future. We now have an enormous opportunity to help Welsh children to develop those skills and creative talents that the sector needs in order for it to grow and to flourish. But Creative Wales doesn't appear to have any specific funding streams that encourage children or teenagers to explore the creative industry, and even the youth content fund is currently closed.
As we've recently seen with the potential closure of both the Saturday junior conservatoire and the young RWCMD drama course by the Royal Welsh College of Music and Drama, the provision for helping children to be creative and develop talent and enthusiasm early in their lives is seemingly withdrawn. It's therefore vital, Minister, that resources are made available for our children and young people to develop those skills, otherwise so many are going to find it harder or even be denied huge opportunities to develop careers in this sector.
I recognise the work being done by many in the sector to provide opportunities for people to upskill and improve their career prospects. And I believe that, if Wales is able to create a robust pool of talent, there's no reason why we could not be a global competitor in the creative sector. But I hope you recognise then that that needs to be met with investment. So, with that in mind, what efforts are you taking, and what funding are you making available, to help schoolchildren and teenagers to explore the creative industry as a potential career path? And how are these opportunities ensuring good-quality experiences and learning opportunities for the future workforce?
In terms of attracting international film projects to Wales, it would be quite beneficial if international teams were able to use Cardiff Wales airport to fly in equipment, as well as production teams and film crews and the like. I've spoken with people in the film industry who've expressed frustration that they have lost projects, or projects have become more costly, because of the extra time international crews have had to take transporting their equipment via Heathrow, only then having to drive it all the way back into Wales.
In terms of improving the international reputation of Wales as a place for filming, which I understand is the ambition of Creative Wales, what specific conversations have you had with the Cabinet Secretary for transport in terms of improving Cardiff's airport as a transport hub that can be used to support the film industry in Wales? The Welsh film industry will not flourish if it can't compete with other countries, and at the moment Cardiff airport does little to encourage a positive international reputation.
And finally, Cabinet Secretary, I wanted to pick up a point regarding freelancers. As you'll be aware, the creative industry relies very heavily on freelancers, and I believe it's in the region of 75 per cent of those that work in the creative industries. One of the problems is that they can go long periods without employment, which makes a career less attractive to young people who are starting out on those careers. Deaf and disabled creative freelancers not only face this challenge, but also the fact that a significant proportion find that they have insufficient support when at work, citing poor understanding or accommodation of access needs and a perception of them as irritations, rather than assets. So, what specific measures are the Welsh Government taking to support freelancers, and in particular deaf and disabled freelancers, by providing mentoring and continuous professional development to help them find regular work? Diolch.
O, dyna ni. Llongyfarchiadau, fodd bynnag, fel y Gweinidog Partneriaeth Gymdeithasol newydd. Ac fel fy Aelod etholaethol i, gobeithio na fyddwch chi'n tynnu'ch llygad oddi ar y bêl yn lleol ychwaith—mae hynny'n bwysig iawn.
Rydym i gyd yn ymwybodol pa mor bwysig yw'r diwydiannau creadigol, ac maen nhw'n dod yn rhan gynyddol werthfawr o'n heconomi yng Nghymru. Yn wir, mae amcangyfrifon Llywodraeth y DU yn datgelu bod y diwydiannau creadigol wedi cyfrannu tua £126 biliwn i economi'r DU yn 2022. Mae'r diwydiant ffilm, yn arbennig, wedi bod yn cynyddu ei gyrhaeddiad yng Nghymru, gan ddefnyddio mwy o dalent Gymreig a daearyddiaeth hardd Cymru i gynhyrchu ffilmiau. Felly, ni ddylai ein synnu y bydd ar ddiwydiant ffilm Cymru angen cyflenwad parhaus o dalent ar gyfer y dyfodol. Bellach mae gennym gyfle enfawr i helpu plant Cymru i ddatblygu'r sgiliau a'r doniau creadigol hynny sydd eu hangen ar y sector er mwyn iddo dyfu a ffynnu. Ond nid yw'n ymddangos bod gan Cymru Greadigol unrhyw ffrydiau ariannu penodol sy'n annog plant neu bobl ifanc yn eu harddegau i archwilio'r diwydiant creadigol, ac mae hyd yn oed y gronfa cynnwys ieuenctid ar gau ar hyn o bryd.
Fel y gwelsom yn ddiweddar gyda'r posibilrwydd o weld Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru yn cau conservatoire iau dydd Sadwrn a chwrs drama ifanc CBCDC, mae'n ymddangos bod y ddarpariaeth ar gyfer helpu plant i fod yn greadigol a datblygu talent a brwdfrydedd yn gynnar yn eu bywydau yn cael ei dynnu'n ôl. Felly, mae'n hanfodol, Gweinidog, bod adnoddau ar gael i'n plant a'n pobl ifanc ddatblygu'r sgiliau hynny, fel arall bydd llawer yn mynd i'w chael hi'n anoddach neu hyd yn oed yn cael eu hamddifadu o'r cyfleoedd enfawr i ddatblygu gyrfaoedd yn y sector hwn.
Rwy'n cydnabod y gwaith sy'n cael ei wneud gan lawer yn y sector i ddarparu cyfleoedd i bobl uwchsgilio a gwella eu rhagolygon gyrfa. Ac rwy'n credu, os yw Cymru'n gallu creu cronfa gadarn o dalent, does dim rheswm pam na allem fod yn gystadleuydd byd-eang yn y sector creadigol. Ond yna rwy'n gobeithio y byddwch yn cydnabod bod angen talu am fuddsoddiad. Felly, gyda hynny mewn golwg, pa ymdrechion ydych chi'n eu cymryd, a pha gyllid ydych chi'n ei ddarparu i helpu plant ysgol a phobl ifanc yn eu harddegau i archwilio'r diwydiant creadigol fel llwybr gyrfa posibl? A sut mae'r cyfleoedd hyn yn sicrhau profiadau a chyfleoedd dysgu o ansawdd da i weithlu'r dyfodol?
O ran denu prosiectau ffilm rhyngwladol i Gymru, byddai'n eithaf buddiol pe bai timau rhyngwladol yn gallu defnyddio maes awyr Caerdydd Cymru i hedfan offer i mewn, yn ogystal â thimau cynhyrchu a chriwiau ffilmio ac ati. Rwyf wedi siarad â phobl yn y diwydiant ffilm sydd wedi mynegi rhwystredigaeth eu bod wedi colli prosiectau, neu fod prosiectau wedi dod yn fwy costus, oherwydd yr amser ychwanegol y mae criwiau rhyngwladol wedi gorfod treulio yn cludo eu hoffer trwy Heathrow, ac yna'n gorfod ei yrru yr holl ffordd yn ôl i Gymru.
O ran gwella enw da rhyngwladol Cymru fel lle ar gyfer ffilmio, yn ôl hyn yr wyf yn deall dyna yw uchelgais Cymru Greadigol, pa sgyrsiau penodol a gawsoch gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth o ran gwella maes awyr Caerdydd fel canolfan drafnidiaeth y gellir ei defnyddio i gefnogi'r diwydiant ffilm yng Nghymru? Ni fydd diwydiant ffilm Cymru yn ffynnu os na all gystadlu â gwledydd eraill, ac ar hyn o bryd nid yw maes awyr Caerdydd yn gwneud fawr ddim i annog enw da rhyngwladol cadarnhaol.
Ac yn olaf, Ysgrifennydd Cabinet, roeddwn i eisiau codi pwynt ynglŷn â gweithwyr llawrydd. Fel y gwyddoch chi, mae'r diwydiant creadigol yn dibynnu'n helaeth iawn ar weithwyr llawrydd, ac rwy'n credu eu bod oddeutu 75 y cant o'r rhai sy'n gweithio yn y diwydiannau creadigol. Un o'r problemau yw y gallant fynd am gyfnodau hir heb gyflogaeth, sy'n gwneud gyrfa yn llai deniadol i bobl ifanc sy'n dechrau ar y gyrfaoedd hynny. Mae gweithwyr llawrydd creadigol byddar ac anabl nid yn unig yn wynebu'r her hon, ond hefyd y ffaith bod cyfran sylweddol yn canfod nad oes ganddynt ddigon o gefnogaeth pan fyddant yn y gwaith, gan nodi dealltwriaeth wael o anghenion mynediad a'r canfyddiad eu bod yn boendod yn hytrach nag asedau. Felly, pa fesurau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi gweithwyr llawrydd, ac yn enwedig gweithwyr llawrydd byddar ac anabl, drwy ddarparu mentora a datblygiad proffesiynol parhaus i'w helpu i ddod o hyd i waith rheolaidd? Diolch.
Thank you very much for all of those questions. And I agree with much of it. As you said, the growth of Wales's creative industries is recognised as one of the major economic success stories that we have. The latest statistics on the creative sector supported by Creative Wales show this part of the economy continues to perform well, generating an annual turnover of £1.4 billion and employing 32,500 people, with a significant freelance workforce, which you touched on, which I'll come to. And a skilled workforce is key to ensuring the creative sector in Wales continues to thrive; I completely agree. In terms of some of the funding, what I also didn't touch on, which I think is relevant, is that officials have worked with the Welsh Government skills department to establish the creative flexible skills programme, and that is ring fencing £100,000 per annum to provide a 50 per cent subsidy for staff in upskilling training.
But coming on to your specific question about young people, I know this is something that my colleague Rhianon Passmore is particularly passionate about, about music for young people. And that is one of the three priority sectors that we have in Creative Wales. So, just to give you an example of what we are doing with young people in schools, there are the soundcheck sessions. It's a project developed and run by the Independent Venue Community through Creative Wales funding, which offers young people—so that's aged 14 plus—the chance to go to a venue before doors open to the public to watch the artists playing that night's sound check and then have a Q&A with them, along with some of the crew and venue team. So, it's really inspiring young people, again, to see this as a viable career and to give them that confidence. So, there certainly is work happening in that area.
When it comes to the airport, this would be something that would go between, yes, the Cabinet Secretary for transport, but also the Cabinet Secretary for the economy. I have not had a specific opportunity to go and visit the airport yet, but I do hope to, because I would always like to see the work being done being done in social partnership, and that is where I come in—my portfolio. So, I'm very happy to follow up on that.
And then you mentioned about freelancers. Now, when it comes to freelancers, I actually met with the Broadcasting, Entertainment, Communications and Theatre Union yesterday, and we talked an awful lot about freelancers. As you know, during the pandemic, Wales was the only nation to have a freelancers fund, which was hugely appreciated and kept many people able to—you know, not having to leave the sector completely. Interestingly, one of the key findings in their most recent report, which came out at the beginning of the year, was that universal credit is not appropriate for freelancers, because, by the time they've applied for it, sometimes they pick up work again; sometimes, it goes. It just doesn't work with their type of working schedule. I am curious to see—. Ireland are currently trialling a basic income scheme for people in the creative industries. I'd like us to keep an eye on that. But, ultimately, this will be a conversation that people will need to have with the new incoming Government after 4 July. I obviously hope that's a Labour Government, as they have committed to an industrial strategy that would include the creative industries.
I think I've touched on all of your questions. [Interruption.] Deaf and disabled. Yes. Well, as I mentioned earlier on, we have the 17 projects that are due to be announced—£1.5 million, again, worth of funding. There has been a particular focus on supporting people with disabilities and learning difficulties. So, once that is announced, I hope that you will be happy to see that we've definitely tried to accommodate and to support people in that area. Diolch.
Diolch yn fawr iawn am yr holl gwestiynau yna. Rwy'n cytuno â llawer ohono. Fel y dywedoch chi, mae twf diwydiannau creadigol Cymru yn cael ei gydnabod fel un o'r prif lwyddiannau economaidd sydd gennym. Mae'r ystadegau diweddaraf ar y sector creadigol a gefnogir gan Cymru Greadigol yn dangos bod y rhan hon o'r economi yn parhau i berfformio'n dda, gan gynhyrchu trosiant blynyddol o £1.4 biliwn a chyflogi 32,500 o bobl, gyda gweithlu llawrydd sylweddol, y gwnaethoch chi ei grybwyll, y byddaf yn dod ato. Ac mae gweithlu medrus yn allweddol i sicrhau bod y sector creadigol yng Nghymru yn parhau i ffynnu; rwy'n cytuno'n llwyr. O ran peth o'r cyllid, yr hyn na wnes i ei grybwyll, sy'n berthnasol yn fy marn i, yw bod swyddogion wedi gweithio gydag adran sgiliau Llywodraeth Cymru i sefydlu'r rhaglen sgiliau hyblyg creadigol, ac mae hynny'n neilltuo £100,000 y flwyddyn i ddarparu cymhorthdal o 50 y cant i staff mewn hyfforddiant uwchsgilio.
Ond wrth ddod at eich cwestiwn penodol am bobl ifanc, gwn fod hyn yn rhywbeth y mae fy nghyd-Aelod, Rhianon Passmore, yn arbennig o angerddol amdano, am gerddoriaeth i bobl ifanc. A dyna un o'r tri sector blaenoriaeth sydd gennym ni yn Cymru Greadigol. Felly, dim ond er mwyn rhoi enghraifft i chi o'r hyn rydyn ni'n ei wneud gyda phobl ifanc mewn ysgolion, mae yna'r sesiynau profi sain. Mae'n brosiect sydd wedi ei ddatblygu a'i redeg gan Independent Venue Community drwy gyllid Cymru Greadigol, sy'n cynnig cyfle i bobl ifanc—sef 14 oed a hŷn—i fynd i leoliad cyn i'r drysau agor i'r cyhoedd i wylio'r artistiaid sy'n chwarae'r noson honno yn profi'r sain ac yna cael sesiwn holi ac ateb gyda nhw, ynghyd â rhai o'r criw a'r tîm lleoliad. Felly, mae'n ysbrydoli pobl ifanc, unwaith eto, i weld hon fel gyrfa hyfyw a rhoi'r hyder hwnnw iddynt. Felly, yn amlwg, mae gwaith yn digwydd yn y maes hwnnw.
O ran y maes awyr, byddai hyn yn rhywbeth a fyddai'n mynd rhwng, ie, Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth, ond hefyd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi. Dydw i ddim wedi cael cyfle penodol i fynd i ymweld â'r maes awyr eto, ond rwy'n gobeithio, oherwydd byddwn bob amser yn hoffi gweld y gwaith sy'n cael ei wneud mewn partneriaeth gymdeithasol, a dyna lle rwy'n gallu cyfrannu—fy mhortffolio i. Felly, rwy'n hapus iawn i fynd ar drywydd hynny.
Ac yna fe wnaethoch chi sôn am weithwyr llawrydd. Nawr, o ran gweithwyr llawrydd, cwrddais â'r Undeb Darlledu, Adloniant, Cyfathrebu a Theatr ddoe, a buom yn siarad llawer iawn am weithwyr llawrydd. Fel y gwyddoch, yn ystod y pandemig, Cymru oedd yr unig genedl a oedd â chronfa gweithwyr llawrydd, a werthfawrogwyd yn fawr ac a gadwodd lawer o bobl yn gallu—chi'n gwybod, heb orfod gadael y sector yn llwyr. Yn ddiddorol, un o'r canfyddiadau allweddol yn eu hadroddiad diweddaraf, a ddaeth allan ddechrau'r flwyddyn, oedd nad yw credyd cynhwysol yn briodol ar gyfer gweithwyr llawrydd, oherwydd, erbyn iddynt wneud cais amdano, weithiau maent yn cael gwaith eto. Nid yw'n gweithio gyda'u math o amserlen waith. Rwy'n chwilfrydig i'w weld—. Ar hyn o bryd mae Iwerddon yn treialu cynllun incwm sylfaenol ar gyfer pobl yn y diwydiannau creadigol. Hoffwn i ni gadw llygad ar hynny. Ond, yn y pen draw, bydd hon yn sgwrs y bydd angen i bobl ei chael gyda'r Llywodraeth newydd sy'n dod i mewn ar ôl 4 Gorffennaf. Rwy'n amlwg yn gobeithio mai Llywodraeth Lafur yw honno, gan eu bod wedi ymrwymo i strategaeth ddiwydiannol a fyddai'n cynnwys y diwydiannau creadigol.
Rwy'n credu fy mod i wedi cyffwrdd â'ch holl gwestiynau. [Torri ar draws.] Byddar ac anabl. Ie. Wel, fel y soniais i yn gynharach, mae gennym ni'r 17 prosiect sydd i fod i gael eu cyhoeddi—gwerth £1.5 miliwn, unwaith eto, o gyllid. Bu ffocws penodol ar gefnogi pobl ag anableddau ac anawsterau dysgu. Felly, unwaith y cyhoeddir hynny, rwy'n gobeithio y byddwch yn hapus o weld ein bod yn bendant wedi ceisio darparu ar gyfer pobl yn y maes hwnnw a'u cefnogi. Diolch.
Thank you. Heledd Fychan.
Diolch. Heledd Fychan.
Diolch Llywydd dros dro, a diolch, Weinidog, am eich datganiad heddiw. Yn amlwg, mae hwn yn sector hollbwysig i Gymru. Mi fyddwch chi, dwi'n siŵr, wedi ymgyfarwyddo'ch hun efo adroddiad y pwyllgor diwylliant ar weithlu'r diwydiannau creadigol, a oedd yn gwneud nifer o argymhellion, er bod y cynllun hwn yn ei le. Mae'n bryderus bod yna gymaint mwy sydd angen ei wneud, a hefyd ystadegau brawychus o ran cymaint o bobl lawrydd sydd yn cael eu colli o'r sector am lu o resymau amrywiol. Yn amlwg, roedd y gefnogaeth yn ystod COVID wedi ei gwerthfawrogi, ond mae pethau wedi bod yn anodd ers hynny, niferoedd heb ddychwelyd, a'n bod ni'n gweld gormod o lawer o bobl yn colli incwm sydd yn gweithio yn y diwydiannau yma, neu yn gorfod gadael y sectorau hyn, sydd mor allweddol i ni ond eto yn gweld dirywiad.
Gaf i ofyn i chi, felly, mae yna leihad wedi bod yng nghyllideb Cymru Greadigol yn y flwyddyn ariannol yma o'i chymharu efo'r flwyddyn ddiwethaf, pa effaith mae hynny wedi'i gael ar y cynllun gweithredu sgiliau creadigol?
Thank you acting Llywydd, and thank you, Minister, for your statement this afternoon. Clearly, this is a crucial sector for Wales. I'm sure you will have familiarised yourself with the report of the culture committee on the creative industries workforce, which made a number of recommendations, although this plan was in place. It's concerning that there is so much more that needs to be done, and also some shocking statistics in terms of how many freelancers are being lost from the sector for many reasons. Clearly, the support during COVID had been appreciated, but things have been difficult since then, many people haven't returned, and we're seeing far too many people losing income from these industries, or having to leave these sectors, which are so crucially important to us but we are seeing a decline in them.
