Y Cyfarfod Llawn
Plenary
27/09/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, a chroeso i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf fydd y cwestiynau i’r Gweinidog Newid Hinsawdd y prynhawn yma. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Mark Isherwood.
Good afternoon, and welcome to this Plenary meeting. The first item will be questions to the Minister for Climate Change this afternoon. The first question is from Mark Isherwood.
1. Pa waith dadansoddi polisi a wnaeth Llywodraeth Cymru cyn cyflwyno terfynau cyflymder o 20 mya? OQ59961
1. What policy analysis did the Welsh Government undertake before implementing the 20 mph speed limits? OQ59961
Thanks for the question. The policy was four years in the making. We've examined international evidence, benefited from the work of an expert taskforce, and trialled the policy in eight areas ahead of a national roll-out. We estimate that the policy could result, every year, in six to 10 lives being saved.
Diolch am eich cwestiwn. Cymerodd bedair blynedd i lunio'r polisi. Rydym wedi archwilio tystiolaeth ryngwladol, wedi elwa o waith tasglu arbenigol, ac wedi treialu’r polisi mewn wyth ardal cyn ei gyflwyno ledled y wlad. Rydym yn amcangyfrif y gallai’r polisi arwain, bob blwyddyn, at achub chwech i 10 o fywydau.
Thank you. Well, the Welsh Government has stated previously both that local authorities have the discretion to change the 20 mph limit and that, in Spain, where they have 20 mph as their default position, urban deaths and road accidents have fallen by 20 per cent, and the number of cyclists killed in road traffic accidents has been reduced by 34 per cent. How do you therefore respond to the Flintshire county councillor representing part of your Buckley 20 mph pilot area, who wrote last week, stating,
'Unfortunately, Welsh Government don't appear to have learnt any lessons from the pilot. The powers given to authorities are not clear, and making a case why the road should be excluded is difficult for our council officers'?
And, noting that Spain had more road deaths per million inhabitants than the UK in 2022, how do you respond to the statement by the Spanish Interior Minister in January, comparing the figures for 2022 with 2019—the last pre-pandemic year without mobility restrictions there—that 2022 represented more deaths than in 2019, and, quote,
'When it comes to cyclists, the number of fatalities also increased'?
Diolch. Wel, mae Llywodraeth Cymru wedi datgan yn y gorffennol fod gan awdurdodau lleol ddisgresiwn i newid y terfyn 20 mya, a bod marwolaethau trefol a damweiniau ffyrdd wedi gostwng 20 y cant a nifer y beicwyr sy’n cael eu lladd mewn damweiniau traffig ffyrdd wedi gostwng 34 y cant yn Sbaen, lle mae ganddynt derfyn diofyn o 20 mya. Sut rydych chi'n ymateb, felly, i’r cynghorydd sir yn sir y Fflint sy’n cynrychioli rhan o’ch ardal beilot 20 mya ym Mwcle, a ysgrifennodd yr wythnos diwethaf,
'Yn anffodus, nid yw'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru wedi dysgu unrhyw wersi o'r cynllun peilot. Nid yw'r pwerau a roddwyd i awdurdodau yn glir, ac mae cyflwyno achos pam y dylid eithrio'r ffordd yn anodd i swyddogion ein cynghorau'?
A chan nodi bod Sbaen wedi cael mwy o farwolaethau ar y ffyrdd fesul miliwn o drigolion na'r DU yn 2022, sut rydych chi'n ymateb i'r datganiad gan Weinidog Mewnol Sbaen ym mis Ionawr, gan gymharu'r ffigurau ar gyfer 2022 â 2019—y flwyddyn olaf cyn y pandemig heb gyfyngiadau symud yno—fod 2022 wedi gweld mwy o farwolaethau nag yn 2019, a dyfynnaf,
'Mewn perthynas â beicwyr hefyd, fe gynyddodd nifer y marwolaethau'?
Well, in terms of the pilot we ran in Flintshire, the whole point of a pilot is to try things, and part of trying involves failing and learning from the failure, and I don't see any problem with that. In fact, that's the whole point of doing it. Now, we decided in different settlements to trial different approaches. So, in some areas, we trialled monitoring, in some, we trialled enforcement. In the case of Buckley, we decided to trial the exceptions procedure. Now, there was a debate about whether or not we should allow some exceptions within Buckley as part of that trial, or to take an area-wide approach, and it was decided, for the purposes of testing that approach, to take an area-wide approach. Now, I think that Buckley has shown that an area-wide approach does not work, and the exceptions procedure is best used, particularly for communities like Buckley, where part of the road goes through almost a semi-rural area, where there aren't any houses, and another through Liverpool Road, through far more dense population. So, it's a really tricky example—we probably couldn't have chosen a more difficult area to pilot the exceptions, frankly.
We also had some real difficulties with the local authority, who were very nervous about moving away from the strict letter of the guidance, because they have had a number of legal challenges from retired highway officers, and they wanted to make sure that there was no room for further challenge on their part. Now, I'm pleased to say that, as a result of the whole process of working with them closely, we have given them confidence to apply a number of exceptions through Buckley that the pilot project showed us were worth while. I'm disappointed they haven't felt able to apply their own process themselves through the rest of Flintshire, and they still require, I think, some confidence about the extent to which they might be liable to legal challenge in the event of a collision. And that's one of the issues we now need to work through in the next stage. But it's not the case that they're not able to apply exceptions, because, if they had, how could they have applied the ones they have applied in Buckley?
Wel, o ran y cynllun peilot a gynhaliwyd gennym yn sir y Fflint, holl bwynt cynllun peilot yw rhoi cynnig ar bethau, ac mae rhan o roi cynnig ar bethau yn golygu methu a dysgu o’r methiant, ac nid wyf yn gweld unrhyw broblem gyda hynny. A dweud y gwir, dyna holl bwynt cynnal cynllun peilot. Nawr, fe wnaethom benderfynu treialu gwahanol ddulliau mewn gwahanol fannau. Felly, mewn rhai ardaloedd, fe wnaethom dreialu monitro, mewn rhai, fe wnaethom dreialu gorfodi. Yn achos Bwcle, fe wnaethom benderfynu treialu'r weithdrefn eithriadau. Nawr, cafwyd dadl ynglŷn ag a ddylem ganiatáu rhai eithriadau ym Mwcle fel rhan o’r treial hwnnw, neu fabwysiadu dull ardal gyfan, ac at ddibenion profi’r dull hwnnw, penderfynwyd mabwysiadu dull ardal gyfan. Nawr, credaf fod Bwcle wedi dangos nad yw dull ardal gyfan yn gweithio, ac mai'r ffordd orau yw defnyddio'r weithdrefn eithriadau, yn enwedig ar gyfer cymunedau fel Bwcle lle mae rhan o'r ffordd yn mynd drwy ardal bron yn lled-wledig, lle nad oes unrhyw dai, ac un arall drwy Ffordd Lerpwl, drwy boblogaeth lawer mwy dwys. Felly, mae'n enghraifft anodd iawn—mae'n debyg na allem fod wedi dewis ardal fwy anodd i dreialu'r eithriadau, a dweud y gwir.
Hefyd, cawsom anawsterau gwirioneddol gyda’r awdurdod lleol, a oedd yn nerfus iawn ynglŷn â gweithredu y tu hwnt i union eiriad y canllawiau, gan eu bod wedi cael nifer o heriau cyfreithiol gan gyn-swyddogion priffyrdd, ac roeddent am sicrhau nad oedd lle i heriau pellach ar eu rhan. Nawr, o ganlyniad i'r broses o weithio'n agos gyda nhw, rwy'n falch o ddweud ein bod wedi rhoi hyder iddynt roi nifer o eithriadau y dangosodd y prosiect peilot eu bod yn werth chweil ar waith ym Mwcle. Rwy'n siomedig nad ydynt wedi teimlo y gallant roi eu proses eu hunain ar waith ar draws gweddill sir y Fflint, a chredaf eu bod yn dal i fod angen rhywfaint o hyder ynglŷn ag i ba raddau y gallent fod yn agored i her gyfreithiol pe bai gwrthdrawiad. A dyna un o'r materion y mae angen inni weithio drwyddynt nawr yn y cam nesaf. Ond nid yw'n wir na allant gyflwyno eithriadau, oherwydd, pe baent heb allu gwneud hynny, sut y gallent fod wedi cyflwyno'r rhai y maent wedi'u cyflwyno ym Mwcle?
2. Pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo plannu coed trefol? OQ59972
2. What work is the Welsh Government doing to promote urban tree planting? OQ59972
The Welsh Government continues to encourage and support urban tree planting. The My Tree, Our Forest campaign offered a tree for every household in Wales. Other schemes in urban areas include the Coetiroedd Bach scheme and Local Places for Nature, which continue to fund hundreds of community tree-planting projects.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i annog a chefnogi plannu coed trefol. Cynigodd ymgyrch Fy Nghoeden, Ein Coedwig goeden i bob cartref yng Nghymru. Mae cynlluniau eraill mewn ardaloedd trefol yn cynnwys cynllun Coetiroedd Bach a Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, sy’n parhau i ariannu cannoedd o brosiectau plannu coed cymunedol.
Thank you for your response, Minister. Firstly, I'd just like to take a moment to plug Wales's only entry in the Woodland Trust's Tree of the Year 2023 competition. It's a 484-year-old sweet chestnut tree in Wrexham's Acton Park. I'm delighted the team from Wrexham is looking to promote this tree, so I would encourage anybody to get on the Woodland Trust website and vote for that tree in Acton Park.
Minister, you of course know that trees being planted in the right places make such a difference to our communities. They've certainly been proven, in urban areas in particular, to improve physical and mental health and well-being, reduce noise, improve air quality—so many benefits of having trees planted in our urban areas. And I know, Minister, you would agree that local government has an important role to play in ensuring this takes place. I know, with my previous hat on, there was a project in Conwy that saw new trees planted across Llandudno, Colwyn Bay, Abergele, Kinmel Bay and Towyn, for all those good reasons and benefits that we're aware of. So, I'd be interested to know, Minister, if you have any plans in place at the moment, in working with local authorities in Wales, to ensure that they are looking to plant those trees in our urban towns and city centres across Wales. Diolch yn fawr iawn.
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Yn gyntaf, hoffwn roi eiliad i hyrwyddo unig gynnig Cymru yng nghystadleuaeth Coeden y Flwyddyn 2023 Coed Cadw. Castanwydden felys 484 oed yw hi, ym Mharc Gwaunyterfyn yn Wrecsam. Rwy'n falch iawn fod y tîm o Wrecsam yn mynd ati i hyrwyddo'r goeden hon, felly buaswn yn annog unrhyw un i fynd ar wefan Coed Cadw a phleidleisio dros y goeden honno ym Mharc Gwaunyterfyn.
Weinidog, fe wyddoch, wrth gwrs, fod coed sy’n cael eu plannu yn y mannau cywir yn gwneud cymaint o wahaniaeth i’n cymunedau. Yn sicr, mae tystiolaeth eu bod, mewn ardaloedd trefol yn arbennig, yn gwella iechyd a lles corfforol a meddyliol, yn lleihau sŵn, yn gwella ansawdd aer—mae cymaint o fanteision i blannu coed yn ein hardaloedd trefol. A gwn, Weinidog, y byddech yn cytuno bod gan lywodraeth leol ran bwysig i'w chwarae i sicrhau bod hyn yn digwydd. Gan wisgo fy het flaenorol, gwn am brosiect yng Nghonwy a arweiniodd at blannu coed newydd ar draws Llandudno, Bae Colwyn, Abergele, Bae Cinmel a Thywyn, am yr holl resymau da a'r manteision rydym yn ymwybodol ohonynt. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod, Weinidog, a oes gennych unrhyw gynlluniau ar waith ar hyn o bryd, wrth weithio gydag awdurdodau lleol yng Nghymru, i sicrhau eu bod yn bwriadu plannu’r coed hynny yn ein trefi ac yng nghanol ein dinasoedd ledled Cymru. Diolch yn fawr iawn.
Yes, thank you, Sam, I'm very happy to—. I didn't realise we had a Welsh entry this year, and now that I do, I will be very happy to back it. I'm very keen on the Tree of the Year campaign, actually, because one of the points of it is to make people aware of what a tree can do for your neighbourhood. And even a single tree of that sort, especially a beautiful old specimen tree, as they're called, is a whole biodiverse ecosystem all by itself. So, it's really important to do that.
Now, we're really, really keen to include urban trees and urban planting schemes in our national forest for Wales plans, and we have woodland liaison officers working with urban projects, including local authorities, right across Wales, to bring the urban trees into the national forest. We want people to understand that the forest consists of single trees in urban environments, as well as planted, bigger schemes, and, of course, we have the Tiny Forests programme as well, where we're looking to bring a whole biodiverse forest that is the size of a couple of tennis courts, with six different species in it, into urban environments, so that people can understand what that brings to an ecosystem.
So, I couldn't agree more. I know you're very enthusiastic about it, and it was a pleasure to work with you before, and we are definitely working with our local authorities. And the only other thing I would say, Llywydd, in both urban and rural environments, is to just encourage people to let the trees in our hedgerows grow, to turn them into trees—there is no real need to cut them off. Sometimes, along the highway, there's a need to stop overhanging branches so that we can avoid collisions, but, mostly, they can be allowed to grow. And those trees count very much towards our biodiverse goals as well.
Ie, diolch, Sam, rwy'n fwy na pharod i—. Nid oeddwn yn sylweddoli bod gennym gynnig o Gymru eleni, ac o wybod hynny, rwy'n fwy na pharod i'w gefnogi. Rwy'n hoff iawn o ymgyrch Coeden y Flwyddyn a dweud y gwir, gan mai un o ddibenion yr ymgyrch yw gwneud pobl yn ymwybodol o'r hyn y gall coeden ei wneud i'ch cymdogaeth. Ac mae hyd yn oed un goeden o'r fath, yn enwedig hen goeden sbesimen hardd, fel y'u gelwir, yn ecosystem fioamrywiol gyfan ar ei phen ei hun. Felly, mae'n bwysig iawn gwneud hynny.
Nawr, rydym yn awyddus iawn i gynnwys coed trefol a chynlluniau plannu trefol yn ein cynlluniau ar gyfer coedwig genedlaethol Cymru, ac mae gennym swyddogion cyswllt coetiroedd yn gweithio gyda phrosiectau trefol, gan gynnwys awdurdodau lleol, ledled Cymru, i gynnwys coed trefol yn y goedwig genedlaethol. Rydym am i bobl ddeall bod y goedwig yn cynnwys coed unigol mewn amgylcheddau trefol, yn ogystal â chynlluniau mwy i blannu coed, ac wrth gwrs, mae gennym raglen Coetiroedd Bach hefyd, lle rydym yn bwriadu dod â choedwig fioamrywiol gyfan, yr un maint â dau gwrt tenis, gyda chwe rhywogaeth wahanol ynddi, i mewn i amgylcheddau trefol, fel y gall pobl ddeall beth mae hynny'n ei ychwanegu at ecosystem.
Felly, rwy'n cytuno'n llwyr. Gwn eich bod yn frwdfrydig iawn ynglŷn â hyn, ac roedd yn bleser gweithio gyda chi o'r blaen, ac rydym yn sicr yn gweithio gyda'n hawdurdodau lleol. A'r unig beth arall y buaswn yn ei ddweud, Lywydd, mewn amgylcheddau trefol a gwledig, yw annog pobl i adael i'r coed yn ein gwrychoedd dyfu, i'w troi'n goed—nid oes gwir angen eu torri. Weithiau, ar hyd y briffordd, mae angen torri canghennau sy'n bargodi fel y gallwn osgoi gwrthdrawiadau, ond gan amlaf, gellir gadael iddynt dyfu. Ac mae'r coed hynny'n cyfrif tuag at ein nodau bioamrywiol hefyd.
I introduced the council's urban tree woodland strategy at Flintshire. It's a 15-year-old plan, and, I must say, in partnership with the Welsh Government's policies and funding, biodiversity officers have been retained there, and the planting of trees as well as wildflower meadows have continued. We called trees 'nature's health service', because the benefit is unbelievable for physical and mental health. They create canopy ecosystems, intercept rainfall, moderate air temperatures and reduce flooding, so the benefits are just unbelievable.
A Wrexham study estimated that the annual ecosystem benefits that the town's urban trees provide is £1.44 million, and, in financial terms, the benefits are immense. Minister, I hope that, when you're looking at the financial constraints, biodiversity and the planting of trees and wildflower meadows will remain a priority, and that, also, developers will be encouraged, when doing any engineering works in town centres, to make sure they plant trees as well. Thank you.
Cyflwynais strategaeth goed a choetir trefol y cyngor yn sir y Fflint. Mae’n gynllun 15 oed, ac mae'n rhaid imi ddweud, mewn partneriaeth â pholisïau a chyllid Llywodraeth Cymru, fod swyddogion bioamrywiaeth wedi’u cadw yno, ac mae gwaith plannu coed, yn ogystal â dolydd blodau gwyllt, wedi parhau. Fe wnaethom alw coed yn 'wasanaeth iechyd natur', gan fod y budd i iechyd corfforol a meddyliol yn anhygoel. Maent yn creu ecosystemau canopi, yn darparu cysgod rhag glaw, yn cymedroli tymheredd yr aer ac yn lleihau llifogydd, felly mae'r buddion yn wirioneddol anhygoel.
Amcangyfrifodd astudiaeth yn Wrecsam fod coed trefol y dref yn darparu gwerth £1.44 miliwn mewn buddion blynyddol i'r ecosystem, ac mewn termau ariannol, fod y manteision yn aruthrol. Weinidog, pan fyddwch yn edrych ar y cyfyngiadau ariannol, rwy'n gobeithio y bydd bioamrywiaeth a phlannu coed a dolydd blodau gwyllt yn parhau i fod yn flaenoriaeth, ac y bydd datblygwyr yn cael eu hannog hefyd, wrth wneud unrhyw waith peirianyddol yng nghanol trefi, i sicrhau eu bod yn plannu coed yn ogystal. Diolch.
Yes, I'm very happy to endorse all of those, and I'm very grateful for your work as well on the 'edges' scheme, so we can get as many edges to be mown as infrequently as we can manage, and with local wildflowers as well. It's actually very important that they're native wildflowers too, so that they self-seed, and that they feed our pollinator population, because, obviously, they're adapted to use local wildflowers. And that's the same with trees. So, trees produce enormous amounts of food for our insects, and, without our insects, we cannot have the birds that we're all so fond of. So, I won't be able to quote this accurately, Llywydd, but a single pair of swallows eats tens of thousands of insects. So, if you think about how many insects you need to have good environments to live in, if you want swallows and swifts in your urban environment, then you see how important it is to make sure that the trees that provide those habitats are protected and enhanced.
Rwy’n fwy na pharod i gefnogi pob un o’r rheini, ac rwy’n ddiolchgar iawn am eich gwaith hefyd ar y cynllun 'ymylon', fel y gallwn sicrhau bod cyn lleied â phosibl o ymylon yn cael eu torri mor anaml â phosibl, a chyda blodau gwyllt lleol hefyd. Mae'n bwysig iawn eu bod yn flodau gwyllt brodorol hefyd, fel eu bod yn hunan-hadu, ac yn bwydo ein peillwyr, oherwydd yn amlwg, maent wedi addasu i ddefnyddio blodau gwyllt lleol. Ac mae'r un peth yn wir gyda choed. Felly, mae coed yn cynhyrchu llawer iawn o fwyd i'n pryfed, a heb ein pryfed, ni allwn gael yr adar y mae pawb ohonom mor hoff ohonynt. Felly, ni fyddaf yn gallu dyfynnu hyn yn gywir, Lywydd, ond mae un pâr o wenoliaid yn bwyta degau o filoedd o bryfed. Felly, os meddyliwch faint o bryfed sydd eu hangen arnoch i gael amgylcheddau da i fyw ynddynt, os ydych am gael gwenoliaid ac adar eraill yn eich amgylcheddau trefol, fe welwch pa mor bwysig yw sicrhau bod y coed sy'n darparu'r cynefinoedd hynny'n cael eu diogelu a'u gwella.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Janet Finch-Saunders.
Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservative spokesperson, Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd. Prynhawn da, Minister. Wylfa and Trawsfynydd are two key sites for nuclear projects in Wales. Now, we know the UK needs four times as much clean power as we have now to hit net zero by 2050, and nuclear energy at both Trawsfynydd and Wylfa are ideally placed to be at the heart of a massive nuclear revival here in Wales. In the face of such Plaid Cymru negativity about nuclear, I am proud of the championing and leadership of Virginia Crosbie MP, in her efforts to bring jobs to Wylfa, and considerably more well-paid jobs. So, Minister, how is your Welsh Government working with the UK Government and Great British Nuclear to ensure that we see more investment in new nuclear power, especially at Wylfa and Trawsfynydd?
Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Mae Wylfa a Thrawsfynydd yn ddau safle allweddol ar gyfer prosiectau niwclear yng Nghymru. Nawr, fe wyddom fod angen pedair gwaith cymaint o bŵer glân ar y DU ag sydd gennym ar hyn o bryd i sicrhau sero net erbyn 2050, ac mae ynni niwclear yn Nhrawsfynydd ac yn Wylfa mewn sefyllfa ddelfrydol i fod wrth wraidd adfywiad niwclear enfawr yma yng Nghymru. Yn wyneb agwedd mor negyddol Plaid Cymru tuag at ynni niwclear, rwy’n falch o gefnogaeth ac arweinyddiaeth Virginia Crosbie AS, yn ei hymdrechion i ddod â swyddi i Wylfa, a llawer mwy o swyddi sy’n talu’n dda. Felly, Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DU a Great British Nuclear i sicrhau ein bod yn gweld mwy o fuddsoddiad mewn ynni niwclear newydd, yn enwedig yn Wylfa a Thrawsfynydd?
Well, Llywydd, this is actually my colleague the Minister for Economy’s portfolio, but, nevertheless, we are working very hard indeed to make sure that in particular small and medium-sized nuclear reactors can be sited at various points. Trawsfynydd is one of them. I had the real pleasure of visiting that site to look at both the decommissioning works that are there and the potential for small nuclear—we’re very keen on promoting that.
In terms of Wylfa, the reason it's in the Minister for Economy’s portfolio and not mine is because it’s obviously an enormous inward investment project. Also, Janet, I don’t share your sanguinity about this. We could have had that project up and running by now if we’d had any kind of either industrial or decent investment strategy.
Wel, Lywydd, portffolio fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr Economi, yw hwn mewn gwirionedd, ond serch hynny, rydym yn gweithio’n galed iawn i sicrhau y gellir lleoli adweithyddion niwclear bach a chanolig yn enwedig mewn gwahanol leoliadau. Mae Trawsfynydd yn un ohonynt. Cefais y pleser gwirioneddol o ymweld â’r safle hwnnw i edrych ar y gwaith datgomisiynu sy'n mynd rhagddo yno a’r potensial ar gyfer adweithydd niwclear bach—rydym yn awyddus iawn i hyrwyddo hynny.
O ran Wylfa, y rheswm pam ei fod ym mhortffolio Gweinidog yr Economi ac nid yn fy un i yw am ei fod yn amlwg yn brosiect mewnfuddsoddi enfawr. Hefyd, Janet, nid wyf yn rhannu eich calonogrwydd ynglŷn â hyn. Byddai'r prosiect hwnnw wedi gallu bod ar waith erbyn hyn pe byddem wedi cael unrhyw fath o strategaeth ddiwydiannol neu strategaeth fuddsoddi weddus.
So, correct me if I'm wrong, however, you are the Minister for Climate Change and the environment and we know that all projects for renewable energy of any type do fall under you. So, I would expect you to be briefed on Wylfa. So, it is essential that we have enough clean baseload power across Wales to ensure energy security and as a deterrent against fuel poverty. Nuclear energy provides the lowest carbon emissions, with 24-hour energy available. In fact, Wylfa, at the time, generated energy for 1.1 million homes over 44 years. Both you and I know that grid capacity is a barrier to many clean energy projects being delivered and we also know that Trawsfynydd had exceptional access to grid capacity and would be a great base for small modular reactors. So, what steps are you taking to highlight this to the UK Government to ensure that nuclear development is undertaken at this site as soon as possible?
Felly, cywirwch fi os wyf yn anghywir, ond chi yw'r Gweinidog Newid Hinsawdd a'r amgylchedd, a gwyddom fod pob prosiect ar gyfer ynni adnewyddadwy o unrhyw fath yn rhan o'ch cyfrifoldeb chi. Felly, buaswn yn disgwyl ichi gael eich briffio ar Wylfa. Felly, mae’n hanfodol fod gennym gyflenwad sylfaen o ynni glân ledled Cymru i sicrhau diogeledd ynni ac i atal tlodi tanwydd. Ynni niwclear sy'n darparu'r allyriadau carbon isaf, gydag ynni 24 awr ar gael. Mewn gwirionedd, roedd Wylfa, ar y pryd, yn cynhyrchu ynni ar gyfer 1.1 miliwn o gartrefi dros 44 mlynedd. Fe wyddoch chi a minnau fod capasiti’r grid yn rhwystr i gyflawni llawer o brosiectau ynni glân, ac fe wyddom hefyd fod gan Drawsfynydd fynediad eithriadol at gapasiti’r grid ac y byddai’n sylfaen wych ar gyfer adweithyddion modiwlar bach. Felly, pa gamau rydych chi'n eu cymryd i dynnu sylw Llywodraeth y DU at hyn er mwyn sicrhau bod gwaith datblygu niwclear yn mynd rhagddo ar y safle hwn cyn gynted â phosibl?
Right, well, I have to say, Janet, I don’t really think I should give you a lesson in how to discover which Minister is responsible for what, but they are published on the website and you can look it up.
However, of course I understand what’s happening at Wylfa. It’s an inward investment project. I don’t know if you’ve noticed, but we're not currently generating any electricity, which is why it’s not in my portfolio. And so, the answer to your question is of course we talk to the UK Government about the grid; we talk to the Minister until we’re blue in the face about the grid. However, we have yet to see a single penny of investment in encouraging the grid into mid Wales or indeed across north Wales or indeed the upgrading that we need in south Wales to get the Celtic sea. So, if you want to add your voice to mine on that, please feel free.
Iawn, wel, mae'n rhaid imi ddweud, Janet, na chredaf y dylwn roi gwers i chi sut i ddarganfod pa Weinidog sy'n gyfrifol am beth, ond mae hynny wedi'i gyhoeddi ar y wefan, a gallwch ei wirio.
Fodd bynnag, wrth gwrs fy mod yn deall beth sy’n digwydd yn Wylfa. Mae’n brosiect mewnfuddsoddi. Nid wyf yn gwybod a ydych chi wedi sylwi, ond nid ydym yn cynhyrchu unrhyw drydan ar hyn o bryd, a dyna pam nad yw yn fy mhortffolio. Ac felly, yr ateb i'ch cwestiwn, wrth gwrs, yw ein bod yn siarad â Llywodraeth y DU am y grid; rydym yn siarad a siarad â’r Gweinidog am y grid. Fodd bynnag, nid ydym wedi gweld un geiniog o fuddsoddiad i annog ymestyn y grid i ganolbarth Cymru, nac ar draws gogledd Cymru, na'r uwchraddio sydd ei angen arnom yn ne Cymru i gael y môr Celtaidd. Felly, os ydych chi am ychwanegu eich llais at fy llais innau ar hynny, can croeso i chi wneud hynny.
With all due respect, Minister, this tells me that you’re not really interested in nuclear because you’re passing it off as being in someone else’s brief—
Gyda phob parch, Weinidog, mae hyn yn dweud wrthyf nad oes gennych fawr o ddiddordeb mewn ynni niwclear, gan eich bod yn ei ddiystyru fel rhan o friff rhywun arall—
Honestly, Llywydd. This is not my portfolio.
O ddifrif, Lywydd. Nid fy mhortffolio i yw hwn.
No, Llywydd, she's saying it's not her portfolio. At the end of the day, this is the Minister responsible for climate change, the environment. We are talking about the environment, we're talking about carbon zero, so I would expect a more courteous reply and for her to actually address the concerns that many raise with me.
Now, it can take 14 years to build new grid infrastructure. There are enough projects in the UK waiting to be connected to generate over half our future electricity needs. The UK Government is tackling the problem head on through the Chancellor and the Secretary of State for Energy Security and Net Zero, bringing forward comprehensive new reforms to energy infrastructure. So, what representation have you made already, because we had some slight information lapses during some of the last questions when you were on your feet, Minister, where one minute you were saying that UK Government doesn't engage with you, and then the next minute, in response to Huw Irranca, you apologised and said that that dialogue—
Na, Lywydd, mae'n dweud nad ei phortffolio hi yw hwn. Yn y pen draw, dyma’r Gweinidog sy’n gyfrifol am newid hinsawdd, yr amgylchedd. Rydym yn sôn am yr amgylchedd, rydym yn sôn am sefyllfa ddi-garbon, felly buaswn yn disgwyl ateb mwy cwrtais ac iddi fynd i'r afael â'r pryderon y mae llawer yn eu codi gyda mi.
Nawr, gall gymryd 14 mlynedd i adeiladu seilwaith grid newydd. Mae digon o brosiectau yn y DU yn aros i gael eu cysylltu er mwyn cynhyrchu dros hanner ein hanghenion trydan yn y dyfodol. Mae Llywodraeth y DU yn mynd i’r afael â’r broblem yn uniongyrchol drwy’r Canghellor a’r Ysgrifennydd Gwladol dros Ddiogeledd Ynni a Sero Net, gan gyflwyno diwygiadau newydd cynhwysfawr i'r seilwaith ynni. Felly, pa sylwadau rydych wedi’u gwneud yn barod, gan y cafwyd peth anghysondeb yn yr wybodaeth a gawsom yn ystod rhai o’r cwestiynau diwethaf pan oeddech ar eich traed, Weinidog, lle roeddech yn dweud un funud nad yw Llywodraeth y DU yn ymgysylltu â chi, a’r funud nesaf, mewn ymateb i Huw Irranca, fe wnaethoch chi ymddiheuro, a dweud bod y ddeialog honno—
Okay, Llywydd, I did no such thing. I have twice told her—
Iawn, Lywydd, ni wneuthum y fath beth. Rwyf wedi dweud wrthi ddwywaith—
You'll get your chance to respond now. And you need to come to your final question.
Fe gewch eich cyfle i ymateb nawr. Ac mae angen i chi ddod at eich cwestiwn olaf.
I am, Llywydd. What representations are you or will you be making to the UK Government to ensure the reforms that we need to deliver the new grid capacity—that we have them here in Wales?
Rwy'n dod ato, Lywydd. Pa sylwadau rydych chi'n eu gwneud, neu y byddwch chi'n eu gwneud i Lywodraeth y DU i sicrhau'r diwygiadau sydd eu hangen arnom i gyflawni'r capasiti grid newydd—eu bod gennym yma yng Nghymru?
So, just to say, Janet, I apologised to Huw Irranca-Davies for not bringing forward a legislative consent motion in the time that he wanted me to. I made no apology for what I said about the UK Government. You can check the Record as I have. And if you really want me to report you for continuing to say something that's not true, you keep it up. I said no such thing.
The UK Government and I have had many meetings. I have seen several Ministers off. They don't stay in post long enough to actually understand what's happening with the grid. I've had many meetings with UK Government Ministers on this. I've had many meetings with the National Grid on this, including one only a couple of weeks ago where we discussed the paucity of grid rid right across Wales and what that project might look like. We are fully involved in the holistic network design and electricity network operator processes, and I've met with the distribution system operators. So, I have done plenty here. What has not happened is that the UK Government has put any investment strategy at all in to back its numerous empty promises.
Felly, dylwn ddweud, Janet, fy mod wedi ymddiheuro i Huw Irranca-Davies am beidio â chyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol yn yr amser roedd ef eisiau imi wneud hynny. Ni wneuthum ymddiheuro am yr hyn a ddywedais am Lywodraeth y DU. Gallwch ddarllen y Cofnod, fel rwyf innau wedi'i wneud. Ac os ydych chi o ddifrif am i mi achwyn amdanoch am barhau i ddweud rhywbeth nad yw'n wir, daliwch ati. Ni ddywedais y fath beth.
Mae Llywodraeth y DU a minnau wedi cael llawer o gyfarfodydd. Rwyf wedi gweld nifer o Weinidogion yn mynd a dod. Nid ydynt yn aros yn eu swyddi yn ddigon hir i ddeall beth sy'n digwydd gyda'r grid. Rwyf wedi cael llawer o gyfarfodydd gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU ynglŷn â hyn. Rwyf wedi cael llawer o gyfarfodydd gyda'r Grid Cenedlaethol ynglŷn â hyn, gan gynnwys un ychydig wythnosau yn ôl yn unig, lle buom yn trafod prinder y grid ledled Cymru a sut olwg a allai fod ar y prosiect hwnnw. Rydym yn cymryd rhan lawn ym mhrosesau'r cynllun rhwydwaith cyfannol a gweithredwyr rhwydweithiau trydan, ac rwyf wedi cyfarfod â gweithredwyr systemau dosbarthu. Felly, rwyf wedi gwneud cryn dipyn yn y cyswllt hwn. Yr hyn nad yw wedi digwydd yw Llywodraeth y DU yn darparu unrhyw strategaeth fuddsoddi o gwbl i ategu ei llu o addewidion gwag.
Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.
Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.
Minister, remaining within the 1.5 degrees or even 2 degrees thresholds that are set out in the Paris agreement to avoid catastrophic climate change—that requires substantial emissions reduction now. But today we've heard that the UK's largest untapped oilfield has been approved by regulators, an oilfield that could produce 200 million tonnes of carbon dioxide. It is a decision that has been welcomed by the UK Government, but the consequences of inaction in the face of climate catastrophe are too dire for us to ignore. The urgency of curbing fossil fuel emissions and peaking by no later than 2025, if we hope to limit global warming to 1.5 degrees—that's never been more important. So, Minister, I'd ask you, given that the UK Government seems intent on throwing us off course on our journey to net zero by 2050, do you agree that Wales must now move more quickly to reach net zero before 2050?
Weinidog, mae aros o fewn y trothwyon 1.5 gradd neu hyd yn oed 2 radd a nodir yng nghytundeb Paris i osgoi newid hinsawdd trychinebus—mae hynny’n gofyn am leihau allyriadau’n sylweddol nawr. Ond rydym wedi clywed heddiw fod maes olew heb ei gyffwrdd mwyaf y DU wedi’i gymeradwyo gan reoleiddwyr, maes olew a allai gynhyrchu 200 miliwn tunnell o garbon deuocsid. Mae’n benderfyniad sydd wedi’i groesawu gan Lywodraeth y DU, ond mae canlyniadau peidio â gweithredu yn wyneb trychineb hinsawdd yn rhy enbyd i ni eu hanwybyddu. Mae'r brys i leihau allyriadau tanwydd ffosil ac iddynt gyrraedd eu huchafbwynt erbyn 2025 fan bellaf, os ydym yn gobeithio cyfyngu cynhesu byd-eang i 1.5 gradd—nid yw hynny erioed wedi bod yn bwysicach. Felly, Weinidog, hoffwn ofyn i chi, o ystyried bod Llywodraeth y DU yn benderfynol, yn ôl pob golwg, o’n taflu oddi ar y llwybr ar ein taith at sero net erbyn 2050, a ydych chi'n cytuno bod yn rhaid i Gymru weithredu'n gyflymach nawr i gyrraedd sero net cyn 2050?
Yes, the decision on that oilfield is very alarming indeed, and the idea that it's something to do with energy security is put the lie to when you realise that the company that's exploiting it is actually the Norwegian sovereign wealth fund, and nothing to do with Britain. That oil will be sold into international markets. It does not increase our security in any way. It's an absolute fallacy that getting more oil out of the ground somehow increases energy security here. It just simply locks us into very expensive international prices for oil and gas. So, I had a very heavy heart when I heard that announcement. This is the same Government, of course, that says it wants to do net zero, but at the beginning of the Conference of the Parties biodiversity summit last year announced the opening of a new coal mine. So, they say one thing and do something quite different.
We have, as I think you know, Delyth, as part of the co-operation agreement, a taskforce looking into whether we can accelerate net zero, and I'm very much looking forward to their report. The designated Member and myself have a meeting next week. They've already announced several plans for action, and we really hope that they will produce us a viable and practical solution to accelerating our own course.
Ie, mae'r penderfyniad ar y maes olew hwnnw'n frawychus iawn yn wir, ac mae'r syniad ei fod yn ymwneud â diogeledd ynni yn cael ei ddinoethi fel celwydd pan sylweddolwch mai cronfa gyfoeth sofran Norwy yw'r cwmni sy'n elwa o'r penderfyniad, a dim i'w wneud â Phrydain. Bydd yr olew hwnnw'n cael ei werthu i farchnadoedd rhyngwladol. Nid yw'n cynyddu ein diogeledd mewn unrhyw ffordd. Mae'n gamsyniad llwyr fod tynnu mwy o olew o'r ddaear rywsut yn cynyddu diogeledd ynni yma. Yn syml iawn, mae'n ein cloi i mewn i brisiau rhyngwladol drud iawn am olew a nwy. Felly, roeddwn yn ddigalon iawn wrth glywed y cyhoeddiad hwnnw. Dyma’r un Llywodraeth, wrth gwrs, sy’n dweud ei bod am gyflawni sero net, ond a gyhoeddodd, ar ddechrau uwchgynhadledd bioamrywiaeth Cynhadledd y Partïon y llynedd, y byddai'n agor pwll glo newydd. Felly, maent yn dweud un peth ac yn gwneud rhywbeth cwbl wahanol.
Fel y gwyddoch, rwy'n credu, Delyth, fel rhan o'r cytundeb cydweithio mae gennym dasglu sy'n edrych i weld a allwn gyflymu'r newid i sero net, ac edrychaf ymlaen yn fawr at eu hadroddiad. Mae gan yr Aelod dynodedig a minnau gyfarfod yr wythnos nesaf. Maent eisoes wedi cyhoeddi sawl cynllun ar gyfer gweithredu, ac rydym yn mawr obeithio y byddant yn cynhyrchu ateb hyfyw ac ymarferol i ni ar gyfer cyflymu ein cwrs ein hunain.
Thank you for that, Minister. Of course, this comes as the Prime Minister and his Government continue to renege on absolutely vital policies to combat climate catastrophe, and again I use that word 'catastrophe’' because that is what's facing us. I've raised this before—I'm worried about how net zero seems increasingly to be becoming election fodder, a means of drawing clear water between the two UK parties. I'm not accusing your Government of that in any way, Minister, but on a UK level, in the run-up to the general election, looking to what Government will be in power after that election, UK Labour has stated it doesn't plan to bring back the 2026 deadline for beginning the phase-out of all gas boilers. And while they have said they won't grant new licences for oil and gas exploration, I understand today UK Labour have stated they wouldn't revoke the Rosebank licence if they win the next election—[Interruption.] I don't think it is good. Do you agree with that decision? I'm guessing that you probably won't. Is there anything that the Welsh Government can do to influence and to try and get them to change their minds?
Diolch am hynny, Weinidog. Wrth gwrs, daw hyn wrth i Brif Weinidog y DU a’i Lywodraeth barhau i gefnu ar bolisïau cwbl hanfodol i wrthsefyll trychineb hinsawdd, ac unwaith eto, defnyddiaf y gair ‘trychineb’ am mai dyna sy’n ein hwynebu. Rwyf wedi codi hyn o'r blaen—rwy'n poeni ynglŷn â'r modd y mae sero net i'w weld yn dod yn fwy a mwy o asgwrn cynnen etholiadol, yn ffordd o greu gwahaniaeth clir rhwng dwy blaid y DU. Nid wyf yn cyhuddo eich Llywodraeth o hynny mewn unrhyw ffordd, Weinidog, ond ar lefel y DU, yn y cyfnod cyn yr etholiad cyffredinol, o edrych ar ba Lywodraeth a fydd mewn grym ar ôl yr etholiad hwnnw, mae Llafur y DU wedi datgan nad yw’n bwriadu ailbennu'r terfyn amser o 2026 ar gyfer dechrau rhoi'r gorau i osod boeleri nwy. Ac er eu bod wedi dweud na fyddant yn rhoi trwyddedau newydd ar gyfer fforio am olew a nwy, deallaf heddiw fod Llafur y DU wedi datgan na fyddent yn dirymu trwydded Rosebank pe byddent yn ennill yr etholiad nesaf—[Torri ar draws.] Ni chredaf fod hynny'n beth da. A ydych chi'n cytuno â’r penderfyniad hwnnw? Rwy'n tybio nad ydych. A oes unrhyw beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i ddylanwadu arnynt ac i geisio gwneud iddynt newid eu meddyliau?
So, we do try very hard to influence the UK Government, of whatever stripe, in order to reach our mutual goals to reach net zero by 2050. Obviously, they are statutory goals, so we are currently exploring whether our own statutory goals are affected by what's happened at UK Government level. We would do that with any Government of any stripe because, actually, we're co-dependent. We need the UK Government to do the things it has set out in its net-zero pathway in order for us to be able to do the things that we can do. So, we're very concerned about that, and we are taking some advice about whether there's anything we can do with that.
I can't comment on whether or not you could or couldn't revoke the licences, because I, frankly, don't know enough about the legals or how that works or anything else. It may be that they're written in such a way that that's not possible. I just simply don't know. But I can tell you, absolutely honestly, that I was really, really depressed at hearing that announcement, because it just puts the UK, once again, back in the role of someone who’s the dirty man of Europe, not a world leader at all, and just absolutely determined to exploit the world's natural resources, and, frankly, mortgage the souls of our children and grandchildren.
Rydym yn ymdrechu'n galed iawn i ddylanwadu ar Lywodraeth y DU, o ba liw bynnag, er mwyn cyrraedd ein nodau cyffredin i gyrraedd sero net erbyn 2050. Yn amlwg, maent yn nodau statudol, felly rydym yn archwilio ar hyn o bryd i weld a yw'r hyn sydd wedi digwydd ar lefel Llywodraeth y DU yn effeithio ar ein nodau statudol ein hunain. Byddem yn gwneud hynny gydag unrhyw Lywodraeth o unrhyw blaid oherwydd rydym yn gyd-ddibynnol. Mae arnom angen i Lywodraeth y DU wneud y pethau y mae wedi’u nodi yn ei llwybr sero net er mwyn inni allu gwneud y pethau y gallwn ninnau eu gwneud. Felly, rydym yn bryderus iawn ynglŷn â hynny, ac rydym yn cael cyngor ynglŷn ag a oes unrhyw beth y gallwn ei wneud gyda hynny.
Ni allaf wneud sylwadau ynglŷn ag a allech chi ddirymu'r trwyddedau ai peidio, oherwydd a dweud y gwir, nid wyf yn gwybod digon am yr agweddau cyfreithiol na sut mae hynny'n gweithio nac unrhyw beth arall. Efallai eu bod wedi'u hysgrifennu yn y fath fodd fel nad yw hynny'n bosibl. Nid wyf yn gwybod. Ond gallaf ddweud wrthych yn gwbl onest fy mod wedi fy nigalonni'n fawr wrth glywed y cyhoeddiad hwnnw, gan ei fod yn gwneud y DU, unwaith eto, yn ysgymun yn Ewrop, nid yn arweinydd byd-eang o gwbl, ac yn gwbl benderfynol o ecsbloetio adnoddau naturiol y byd, ac o forgeisio eneidiau ein plant a'n hwyrion.
3. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu gorchudd coed ar draws Cymru? OQ59956
3. What is the Welsh Government doing to increase tree cover across Wales? OQ59956
The Welsh Government is supporting the planting of 43,000 hectares of new woodland by 2030. We will do this via the woodland creation offer launched last year, increasing tree cover on farms through the sustainable farming scheme, and our national forest will create a network of woodlands throughout Wales.
Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi plannu 43,000 hectar o goetir newydd erbyn 2030. Byddwn yn gwneud hyn drwy’r grantiau creu coetir a lansiwyd y llynedd, cynyddu gorchudd coed ar ffermydd drwy’r cynllun ffermio cynaliadwy, a bydd ein coedwig genedlaethol yn creu rhwydwaith o goetiroedd ledled Cymru.
Well, thank you, Minister. Extensive work is being conducted by an expert group on the wood panel industry, which included representatives from the Scottish, UK and Welsh Parliaments, and recommendations on how to increase tree planting for industrial use have been outlined in that report. I'd be incredibly grateful for the Welsh Government's observations on those recommendations, and perhaps for a discussion on how the future work of the group can assist the Welsh Government's excellent ambitions for increasing tree cover across Wales.
Wel, diolch, Weinidog. Mae gwaith helaeth yn mynd rhagddo gan grŵp arbenigol ar y diwydiant paneli pren, a oedd yn cynnwys cynrychiolwyr o Seneddau’r Alban, y DU a Chymru, ac mae argymhellion ar sut i gynyddu plannu coed at ddefnydd diwydiannol wedi’u hamlinellu yn yr adroddiad hwnnw. Buaswn yn hynod ddiolchgar am sylwadau Llywodraeth Cymru ar yr argymhellion hynny, ac efallai am drafodaeth ar sut y gall gwaith y grŵp yn y dyfodol gynorthwyo uchelgeisiau rhagorol Llywodraeth Cymru ar gyfer cynyddu gorchudd coed ledled Cymru.
Thank you very much, Ken, for sending me the report, which I was very interested to look at. The wood panel sector, as you say, positively contributes towards net zero, and locks up carbon in long-term use products. I know that you know this because I work with you very closely, and I bang on about it all the time, but I very much want to see Welsh wood used in the construction of housing and to encourage more trees to be planted as a crop so that they can meet the growing need for sustainable, low-carbon building products that don't come from extractive industry or depend on non-renewable sources. We will be bringing forward an industrial strategy for trees. Also, we are very clear that a productive woodland—well, woodland designed as a crop—is still part of the national forest; it still plays a role in the national forest, and people need to understand that some trees are there as crops, but they play their role in the carbon sink that we need to create for the world.
Diolch yn fawr iawn, Ken, am anfon yr adroddiad ataf, ac roedd yn ddiddorol iawn. Mae’r sector paneli pren, fel y dywedwch, yn cyfrannu’n gadarnhaol at sero net, ac yn cloi carbon mewn cynhyrchion defnydd hirdymor. Gwn eich bod yn gwybod hyn gan fy mod yn gweithio’n agos iawn gyda chi, ac rwy'n rhygnu ymlaen am y peth drwy’r amser, ond rwy'n awyddus iawn i weld pren Cymru’n cael ei ddefnyddio i adeiladu tai ac annog plannu mwy o goed fel cnwd fel y gallant ddiwallu'r angen cynyddol am gynhyrchion adeiladu cynaliadwy, carbon isel nad ydynt yn dod o ddiwydiant echdynnol neu'n dibynnu ar ffynonellau anadnewyddadwy. Byddwn yn cyflwyno strategaeth ddiwydiannol ar gyfer coed. Hefyd, rydym yn glir iawn fod coetir cynhyrchiol—wel, coetir a gynlluniwyd fel cnwd—yn dal i fod yn rhan o'r goedwig genedlaethol; mae’n dal i chwarae rhan yn y goedwig genedlaethol, ac mae angen i bobl ddeall bod rhai coed yno fel cnydau, ond maent yn chwarae eu rhan yn y ddalfa garbon y mae angen i ni ei chreu ar gyfer y byd.
Minister, farmers manage approximately 80 per cent of Wales's land, playing an irreplaceable role in safeguarding and protecting our national countryside. Therefore, the agricultural industry is uniquely placed, and I see you nodding along, as an emissions sink with unique potential and a key role in tackling climate change whilst also providing food security. And, absolutely, trees play a vital role in this, and it must be the right tree, in the right place, for the right reason. However, we have seen land prices artificially inflated by multinationals purchasing Welsh agricultural farmland above market value for greenwashing, offsetting their conscience, rather than their carbon, and being supported by taxpayers' money to do so. So, given that we know that the interim Habitat Wales scheme, which replaces Glastir and the Glastir woodland creation scheme from January, will be a smaller pot of money, what discussions have you had as a Minister with your Cabinet colleagues, including the rural affairs Minister, to ensure that what funding is available is targeted directly to farmers, and isn't accessible for multinational companies? Diolch, Llywydd.
Weinidog, mae ffermwyr yn rheoli oddeutu 80 y cant o dir Cymru, gan chwarae rhan unigryw yn y gwaith o ddiogelu a gwarchod cefn gwlad ein cenedl. Felly, mae’r diwydiant amaethyddol mewn sefyllfa unigryw, ac fe’ch gwelaf yn nodio eich pen, fel dalfa garbon â photensial unigryw a rôl allweddol wrth fynd i’r afael â newid hinsawdd gan ddarparu diogeledd bwyd ar yr un pryd. Ac yn sicr, mae coed yn chwarae rhan hanfodol yn hyn, ac mae'n rhaid cael y goeden iawn, yn y lle iawn, am y rheswm iawn. Fodd bynnag, rydym wedi gweld prisiau tir yn cael eu chwyddo’n artiffisial wrth i gwmnïau rhyngwladol brynu tir fferm amaethyddol Cymru uwchlaw gwerth y farchnad ar gyfer gwyrddgalchu, gan wrthbwyso eu cydwybod yn hytrach na’u carbon, a chael eu cefnogi gan arian trethdalwyr i wneud hynny. Felly, o ystyried ein bod yn gwybod y bydd cynllun interim Cynefin Cymru, sy’n cymryd lle Glastir a chynllun creu coetir Glastir o fis Ionawr ymlaen, yn gronfa lai o arian, pa drafodaethau a gawsoch chi fel Gweinidog gyda’ch cyd-Weinidogion Cabinet, gan gynnwys y Gweinidog materion gwledig, i sicrhau bod unrhyw gyllid sydd ar gael yn cael ei dargedu’n uniongyrchol at ffermwyr, ac nad yw’n hygyrch i gwmnïau rhyngwladol? Diolch, Lywydd.
So, obviously, that's very much part of the discussion that we do have. If you have an example of that, I'd very much like to see it, because we're always told that these exist, and I've not yet found one. So, if you want to send me that, please, in a letter, I'd be very grateful for that.
What we do have often in Wales is agricultural land changing hands because a large part of our farmland is tenanted, so the holding companies look like multinationals, but, actually, they're using it as an asset base. Now, I don't personally approve of that either, but it's not the same thing as purchasing the land in order to increase tree cover. We do not fund schemes where agricultural land that should be used for food is used to blanket tree cover. We do have schemes to allow tree cover to be put into land in Wales, but they have very strict rules around the number of species and where they can be planted. Quite clearly, we also have a programme for restoring peatland, for example. We don't want trees planted on our peatland, especially the peatland we've worked hard to restore.
What we want is for people to do, as I was just discussing earlier with Carolyn and Sam—we want people to allow the trees that exist already in the hedgerows to grow, to actually turn into full trees, and to stop the kind of tidying of them that we see, and we're asking farmers to consider planting another row of trees alongside that in order to give a better corridor along. That covers, for most farms, 10 per cent of the land. So, obviously, we'll work with farmers. Some farms won't be suitable for that; other farms will be suitable for really productive crops of timber, which I've just been talking about with Ken Skates, which is a vital part of what we want to do in Wales. So, it is, you're absolutely right, the right tree, in the right place, for the right purpose as well. So, some of those trees will be there for generations to come as biodiverse reservoirs, but others will be crops, and the farmers can make an income from that as well as from food production. So, this is about making sure that we shepherd the land in the right way, for the right sort of production, in the right place. And I couldn't agree with you more, that we can't do that without our farmers.
Yn amlwg, mae hynny'n rhan fawr iawn o'r drafodaeth rydym yn ei chael. Os oes gennych enghraifft o hynny, carwn ei gweld, gan y dywedir wrthym bob amser fod y rhain yn bodoli, ac nid wyf wedi dod o hyd i un eto. Felly, pe gallech anfon hynny ataf, os gwelwch yn dda, mewn llythyr, buaswn yn ddiolchgar iawn am hynny.
Yr hyn sydd gennym yn aml yng Nghymru yw tir amaethyddol yn newid dwylo gan fod rhan helaeth o’n ffermdir yn denantir, felly mae’r cwmnïau daliannol yn edrych fel cwmnïau rhyngwladol, ond mewn gwirionedd, maent yn ei ddefnyddio fel sylfaen asedau. Nawr, yn bersonol, nid wyf yn cymeradwyo hynny ychwaith, ond nid yw yr un peth â phrynu'r tir er mwyn cynyddu gorchudd coed. Nid ydym yn ariannu cynlluniau lle mae tir amaethyddol y dylid ei ddefnyddio ar gyfer bwyd yn cael ei ddefnyddio ar gyfer gorchudd coed yn unig. Mae gennym gynlluniau i ganiatáu rhoi gorchudd coed ar dir yng Nghymru, ond mae ganddynt reolau llym iawn ynghylch nifer y rhywogaethau a ble y gellir eu plannu. Yn amlwg hefyd, mae gennym raglen ar gyfer adfer mawndiroedd, er enghraifft. Nid ydym am i goed gael eu plannu ar ein mawndiroedd, yn enwedig y mawndiroedd rydym wedi gweithio'n galed i'w hadfer.
Yr hyn rydym am i bobl ei wneud, fel y bûm yn ei drafod yn gynharach gyda Carolyn a Sam—rydym am i bobl ganiatáu i’r coed sy’n bodoli eisoes yn y gwrychoedd dyfu, i droi’n goed llawn, ac i atal y math o dacluso a welwn, ac rydym yn gofyn i ffermwyr ystyried plannu rhes arall o goed ochr yn ochr â nhw er mwyn creu gwell coridor. I'r rhan fwyaf o ffermydd, mae hynny'n gorchuddio 10 y cant o’r tir. Felly, yn amlwg, byddwn yn gweithio gyda ffermwyr. Bydd rhai ffermydd yn anaddas ar gyfer hynny; bydd ffermydd eraill yn addas ar gyfer cnydau cynhyrchiol iawn o bren, rhywbeth rwyf newydd fod yn ei drafod gyda Ken Skates, sy’n rhan hanfodol o’r hyn rydym am ei wneud yng Nghymru. Felly, rydych yn llygad eich lle, mae'n ymwneud â chael y goeden iawn yn y lle iawn at y diben iawn hefyd. Felly, bydd rhai o’r coed hynny yno am genedlaethau i ddod fel cronfeydd bioamrywiol, ond bydd eraill yn gnydau, a gall y ffermwyr wneud incwm o hynny yn ogystal ag o gynhyrchu bwyd. Felly, mae hyn ym ymwneud â sicrhau ein bod yn bugeilio’r tir yn y ffordd iawn, ar gyfer y math iawn o gynhyrchu, yn y lle iawn. Ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi na allwn wneud hynny heb ein ffermwyr.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddiogelwch ffyrdd ar gefnffordd yr A494 ym Mhwllglas? OQ59965
4. Will the Minister make a statement on road safety on the A494 trunk road in Pwllglas? OQ59965
Yes. Thank you. We take road safety very seriously and regularly review police collision data to inform the need for additional measures. We are currently updating the 'Setting Local Speed Limits in Wales' guidance and will review the speed limits across the trunk road network, following publication of the updated guidance.