Can I ask you, therefore, there's been a reduction in the Creative Wales budget in this financial year compared to the last financial year, what impact has that had on the creative skills action plan?
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
If I may turn to just giving one example, because there was a focus in your response to Tom Giffard around music. Obviously, fantastic, the schemes that are going on, but Music Venue Trust have been in correspondence. I met with them recently, talking about the impact of the recent cut in business rates relief from the 75 per cent to 40 per cent, and the immediate threat of this to Welsh grass-roots music venues. They talk about 16 venues possibly having to close, which is 33 per cent of all the venues in Wales. So, in terms of what you were saying in terms of how young people benefit or work with these kinds of venues, that could be really detrimental. Also, in terms of some of the stats that they've presented: 588 jobs, £8 million of economic activity generated by them currently, 3,500 events and 30,000 performance opportunities. We know that a number of these grass-roots music venues as well are giving that opportunity. I've seen lots in Clwb y Bont of those young bands—perhaps that's their first opportunity. So, when they close, it does have a huge impact.
So, can I ask, one of the issues is, you're developing the workforce, but there has to be somewhere for them to then work and progress. So, I understand your focus on the fund specifically today, but how are you working to ensure that some of the other initiatives or decisions taken by Government aren't actually impacting then on your ability to implement the plan? I think the same is true in terms of apprenticeships. There's an emphasis on apprenticeships, and we've seen a cut to apprenticeship budgets and so on. So, can I ask, in terms of how the actual plan is progressing, how you're alleviating the impact of the cuts that have been to ensure that we are still able to develop the workforce, as has been evidenced with countless inquiries?
Os caf roi un enghraifft yn unig, oherwydd roedd pwyslais yn eich ymateb i Tom Giffard ar gerddoriaeth. Yn amlwg, gwych, y cynlluniau sy'n digwydd, ond mae'r Ymddiriedolaeth Lleoliadau Cerddoriaeth wedi bod yn gohebu. Cyfarfûm â nhw yn ddiweddar, gan sôn am effaith y toriad diweddar i ryddhad ardrethi busnes o 75 y cant i 40 y cant, a'r bygythiad uniongyrchol yn sgil hyn i leoliadau cerddoriaeth llawr gwlad Cymru. Maen nhw'n sôn am 16 lleoliad o bosib yn gorfod cau, sef 33 y cant o'r holl leoliadau yng Nghymru. Felly, o ran yr hyn yr oeddech chi'n ei ddweud ynghylch sut mae pobl ifanc yn elwa neu'n gweithio gyda'r mathau hyn o leoliadau, gallai hynny fod yn niweidiol iawn. Hefyd, o ran rhai o'r ystadegau y maent wedi'u cyflwyno: 588 o swyddi, £8 miliwn o weithgarwch economaidd a gynhyrchir ganddynt ar hyn o bryd, 3,500 o ddigwyddiadau a 30,000 o gyfleoedd perfformio. Gwyddom fod nifer o'r lleoliadau cerddoriaeth llawr gwlad hyn hefyd yn rhoi'r cyfle hwnnw. Rwyf wedi gweld llawer yng Nghlwb y Bont o'r bandiau ifanc yna—efallai mai dyna eu cyfle cyntaf. Felly, pan fyddant yn cau, mae'n mynd i gael effaith enfawr.
Felly, a gaf i ofyn, un o'r materion yw, rydych chi'n datblygu'r gweithlu, ond mae'n rhaid bod rhywle iddyn nhw wedyn weithio ynddo a symud ymlaen. Felly, rwy'n deall eich pwyslais ar y gronfa yn benodol heddiw, ond sut ydych chi'n gweithio i sicrhau nad yw rhai o'r mentrau neu'r penderfyniadau eraill a wneir gan y Llywodraeth yn effeithio ar eich gallu i weithredu'r cynllun mewn gwirionedd? Rwy'n credu bod yr un peth yn wir o ran prentisiaethau. Mae yna bwyslais ar brentisiaethau, ac rydyn ni wedi gweld toriad i gyllidebau prentisiaethau ac ati. Felly, a gaf i ofyn, o ran sut mae'r cynllun go iawn yn mynd rhagddo, sut ydych chi'n lleddfu effaith y toriadau sydd wedi bod i sicrhau ein bod yn dal i allu datblygu'r gweithlu, fel y gwelwyd gydag ymchwiliadau di-ri?
Thank you very much. I am familiar with the recommendations from the committee. To be honest, it very much correlates with what I'm hearing since I've been in the role and meeting with people from across the sector. You are right when it comes to people, freelancers in particular, leaving these industries. I think, as I referenced the BECTU report, about a third in Wales now are considering just leaving completely because they haven't got that stability, the cost-of-living crisis, of course, if you haven't got the savings.
We also discussed that diversity is about socioeconomic diversity as well. Do you only end up with people who can afford to go without work for some time? How does that work with families and caring responsibilities? This was something that, like I said, was at the top of the agenda. I do believe it is something that will need to be discussed with the UK Government, and I will absolutely support and push for that wholeheartedly. The model does not work for freelancers, it does not work for our creative industries. So, that's something that I'm very committed to.
The other thing that BECTU mentioned to me—and it's one of those things that sometimes is about unintended consequences. So, of course, one of the things in many areas—not just Wales, but also the south-west, also London, also the north of England—they'll have productions and then they'll say, 'Obviously, please try and recruit locally.' Well, that's fine if you've got projects in your area; if you don't have projects in your area, then you're actually not getting recruited locally, and you're not getting recruited in London either, where the jobs are. That's why, as I've laid out today, so much of the investment is in ensuring that these are projects that are all Wales-wide.
When it comes to the funding, all the budgets, of course, have had cuts to them. I think that, actually, the Welsh Government has really supported the digital, the creative and everything that I've been talking about today, more than other Governments. We haven't slashed it at all, we've still got the £1.5 million fund and we're still going to be providing 17 projects this year, just as we have in previous years. I would say that the cuts, really, within the portfolio, have more been towards things like the Books Council of Wales, which I visited recently as well, and we discussed how that's had an impact, and obviously discussed the future of that. But in terms of the core delivery of Creative Wales, I wouldn't say at the moment that—. I actually think that it's been very successful and the next 17 projects now are going to go even further than that.
When you mentioned the business rates and the Wales Music Venue Trust, I actually met with them, as well, recently. We had a really good conversation about everything that you've said, which did end up going into that nostalgia of all the gigs that I went to myself around the Welsh Valleys when I was growing up. And we've lost places like Barfly and Gwdihŵ and things in Cardiff as well, where those medium-to-small bands would get an opportunity to sell out on a Friday and Saturday night. One of the things that we did talk about was that we've got really big stadium gigs coming to Cardiff—we've got one tonight, we've got one next week with Foo Fighters—and what could be done, really, to work with them and those promoters and those stadiums to see if there's a way that we can give back to local music and grass-roots music. That's something that I'm really supporting them with in exploring, as well as the artist pledge that they're asking Welsh artists to sign up to, which I'm also going to be helping them to promote. I think that's really crucial, as well, for the future.
I hope I've covered everything, but if not, I'm more than happy to have a conversation about this afterwards. Everything that you've said is a concern, and, honestly, this is what we're trying to do with this fund.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n gyfarwydd ag argymhellion y pwyllgor. A bod yn onest, mae'n cyfateb yn gryf i'r hyn rwy'n ei glywed ers i mi fod yn y rôl ac yn cyfarfod â phobl o bob rhan o'r sector. Rydych chi'n iawn o ran pobl, gweithwyr llawrydd yn benodol, yn gadael y diwydiannau hyn. Rwy'n credu, fel y cyfeiriais at adroddiad BECTU, fod tua thraean yng Nghymru bellach yn ystyried gadael yn llwyr oherwydd nad oes ganddynt y sefydlogrwydd hwnnw, yr argyfwng costau byw, wrth gwrs, os nad oes gennych gynilion.
Buom hefyd yn trafod bod amrywiaeth yn ymwneud ag amrywiaeth economaidd-gymdeithasol hefyd. A ydych dim ond yn cael pobl sy'n gallu fforddio mynd heb waith am beth amser? Sut mae hyn yn gweithio gyda theuluoedd a chyfrifoldebau gofalu? Roedd hyn yn rhywbeth a oedd, fel y dywedais, ar frig yr agenda. Rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y bydd angen ei drafod gyda Llywodraeth y DU, a byddaf yn cefnogi ac yn pwyso yn llwyr am hynny. Nid yw'r model yn gweithio i weithwyr llawrydd, nid yw'n gweithio i'n diwydiannau creadigol. Felly, mae hynny'n rhywbeth yr wyf yn ymrwymedig iawn iddo.
Y peth arall soniodd BECTU wrthyf i—ac mae'n un o'r pethau hynny sydd weithiau'n ymwneud â chanlyniadau anfwriadol. Felly, wrth gwrs, un o'r pethau mewn sawl ardal—nid Cymru yn unig, ond hefyd y de-orllewin, hefyd Llundain, hefyd gogledd Lloegr—bydd ganddyn nhw gynyrchiadau ac yna byddan nhw'n dweud, 'Yn amlwg, ceisiwch recriwtio'n lleol.' Wel, mae hynny'n iawn os oes gennych chi brosiectau yn eich ardal chi; os nad oes gennych brosiectau yn eich ardal chi, yna nid ydych chi'n cael eich recriwtio'n lleol mewn gwirionedd, ac nid ydych chi'n cael eich recriwtio yn Llundain ychwaith, lle mae'r swyddi. Dyna pam, fel yr wyf wedi'i nodi heddiw, mae cymaint o'r buddsoddiad yn mynd i sicrhau bod y rhain yn brosiectau ledled Cymru.
O ran y cyllid, mae'r holl gyllidebau, wrth gwrs, wedi dioddef toriadau. Rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru, mewn gwirionedd, wedi cefnogi'r digidol, y creadigol a phopeth rwyf wedi bod yn siarad amdano heddiw, yn fwy na Llywodraethau eraill. Nid ydym wedi ei thorri o gwbl, mae gennym y gronfa £1.5 miliwn o hyd ac rydym yn dal i ddarparu 17 o brosiectau eleni, yn union fel yr ydym wedi gwneud mewn blynyddoedd blaenorol. Byddwn i'n dweud bod y toriadau, mewn gwirionedd, o fewn y portffolio, wedi bod yn ymwneud mwy â phethau fel Cyngor Llyfrau Cymru, yr ymwelais â nhw yn ddiweddar hefyd, a buom yn trafod sut mae hynny wedi cael effaith, ac yn amlwg wedi trafod dyfodol hwnnw. Ond o ran cyflawniad craidd Cymru Greadigol, fyddwn i ddim yn dweud ar hyn o bryd bod—. Rwy'n credu mewn gwirionedd ei fod wedi bod yn llwyddiannus iawn ac mae'r 17 prosiect nesaf bellach yn mynd i fynd hyd yn oed ymhellach na hynny.
Pan sonioch chi am y cyfraddau busnes a'r Ymddiriedolaeth Lleoliadau Cerddoriaeth Cymru, cwrddais â nhw hefyd, yn ddiweddar. Cawsom sgwrs dda iawn am bopeth rydych chi wedi'i ddweud, a dechreuais hiraethu am yr holl gyngherddau yr es i iddyn nhw o amgylch Cymoedd Cymru pan oeddwn i'n tyfu i fyny. Ac rydyn ni wedi colli llefydd fel Barfly a Gwdihŵ a phethau yng Nghaerdydd hefyd, lle byddai'r bandiau maint canolig i fach yna yn cael cyfle i werthu allan ar nos Wener a nos Sadwrn. Un o'r pethau wnaethon ni siarad amdano oedd bod gennym gigs stadiwm mawr iawn yn dod i Gaerdydd—mae gennym ni un heno, mae gennym ni un yr wythnos nesaf gyda Foo Fighters—a'r hyn y gellid ei wneud, mewn gwirionedd, i weithio gyda nhw a'r hyrwyddwyr hynny a'r stadia hynny i weld a oes ffordd y gallwn roi rhywbeth yn ôl i gerddoriaeth leol a cherddoriaeth ar lawr gwlad. Rwyf wir yn eu cefnogi gyda hynny wrth archwilio, yn ogystal ag adduned yr artist y maen nhw'n gofyn i artistiaid o Gymru ymuno â hi, ac rydw i hefyd yn mynd i'w helpu nhw i hyrwyddo hyn. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn ar gyfer y dyfodol hefyd.
Rwy'n gobeithio fy mod i wedi ymdrin â phopeth, ond os nad wyf, rwy'n fwy na pharod i gael sgwrs am hyn wedyn. Mae popeth rydych chi wedi'i ddweud yn creu pryder, ac i fod yn onest, dyma beth rydyn ni'n ceisio'i wneud gyda'r gronfa hon.
Diolch.
Diolch.
In north Wales, Wrexham and Flintshire made a bid to become an investment zone for advanced manufacturing, creative industries and digital. Lately, I've been hearing that creative industries and digital have been dropped to just talk about advanced manufacturing, which has been a real concern. In north Wales, there's a lot of potential, we've got Theatr Clwyd, we've got new studios being opened up and lots of courses being offered in Wrexham and other places as well. On digital, Wrexham recently made a bid to be a city of culture, but broadband, digital was an issue. So, we really need to have that as well. So, Cabinet Secretary, would you be able to make a case for us to retain creative industries and digital, as well as advanced manufacturing for north Wales? We can really build on it.
Yn y gogledd, gwnaeth Wrecsam a sir y Fflint gais i ddod yn barth buddsoddi ar gyfer gweithgynhyrchu uwch, diwydiannau creadigol a digidol. Yn ddiweddar, rwyf wedi clywed bod diwydiannau creadigol a digidol wedi cael eu diystyru ac nid oes ond siarad am weithgynhyrchu uwch erbyn hyn, sydd wedi bod yn bryder gwirioneddol. Yn y gogledd, mae llawer o botensial, mae gennym Theatr Clwyd, mae gennym stiwdios newydd yn cael eu hagor a llawer o gyrsiau yn cael eu cynnig yn Wrecsam a lleoedd eraill hefyd. O ran digidol, gwnaeth Wrecsam gais yn ddiweddar i fod yn ddinas diwylliant, ond roedd band eang, digidol yn broblem. Felly, mewn gwirionedd mae angen i ni gael hwnnw hefyd. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a fyddech chi'n gallu cyflwyno achos i ni gadw'r diwydiannau creadigol a'r digidol, yn ogystal â gweithgynhyrchu uwch ar gyfer y gogledd? Gallwn adeiladu ar hynny mewn gwirionedd.
Thank you very much for the question. Yes, as you mentioned, the investment zones are a joint programme between the Welsh Government and the UK Government, and decisions are paused at the moment on this programme until the new UK Government is in place. The investment zones were intended to focus on addressing barriers, as you've said, for high-growth potential sectors or clusters, and to have that kind of narrow focus.
The Flintshire and Wrexham investment zone was selected on the basis of a joint objective assessment by the Welsh Government and UK Government, with the area showing particular strengths in advanced manufacturing. So, essentially, the private sector-led proposal didn't fit with that focus and, ultimately, it was not necessarily dropped, it was just that it was not part of the agreement for the investment zone going further. So, that's the specific update on that investment zone. However, what I would say is that it doesn't mean that there's not an absolute commitment to the digital, to the creative in north Wales. As I mentioned in my other responses today, many of the projects that are being supported and are happening in Wales are happening in the north of Wales, and we are really supporting that.
I also wanted to point out as well—and this is something, maybe, to point to in the hopes of having that kind of city of culture and things—that Games Talent Wales is a grass-roots games talent development programme that Creative Wales supports in partnership with Glyndwr university, which supported eight companies in 2023. So, I'd be more than happy to send you a copy of that, just to point to a lot of innovation and businesses that are setting up in this sector and receiving support from Welsh Government as well. But if it hasn't been identified as a key sector in that area, it doesn't mean that there isn't stuff happening, and let's have a follow-up conversation because I'm absolutely committed to ensuring that that is happening in north Wales too.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn. Ydyn, fel y sonioch chi, mae'r parthau buddsoddi yn rhaglen ar y cyd rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, ac mae penderfyniadau'n cael eu gohirio ar hyn o bryd ar y rhaglen hon nes bod Llywodraeth newydd y DU yn ei lle. Bwriad y parthau buddsoddi oedd canolbwyntio ar fynd i'r afael â rhwystrau, fel y dywedoch chi, ar gyfer sectorau neu glystyrau â photensial o dwf uchel, a chael y math hwnnw o ffocws manwl.
Dewiswyd parth buddsoddi sir y Fflint a Wrecsam ar sail asesiad gwrthrychol ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, gyda'r ardal yn dangos cryfderau penodol mewn gweithgynhyrchu uwch. Felly, yn y bôn, nid oedd y cynnig dan arweiniad y sector preifat yn cyd-fynd â'r ffocws hwnnw ac, yn y pen draw, ni chafodd ei ddiystyru o reidrwydd, dim ond nad oedd yn rhan o'r cytundeb ar gyfer y parth buddsoddi i fynd ymhellach. Felly, dyna'r diweddariad penodol ar y parth buddsoddi hwnnw. Fodd bynnag, yr hyn y byddwn yn ei ddweud yw nad yw'n golygu nad oes ymrwymiad llwyr i'r digidol, i'r creadigol yn y gogledd. Fel y soniais i yn fy ymatebion eraill heddiw, mae llawer o'r prosiectau sy'n cael eu cefnogi ac sy'n digwydd yng Nghymru yn digwydd yn y gogledd, ac rydym wir yn cefnogi hynny.
Roeddwn i hefyd eisiau tynnu sylw—ac mae hwn yn rhywbeth, efallai, y mae angen ei amlygu yn y gobaith y cawn y math yna o ddinas diwylliant a phethau—bod Gemau Talent Cymru yn rhaglen datblygu talent gemau ar lawr gwlad y mae Cymru Creadigol yn ei chefnogi mewn partneriaeth â phrifysgol Glyndŵr, a gefnogodd wyth cwmni yn 2023. Felly, byddwn yn fwy na pharod i anfon copi o honno atoch, dim ond i dynnu sylw at lawer o arloesi a busnesau sy'n sefydlu yn y sector hwn ac sy'n derbyn cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru hefyd. Ond os nad yw wedi'i nodi fel sector allweddol yn y maes hwnnw, nid yw'n golygu nad oes pethau yn digwydd, a gadewch i ni gael sgwrs ddilynol oherwydd rwy'n gwbl ymrwymedig i sicrhau bod hynny'n digwydd yn y gogledd hefyd.
Minister, thank you for your statement today. I think I will declare an interest as a former freelancer, but I'm appreciative of the emphasis today that you've placed on the freelance workforce participation. And I would also welcome any exploration with the UK Government, in terms of any type of system that will benefit creatives, alongside the interesting work in Northern Ireland around the basic income.
So, the three-year 'Creative Skills Action Plan 2022-2025' seeks to address the skills needs of Creative Wales’s three priority sectors—music, screen and games, animation and immersive technologies—and that is to be welcomed. While the funding, via a creative skills fund of £3 million in two rounds of awards from the Welsh Government, is very much welcomed, the creative landscape, however, continues to be heavily undermined by austerity and cuts to the Welsh budget and the public spending that emanates from the financial decision making of the UK Tory Government.
Equally of note, though, is the critical determination and decision making, strategically made by Wales's own arts council model, which itself plays a pivotal role in the shape and direction of travel of Welsh skills and Welsh culture. While these new funding steps are very welcome, I think that we also need to be vigilant and not further any actions that cause erosion of established cultural sectors in Wales—for example, the current decimation of opera and theatre, and the amazing breadth of sector skills, and the amount of jobs from these the largest arts employers of Wales.
The Royal Welsh College of Music and Drama is also consulting to end its junior department by July this term, pointing to significant financial challenges. Young Royal Welsh College of Music and Drama, the junior conservatoire of Wales, offers a full range of Saturday curricula for skills learning, for those aged four to 18. It's on a par with the Royal College of Music, Guildhall, the Royal Academy of Music and the Royal Northern College of Music. These are what we have now.
Gweinidog, diolch am eich datganiad heddiw. Rwy'n credu y byddaf yn datgan buddiant fel cyn-weithiwr llawrydd, ond rwy'n gwerthfawrogi'r pwyslais heddiw rydych chi wedi'i roi ar gyfranogiad y gweithlu llawrydd. A byddwn hefyd yn croesawu unrhyw archwiliad gyda Llywodraeth y DU, o ran unrhyw fath o system a fydd o fudd i bobl greadigol, ochr yn ochr â'r gwaith diddorol yng Ngogledd Iwerddon ynghylch yr incwm sylfaenol.
Felly, mae'r 'Cynllun Gweithredu Sgiliau Creadigol 2022-2025' tair blynedd yn ceisio mynd i'r afael ag anghenion sgiliau tri sector blaenoriaeth Cymru Greadigol—cerddoriaeth, sgrin a gemau, animeiddio a thechnolegau ymgolli—ac mae hynny i'w groesawu. Er bod y cyllid, drwy gronfa sgiliau creadigol o £3 miliwn mewn dwy rownd o ddyfarniadau gan Lywodraeth Cymru, yn cael ei groesawu'n fawr, mae'r dirwedd greadigol, fodd bynnag, yn parhau i gael ei thanseilio'n drwm gan gyni a thoriadau i gyllideb Cymru a'r gwariant cyhoeddus sy'n deillio o benderfyniadau ariannol Llywodraeth Dorïaidd y DU.
Yr un mor nodedig, serch hynny, yw'r pennu a'r penderfynu beirniadol, a wnaed yn strategol gan fodel cyngor celfyddydau Cymru ei hun, sydd ei hun yn chwarae rhan ganolog yn ffurf a chyfeiriad y daith i sgiliau Cymru a diwylliant Cymru. Er bod y camau cyllido newydd hyn i'w croesawu'n fawr, credaf fod angen inni hefyd fod yn wyliadwrus a pheidio â hyrwyddo unrhyw gamau sy'n achosi erydiad sectorau diwylliannol sefydledig yng Nghymru—er enghraifft, yr anrheithio presennol ym myd opera a theatr, a'r ehangder anhygoel o sgiliau'r sector, a nifer o swyddi'r cyflogwyr celfyddydol mwyaf hyn yng Nghymru.
Mae Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru hefyd yn ymgynghori i ddod â'i adran iau i ben erbyn mis Gorffennaf y tymor hwn, gan dynnu sylw at heriau ariannol sylweddol. Mae adran iau Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru, conservatoire iau Cymru, yn cynnig ystod lawn o gwricwla ar ddydd Sadwrn ar gyfer dysgu sgiliau, i'r rhai rhwng pedair a 18 oed. Mae'n gyfartal â'r Coleg Cerdd Brenhinol, Y Guildhall, yr Academi Gerdd Frenhinol a'r Royal Northern College of Music. Dyma'r hyn sydd gennym nawr.
You need to ask your question now, please.
Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda.
Yes, I'll come to my question then. In regard to the re-evaluation of the creative skills plan, bearing in mind also the skills development of the outreach of Welsh National Opera, is there any consideration in the third year of how that will be undertaken, going forward? Because we manifestly face a serious undermining of skills and opportunities in vital established cultural sectors, such as those that I have mentioned at our conservatoire and at the Welsh National Opera. Diolch.
Iawn, fe ddof i at fy nghwestiwn felly. O ran ailwerthuso'r cynllun sgiliau creadigol, gan gofio hefyd am ddatblygiad sgiliau allgymorth Opera Cenedlaethol Cymru, a oes unrhyw ystyriaeth yn y drydedd flwyddyn o sut y gwneir hynny, yn y dyfodol? Oherwydd rydym ni'n amlwg yn wynebu tanseilio sgiliau a chyfleoedd mewn modd difrifol mewn sectorau diwylliannol sefydledig hanfodol, fel y rhai yr ydw i wedi sôn amdanyn nhw yn ein conservatoire ac yn Opera Cenedlaethol Cymru. Diolch.
Thank you very much, Rhianon Passmore, for those questions. As I have said, I know that this is an area that you are very, very passionate about. It doesn't quite fall under my portfolio, as I'm sure you understand, but I did just want to say that I really admire your passion for this, and I understand that this is a really, really difficult time for our music venues, but also educators in Wales.
We heard, earlier on today, that the First Minister used to play the trumpet and the violin. I used to play the clarinet, like Mark Drakeford, in the Pontypridd community orchestra. It was always a huge honour to be able to go up and play in those bigger venues. It was really, really special. And to have those people coming through—that pipeline—is absolutely crucial. So, I totally take on board what you are saying.
In terms of music and apprenticeships, though, it is one of the three key priorities that we have in Creative Wales. The people I mentioned on the skills advisory panel have a wealth of expertise in this area, and they will point out that we have got a lot of people who are mixers, for example, and producers, who are going to be retiring shortly. So, this is an area that we really need to boost.
I mentioned earlier on to Tom Giffard about the sound check sessions that are being done with young people to inspire them. I've mentioned today the support that we are giving to the projects, bringing in House of the Dragon to film in Wales. All of these things, really, are just to really, really boost this industry and to give people that hope and stability for the future.
I just want to say as well in terms of the apprenticeships, which I haven't touched on, that at least one trainee placement on each Welsh Government-funded production must be provided to an apprentice from Criw, the shared apprenticeship scheme that now operates in both north and south Wales. Like I have said before, this is a recognised model of best practice.
It's not just about bringing people in, though. It's about upskilling as we go through. This is something that I'm constantly hearing. I really want to say thank you to the people who do engage with the Welsh Government and Creative Wales, and really share their absolute on-the-ground knowledge and expertise when it comes to all of this. We are listening, and I'm sure that many of them would share what you have said today as well. So, diolch.
Diolch yn fawr iawn, Rhianon Passmore, am y cwestiynau hynny. Fel y dywedais, fe wn i fod hwn yn faes yr ydych chi'n angerddol iawn amdano. Nid yw'n dod o dan fy mhortffolio i, fel rwy'n siŵr eich bod yn deall, ond roedd arna i eisiau dweud fy mod i wir yn edmygu eich angerdd am hyn, ac rwy'n deall bod hwn yn gyfnod anodd iawn, iawn i'n lleoliadau cerddoriaeth, ond hefyd i addysgwyr yng Nghymru.
Fe glywsom ni, yn gynharach heddiw, fod y Prif Weinidog yn arfer canu'r trwmped a'r ffidil. Roeddwn i'n arfer canu'r clarinet, fel Mark Drakeford, yng ngherddorfa gymunedol Pontypridd. Roedd bob amser yn anrhydedd enfawr gallu mynd a chwarae yn y lleoliadau mwy hynny. Roedd yn wirioneddol arbennig. Ac mae cael y bobl hynny yn dod drwodd—y dilyniant yna—yn gwbl hanfodol. Felly, rwy'n derbyn yn llwyr yr hyn rydych chi'n ei ddweud.
O ran cerddoriaeth a phrentisiaethau, serch hynny, mae'n un o'r tair blaenoriaeth allweddol sydd gennym ni yn Cymru Greadigol. Mae gan y bobl y soniais i amdanyn nhw ar y panel cynghori ar sgiliau gyfoeth o arbenigedd yn y maes hwn, ac fe fyddan nhw'n dweud bod gennym ni lawer o bobl sy'n cymysgu cerddoriaeth, er enghraifft, a chynhyrchwyr, a fydd yn ymddeol yn fuan. Felly, mae hwn yn faes y mae gwir angen i ni ei hybu.
Fe soniais i'n gynharach wrth Tom Giffard am y sesiynau gwirio sain sy'n cael eu cynnal gyda phobl ifanc i'w hysbrydoli. Rwyf wedi sôn heddiw am y gefnogaeth yr ydym ni'n ei rhoi i'r projectau, gan ddod â House of the Dragon i ffilmio yng Nghymru. Mae'r holl bethau hyn, mewn gwirionedd, i roi hwb gwirioneddol i'r diwydiant hwn mewn gwirionedd ac i roi gobaith a sefydlogrwydd i bobl ar gyfer y dyfodol.
Fe hoffwn i ddweud hefyd o ran y prentisiaethau, nad ydw i wedi eu crybwyll, bod yn rhaid darparu o leiaf un lleoliad dan hyfforddiant ar bob cynhyrchiad a ariennir gan Lywodraeth Cymru i brentis o Criw, y cynllun prentisiaeth ar y cyd sy'n gweithredu nawr yn y gogledd a'r de. Fel y dywedais o'r blaen, mae hwn yn fodel cydnabyddedig o arfer gorau.
Ond nid mater o wahodd pobl draw yn unig yw hyn. Mae'n ymwneud â gwella sgiliau yn rhan o hynny. Mae hyn yn rhywbeth rwy'n ei glywed yn gyson. Fe hoffwn i wir ddweud diolch i'r bobl sy'n ymgysylltu â Llywodraeth Cymru a Cymru Greadigol, ac sy'n wirioneddol rannu eu gwybodaeth a'u harbenigedd ar lawr gwlad o ran hyn i gyd. Rydym ni'n gwrando, ac rwy'n siŵr y byddai llawer ohonyn nhw'n ategu'r hyn rydych chi wedi'i ddweud heddiw hefyd. Felly, diolch.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 5 heddiw yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig: Cymru yn un o oreuon y byd am ailgylchu. Galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet, Huw Irranca-Davies.
Item 5 is a statement by the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs: Wales's world-class recycling. I call on the Cabinet Secretary, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. On World Environment Day on 5 June, it was announced that Wales has now climbed to second in the world for recycling. This is rightly a cause for celebration, but it's even more remarkable when you consider that we've gone from a nation that recycled less than 5 per cent of waste at the start of devolution, sending 95 per cent of our rubbish to landfill 25 years ago, to a point where we now only landfill 1.6 per cent. Recycling has become a key part of who we are as a nation.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ar Ddiwrnod Amgylchedd y Byd ar 5 Mehefin, cyhoeddwyd bod Cymru bellach wedi dringo i'r ail safle yn y byd am ailgylchu. Mae hyn yn achos dathlu, ond mae'n fwy rhyfeddol byth pan ystyriwch chi ein bod wedi mynd o fod yn genedl a oedd yn ailgylchu llai na 5 y cant o wastraff ar ddechrau datganoli, gan anfon 95 y cant o'n sbwriel i safleoedd tirlenwi 25 mlynedd yn ôl, i sefyllfa lle rydym ond yn anfon 1.6 y cant i safleoedd tirlenwi erbyn hyn. Mae ailgylchu wedi dod yn rhan allweddol o bwy ydym ni fel cenedl.
I'm especially proud that it is also an achievement that is built on a very Welsh way of doing things. This achievement belongs to everyone. It is testament to the partnership working and the team effort right across Wales, from people embracing recycling in their homes to the local authorities who have continually improved their collections and the waste sector who reprocess the recycled material.
There are core factors that have underpinned our success. From the outset, there has been a clear long-term vision backed up by the Welsh Government's commitment and supported by consistent policy and progressive regulatory regimes. This has provided the long-term certainty and a clear pathway, supported also in turn by an investment of £1 billion since devolution in the infrastructure and the expert support and the guidance to improve services to deliver these world-class recycling rates.
Our approach has also been based on evidence, which shows that keeping materials separate minimises the contamination and delivers high-quality recycling. This in turn helps us to capture more important and valuable materials that generate income for our local authorities and for our waste sector, and they can be used by our manufacturing industries to make products from recycled materials, which maximises both the environmental outcomes and the economic benefits.
Tackling the climate and nature emergency is a crucial task for this Government, for people across Wales today and for future generations. Reducing our emissions is essential, and our high rate of recycling saves around 400,000 tonnes of carbon dioxide every year. By effectively capturing recycled material that is fed back into the economy and used instead of virgin raw materials, it crucially also reduces the extraction of materials that is also a root cause of the global biodiversity crisis. Almost half—45 per cent—of our global carbon emissions are due to the goods and products we consume, and 90 per cent of biodiversity loss is caused by resource extraction and processing. That's why the move to a circular economy, where we keep materials in circulation, is an imperative, not a choice. In line with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, it is also an essential part of a globally responsible Wales.
Collecting high-quality recycled material that can be used by our industry and manufacturers is also good for the economy. It helps to make our supply chains more resilient, as well as more local, and it brings the opportunity to derive greater economic benefit and to support Wales's competitiveness as the global economy decarbonises. This is why recycling's contribution to the move to a circular economy is not just a key part of action to decarbonise, but it's also essential to action on climate resilience and our overarching Welsh Government objective to create a stronger, greener economy. That's why the responsibility for the circular economy is now embedded within the economy department, reflecting the commitment in 'Net Zero Wales' to a circular economy approach across all sectors, and further cementing our approach of working across Government to drive results.
Whist it's important to celebrate our success and recognise the team effort that's gone into reaching second in the world—let me just repeat that: second in the world—going forward, there is no room for complacency. We want to be challenging for the top spot next. To build on our recycling success, we are already taking the next steps, with the new workplace recycling laws that came into force on 6 April this year. These changes apply the same approach that has been so successful in household recycling to workplaces, bringing greater consistency and ensuring that we capture even more high-quality recycling that can be used by Welsh manufacturers.
Whilst recycling is a crucial step, as set out in our circular economy strategy, we're also committed to building on the strong foundations to also move 'Beyond Recycling', as we transition to a circular economy in Wales. This is why we've been supporting the rapid growth of repair and reuse facilities in Wales, with repair cafés, benthyg libraries of things and repair and reuse hubs being rolled out across Wales. These facilities, which I've used myself, are not only helping communities and individuals to tackle the climate and nature crisis, but they also provide vital support for the cost-of-living crisis, by providing, for example, furniture, domestic appliances, sports equipment, school uniforms, or enabling people to borrow expensive household tools and equipment such as pressure washers or carpet cleaners. Ultimately we want to see reuse and repair as mainstream and as normalised as recycling is today.
Wales's achievements in recycling have been internationally recognised for some time, but we're now also gaining recognition for our broader approach to the circular economy, with Wales having been chosen as the 2024 European circular economy hotspot. This will see Wales host an international conference in Cardiff this October to share Wales's achievements and good practice examples from public bodies, from the private sector, from communities, and learn about circular economy solutions from Wales and internationally. It will be a huge opportunity to collaborate, to innovate and to further inspire more action, and we look forward to welcoming leaders and innovators from right across the world.
Owing to the agony of a penalty shootout, Dirprwy Lywydd, we have just missed out on the Euros currently being competed for this summer, and we're all very gloomy about that. But in the global league table for recycling, we are a hair's breadth from the top spot. So, going forward I'm confident that we have the ability to challenge for that No. 1 position, with a partnership approach that has underpinned our success to date, meaning we are well placed to deliver that stronger, greener, more sustainable future for Wales. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
Rwy'n arbennig o falch ei fod hefyd yn gyflawniad sy'n seiliedig ar ffordd Gymreig iawn o wneud pethau. Mae'r cyflawniad hwn yn eiddo i bawb. Mae'n dyst i'r cydweithio a'r cyd-dynnu ledled Cymru, o bobl sy'n croesawu ailgylchu yn eu cartrefi i'r awdurdodau lleol sydd wedi gwella'n barhaus eu casgliadau a'r sector gwastraff sy'n ailbrosesu'r deunydd wedi'i ailgylchu.
Mae yna ffactorau craidd sydd wedi bod yn sail i'n llwyddiant. O'r cychwyn cyntaf, cafwyd gweledigaeth hirdymor glir wedi'i chefnogi gan ymrwymiad Llywodraeth Cymru a'i chefnogi gan bolisïau cyson a chyfundrefnau rheoleiddio blaengar. Mae hyn wedi rhoi'r sicrwydd hirdymor a llwybr clir, a gefnogir hefyd gan fuddsoddiad o £1 biliwn ers datganoli yn y seilwaith a'r cymorth arbenigol a'r canllawiau i wella gwasanaethau i gyflawni'r cyfraddau ailgylchu hyn o safon fyd-eang.
Bu'r ffordd yr aethom ni ati hefyd yn seiliedig ar dystiolaeth, sy'n dangos bod cadw deunyddiau ar wahân yn lleihau'r halogiad ac yn sicrhau ailgylchu o ansawdd uchel. Mae hyn yn ei dro yn ein helpu i gasglu deunyddiau mwy pwysig a gwerthfawr sy'n cynhyrchu incwm i'n hawdurdodau lleol ac i'n sector gwastraff, ac fe allan nhw gael eu defnyddio gan ein diwydiannau gweithgynhyrchu i wneud cynhyrchion o ddeunyddiau wedi'u hailgylchu, sy'n sicrhau'r canlyniadau amgylcheddol a'r buddion economaidd mwyaf posibl ill dau.
Mae mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a natur yn dasg hanfodol i'r Llywodraeth hon, i bobl ledled Cymru heddiw ac i genedlaethau'r dyfodol. Mae lleihau ein hallyriadau yn hanfodol, ac mae ein cyfradd uchel o ailgylchu yn arbed tua 400,000 o dunelli o garbon deuocsid bob blwyddyn. Trwy ddal gafael yn effeithiol ar ddeunydd wedi'i ailgylchu sy'n cael ei fwydo yn ôl i'r economi a'i ddefnyddio yn lle deunyddiau crai newydd sbon, mae hefyd yn bwysig iawn yn lleihau'r deunyddiau sy'n cael eu hechdynnu sydd hefyd yn achos sylfaenol yr argyfwng bioamrywiaeth byd-eang. Mae bron i hanner—45 y cant—o'n hallyriadau carbon byd-eang oherwydd y nwyddau a'r cynhyrchion rydym ni'n eu defnyddio, ac mae 90 y cant o'r fioamrywiaeth a gollir oherwydd echdynnu a phrosesu adnoddau. Dyna pam mae'r symud i economi gylchol, lle rydym ni'n cadw deunyddiau mewn cylchrediad, yn hanfodol, nid yn ddewis. Yn unol â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, mae hefyd yn rhan hanfodol o Gymru sy'n gyfrifol yn fyd-eang.