Iawn. Diolch. Rydym o ddifrif ynglŷn â diogelwch ffyrdd ac yn adolygu data'r heddlu ar wrthdrawiadau yn rheolaidd er mwyn deall yr angen am fesurau ychwanegol. Rydym wrthi’n diweddaru canllawiau 'Pennu Terfynau Cyflymder Lleol yng Nghymru' a byddwn yn adolygu’r terfynau cyflymder ar draws y rhwydwaith cefnffyrdd ar ôl cyhoeddi diweddariad i'r canllawiau.
Thank you for that answer, Deputy Minister. You'll know that I've had some correspondence with you on this matter over quite a long period of time now, and that the village of Pwllglas is going to benefit from a new fun and fitness park on one side of the trunk road, where all of the residents effectively live on the other side of the trunk road, alongside the local community centre, the village shop and a local nursery. Now, clearly, access to the new facilities is important for villagers, and they have asked if a crossing, ideally, could be installed on the trunk road, and failing that, if a reduction in the speed limit could be achieved from the current 40 mph to 30 mph. I appreciate that work is ongoing to review the national guidance, but, clearly, it's going to take quite some time before all of the roads across the trunk road network are actually reviewed. Can I request that you intervene in order to require your officials to undertake an assessment of the road safety in this village as soon as possible, so that people can enjoy the benefits of this new facility without being concerned about road safety?
Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Fe fyddwch yn ymwybodol fy mod wedi bod yn gohebu gyda chi ar y mater hwn dros gyfnod eithaf hir o amser bellach, a bod pentref Pwllglas yn mynd i elwa o barc hwyl a ffitrwydd newydd ar un ochr i’r gefnffordd, lle mae'r holl drigolion i bob pwrpas yn byw ar yr ochr arall i'r gefnffordd, ger y ganolfan gymunedol leol, siop y pentref a meithrinfa leol. Nawr, yn amlwg, mae mynediad at y cyfleusterau newydd yn bwysig i bentrefwyr, ac maent wedi gofyn a ellid gosod croesfan, yn ddelfrydol, ar y gefnffordd, ac os nad oes modd gwneud hynny, a ellid sicrhau gostyngiad yn y terfyn cyflymder o’r 40 mya presennol i 30 mya. Rwy’n sylweddoli bod gwaith yn mynd rhagddo i adolygu’r canllawiau cenedlaethol, ond yn amlwg, mae’n mynd i gymryd peth amser cyn i’r holl ffyrdd ar draws y rhwydwaith cefnffyrdd gael eu hadolygu. A gaf fi ofyn ichi ymyrryd er mwyn ei gwneud yn ofynnol i’ch swyddogion gynnal asesiad o ddiogelwch ffyrdd yn y pentref hwn cyn gynted â phosibl, fel y gall pobl fwynhau manteision y cyfleuster newydd hwn heb boeni am ddiogelwch ffyrdd?
Thanks. Well, I'm very sympathetic to what the Member says, and as he mentions, we've had correspondence, and I've already agreed to carry out a pedestrian assessment at Pwllglas. I'm afraid, because of austerity pressures, we don't have funding in this financial year to be able to do it, but we will do it as soon as we are able to find the resource.
This is obviously a very familiar argument about what the best speed limit should be where people and traffic mix. Outside play areas and where people live, obviously in urban areas, where the speed limit is currently 30 mph, those will default to 20 mph, precisely for the reasons that the Member sets out, which is why I'm slightly puzzled by the dogmatic attitude his party is taking on the issue of speed limits. In this case, of course, it's a trunk road, where the speed limit is currently 40 mph, and that, therefore, wasn't covered by the process to look at speed limits. Now, we are looking, therefore, at the guidance, because currently the guidance suggests, unless there are levels of casualties, we aren't able to change the speed limit. And I've had letters from a number of Members in this Chamber, including a number of his colleagues, asking me to look at cases in rural areas where roads pass through villages, and it should be lower. So, that's what we are doing. We want to bring it in line with our broader road safety and transport strategy, and I would expect to see, in cases like this, the speed limit to be able to come down.
Can I just point out to him that when I've said that we are doing this and we are reviewing speed limits for this purpose, the Conservative transport spokesperson has said,
'Labour will continue to wage this socialist, anti-worker, anti-road and anti-motorist agenda, causing damage to the Welsh economy and removing people's freedom to drive their cars',
because we want lower speed limits where children play? Now, I think there's a complete hypocrisy on the benches opposite of when they decide they want to support speed limits and when they don't. So, we are going to update the guidance, as he's asked me, but when I mentioned that on an interview recently, the Conservatives decided this was the latest culture war they could ride and started their screaming campaign of how this was a next agenda I had at anti-motorists. All I'm doing is what he's asking me to do, so perhaps they would rethink their position to avoid hypocrisy.
Diolch. Wel, rwy’n cydymdeimlo’n fawr â’r hyn y mae’r Aelod yn ei ddweud, ac fel y dywed, rydym wedi bod yn gohebu, ac rwyf eisoes wedi cytuno i gynnal asesiad cerddwyr ym Mhwllglas. Oherwydd pwysau cyni, mae arnaf ofn nad oes gennym gyllid yn y flwyddyn ariannol hon i allu ei wneud, ond fe'i gwnawn cyn gynted ag y gallwn ddod o hyd i'r arian.
Mae hon yn amlwg yn ddadl gyfarwydd iawn ynghylch beth ddylai’r terfyn cyflymder gorau fod lle mae pobl a thraffig yn cymysgu. Y tu allan i ardaloedd chwarae a lle mae pobl yn byw, yn amlwg mewn ardaloedd trefol, lle mae’r terfyn cyflymder yn 30 mya ar hyn o bryd, bydd y rheini’n dod yn 20 mya yn ddiofyn, am yr union resymau y mae’r Aelod yn eu nodi, a dyna pam fy mod wedi fy synnu braidd gan agwedd ddogmataidd ei blaid ar fater terfynau cyflymder. Yn yr achos hwn, wrth gwrs, mae'n gefnffordd, lle mae'r terfyn cyflymder yn 40 mya ar hyn o bryd, ac felly, nid oedd wedi'i chynnwys yn y broses i edrych ar derfynau cyflymder. Nawr, rydym yn edrych, felly, ar y canllawiau, oherwydd ar hyn o bryd, mae'r canllawiau'n awgrymu, oni bai bod lefelau penodol o anafusion, nad ydym yn gallu newid y terfyn cyflymder. Ac rwyf wedi cael llythyrau gan nifer o Aelodau yn y Siambr hon, gan gynnwys nifer o'i gyd-Aelodau, yn gofyn imi edrych ar achosion mewn ardaloedd gwledig lle mae ffyrdd yn mynd drwy bentrefi, a dylai'r terfyn fod yn is. Felly, dyna rydym yn ei wneud. Rydym am ddod â hynny yn unol â’n strategaeth diogelwch ffyrdd a thrafnidiaeth ehangach, ac mewn achosion fel hyn, buaswn yn disgwyl gweld y terfyn cyflymder yn gallu cael ei ostwng.
Pan wyf wedi dweud ein bod yn gwneud hyn ac yn adolygu terfynau cyflymder at y diben hwn, a gaf fi dynnu ei sylw at y ffaith bod llefarydd trafnidiaeth y Ceidwadwyr wedi dweud,
'Bydd Llafur yn parhau i gynnal yr agenda sosialaidd, gwrth-weithwyr, gwrth-ffyrdd a gwrth-fodurwyr hon, gan wneud niwed i economi Cymru a chael gwared ar ryddid pobl i yrru eu ceir',
am ein bod eisiau cael terfynau cyflymder is lle mae plant yn chwarae? Nawr, credaf fod rhagrith llwyr ar y meinciau gyferbyn o ran pryd y byddant yn penderfynu eu bod am gefnogi terfynau cyflymder a phryd nad ydynt am wneud hynny. Felly, rydym yn mynd i ddiweddaru'r canllawiau, fel y mae wedi gofyn i mi ei wneud, ond pan grybwyllais hynny mewn cyfweliad yn ddiweddar, penderfynodd y Ceidwadwyr mai dyma'r rhyfel diwylliant diweddaraf y gallent fanteisio arno a chychwyn eu hymgyrch sgrechlyd i nodi mai hon oedd fy agenda wrth-fodurwyr nesaf. Y cyfan rwy'n ei wneud yw'r hyn y mae'n gofyn i mi ei wneud, felly efallai yr hoffent ailfeddwl eu safbwynt er mwyn osgoi rhagrith.
Dwi innau yn cefnogi galwadau i wella diogelwch cerddwyr a beicwyr ym mhentref Pwllglas, yn enwedig y rhai sydd yn awyddus i ddefnyddio y man chwarae newydd—[Torri ar draws.]
I too support calls to improve pedestrian and cyclist safety in the Pwllglas area, particularly those who are eager to use the new playing area—[Interruption.]
I'm sorry. I'm sorry. A Member is contributing virtually and cannot be heard when there is too much noise in the Chamber, so if we can listen to Llyr Gruffydd.
Mae'n ddrwg gennyf. Mae'n ddrwg gennyf. Mae Aelod yn cyfrannu’n rhithiol ac ni ellir ei glywed pan fo gormod o sŵn yn y Siambr, felly os gallwn wrando ar Llyr Gruffydd.
Caria ymlaen, Llyr.
Carry on, Llyr.
Diolch, Llywydd. Dwi hefyd yn cefnogi gwella diogelwch pedestrians ym Mhwllgas. Yn amlwg, mae'r man chwarae newydd yn mynd i ddenu pobl, ond nid yn unig o'r pentref. Dwi'n gwybod o brofiad fod yna blant, a phobl ifanc yn enwedig, yn teithio o gymunedau cyfagos nawr i ddefnyddio'r adnodd hwnnw—llefydd fel Llanfair Dyffryn Clwyd ac fel Rhuthun ei hun. Ac mae'r ffordd sy'n dod i mewn i Bwllglas o'r gogledd, yr A494, yn gul eithriadol, mae'n droellog eithriadol, does yna ddim palmant, mae'n beryg bywyd i seiclo ar honno. Felly, a gaf i ofyn i'r Llywodraeth edrych ar ddiogelwch ychydig y tu hwnt i bentref Pwllglas ei hun ac edrych ar wella mesurau diogelwch, boed yn arwyddion ffyrdd neu hyd yn oed archwilio posibiliadau o ran llwybrau cerdded a beicio, o bosib ar hyd yr hen reilffordd, er mwyn amddiffyn rhag gael damwain? Achos, fel mae'n edrych ar hyn o bryd, mater o amser yw hi cyn bod rhywun yn cael damwain ddifrifol.
Thank you, Llywydd. I too support the improvement of pedestrian safety in Pwllglas. Clearly, the new playing area is going to attract people, but not just those from the village. I know from experience that children, and young people in particular, are travelling from nearby communities to use this new resource—places such as Llanfair Dyffryn Clwyd and Ruthin itself. And the road into Pwllglas from the north, the A494, is very narrow, it has several turns in it, there's no pavement, it's very dangerous to cycle on it. So, can I ask the Government to look at safety beyond Pwllglas itself and look at improving the safety measures, be that road signage or even investigating the possibilities in terms of cycling and walking routes across the old railway, for example, to safeguard against accidents? Because, as it appears at the moment, it's only a matter of time until somebody has a serious accident on that route.
Thank you for the question and I'm sure Llyr Gruffydd, like many Members here, have a great number of concerns raised by constituents about the speed of cars and the danger traffic poses to pedestrians. It certainly has historically been one of the biggest issues constituents have raised with me, and that is the reason why we are, with the support of many parties in this Chamber, reducing the speed limit in built-up areas. And on those roads outside of the current 30 mph, we are looking, as I said, at the guidance that we can issue to go alongside it. We're also later this year going to be consulting on a new road safety strategy for Wales, because the current version has lapsed, and we'll be bringing speed limits in line with our other policies and our Wales transport strategy. As the Member knows, we are investing heavily in safe routes for walking and cycling away from roads as part of our active travel investment. So, I think we are doing a great deal on this agenda, and I'm grateful for his support and his party's support for the action that we are taking.
Diolch am y cwestiwn ac rwy'n siŵr fod etholwyr wedi mynegi nifer fawr o bryderon wrth Llyr Gruffydd, fel wrth lawer o'r Aelodau yma, mewn perthynas â chyflymder ceir a'r perygl y mae traffig yn ei achosi i gerddwyr. Mae'n sicr wedi bod yn un o'r materion mwyaf y mae etholwyr wedi'u codi gyda mi yn hanesyddol, a dyna'r rheswm pam ein bod ni, gyda chefnogaeth llawer o bleidiau yn y Siambr hon, yn gostwng y terfyn cyflymder mewn ardaloedd adeiledig. Ac ar y ffyrdd y tu hwnt i'r terfyn cyflymder 30 mya presennol, fel y dywedais, rydym yn edrych ar y canllawiau y gallwn eu cyflwyno ochr yn ochr â hynny. Yn ddiweddarach eleni, byddwn yn ymgynghori ar strategaeth diogelwch ffyrdd newydd i Gymru, oherwydd mae'r fersiwn bresennol wedi dod i ben, a byddwn yn cysoni terfynau cyflymder â'n polisïau eraill a strategaeth drafnidiaeth Cymru. Fel y gŵyr yr Aelod, rydym yn buddsoddi'n helaeth mewn creu llwybrau diogel ar gyfer cerdded a beicio i ffwrdd oddi wrth ffyrdd fel rhan o'n buddsoddiad teithio llesol. Felly, rwy'n credu ein bod yn gwneud llawer iawn ar yr agenda hon, ac rwy'n ddiolchgar am ei gefnogaeth ef a chefnogaeth ei blaid i'r camau rydym yn eu cymryd.
5. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddiogelu a gwella rhwydwaith camlesi Cymru? OQ59985
5. What measures is the Welsh Government taking to protect and enhance Wales’s canal network? OQ59985
Canals contribute to the economic, social, environmental and cultural well-being of Wales. Whilst canals are non-devolved, the Welsh Government has funded projects to enhance the network. These include supporting biodiversity and other environmental enhancements along the Montgomery canal, as well as active travel routes along the Swansea canal.
Mae camlesi yn cyfrannu at les economaidd, cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol Cymru. Er nad yw camlesi wedi'u datganoli, mae Llywodraeth Cymru wedi ariannu prosiectau i wella'r rhwydwaith. Mae'r rhain yn cynnwys cefnogi bioamrywiaeth a gwelliannau amgylcheddol eraill ar hyd camlas Trefaldwyn, yn ogystal â llwybrau teithio llesol ar hyd camlas Abertawe.
Thank you for that answer, Minister. Our canal network is a critical part of our national infrastructure. Canals bring the benefits of green spaces and nature corridors into urban areas, reaching thousands of people for whom access to nature is at a premium. They create wildlife corridors, contribute to flood defences and drainage and transfer water to support public water supply. In my constituency in Newport West, the Monmouthshire and Brecon canal has served residents since being built in 1799. Initially for industry, it now is a sanctuary for walkers and nature lovers, with the wonderful Fourteen Locks Canal Centre in Rogerstone providing an excellent base for visitors.
Our canals are an asset to be cherished, but the recent long-term funding settlement by the UK Government for the Canal & River Trust, which includes Glandŵr Cymru, represents almost a halving of real-terms public funding for canals compared with recent years. According to the trust, it will lead to a decline in the condition of the canal network and the alarming prospect of canal closures. Minister, what conversations are you having with Westminster on the impact of this decision, and what can the Welsh Government do to protect our canals and ensure that our canals remain the asset that they are?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Mae ein rhwydwaith camlesi yn rhan hanfodol o'n seilwaith cenedlaethol. Mae camlesi yn dod â manteision mannau gwyrdd a choridorau natur i ardaloedd trefol, gan gyrraedd miloedd o bobl nad oes ganddynt lawer o fynediad at natur. Maent yn creu coridorau bywyd gwyllt, yn cyfrannu at amddiffynfeydd rhag llifogydd a draenio ac yn trosglwyddo dŵr i gefnogi cyflenwad dŵr cyhoeddus. Yn fy etholaeth yng Ngorllewin Casnewydd, mae camlas Sir Fynwy a Brycheiniog wedi gwasanaethu trigolion ers iddi gael ei hadeiladu ym 1799. Cafodd ei hadeiladu ar gyfer diwydiant i ddechrau, ond mae bellach yn noddfa i gerddwyr a phobl sy'n hoff o fyd natur, gyda Chanolfan Camlas y Pedwar Loc ar Ddeg yn Nhŷ-du yn ganolbwynt ardderchog i ymwelwyr.
Mae ein camlesi yn ased i'w drysori, ond mae'r setliad cyllido hirdymor diweddar gan Lywodraeth y DU i'r Ymddiriedolaeth Camlesi ac Afonydd, sy'n cynnwys Glandŵr Cymru, bron yn haneru'r cyllid cyhoeddus i gamlesi mewn termau real o'i gymharu â'r blynyddoedd diwethaf. Yn ôl yr ymddiriedolaeth, bydd yn arwain at ddirywiad yng nghyflwr y rhwydwaith camlesi a'r posibilrwydd brawychus o gau camlesi. Weinidog, pa sgyrsiau rydych yn eu cael gyda San Steffan am effaith y penderfyniad hwn, a beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i ddiogelu ein camlesi a sicrhau eu bod yn parhau i fod yn ased i'w drysori?
Yes, diolch, Jayne Bryant, for that question. As you've just said, the UK Government has taken a decision to change the funding model for the Canal & River Trust, and moves from a 15-year period to a 10-year period, with annual downwards tapers. I'm sure you know all of this, but it was set up in 2012 and the UK Government agreed to provide around £740 million through a 15-year grant as the charity established itself. It was always the case that they were expected to gradually reduce the reliance on public funding, but it was over 15 years, and that's been reduced. During 2022-23, the Department for Environment, Food and Rural Affairs carried out a review of its grants to inform the position. We contributed to the early stages of that review and highlighted the important role the canal network has in all areas—all the ones you've just mentioned; outdoor recreation, active travel, tourism and biodiversity being high up there.
So, they've announced that it will reduce each year. They think that the reduction can be matched by increases in other funding, such as water transfer charges, boating and mooring charges and other income, but I'm afraid we've highlighted a number of risks as a result of the reduction in funding, and we fear closure of some parts of the network, including some active travel routes, a negative impact on biodiversity if the canal can't be kept free running, because it's the free running of the water that contributes very much to that, and obligations for historic grants for assets to be maintained and to provide public benefit coming into play if the trust can't produce enough money in order to meet its obligations, and then, as a result of that, the reduced maintenance of listed assets.
So, it's very concerning indeed that this has happened, and we are very keen to preserve our canal network, and indeed to extend it, as we still hope we will be able to do. We have some lines in 'Planning Policy Wales' that set out policy considerations for canals and inland waterways, and, basically, in summary, it says that planning authorities should seek to promote the use of inland waterways by the protection of or provision of access to them. That's with a view to making sure that communities can access the waterways, and indeed make use of them. And also it's very obvious that, in the last 10 years, people have had a very different view of canals and rivers. So, it wasn't uncommon at all 15 years ago for housing estates to be built with their back to a river, and a wall built in between. Now it's very obvious that it enhances the value of the land if you turn it around and make it look at the river. I don't know, Jayne Bryant, if you've had a chance to do this, but, if you get a chance to look at the Lee valley on the Olympic park in London, and what happened when the Canal & River Trust was able to influence how they pursued the inland waterways of that site, and what it has done for the community locally, then it's well worth looking at. So, it's a real false economy once more from the Conservatives to do this for an asset that is both a heritage asset and a huge investment in biodiversity.
Ie, diolch am y cwestiwn hwnnw, Jayne Bryant. Fel rydych newydd ei ddweud, mae Llywodraeth y DU wedi penderfynu newid y model ariannu ar gyfer yr Ymddiriedolaeth Camlesi ac Afonydd, ac mae'n symud o gyfnod o 15 mlynedd i gyfnod o 10 mlynedd, gyda gostyngiadau blynyddol fesul cam. Rwy'n siŵr eich bod yn gwybod hyn i gyd, ond fe'i sefydlwyd yn 2012 a chytunodd Llywodraeth y DU i ddarparu tua £740 miliwn drwy grant 15 mlynedd wrth i'r elusen ymsefydlu. Roedd bob amser yn wir fod disgwyl iddynt leihau'r ddibyniaeth ar gyllid cyhoeddus yn raddol, ond roedd hynny dros gyfnod o 15 mlynedd, ac mae'r cyfnod hwnnw bellach wedi cael ei leihau. Yn ystod 2022-23, cynhaliodd Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig adolygiad o'i grantiau i lywio'r safbwynt. Fe wnaethom ni gyfrannu at gamau cynnar yr adolygiad hwnnw gan dynnu sylw at y rôl bwysig sydd gan y rhwydwaith camlesi ym mhob ardal—yr holl rai rydych chi newydd eu crybwyll; hamdden awyr agored, teithio llesol, twristiaeth a bioamrywiaeth yn uchel ar y rhestr.
Felly, maent wedi cyhoeddi y bydd yn lleihau bob blwyddyn. Maent yn credu y gellir gwneud iawn am y gostyngiad drwy gynnydd mewn cyllid arall, fel taliadau trosglwyddo dŵr, taliadau cychod ac angorfeydd ac incwm arall, ond mae arnaf ofn ein bod wedi amlygu nifer o risgiau o ganlyniad i'r gostyngiad mewn cyllid, ac rydym yn ofni y bydd rhai rhannau o'r rhwydwaith yn cael eu cau, gan gynnwys rhai llwybrau teithio llesol, effaith negyddol ar fioamrywiaeth os na ellir sicrhau bod y gamlas yn llifo'n rhydd, oherwydd mae sicrhau bod y dŵr yn llifo'n rhydd yn cyfrannu'n helaeth at hynny, a rhwymedigaethau grantiau hanesyddol er mwyn cynnal asedau a darparu budd cyhoeddus sy'n dod i rym os na all yr ymddiriedolaeth gynhyrchu digon o arian er mwyn cyflawni ei rhwymedigaethau, ac o ganlyniad i hynny, llai o waith cynnal a chadw ar asedau rhestredig.
Felly, mae'n destun pryder mawr fod hyn wedi digwydd, ac rydym yn awyddus iawn i gadw ein rhwydwaith camlesi, ac yn wir i'w ymestyn, ac rydym yn dal i obeithio y byddwn yn gallu gwneud hynny. Mae gennym rai llinellau yn 'Polisi Cynllunio Cymru' sy'n nodi ystyriaethau polisi ar gyfer camlesi a dyfrffyrdd mewndirol, ac yn y bôn, i grynhoi, mae'n dweud y dylai awdurdodau cynllunio geisio hyrwyddo'r defnydd o ddyfrffyrdd mewndirol drwy ddiogelu neu ddarparu mynediad atynt. Mae hynny gyda'r bwriad o sicrhau bod cymunedau'n gallu cael mynediad at y dyfrffyrdd, a'u defnyddio. A hefyd mae'n amlwg iawn, yn ystod y 10 mlynedd diwethaf, fod safbwynt pobl ar gamlesi ac afonydd wedi bod yn wahanol iawn. Felly, nid oedd yn anghyffredin o gwbl, 15 mlynedd yn ôl, i ystadau tai gael eu hadeiladu gyda chefnau'r tai at afon, a wal rhyngddynt. Nawr mae'n amlwg iawn ei fod yn gwella gwerth y tir os ydych chi'n ei wneud fel arall a gwneud i'r tai wynebu'r afon. Nid wyf yn gwybod a ydych chi wedi cael cyfle i wneud hyn, Jane Bryant, ond os cewch chi gyfle, edrychwch ar Lee Valley ym mharc Olympaidd Llundain, a'r hyn a ddigwyddodd pan lwyddodd yr Ymddiriedolaeth Camlesi ac Afonydd i ddylanwadu ar sut y gwnaethant fynd ar drywydd dyfrffyrdd mewndirol y safle hwnnw, a'r hyn y mae wedi'i wneud i'r gymuned yn lleol, oherwydd mae'n werth edrych arno. Felly, mae'n economi ffug unwaith eto gan y Ceidwadwyr i wneud hyn ar gyfer ased sy'n ased treftadaeth ac yn fuddsoddiad enfawr mewn bioamrywiaeth.
Minister, of course one way the Welsh Government can help to enhance Wales's canal network is by continuing to support work in terms of the restoration of the Montgomery canal, which you referred to in your earlier answer. Now, you'll be aware of the significant UK Government levelling-up funding that has been awarded to secure this project, and I certainly believe that the canal restoration in Montgomeryshire will be of huge benefit to improving the tourism offer, as well as helping in levering in that private sector funding as well. Now, I very much hope, Minister, that, through the mid Wales growth deal, additional funding can be levered in as well, because this is a key project within the mid Wales growth deal, which I know is a partnership, of course, between the Welsh and the UK Governments. So, Minister, I would like your support in principle for additional support through the mid Wales growth deal to support the final elements of the restoration of the Montgomeryshire canal, as I'm sure you'll very much agree with me that this is a very important strategic regeneration project for mid Wales.
Weinidog, wrth gwrs, un ffordd y gall Llywodraeth Cymru helpu i wella rhwydwaith camlesi Cymru yw drwy barhau i gefnogi gwaith adfer camlas Maldwyn, y cyfeirioch chi ati yn eich ateb yn gynharach. Nawr, fe fyddwch yn ymwybodol o'r cyllid ffyniant bro sylweddol a ddyfarnwyd gan Lywodraeth y DU i ddiogelu'r prosiect hwn, ac rwy'n sicr yn credu y bydd adfer y gamlas yn sir Drefaldwyn o fudd enfawr i wella'r cynnig twristiaeth, yn ogystal â helpu i ddenu'r cyllid sector preifat hwnnw hefyd. Nawr, rwy'n gobeithio'n fawr, Weinidog, drwy fargen twf canolbarth Cymru, y gellir manteisio ar gyllid ychwanegol hefyd, oherwydd mae hwn yn brosiect allweddol o fewn bargen twf canolbarth Cymru, a gwn ei bod yn bartneriaeth, wrth gwrs, rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Felly, Weinidog, hoffwn eich cefnogaeth mewn egwyddor i gymorth ychwanegol drwy fargen twf canolbarth Cymru i gefnogi elfennau terfynol y gwaith o adfer camlas sir Drefaldwyn, gan fy mod yn siŵr y byddwch yn cytuno â mi fod hwn yn brosiect adfywio strategol pwysig iawn i'r canolbarth.
Yes, I do very much agree that it's an important regeneration and strategic project. As I was just saying in response to Jayne Bryant, it's very obvious it has a dramatic effect on land values, for example, and it's very definitely an increased tourism offer, both, actually, for use of the towpaths as well as the actual boating, and we're very much in favour of that. I can't comment on the finances of the mid Wales growth deal—that's in my colleague's portfolio—but we are as a Government supportive of the mid Wales growth deal, and very keen to ensure that historic assets of this sort are enhanced.