Mae casglu deunydd ailgylchu o ansawdd uchel y gellir ei ddefnyddio gan ein diwydiant a'n gweithgynhyrchwyr hefyd yn dda i'r economi. Mae'n helpu i wneud ein cadwyni cyflenwi yn fwy gwydn, yn ogystal â mwy lleol, ac mae'n cynnig y cyfle i gael mwy o fudd economaidd a chefnogi cystadleurwydd Cymru wrth i'r economi fyd-eang ddatgarboneiddio. Dyna pam mae cyfraniad ailgylchu at symud i economi gylchol nid yn unig yn rhan allweddol o weithredu i ddatgarboneiddio, ond mae hefyd yn hanfodol o ran gweithredu ar y gallu i wrthsefyll newid yn yr hinsawdd a'r amcan cyffredinol sydd gennym ni, Llywodraeth Cymru, i greu economi gryfach, werddach. Dyna pam mae'r cyfrifoldeb am yr economi gylchol bellach wedi'i ymgorffori yn adran yr economi, gan adlewyrchu'r ymrwymiad yn 'Cymru Sero Net' i sicrhau bod economi gylchol ym mhob sector, a chadarnhau ymhellach sut rydym ni'n mynd ati, ar draws y Llywodraeth, i ysgogi canlyniadau.
Er ei bod hi'n bwysig dathlu ein llwyddiant a chydnabod y cyd-dynnu a arweiniodd at gyrraedd yr ail safle yn y byd—gadewch imi ailadrodd hynny: yr ail yn y byd—yn y dyfodol, does dim lle i laesu dwylo. Mae arnom ni eisiau ymgyrraedd at fod yn gyntaf nesaf. Er mwyn adeiladu ar ein llwyddiant ailgylchu, rydym ni eisoes yn cymryd y camau nesaf, gyda'r deddfau newydd ailgylchu yn y gweithle a ddaeth i rym ar 6 Ebrill eleni. Mae'r newidiadau hyn yn cymhwyso i weithleoedd yr un dull a fu mor llwyddiannus wrth ailgylchu mewn cartrefi, gan ddod â mwy o gysondeb a sicrhau ein bod yn casglu hyd yn oed mwy o ailgylchu o ansawdd uchel y gall gweithgynhyrchwyr Cymru ei ddefnyddio.
Er bod ailgylchu yn gam hanfodol, fel y nodir yn ein strategaeth economi gylchol, rydym ni hefyd wedi ymrwymo i adeiladu ar y sylfeini cryf i wneud 'Mwy nag Ailgylchu', wrth i ni drosglwyddo i economi gylchol yng Nghymru. Dyma pam rydym ni wedi bod yn cefnogi twf cyflym y cyfleusterau atgyweirio ac ailddefnyddio yng Nghymru, gyda chaffis atgyweirio, llyfrgelloedd benthyg pethau a chanolfannau atgyweirio ac ailddefnyddio yn cael eu cyflwyno ledled Cymru. Mae'r cyfleusterau hyn, yr ydw i wedi eu defnyddio fy hun, nid yn unig yn helpu cymunedau ac unigolion i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a natur, ond maen nhw hefyd yn darparu cefnogaeth hanfodol i'r argyfwng costau byw, trwy ddarparu, er enghraifft, dodrefn, offer cartref, offer chwaraeon, gwisgoedd ysgol, neu alluogi pobl i fenthyg offer a chyfarpar drud i'r cartref fel golchwyr gwasgedd neu lanhawyr carpedi. Yn y pen draw, mae arnom ni eisiau gweld ailddefnyddio ac atgyweirio mor gyffredin ac arferol ag y mae ailgylchu heddiw.
Mae cyflawniadau Cymru o ran ailgylchu wedi cael eu cydnabod yn rhyngwladol ers peth amser, ond rydym ni bellach yn cael cydnabyddiaeth am ein dull ehangach o ymdrin â'r economi gylchol, gyda Chymru wedi'i dewis fel canolfan economi gylchol Ewrop 2024. Bydd hyn yn gweld Cymru'n cynnal cynhadledd ryngwladol yng Nghaerdydd ym mis Hydref eleni i rannu cyflawniadau Cymru ac enghreifftiau o arferion da gan gyrff cyhoeddus, gan y sector preifat, gan gymunedau, a dysgu am atebion o ran yr economi gylchol o Gymru ac yn rhyngwladol. Bydd yn gyfle euraid i gydweithio, arloesi ac ysbrydoli mwy o weithredu, ac edrychwn ymlaen at groesawu arweinwyr ac arloeswyr o bob cwr o'r byd.
Oherwydd poen cicio o'r smotyn, Dirprwy Lywydd, rydym ni o'r braidd wedi colli'r cyfle i fod yn yr Ewros y mae'r gystadleuaeth wrthi'n mynd rhagddi yr haf yma, ac rydym ni i gyd yn drist iawn am hynny. Ond yn y tabl cynghrair byd-eang ar gyfer ailgylchu, rydym ni drwch blewyn o'r safle uchaf. Felly, yn y dyfodol rwy'n ffyddiog bod gennym ni'r gallu i gyrraedd y safle cyntaf hwnnw, gyda'r cydweithio a fu'n sail i'n llwyddiant hyd yma, sy'n golygu ein bod mewn sefyllfa dda i gyflawni'r dyfodol cryfach, gwyrddach a mwy cynaliadwy hwnnw i Gymru. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
I'd like to congratulate the people of Wales for the special efforts they have made and are making to continue recycling, and thank you, Minister, for your upbeat statement. To be ranked second in the world is a brilliant achievement. We've gone from 95 per cent of rubbish going to landfill to now only 1.6 per cent, and this is saving 400,000 tonnes of carbon dioxide a year.
But as with anything, we could always do more. The average recycling rate in Wales is 66 per cent, and it varies from 59 per cent in Torfaen to 72 per cent in Pembrokeshire and Swansea. Over the years Conwy County Borough Council, no matter who has led that council politically, have had really good returns on recycling. So, huge thanks to all the environmental team there, and of course the head of service.
Personally I think it's essential that the Welsh Government and our local authorities work closely with communities and businesses. You've mentioned the new scheme coming in in April for businesses. Having an office myself, I participate in this, and we now have to have a container for food wastage, but there's never any food wastage in my office. We have tea bags, and so they have to go into the food waste. So I have to have this container, but then that transcends to having lots of bins in our yard, and we just haven't got the space, but we do it. But then there are other businesses where we share this car park, and it's proving difficult at the moment. That's been the biggest negative feedback that I've received—the numbers of containers we've now got to have that need to be emptied. So, whether that could be thought out a little better going on.
Denbighshire council has come under criticism, I do know, from my colleague Darren Millar MS and also Gareth Davies because they've just spent millions on scrapping its popular, easy-to-use and high-performing blue wheelie bin collection, which I'm so envious of in Aberconwy, because we have trolley boxes, and in the bad weather they are just hopeless. You find them in the hedgerows, you find them on roads; they're quite dangerous, actually, because they're just not heavy enough.
They've now got rid of their high-performing blue wheelie bin co-mingled recycling collection service. In moving to the controversial Trolibocs system I wish they'd spoken to the neighbouring authority, Conwy. Thousands of household bin collections have been missed. According to the chief executive, Graham Boase, it is taking longer for refuse workers to collect waste, and refuse wagons had filled up perhaps more than they were going to, which means they have to return to the depot more frequently to unload to go back out again. This saga highlights the need for the Welsh Government to commission a study into whether asking residents to separate their recycling is more efficient than mixing recyclables and leaving it to waste professionals to separate.
I've spoken before about putting enterprises under a legal requirement to have as many as six different bins, and it is proving difficult. So, as the new Minister, I would ask you to try and do a review or ask businesses for some feedback as to how we can do it better. Offices like mine are having to order a collection of massive 240 litre bins for very little stuff going back. I'm fortunate that we have a shared car park area, but what about those smaller businesses that don't have any space outside and have to collect it all in these separate bins? It's just untenable.
Some owners are fearful of fines. I know, for example, of tourist caravan park owners who now have to go through all their recycling bins on a weekly basis to ensure that customers—. I've got a site in Conwy, with 65 mobile homes in that instance. People are frightened of enforcement and any additional fees. So, again, I think you've got to work hand in hand with those businesses, listen to them as to whether you've got it right.
Trolley box and business recycling requirements are unnecessarily burdensome when they should be straightforward. I've mentioned previously to the previous Minister that in the flats where I live when I come to Cardiff, everything just goes all in one container. There is no recycling. There are thousands of flats and apartments with not much space in Cardiff, and I just wonder how you're working with the management companies to ensure that their residents actually are able to.
I know that we're both very supportive of delivering a deposit-return scheme for Wales. An update on your co-operation with the UK Government on this would be most helpful.
Finally, you will be aware that I undertake a number of litter picks, especially on our beaches, and I do worry, as mentioned before, that fly-tipping is not getting any better. Under Welsh Labour leadership, the number of incidents has increased from 32,000 in 2014-15 to almost 40,000. We have got to crack these fly-tipping polluters, and I would say that the larger the fine, the greater the deterrent. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Fe hoffwn i longyfarch pobl Cymru am yr ymdrechion arbennig y maen nhw wedi'u gwneud ac maen nhw'n dal i'w gwneud i barhau i ailgylchu, a diolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad cadarnhaol. Mae cael eich rhestru'n ail yn y byd yn gyflawniad gwych. Rydym ni wedi mynd o 95 y cant o sbwriel yn mynd i safleoedd tirlenwi i 1.6 y cant yn unig erbyn hyn, ac mae hyn yn arbed 400,000 o dunelli o garbon deuocsid y flwyddyn.
Ond fel gydag unrhyw beth, fe allwn ni wneud mwy bob amser. Chwech deg chwech y cant yw'r gyfradd ailgylchu gyfartalog yng Nghymru, ac mae'n amrywio o 59 y cant yn Nhorfaen i 72 y cant yn sir Benfro ac Abertawe. Dros y blynyddoedd mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, waeth pwy sydd wedi arwain y cyngor hwnnw yn wleidyddol, wedi gwneud yn dda iawn gydag ailgylchu. Felly, diolch enfawr i'r tîm amgylcheddol i gyd yno ac, wrth gwrs, i bennaeth y gwasanaeth.
Yn bersonol, rwy'n credu ei bod hi'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru a'n hawdurdodau lleol yn gweithio'n agos gyda chymunedau a busnesau. Rydych chi wedi sôn am y cynllun newydd a gyflwynwyd ym mis Ebrill ar gyfer busnesau. Gan fod gen i swyddfa fy hun, rwy'n cymryd rhan yn hyn, ac erbyn hyn mae'n rhaid i ni gael cynhwysydd ar gyfer gwastraff bwyd, ond does byth unrhyw wastraff bwyd yn fy swyddfa. Mae gennym ni fagiau te, ac felly mae'n rhaid iddyn nhw fynd i mewn i'r gwastraff bwyd. Felly mae'n rhaid i mi gael y cynhwysydd yma, ond yna mae hynny'n golygu cael llawer o finiau yn ein buarth, a does gennym ni mo'r lle, ond rydyn ni'n ei wneud. Ond yna mae yna fusnesau eraill lle rydym ni'n rhannu'r maes parcio yma, ac mae'n anodd ar hyn o bryd. Dyna fu'r adborth negyddol mwyaf rydw i wedi'i gael—niferoedd y cynwysyddion rydym ni nawr wedi gorfod eu cael y mae angen eu gwagio. Felly, tybed a ellid meddwl am hynny ychydig yn well yn y dyfodol.
Mae Cyngor Sir Ddinbych wedi cael ei feirniadu, rwy'n gwybod, gan fy nghyd-Aelod Darren Millar AS a Gareth Davies hefyd oherwydd eu bod nhw newydd wario miliynau ar gael gwared ar ei gasgliad bin olwynion glas poblogaidd, hawdd ei ddefnyddio a llwyddiannus, yr ydw i mor genfigennus ohono yn Aberconwy, oherwydd mae gennym ni flychau troli, ac yn y tywydd gwael maen nhw'n anobeithiol. Rydych chi'n eu gweld nhw yn y gwrychoedd, rydych chi'n eu gweld nhw ar ffyrdd; maen nhw'n eithaf peryglus, mewn gwirionedd, oherwydd dydyn nhw'n ddim yn ddigon trwm.
Erbyn hyn maen nhw wedi cael gwared ar eu gwasanaeth casglu ailgylchu cymysg biniau olwynion glas llwyddiannus. Wrth symud i system ddadleuol Trolibocs, fe hoffwn i pe baen nhw wedi siarad â'r awdurdod cyfagos, Conwy. Mae miloedd o gasgliadau biniau o gartrefi wedi'u colli. Yn ôl y prif weithredwr, Graham Boase, mae'n cymryd mwy o amser i weithwyr sbwriel gasglu gwastraff, ac roedd lorïau sbwriel wedi llenwi mwy efallai nag y bwriedid, sy'n golygu bod yn rhaid iddyn nhw ddychwelyd i'r depo yn amlach i ddadlwytho i fynd yn ôl allan eto. Mae'r saga yma'n tynnu sylw at yr angen i Lywodraeth Cymru gomisiynu astudiaeth i weld a yw gofyn i breswylwyr ddidoli eu hailgylchu yn fwy effeithlon na chymysgu deunydd ailgylchu a'i adael i weithwyr gwastraff proffesiynol ei ddidoli.
Rydw i wedi siarad o'r blaen am roi mentrau o dan ofyniad cyfreithiol i gael cynifer â chwe bin gwahanol, ac mae'n profi'n anodd. Felly, fel y Gweinidog newydd, byddwn yn gofyn i chi geisio gwneud adolygiad neu ofyn i fusnesau am adborth ynghylch sut y gallwn ni ei wneud yn well. Mae swyddfeydd fel fy un i yn gorfod archebu casgliad o finiau enfawr 240 litr ar gyfer ychydig iawn o bethau a ddychwelir. Rwy'n ffodus bod gennym ni faes parcio yr ydym ni'n ei rannu, ond beth am y busnesau llai hynny nad oes ganddyn nhw le y tu allan ac sy'n gorfod casglu'r cyfan yn y biniau ar wahân hyn? Mae'n anghynaladwy.
Mae rhai perchnogion yn ofni dirwyon. Rydw i'n gwybod, er enghraifft, am berchnogion parciau carafanau twristaidd sydd bellach yn gorfod mynd drwy eu holl finiau ailgylchu yn wythnosol i sicrhau bod cwsmeriaid—. Mae gen i safle yng Nghonwy, gyda 65 o gartrefi symudol yn yr achos hwnnw. Mae pobl yn ofni gorfodaeth ac unrhyw ffioedd ychwanegol. Felly, unwaith eto, rwy'n credu bod yn rhaid i chi weithio law yn llaw â'r busnesau hynny, gwrando arnyn nhw o ran a ydych chi'n llwyddo.
Mae gofynion blychau troli ac ailgylchu i fusnesau yn feichus yn ddiangen pan ddylen nhw fod yn syml. Rydw i wedi sôn o'r blaen wrth y Gweinidog blaenorol fod popeth yn mynd i un cynhwysydd yn y fflatiau lle rwy'n byw pan ddof i Gaerdydd. Does dim ailgylchu. Mae miloedd o fflatiau a rhandai heb lawer o le yng Nghaerdydd, a meddwl ydw i sut rydych chi'n gweithio gyda'r cwmnïau rheoli i sicrhau bod eu preswylwyr yn gallu gwneud hynny.
Rydw i'n gwybod bod y ddau ohonom ni'n gefnogol iawn i gyflwyno cynllun dychwelyd ernes i Gymru. Byddai diweddariad ar eich cydweithrediad â Llywodraeth y DU ar hyn o gymorth mawr.
Yn olaf, byddwch yn ymwybodol fy mod yn ymgymryd â nifer o sesiynau codi sbwriel, yn enwedig ar ein traethau, ac rwy'n poeni, fel y crybwyllwyd o'r blaen, nad yw tipio anghyfreithlon yn gwella. O dan arweinyddiaeth Llafur Cymru, mae nifer y digwyddiadau wedi cynyddu o 32,000 yn 2014-15 i bron i 40,000. Mae'n rhaid i ni gosbi'r llygryddion hyn sy'n tipio'n anghyfreithlon, a byddwn yn dweud mai'r mwyaf yw'r ddirwy, y mwyaf y rheswm dros beidio â gwneud. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Janet, first of all, thank you very much for the welcome and your recognition that this is actually driven by people power—it really is. It's been a challenge for individual households when we went through this, and there was a lot of controversy originally, but also for local authorities. Denbighshire, you mentioned, curiously, is going through that at the moment, but what they're helping us do is drive up to that 70 per cent target that we currently have. So, we will be first, hopefully, in the world. But we're working with them, and you rightly point to what neighbouring authorities have done, like Conwy.
Every local authority starts from a different position, has slightly different approaches based on where they come from with their residents and their kerbside collection, and so on. But we have an expert group that works with all the local authorities. I've just come from a meeting with the Welsh Local Government Association literally discussing this as I came down here into the Chamber and almost missed the start of the debate, Dirprwy Lywydd. But we were actually saying that the benefit of the approach in Wales and partnership working is that we share best practice, we look at those who've come through this journey as well, including my own local authority in Bridgend, where we certainly had a fair bit of controversy as we pushed our stats up there. But we're there, and Denbighshire will get there as well, and we'll work with them and help them.
You mentioned a couple of things in there about whether there are other ways we could do it. You flag up some where they don't do the sorting. We know that the sorting and the segregation at the point where you put it into the containers, keeping it clean, keeping it separated, is exactly what improves the quality and the usability of that recyclate that comes through. What we don't want is things that are mixed together. That's why it's a bit of a journey to do this and to explain to people why we need to do this. But I'll tell you in most of those areas of Wales where local authorities have now done it, people are saying, 'Well, this is what we do', and this is why I suspect in the workplace ones there have been some concerns expressed in this Chamber, but fewer by far than what we had with the residential approach to this. Actually, people are now saying, 'We understand why we need to do this, and it's the right thing to do.'