Ydw, rwy'n cytuno'n fawr ei fod yn brosiect adfywio strategol pwysig. Fel roeddwn yn dweud mewn ymateb i Jayne Bryant, mae'n amlwg iawn ei fod yn cael effaith ddramatig ar werthoedd tir, er enghraifft, ac mae'n bendant yn gwella'r cynnig twristiaeth, ar gyfer defnyddio'r llwybrau tynnu yn ogystal â'r cychod eu hunain, ac rydym yn gryf o blaid hynny. Ni allaf wneud sylw ar gyllid bargen twf canolbarth Cymru—mae hynny ym mhortffolio fy nghyd-Aelod—ond fel Llywodraeth rydym yn gefnogol i fargen twf canolbarth Cymru, ac yn awyddus iawn i sicrhau bod asedau hanesyddol o'r math hwn yn cael eu gwella.
6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cydbwyso'r angen am waith datblygu yn erbyn ei hymrwymiad i ddiogelu a gwella bioamrywiaeth? OQ59977
6. How does the Welsh Government balance the need for development against its commitment to protect and enhance biodiversity? OQ59977
The Welsh Government balances the need for development with our commitment to protect and enhance biodiversity through the implementation of our terrestrial and marine planning policies. These provide a framework to ensure our natural resources are used in a way and at a rate that maintains and enhances ecosystem resilience.
Mae Llywodraeth Cymru yn cydbwyso'r angen am waith datblygu gyda'n hymrwymiad i ddiogelu a gwella bioamrywiaeth drwy weithredu ein polisïau cynllunio daearol a morol. Mae'r rhain yn darparu fframwaith i sicrhau bod ein hadnoddau naturiol yn cael eu defnyddio mewn ffordd ac ar gyfradd sy'n cynnal ac yn gwella gwytnwch ecosystemau.
Thank you, Minister. I have been dealing with concerned residents at two potential developments, one a solar farm and the other a housing development. Both sites have one thing in common, however—they are both havens for wildlife. Both sites sustain a range of rare flora and fauna and both are threatened by development. Glais, which is home to rare birds and butterflies, could be destroyed to meet our energy needs, and Clyne Common, which is home to many rare plants and insect species, is to be paved over to accommodate the need for affordable housing. Minister, we have a nature emergency, so why are we allowing the destruction of natural habitats to meet short-term energy or housing targets? Surely there are plenty of brownfield sites around to allow developments to go ahead while at the same time protecting our biodiversity. Thank you.
Diolch yn fawr, Weinidog. Rwyf wedi bod yn ymdrin â thrigolion pryderus mewn dau ddatblygiad posibl, un yn fferm solar a'r llall yn ddatblygiad tai. Mae gan y ddau safle un peth yn gyffredin, fodd bynnag—mae'r ddau ohonynt yn hafan i fywyd gwyllt. Mae'r ddau safle'n cynnal amrywiaeth o fflora a ffawna prin ac mae'r ddau'n cael eu bygwth gan waith datblygu. Gallai Glais, sy'n gartref i adar prin a gloÿnnod byw, gael ei ddinistrio i ddiwallu ein hanghenion ynni, ac mae Comin Clun, sy'n gartref i lawer o rywogaethau o blanhigion a phryfed prin, i gael ei balmantu i ddarparu'r angen am dai fforddiadwy. Weinidog, mae gennym argyfwng natur, felly pam ein bod yn caniatáu i gynefinoedd naturiol gael eu dinistrio i ddiwallu targedau ynni neu dai tymor byr? Does bosib nad oes digon o safleoedd tir llwyd o gwmpas i ganiatáu i ddatblygiadau fynd yn eu blaenau gan warchod ein bioamrywiaeth ar yr un pryd. Diolch.
Well, I'm very pleased to see the Member championing biodiversity over development. That's certainly not something the Government of the same colour as him is doing the other side of the border. Here in Wales we have a plan-led system. I obviously can't comment on individual sites or planning applications for obvious reasons, but any development that comes forward must comply with 'Planning Policy Wales', it must comply with the provisions set out in the LDP, and all of those have sustainable development absolutely at their core. So, as long as the planning authorities are correctly implementing the plans and correctly implementing 'Planning Policy Wales', then we have an enormous amount of protection and enhancement, so that we do get the right balance. But I obviously can't comment on individual sites because I may well have a role in the planning system for them.
Wel, rwy'n falch iawn o weld yr Aelod yn hyrwyddo bioamrywiaeth dros waith datblygu. Yn sicr, nid yw hynny'n rhywbeth y mae'r Llywodraeth o'r un lliw ag ef yn ei wneud yr ochr arall i'r ffin. Yma yng Nghymru, mae gennym system sy'n dilyn cynllun. Yn amlwg, ni allaf wneud sylwadau ar safleoedd na cheisiadau cynllunio unigol am resymau amlwg, ond rhaid i unrhyw ddatblygiad a gyflwynir gydymffurfio â 'Pholisi Cynllunio Cymru', rhaid iddo gydymffurfio â'r darpariaethau a nodir yn y cynllun datblygu lleol, ac mae datblygiad cynaliadwy yn gwbl greiddiol iddynt oll. Felly, cyn belled â bod yr awdurdodau cynllunio yn gweithredu'r cynlluniau'n gywir ac yn gweithredu 'Polisi Cynllunio Cymru' yn gywir, mae gennym lawer iawn o amddiffyniad a ffyrdd o wella, fel ein bod yn sicrhau'r cydbwysedd cywir. Ond yn amlwg, ni allaf wneud sylw ar safleoedd unigol oherwydd mae'n ddigon posibl y bydd gennyf rôl yn y system gynllunio ar eu cyfer.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar y camau diweddaraf mae Llywodraeth Cymru’n eu cymryd i wella gwytnwch croesiadau'r Fenai? OQ59966
7. Will the Minister make a statement on the latest steps the Welsh Government is taking to improve the resilience of the Menai crossings? OQ59966
Diolch. The North Wales Transport Commission is drafting its report on improving resilience of the Menai crossings, and we hope to receive this as soon as it is ready. I understand that the commission will recommend a range of actions to be taken to achieve this, and that report will, of course, be publicly made available.
Diolch. Mae Comisiwn Trafnidiaeth Gogledd Cymru yn drafftio ei adroddiad ar wella gwytnwch croesfannau'r Fenai, ac rydym yn gobeithio y daw i law cyn gynted ag y bydd yn barod. Rwy'n deall y bydd y comisiwn yn argymell ystod o gamau i'w cymryd i gyflawni hyn, a bydd yr adroddiad hwnnw ar gael i'r cyhoedd, wrth gwrs.
The closure last year, and now the long-term lights on the Menai bridge, have, of course, highlighted the lack of resilience of the Britannia crossing. The reason I ask the question today is because it honestly feels as if Welsh Government has given up on doing anything for the long term to help with the resilience of the crossing. I thought that I had come close, a decade ago, to getting support for a three-lane peak flow system. That couldn't be done. We continued campaigning and, wow, we were promised a new bridge. Then, that was scrapped. 'Use the bus', we were told. Then, buses are cut. 'Use active travel'—the bridge would have been the new route for active travel. Now, I've put forward practical solutions. I wrote in July. I suggested using a three-lane peak flow system as a rapid deployment interim measure. The Minister has written back to me, saying now that that can't be done, that it would take years. Where is the intention to try to get to grips with the problems that we are facing now? The Burns commission, I fear, doesn't have a wide enough remit. The Deputy Minister, Llywydd, I fear is giving us nothing here that shows us that the Government is serious about making real changes for the long term. With storm Agnes on the way, I have very, very nervous constituents again, worried about the island being cut off.
Mae'r ffaith y bu'n rhaid cau'r bont y llynedd, a nawr y goleuadau hirdymor ar bont Menai, wedi amlygu diffyg gwytnwch croesfan Britannia wrth gwrs. Y rheswm rwy'n gofyn y cwestiwn heddiw yw oherwydd ei fod yn teimlo o ddifrif fel pe bai Llywodraeth Cymru wedi rhoi'r gorau yn hirdymor i wneud unrhyw beth i helpu gyda gwytnwch y groesfan. Roeddwn i'n meddwl fy mod i wedi dod yn agos, ddegawd yn ôl, i gael cefnogaeth ar gyfer system tair lôn yn ystod oriau brig. Ni ellid gwneud hynny. Fe wnaethom barhau i ymgyrchu, a waw, fe gawsom addewid o bont newydd. Yna, cafodd hynny ei dynnu'n ôl. 'Defnyddiwch y bws', meddent wrthym. Yna, cafodd bysiau eu torri. 'Defnyddiwch deithio llesol'—y bont fyddai'r llwybr newydd ar gyfer teithio llesol. Nawr, rwyf wedi cyflwyno atebion ymarferol. Ysgrifennais ym mis Gorffennaf. Awgrymais ddefnyddio system tair lôn yn ystod oriau brig fel mesur cyflym dros dro. Mae'r Gweinidog wedi ysgrifennu yn ôl ataf, gan ddweud nawr na ellir gwneud hynny, ac y byddai'n cymryd blynyddoedd. Lle mae'r bwriad i geisio mynd i'r afael â'r problemau sy'n ein hwynebu nawr? Rwy'n ofni nad oes gan gomisiwn Burns gylch gwaith digon eang. Lywydd, mae arnaf ofn nad yw'r Dirprwy Weinidog yn rhoi unrhyw beth i ni yma sy'n dangos i ni fod y Llywodraeth o ddifrif ynglŷn â gwneud newidiadau go iawn ar gyfer y tymor hir. Gyda storm Agnes ar y ffordd, mae gennyf etholwyr nerfus iawn eto sy'n poeni y bydd yr ynys yn cael ei thorri i ffwrdd.
Well, I completely understand the frustration, and I'm disappointed by the slightly churlish comments that the Member has made there. I would have hoped that he would have thought that, in terms of my commitment and relationship with him—[Interruption.] The suggestion that we are not taking it seriously to provide a long-term solution is, I believe, churlish. I think I've tried very hard to work with him and given a lot of time to try to find solutions to do this. These things aren't straightforward. It is my job, as it's his job. I continue my disappointment with the tone that he is taking.
Now, my concern is, having engaged closely with the engineers on this—and he's met with them himself on a number of occasions—it is not as simple as he is making out, unfortunately. I wish it was, because I support what he's trying to do. I was very sympathetic to trying to put in the zipping system that he suggested, and the engineers are very cautious about that. I understand that the report that we have had back—working with the Burns commission and making engineers available to them—shows that it is going to be very difficult to put that in as a permanent solution, which is very disappointing. We're not giving up on it, and I am certainly asking them to make every effort to try and make that a pragmatic solution. I would be very happy for him, again, to meet with them to go through the detail of that.
As I say, the Burns commission will be producing an overall plan for north Wales. Unfortunately, Lord Burns has had a cycling accident and has taken a knock, and so there might be a delay to the report being published, but we hope to keep that to a minimum. I maintain my commitment to work with the Member to try and find a solution for his constituents.
Wel, rwy'n deall y rhwystredigaeth yn llwyr, ac rwy'n siomedig gyda'r sylwadau sarrug braidd a wnaeth yr Aelod. Byddwn wedi gobeithio y byddai wedi meddwl, o ran fy ymrwymiad a fy mherthynas gydag ef—[Torri ar draws.] Rwy'n credu bod yr awgrym nad ydym yn rhoi ystyriaeth ddifrifol i ddarparu ateb hirdymor yn sarrug. Rwy'n credu fy mod wedi ymdrechu'n galed iawn i weithio gydag ef ac wedi rhoi llawer o amser i geisio dod o hyd i ffyrdd o wneud hyn. Nid yw'r pethau hyn yn syml. Dyma fy swydd, a dyna ei swydd iddo yntau. Rwy'n parhau i fod yn siomedig â'r cywair y mae'n ei ddefnyddio.
Nawr, fy mhryder i, ar ôl ymgysylltu'n agos â'r peirianwyr ar hyn—ac mae wedi cyfarfod â nhw ei hun ar sawl achlysur—yw nad yw mor syml ag y mae'n awgrymu, yn anffodus. Byddwn wrth fy modd pe bai mor syml â hynny, oherwydd rwy'n cefnogi'r hyn y mae'n ceisio ei wneud. Roeddwn yn gefnogol i geisio sefydlu'r system 'zipper' a awgrymwyd ganddo, ac mae'r peirianwyr yn ofalus iawn ynglŷn â hynny. Rwy'n deall bod yr adroddiad a gawsom yn ôl—gan weithio gyda chomisiwn Burns a sicrhau bod peirianwyr ar gael iddynt—yn dangos y bydd yn anodd iawn sefydlu hynny fel ateb parhaol, sy'n siomedig iawn. Nid ydym am roi'r gorau i'r syniad, ac rwy'n sicr yn gofyn iddynt wneud pob ymdrech i geisio sicrhau bod hwnnw'n ateb pragmatig. Unwaith eto, byddwn yn hapus iawn iddo gyfarfod â nhw i drafod manylion hynny.
Fel y dywedais, bydd comisiwn Burns yn cynhyrchu cynllun cyffredinol ar gyfer gogledd Cymru. Yn anffodus, mae'r Arglwydd Burns wedi cael anaf mewn damwain seiclo, ac felly efallai y bydd oedi cyn cyhoeddi'r adroddiad, ond rydym yn gobeithio y gellir ei gyhoeddi cyn gynted â phosibl. Rwy'n ategu fy ymrwymiad i weithio gyda'r Aelod i geisio dod o hyd i ateb ar gyfer ei etholwyr.
Mark Isherwood. I think that's a 'no'.
Mark Isherwood. Rwy'n credu mai 'na' oedd hynny.
Cwestiwn 8—Luke Fletcher.
Question 8—Luke Fletcher.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda chydweithwyr mewn llywodraeth leol i sicrhau bod gan bobl mewn llety dros dro amodau byw addas? OQ59980
8. How is the Welsh Government working with local government colleagues to ensure that people in temporary accommodation have suitable living conditions? OQ59980
We remain committed to our long-term ambition to end homelessness, and are investing over £210 million in homelessness and housing support services this year alone. The code of guidance on the allocation of accommodation and homelessness sets out guidance for local authorities on the use and the suitability of temporary accommodation.
Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i'n huchelgais hirdymor i ddod â digartrefedd i ben, ac rydym yn buddsoddi dros £210 miliwn mewn gwasanaethau digartrefedd a chymorth tai eleni yn unig. Mae'r cod canllawiau ar ddyrannu llety a digartrefedd yn nodi canllawiau i awdurdodau lleol ar ddefnydd ac addasrwydd llety dros dro.
Diolch am yr ateb, Gweinidog.
Thank you for that response, Minister.
As of June 2023, there were 10,869 people living in temporary accommodation, of which 3,346 were under the age of 16. Now, my office has seen an increase in the number of constituents coming to us from this setting expressing to us how unsuitable the accommodation is, especially for families. When we raise this with local authorities, very clearly, the pressure is on them. Response times, on average, have taken up to two months, no doubt because of the increased numbers needing temporary accommodation. So, my question is twofold. Firstly, what support is Welsh Government providing to local authorities to deal with the numbers that are needing temporary accommodation? And secondly, what advice would she give to us as Members in terms of the best way to support our constituents?
Ym mis Mehefin 2023, roedd 10,869 o bobl yn byw mewn llety dros dro, gyda 3,346 ohonynt o dan 16 oed. Nawr, mae fy swyddfa wedi gweld cynnydd yn nifer yr etholwyr sy'n dod atom o'r sefyllfa hon yn mynegi pa mor anaddas yw'r llety, yn enwedig i deuluoedd. Pan fyddwn yn codi hyn gydag awdurdodau lleol, yn amlwg iawn, maent o dan bwysau. Mae amseroedd ymateb, ar gyfartaledd, wedi cymryd hyd at ddau fis, yn ddiau oherwydd y niferoedd cynyddol sydd angen llety dros dro. Felly, mae gennyf ddau gwestiwn. Yn gyntaf, pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i awdurdodau lleol i ymdrin â'r niferoedd sydd angen llety dros dro? Ac yn ail, pa gyngor y byddai'n ei roi i ni fel Aelodau ynglŷn â'r ffordd orau o gefnogi ein hetholwyr?
Yes. Thank you very much for the question. We're obviously working in collaboration with Plaid Cymru on this matter, because homelessness is part of the co-operation agreement. We continue to take a 'no-one left out' approach, with over 38,600 people experiencing homelessness supported with temporary accommodation since March 2020. We just updated our ending homelessness action plan, which reflects our ambition to reduce dependency on temporary accommodation, as authorities transition towards rapid rehousing.
But Luke Fletcher is quite right: prevention has to be the main focus, and our priority is to reduce the flow of people needing temporary accommodation, so we've provided an additional £6 million to local authorities for a discretionary homelessness prevention fund. We've also tried to increase move-on from temporary accommodation, so we've put something in place called the transitional accommodation capital programme. We established that back at the beginning of last year. It's open to new applications now to deliver more homes for people in temporary accommodation. This is very high-quality temporary accommodation and if the Member would like to visit some, I can certainly arrange that. So, this is accommodation that isn't quite at the spatial standards that we expect for permanent accommodation, and some of it is on what we call 'meanwhile' sites. I recently visited one at the gasworks here in Cardiff, for example, that will become a permanent housing estate, but it will take three to five years for that to happen, and in the meantime, we have very-good-quality temporary accommodation there for a number of families who would otherwise be in much poorer bed-and-breakfast accommodation. But there is absolutely no doubt that we are facing unprecedented numbers of people presenting as homeless. We still have over 1,000 a month right across Wales presenting as homeless, driven, I'm afraid, by the cost-of-living crisis and the effect that that has on family break-up.
So, we've been investing significantly in prevention services and if the Member is having people who present in that circumstance, the two things that we've been asking people to do are, first of all, to make sure that both housing and other public services in your area—so, mental health, substance abuse, social services support—are available if they're still in their homes, and that the council or the people running the housing options in your area are cognisant of the fact that they can do things to keep people in their homes. There are a large range of options available to keep people in their homes, including help with rent arrears, for example, and other issues. And where it's not possible to do that, that they present at the earliest possible opportunity to housing options, so that the maximum amount of time can be taken to find suitable alternative accommodation. And we have enabled councils to provide a range of suitable accommodation; it won't be permanent social housing for rent, in many cases, but it will, nevertheless, be perfectly acceptable accommodation.
We continue to work very hard. In the last figures that I have available, we had just over 1,000 people a month present, back in September, to homelessness services, and about 562 of those households were moved on into permanent accommodation. So, Llywydd, I always say this, I want to pay tribute to the people who work in homelessness services across Wales, who are really working absolutely flat out to try and help people in these circumstances. But I do emphasise that we are very much in the business of trying to keep people in their homes in the first place and to prevent the descent into homelessness, because of the trauma and, indeed, the sheer financial aspects of that.
Ie. Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn. Rydym yn amlwg yn gweithio ar y cyd â Phlaid Cymru ar y mater hwn, oherwydd mae digartrefedd yn rhan o'r cytundeb cydweithio. Rydym yn parhau i fabwysiadu dull o sicrhau nad oes neb yn cael eu gadael allan, gyda dros 38,600 o bobl sy'n profi digartrefedd wedi cael cymorth llety dros dro ers mis Mawrth 2020. Rydym newydd ddiweddaru ein cynllun gweithredu ar gyfer rhoi diwedd ar ddigartrefedd, sy'n adlewyrchu ein huchelgais i leihau dibyniaeth ar lety dros dro, wrth i awdurdodau symud tuag at ailgartrefu'n gyflym.
Ond mae Luke Fletcher yn llygad ei le: rhaid i atal fod yn brif ffocws, a'n blaenoriaeth yw lleihau llif y bobl sydd angen llety dros dro, felly rydym wedi darparu £6 miliwn ychwanegol i awdurdodau lleol ar gyfer cronfa atal digartrefedd ddewisol. Rydym hefyd wedi ceisio cynyddu'r niferoedd sy'n symud ymlaen o lety dros dro, felly rydym wedi sefydlu'r rhaglen gyfalaf ar gyfer llety dros dro. Fe wnaethom sefydlu honno ar ddechrau y llynedd. Mae'n agored i geisiadau newydd nawr i ddarparu mwy o gartrefi i bobl mewn llety dros dro. Mae hwn yn llety dros dro o ansawdd uchel iawn ac os hoffai'r Aelod ymweld â rhai, gallaf yn sicr drefnu hynny. Felly, mae hwn yn llety nad yw'n cyrraedd y safonau gofodol rydym yn eu disgwyl ar gyfer llety parhaol, ac mae rhywfaint ohonynt wedi'u lleoli ar yr hyn rydym yn eu galw'n safleoedd 'yn y cyfamser'. Yn ddiweddar, ymwelais ag un yn y gweithfeydd nwy yma yng Nghaerdydd, er enghraifft, a fydd yn dod yn ystad dai barhaol, ond bydd yn cymryd tair i bum mlynedd i hynny ddigwydd, ac yn y cyfamser, mae gennym lety dros dro o ansawdd da iawn yno i nifer o deuluoedd a fyddai fel arall mewn llety gwely a brecwast llawer gwaeth. Ond nid oes unrhyw amheuaeth o gwbl ein bod yn wynebu niferoedd digynsail o bobl sy'n mynd yn ddigartref. Mae gennym dros 1,000 y mis o bobl ledled Cymru sy'n mynd yn ddigartref, wedi'i lywio, mae arnaf ofn, gan yr argyfwng costau byw a'r effaith y mae hynny'n ei chael o ran chwalu teuluoedd.
Felly, rydym wedi bod yn buddsoddi'n sylweddol mewn gwasanaethau atal ac os oes gan yr Aelod bobl sy'n mynd yn ddigartref yn yr amgylchiadau hynny, y ddau beth rydym wedi bod yn gofyn i bobl eu gwneud yw, yn gyntaf oll, gwneud yn siŵr fod tai a gwasanaethau cyhoeddus eraill yn eich ardal chi—felly, cymorth iechyd meddwl, camddefnyddio sylweddau, gwasanaethau cymdeithasol—ar gael os ydynt yn dal i fod yn eu cartrefi, a bod y cyngor neu'r bobl sy'n rheoli'r opsiynau tai yn eich ardal yn ymwybodol o'r ffaith eu bod yn gallu gwneud pethau i gadw pobl yn eu cartrefi. Mae ystod eang o opsiynau ar gael i gadw pobl yn eu cartrefi, gan gynnwys cymorth gydag ôl-ddyledion rhent, er enghraifft, a materion eraill. A lle nad yw'n bosibl gwneud hynny, sicrhau eu bod yn cael opsiynau tai ar y cyfle cyntaf posibl, fel y gellir sicrhau mwy o amser i geisio dod o hyd i lety amgen addas. Ac rydym wedi galluogi cynghorau i ddarparu ystod o lety addas; mewn llawer o achosion, ni fydd yn dŷ cymdeithasol parhaol i'w rentu, ond serch hynny, fe fydd yn llety cwbl dderbyniol.
Rydym yn parhau i weithio'n galed iawn. Yn y ffigurau diwethaf sydd ar gael i mi, roedd ychydig dros 1,000 o bobl y mis yn troi at wasanaethau digartrefedd, yn ôl ym mis Medi, a symudwyd tua 562 o'r aelwydydd hynny ymlaen i lety parhaol. Felly, Lywydd, rwyf bob amser yn dweud hyn, rwyf am dalu teyrnged i'r bobl sy'n gweithio mewn gwasanaethau digartrefedd ledled Cymru, sy'n gwneud eu gorau glas i geisio helpu pobl yn yr amgylchiadau hyn. Ond rwy'n pwysleisio ein bod ni'n ymrwymedig i geisio cadw pobl yn eu cartrefi yn y lle cyntaf ac atal pobl rhag mynd yn ddigartref, oherwydd y trawma, ac yn wir, yr agweddau ariannol sydd ynghlwm wrth hynny.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg, a'r cwestiwn cyntaf heddiw gan Paul Davies.
The next item will be the questions to the Minister for Education and the Welsh Language, and question 1 today is from Paul Davies.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ynghylch darparu cyrsiau galwedigaethol? OQ59959
1. Will the Minister make a statement on the delivery of vocational courses? OQ59959
Cyhoeddais i'r adroddiad ar yr adolygiad o gymwysterau galwedigaethol ar 11 Medi. Rwyf wrthi'n ystyried yr argymhellion, ac yn gwneud hynny ar y cyd gydag eraill, i sicrhau dull cydgysylltiedig ar draws ystod o ddatblygiadau strategol. Byddaf i'n rhoi diweddariad pellach maes o law.
I published the report from the vocational qualifications review on 11 September. I am considering its recommendations, alongside others, to ensure a joined-up approach across a range of strategic developments. I will provide a further update in due course.
Diolch i'r Gweinidog am yr ymateb yna. Nawr, yn gynharach eleni, lansiodd Cymwysterau Cymru ymgynghoriad ar dri chynnig ar gyfer cymwysterau 14 i 16, ochr yn ochr â TGAU. Fe gwrddais i â Choleg Sir Benfro yn gynharach eleni i drafod yr ymgynghoriad a'r angen am ragor o gydweithio rhwng ysgolion a cholegau i ddarparu sgiliau galwedigaethol yn fy ardal i. Nawr, dwi'n gwybod bod yna bryderon ynghylch y gallu a fydd gan rai ysgolion i ddarparu cyrsiau galwedigaethol ychwanegol, ac mae yna bryderon ynghylch a fydd gan rai ysgolion y cyfleusterau priodol i ddarparu rhai o'r cyrsiau yma. Nawr, dwi'n sylweddoli bydd canlyniadau'r ymgynghoriad yn cael eu cyhoeddi yn y flwyddyn newydd, ond, Gweinidog, a allwch chi ddweud wrthyn ni pa drafodaethau ŷch chi wedi eu cael gyda Cymwysterau Cymru am y gwaith hwn, pa gamau bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau y bydd y cyrsiau galwedigaethol yn gallu cael eu darparu'n briodol mewn ysgolion, a beth ŷch chi'n ei wneud i helpu hwyluso mwy o gydweithio rhwng ysgolion a cholegau i ddarparu sgiliau galwedigaethol yma yng Nghymru?
I thank the Minister for that response. Now, earlier this year, Qualifications Wales launched a consultation on three proposals for 14 to 16 qualifications, alongside GCSEs. I met with Pembrokeshire College earlier this year to discuss the consultation and the need for more collaboration between schools and colleges to provide vocational skills in my area. Now, I know that there are concerns about the capacity of some schools to provide additional vocational courses, and there are concerns as to whether some schools will have the appropriate facilities to provide some of these courses. Now, I understand that the results of the consultation are to be published in the new year, but, Minister, can you tell us what discussions you've had with Qualifications Wales on this work, what steps will the Welsh Government take to ensure that these vocational courses can be provided appropriately in schools, and what are you doing to help to facilitate more collaboration between schools and colleges to provide vocational skills here in Wales?
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau pwysig iawn. Mae'r gwaith yma gan Cymwysterau Cymru yn dangos cymaint o flaenoriaeth yw sicrhau addysg alwedigaethol, a'r berthynas sydd mor bwysig, fel mae'r Aelod yn dweud, rhwng ysgolion a cholegau er mwyn sicrhau bod llwybr dysgwr yn un hyblyg ac yn rhwydd. Mae'r gwaith wnaeth Hefin David yn ddiweddar ar addysg o ran gwaith yn yr ysgolion hefyd yn gwthio i'r perwyl hwnnw: gwell cydweithio rhwng ysgolion a cholegau. Mae'r gwaith wedi bod yn digwydd mewn cysylltiad â Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, rydym ni wedi cael trafodaethau gyda Cymwysterau Cymru am hyn, ac rwyf i hefyd wedi trafod hyn gyda cholegau addysg bellach i weld beth yw'r goblygiadau ymarferol o'r math mae'r Aelod yn sôn amdanyn nhw. Mae gennym ni gyfle nawr, dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, i baratoi ar gyfer y swît newydd yma o gymwysterau, felly byddaf i eisiau gweld dros y flwyddyn nesaf, pan fydd canlyniadau'r ymgynghoriad yn gyhoeddus, beth yw'r galw ar lawr gwlad i sicrhau bod y llwybr hwnnw yn un esmwyth, ond rwy'n rhoi sicrwydd i'r Aelod bod hwn yn flaenoriaeth i ni fel Llywodraeth hefyd.
I thank the Member for those very important questions. This work by Qualifications Wales shows how much of a priority ensuring vocational education is, and the relationship that is so important, as the Member said, between schools and colleges to ensure that there is a pathway for learners that is flexible and an easy one. The work that Hefin David did recently on education in terms of employment and work in schools is also pushing in that direction: better collaboration between schools and colleges. The work has been taking place in connection with the Welsh Government, of course, we have had conversations with Qualifications Wales about this, and I've also discussed this with further education colleges too to see what the practical implications are of the kind that the Member mentions. We have an opportunity now, over the coming years, to prepare for this new suite of qualifications, so I will want to see over the coming year, when the results of the consultation are made public, what the demand is on the ground to ensure that that pathway is a smooth one, but I can provide an assurance that this is a priority for us as a Government.
Minister, the Organisation for Economic Co-operation and Development highlights the vital importance of vocational education and training. They say this ensures skills development in a wide range of occupational fields, through schools-based and work-based learning. It plays a key role in ensuring lower school drop-out rates and facilitates the school-to-work transition. In a changing world of work, well-designed vocational education and training systems can play a crucial role in developing the right skills for the labour market, not only for youth, but also for adults in need of upskilling or reskilling. Minister, we know the world of work is rapidly changing with the development of technology such as artificial intelligence, and I welcome the review of vocational qualifications chaired by Sharron Lusher, and the subsequent report just published in July. Given the importance of that report, Minister, and the number of recommendations to make vocational training more effective here in Wales, could I ask for an update on progress with those recommendations and their implementation?
Weinidog, mae'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn tynnu sylw at bwysigrwydd hanfodol addysg a hyfforddiant galwedigaethol. Maent yn dweud bod hyn yn datblygu sgiliau mewn ystod eang o feysydd galwedigaethol, drwy ddysgu yn yr ysgol ac yn y gwaith. Mae'n chwarae rhan allweddol yn sicrhau cyfraddau is o blant yn gadael yr ysgol ac yn hwyluso'r broses bontio o'r ysgol i'r gwaith. Mewn byd gwaith sy'n newid, gall systemau addysg a hyfforddiant galwedigaethol sydd wedi'u cynllunio'n dda chwarae rhan hanfodol yn datblygu'r sgiliau cywir ar gyfer y farchnad lafur, nid yn unig i bobl ifanc, ond hefyd i oedolion sydd angen uwchsgilio neu ailsgilio. Weinidog, fe wyddom fod byd gwaith yn newid yn gyflym gyda datblygiad technoleg fel deallusrwydd artiffisial, ac rwy'n croesawu'r adolygiad o gymwysterau galwedigaethol o dan gadeiryddiaeth Sharron Lusher, a'r adroddiad dilynol sydd newydd gael ei gyhoeddi ym mis Gorffennaf. O ystyried pwysigrwydd yr adroddiad hwnnw, Weinidog, a nifer yr argymhellion i wneud hyfforddiant galwedigaethol yn fwy effeithiol yma yng Nghymru, a gaf fi ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd gyda'r argymhellion hynny a'u gweithrediad?
I thank John Griffiths for that question. I share with him the welcome for the report that Sharron Lusher and the other members of her steering group were able to provide to us as a Government. It's a really thoughtful and a very considered report, and has some very clear recommendations for the Welsh Government, but also for other key organisations like Qualifications Wales and the Commission for Tertiary Education and Research, of course. Obviously, I can't speak for those organisations, but my aim is to try and work strategically as we develop our response to the report.
I was keen to lay the report in front of the Senedd at the earliest opportunity, because I know how much interest there is amongst Members in this important area of policy. There is a recommendation, as he will be aware, in the review around a national strategy for vocational education and training, and I think we can take the guidance from that to look at how we better synergise, if you like, education, skills, economic policies and strategies across the Welsh Government.
I think there were some interesting points in there as well about how we approach the question of made-for-Wales qualifications in the future, to do exactly what the Member was encouraging us to do, I think, which is make sure that we have a suite of qualifications that are easily navigable for the learner, but also reflect the needs of what, in some sectors, is a very rapidly changing economy. I think the point he makes about this being an opportunity not only for younger people, but for people throughout their working life, is one that I absolutely endorse.
Diolch i John Griffiths am y cwestiwn hwnnw. Rwyf innau hefyd yn croesawu'r adroddiad y gallodd Sharron Lusher ac aelodau eraill o'i grŵp llywio ei ddarparu i ni fel Llywodraeth. Mae'n adroddiad meddylgar ac ystyriol iawn, ac mae ganddo argymhellion clir iawn ar gyfer Llywodraeth Cymru, ond hefyd i sefydliadau allweddol eraill fel Cymwysterau Cymru a'r Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil, wrth gwrs. Yn amlwg, ni allaf siarad ar ran y sefydliadau hynny, ond fy nod yw ceisio gweithio'n strategol wrth i ni ddatblygu ein hymateb i'r adroddiad.
Roeddwn yn awyddus i osod yr adroddiad gerbron y Senedd cyn gynted â phosibl, oherwydd rwy'n gwybod cymaint o ddiddordeb sydd gan Aelodau yn y maes polisi pwysig hwn. Fel y bydd yn gwybod, mae yna argymhelliad yn yr adolygiad ynghylch strategaeth genedlaethol ar gyfer addysg a hyfforddiant galwedigaethol, ac rwy'n credu y gallwn edrych ar y canllawiau hynny i weld sut y gallwn sicrhau gwell synergedd, os mynnwch, rhwng addysg, sgiliau, polisïau a strategaethau economaidd ar draws Llywodraeth Cymru.
Rwy'n credu bod rhai pwyntiau diddorol yno hefyd ynghylch sut yr awn i'r afael â'r cwestiwn am gymwysterau wedi'u gwneud ar gyfer Cymru yn y dyfodol, i wneud yn union yr hyn roedd yr Aelod yn ein hannog i'w wneud, rwy'n credu, sef sicrhau bod gennym gyfres o gymwysterau sy'n hawdd i'r dysgwr eu llywio, ond sydd hefyd yn adlewyrchu anghenion economi sy'n newid yn gyflym iawn mewn rhai sectorau. Rwy'n credu bod y pwynt y mae'n ei wneud fod hwn yn gyfle nid yn unig i bobl iau, ond i bobl drwy gydol eu bywyd gwaith, yn un rwy'n ei gefnogi'n llwyr.
2. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar wella trafnidiaeth ysgolion i fyfyrwyr? OQ59982
2. Will the Minister provide an update on improving school transport for students? OQ59982
Mae’r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd a minnau wedi cael adroddiad o'r adolygiad annibynol o'r Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008 a chanllawiau cysylltiedig. Rŷn ni wrthi'n ystyried yr adroddiad hwnnw, a phan fydd y gwaith hwnnw wedi dod i ben, byddwn ni'n cyhoeddi ein hymateb iddo.
The Deputy Minister for Climate Change and I have received the report of the independent review of the Learner Travel (Wales) Measure 2008 and associated guidance. We are currently considering that report, and when that work is concluded, we will publish our response to it.
Diolch ichi am hynny, achos fel ŷch chi’n gwybod, mewn sawl rhan o Gymru, os ŷch eisiau cael mynediad at addysg Gymraeg yn hytrach na chyfrwng Saesneg, yna mae’n rhaid ichi deithio ymhellach, gan mai efallai dim ond un neu ddwy ysgol Gymraeg sydd yna mewn rhai siroedd, ac mae gwrthod darparu trafnidiaeth i ysgolion Cymraeg yn achosi annhegwch ac anghyfartaledd ac yn arwain at fyfyrwyr yn gadael addysg Gymraeg. Felly, beth ŷch chi fel Llywodraeth yn ei wneud i roi sicrwydd y bydd myfyrwyr chweched dosbarth, yn benodol, sydd ddim yn derbyn trafnidiaeth ysgol statudol, yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw fel eu bod nhw’n gallu parhau gyda’u haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg? Oherwydd mae yna nifer o achosion dwi’n ymwybodol ohonyn nhw erbyn hyn lle mae myfyrwyr wedi gorfod symud o addysg Gymraeg oherwydd y diffyg darpariaeth trafnidiaeth, ac mae hynny wrth gwrs yn y diwedd yn tanseilio nod y Llywodraeth o gyrraedd miliwn o siaradwyr.
Thank you very much for that, because as you know, in several parts of Wales, if you want to access Welsh-medium education rather than English-medium education, you have to travel further, because there may be only one or two Welsh-medium schools in some counties, and the lack of provision of transport to Welsh-medium schools causes unfairness and inequality and leads to students leaving Welsh-medium education. So, what are you as a Government doing to provide certainty that sixth-form students in particular, who don’t receive statutory school transport, will receive the support that they need so that they can continue with their education through the medium of Welsh? Because there are a number of cases I’m aware of by now where students have had to move from Welsh-medium education because of the lack of provision of transport, and that of course undermines the Government's aim of reaching a million Welsh speakers.
Rwy’n cydweld â’r Aelod o ran blaenoriaeth i hyn, ac rwyf i wedi cael trafodaethau fy hunan â phenaethiaid mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg dros y misoedd diwethaf sydd yn rhannu’r pryder y mae ef a minnau yn ei rannu. Mae’r gwaith rŷn ni wedi bod yn ei wneud yn fewnol dros y misoedd diwethaf, fel rydw i’n dweud, wedi nawr dwyn ffrwyth o ran adroddiad i minnau a’r Dirprwy Weinidog. Oherwydd y diwygiadau sylfaenol sydd ar y gweill o ran gwasanaethau trafnidiaeth a gwasanaethau bws yn benodol, a’r sefyllfa ariannol ar y llaw arall, dŷn ni ddim yn gweld yn y cyfnod byr, o leiaf, fod cyfle i ddiwygio’r ddeddfwriaeth ei hun, ond bydd cyfle i edrych ar y canllawiau statudol i fynd i’r afael â rhai o’r heriau mae’r Aelod yn sôn amdanynt yn ei gwestiynau. Byddwn ni hefyd yn sicrhau bod lleisiau disgyblion a staff ysgolion yn cael eu clywed wrth inni fynd ati i wneud y gwaith hwnnw, ond bydd cyfle inni osod allan mwy o fanylion maes o law pan fydd y gwaith o edrych ar yr adolygiad hwnnw wedi gorffen.
I agree with the Member in terms of prioritising this, and I’ve had discussions myself with headteachers in Welsh-medium schools over the last few months who share the concern that both he and I share. The work that we’ve been doing internally over the past few months, as I’ve said, has resulted in a report provided to myself and the Deputy Minister. But because of the fundamental reforms in terms of transport services and bus services particularly, and the financial situation on the other hand, we don’t see in the short term, at least, that there is an opportunity to amend the legislation itself, but there will be an opportunity to look at the statutory guidance to tackle some of the challenges outlined by the Member in his questions. We will also ensure that the pupil voice and the voice of staff in our schools are also heard as we undertake that work, but there will be an opportunity for us to set out more detail in due time when the work of reviewing that piece of work is concluded.
Minister, I’ll ask a question around the learner travel review also. In Powys, there are proposals to move Ysgol Bro Caereinion in Llanfair Caereinion from a bilingual school to a Welsh-medium school. There are a number of feeder schools where children are taught through the medium of English that would be affected in this regard. As it currently stands, the local authority will not fund school transport for some children who learn in the medium of English to their nearest English-medium high school. So, this has of course given further concern now, given the proposals that I’ve just outlined. So, will the learner travel Measure review address this issue, and would you agree with me that from an equality perspective and parent-choice issue, this is an issue that needs to be addressed?
Weinidog, rwyf innau hefyd am ofyn cwestiwn ynghylch yr adolygiad teithio gan ddysgwyr. Ym Mhowys, mae yna gynigion i newid Ysgol Bro Caereinion yn Llanfair Caereinion o fod yn ysgol ddwyieithog i fod yn ysgol cyfrwng Cymraeg. Byddai hyn yn effeithio ar nifer o ysgolion bwydo lle caiff plant eu haddysgu drwy gyfrwng y Saesneg. Fel y mae ar hyn o bryd, ni fydd yr awdurdod lleol yn ariannu cludiant i'r ysgol i rai plant sy'n dysgu drwy gyfrwng y Saesneg i'w hysgol uwchradd cyfrwng Saesneg agosaf. Felly, wrth gwrs, mae hyn wedi arwain at fwy o bryder nawr, o ystyried y cynigion rwyf newydd eu hamlinellu. Felly, a fydd adolygiad y Mesur teithio gan ddysgwyr yn mynd i'r afael â'r mater hwn, ac a fyddech chi'n cytuno â mi fod angen mynd i'r afael â'r mater o safbwynt cydraddoldeb a dewis rhieni?
The learner travel Measure is there, designed in many ways to try and address those questions of equalities that the Member highlights. As I say, I don’t foresee an opportunity to amend the learner travel Measure itself, but there is likely to be an opportunity to address some of the issues, much like some of the points the Member has just made, which have arisen in that internal review, an opportunity to address those in a review of statutory guidance, and that’s what we’ll be looking at over the coming months.
Mae'r Mesur teithio gan ddysgwyr wedi cael ei lunio mewn ffordd sy'n ceisio mynd i'r afael â'r cwestiynau ynghylch cydraddoldeb y mae'r Aelod yn tynnu sylw atynt. Fel y dywedais, nid wyf yn rhagweld cyfle i ddiwygio'r Mesur teithio gan ddysgwyr ei hun, ond mae'n debygol y bydd cyfle i fynd i'r afael â rhai o'r materion, yn debyg iawn i rai o'r pwyntiau y mae'r Aelod newydd eu gwneud, sydd wedi codi yn yr adolygiad mewnol hwnnw, ynghyd â chyfle i fynd i'r afael â'r rheini mewn adolygiad o ganllawiau statudol, a dyna beth y byddwn yn edrych arno dros y misoedd nesaf.
I represent an urban constituency, so I wonder if you could tell us what proportion of the education budget is being spent on school transport, because I have heard as high as 25 per cent. As we’re about to celebrate the tenth anniversary of the Active Travel (Wales) Act 2013, what work are you doing with local education authorities in urban areas like Cardiff to get more pupils to walk, scoot, or cycle to school? Because that would be good for their health and it would be good for reinvesting the savings into teaching and learning.
Rwy'n cynrychioli etholaeth drefol, felly tybed a allech chi ddweud wrthym pa gyfran o'r gyllideb addysg sy'n cael ei gwario ar gludiant i'r ysgol, oherwydd rwyf wedi clywed ffigur mor uchel â 25 y cant. Gan ein bod ar fin dathlu degfed pen-blwydd Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, pa waith rydych chi'n ei wneud gydag awdurdodau addysg lleol mewn ardaloedd trefol fel Caerdydd i annog mwy o ddisgyblion i gerdded, neu fynd ar sgwter neu feic i'r ysgol? Oherwydd byddai hynny'n dda i'w hiechyd a byddai'n dda ar gyfer ailfuddsoddi'r arbedion mewn addysgu a dysgu.
I thank Jenny Rathbone for that timely question, given the anniversary that she rightly points to. Obviously, the level of funding that is devoted to school transport will vary from local authority to local authority for obvious reasons, but it can be very significant indeed, in the way that she was suggesting, but I think the focus that we want to bring recognises the importance of active travel, as I know that she is herself very committed to. So, for example, the work that we do around requiring schools to develop active travel school plans: we know that helps, obviously, with safety, but also with healthfulness. We know that it helps in terms of classroom focus. And we're moving to a situation where having a plan in place will become a condition for accessing a range of other funds as well. The work that we do to promote school streets and the active journeys programme, but also in relation to the new-build programme that we have, which, as she knows, is very significant, we've strengthened the active travel planning requirements for any new school development. The chair of the active travel advisory board has been working closely with us on making sure that those requirements on authorities, as they bring forward plans for funding, are robust and really meet the objectives that we have for them.
Diolch i Jenny Rathbone am y cwestiwn amserol hwnnw, o ystyried y pen-blwydd y mae hi'n cyfeirio ato yn briodol. Bydd lefel y cyllid sy'n cael ei neilltuo i gludiant i'r ysgol yn amrywio o un awdurdod lleol i'r llall am resymau amlwg, ond gall fod yn arwyddocaol iawn yn wir, yn y ffordd roedd hi'n ei awgrymu, ond rwy'n credu bod y ffocws rydym ei eisiau yn cydnabod pwysigrwydd teithio llesol, ac rwy'n gwybod ei bod hi ei hun wedi ymrwymo'n fawr i hynny. Felly, er enghraifft, y gwaith a wnawn i'w gwneud yn ofynnol i ysgolion ddatblygu cynlluniau teithio llesol ar gyfer ysgolion: gwyddom fod hynny'n helpu gyda diogelwch wrth gwrs, ond hefyd gydag iechyd. Rydym yn gwybod ei fod yn helpu o ran ffocws ystafell ddosbarth. Ac rydym yn symud tuag at sefyllfa lle bydd cael cynllun ar waith yn dod yn amod ar gyfer cael mynediad at ystod o gronfeydd eraill hefyd. Drwy'r gwaith a wnawn ar hyrwyddo strydoedd ysgolion a'r rhaglen teithio llesol, ond hefyd mewn perthynas â'r rhaglen adeiladau newydd sydd gennym, sydd, fel y bydd yn gwybod, yn un sylweddol iawn, rydym wedi cryfhau'r gofynion cynllunio teithio llesol ar gyfer unrhyw ddatblygiad ysgol newydd. Mae cadeirydd y bwrdd cynghori ar deithio llesol wedi bod yn gweithio'n agos gyda ni i sicrhau bod y gofynion hynny ar awdurdodau, wrth iddynt gyflwyno cynlluniau ar gyfer cyllid, yn gadarn ac yn bodloni'r amcanion sydd gennym ar eu cyfer.
I'd like to alert the Minister that school transport in north Wales is at risk again as it's tied in with public transport. The proposed network being put forward by the joint working groups has said the transition fund is not enough to cover proposals, costs are increasing, and passenger numbers are not returning. They're really concerned when it comes to an end in March. Bus Users UK are running a Catch the Bus campaign for this month. So, please will you continue having dialogue with the Deputy Minister for Climate Change and the Welsh Local Government Association, to keep a watching eye, and encourage everyone to support the bus, and also the soon-to-be-launched Transport for Wales Back the Bus campaign, which should hopefully be launched next month? Thank you.
Hoffwn roi gwybod i'r Gweinidog fod trafnidiaeth ysgol yng ngogledd Cymru mewn perygl eto gan ei fod ynghlwm wrth drafnidiaeth gyhoeddus. Mae'r rhwydwaith arfaethedig sy'n cael ei gyflwyno gan y gweithgorau ar y cyd wedi dweud nad yw'r gronfa bontio yn ddigon i dalu am gynigion, fod costau'n cynyddu, ac nad yw niferoedd teithwyr wedi dychwelyd i'r hyn yr arferent fod. Maent yn bryderus iawn pan ddaw i ben ym mis Mawrth. Mae Bus Users UK yn cynnal ymgyrch Dal y Bws y mis hwn. Felly, a wnewch chi barhau i drafod gyda'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, a chadw llygad, ac annog pawb i gefnogi'r bws, ac ymgyrch Trafnidiaeth Cymru i gefnogi'r bws sydd i'w lansio'n fuan, y mis nesaf, gobeithio? Diolch.
That's a really important point that Carolyn Thomas has just made. Obviously, many of the challenges that we're discussing now are reflective of that broader drop-off in bus usage across the commercial network, which is why we have had to respond in the way that we have, with the substantial funding that we've made available. We're absolutely aware of the cost pressures being faced right across the public sector. Carrying learners on local bus services is often the most cost-effective way of carrying learners. As the Member knows, a number of local authorities have already integrated their learner travel with local bus services, and we are keen to see that happening, obviously, on a much wider basis, for reasons that I know she will support.
The regional planning meetings that local authorities, Transport for Wales and bus companies have been holding have sought to prioritise routes that support school journeys as well, which is obviously the right thing. But I do agree very strongly with the Member's comments on the need to support the Back the Bus campaign. I understand that Transport for Wales will be making available to Members of the Senedd marketing material, so that we can all take forward that campaign in our constituencies and through our own networks.
Mae Carolyn Thomas newydd wneud pwynt pwysig iawn. Yn amlwg, mae llawer o'r heriau rydym yn eu trafod nawr yn adlewyrchu'r gostyngiad ehangach yn y defnydd o fysiau ar draws y rhwydwaith masnachol, a dyna pam ein bod wedi gorfod ymateb yn y ffordd a wnaethom, gyda'r cyllid sylweddol rydym wedi'i ddarparu. Rydym yn gwbl ymwybodol o'r pwysau costau a wynebir ar draws y sector cyhoeddus. Yn aml, cludo dysgwyr ar wasanaethau bws lleol yw'r ffordd fwyaf costeffeithiol o gludo dysgwyr. Fel y gŵyr yr Aelod, mae nifer o awdurdodau lleol eisoes wedi integreiddio eu teithio gan ddysgwyr a gwasanaethau bysiau lleol, ac rydym yn awyddus i weld hynny'n digwydd ar sail lawer ehangach am resymau y gwn y bydd hi'n eu cefnogi.
Mae'r cyfarfodydd cynllunio rhanbarthol y mae awdurdodau lleol, Trafnidiaeth Cymru a chwmnïau bysiau wedi bod yn eu cynnal wedi ceisio blaenoriaethu llwybrau sy'n cefnogi teithiau ysgol hefyd, sy'n amlwg yn gywir. Ond rwy'n cytuno'n gryf iawn â sylwadau'r Aelod ar yr angen i gefnogi'r ymgyrch Dal y Bws. Rwy'n deall y bydd Trafnidiaeth Cymru yn sicrhau bod deunydd marchnata ar gael i Aelodau fel y gallwn i gyd fwrw ymlaen â'r ymgyrch honno yn ein hetholaethau a thrwy ein rhwydweithiau ein hunain.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Laura Anne Jones.
Questions now from the party spokespeople. Welsh Conservatives spokesperson, Laura Anne Jones.
Thank you, Presiding Officer. Minister, earlier this year, I questioned you on violence in Welsh schools, after my office and I uncovered 5,000 incidents of violence occurring in Welsh classrooms, from just some of the local authorities across Wales. At the time, you said you were aware of the issues and had begun speaking to the unions regarding these issues. However, we're months down the line now and we're still yet to see a statement on this issue. I gave you the blueprint of how to perhaps begin to fix the issue when I first exposed the issue months back, and yet again you have failed to listen to the urgency needed, and failed to act as yet. We still have no reporting standard, we still have no requirement to report abuse or violence in the classroom. The thousands of incidents that we already know about are just the tip of iceberg, and the actual picture is probably far, far worse. So, Minister, for the second time of asking, will you now, today, commit to taking actual action on this, hosting a national summit on violence; issuing new guidance for teachers and staff; continuing your work on reforming exclusions that you said you'd begun; ensuring extra funding for meaningful interventions; and creating perhaps a national helpline? These are just some of the things that you could do. What action are you going to take, Minister?
Diolch yn fawr, Lywydd. Weinidog, yn gynharach eleni, fe wneuthum eich holi ynglŷn â thrais yn ysgolion Cymru, ar ôl i fy swyddfa a minnau ddatgelu 5,000 o ddigwyddiadau o drais yn ystafelloedd dosbarth Cymru, gan rai yn unig o'r awdurdodau lleol ledled Cymru. Ar y pryd, fe ddywedoch chi eich bod yn ymwybodol o'r problemau a'ch bod wedi dechrau siarad â'r undebau ynglŷn â'r materion hyn. Fodd bynnag, mae misoedd wedi mynd heibio bellach ac rydym yn dal i fod heb weld datganiad ar y mater. Rhoddais lasbrint posibl i chi o sut i ddechrau datrys y mater pan ddatgelais y broblem am y tro cyntaf fisoedd yn ôl, ac unwaith eto rydych chi wedi methu ymateb i'r brys sydd ei angen, ac wedi methu gweithredu hyd yma. Nid oes gennym unrhyw safon adrodd o hyd, na gofyniad i adrodd am gamdriniaeth neu drais yn yr ystafell ddosbarth. Nid yw'r miloedd o ddigwyddiadau y gwyddom amdanynt eisoes prin yn crafu'r wyneb, ac mae'r darlun go iawn yn debyg o fod yn llawer iawn gwaeth. Felly, Weinidog, am yr eildro, a wnewch chi ymrwymo heddiw i weithredu go iawn ar hyn, a chynnal uwchgynhadledd genedlaethol ar drais; cyhoeddi canllawiau newydd i athrawon a staff; parhau â'ch gwaith ar ddiwygio gwaharddiadau y dywedoch chi eich bod wedi ei ddechrau; sicrhau cyllid ychwanegol ar gyfer ymyriadau ystyrlon; a chreu llinell gymorth genedlaethol efallai? Dyma rai o'r pethau y gallech eu gwneud. Pa gamau rydych chi'n mynd i'w cymryd, Weinidog?
Can I thank the Children, Young People and Education Committee for the work they did in bringing this issue to the attention of the Senedd, in the work they were doing earlier this year and the end of last year? I think it's been a really important contribution to our understanding of this issue in schools. Teachers are absolutely entitled to work in a safe environment. We cannot tolerate poor behaviour—violent behaviour and abusive behaviour—where it arises. Equally, exclusions are not the answer; young people should be in the class, being able to learn. The reasons for this are complex, but we must start from those principles. What we have been doing over the last number of months, together with teaching unions, wider education workforce unions, and local authorities, is developing that guidance, as I mentioned when the Member last raised this in the Chamber. It is really important that the way we do this is in collaboration with unions and LEAs. That's the work that is happening, and I hope very much we'll be able to bring forward that guidance very soon.
A gaf fi ddiolch i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg am y gwaith a wnaethant i ddod â'r mater hwn i sylw'r Senedd, yn y gwaith roeddent yn ei wneud yn gynharach eleni a ddiwedd y llynedd? Rwy'n credu ei fod wedi bod yn gyfraniad pwysig iawn i'n dealltwriaeth o'r broblem hon mewn ysgolion. Yn sicr, mae gan athrawon hawl i weithio mewn amgylchedd diogel. Ni allwn oddef ymddygiad gwael—ymddygiad treisgar ac ymddygiad ymosodol—lle mae'n digwydd. Yn yr un modd, nid gwaharddiadau yw'r ateb; dylai pobl ifanc fod yn y dosbarth, yn gallu dysgu. Mae'r rhesymau dros hyn yn gymhleth, ond mae'n rhaid inni ddechrau o'r egwyddorion hynny. Dros y misoedd diwethaf, rydym wedi bod yn datblygu canllawiau gydag undebau athrawon, undebau'r gweithlu addysg ehangach, ac awdurdodau lleol, fel y soniais y tro diwethaf i'r Aelod godi hyn yn y Siambr. Mae'n bwysig iawn ein bod yn ei wneud mewn cydweithrediad ag undebau ac AALlau. Dyna'r gwaith sy'n digwydd, ac rwy'n gobeithio'n fawr y gallwn gyflwyno'r canllawiau hynny'n fuan iawn.