Just a couple of other points. Not every local authority is there yet, but look at the strides that we have taken. We're working in that partnership approach to lift every boat, as I just said to the WLGA, which I've just met. You mentioned the DRS as well very briefly. We were pleased to sign off quite recently on a four-nation statement on DRS, which the UK Government was very keen to clear with Scotland, Northern Ireland and ourselves. We're happy to do that. It mainly focuses on the issue of plastic, steel and aluminium, which is great, that's good, but, actually, Wales is further ahead in the trajectory. So, we have made clear to this UK Government, and to any future UK Government, that we stand very firm on the ground of saying, 'An all-in scheme is what we need.' Because we need glass not only to deal with the issues of litter and recycling, but because it is glass that will help us move down the decarbonisation agenda. The idea that we heat it up to 1,500 degrees, with all the carbon intensity behind that, and then recycle it into another product, when what we could be doing is—and I am old enough to remember this—actually returning the bottles, in good shape, on a modern system, at the point within that retailer, we can do it. We can do it. And we'll work with the local authorities and the supply chain to do it. And they know this, and I've met with them, but that's the next move.
So, an all-in scheme is what we would like to do in Wales, because we are ahead of the game and, do you know, there will be times, Dirprwy Lywydd, where it may be that England is ahead of the game, or Scotland is ahead of the game, and we'd like them to be able to try it and we can follow rapidly behind. This is a case in point where actually Wales is ahead of the game here, so let us get on with that—that's what we'd say to any future UK Government: 'Work with us on this; you can do it within the UK internal market structure.' It's there to manage divergence, not to stop divergence, and then they can follow us on this occasion, like we did with the plastic bag levy a couple of years afterwards. We've got track record of success on this, so that's what we'd like to do on DRS, and we'd love to have your support on that as well, Janet.
Janet, yn gyntaf oll, diolch yn fawr iawn am y croeso a'ch cydnabyddiaeth mai grym pobl sy'n gyrru hyn mewn gwirionedd—ie yn wir. Mae wedi bod yn her i aelwydydd unigol pan aethom ni drwy hyn, ac roedd llawer o ddadlau yn wreiddiol, ond hefyd i awdurdodau lleol. Mae sir Ddinbych, y sonioch chi amdani, yn rhyfedd iawn, yn mynd trwy hynny ar hyn o bryd, ond yr hyn maen nhw'n ein helpu ni i'w wneud yw ymgyrraedd at y targed hwnnw o 70 y cant sydd gennym ni ar hyn o bryd, fel y byddwn ni'n gyntaf yn y byd, gobeithio. Ond rydym ni'n gweithio gyda nhw, ac rydych chi'n tynnu sylw yn gwbl briodol at yr hyn y mae awdurdodau cyfagos wedi'i wneud, fel Conwy.
Mae pob awdurdod lleol yn dechrau o sefyllfa wahanol, yn mynd ati mewn ffordd ychydig yn wahanol yn seiliedig ar eu cynlluniau gyda'u preswylwyr a'u casgliadau wrth ymyl y ffordd, ac yn y blaen. Ond mae gennym ni grŵp arbenigol sy'n gweithio gyda'r holl awdurdodau lleol. Dwi newydd ddod o gyfarfod gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn llythrennol yn trafod hyn wrth i mi ddod i lawr yma i'r Siambr a bron i mi fethu dechrau'r ddadl, Dirprwy Lywydd. Ond roeddem yn dweud mewn gwirionedd mai mantais y dull gweithredu yng Nghymru a gweithio mewn partneriaeth yw ein bod yn rhannu arfer gorau, rydym yn edrych ar y rhai sydd wedi gwneud hyn hefyd, gan gynnwys fy awdurdod lleol fy hun ym Mhen-y-bont ar Ogwr, lle cawsom ni dipyn o ddadlau yn sicr wrth i ni gynyddu ein hystadegau yn y fan yna. Ond fe wnaethom ni gyflawni, a bydd sir Ddinbych yn cyflawni hefyd, a byddwn ni'n gweithio gyda nhw ac yn eu helpu nhw.
Fe wnaethoch chi sôn am ambell beth yn y fan yna ynghylch a oes ffyrdd eraill y gallem ni wneud hynny. Rydych chi'n tynnu sylw at rai lle nad ydyn nhw'n didoli. Rydym ni'n gwybod mai'r didoli a'r gwahanu wrth i chi'n ei roi yn y cynwysyddion, ei gadw'n lân, ei gadw ar wahân, yw'r union beth sy'n gwella ansawdd a defnyddioldeb yr ailgylchu hwnnw sy'n dod drwodd. Yr hyn nad oes arnom ni mo'i eisiau yw pethau sy'n cael eu cymysgu gyda'i gilydd. Dyna pam mae yn dipyn o daith i wneud hyn ac esbonio i bobl pam mae angen i ni wneud hyn. Ond fe ddywedaf i wrthych chi yn y rhan fwyaf o'r ardaloedd hynny yng Nghymru lle mae awdurdodau lleol wedi gwneud hynny erbyn hyn, mae pobl yn dweud, 'Wel, dyma beth rydym ni'n ei wneud', a dyna pam rwy'n amau, o ran rhai'r gweithle, fod rhai pryderon wedi'u mynegi yn y Siambr hon, ond llai o bell ffordd nag a fynegwyd o ran cartrefi. Mewn gwirionedd, mae pobl bellach yn dweud, 'Rydym ni'n deall pam mae angen i ni wneud hyn, a dyma'r peth iawn i'w wneud.'
Dim ond ambell sylw arall. Nid yw pob awdurdod lleol yno eto, ond edrychwch ar y camau yr ydym ni wedi'u cymryd. Rydym ni'n cydweithio fel yna er lles pawb, fel y dywedais wrth Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, yr ydw i newydd gyfarfod â nhw. Fe wnaethoch chi grybwyll y cynllun dychwelyd ernes hefyd yn fyr iawn. Roeddem ni'n falch o gymeradwyo'n eithaf diweddar ddatganiad pedair gwlad ar y cynllun dychwelyd ernes, yr oedd Llywodraeth y DU yn awyddus iawn i'w gadarnhau gyda'r Alban, Gogledd Iwerddon a ninnau. Rydym yn hapus i wneud hynny. Mae'n canolbwyntio'n bennaf ar blastig, dur ac alwminiwm, sy'n wych, mae hynny'n dda, ond, mewn gwirionedd, mae Cymru ymhellach ymlaen ar y llwybr. Felly, rydym ni wedi egluro i Lywodraeth bresennol y DU, ac i unrhyw Lywodraeth y DU yn y dyfodol, ein bod yn sefyll yn gadarn iawn o ran dweud, 'Cynllun cynnwys popeth yw'r hyn sydd ei angen arnom ni.' Oherwydd mae angen gwydr arnom ni nid yn unig i ymdrin â materion sbwriel ac ailgylchu, ond oherwydd mai gwydr a fydd yn ein helpu i symud i lawr yr agenda datgarboneiddio. Mae'r syniad ein bod yn ei gynhesu hyd at 1,500 gradd, gyda'r holl ddwysedd carbon y mae hynny'n seiliedig arno, ac yna'n ei ailgylchu i gynnyrch arall, pan mai'r hyn y gallem ni fod yn ei wneud—ac rwy'n ddigon hen i gofio hyn—yw dychwelyd y poteli mewn cyflwr da, ar system fodern, ar adeg benodol gyda'r manwerthwr hwnnw, fe allwn ni wneud hynny. Fe allwn ni wneud hynny. A byddwn yn gweithio gyda'r awdurdodau lleol a'r gadwyn gyflenwi i wneud hynny. Ac maen nhw'n gwybod hyn, ac rydw i wedi cwrdd â nhw, ond dyna'r cam nesaf.
Felly, cynllun yn cynnwys popeth yw'r hyn yr hoffem ni ei wneud yng Nghymru, oherwydd rydym ni ar flaen y gad a, wyddoch chi, bydd adegau, Dirprwy Lywydd, lle mae'n bosib y bydd Lloegr ar flaen y gad, neu y bydd yr Alban ar flaen y gad, ac fe hoffem ni iddyn nhw allu rhoi cynnig arni ac fe allwn ni ddilyn yn dynn wrth eu sodlau. Mae hyn yn enghraifft lle mae Cymru ar y blaen gyda'r mater yma, felly gadewch i ni fwrw ymlaen â hynny—dyna fydden ni'n ei ddweud wrth unrhyw Lywodraeth y DU yn y dyfodol: 'Gweithiwch gyda ni ar hyn; fe allwch chi ei wneud o fewn strwythur marchnad fewnol y DU.' Mae yno i reoli dargyfeirio, nid i roi'r gorau i ddargyfeirio, ac yna fe allan nhw ein dilyn ni y tro yma, fel y gwnaethom ni gyda'r ardoll bagiau plastig ychydig flynyddoedd wedyn. Mae gennym ni hanes o lwyddiant gyda hyn, felly dyna beth yr hoffem ei wneud gyda'r cynllun dychwelyd ernes, a byddem wrth ein bodd yn cael eich cefnogaeth ar hynny hefyd, Janet.
I'd like to begin by congratulating the people of Wales for the remarkable achievement in being ranked as the second-best recycling nation in the world. It's no small feat, is it, and it's testament to the hard work of our communities and our local authorities and businesses who've embraced the importance of recycling.
However, while we celebrate this achievement, it is imperative that we maintain a critical and constructive stance, to ensure we continue to improve and address the ongoing challenges in the recycling sector. And one of the primary concerns, perhaps, is the quality and sustainability of jobs in the recycling industry. While recycling rates have surged, we must ask whether the jobs created in this sector are reflective of the high standards and sustainability goals we aspire to. So, how is the Welsh Government ensuring that these positions are not only numerous, but also provide high-quality, long-term employment opportunities for our citizens? It's crucial we invest in the workforce, providing the necessary training and career development, to foster a robust and resilient recycling industry. So, could you detail the specific measures being taken to support and expand high-quality jobs within this vital sector?
In light of our impressive ranking, it's crucial also we continue to evolve and innovate our recycling practices. So, with this in mind, could the Cabinet Secretary share lessons or best practices from other leading recycling nations, particularly, of course, Austria? We are considering, or have already started to implement, to further modernise and enhance our recycling in Wales. How are we ensuring that we stay at the forefront of recycling technology and methodology, to maintain and improve our global standing? Let's go for the top spot.
Another pressing issue, of course, is the ongoing challenge of behavioural change, and you've touched somewhat on this. Although, of course, our recycling rates are commendable, ensuring consistent participation across all demographics and sectors does remain a hurdle. So, what initiatives are currently in place to embed recycling and circular economy practices into the everyday lives of our citizens? How can we enhance these initiatives to make recycling not just a habit, but a deeply ingrained aspect of our culture? So, it'd be good to hear more about any sort of innovative approaches or educational campaigns planned to further encourage and sustain behavioural change.
The new requirements for businesses regarding recycling present both opportunities and challenges, as we've heard. While these regulations are a step, of course, in the right direction for environmental sustainability, SMEs do face hurdles in adapting to these changes. So, what support mechanisms are being implemented to assist them to transition smoothly, to encourage them to become part of this and not see it as something problematic, as Janet Finch-Saunders outlined? We must have comprehensive guidance and resources to ensure our SMEs can meet these new standards, and really buy into it.
Perhaps we can't ignore either the growing problem of disposable vape waste. It really does pose a significant environmental threat, and these items are often improperly disposed of, leading to an increase in litter, of course, and potential harm to wildlife and ecosystems. So, what steps is the Welsh Government taking to tackle the scourge of disposable vape waste? Are there any plans to introduce legislation or incentives to curb the use of disposable vapes and promote more sustainable alternatives? Addressing the issue is critical in maintaining the integrity of our recycling efforts, and ensuring that cleaner, greener Wales we all want to see.
Finally, it is essential to consider the broader context of our recycling achievements within the framework of the circular economy, as you outlined, Cabinet Secretary. So, how are we monitoring our recycling practices, that they truly do contribute to that circular economy we want to see where materials are reused and repurposed, and kept in use for as long as possible? Because the transition to this circular economy isn't, of course, just about recycling more and more, but about fundamentally changing our approach to resource management. So, I'd appreciate an update on how the strategies in place, which you referenced, to embed circular economy principles across sectors in Wales, are delivering.
In conclusion, while we rightly celebrate our status as one of the world leaders in recycling, we must remain vigilant and proactive in addressing the challenges that lie ahead, so that we can ensure that Wales continues to set the standard for environmental sustainability. Diolch.
Hoffwn ddechrau drwy longyfarch pobl Cymru am y cyflawniad rhyfeddol o gael ein rhestru fel yr ail genedl ailgylchu orau yn y byd. Nid camp fach mo hynny, ac mae'n dyst i waith caled ein cymunedau a'n hawdurdodau lleol a'n busnesau sydd wedi cofleidio pwysigrwydd ailgylchu.
Fodd bynnag, er ein bod yn dathlu'r cyflawniad hwn, mae'n hanfodol ein bod yn parhau i fod yn feirniadol ac yn adeiladol, er mwyn sicrhau ein bod yn parhau i wella a mynd i'r afael â'r heriau parhaus yn y sector ailgylchu. Ac un o'r prif bryderon, efallai, yw ansawdd a chynaliadwyedd swyddi yn y diwydiant ailgylchu. Er bod cyfraddau ailgylchu wedi cynyddu, mae'n rhaid i ni ofyn a yw'r swyddi a grëir yn y sector hwn yn adlewyrchu'r safonau uchel a'r nodau cynaliadwyedd rydym ni'n anelu atyn nhw. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod y swyddi hyn nid yn unig yn niferus, ond hefyd yn darparu cyfleoedd cyflogaeth hirdymor o ansawdd uchel i'n dinasyddion? Mae'n hanfodol ein bod yn buddsoddi yn y gweithlu, gan ddarparu'r hyfforddiant a'r datblygiad gyrfa angenrheidiol, i feithrin diwydiant ailgylchu cadarn a gwydn. Felly, a allech chi fanylu ar y mesurau penodol sy'n cael eu gweithredu i gefnogi ac ehangu swyddi o ansawdd uchel yn y sector hanfodol hwn?
Yng ngoleuni ein safle trawiadol, mae'n hanfodol hefyd ein bod yn parhau i esblygu ac arloesi o ran ein harferion ailgylchu. Felly, gyda hyn mewn golwg, a allai'r Ysgrifennydd Cabinet rannu gwersi neu arferion gorau o wledydd eraill sy'n flaenllaw o ran ailgylchu, yn enwedig Awstria wrth gwrs? Rydym ni'n ystyried, neu eisoes wedi dechrau gweithredu, moderneiddio a gwella ein hailgylchu ymhellach yng Nghymru. Sut ydym ni'n sicrhau ein bod ni'n aros ar flaen y gad o ran technoleg a methodoleg ailgylchu, i gynnal a gwella ein statws byd-eang? Gadewch i ni fynd am y safle uchaf.
Mater pwysig arall, wrth gwrs, yw her barhaus newid ymddygiad, ac rydych chi wedi sôn rywfaint am hyn. Er bod ein cyfraddau ailgylchu, wrth gwrs, yn ganmoladwy, mae sicrhau bod cyfranogiad cyson ar draws yr holl ddemograffeg a'r holl sectorau yn parhau i fod yn rhwystr. Felly, pa fentrau sydd ar waith ar hyn o bryd i ymgorffori ailgylchu ac arferion economi gylchol ym mywydau beunyddiol ein dinasyddion? Sut allwn ni wella'r mentrau hyn i sicrhau bod ailgylchu nid yn unig yn arfer, ond yn agwedd ar ein diwylliant sydd wedi gwreiddio'n ddwfn? Felly, byddai'n dda clywed mwy am unrhyw fath o ddulliau arloesol neu ymgyrchoedd addysgol sydd wedi'u cynllunio i annog a chynnal newid mewn ymddygiad.
Mae'r gofynion newydd ar gyfer busnesau ynghylch ailgylchu yn cyflwyno cyfleoedd a heriau, fel yr ydym ni wedi clywed. Er bod y rheoliadau hyn yn gam, wrth gwrs, i'r cyfeiriad cywir ar gyfer cynaliadwyedd amgylcheddol, mae busnesau bach a chanolig yn wynebu rhwystrau wrth addasu i'r newidiadau hyn. Felly, pa fecanweithiau cymorth sy'n cael eu gweithredu i'w cynorthwyo i drosglwyddo'n esmwyth, i'w hannog i ddod yn rhan o hyn ac i beidio â'i weld fel rhywbeth problemus, fel yr amlinellodd Janet Finch-Saunders? Mae'n rhaid i ni gael arweiniad ac adnoddau cynhwysfawr i sicrhau bod ein busnesau bach a chanolig yn gallu bodloni'r safonau newydd hyn, a chofleidio'r holl beth mewn gwirionedd.
Efallai na allwn ni anwybyddu chwaith problem gynyddol gwastraff fêps tafladwy. Mae wir yn fygythiad amgylcheddol sylweddol, ac yn aml caiff yr eitemau hyn eu gwaredu'n amhriodol, gan arwain at gynnydd mewn sbwriel, wrth gwrs, a niwed posibl i fywyd gwyllt ac ecosystemau. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â phla gwastraff fêps tafladwy? A oes unrhyw gynlluniau i gyflwyno deddfwriaeth neu gymhellion i ffrwyno'r defnydd o fêps tafladwy a hyrwyddo dewisiadau amgen mwy cynaliadwy? Mae mynd i'r afael â'r mater yn hanfodol wrth gynnal uniondeb ein hymdrechion ailgylchu, a sicrhau'r Gymru lanach, werddach honno y mae arnom ni i gyd eisiau ei gweld.
Yn olaf, mae'n hanfodol ystyried cyd-destun ehangach ein cyflawniadau ailgylchu o fewn fframwaith yr economi gylchol, fel yr amlinellwyd gennych chi, Ysgrifennydd Cabinet. Felly, sut ydym ni'n monitro ein harferion ailgylchu, er mwyn sicrhau eu bod nhw wir yn cyfrannu at yr economi gylchol honno y mae arnom ni eisiau ei gweld lle mae deunyddiau'n cael eu hailddefnyddio a'u hailbwrpasu, ac yn cael eu defnyddio cyhyd â phosibl? Oherwydd mae'r newid i'r economi gylchol hon, wrth gwrs, yn ymwneud â mwy nag ailgylchu mwy a mwy, mae'n ymwneud â newid yn sylfaenol ein dull o reoli adnoddau. Felly, byddwn yn gwerthfawrogi diweddariad ynghylch sut mae'r strategaethau sydd ar waith, y cyfeirioch chi atyn nhw, i ymgorffori egwyddorion economi gylchol ar draws sectorau yng Nghymru, yn cyflawni.
I gloi, er ein bod, yn gywir ddigon, yn dathlu ein statws fel un o arweinwyr y byd mewn ailgylchu, mae'n rhaid i ni barhau i fod yn wyliadwrus ac yn rhagweithiol wrth fynd i'r afael â'r heriau sydd o'n blaenau, fel y gallwn ni sicrhau bod Cymru'n parhau i osod y safon ar gyfer cynaliadwyedd amgylcheddol. Diolch.