Well, Minister, let's hope it's sooner rather than later, because teachers need to feel safe, as you said, in school. Until real changes are put in place, this issue is only going to get worse. It was only two weeks ago, Minister, that members of the NASUWT teachers union voted to strike over their concerns about failures to address increased levels of violence in one of the schools in, actually, my own region. Instead of you taking urgent action on an escalating problem, it has now escalated to such an extreme point that teachers feel they need to strike because of concerns over their safety and the violent and abusive behaviour that they face. Minister, your inaction has led to teachers feeling unsafe to teach. You're failing teachers. Minister, what will you do? What will have to happen before you actually recognise the urgency behind this? You said you're developing guidance. Can you not see the urgency behind this, if teachers feel the need to strike, as we saw two weeks ago? Perhaps implement my five-point plan, take more ideas from it; I'm willing to share them with you. Or will it take more strikes for you to actually take urgent action?
Wel, Weinidog, gadewch inni obeithio ei fod yn digwydd yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, oherwydd mae angen i athrawon deimlo'n ddiogel yn yr ysgol, fel y dywedoch chi. Hyd nes y caiff newidiadau go iawn eu rhoi ar waith, dim ond gwaethygu a wnaiff y mater hwn. Gwta bythefnos yn ôl, Weinidog, pleidleisiodd aelodau undeb athrawon NASUWT i streicio dros eu pryderon ynghylch methiannau i fynd i'r afael â lefelau uwch o drais, yn un o'r ysgolion yn fy rhanbarth i mewn gwirionedd. Yn hytrach na'ch bod wedi rhoi camau brys ar waith ar broblem sy'n gwaethygu, mae bellach wedi cynyddu i bwynt mor eithafol fel bod athrawon yn teimlo bod angen iddynt streicio oherwydd pryderon ynglŷn â'u diogelwch a'r ymddygiad treisgar a chamdriniol y maent yn ei wynebu. Weinidog, mae eich diffyg gweithredu wedi arwain at athrawon yn teimlo nad yw'n ddiogel iddynt addysgu. Rydych chi'n gwneud cam ag athrawon. Weinidog, beth rydych chi'n mynd i'w wneud? Beth fydd yn gorfod digwydd cyn i chi sylweddoli'r pa mor ddifrifol yw hyn? Fe ddywedoch chi eich bod yn datblygu canllawiau. Oni allwch chi weld y brys y tu ôl i hyn, os yw athrawon yn teimlo'r angen i streicio, fel y gwelsom bythefnos yn ôl? Efallai y dylech weithredu fy nghynllun pum pwynt, mabwysiadu rhai o'r syniadau hynny; rwy'n barod i'w rhannu gyda chi. Neu a fydd angen mwy o streiciau cyn i chi roi camau brys ar waith?
I'm not sure most people recognise the language with which the Member is choosing to present this issue. It's obviously a complex issue, and I don't think it helps anybody to paint it in the lurid light that she is doing. It's a serious issue, which requires serious consideration. The school that she refers to—. I'm not going to comment on any specific school—[Interruption.] I'm not going to comment on any specific school for obvious reasons, but what I do know is that teachers are entitled to work in a safe environment. Local authorities have a duty to provide that. And I know that, right across Wales, local authorities will be engaged with their teaching workforce to make sure that that is in place. I very much hope that's capable of being resolved in the school that she mentioned as well.
Nid wyf yn siŵr fod y rhan fwyaf o bobl yn adnabod yr iaith y mae'r Aelod yn dewis ei defnyddio i gyflwyno'r mater hwn. Mae'n amlwg yn fater cymhleth, ac nid wyf yn credu bod ei ddarlunio yn y goleuni erchyll y mae hi’n ei ddefnyddio o gymorth i neb. Mae'n fater difrifol, sy'n galw am ystyriaeth ddifrifol. Yr ysgol y mae hi'n cyfeirio ati—. Nid wyf yn mynd i wneud sylw ar unrhyw ysgol benodol—[Torri ar draws.] Nid wyf yn mynd i wneud sylw ar unrhyw ysgol benodol am resymau amlwg, ond rwy'n gwybod bod gan athrawon hawl i weithio mewn amgylchedd diogel. Mae gan awdurdodau lleol ddyletswydd i ddarparu hynny. Ac rwy'n gwybod, ledled Cymru, y bydd awdurdodau lleol yn ymgysylltu â'u gweithlu addysgu i sicrhau bod hynny'n digwydd. Rwy'n mawr obeithio y gellir datrys hyn yn yr ysgol y soniodd amdani hefyd.
I look forward to a statement in Plenary soon.
Minister, it seems quite timely today to talk about school transport, as other Members have just talked about it, and it's on the same theme, actually. School transport has caused a great deal of anxiousness for both learners and parents over the last couple of weeks, and the lack of school transport that there is. I spoke to a local authority only on Monday that said that they are stuck between a rock and a hard place because they want to give those children that absolutely need it that dedicated school transport, but they can't because you have once again lowered the money that's coming from the Welsh Government to local authorities for school transport. We talked about parental preference just now; it seems very 'What a lovely thing to do, this is a pretty school, I'll send my child there', but there are real reasons for that parental preference that have been put there, be it that those children want to learn Welsh, as was discussed earlier, or because their siblings go to that school, or if there's an additional learning needs matter that another school—not the one right next to them—is better at delivering. There are real reasons that they choose that parental preference, but as soon as they do, they are not entitled to school transport, and there absolutely needs to be more flexibility around it; it's far too rigid.
Also, discussing with the local authority, we're talking about a real move—a policy move, it seems—from the Welsh Government away from dedicated school transport to using public buses. You said earlier that that is an intention that you have and you want to celebrate and promote it. But, Minister—. I nearly called you First Minister then; that was wishful thinking, perhaps. [Interruption.] Minister, after talking to people, there are real, real concerns in my inbox, and I'm sure in many others in this Chamber, about using public buses, for a myriad of reasons, be it safeguarding or whatever. But one of the practical things we could do to make it better for our learners is—. Some students are waiting 45 minutes before and after school, in the cold, the dark, and the rain, because the bus route they've been put on, or it's been suggested they use, does not wrap around school times. These bus routes that learners have to—
Edrychaf ymlaen at ddatganiad yn y Cyfarfod Llawn yn fuan.
Weinidog, mae'n ymddangos yn eithaf amserol heddiw i siarad am gludiant ysgol, fel y mae Aelodau eraill newydd siarad amdano, ac mae ar yr un thema, mewn gwirionedd. Mae cludiant ysgol wedi achosi llawer iawn o bryder i ddysgwyr a rhieni dros yr wythnosau diwethaf, a'r diffyg cludiant ysgol sydd yna. Siaradais ag awdurdod lleol ddydd Llun a ddywedodd eu bod mewn sefyllfa amhosibl oherwydd eu bod am roi cludiant ysgol pwrpasol i'r plant sydd ei angen, ond ni allant wneud hynny oherwydd eich bod chi unwaith eto wedi cyfyngu ar yr arian a ddaw gan Lywodraeth Cymru i awdurdodau lleol ar gyfer cludiant ysgol. Buom yn siarad am ddewis rhieni nawr; mae'n ymddangos fel 'Peth hyfryd iawn i'w wneud, mae hon yn ysgol hardd, fe anfonaf fy mhlentyn yno', ond mae rhesymau go iawn dros ddewis rhieni, naill ai fod y plant eisiau dysgu Cymraeg, fel y trafodwyd yn gynharach, neu oherwydd bod eu brodyr a'u chwiorydd yn mynd i'r ysgol honno, neu os oes yna fater anghenion dysgu ychwanegol y mae ysgol arall—nid yr un nesaf atynt—yn well am ddarparu ar ei gyfer. Mae yna resymau gwirioneddol pam eu bod yn gwneud y dewis hwnnw fel rhieni, ond cyn gynted ag y gwnânt, nid oes ganddynt hawl i gludiant ysgol, ac mae gwir angen mwy o hyblygrwydd yn ei gylch; mae'n llawer rhy anhyblyg.
Hefyd, wrth drafod gyda'r awdurdod lleol, rydym yn sôn am newid go iawn—newid polisi, mae'n ymddangos—ar ran Llywodraeth Cymru i ffwrdd oddi wrth drafnidiaeth ysgol bwrpasol i ddefnyddio bysiau cyhoeddus. Fe ddywedoch chi yn gynharach fod hynny'n fwriad sydd gennych a'ch bod chi eisiau ei ddathlu a'i hyrwyddo. Ond, Weinidog—. Bu bron i mi eich galw yn Brif Weinidog; breuddwyd gwrach, efallai. [Torri ar draws.] Weinidog, ar ôl siarad â phobl, mae pryderon gwirioneddol yn fy mewnflwch, ac mewn llawer o rai eraill yn y Siambr hon rwy'n siŵr, ynglŷn â defnyddio bysiau cyhoeddus, am lu o resymau, boed yn ddiogelu neu'n beth bynnag. Ond un o'r pethau ymarferol y gallem ei wneud i'w gwneud yn well i'n dysgwyr yw—. Mae rhai myfyrwyr yn aros 45 munud cyn ac ar ôl ysgol, yn yr oerfel, y tywyllwch, a'r glaw am nad yw'r llwybr bws y maent wedi'i roi arno, neu yr awgrymwyd eu bod yn ei ddefnyddio, yn cyd-fynd ag oriau ysgol. Mae'r llwybrau bws hyn y mae'n rhaid i ddysgwyr—
You're going to have to ask a question, otherwise we'll be waiting 45 minutes for that.
Bydd yn rhaid i chi ofyn cwestiwn, fel arall byddwn yn aros 45 munud am hwnnw.
Well, I could easily talk about it for 45 minutes.
Wel, gallwn yn hawdd siarad amdano am 45 munud.
That wasn't permission.
Nid caniatâd oedd hynny.
But I won't. But that's just an easy solution, Minister—to ensure that you work with bus companies to ensure that those routes are school-centric and that those children's well-being isn't being affected. How are you working across Government, obviously, because it falls into other portfolios as well, to ensure that these children are getting to school, which falls in your portfolio, and that their well-being isn't affected, which is your portfolio?
Ond ni wnaf. Ond mae hwnnw'n ateb hawdd, Weinidog—sicrhau eich bod yn gweithio gyda chwmnïau bysiau i wneud yn siŵr fod y llwybrau hynny'n canolbwyntio ar yr ysgol ac nad effeithir ar les plant. Sut rydych chi'n gweithio ar draws y Llywodraeth, yn amlwg, oherwydd mae'n dod o fewn portffolios eraill hefyd, i sicrhau bod y plant hyn yn cyrraedd yr ysgol, sydd yn eich portffolio chi, ac nad effeithir ar eu lles, sydd yn eich portffolio chi?
With respect, for a question that's been answered twice, that took rather a long time to put. I've been very clear about the work that is happening across Government. The Member may have paid earlier attention to the answers I was giving; there's a lot of work happening across the Government. There's a lot of work happening in relation to the review of the Measure, and I've outlined today, I think, very crisply on two occasions, the next steps in relation to that.
She makes the point about funding in her customary Kafkaesque way as though these things were not the product of the political choice that her Government in Westminster is making, which is causing difficulties in all sorts of public services. This is a Government in Wales that has invested £190 million to sustain a commercial bus service over the last year. We have a commercial bus service because a Conservative Government deregulated bus services and created a profit-making market. It is entirely the product of political choices made elsewhere. What we are doing through the bus transition fund and the bus emergency scheme is to make sure that the majority of routes have been protected. It is not a universal solution; it is a very significant investment in trying to address the challenge. And for those interested in a practical solution rather than a political slogan, they will know that working through the regional planning teams, prioritising, wherever possible, routes that serve school journeys as well, is the way of doing that, and we stand ready as a Government to continue to support that work.
Gyda phob parch, am gwestiwn sydd wedi'i ateb ddwywaith, cymerodd hynny gryn dipyn o amser i'w ofyn. Rwyf wedi bod yn glir iawn am y gwaith sy'n digwydd ar draws y Llywodraeth. Gallai'r Aelod fod wedi rhoi sylw cynharach i'r atebion roeddwn i'n eu rhoi; mae llawer o waith yn digwydd ar draws y Llywodraeth. Mae llawer o waith yn digwydd mewn perthynas â'r adolygiad o'r Mesur, ac rwy'n credu fy mod wedi amlinellu heddiw'n groyw iawn ar ddau achlysur beth fydd y camau nesaf mewn perthynas â hynny.
Mae hi'n gwneud y pwynt am gyllid yn ei ffordd Kafkaesgaidd arferol fel pe na bai'r pethau hyn yn gynnyrch y dewis gwleidyddol y mae ei Llywodraeth hi yn San Steffan yn ei wneud, sy'n achosi anawsterau ym mhob math o wasanaeth cyhoeddus. Llywodraeth Cymru yw hon sydd wedi buddsoddi £190 miliwn i gynnal gwasanaeth bws masnachol dros y flwyddyn ddiwethaf. Mae gennym wasanaeth bws masnachol oherwydd bod Llywodraeth Geidwadol wedi dadreoleiddio gwasanaethau bysiau a chreu marchnad gwneud elw. Mae'r cyfan yn gynnyrch dewisiadau gwleidyddol a wneir mewn mannau eraill. Yr hyn a wnawn drwy'r gronfa bontio ar gyfer bysiau a'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau yw sicrhau bod y rhan fwyaf o'r llwybrau wedi'u diogelu. Nid yw'n ateb cyffredinol; mae'n fuddsoddiad sylweddol iawn i geisio mynd i'r afael â'r her. Ac i'r rhai sydd â diddordeb mewn ateb ymarferol yn hytrach na slogan wleidyddol, byddant yn gwybod mai gweithio drwy'r timau cynllunio rhanbarthol, gan flaenoriaethu llwybrau sy'n gwasanaethu teithiau ysgol hefyd lle bynnag y bo modd, yw'r ffordd o wneud hynny, ac rydym yn barod fel Llywodraeth i barhau i gefnogi'r gwaith hwnnw.
Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan.
Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan.
Diolch, Llywydd. Weinidog, ddoe cyhoeddwyd adroddiad grŵp arbenigol Cymru ar yr argyfwng costau byw. Mae’n ailddatgan yr hyn sy’n wybyddus inni i gyd, sef bod yr argyfwng costau byw wedi cynyddu nifer y plant a phobl ifanc sy’n byw mewn tlodi. Mae nifer o’r argymhellion yn yr adroddiad yn gorgyffwrdd â neu'n rhan o'ch portffolio chi, megis ymestyn prydau ysgol am ddim i fwy o blant a phobl ifanc oed uwchradd a sicrhau bod llywodraethwyr ysgol yn cyflawni eu rhwymedigaethau statudol o ran gwisg ysgol. Sut ydych chi'n mynd i weithredu ar hyn?
Thank you, Llywydd. Minister, yesterday, the Wales expert group's report on the cost-of-living crisis was published. It restates what’s clear to us all, namely that the cost-of-living crisis has increased the number of children and young people living in poverty. Many of the recommendations in the report overlap with or are part of your portfolio, such as extending free school meals to more children and young people in the secondary sector and to ensure that school governors do deliver against their statutory responsibilities in terms of school uniform. How will you act on this?
Mae’n rhan o’r cynllun eang sydd gyda ni fel Llywodraeth sydd wedi bod werth dros £3 biliwn yn y ddwy flynedd diwethaf i geisio gwneud ein gorau i sicrhau bod arian ym mhocedi teuluoedd sydd yn stryglan. Felly, yn yr ysgol, mae'r prydau bwyd am ddim rŷn ni wedi'u cyflwyno gyda Phlaid Cymru mewn ysgolion cynradd yn gwneud cyfraniad sylweddol at hynny. Mae’r gwaith rwyf i wedi’i wneud fel Gweinidog i sicrhau ein bod ni'n newid canllawiau ysgol ar wisg ysgol ac i gynyddu argaeledd y gronfa hanfodion ysgol yn enghraifftiau o’r gwaith sydd yn digwydd yn ein hysgolion ni i gefnogi pobl ifanc.
It's part of the wide-ranging plan that we have as a Government that’s been worth around £3 billion over the past two years to do our best to ensure that there is money in the pockets of those families who are struggling. So, in schools, there are free school meals that we’ve introduced, alongside Plaid Cymru, in primary schools, and that’s making a significant contribution to that. The work that I’ve done as Minister to ensure that we changed school guidance on school uniform and increased the availability of the school essentials fund is an example of the work that is taking place in our schools to support young people.
Diolch yn fawr iawn. Dwi'n deall hynny, ond y gwir amdani ydy dydy'r ysgolion i gyd ddim yn cyd-fynd efo'r canllawiau. Yn anffodus, rydyn ni'n gwybod bod costau’n dal i fod yn broblem efo gwisgoedd ysgol. Un o’r pethau yn yr adroddiad ddoe ydy gofyn i Weinidogion gadeirio cyfarfodydd i sicrhau bod yr hyn yr hoffech ei weld yn cael ei wireddu ar lawr gwlad.
Mae argymhelliad 9 y grŵp arbenigol yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn ymestyn darpariaeth prydau ysgol am ddim i flynyddoedd 7 i 11 ar gyfer yr aelwydydd hynny sy'n derbyn credyd cynhwysol heb gap ar enillion o'r mis yma. Daeth hwn allan ym mis Awst—mae eisiau ei weithredu. Felly, sut ydych chi’n edrych ar yr argymhellion hyn efo Gweinidogion eraill? Pa rai fyddwch chi'n ystyried eu rhoi ar waith? Oherwydd mi fyddem ni, yn ôl yr adroddiad hwn, yn gallu sicrhau bod 8,335 o ddisgyblion yn dod yn gymwys am brydau ysgol rŵan.
Thank you very much. I understand that, but the reality of the situation is that not all schools are complying with the guidance. Unfortunately, we know that costs are still a problem with school uniforms. One of the things in yesterday's report was a request for Ministers to chair meetings to ensure that what you want to see is being delivered on the ground.
Recommendation 9 of the expert group suggested that the Welsh Government extends provision of free school meals to years 7 to 11 for those households in receipt of universal credit without a cap on earnings from this month. This was published in August—it requires immediate action. So, how are you considering these recommendations with other Ministers? Which ones will you consider implementing? Because according to this report, we could ensure that 8,335 pupils become eligible for school meals now.
Diolch i’r Aelod am y cwestiwn pellach hwnnw. O ran prydau bwyd am ddim yn yr ysgol, mae’r dewis rŷn ni wedi’i wneud ar y cyd yn golygu bod yr arian rŷn ni wedi bod yn ei fuddsoddi yn ehangu’r ddarpariaeth i ysgolion cynradd. Ein polisi ni fel Llywodraeth yw ein bod yn edrych ar ymestyn hwnnw pan fod adnoddau’n caniatáu hynny. Ond mae’r sefyllfa o ran adnoddau yn un heriol tu hwnt, ac mae’r hyn rŷn ni wedi bod yn ei fuddsoddi, sy’n werth rhyw £3 biliwn, rwy’n credu yn gyfraniad sylweddol iawn. Dyw e ddim yn gallu ateb pob un galw, yn naturiol. Mae'r heriau i amryw o deuluoedd yn rhai real iawn, ond fy swyddogaeth i fel Gweinidog yw ffeindio pob cyfle y gallaf i sicrhau nad yw costau'r diwrnod ysgol yn rhwystredigaeth, a dwi'n credu, dros y flwyddyn ddiwethaf a mwy, fod amryw o ffyrdd rŷn ni wedi gallu gwneud hynny.
O ran y pwynt yr oedd hi'n ei wneud o ran gwisg ysgol, mae gofynion ar gyrff llywodraethu i fynd ati nawr i adolygu eu polisïau, felly bydd hyn yn digwydd dros y misoedd nesaf. Mae rhai, wrth gwrs, eisoes yn cyrraedd y nod yn y canllawiau, ond rydyn ni'n gweld hyn yn digwydd nawr yn gynyddol. Mae wir yn bwysig ein bod ni'n sicrhau hyn ar gyfer pob teulu. Mae teuluoedd sy'n gymwys ar gyfer prydau bwyd am ddim o dan bwysau penodol, ond mae amryw o deuluoedd eraill sydd ddim yn gymwys am hynny ond hefyd yn gweld costau’n uchel, ac felly mae'r polisïau ehangach hynny o bwys iddyn nhw hefyd.
Thank you to the Member for that additional question. In terms of free school meals, the choice that we've made jointly means that the funding that we have invested has expanded the provision to primary schools. Our policy as a Government is that we look at extending that when resources allow. But the situation in terms of resources is a very challenging one, and what we've invested, which is worth around £3 billion, I think is a significant contribution. It can't meet every demand, clearly. There are challenges for many families and they're very real challenges, but my role as a Minister is to find every opportunity that I can to ensure that the school day costs aren't a barrier, and I think that over the past year or so, there are several ways that we've been able to do just that.
In terms of the point that you made about school uniforms, there is a requirement on governing bodies to review their policies, and so that will happen over the coming months. Some are already reaching the aims set out in the guidance, but we are seeing this happening increasingly at the moment. It is very important that we ensure that this is in place for every family. Families that are eligible for free school meals are facing particular pressures, but there are many other families that aren't eligible but also see costs being very high, and so those wider policies are important to them, too.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru ar ddefnyddio ffonau symudol mewn ysgolion? OQ59984
3. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's policy on the use of mobile phones in schools? OQ59984
Yes. Policies on mobile phones in school is a matter for schools and governing bodies themselves. Technology can be a useful tool to aid teaching and learning, and schools will consider this when setting their policies in line with the particular school's needs and learning requirements.
Gwnaf. Mae polisïau ar ffonau symudol yn yr ysgol yn fater i ysgolion a chyrff llywodraethu eu hunain. Gall technoleg fod yn offeryn defnyddiol i gynorthwyo addysgu a dysgu, a bydd ysgolion yn ystyried hyn wrth osod eu polisïau yn unol ag anghenion a gofynion dysgu yr ysgol benodol.
I'm grateful to the Minister for that response. I recognise the point that he's making. My question is about the impact of mobile technology and social media on children and young people and their ability to learn in school. The Minister is absolutely correct, of course, that mobile technology is a great boon to learning and it's a fantastic opportunity, but it also leads to a great deal of bullying.
All of us, as we visit schools and as we meet people and we spend time talking with people, will have memories of those conversations. One of the memories I have is of speaking with a group of teenagers who spoke to me incredibly passionately and movingly about mobile technology and social media and the way it can be used to bully them and the impact that was having on their mental health and their feelings of well-being and their ability to learn. And I think, whilst we support the use of mobile technology—I do so myself in the Chamber and there are great advantages to that, like being able to follow the rugby, for example, at the moment [Laughter.]—the other side of that is, of course, is, as one girl said to me, 'I'm bullied when I'm in bed at night, because there are people saying things about me on social media and I can't escape this.' Now, she has to go to school in the morning and not only face those people but understand what's in her mind about what had happened to her. And my concern is—and we all recognise the fantastic work that teaching staff and school communities do—how we can work together collectively to share experience, to share knowledge about how we can address some of these issues that I think have a fantastically negative impact on young people and their ability to learn and grow in safety through their school life.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am yr ymateb hwnnw. Rwy'n cydnabod y pwynt y mae'n ei wneud. Mae fy nghwestiwn yn ymwneud ag effaith technoleg symudol a'r cyfryngau cymdeithasol ar blant a phobl ifanc a'u gallu i ddysgu yn yr ysgol. Mae'r Gweinidog yn gwbl gywir, wrth gwrs, fod technoleg symudol yn hwb mawr i ddysgu ac mae'n gyfle gwych, ond mae hefyd yn arwain at lawer iawn o fwlio.
Wrth inni ymweld ag ysgolion ac wrth inni gyfarfod â phobl a threulio amser yn siarad â phobl, bydd gan bob un ohonom atgofion o'r sgyrsiau hynny. Un o'r atgofion sydd gennyf fi yw siarad â grŵp o bobl ifanc yn eu harddegau a siaradodd â mi yn hynod angerddol a theimladwy am dechnoleg symudol a chyfryngau cymdeithasol a'r ffordd y gellir eu defnyddio i'w bwlio a'r effaith a gafodd hynny ar eu hiechyd meddwl a'u teimladau o lesiant a'u gallu i ddysgu. Ac er ein bod ni'n cefnogi'r defnydd o dechnoleg symudol—rwy'n gwneud hynny fy hun yn y Siambr ac mae manteision mawr i wneud hynny, fel gallu dilyn y rygbi, er enghraifft [Chwerthin.]—yr ochr arall i hynny, wrth gwrs, fel y dywedodd un ferch wrthyf, yw 'Rwy'n cael fy mwlio pan fyddaf yn y gwely yn y nos, am fod pobl yn dweud pethau amdanaf ar y cyfryngau cymdeithasol ac ni allaf ddianc rhag hynny.' Nawr, mae'n rhaid iddi fynd i'r ysgol yn y bore ac nid yn unig wynebu'r bobl hynny ond deall beth sydd yn ei meddwl am yr hyn oedd wedi digwydd iddi. A fy mhryder i yw—ac rydym i gyd yn cydnabod y gwaith gwych y mae staff addysgu a chymunedau ysgolion yn ei wneud—sut y gallwn gydweithio i rannu profiad, i rannu gwybodaeth ynglŷn â sut y gallwn fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn sydd, yn fy marn i, yn cael effaith hynod negyddol ar bobl ifanc a'u gallu i ddysgu a thyfu'n ddiogel drwy eu bywyd ysgol.
Well, I think Alun Davies makes very, very powerful points in what he's just said, and we know—and there's been a recent report, as I'm sure he will know by UNESCO as well in relation to the use of smartphones in the classroom, and they've been calling for a global ban on them, if you like—there is obviously evidence that excessive mobile phone use, even in its most benign form, can be linked to reduced educational performance and, certainly, in the way that he was describing, the bullying, and there are even more pernicious uses that people make of mobile technology. That can have a very negative effect on emotional stability.
I do think it's a matter where a balance needs to be struck, because it's also important that we help our young people understand how to respond to some of those challenges. The digital competency framework offers some opportunities for mobile phone use to illustrate some of those broader challenges in the work that we've been doing to create resources to support learners to address the kind of challenge that Alun Davies is describing, which we now have on Hwb, through the 'keeping safe online' portal. I think what he's saying, though, is an illustration of a broader social challenge, and I often speak to heads who are wrestling with how best to strike this particular balance. I think, ultimately, it's for schools to decide that, but I think it's really essential that they listen to the voice of their learners, just in the way that Alun Davies was hearing directly from the young person who he has been quoting.
Wel, rwy'n credu bod Alun Davies yn gwneud pwyntiau pwerus iawn yn yr hyn y mae newydd ei ddweud, ac rydym yn gwybod—ac mae adroddiad diweddar wedi bod, fel rwy'n siŵr y bydd yn gwybod gan UNESCO hefyd mewn perthynas â'r defnydd o ffonau clyfar yn yr ystafell ddosbarth, ac maent wedi bod yn galw am waharddiad cyffredinol, os mynnwch—ceir tystiolaeth fod modd cysylltu defnydd gormodol o ffonau symudol, hyd yn oed ar ei ffurf fwyaf diniwed, â pherfformiad addysgol is, a bwlio yn sicr, yn y ffordd a ddisgrifiodd, a cheir mathau o ddefnydd hyd yn oed yn fwy niweidiol o dechnoleg symudol. Gall hynny gael effaith negyddol iawn ar sefydlogrwydd emosiynol.