Diolch yn fawr iawn. Thank you so much for those comments and thank you for opening your remarks by congratulating the people of Wales because truly that is what has happened. It's not a transition, our seismic step from what I have publicly described before, when I was sitting on the green benches in Westminster, as something of an embarrassment of where Wales was in terms of recycling to become second in the world, and within a whisker of being first in the world. Dirprwy Lywydd, as you know, we met a delegation the other day that included the Austrian ambassador, and it was a lovely meeting and we got along very well. We discussed many, many things, but I did say to him, 'We're coming for your title', and he took it in good humour; I didn't cause a diplomatic incident there. [Laughter.]
With regard to the people of Wales, it's not just those individuals who are doing the work, but it's those people who work within local authorities, the people who work within WRAP, the people who work in community organisations, who are driving and evangelising about reuse, recycling and the circular economy—they are helping us, everybody is helping us here. And the children—. When I met with the Eco-Schools yesterday, at an initiative organised by Eluned Morgan with schools throughout Mid and West Wales—crikey, they will force us to do this because they see it, and they see it in the jobs as well, which I'll turn to in a moment.
I'm working very closely with the Cabinet Secretary for economy, Jeremy Miles, in this as well, because the ring for circular economy is held within that, understandably, but aspects like this, what we do with recycling and reuse—this is the proper cross-Government working on it. And you raise that issue quite pertinently, which falls to us across Government to make sure that we're keeping the value within Wales, so we're not just collecting the recyclate, we're actually doing the whole line of production.
Now, at this moment—interestingly, we were in Port Talbot, I think it was a week last Monday, myself, the Dirprwy Lywydd, and the First Minister, standing in front of heaps of plastic junk, the most difficult-to-recycle plastics that we have within the UK, the sort of stuff that traditionally would either have ended up in landfill or being shipped to some far-forgotten place around the world. It's not anymore. That is the biggest company, AWJ—him and his father working together, transforming a company from a traditional waste/landfill company into waste recycling. They've got the ways of actually breaking that hard plastic down into recyclate product, but they're actually at the moment having to take it over the border into Birmingham and Derbyshire and places like that for them to turn it into products, and what they said is, 'What we want to do is, now that we've got the breakthrough'—and they're doing it; they're the biggest company doing this in the whole of southern Britain—but they want to keep the value here in Wales, and they're committed to doing it, themselves and working with others, and that's where we need to get that sustainable—. When we talk about green jobs, those are the green jobs. In what was a traditional waste-to-landfill company, which is now with a very well-informed father, I have to say, who understands biochemistry like there's no tomorrow, and his son, who's enthusiastic—actually turning that into the businesses of today and tomorrow and future generations.
Just a couple of other things to mention. Behavioural change is key. I've made clear in all the aspects of the job that I've come into that we need bring people with us on this. And sometimes that does mean saying, 'We're got to work at pace and we've got to climb that mountain really fast, but we will do it together', and to keep that optimism going, that this isn't all about hard graft—this is the thing that delivers jobs as well as the environment benefit. Those green jobs are very real. So, we will keep on doing that.
But we are also, by the way, doing a lot of work on behaviour research as well, right across the teams in my portfolio, including this, and with the other Cabinet Secretary, to make sure that we can explain why we're doing this and what this will lead to in terms of less litter, Janet, more jobs, as well as doing the good for the planet as well, and occasionally giving us a pat on the back to say, 'We've done it.' And you're right in saying, 'Let's go even further. Let's go for the top spot.'
Very, very quickly, we have expert guidance and bespoke guidance for all of those, whether it's charities or small businesses of different types. I've met with Carolyn and James Evans recently because of issues around caravan parks and camping. We went through, with our officials, the guidance out there. So, we've got it, not only on a—. Fair play to officials, they've been out to meet with them, subsequently, and it went really well, I understand. But there's also online material, videos, easy-to-understand stuff of how this can be done to help people do it, because that is important.
Disposable vapes—just very, very briefly, because I'm testing your patience, Dirprwy Lywydd—we've already made clear—. I was fortunate to come into the job at a point where we could make the announcement that we want to move ahead now on banning single-use vapes. The UK election has got in the way, a little bit, but I'm really hoping it doesn't detract any future Government, knock them off course, because we've made clear that, from 1 April, we plan to ban single-use vapes, not only because of their environmental impact, but also the rapid rise that we've seen in the use of those amongst children, who are not using them as some supplement or alternative to being addicted to nicotine—it's becoming a point of entry into this. So, this aligns, by the way, with action that's being taken in England and Scotland, so we're trying to take a UK-wide approach on this, and we're very keen to see that bolted down, because it's a litter and environmental problem, and it's a health issue as well. So, we're looking forward to taking that forward.
Diolch yn fawr iawn. Diolch yn fawr iawn am y sylwadau hynny a diolch am agor eich sylwadau drwy longyfarch pobl Cymru oherwydd dyna'n union sydd wedi digwydd. Nid yw'n drawsnewidiad, ein cam anferthol o'r hyn yr ydw i wedi'i ddisgrifio'n gyhoeddus o'r blaen, pan oeddwn i'n eistedd ar y meinciau gwyrdd yn San Steffan, fel rhywbeth o embaras o ble roedd Cymru arni o ran ailgylchu i ddod yn ail yn y byd, ac o fewn trwch asgell gwybedyn o fod yn gyntaf yn y byd. Dirprwy Lywydd, fel y gwyddoch chi, fe wnaethom ni gyfarfod â dirprwyaeth y diwrnod o'r blaen a oedd yn cynnwys llysgennad Awstria, ac roedd yn gyfarfod hyfryd ac fe wnaethom ni ddod ymlaen yn dda iawn. Buom yn trafod llawer, llawer o bethau, ond dywedais wrtho, 'Rydyn ni'n dod am eich teitl', ac fe chwarddodd am y peth; wnes i ddim achosi digwyddiad diplomyddol yno. [Chwerthin.]
O ran pobl Cymru, nid yr unigolion hynny yn unig sy'n gwneud y gwaith, ond y bobl hynny sy'n gweithio o fewn awdurdodau lleol, y bobl sy'n gweithio o fewn WRAP, y bobl sy'n gweithio mewn sefydliadau cymunedol, sy'n cymell ac yn efengylu am ailddefnyddio, ailgylchu a'r economi gylchol—maen nhw'n ein helpu ni, mae pawb yn ein helpu ni yma. A'r plant—. Pan gwrddais â'r Eco-Sgolion ddoe, mewn menter a drefnwyd gan Eluned Morgan gydag ysgolion ledled Canolbarth a Gorllewin Cymru—bobl annwyl, byddan nhw'n ein gorfodi ni i wneud hyn oherwydd eu bod yn ei weld, ac maen nhw'n ei weld o ran y swyddi hefyd, y byddaf yn troi ato mewn eiliad.
Rwy'n gweithio'n agos iawn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi, Jeremy Miles, ar hyn hefyd, oherwydd y cynhelir y cylch ar gyfer economi gylchol o fewn hynny, yn ddealladwy, ond agweddau fel hyn, yr hyn a wnawn ni gydag ailgylchu ac ailddefnyddio—dyma'r dull Llywodraeth-gyfan priodol o weithio arno. Ac rydych chi'n codi'r mater hwnnw'n eithaf perthnasol, y mae yna gyfrifoldeb arnom ni fel Llywodraeth gyfan i sicrhau ein bod ni'n cadw'r gwerth yng Nghymru, fel nad ydym ni ddim ond yn casglu'r ailgylchu, ein bod ni mewn gwirionedd yn gyfrifol am y llinell gynhyrchu gyfan.
Nawr, ar hyn o bryd—yn ddiddorol, roeddem ni ym Mhort Talbot, rwy'n credu mai wythnos i ddydd Llun diwethaf oedd hi, fi, y Dirprwy Lywydd, a'r Prif Weinidog, yn sefyll o flaen tomenni o sothach plastig, y plastigau anoddaf eu hailgylchu sydd gennym ni yn y DU, y math o bethau a fyddai naill ai'n draddodiadol wedi mynd i safleoedd tirlenwi neu'n eu cludo i rywle pell anghofiedig ym mhen draw'r byd. Nid dyna'r sefyllfa bellach. Dyna'r cwmni mwyaf, AWJ—ef a'i dad yn gweithio gyda'i gilydd, gan drawsnewid cwmni o gwmni gwastraff traddodiadol/tirlenwi yn wastraff ailgylchu. Mae ganddyn nhw'r ffyrdd o dorri'r plastig caled hwnnw i lawr i gynnyrch ailgylchu mewn gwirionedd, ond maen nhw ar hyn o bryd yn gorfod mynd ag ef dros y ffin i Birmingham a Swydd Derby a llefydd fel yna iddyn nhw ei droi'n gynhyrchion, a'r hyn ddywedon nhw yw, 'Yr hyn mae arnom ni eisiau ei wneud yw, nawr bod gennym ni'r datblygiad'—ac maen nhw'n gwneud hynny; nhw yw'r cwmni mwyaf sy'n gwneud hyn yn ne Prydain gyfan—ond mae arnyn nhw eisiau cadw'r gwerth yma yng Nghymru, ac maen nhw wedi ymrwymo i wneud hynny, eu hunain a thrwy weithio gydag eraill, a dyna lle mae angen i ni wneud hynny'n gynaliadwy—. Pan fyddwn yn siarad am swyddi gwyrdd, dyna'r swyddi gwyrdd. Yn yr hyn a oedd yn gwmni traddodiadol gwastraff i safleoedd tirlenwi, sydd bellach gyda thad gwybodus iawn, mae'n rhaid i mi ddweud, sy'n deall biocemeg fel nad oes yfory, a'i fab, sy'n frwdfrydig—mewn gwirionedd yn troi hynny yn fusnesau heddiw ac yfory ac ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
Dim ond ychydig o bethau eraill i sôn amdanyn nhw. Mae newid arferion yn allweddol. Rwyf wedi nodi'n glir ym mhob agwedd ar y swydd yr wyf wedi ymgymryd â hi fod angen i ni ennill calonau pobl gyda hyn. Ac weithiau mae hynny'n golygu dweud, 'Mae'n rhaid i ni weithio'n gyflym ac mae'n rhaid i ni ddringo'r mynydd hwnnw'n gyflym iawn, ond fe wnawn ni hynny gyda'n gilydd', ac i gadw'r agwedd gadarnhaol yna, fel nad oes a wnelo hyn i gyd â gwaith caib a rhaw—dyma'r peth sy'n darparu swyddi yn ogystal â'r budd amgylcheddol. Mae'r swyddi gwyrdd hynny yn rhai go iawn. Felly, byddwn yn parhau i wneud hynny.
Ond rydym ni hefyd, gyda llaw, yn gwneud llawer o waith ar ymchwil i arferion hefyd, ar draws y timau yn fy mhortffolio, gan gynnwys hyn, a chydag Ysgrifennydd Cabinet arall, i wneud yn siŵr y gallwn ni egluro pam ein bod yn gwneud hyn a beth fydd hyn yn arwain ato o ran llai o sbwriel, Janet, mwy o swyddi, yn ogystal â gwneud daioni dros y blaned hefyd, ac o bryd i'w gilydd yn ein llongyfarch ein hun i ddweud, 'Rydym ni wedi llwyddo.' Ac rydych chi'n llygad eich lle wrth ddweud, 'Gadewch i ni fynd ymhellach. Gadewch i ni anelu am y safle uchaf.'
Yn gyflym iawn, iawn, mae gennym arweiniad arbenigol ac arweiniad pwrpasol ar gyfer pob un o'r rheini, boed yn elusennau neu'n fusnesau bach o wahanol fathau. Rwyf wedi cwrdd â Carolyn a James Evans yn ddiweddar oherwydd materion yn ymwneud â meysydd carafanau a gwersylla. Fe aethom ni, gyda'n swyddogion, drwy'r canllawiau sydd ar gael. Felly, mae gennym ni, nid yn unig o ran—. Chwarae teg i swyddogion, maen nhw wedi bod allan i gwrdd â nhw, wedi hynny, ac fe aeth yn dda iawn, rwy'n deall. Ond mae yna hefyd ddeunydd ar-lein, fideos, pethau hawdd eu deall o sut y gellir gwneud hyn i helpu pobl wneud hynny, oherwydd mae hynny'n bwysig.
Fêps tafladwy—yn fyr iawn, iawn, achos rwy'n trethu eich amynedd, Dirprwy Lywydd—rydym ni eisoes wedi gwneud yn glir—. Roeddwn i'n ffodus o gael y swydd ar adeg lle gallem ni wneud y cyhoeddiad ein bod am symud ymlaen nawr ar wahardd fêps untro. Mae etholiad y DU wedi tarfu ar hynny, ychydig, ond rwy'n gobeithio nad yw'n faen tramgwydd i unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol, yn eu dargyfeirio, oherwydd rydym ni wedi nodi'n glir ein bod, o 1 Ebrill, yn bwriadu gwahardd fêps untro, nid yn unig oherwydd eu heffaith amgylcheddol, ond hefyd y cynnydd cyflym yr ydym ni wedi'i weld o'u defnydd ymhlith plant, nad ydyn nhw'n eu defnyddio fel rhyw ateg neu ddewis arall i fod yn gaeth i nicotin—mae'n dod yn ffordd o ddechrau ar y llwybr yna. Felly, mae hyn yn cyd-fynd â chamau gweithredu sy'n cael eu cymryd yn Lloegr a'r Alban, felly rydym ni'n ceisio cael un dull cyson drwy'r DU ar hyn, ac rydym ni'n awyddus iawn i weld hynny'n gweithio, oherwydd mae'n broblem sbwriel ac amgylcheddol, ac mae'n fater iechyd hefyd. Felly, rydym ni'n edrych ymlaen at fwrw ymlaen â hynny.
And just to correct you, it's AWD Group—
A dim ond i'ch cywiro, AWD Group ydy'r enw—
Sorry, ADW.
Mae'n ddrwg gen i, ADW.
They would tell me off if I didn't correct you. [Laughter.] Jenny Rathbone.
Bydden nhw'n rhoi pryd o dafod imi pe na bawn yn eich cywiro. [Chwerthin.] Jenny Rathbone.
Thank you. I'm very disappointed that Gareth Davies is not here, because he could really learn something from this, as he keeps going on about the problems suffered by the people of Denbighshire in having to do what the people of Conwy have been doing for years and years. Anyway—just to explain to him, because Cardiff has been one of the laggards in this, sadly, but it is now proceeding at pace, with two of my wards starting to do doorstep separation from July, and the whole of the rest of Cardiff will have doorstep separation by the end of this calendar year. So, why Cardiff is absolutely needing to do this, and is now in a hurry to it, is because of the loss of earnings that Cardiff is suffering from not doing it. And that is what Gareth Davies needs to take back to the good people of Denbighshire. Which local authority can afford not to do this, given the difference in the waste? I have the photographic evidence of the before and after that you get, the impact you get from—. Where there is not separation, it's all adulterated waste, which is far less valuable, whereas those that have been separated—you can see that this is clearly waste that people can do something with and make money out of.
Diolch. Rwy'n siomedig iawn nad yw Gareth Davies yma, oherwydd gallai ddysgu rhywbeth o hyn mewn gwirionedd, gan ei fod yn parhau i rygnu ymlaen am y problemau a ddioddefodd pobl sir Ddinbych wrth orfod gwneud yr hyn y mae pobl Conwy wedi bod yn ei wneud ers blynyddoedd a blynyddoedd. Beth bynnag—dim ond i egluro iddo, oherwydd mae Caerdydd wedi bod yn llusgo traed yn hyn o beth, yn anffodus, ond mae bellach yn gwneud cynnydd cyflym, gyda dau o fy wardiau yn dechrau didoli ar garreg y drws o fis Gorffennaf, a bydd gweddill Caerdydd gyfan yn didoli ar garreg y drws erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Felly, y rheswm pam mae angen mawr i Gaerdydd wneud hyn, a'i bod bellach ar frys i wneud hynny, yw oherwydd y colli enillion y mae Caerdydd yn dioddef o beidio â'i wneud. A dyna sydd angen i Gareth Davies ei ddweud wrth bobl dda sir Ddinbych. Pa awdurdod lleol all fforddio peidio â gwneud hyn, o ystyried y gwahaniaeth yn y gwastraff? Mae gen i'r dystiolaeth ffotograffig o'r sefyllfa cyn ac ar ôl, yr effaith gewch chi o—. Lle na ddidolir, mae'r cyfan yn wastraff halogedig, sy'n llawer llai gwerthfawr, tra bod y rhai sydd wedi eu didoli—fe allwch chi weld bod hyn yn amlwg yn wastraff y gall pobl wneud rhywbeth ag ef a gwneud arian ohono.
You need to ask a question now, please.
Mae angen i chi ofyn cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda.
So, I want to know, on two other challenges, what can we do to ensure that we can make money from the muck produced by cows and poultry sheds, given that the—? The wealth of Peru was founded of guano in the nineteenth century, and it was one of the more most important fertilizers at that point. How can we accelerate the separation of grey water from sewage, so that we're not having to pay for expensive extra sewage plants, when we could be reusing the grey water to clean our streets and water our flowers?
Felly, fe hoffwn i wybod, o ran dwy her arall, beth allwn ni ei wneud i sicrhau y gallwn ni wneud arian o'r baw a gynhyrchir gan wartheg a siediau dofednod, o ystyried bod y—? Sefydlwyd cyfoeth Periw o giwana yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ac roedd yn un o'r gwrteithiau pwysicaf bryd hynny. Sut allwn ni gyflymu'r broses o wahanu dŵr llwyd oddi wrth garthffosiaeth, fel nad ydym ni'n gorfod talu am weithfeydd carthion ychwanegol drud, pan y gallem ni fod yn ailddefnyddio'r dŵr llwyd i lanhau ein strydoedd a dyfrio ein blodau?
That is a great final question. Just to say that I agree with you entirely. Mention was made earlier on in one of the initial contributions that, 'Isn't it nice when you get to a place where in a local authority you can just put everything in one thing and then they separate it?'—no, no, no. No, no, no, no. The reason we've got to the point that we have, Dirprwy Lywydd, is because we're doing exactly what you said, Jenny, which is that doorstep separation, with clean, unadulterated items. It increases the value of those recyclate products, and the value chain, then, of how those are subsequently used or reused. So, actually, don't look at the ones that are still working their way up—and we'll support them to do it—look at the ones who have got to that point and what they are doing. They are separating their waste, and that adds to the value chain enormously.
And the other thing I would say on that is a point that was made earlier on, actually: one thing we need to do is we need to lead on this, as Members of the Senedd as well. We need not to say, 'Look at the scale of that mountain, we can't do it, let's go back to what we used to do.' We need to say, 'Look at the scale of that mountain and the opportunities as we climb it, in jobs as well as the environment and everything else. Let's make the most of this. Let's get up there together.' That's what we need to be doing. So, actually, the more we rubbish local authorities—. Sorry, that was not a pun intended. But the more we stand in this Chamber and criticise local authorities for not being there or because they're trying to do innovative things to hit that 70 per cent target, that actually knocks us back. What they want to see is us standing up and saying, 'Let's get there, we can do it, look at the neighbouring authorities, look at others who've been through this.' We've been through it in mine. It was painful, but we got there and now people don't question it. So, that's what you need to do.
And your interesting question at the end there. So, leadership from us, I think, is key. Money for muck from cows and hens—I think we absolutely need to deal with that as well. It's a similar situation. Rather than looking at this as a problem, to say, 'Well, actually, where have we got the universities, the research faculties'—and it is happening—'that are starting to turn their attention to say, "How do we see this as a useful and valuable by-product that could be used, as opposed to actually going into overuse within our soil or going into our rivers?"' And that's where we need to be. That has to be our approach in a circular economy, saying, 'How do we use this stuff?', not seeing it as a burden, but an opportunity.
Dyna gwestiwn terfynol gwych. Dim ond i ddweud fy mod yn cytuno â chi yn llwyr. Soniwyd amdano yn gynharach yn un o'r cyfraniadau cychwynnol, 'Onid yw'n braf pan fyddwch yn cyrraedd man lle gallwch chi roi popeth mewn un peth mewn awdurdod lleol ac yna maen nhw'n ei wahanu?'—na, na, na. Na, na, na, na. Y rheswm yr ydym ni lle rydym ni, Dirprwy Lywydd, yw oherwydd ein bod yn gwneud yr union beth y dywedoch chi, Jenny, sef y didoli yna ar garreg y drws gydag eitemau glân, anhalogedig. Mae'n cynyddu gwerth y cynhyrchion ailgylchu hynny, a'r gadwyn werth, wedyn, o sut mae'r rheini'n cael eu defnyddio neu eu hailddefnyddio wedyn. Felly, mewn gwirionedd, peidiwch ag edrych ar y rhai sy'n dal i weithio eu ffordd i fyny—a byddwn yn eu cefnogi i wneud hynny—edrychwch ar y rhai sydd wedi cyrraedd y sefyllfa honno a beth maen nhw'n ei wneud. Maen nhw'n gwahanu eu gwastraff, ac mae hynny'n ychwanegu at y gadwyn werth yn enfawr.
A'r peth arall y byddwn i'n ei ddweud ynghylch hynny yw pwynt a wnaed yn gynharach, mewn gwirionedd: un peth y mae angen i ni ei wneud yw bod angen i ni arwain ar hyn, fel Aelodau o'r Senedd hefyd. Nid oes angen i ni ddweud, 'Edrychwch pa mor fawr yw'r mynydd hwnnw, allwn ni ddim gwneud hynny, gadewch i ni fynd yn ôl at yr hyn yr oeddem yn arfer ei wneud.' Mae angen i ni ddweud, 'Edrychwch pa mor fawr yw'r mynydd hwnnw a'r cyfleoedd wrth i ni ei ddringo, mewn swyddi yn ogystal â'r amgylchedd a phopeth arall. Gadewch i ni wneud y mwyaf o hyn. Gadewch i ni fynd i fyny yno gyda'n gilydd.' Dyna beth sydd angen i ni ei wneud. Felly, mewn gwirionedd, po fwyaf yr ydym ni'n dweud mai sothach neu rwtsh yw ein hawdurdodau lleol—. Mae'n ddrwg gen i, nid oedd hynny'n fwriadol. Ond po fwyaf yr ydym ni'n sefyll yn y Siambr hon ac yn beirniadu awdurdodau lleol am beidio â chyflawni neu oherwydd eu bod yn ceisio gwneud pethau arloesol i daro'r targed hwnnw o 70 y cant, bydd hynny yn ein llesteirio. Yr hyn maen nhw eisiau ei weld yw ein bod ni'n sefyll i fyny a dweud, 'Gadewch i ni gyrraedd yno, gallwn ni ei wneud, edrychwch ar yr awdurdodau cyfagos, edrychwch ar eraill sydd wedi bod drwy hyn.' Rydym wedi bod drwyddo yn fy un i. Roedd yn boenus, ond fe gyrhaeddon ni yno a nawr dydy pobl ddim yn cwestiynu. Felly, dyna beth sydd angen i chi ei wneud.
A'ch cwestiwn diddorol ar y diwedd yn y fan yna. Felly, mae arweinyddiaeth gennym ni, rwy'n credu, yn allweddol. Arian am faw o wartheg ac ieir—rwy'n credu bod angen i ni ddelio â hynny yn llwyr hefyd. Mae'n sefyllfa debyg. Yn hytrach nag edrych ar hyn fel problem, dweud, 'Wel, mewn gwirionedd, ble mae gennym ni'r prifysgolion, y cyfadrannau ymchwil'—ac mae'n digwydd—'sy'n dechrau dal sylw a dweud, "Sut ydym ni'n gweld hyn fel sgil-gynnyrch defnyddiol a gwerthfawr y gellid ei ddefnyddio, yn hytrach na mynd i orddefnydd yn ein pridd neu fynd i mewn i'n hafonydd?"' A dyna lle mae angen i ni fod. Dyna sut mae angen inni fynd ati mewn economi gylchol, gan ddweud, 'Sut rydym ni'n defnyddio'r pethau hyn?', nid ei weld fel baich, ond yn gyfle.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement here today, which really does give us plenty to celebrate. I share your ambition for Wales to become the No. 1 country in the world for recycling, and there's clearly excellent practice across our local authorities in Wales, but there's still room for local authorities to learn from each other in order to standardise and to maximise that best practice. For example, I believe that Rhondda Cynon Taf council is one of the only local authorities in Wales with the capacity to recycle mattresses. That's not just the springs; that's the fabric as well. And in addition, many of our local authorities provide disposable nappy recycling, with RCT again being recognised as a world leader in this field. But not all local authorities offer disposable nappy recycling. So, Cabinet Secretary, what more can be done to share that best practice across Wales so that more items can be recycled, helping us to aim for that coveted No. 1 spot?
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad yma heddiw, sydd wir yn rhoi digon i ni ei ddathlu. Rwy'n rhannu eich uchelgais i Gymru fod y wlad orau yn y byd am ailgylchu, ac mae'n amlwg bod arfer rhagorol ar draws ein hawdurdodau lleol yng Nghymru, ond mae lle o hyd i awdurdodau lleol ddysgu oddi wrth ei gilydd er mwyn safoni a gwneud y gorau o'r arfer gorau hwnnw. Er enghraifft, rwy'n credu mai cyngor Rhondda Cynon Taf yw un o'r unig awdurdodau lleol yng Nghymru sydd â'r gallu i ailgylchu matresi. Nid dim ond y sbrings yw hynny; ond y ffabrig hefyd. Ac yn ogystal, mae llawer o'n hawdurdodau lleol yn darparu cyfleusterau i ailgylchu cewynnau tafladwy, gyda chyngor Rhondda Cynon Taf yn cael ei gydnabod unwaith eto fel arweinydd byd yn y maes hwn. Ond nid yw pob awdurdod lleol yn cynnig ailgylchu cewynnau tafladwy. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, beth arall y gellir ei wneud i rannu'r arfer gorau hwnnw ledled Cymru fel y gellir ailgylchu mwy o eitemau, gan ein helpu i anelu at y safle cyntaf hwnnw y byddai'n wych ei sicrhau?
Vikki, a really great question, and, as I mentioned, I've just come from a meeting with the WLGA. They are actually—. We're learning from them, as opposed to us telling them what to do, and they are, like RCT, driving innovation. And it's different in different parts of Wales. But what's great about the expert group from the WLGA is that sharing of good practice. What I picked up from the meeting with them just now is not a reluctance to move forward, a real enthusiasm to do it, even with those that are struggling to get up that last bit of the hill with the current targets. But it's because they can look at the innovations going on elsewhere.
There's also a question about how we work with the WLGA and the expert group to actually say, 'Well, you don't all have to do the collection and recycling of particular items; you can work together on this,' and that's a WLGA approach as well. I think this partnership approach in Wales stands us in very good stead. But what does stand us in even better stead is what I picked up from that meeting just now, that there are no naysayers there. There is nobody, as we did hear earlier on in this Chamber today saying, 'Oh, this is too hard, let's row back on this, let's take it easy, let's go down from No. 2 to No. 10 to No. 20 to whatever, because we don't have to do all this hard graft.' Well, if we don't do that hard graft, then we don't achieve the environmental outcomes we want, we don't decarbonise at the pace that we want to, but also we don't create those supply chain jobs as well, including those where they're innovating in RCT, and we want to see this right across Wales—north Wales, south Wales, west Wales, mid Wales—everywhere delivering those supply chain benefits.
Vikki, cwestiwn gwych iawn, ac, fel y soniais i, rydw i newydd ddod o gyfarfod gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Mewn gwirionedd, maen nhw—. Rydym ni'n dysgu ganddyn nhw, yn hytrach na dweud wrthyn nhw beth i'w wneud, ac maen nhw, fel Rhondda Cynon Taf, yn arwain arloesedd. Ac mae'n wahanol mewn gwahanol rannau o Gymru. Ond yr hyn sy'n wych am y grŵp arbenigol o Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yw bod rhannu arfer da. Nid y neges a gefais o'r cyfarfod gyda nhw nawr yw amharodrwydd i symud ymlaen, brwdfrydedd gwirioneddol i'w wneud, hyd yn oed gyda'r rhai sy'n ei chael hi'n anodd esgyn y rhan olaf honno o'r bryn gyda'r targedau cyfredol. Ond mae hynny oherwydd eu bod yn gallu edrych ar y datblygiadau arloesol sy'n digwydd mewn mannau eraill.
Mae yna gwestiwn hefyd ynglŷn â sut rydym ni'n gweithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a'r grŵp arbenigol i ddweud mewn gwirionedd, 'Wel, nid oes rhaid i chi i gyd wneud y gwaith o gasglu ac ailgylchu eitemau penodol; fe allwch chi weithio gyda'ch gilydd ar hyn,' ac mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn gweithio fel yna hefyd. Rwy'n credu bod y dull partneriaeth hwn yng Nghymru yn ein rhoi mewn sefyllfa dda iawn. Ond yr hyn sy'n ein rhoi mewn gwell sefyllfa hyd yn oed yw'r hyn a godais o'r cyfarfod hwnnw gynnau, nad oes unrhyw wrthwynebwyr yno. Nid oes unrhyw un, fel y clywsom ni yn gynharach yn y Siambr hon heddiw yn dweud, 'O, mae hyn yn rhy anodd, gadewch i ni liniaru ychydig ar hyn, gadewch i ni orffwys ar ein rhwyfau, gadewch i ni fynd i lawr o Rif 2 i Rif 10 i Rif 20 i unrhyw beth, oherwydd nid oes rhaid i ni wneud yr holl lafur caled yma.' Wel, os nad ydyn ni'n gwneud y gwaith caled yna, yna dydyn ni ddim yn cyflawni'r canlyniadau amgylcheddol mae arnom ni eu heisiau, dydyn ni ddim yn datgarboneiddio ar y cyflymder rydym ni am ei wneud, ond hefyd dydyn ni ddim yn creu'r swyddi hynny yn y gadwyn gyflenwi hefyd, gan gynnwys y rhai lle maen nhw'n arloesi yn Rhondda Cynon Taf, ac mae arnom ni eisiau gweld hyn ledled Cymru—y gogledd, y de, y gorllewin, y canolbarth—pobman yn darparu'r buddion hynny i'r gadwyn gyflenwi.
This is partnership working at its best: Welsh Government, residents and local authorities working together. I just wanted to say that it is difficult collecting waste for local authorities. You get vehicle breakdowns, staff absences, and I actually worked a round one day; I walked 13 miles. So, I just want to say, when you have more houses, change is difficult—you know, for Denbighshire, having this change—and there are bound to be issues at first, but we've just got to give them support going through. Evidence has told us there is little to be gained by going forward with a deposit-return scheme, and I'm so glad that we're having this four-nation approach and working, with extended producer responsibility coming in first as well; I think that's really good. I know that, in England, they're so far behind that 41 per cent recycling is the average in England; Liverpool's only at 17 per cent. So, they've got a lot of catching up to do.
I just wanted to ask you a question about on-the-go waste. So, we see this in the public bins, don't we? It's really hard for local authorities to recycle because it's contaminated, so I was just wondering what you could do, really, to address this. Perhaps a take-home policy or something, or—I don't know; just what could we do about that.
Dyma gydweithio ar ei orau: Llywodraeth Cymru, trigolion ac awdurdodau lleol yn cydweithio. Dim ond eisiau dweud oeddwn i ei bod hi'n anodd casglu gwastraff i awdurdodau lleol. Mae cerbydau'n torri lawr, staff yn absennol, ac yn wir fe wnes i weithio rownd un diwrnod; cerddais 13 milltir. Felly, dim ond eisiau dweud ydw i, pan fo gennych chi fwy o dai, mae newid yn anodd—wyddoch chi, i sir Ddinbych, gael y newid yma—mi fydd yna broblemau yn sicr i ddechrau, ond mae'n rhaid i ni roi cefnogaeth iddyn nhw gyda hynny. Mae tystiolaeth wedi dweud wrthym ni nad oes llawer i'w ennill wrth symud ymlaen gyda chynllun dychwelyd ernes, ac rwyf mor falch ein bod yn mynd ati fel pedair gwlad ac yn gweithio, gyda chyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr yn dod i mewn yn gyntaf hefyd; rwy'n credu bod hynny'n wirioneddol dda. Rwy'n gwybod eu bod nhw, yn Lloegr, mor bell y tu ôl fel mai ailgylchu 41 y cant yw'r cyfartaledd yn Lloegr; mae Lerpwl ar ddim ond 17 y cant. Felly, mae ganddyn nhw lawer o ddal i fyny i'w wneud.
Dim ond eisiau gofyn cwestiwn i chi oeddwn i am wastraff sy'n cael ei gynhyrchu wrth deithio. Felly, rydym ni'n gweld hyn yn y biniau cyhoeddus, on'd ydyn ni? Mae'n anodd iawn i awdurdodau lleol ailgylchu oherwydd ei fod wedi'i halogi, felly meddwl oeddwn i tybed beth allech chi ei wneud, mewn gwirionedd, i fynd i'r afael â hyn. Efallai polisi mynd ag ef gartref neu rywbeth, neu—dydw i ddim yn gwybod; beth allwn ni ei wneud ynglŷn â hynny.
Anything in particular? In what example? In what instance?
Unrhywbeth yn arbennig? Pa enghraifft? Beth yw'r achos?
On-the-go waste. So, many people take food and drinks with them, so could we encourage them to take it back with them if they take them for a picnic, whatever, you know? What can we do about that?
Gwastraff wrth fynd. Felly, mae llawer o bobl yn mynd â bwyd a diodydd gyda nhw, felly a allwn ni eu hannog i fynd ag ef yn ôl gyda nhw os ydyn nhw'n mynd â nhw am bicnic, beth bynnag, wyddoch chi? Beth allwn ni ei wneud ynglŷn â hynny?
That is such a good point, because that is part of the journey we're on. How do we get to the point where—? Like we've started to do with coffee cups. I carry one in the side pocket of my bag, so that I can go into a shop and say, 'Use my cup to fill up with a coffee.' We know that there are many shops, including in Aberkenfig, in bakers, where you can take containers and you can fill up with products. There are other ones in Pencoed where you can fill up with breakfast cereals, this, that and the other. But how do we apply that thinking to things like takeaway food, so it's not always prepackaged?
One thing I'm really glad to see recently is how takeaways have responded to the regulatory push that says, 'These materials are not going to be used anymore.' And we're increasingly seeing now the chip shop, the Chinese takeaway, in recyclable packaging—they've transitioned to that increasingly. If they aren't doing it, if anybody knows of anybody who isn't doing it, direct them to the Welsh Government site where they can get the advice on how to do it. They should be doing it now. There's the next challenge, things like home takeaways. There's a lot of these little parts that we need to think through cleverly, how we can make it easy for people to do that, and make it easy for the takeaways to do it themselves as well. Is there some innovation there that we can learn from other countries?
Oh, and I'm sorry, I didn't—. Linked to that, I didn't respond to the earlier point: how do we actually learn and share international best practice? Next October, when the world will come to Cardiff in the conference here, we won't only be sharing our own experience, we'll actually be inviting people who are leading in this from around the world to share with us how they've done it, and, who knows, there might be somebody who's broken the back of the takeaway issue.
Mae hynny'n bwynt mor dda, oherwydd mae hynny'n rhan o'r daith rydym ni arni. Sut ydym ni'n cyrraedd y pwynt ble—? Fel yr ydym ni wedi dechrau ei wneud gyda chwpanau coffi. Rwy'n cario un ym mhoced ochr fy mag, fel y gallaf fynd i mewn i siop a dweud, 'Defnyddiwch fy nghwpan i'w lenwi gyda choffi.' Fe wyddom ni fod yna lawer o siopau, gan gynnwys yn Abercynffig, mewn siopau bara, lle gallwch chi gymryd cynwysyddion a gallwch chi eu llenwi â chynhyrchion. Mae yna rai eraill ym Mhencoed lle gallwch chi eu llenwi â grawnfwydydd brecwast, hyn, llall ac arall. Ond sut ydym ni'n cymhwyso'r meddwl hwnnw i bethau fel cludfwyd, fel nad yw bob amser wedi'i ragbecynnu?
Un peth rwy'n falch iawn o'i weld yn ddiweddar yw sut mae siopau cludfwyd wedi ymateb i'r ymdrech reoleiddiol sy'n dweud, 'Nid yw'r deunyddiau hyn yn mynd i gael eu defnyddio mwyach.' Ac rydym ni'n gweld yn gynyddol nawr y siop sglodion, y cludfwyd Tsieineaidd, mewn pecynnu ailgylchadwy—maen nhw wedi trosglwyddo i hynny fwyfwy. Os nad ydyn nhw'n gwneud hynny, os oes unrhyw un yn gwybod am unrhyw un nad yw'n gwneud hynny, dylech eu cyfeirio at safle Llywodraeth Cymru lle gallan nhw gael y cyngor ar sut i wneud hynny. Dylen nhw fod yn gwneud hynny nawr. Dyna'r her nesaf, pethau fel cludfwyd cartref. Mae yna lawer o'r rhannau bach hyn y mae angen i ni feddwl amdanyn nhw yn glyfar, sut y gallwn ni ei gwneud hi'n hawdd i bobl wneud hynny, a'i gwneud hi'n hawdd i'r siopau cludfwyd ei wneud eu hunain hefyd. A oes rhywfaint o arloesi yno y gallwn ei ddysgu o wledydd eraill?