Rwy'n credu ei fod yn fater lle mae angen taro cydbwysedd, oherwydd mae hefyd yn bwysig ein bod yn helpu ein pobl ifanc i ddeall sut i ymateb i rai o'r heriau hyn. Mae'r fframwaith cymhwysedd digidol yn cynnig cyfleoedd ar gyfer defnyddio ffonau symudol i ddangos rhai o'r heriau ehangach hynny yn y gwaith rydym wedi bod yn ei wneud i greu adnoddau i gefnogi dysgwyr i fynd i'r afael â'r math o her y mae Alun Davies yn ei disgrifio, ac mae'r rheini gennym ar Hwb bellach, drwy'r porth 'cadw'n ddiogel ar-lein'. Rwy'n credu bod yr hyn y mae'n ei ddweud, serch hynny, yn ddarlun o her gymdeithasol ehangach, ac rwy'n aml yn siarad â phenaethiaid sy'n ymgodymu â'r ffordd orau o daro'r cydbwysedd hwn. Rwy'n credu, yn y pen draw, mai mater i ysgolion yw penderfynu hynny, ond rwy'n credu ei bod yn hanfodol eu bod yn gwrando ar lais eu dysgwyr, yn union fel roedd Alun Davies yn ei glywed yn uniongyrchol gan yr unigolyn ifanc y cyfeiriodd ati.
Alun Davies is absolutely right to raise this issue here today. At a personal level, it's something affecting me in my family now, because I always said to my children, 'No mobile phones until high school'. Annoyingly, one of them started high school this year, so we're having to understand that process of them having hold of a mobile phone.
Minister, you referenced the UNESCO report, and you're absolutely right to reference that. As you said, they are seeking a global ban on mobile phones in the classroom. And, as you'll know, they point to the distractions of mobile phones in classrooms, alongside cyber bullying and the impact on children's emotional stability. You'll also know, Minister, that within that report they also highlight concerns around data protection and privacy concerns, especially in terms of the data that is being harvested on children in applications that they're using, either in the classroom or with educational apps that they're encouraged or actually made to use within schools. I wonder, Minister, what efforts you're making to reassure parents that data on their children is not being unnecessarily taken or inappropriately used.
Mae Alun Davies yn llygad ei le yn codi'r mater hwn yma heddiw. Ar lefel bersonol, mae'n rhywbeth sy'n effeithio arnaf yn fy nheulu nawr, oherwydd roeddwn bob amser yn dweud wrth fy mhlant, 'Dim ffonau symudol tan yr ysgol uwchradd'. Fe ddechreuodd un ohonynt yn yr ysgol uwchradd eleni, felly yn anffodus, rydym yn gorfod deall y broses o gael ffôn symudol yn eu meddiant.
Weinidog, fe wnaethoch chi gyfeirio at adroddiad UNESCO, ac rydych chi'n llygad eich lle yn cyfeirio at hynny. Fel y dywedoch chi, maent yn galw am waharddiad cyffredinol ar ffonau symudol yn yr ystafell ddosbarth. Ac fel y gwyddoch, maent yn tynnu sylw at y problemau sydd ynghlwm wrth ffonau symudol mewn ystafelloedd dosbarth, ochr yn ochr â seiberfwlio a'r effaith ar sefydlogrwydd emosiynol plant. Fe fyddwch yn gwybod hefyd, Weinidog, eu bod yn yr adroddiad hwnnw hefyd yn tynnu sylw at bryderon ynghylch diogelu data a phreifatrwydd, yn enwedig y data sy'n cael ei gasglu am blant gan yr apiau a ddefnyddiant, naill ai yn yr ystafell ddosbarth neu gydag apiau addysgol y cânt eu hannog neu eu cyfarwyddo i'w defnyddio mewn ysgolion. Weinidog, tybed pa ymdrechion rydych chi'n eu gwneud i sicrhau rhieni nad yw data ar eu plant yn cael ei gymryd yn ddiangen nac yn cael ei ddefnyddio'n amhriodol.
The Member will know of the work that Sarah Murphy has been doing in relation to the data of children in schools, which is, I think, really elevating the level of debate in this Chamber in relation to that issue in a very compelling way, in my opinion. I think the Member makes very valid points. We have, in fact, as a consequence of Sarah's campaigning, changed the guidance to schools in relation to the very, very important points that the Members has raised today.
Headteachers already have the ability to ban the use of mobile phones, either generally or in particular ways, and I know and he will know that heads are using that power. I've also spoken to heads who, whilst they might want to do that, have recognised the challenges that go with that and are making pragmatic judgments. I think some of the points that he is making, though, are exactly the sort of issue that our new curriculum, for example, is designed to support young people to recognise and to address themselves. I think it is a slightly more complex picture than simply saying an outright ban is the right way forward.
Bydd yr Aelod yn gwybod am y gwaith y mae Sarah Murphy wedi bod yn ei wneud mewn perthynas â data plant mewn ysgolion, sy'n codi lefel y ddadl yn y Siambr hon mewn perthynas â'r mater hwnnw mewn ffordd gref iawn yn fy marn i. Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwyntiau dilys iawn. Yn wir, o ganlyniad i ymgyrchu Sarah, rydym wedi newid y canllawiau i ysgolion mewn perthynas â'r pwyntiau pwysig iawn y mae'r Aelodau wedi'u codi heddiw.
Eisoes, mae gan benaethiaid allu i wahardd defnyddio ffonau symudol, naill ai'n gyffredinol neu mewn ffyrdd penodol, ac rwy'n gwybod, a bydd yntau'n gwybod, fod penaethiaid yn defnyddio'r pŵer hwnnw. Rwyf hefyd wedi siarad â phenaethiaid sydd, er y gallent fod eisiau gwneud hynny, wedi cydnabod yr heriau sy'n mynd gyda hynny ac sy'n gwneud penderfyniadau pragmatig. Rwy'n credu bod rhai o'r pwyntiau y mae'n eu gwneud, serch hynny, yn enghreifftiau o'r union bethau y lluniwyd ein cwricwlwm newydd i gefnogi pobl ifanc i'w hadnabod a mynd i'r afael â nhw eu hunain. Rwy'n credu ei fod yn ddarlun ychydig yn fwy cymhleth na dweud mai gwaharddiad llwyr yw'r ffordd gywir ymlaen.
4. Pa effaith y mae'r grant datblygu disgyblion wedi'i chael ar gyrhaeddiad disgyblion ers ei gyflwyno yn 2012? OQ59960
4. What impact has the pupil development grant had on pupil attainment since its introduction in 2012? OQ59960
The pupil development grant has a key part to play in our national mission to tackle the impact of poverty on attainment. Year on year, we have extended the grant to reflect changes in the numbers of learners eligible for free school meals.
Mae gan y grant datblygu disgyblion ran allweddol i'w chwarae yn ein cenhadaeth genedlaethol i fynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad. O flwyddyn i flwyddyn, rydym wedi ymestyn y grant i adlewyrchu newidiadau yn nifer y dysgwyr sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog. While I welcome the Welsh Government's continued support for this policy, which, as you know, was first spearheaded by a Liberal Democrat in 2012, over a quarter of Welsh children live in poverty, and a wealth of research demonstrates the detrimental impact that this has upon their learning, leading to poorer physical health and mental health and chronic underachievement. A report last year from the Child Poverty Action Group highlighted that 55,000 children are currently unable to benefit from access funds, which are now renamed the 'school essentials grant', due to parents and carers actually being in work but very low paid work. The cost of school supplies and uniforms places enormous pressure on struggling families, and the children's commissioner this week criticised the Government's proposed child poverty strategy for its lack of ambition and detail, so we really do need to really step up to ensure that no child is left behind this school year. So, could you outline specifically the actions that the Welsh Government is going to be taking to ensure the school essentials grant accurately reflects current costs, and whether it will be expanding eligibility to support more low-income families who are struggling with school expenses? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Er fy mod yn croesawu cefnogaeth barhaus Llywodraeth Cymru i'r polisi hwn, yr arweiniodd Democrat Rhyddfrydol arno yn gyntaf yn 2012, mae dros chwarter plant Cymru yn byw mewn tlodi, a cheir gwaith ymchwil helaeth sy'n dangos yr effaith andwyol y mae hyn yn ei chael ar eu dysgu, gan arwain at iechyd corfforol ac iechyd meddwl gwaeth a thangyflawni cronig. Amlygodd adroddiad y llynedd gan y Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant nad yw 55,000 o blant yn gallu elwa o gronfeydd mynediad ar hyn o bryd, cronfeydd a ailenwyd bellach yn 'grant hanfodion ysgol', oherwydd bod rhieni a gofalwyr mewn gwaith ond bod hwnnw'n waith ar gyflogau isel iawn. Mae cost cyflenwadau ysgol a gwisgoedd ysgol yn rhoi pwysau enfawr ar deuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd, a'r wythnos hon, beirniadodd y comisiynydd plant strategaeth tlodi plant arfaethedig y Llywodraeth am ei diffyg uchelgais a manylion, felly mae gwir angen inni gamu i'r adwy i sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn cael ei adael ar ôl y flwyddyn ysgol hon. Felly, a allech chi amlinellu'n benodol y camau y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w cymryd i sicrhau bod y grant hanfodion ysgol yn adlewyrchu'r costau presennol yn gywir, ac a fydd yn ehangu cymhwysedd i gefnogi mwy o deuluoedd incwm isel sy'n ei chael hi'n anodd gyda threuliau ysgol? Diolch yn fawr iawn.
Well, the school essentials grant is a very important contributor to our efforts on a cross-Government basis to make sure that young people have access to school and that the cost of the school day doesn't discourage attendance, for example, and, when young people are in school, it's enabling them and supporting them to flourish. So, alongside the £130 million that we're investing this year for the pupil development grant, there has been a significant expansion of the availability of the school essentials grant. She will remember that, until last year, that was only available to pupils in every other year. I made the decision last year to extend that by making it available to pupils in every single year. So, that's been a very, very significant expansion of that important fund, and it is by some margin the largest fund of its kind in any part of the UK, and I'm proud of that because I think it demonstrates our commitment as a Government. But I do recognise the point that the Member makes, which is that it isn't available to all pupils. That's why measures such as the new affordability requirements for school uniform are also important, and the work that we're doing more broadly to drive down the cost of the school day, because families who don't qualify for free school meals, who may be just above the threshold, are still finding it very difficult. That's why those broader policies are really important.
Wel, mae'r grant hanfodion ysgol yn gyfrannwr pwysig iawn i'n hymdrechion ar sail drawslywodraethol i sicrhau bod gan bobl ifanc fynediad at fywyd yr ysgol ac nad yw cost y diwrnod ysgol yn eu hannog i fod yn absennol, er enghraifft, a phan fydd pobl ifanc yn yr ysgol, ei fod yn eu galluogi a'u cynorthwyo i ffynnu. Felly, ochr yn ochr â'r £130 miliwn rydym yn ei fuddsoddi eleni ar gyfer y grant datblygu disgyblion, bu cynnydd sylweddol yn argaeledd y grant hanfodion ysgol. Fe fydd hi'n cofio, tan y llynedd, ei fod ond ar gael i ddisgyblion bob yn ail flwyddyn. Gwneuthum benderfyniad y llynedd i ymestyn hynny drwy sicrhau ei fod ar gael i ddisgyblion ym mhob blwyddyn. Felly, mae hynny wedi golygu bod y gronfa bwysig honno wedi ymestyn yn sylweddol iawn, a dyma'r gronfa fwyaf o'i bath yn unrhyw ran o'r DU, ac rwy'n falch o hynny oherwydd rwy'n credu ei bod yn dangos ein hymrwymiad fel Llywodraeth. Ond rwy'n cydnabod y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud, sef nad yw ar gael i bob disgybl. Dyna pam mae mesurau fel y gofynion fforddiadwyedd newydd ar gyfer gwisg ysgol hefyd yn bwysig, a'r gwaith a wnawn yn ehangach i leihau cost y diwrnod ysgol, oherwydd mae teuluoedd nad ydynt yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim, a allai fod ychydig bach yn uwch na'r trothwy, yn dal i'w chael hi'n anodd iawn. Dyna pam mae'r polisïau ehangach hynny'n bwysig iawn.
I'm pleased this subject has been raised this afternoon as the pupil development grant aims to raise the attainment of children and young people from low-income backgrounds, as you mentioned. But the grant, which is supposed to help the least-well-off families in Wales, has been cut, leaving pupils and teaching professionals in my constituency, such as west Rhyl and upper Denbigh, struggling to access resources and funding. So, why, during a cost-of-living crisis, have the Welsh Government cut a grant that helps the most vulnerable people in my constituency? You say you're passionate about the policy and the grant. So, why did you cut it?
Rwy'n falch fod y pwnc hwn wedi'i godi y prynhawn yma gan mai nod y grant datblygu disgyblion yw codi cyrhaeddiad plant a phobl ifanc o gefndiroedd incwm isel, fel y sonioch chi. Ond mae'r grant, sydd i fod i helpu'r teuluoedd lleiaf cefnog yng Nghymru, wedi cael ei dorri, gan olygu bod disgyblion a gweithwyr addysgu proffesiynol yn fy etholaeth i, fel gorllewin y Rhyl a Dinbych uchaf, yn ei chael hi'n anodd dod o hyd i adnoddau a chyllid. Felly, mewn argyfwng costau byw, pam mae Llywodraeth Cymru wedi torri grant sy'n helpu'r bobl fwyaf agored i niwed yn fy etholaeth? Rydych chi'n dweud eich bod chi'n angerddol am y polisi a'r grant. Felly pam y gwnaethoch chi ei dorri?
Well, just to be crystal clear with the Member, the grant has not been cut—it has been increased.
Wel, i fod yn hollol glir gyda'r Aelod, nid yw'r grant wedi'i dorri—mae wedi cael ei gynyddu.
Minister, following on from what you said, and speaking to parents, carers, families, young people and schools in my constituency, I know that the school essentials grant and its predecessor schemes are both really welcome as a lifeline for people who can access it. As the grant can be accessed until May, can I ask what work is being done to ensure take-up later within the school year if families don't apply for it at the start of term to ensure that changes of circumstance are captured and that eligible children and young people don't lose out?
Weinidog, yn dilyn ymlaen o'r hyn a ddywedoch chi, ac wrth siarad â rhieni, gofalwyr, teuluoedd, pobl ifanc ac ysgolion yn fy etholaeth i, gwn fod croeso mawr i'r grant hanfodion ysgol a'i gynlluniau rhagflaenol fel achubiaeth i'r bobl sy'n gallu cael mynediad ato. Gan y gellir cael mynediad at y grant tan fis Mai, a gaf fi ofyn pa waith sy'n cael ei wneud i sicrhau bod modd manteisio arno yn ddiweddarach yn y flwyddyn ysgol os nad yw teuluoedd yn gwneud cais amdano ar ddechrau'r tymor, i sicrhau bod modd darparu ar gyfer newid yn amgylchiadau pobl ac nad yw plant a phobl ifanc cymwys ar eu colled?
Well, we're making sure that my officials are working with local authorities to make sure the grant is publicised locally throughout the academic year. I think the Member makes a very important point about that. The grant can be accessed until May. We've been very clear that it's an important priority of how we introduce the new primary free school meals policy, for example—that we are not, if you like, inadvertently discouraging people from applying for the school essentials grant. Actually, that's part of the reason why we rebranded it to the 'school essentials grant' so that it was, I think, more intelligible to most people than a 'PDG access grant', which doesn't mean that much to most of us, really. And that's why we've also been making sure that we have a prominent comms and marketing campaign, which has been under way now for just over a year, to promote the grant itself. So, we do not have evidence at this point that that shift has caused a drop in the number of people applying, but it's something that, obviously, we need to keep a continuous eye on.
Wel, rydym yn sicrhau bod fy swyddogion yn gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod y grant yn cael sylw'n lleol drwy gydol y flwyddyn academaidd. Credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â hynny. Gellir gwneud cais am y grant tan fis Mai. Rydym wedi dweud yn glir iawn ei bod hi'n flaenoriaeth bwysig o ran y modd y cyflwynwn y polisi prydau ysgol am ddim newydd, er enghraifft—nad ydym, os mynnwch, yn anfwriadol yn annog pobl rhag gwneud cais am grant hanfodion ysgol. A dweud y gwir, dyna ran o'r rheswm pam y gwnaethom ei ailenwi'n 'grant hanfodion ysgol' fel ei fod yn fwy dealladwy, rwy'n credu, i'r rhan fwyaf o bobl na 'grant mynediad PDG', nad yw'n golygu cymaint â hynny i'r rhan fwyaf ohonom mewn gwirionedd. A dyna pam ein bod ni hefyd wedi bod yn sicrhau bod gennym ymgyrch gyfathrebu a marchnata amlwg, sydd wedi bod ar y gweill nawr ers ychydig dros flwyddyn, i hyrwyddo'r grant ei hun. Felly, nid oes gennym dystiolaeth ar hyn o bryd fod y newid wedi achosi gostyngiad yn nifer y bobl sy'n gwneud cais, ond mae'n rhywbeth y mae angen inni gadw llygad parhaus arno wrth gwrs.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i atal gwahaniaethu yn erbyn disgyblion awtistig mewn lleoliadau addysg? OQ59955
5. What action is the Welsh Government taking to prevent discrimination against autistic pupils in education settings? OQ59955
Discrimination of any kind has no place in Wales. Under the Equality Act 2010, schools and other education providers must not treat disabled pupils less favourably. The Welsh Government is committed to creating an inclusive education system that enables all learners to thrive and to achieve their full potential.
Nid oes lle i wahaniaethu o unrhyw fath yng Nghymru. O dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, ni ddylai ysgolion na darparwyr addysg eraill drin disgyblion anabl yn llai ffafriol. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i greu system addysg gynhwysol sy'n galluogi pob dysgwr i ffynnu a chyflawni eu potensial llawn.
Despite the High Court ruling in 2018 that the exclusion of an autistic pupil for behaviour arising from their autism was unlawful, I continue to receive north Wales casework where this is happening. On related issues, a Flintshire parent wrote this month:
'We now have a highly skilled psychiatrist and psychologist in the autism field, who have reported my son’s behaviour is a result of bad experiences in his previous school, and his difficulties in communicating these are not related to any parental concern.'
A Wrexham parent wrote:
'We decided to go to education tribunal. The decision of the tribunal was that my daughter was unlawfully discriminated against on three separate occasions: indirect discrimination, discrimination due to disability, and harassment.'
And a mother wrote to me as chair of the cross-party autism group:
'I'd like to make you aware that the education tribunal upheld against Neath college with discrimination against my autistic son, with damning outcomes.'
These and many other cases evidence that this is not a safe, autistic-friendly Wales. How do you therefore respond to the calls that I've received for an urgent public inquiry to stop the abuse that is still going on?
Er i'r Uchel Lys ddyfarnu yn 2018 fod gwahardd disgybl awtistig am ymddygiad sy'n deillio o'i awtistiaeth yn anghyfreithlon, rwy'n parhau i gael gwaith achos yng ngogledd Cymru lle mae hyn yn digwydd. Ar faterion cysylltiedig, ysgrifennodd rhiant o sir y Fflint y mis hwn:
'Erbyn hyn mae gennym seiciatrydd a seicolegydd medrus iawn yn y maes awtistiaeth sydd wedi nodi bod ymddygiad fy mab yn ganlyniad i brofiadau gwael yn ei ysgol flaenorol, ac nad yw ei anawsterau i gyfathrebu'r rhain yn gysylltiedig ag unrhyw bryder yn ymwneud â rhieni.'
Dywedodd rhiant o Wrecsam:
'Fe wnaethom benderfynu mynd i dribiwnlys addysg. Penderfyniad y tribiwnlys oedd bod fy merch wedi bod yn destun gwahaniaethu anghyfreithlon ar dri achlysur gwahanol: gwahaniaethu anuniongyrchol, gwahaniaethu oherwydd anabledd, ac aflonyddu.'
Ac ysgrifennodd mam ataf fel cadeirydd y grŵp awtistiaeth trawsbleidiol:
'Hoffwn eich hysbysu bod y tribiwnlys addysg wedi cadarnhau penderfyniad yn erbyn coleg Castell-nedd ynghylch gwahaniaethu yn erbyn fy mab awtistig, gyda chanlyniadau damniol.'
Mae'r rhain a llawer o achosion eraill yn dystiolaeth nad yw hon yn Gymru ddiogel sy'n ystyriol o bobl awtistig. Gan hynny, sut rydych chi'n ymateb i'r galwadau a gefais am ymchwiliad cyhoeddus brys i atal y cam-drin sy'n dal i ddigwydd?
The Member makes reference to a number of examples that I'm not personally aware of, but the way he describes them are distressing and unacceptable, obviously. I'm actually meeting the president of the education tribunal in the coming weeks and will take that opportunity of discussing with her the point that the Member has made today. As I said in opening response to the Member, it is imperative that we make sure that we have an education system that is inclusive of all young people, and that is certainly the aim of this Government.
Mae'r Aelod yn cyfeirio at nifer o enghreifftiau nad wyf yn ymwybodol ohonynt yn bersonol, ond mae'r ffordd y mae'n eu disgrifio yn peri gofid ac yn amlwg yn annerbyniol. Rwy'n cyfarfod â llywydd y tribiwnlys addysg yn ystod yr wythnosau nesaf a byddaf yn manteisio ar y cyfle i drafod y pwynt y mae'r Aelod wedi'i wneud heddiw gyda hi. Fel y dywedais wrth agor yr ymateb i'r Aelod, mae'n hanfodol ein bod yn sicrhau bod gennym system addysg sy'n gynhwysol i bob person ifanc, ac yn sicr dyna yw nod y Llywodraeth hon.
6. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi dysgu oedolion yn y gymuned yn Islwyn? OQ59964
6. What is the Welsh Government doing to support adult community learning in Islwyn? OQ59964
We're delivering on our programme for government commitment to review and increase the number of adult learners across Islwyn and all of Wales. Through investment, innovation and working in partnership with providers, we are building capacity to both promote and deliver adult learning to the widest possible audience.
Rydym yn cyflawni ein hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i adolygu a chynyddu nifer y dysgwyr sy'n oedolion ar draws Islwyn a Chymru gyfan. Drwy fuddsoddi, arloesi a gweithio mewn partneriaeth gyda darparwyr, rydym yn cynyddu'r capasiti i hyrwyddo a darparu addysg oedolion i'r gynulleidfa ehangaf sy'n bosibl.
Diolch, Minister. Last week was Adult Learners' Week 2023, and Adult Learners' Week is an annual campaign co-ordinated in partnership with the Welsh Government that aims to connect people to a wide range of learning opportunities and demonstrate the benefits of adult learning and celebrate the very real achievements of people, projects and organisations across Wales, and organisations that are every day championing a wide range of lifelong opportunities and skills growth. I'm sure the Minister will join with me in thanking them all for what they do.
Diolch, Weinidog. Roedd hi'n Wythnos Addysg Oedolion 2023 yr wythnos diwethaf, ac mae Wythnos Addysg Oedolion yn ymgyrch flynyddol a gydlynir mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru sy'n ceisio cysylltu pobl ag ystod eang o gyfleoedd dysgu a dangos manteision dysgu oedolion a dathlu cyflawniadau go iawn pobl, prosiectau a sefydliadau ledled Cymru, a sefydliadau sy'n mynd ati bob dydd i hyrwyddo amrywiaeth eang o gyfleoedd gydol oes a thwf sgiliau. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn ymuno â mi i ddiolch iddynt i gyd am yr hyn y maent yn ei wneud.
So, diolch yn fawr i chi i gyd.
So, thank you all very much.
Minister, we know that people's employment journey will be varied and will require adaptability and flexibility to reskill increasingly throughout working lives. More so than ever, as we see major companies now disinvesting or folding across Great Britain due to what seems to be the UK policy impacts of record-high inflation, chronic lack of growth and the inability to trade effectively with our largest market. So, considering all this, Minister, what further work can and will the Welsh Government undertake, and also in partnership with local organisations across Islwyn, to both champion and cascade this wonderful campaign, now running for over a quarter of a century, which every day is transforming life opportunities, transforming lives and transforming futures? Diolch.
Weinidog, fe wyddom y bydd taith gyflogaeth pobl yn amrywiol a bydd angen hyblygrwydd a gallu i addasu i ailsgilio'n gynyddol drwy gydol bywydau gwaith. Yn fwy felly nag erioed, wrth inni weld cwmnïau mawr bellach yn dadfuddsoddi neu'n mynd i'r wal ledled Prydain oherwydd yr hyn sy'n ymddangos fel effeithiau polisi'r DU, sef y chwyddiant uchaf erioed, diffyg twf cronig a'r anallu i fasnachu'n effeithiol gyda'n marchnad fwyaf. Felly, o ystyried hyn oll, Weinidog, pa waith pellach y gall ac y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud, mewn partneriaeth â sefydliadau lleol ar draws Islwyn hefyd, i hyrwyddo a rhaeadru'r ymgyrch wych hon, sydd bellach yn rhedeg ers dros chwarter canrif, ac sydd bob dydd yn trawsnewid cyfleoedd bywyd, yn trawsnewid bywydau ac yn trawsnewid y dyfodol i bobl? Diolch.
Well, I thank the Member for making specific reference to Adult Learners' Week. It's such a good shop window, isn't it, to the opportunities that exist for people to return to education at any point in their life, and goes to the heart of my personal hope for Wales to become a nation of second chances, where it's never too late to learn? Many of us will have been at the Inspire! awards the week before, which, as always, more than lived up to their name, and you hear really incredibly compelling and often very moving stories about how people have been able to take advantage of learning in later life.
The key, I think, is that that week that showcases the benefit of learning, that people who take their first steps in that week have a clear pathway, then, through to a range of options. We've got to increase the number of adult learners both in Islwyn and beyond, and that's about working with providers through the adult learning partnerships, and I think to try and mainstream some of the successful engagement that we have seen. We funded some of that through a £2 million funding package to raise awareness of adult learning again after the pandemic, where we've seen numbers drop. So, it's about that partnership working, and also we are taking forward a programme of national co-ordination. One of the challenges in this space is it's quite a complex space; it's quite a large offer, and it's quite difficult to navigate for some people. So, finding a way of co-ordinating that, which the partnerships are helping us to do, is, I think, a really important part, but I thank the Member for taking the opportunity to highlight Adult Learners' Week.
Wel, diolch i'r Aelod am gyfeirio'n benodol at yr Wythnos Addysg Oedolion. Mae'n hysbyseb mor dda, onid ydyw, i'r cyfleoedd sy'n bodoli i bobl ddychwelyd at addysg ar unrhyw adeg yn eu bywydau, ac yn mynd at galon fy ngobaith personol i Gymru ddod yn genedl o ail gyfleoedd, lle nad yw hi byth yn rhy hwyr i ddysgu? Bydd llawer ohonom wedi bod yng ngwobrau Ysbrydoli! yr wythnos cynt, a wnaeth fwy na chyfiawnhau eu henw da, fel bob amser, ac rydych yn clywed straeon hynod o gyffrous ac emosiynol yn aml ynglŷn â'r ffordd y mae pobl wedi gallu manteisio ar ddysgu yn ddiweddarach mewn bywyd.