O, ac mae'n ddrwg gen i, wnes i ddim—. Yn gysylltiedig â hynny, ni wnes i ymateb i'r pwynt cynharach: sut rydym ni'n dysgu a rhannu arfer gorau rhyngwladol mewn gwirionedd? Fis Hydref nesaf, pan fydd y byd yn dod i Gaerdydd yn y gynhadledd yma, byddwn nid yn unig yn rhannu ein profiad ein hunain, byddwn mewn gwirionedd yn gwahodd pobl sy'n arwain yn y maes yma o bob cwr o'r byd i rannu gyda ni sut maen nhw wedi gwneud hynny, a, phwy a ŵyr, efallai y bydd rhywun sydd wedi datrys y broblem cludfwyd.
And a last-minute takeaway from Rhianon Passmore. [Laughter.]
A thecawê munud olaf gan Rhianon Passmore. [Chwerthin.]
Very briefly, and, firstly, what a fantastic achievement, and we are ambitious to do even more, and I would also like to thank the people of Wales in that regard as well as the strategic policy underwriting that. My question, really, is a simple one. In terms of the amount of rubbish on the go that Carolyn Thomas has already mentioned, that fast food outlets in particular—I'm thinking those that are on the sides of motorways—permit daily, and the amount of rubbish that comes out of these establishments, what levers have we got in Wales to tackle that?
Yn fyr iawn, ac, yn gyntaf, am gyflawniad gwych, ac rydym ni'n uchelgeisiol i wneud hyd yn oed yn fwy, a hoffwn ddiolch hefyd i bobl Cymru yn hynny o beth yn ogystal â'r polisi strategol sy'n ategu hynny. Mae fy nghwestiwn i, mewn gwirionedd, yn un syml. O ran faint o sbwriel wrth fynd y mae Carolyn Thomas eisoes wedi'i grybwyll, y mae siopau bwyd cyflym yn arbennig—rwy'n meddwl am y rhai sydd ar ochrau traffyrdd—yn ei ganiatáu bob dydd, a faint o sbwriel a gynhyrchir gan y sefydliadau yma, pa rymoedd sydd gennym ni yng Nghymru i fynd i'r afael â hynny?
I think we've got a couple. It's a really good question, and can I just say 'thank you' to not just the people of Wales but everybody's constituents individually, and for the leadership that everybody's shown here in driving this forward? There are ways in which we can tackle that. One is through what we do on litter and fly-tipping, not just working with voluntary groups, but actually showing, demonstrating and profiling when we land mega fines on people for fly-tipping and so on. I think that's important. We don't need to do it for everybody, we're not going to have a fly-tipping policeperson on every corner of every street, but, actually, when we do do it, going big on it, and saying, 'This is what will happen.' And also the misuse of commercial tipping as well, where people decide not to be licensed and registered, but do that as well.
But there's one other fundamental part that we can do, and we think we've progressed well on this, and it's what we do with extended producer responsibility, the idea that, in a proper polluter-pays principle, we shift this right upstream, and we say to the people who are producing all the packaging around all the items that we get, 'Well, you're actually going to have to pay.' That revenue stream will then come into local authorities so that they, instead of taxpayers—. So, the ones who are producing the waste will pay for the cleaning up of it. Now, that's a very important principle. That's something we adopted when we were in the European Union; we're standing strong on that principle as well, Dirprwy Lywydd. So, Dirprwy Lywydd, in your constituency and in everybody else's, we get to the point, and it's coming in the next year, 18 months, as we put this into place—working with, I have to say, those producers of the packaging and everything else, to say to them, 'You will now have to have a revenue stream that comes into local authorities to help them clean it up'—. And maybe some of that can go towards the community groups and the litter pickers and so on as well. Do you know what that will also lead to? It will probably lead to less waste as well, because, if they have to pay for the privilege of cleaning it up, they might say, 'Well, we'll redesign some of our packaging,' so there's less packaging and waste before it even gets out there, and that would be a good thing. Diolch yn fawr iawn. Thank you for the question.
Rwy'n credu bod gennym ni un neu ddau. Mae'n gwestiwn da iawn, ac a gaf i ddweud 'diolch' nid yn unig i bobl Cymru ond etholwyr pawb yn unigol, ac am yr arweinyddiaeth y mae pawb wedi'i dangos yma wrth fynd â hyn yn ei flaen? Mae yna ffyrdd y gallwn ni fynd i'r afael â hynny. Un yw drwy'r hyn a wnawn gyda sbwriel a thipio anghyfreithlon, nid yn unig gweithio gyda grwpiau gwirfoddol, ond mewn gwirionedd dangos, amlygu a phroffilio pan fyddwn yn rhoi dirwyon mawr i bobl am dipio anghyfreithlon ac yn y blaen. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig. Nid oes angen i ni ei wneud i bawb, nid ydym yn mynd i gael plismon tipio anghyfreithlon ar bob cornel o bob stryd, ond, mewn gwirionedd, pan fyddwn yn ei wneud, yna codi dirwyon sylweddol, a dweud, 'Dyma beth fydd yn digwydd.' A hefyd camddefnyddio tipio masnachol hefyd, lle mae pobl yn penderfynu peidio â chael eu trwyddedu a'u cofrestru, ond yn gwneud hynny hefyd.
Ond mae un rhan sylfaenol arall y gallwn ni ei wneud, ac rydym yn credu ein bod wedi gwneud cynnydd da ar hyn, a dyna beth rydym ni'n ei wneud gyda chyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr, y syniad ein bod ni, yn ôl yr egwyddor briodol mai'r llygrydd sy'n talu, yn mynd i lygad y ffynnon, ac rydym yn dweud wrth y bobl sy'n cynhyrchu'r holl ddeunydd pacio o amgylch yr holl eitemau a gawn ni, 'Wel, mewn gwirionedd mae'n rhaid i chi dalu.' Bydd y ffrwd refeniw honno wedyn yn dod i awdurdodau lleol fel eu bod nhw, yn lle trethdalwyr—. Felly, bydd y rhai sy'n cynhyrchu'r gwastraff yn talu am ei lanhau. Nawr, mae honno'n egwyddor bwysig iawn. Mae hynny'n rhywbeth y gwnaethon ni ei fabwysiadu pan oedden ni yn yr Undeb Ewropeaidd; rydym yn sefyll yn gadarn ar yr egwyddor honno hefyd, Dirprwy Lywydd. Felly, Dirprwy Lywydd, yn eich etholaeth chi ac yn un pawb arall, rydym ni'n cyrraedd y pwynt, ac mae'n dod yn y flwyddyn nesaf, 18 mis, wrth i ni roi hyn ar waith—gan weithio gyda, mae'n rhaid i mi ddweud, y rheini sy'n cynhyrchu'r deunydd pacio a phopeth arall, i ddweud wrthyn nhw, 'Bydd yn rhaid i chi nawr gael llif refeniw sy'n dod i awdurdodau lleol i'w helpu i'w lanhau'—. Ac efallai y gall rhywfaint o hynny fynd tuag at y grwpiau cymunedol a'r casglwyr sbwriel ac yn y blaen hefyd. Ydych chi'n gwybod beth fydd hyn yn arwain ato hefyd? Mae'n debyg y bydd yn arwain at lai o wastraff hefyd, oherwydd, os bydd yn rhaid iddyn nhw dalu am y fraint o'i lanhau, fe allen nhw ddweud, 'Wel, byddwn yn ailddylunio peth o'n pecynnu,' felly mae llai o ddeunydd pacio a gwastraff cyn iddo fynd allan yno hyd yn oed, a byddai hynny'n beth da. Diolch yn fawr iawn. Diolch am y cwestiwn.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 6 yw Gorchymyn Deddf Llywodraeth Cymru 2006 (Awdurdodau Cymreig Datganoledig) (Diwygio) 2024. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i wneud y cynnig. Lynne Neagle.
Item 6 is the Government of Wales Act 2006 (Devolved Welsh Authorities) (Amendment) Order 2024. I call on the Cabinet Secretary for Education to move the motion. Lynne Neagle.
Cynnig NDM8608 Lynne Neagle
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5 yn cymeradwyo fersiwn ddrafft Gorchymyn Deddf Llywodraeth Cymru 2006 (Awdurdodau Cymreig Datganoledig) (Diwygio) 2024.
Gosodwyd y Gorchymyn drafft a'r Memorandwm Esboniadol yn y Swyddfa Gyflwyno ar 21 Mai 2024.
Motion NDM8608 Lynne Neagle
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5 approves the draft version of The Government of Wales Act 2006 (Devolved Welsh Authorities) (Amendment) Order 2024.
The draft Order and Explanatory Memorandum were laid in the Table Office on 21 May 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I move the motion. The Tertiary Education and Research (Wales) Act 2022 provides for the establishment of the Commission for Tertiary Education and Research—the commission—and the dissolution of the Higher Education Funding Council for Wales or HEFCW. The commission will be the regulatory body responsible for the funding, oversight and regulation of tertiary education and research in Wales. Tertiary education encompasses higher education, further education and training, apprenticeships, sixth forms and adult community learning.
The Government of Wales Act 2006 (Devolved Welsh Authorities) (Amendment) Order 2024 makes provision in respect of the status of the commission and HEFCW as devolved Welsh authorities. Section 157A of the Government of Wales Act 2006 defines a devolved Welsh authority as a public authority whose functions
'are exercisable only in relation to Wales'
and whose functions wholly or mainly
'do not relate to reserved matters.'
Any public authority that does not meet the conditions of a devolved Welsh authority is a reserved authority.
Public authorities are also devolved Welsh authorities by virtue of being listed in Schedule 9A to the Act. Including public authorities within the list at Schedule 9A, rather than relying on the definition, provides a confirmatory role and increases transparency in relation to the identification of devolved Welsh authorities. The Order before you today will amend Schedule 9A of the Government of Wales Act to reflect the dissolution of HEFCW and the establishment of the commission by adding the commission to the list of devolved Welsh authorities and removing HEFCW.
I would like to thank the LJC committee for their consideration of the draft Order. Members will have seen my response to their report. In relation to the technical point on the inclusion of the Senedd in the headnote of the draft, officials have raised this with officials at the Wales Office, and requested that this follows recent Orders in Council and the guidance within statutory instrument practice.
The committee also requested an update on the implications of the dissolution of the UK Parliament. I provided Members with an update on 11 June 2024 in relation to this. As Members will be aware, this Order has been laid in both the Senedd and in Parliament, but cannot be made until it has been approved by both Houses of Parliament and the Senedd. It will be a matter for an incoming UK Government to table a new motion seeking the approval of this Order. I will keep Members updated on this following the general election.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y cynnig. Mae Deddf Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) 2022 yn darparu ar gyfer sefydlu'r Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil—y comisiwn—a diddymu Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru neu CCAUC. Y comisiwn fydd y corff rheoleiddio sy'n gyfrifol am ariannu, goruchwylio a rheoleiddio addysg drydyddol ac ymchwil yng Nghymru. Mae addysg drydyddol yn cwmpasu addysg uwch, addysg bellach a hyfforddiant, prentisiaethau, chweched dosbarth a dysgu cymunedol oedolion.
Mae Gorchymyn Deddf Llywodraeth Cymru 2006 (Awdurdodau Cymreig Datganoledig) (Diwygio) 2024 yn gwneud darpariaeth mewn perthynas â statws y comisiwn a CCAUC fel awdurdodau Cymreig datganoledig. Mae Adran 157A o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 yn diffinio awdurdod Cymreig datganoledig fel awdurdod cyhoeddus y mae ei swyddogaethau
'yn arferadwy yn gyfangwbl neu'n bennaf mewn perthynas â Chymru'
ac yn gyfan gwbl neu'n bennaf yn swyddogaethau
'nad ydynt yn ymwneud â materion a gedwir yn ôl.'
Mae unrhyw awdurdod cyhoeddus nad yw'n bodloni amodau awdurdod Cymreig datganoledig yn awdurdod a gedwir yn ôl.
Mae awdurdodau cyhoeddus hefyd yn awdurdodau Cymreig datganoledig yn rhinwedd y ffaith eu bod wedi'u rhestru yn Atodlen 9A i'r Ddeddf. Mae cynnwys awdurdodau cyhoeddus o fewn y rhestr yn Atodlen 9A, yn hytrach na dibynnu ar y diffiniad, yn darparu rôl gadarnhaol ac yn cynyddu tryloywder mewn perthynas â nodi awdurdodau Cymreig datganoledig. Bydd y Gorchymyn ger eich bron heddiw yn diwygio Atodlen 9A i Ddeddf Llywodraeth Cymru i adlewyrchu diddymiad CCAUC a sefydlu'r comisiwn drwy ychwanegu'r comisiwn at y rhestr o awdurdodau Cymreig datganoledig a dileu CCAUC.
Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad am eu hystyriaeth o'r Gorchymyn drafft. Bydd yr Aelodau wedi gweld fy ymateb i'w hadroddiad. Mewn perthynas â'r pwynt technegol ar gynnwys y Senedd ym mhrif nodyn y drafft, mae swyddogion wedi codi hyn gyda swyddogion yn Swyddfa Cymru, ac wedi gofyn bod hyn yn dilyn Gorchmynion diweddar yn y Cyfrin Gyngor a'r canllawiau o fewn arfer offeryn statudol.
Gofynnodd y pwyllgor hefyd am yr wybodaeth ddiweddaraf am oblygiadau diddymu Senedd y DU. Rhoddais yr wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar 11 Mehefin 2024 mewn perthynas â hyn. Fel y gŵyr yr Aelodau, mae'r Gorchymyn hwn wedi'i osod yn y Senedd ac yn Senedd y DU, ond ni ellir ei wneud nes ei fod wedi'i gymeradwyo gan ddau Dŷ Senedd y DU a'r Senedd. Mater i Lywodraeth y DU sy'n dod i mewn fydd cyflwyno cynnig newydd yn gofyn am gymeradwyaeth i'r Gorchymyn hwn. Byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am hyn yn dilyn yr etholiad cyffredinol.
A galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
And I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The LJC committee considered these draft regulations on 10 June, and our report and the Welsh Government's response are available on today's agenda. Our report contains two technical and one merits reporting points. Before I briefly summarise our technical reporting, I will just highlight the written statement the Cabinet Secretary issued last week, which relates to the single merits point in our report.
As the Cabinet Secretary has just outlined, this draft Order cannot be made until it has been approved by both Houses of Parliament and the Senedd. Given the dissolution of the UK Parliament ahead of the next UK election, in the statement the Cabinet Secretary indicated that it will now be a matter for the incoming UK Government to table a new motion seeking the approval of both Houses of Parliament, and the Senedd's consideration will go ahead in the meantime.
Our merits point had identified this issue and we asked the Welsh Government to provide an update on the future of the draft Order. In formally responding to this point in our report, the Welsh Government drew our attention to the written statement and confirmed that Members would be kept informed of progress on the Order once the new UK Government is formed and UK parliamentary business is resumed.
Turning to our first technical reporting point, the Order is in English only. In our report, we highlight the reasoning provided in the explanatory memorandum, which states that, as the Order in Council is UK Government legislation, the draft Order is laid before the Senedd in English only.
Our second technical reporting point notes that the italic headnote at the top of the draft Order states only that the draft is laid before the Parliament for approval by resolution of each House. The Welsh Government told us that, while the draft was prepared to be consistent with the headnote on Orders in Council previously made under section 109 of the Government of Wales Act 2006, the Welsh Government does consider that reference to the Senedd should have been included in the headnote as a matter of good practice and has asked the Wales Office to ensure that the headnotes of future draft Orders include a reference to the Senedd's role in the process. Diolch.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Ystyriodd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad y rheoliadau drafft hyn ar 10 Mehefin, ac mae ein hadroddiad ac ymateb Llywodraeth Cymru ar gael ar agenda heddiw. Mae ein hadroddiad yn cynnwys dau bwynt technegol ac un pwynt rhinweddau. Cyn i mi grynhoi ein hadroddiad technegol yn fyr, fe wnaf dynnu sylw at y datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd gan yr Ysgrifennydd Cabinet yr wythnos diwethaf, sy'n ymwneud â'r un pwynt rhinweddau yn ein hadroddiad.
Fel y mae'r Ysgrifennydd Cabinet newydd amlinellu, ni ellir gwneud y Gorchymyn drafft hwn nes iddo gael ei gymeradwyo gan ddau Dŷ Senedd y DU a'r Senedd. O wybod y diddymir Senedd y DU cyn etholiad nesaf y DU, yn y datganiad nododd yr Ysgrifennydd Cabinet y bydd nawr yn fater i Lywodraeth newydd y DU gyflwyno cynnig newydd yn ceisio cymeradwyaeth dau Dŷ Senedd y DU, a bydd ystyriaeth y Senedd yn mynd rhagddo yn y cyfamser.
Roedd ein pwynt rhinweddau wedi nodi'r mater hwn a gwnaethom ofyn i Lywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddyfodol y Gorchymyn drafft. Wrth ymateb yn ffurfiol i'r pwynt hwn yn ein hadroddiad, tynnodd Llywodraeth Cymru ein sylw at y datganiad ysgrifenedig a chadarnhaodd y byddai'r Aelodau'n cael gwybod am gynnydd ar y Gorchymyn unwaith y bydd Llywodraeth newydd y DU yn cael ei ffurfio ac ailddechrau busnes seneddol y DU.
Gan droi at ein pwynt adrodd technegol cyntaf, mae'r Gorchymyn yn uniaith Saesneg. Yn ein hadroddiad, rydym yn tynnu sylw at y rhesymeg a ddarperir yn y memorandwm esboniadol, sy'n nodi, gan fod y Gorchymyn yn y Cyfrin Gyngor yn ddeddfwriaeth Llywodraeth y DU, gosodir y Gorchymyn drafft gerbron y Senedd yn uniaith Saesneg.
Mae ein hail bwynt adrodd technegol yn nodi bod y prif nodyn italig ar frig y Gorchymyn drafft dim ond yn datgan bod y drafft yn cael ei osod gerbron Senedd y DU i'w gymeradwyo drwy benderfyniad gan y ddau Dŷ. Dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym, er bod y drafft wedi'i baratoi i fod yn gyson â'r prif nodyn ar Orchmynion yn y Cyfrin Gyngor a wnaed yn flaenorol o dan adran 109 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, mae Llywodraeth Cymru o'r farn y dylai cyfeiriad at y Senedd fod wedi'i gynnwys yn y prif nodyn fel mater o arfer da ac mae wedi gofyn i Swyddfa Cymru sicrhau bod prif nodiadau Gorchmynion drafft yn y dyfodol yn cynnwys cyfeiriad at rôl y Senedd yn y broses. Diolch.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb.
I call on the Cabinet Secretary to reply.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Can I just thank the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee for his contribution to the debate? And I ask Members to approve the Order.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ei gyfraniad i'r ddadl? A gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r Gorchymyn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Mae eitem 7 ac eitem 8 wedi'u gohirio tan 16 Gorffennaf. Felly, daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Items 7 and 8 have been postponed until 16 July. And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 16:47.
The meeting ended at 16:47.