Yr allwedd, rwy'n credu, yw bod yr wythnos honno'n arddangos budd dysgu, ac felly, fod gan bobl sy'n cymryd eu camau cyntaf yn ystod yr wythnos honno lwybr clir at amrywiaeth o opsiynau. Mae'n rhaid inni gynyddu nifer y dysgwyr sy'n oedolion yn Islwyn a thu hwnt, ac mae hynny'n golygu gweithio gyda darparwyr drwy'r partneriaethau dysgu oedolion, a cheisio prif ffrydio rhywfaint o'r ymgysylltu llwyddiannus a welsom. Fe wnaethom ariannu rhywfaint o hynny drwy becyn ariannu gwerth £2 filiwn i godi ymwybyddiaeth o ddysgu oedolion eto ar ôl y pandemig, lle rydym wedi gweld niferoedd yn gostwng. Felly, mae'n ymwneud â'r gwaith partneriaeth hwnnw, a hefyd, rydym yn bwrw ymlaen â rhaglen gydgysylltu genedlaethol. Un o'r heriau yn y gofod hwn yw ei fod yn ofod eithaf cymhleth; mae'n gynnig eithaf mawr, ac mae'n eithaf anodd i rai pobl ei lywio. Felly, mae dod o hyd i ffordd o gydgysylltu hynny, fel y mae'r partneriaethau yn ein helpu i'w wneud, yn rhan bwysig iawn yn fy marn i, ond diolch i'r Aelod am achub ar y cyfle i dynnu sylw at yr Wythnos Addysg Oedolion.
Minister, there's absolutely no denying whatsoever that adult community learning can really help unlock someone's potential. It can help someone acquire new skills, achieve qualifications, set them on the path to further education, or, in fact, take them directly into employment. However, it has been warned recently that the cost is deterring people from some of my region's most deprived areas from taking advantage of these types of courses. So, Minister, what discussions have you had with your Cabinet colleagues, in particular the Minister for Finance and Local Government, about making adult community learning more accessible for people from deprived communities? Thanks.
Weinidog, nid oes modd gwadu y gall dysgu oedolion yn y gymuned helpu i ddatgloi potensial rhywun. Mae'n gallu helpu rhywun i feithrin sgiliau newydd, i ennill cymwysterau, a'u gosod ar y llwybr i addysg bellach neu eu tywys i gyflogaeth yn uniongyrchol. Fodd bynnag, rhybuddiwyd yn ddiweddar fod y gost yn atal pobl o rai o ardaloedd mwyaf difreintiedig fy rhanbarth rhag manteisio ar y mathau hyn o gyrsiau. Felly, Weinidog, pa drafodaethau a gawsoch chi gyda'ch cyd-Weinidogion yn y Cabinet, yn enwedig y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, ynglŷn â gwneud dysgu oedolion yn y gymuned yn fwy hygyrch i bobl o gymunedau difreintiedig? Diolch.
Well, I can assure the Member that it goes beyond discussions, important though they are, and so, this year, we're investing a total of £1.28 million in local authorities in Gwent alone, and around £6.21 million nationally to strengthen adult community learning, and this is in addition to over £13 million that we've provided to further education colleges across the south-east to provide adult learning in their settings. I agree with her entirely: accessibility to these opportunities is at the heart. That's been one of the challenges that for some years we've been trying to grapple with, and I'm really pleased that we are making progress in that space, with the renewed focus that we've given to this area.
Wel, gallaf sicrhau'r Aelod fod hyn yn mynd y tu hwnt i drafodaethau, er eu bod yn bwysig, ac felly, eleni, rydym yn buddsoddi cyfanswm o £1.28 miliwn mewn awdurdodau lleol yng Ngwent yn unig, a thua £6.21 miliwn yn genedlaethol i gryfhau dysgu oedolion yn y gymuned. Mae hyn yn ychwanegol i'r dros £13 miliwn a ddarparwyd gennym i golegau addysg bellach ar draws y de-ddwyrain i ddarparu addysg i oedolion yn eu lleoliadau. Rwy'n cytuno'n llwyr â hi: mae hygyrchedd y cyfleoedd hyn yn allweddol. Mae hynny wedi bod yn un o'r heriau y buom yn ceisio mynd i'r afael â nhw ers rhai blynyddoedd, ac rwy'n falch iawn ein bod yn gwneud cynnydd yn hynny o beth, gyda'r ffocws o'r newydd a roddwyd gennym i'r maes hwn.
7. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ganfyddiadau'r cynllun treialu diwrnod ysgol hirach? OQ59976
7. Will the Minister provide an update on findings from the longer school day trial? OQ59976
An evaluation of the additional enrichment sessions trials was published back in January. It found that children and young people, parents and settings were positive about the opportunities provided, and we are considering the findings in the context of our wider educational policies and reforms.
Cyhoeddwyd gwerthusiad o'r treialon sesiynau cyfoethogi ychwanegol yn ôl ym mis Ionawr. Canfu fod plant a phobl ifanc, rhieni a lleoliadau yn gadarnhaol am y cyfleoedd a ddarparwyd, ac rydym yn ystyried y canfyddiadau yng nghyd-destun ein polisïau a'n diwygiadau addysgol ehangach.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Thank you, Minister. As you will be aware, many children sadly do not get the opportunity to play sports, to do creative activities such as learning to play a musical instrument or a language, or to have additional maths or English tuition that will help them in their studies. And evidence has shown that those children that do benefit from these extracurricular activities have more opportunities open to them. When they graduate from high school, they are found to be healthier, both mentally and physically, have a better sense of well-being, and they're also, on the whole, more confident individuals. At the moment we have a system where some children get lots of extra-curricular activity because their parents can afford it or are motivated to take them to them, and some children who get no extra-curricular activities whatsoever. What this ultimately means is that some children may not reach their full potential or have the opportunities open to them that they could have otherwise. Extending the school day does not necessarily mean more lessons and it's an opportunity for schools and children to do lots of fun activities, and support learning and child development. So, with this in mind, Minister, what resources have you identified and ring-fenced, so that all schools can provide extra-curricular activity every school day? Thank you.
Diolch yn fawr, Weinidog. Fel y gwyddoch, yn anffodus, nid yw llawer o blant yn cael y cyfle i wneud chwaraeon, i wneud gweithgareddau creadigol fel dysgu sut i chwarae offeryn cerdd neu ddysgu iaith, neu gael hyfforddiant ychwanegol mewn mathemateg neu Saesneg a fydd yn eu helpu yn eu hastudiaethau. Ac mae tystiolaeth wedi dangos bod gan y plant sy'n elwa o'r gweithgareddau allgyrsiol hyn fwy o gyfleoedd ar gael iddynt. Pan fyddant yn graddio o'r ysgol uwchradd, gwelir eu bod yn iachach, yn feddyliol ac yn gorfforol, yn meddu ar well ymdeimlad o lesiant, ac maent hefyd, ar y cyfan, yn unigolion mwy hyderus. Ar hyn o bryd, mae gennym system lle mae rhai plant yn cael llawer o weithgareddau allgyrsiol am fod eu rhieni'n gallu eu fforddio neu eu bod yn cael eu hysgogi i fynd â nhw iddynt, a rhai plant nad ydynt yn cael unrhyw weithgareddau allgyrsiol o gwbl. Mae hyn yn golygu yn y pen draw na fydd rhai plant yn cyrraedd eu potensial llawn nac yn cael y cyfleoedd sydd ar gael iddynt y gallent eu cael fel arall. Nid yw ymestyn y diwrnod ysgol o reidrwydd yn golygu mwy o wersi ac mae'n gyfle i ysgolion a phlant wneud llawer o weithgareddau llawn hwyl, a chefnogi dysgu a datblygiad plant. Felly, gyda hyn mewn golwg, Weinidog, pa adnoddau a nodwyd ac a glustnodwyd gennych, fel y gall pob ysgol ddarparu gweithgareddau allgyrsiol yn ystod pob diwrnod ysgol? Diolch.
Well, I'm afraid the context in which we now look at policies of this sort is obviously very different, given the impact of inflation and choices made elsewhere about the overall level of investment in public services across the UK. However, in Wales, through things like the national music service, through the investment we've made into schools post COVID, which is significantly ahead of any other part of the UK, through the introduction of a new curriculum—all of these are providing those broader opportunities. I agree entirely with Joel James: it's really important that alongside the opportunities to get an excellent education, we want all our young people to have that breadth of experience, that cultural experience, that sporting experience and others, and not all young people are able to benefit from that. But that is what lies behind those system-wide investments that we've made in order to try and level that playing field and give everybody the access to the rich set of experiences that he described in this question.
Wel, mae arnaf ofn fod y cyd-destun ar gyfer edrych ar bolisïau o'r math hwn yn wahanol iawn nawr wrth gwrs o ystyried effaith chwyddiant a dewisiadau a wneir mewn mannau eraill am lefel gyffredinol y buddsoddiad mewn gwasanaethau cyhoeddus ledled y DU. Fodd bynnag, yng Nghymru, drwy bethau fel y gwasanaeth cerdd cenedlaethol, drwy'r buddsoddiad a wnaethom mewn ysgolion ar ôl COVID, sy'n sylweddol uwch nag unrhyw ran arall o'r DU, drwy gyflwyno cwricwlwm newydd—mae'r rhain i gyd yn darparu'r cyfleoedd ehangach hynny. Rwy'n cytuno'n llwyr â Joel James: ochr yn ochr â'r cyfleoedd i gael addysg ragorol, mae'n bwysig iawn ein bod am i'n holl bobl ifanc gael y profiadau eang hynny, y profiad diwylliannol hwnnw, y profiad hwnnw mewn chwaraeon ac ati, ac nid yw pob person ifanc yn gallu elwa o hynny. Ond dyna yw cefndir y buddsoddiadau rydym wedi'u gwneud ar draws y system er mwyn ceisio sicrhau cyfle teg a rhoi mynediad i bawb at y set gyfoethog o brofiadau a ddisgrifiodd yn ei gwestiwn.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Janet Finch-Saunders.
And finally, question 8, Janet Finch-Saunders.
8. Pa gyllid y mae'r Gweinidog yn ei ddarparu i ysgolion i gefnogi myfyrwyr ag anghenion dysgu ychwanegol? OQ59954
8. What finance is the Minister providing to schools to support students with additional learning needs? OQ59954
Funding for schools is provided to local authorities, mainly through the revenue support grant. In addition to that, we continue to make significant investment in the additional learning needs implementation process by investing over £62 million revenue and £20 million capital between 2020 and 2023.
Mae cyllid ar gyfer ysgolion yn cael ei ddarparu i awdurdodau lleol, yn bennaf drwy'r grant cynnal refeniw. Yn ogystal â hynny, rydym yn parhau i wneud buddsoddiad sylweddol yn y broses o weithredu anghenion dysgu ychwanegol drwy fuddsoddi dros £62 miliwn o refeniw ac £20 miliwn o gyfalaf rhwng 2020 a 2023.
Thank you. Minister, you'll be aware that letters have come to you on this issue. The education committee's scrutiny of the implementation of the Welsh Government's reforms has highlighted concerns about capacity limitations within schools and local authorities that could mean the threshold for learners to be identified as having ALN could rise under the new system. Now, you assured the committee that you would make sure the new ALN system is driven by the particular profile of needs of the individual learners rather than the levels of resource available. However, numerous schools I have visited in Aberconwy, to include Ysgol San Siôr that my colleague Laura Anne Jones MS came to with me, have identified requiring this financial support as soon as possible after a pupil is identified as needing that support. Now, they describe it as months that they have to fund this extra support before they're then reimbursed, and some schools are finding that really unachievable. So, what can you do to speed up the process that, when children are identified as requiring extra support, the schools themselves get that financial funding as soon as possible? Diolch.
Diolch. Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol fod llythyrau wedi dod atoch ar y mater hwn. Mae gwaith craffu'r pwyllgor addysg ar weithredu diwygiadau Llywodraeth Cymru wedi tynnu sylw at bryderon ynghylch cyfyngiadau capasiti mewn ysgolion ac awdurdodau lleol a allai olygu y gallai'r trothwy i ddysgwyr gael eu nodi fel rhai ag ADY godi o dan y system newydd. Nawr, fe wnaethoch chi sicrhau'r pwyllgor y byddech yn gwneud yn siŵr fod y system ADY newydd yn cael ei gyrru gan broffil anghenion penodol y dysgwyr unigol yn hytrach na'r lefelau o adnoddau sydd ar gael. Fodd bynnag, mae nifer o ysgolion yr ymwelais â nhw yn Aberconwy, gan gynnwys Ysgol San Siôr y daeth fy nghyd-Aelod Laura Anne Jones AS gyda mi i ymweld â hi, wedi nodi bod angen y cymorth ariannol hwn cyn gynted â phosibl ar ôl i ddisgybl gael ei nodi fel un sydd angen y cymorth hwnnw. Nawr, maent yn dweud eu bod yn ariannu'r cymorth ychwanegol hwn am fisoedd cyn iddynt gael eu had-dalu, ac mae rhai ysgolion yn gweld hynny'n wirioneddol amhosibl. Felly, beth y gallwch ei wneud i gyflymu'r broses, pan fydd plant yn cael eu nodi fel rhai sydd angen cymorth ychwanegol, fel bod yr ysgolion eu hunain yn cael y cyllid ariannol hwnnw cyn gynted â phosibl? Diolch.
Well, the Member will appreciate that the relationship between the school and the funding stream is one that lies in the hands of the local authority, not of the Welsh Government. I have outlined the funding that we are putting into the system. But she makes an important point about how funding reaches the front line, and I think, with the significant levels of funding going into the system, we'll want to make sure that that is actually reaching the right end points, if you like. We have obviously, over the last two years, increased the funding available to local councils quite significantly, but the pressures are very real on their budgets, as they are both on ours and on school budgets as well. But to give the Member reassurance, the point that she raises, about how the money gets to the front line, is one that I very much have in mind and I will be working with local authorities in relation to that.
Wel, bydd yr Aelod yn deall bod y berthynas rhwng yr ysgol a'r ffrwd gyllido yn un sydd yn nwylo'r awdurdod lleol, nid Llywodraeth Cymru. Rwyf wedi amlinellu'r cyllid a roddir gennym ni tuag at y system. Ond mae hi'n gwneud pwynt pwysig ynglŷn â sut mae cyllid yn cyrraedd y rheng flaen, a gyda'r lefelau sylweddol o gyllid sy'n mynd i mewn i'r system, rwy'n credu y byddwn am sicrhau bod hwnnw'n cyrraedd y mannau terfynol cywir, os mynnwch. Yn amlwg, dros y ddwy flynedd ddiwethaf, rydym wedi cynyddu'r cyllid sydd ar gael i gynghorau lleol yn eithaf sylweddol, ond mae'r pwysau yn real iawn ar eu cyllidebau, fel y maent ar ein cyllidebau ni ac ar gyllidebau ysgolion hefyd. Ond i roi sicrwydd i'r Aelod, mae'r pwynt y mae'n ei godi, ynglŷn â sut mae'r arian yn cyrraedd y rheng flaen, yn un rwy'n ei gadw mewn cof a byddaf yn gweithio gydag awdurdodau lleol mewn perthynas â hynny.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 3 yw'r cwestiynau amserol, ac mae'r cwestiwn amserol cyntaf gan Cefin Campbell.
Item 3 is the topical questions, and the first topical question is from Cefin Campbell.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar y cyhoeddiad bydd y gwasanaeth Fflecsi Bwcabus yn dod i ben, ac effaith hyn ar gymunedau Canolbarth a Gorllewin Cymru? TQ851
1. Will the Minister make a statement on the announcement that the Fflecsi Bwcabus service will be coming to an end, and the impact of this on the communities of Mid and West Wales? TQ851
Yes, thank you. I was very sorry to hear that the Bwcabus service will be coming to an end. Despite promises that Wales would be not worse off after Brexit, the UK Government has failed to replace funding for rural transport schemes previously supported by the EU. We're therefore unable to continue supporting Bwcabus, but we are working with Transport for Wales and the local authorities to explore alternative options.
Gwnaf, diolch. Roedd yn ddrwg iawn gennyf glywed y bydd gwasanaeth Bwcabus yn dod i ben. Er gwaethaf addewidion na fyddai Cymru'n waeth ei byd ar ôl Brexit, mae Llywodraeth y DU wedi methu rhoi cyllid newydd ar gyfer cynlluniau trafnidiaeth gwledig a gâi eu cefnogi'n flaenorol gan yr UE. Felly, ni allwn barhau i gefnogi Bwcabus, ond rydym yn gweithio gyda Trafnidiaeth Cymru a'r awdurdodau lleol ar archwilio opsiynau amgen.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n falch i glywed bod ystyriaethau yn cael eu rhoi i barhad y gwasanaeth, achos mae nifer fawr o gymunedau ledled Ceredigion, sir Gâr a sir Benfro wedi'u syfrdanu gan y cyhoeddiad bod cyllid y Llywodraeth ar gyfer y Bwcabus yn dod i ben, a bod y gwasanaeth yn gorffen ym mis Hydref. Ers blynyddoedd, mae’r gwasanaeth unigryw hwn wedi bod yn adnodd amhrisiadwy i gymaint o drigolion ar draws y gorllewin. A dweud y gwir, mae’r gwasanaeth yn fwy na bws yn unig; mewn sawl achos, dyma'r unig ffordd mae pobl yn gallu cyrraedd apwyntiadau meddygol, mynd i siopa a chymdeithasu. Fe glywes i un wraig ar Radio Cymru neithiwr yn sôn am effaith y golled yma arni hi, achos mae'n dibynnu'n llwyr ar y bws yma i fynd â hi i weld y meddyg bob wythnos. Felly, mae'r effaith yn syfrdanol ar rai unigolion.
Rwy’n gwybod hefyd fod y penderfyniad wedi dod fel tipyn o sioc i awdurdodau lleol, er i Lywodraeth Cymru fuddsoddi mewn llu o fysiau newydd ar gyfer y gwasanaeth hwn mor ddiweddar â mis Gorffennaf eleni. Ond eironi pethau yw ein bod ni'n clywed y Llywodraeth yn sôn dro ar ôl tro am bwysigrwydd trafnidiaeth gyhoeddus i gysylltu cymunedau â’i gilydd ac effaith bositif hynny ar yr amgylchedd. Ond beth sydd yn digwydd yw bod y gwasanaethau hanfodol hyn yn cael eu torri, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. Felly, a gaf i erfyn arnoch chi i weithio'n galed iawn i sicrhau bod y gwasanaeth yma yn cael ei ailsefydlu, a rhoi sicrwydd hirdymor i'r cynllun pwysig hwn?
Thank you very much. I'm pleased to hear that consideration is being given to the continuation of the service, because a number of communities across Ceredigion, Carmarthenshire and Pembrokeshire have been shocked by the announcement that Government funding for the Bwcabus service is coming to an end, and that the service itself will be terminated at the end of October. For years, this unique service has been a priceless resource for so many residents across west Wales. Truth be told, the service is more than a bus; in several cases, this is the only way that people can reach medical appointments, go to the shops and socialise. I heard one woman speaking on Radio Cymru last night about the impact of this loss on her, because she is entirely dependent on this bus to take her to see the doctor every week. So, the impact is massive on some individuals.
I know too that the decision has come as a bit of a shock to local authorities, despite the fact that the Welsh Government invested in a fleet of new buses for this service as recently as July of this year. But the irony is that we hear the Government speaking time and time again about the importance of public transport to connect communities and the positive impact that that then has on the environment. But what happens is that these vital services are being cut, especially in rural areas. So, may I urge you to work hard to ensure that this service is re-established, and to provide long-term assurance for this very important scheme?
Thank you for that, and the Member is right to note the irony, because this is going in the opposite direction of where our policy wants us to go. We do not want this to happen, just to be very clear. Bwcabus has been a really important project and it has, in fact, inspired the Fflecsi service that we are rolling out across Wales. So, Bwcabus was the original concept that Professor Stuart Cole and others had developed, and I've been a supporter of it. It was primarily European funded—the Welsh Government was only a minority funder—and like so many other schemes that we in Wales have come to rely upon, the money just simply isn't there to keep all those other schemes going that were funded by the EU.
Now, we were told at the time of Brexit that Wales would not be a penny worse off by withdrawing, and we know, in fact, that we've lost over £1 billion of funding and that simply is not there to be replaced. Now, I hear groans from the Conservative benches and I know they don't want, as a matter of faith, to hear anything negative about Brexit, but here is a practical example of a much valued, cherished local service that was reliant on European funding that is not able to be sustained because that funding has been taken away. Because the other double-whammy we're facing also from their Government is the impact of austerity where our budgets are being squeezed, and we simply aren't able to provide everything we've been providing.
We've worked very hard with the bus industry and with local authorities over the summer to try and safeguard as many services as possible, and I'm pleased to say that, for example, funding for the Cardi Bach in Ceredigion will continue as part of the Transport for Wales T5 procurement. And we will work closely with community transport and with local authorities to see if there are elements of this scheme that can be salvaged. It did have light usage but it was, as he said, a lifeline for those who did use it, and I regret very much that it's come to an end.
Diolch am hynny, ac mae'r Aelod yn iawn i nodi'r eironi, oherwydd mae hyn yn mynd i gyfeiriad gwahanol i ble mae ein polisi am inni fynd. I fod yn glir iawn, nid ydym eisiau i hyn ddigwydd. Mae Bwcabus wedi bod yn brosiect pwysig iawn ac mewn gwirionedd, mae wedi ysbrydoli'r gwasanaeth Fflecsi rydym yn ei gyflwyno ledled Cymru. Felly, Bwcabus oedd y cysyniad gwreiddiol a ddatblygwyd gan yr Athro Stuart Cole ac eraill, ac rwyf wedi ei gefnogi. Fe'i hariannwyd gan Ewrop yn bennaf—ychydig bach o gyllid yn unig a gâi ei gyfrannu gan Lywodraeth Cymru—ac fel cymaint o gynlluniau eraill rydym ni yng Nghymru wedi dod i ddibynnu arnynt, nid yw'r arian yno i barhau â'r holl gynlluniau eraill a arferai gael eu hariannu gan yr UE.
Nawr, dywedwyd wrthym ar adeg Brexit na fyddai Cymru geiniog yn waeth ei byd drwy adael, ac rydym yn gwybod, mewn gwirionedd, ein bod wedi colli dros £1 biliwn o gyllid ac nad oes arian yno yn ei le. Nawr, rwy'n clywed griddfan oddi ar feinciau'r Ceidwadwyr ac rwy'n gwybod nad ydynt, fel mater o ffydd, eisiau clywed unrhyw beth negyddol am Brexit, ond dyma enghraifft ymarferol o wasanaeth lleol gwerthfawr ac annwyl iawn a oedd yn dibynnu ar gyllid Ewropeaidd na ellir ei gynnal oherwydd bod y cyllid hwnnw wedi'i golli. Oherwydd yr ergyd arall rydym yn ei hwynebu hefyd gan eu Llywodraeth yw effaith cyni lle mae ein cyllidebau'n cael eu gwasgu, ac ni allwn ddarparu popeth y buom yn ei ddarparu.
Rydym wedi gweithio'n galed iawn gyda'r diwydiant bysiau a gydag awdurdodau lleol dros yr haf i geisio diogelu cymaint o wasanaethau â phosibl, ac rwy'n falch o ddweud, er enghraifft, y bydd cyllid ar gyfer y Cardi Bach yng Ngheredigion yn parhau fel rhan o waith caffael T5 Trafnidiaeth Cymru. A byddwn yn gweithio'n agos gyda thrafnidiaeth gymunedol a gydag awdurdodau lleol i weld a oes elfennau o'r cynllun hwn y gellir eu hachub. Ychydig o ddefnydd a wnaed ohono, ond fel y dywedodd, roedd yn achubiaeth i'r rhai a oedd yn ei ddefnyddio, ac rwy'n gresynu'n fawr ei fod wedi dod i ben.
I agree and concur with Cefin Campbell, and only last night I was contacted by a constituent, Mr Davies, regarding the end of the Fflecsi Bwcabus service. Now, Mr Davies regularly offers lifts to the shops for his neighbours who may be in need of help, and I'm sure we can all agree that this is an incredibly kind gesture towards his community. However, as Mr Davies rightfully pointed out, this is something that isn’t available to many of my residents across South Pembrokeshire and West Carmarthenshire. Now, the termination of the Fflecsi Bwcabus service, with roughly just a month’s notice for residents, will further damage the accessibility to already infrequent transport links and access to necessary shops and amenities whilst further harming those already suffering rural isolation, and, as Mr Davies says, the service is for the most vulnerable members of our Pembrokeshire community, both young and elderly. So, given that the Welsh Government has known for some time that rural development programme funding was due to end, why is the Fflecsi Bwcabus service being terminated with only a month’s notice? And to paraphrase the greater Manchester Labour mayor, why is it always that the rural communities miss out and Cardiff gets everything it wants?
Rwy'n cytuno â Cefin Campbell, neithiwr ddiwethaf cysylltodd etholwr, Mr Davies, â mi ynglŷn â diwedd gwasanaeth Fflecsi Bwcabus. Nawr, mae Mr Davies yn cynnig lifft i'r siopau yn rheolaidd i'w gymdogion a allai fod angen help, ac rwy'n siŵr y gallwn i gyd gytuno bod hon yn weithred hynod garedig i'w gymuned. Fodd bynnag, fel y nododd Mr Davies yn gywir, mae hyn yn rhywbeth nad yw ar gael i lawer o fy nhrigolion ar draws De Sir Benfro a Gorllewin Sir Gaerfyrddin. Nawr, bydd dod â gwasanaeth Fflecsi Bwcabus i ben, gyda thua mis o rybudd i drigolion, yn gwaethygu'r niwed i hygyrchedd cysylltiadau trafnidiaeth sydd eisoes yn anfynych a mynediad at siopau ac amwynderau angenrheidiol, gan wneud niwed pellach i bobl sydd eisoes yn dioddef ynysu cefn gwlad, ac fel y dywed Mr Davies, mae'r gwasanaeth ar gyfer aelodau mwyaf bregus ein cymuned yn sir Benfro, yn hen ac ifanc. Felly, o ystyried bod Llywodraeth Cymru wedi gwybod ers peth amser fod cyllid rhaglenni datblygu gwledig yn dod i ben, pam fod gwasanaeth Fflecsi Bwcabus yn dod i ben gyda dim ond mis o rybudd? Ac i aralleirio maer Llafur Manceinion Fwyaf, pam fod y cymunedau gwledig ar eu colled bob amser a Chaerdydd yn cael popeth y mae ei eisiau?
Well, the service was run by the local authorities, not by the Welsh Government, and they have been clear for some time that they had no resources to keep it going. The resources from the European Union have come to an end as a result of Brexit, and that is a direct consequence of that. Those who advocated for Brexit and made promises to Wales that the money would not be lost to Wales need to explain why that money hasn't been replaced, because there's a £1 billion shortfall. I'm afraid Samuel Kurtz is giving a running commentary—I can't quite hear what he's saying. I know he's not content, but I can't hear what he's saying, I'm sorry.
But the fact remains that this is not what we want to see happening. This is going in the opposite direction of the policy we want to see pursued, but without the money we simply cannot run services that we cannot fund. I think that is a crying shame. We are doing a lot of work on rural transport and how the rural areas can contribute to the modal shift targets we have, but we can't run services without funding, and that, I'm afraid, is the tension that we face.
So, I share everything that has been said about the regret that this service will no longer continue. I need no persuading of its merits. All I need is cash to keep it going, and in the presence of broken Brexit promises I'm afraid I don't have any.
Wel, roedd y gwasanaeth yn cael ei redeg gan yr awdurdodau lleol, nid gan Lywodraeth Cymru, ac maent wedi bod yn glir ers peth amser nad oedd ganddynt unrhyw adnoddau i'w barhau. Mae'r adnoddau o'r Undeb Ewropeaidd wedi dod i ben o ganlyniad i Brexit, a dyma ganlyniad uniongyrchol i hynny. Mae angen i'r rhai a ddadleuodd dros Brexit ac a wnaeth addewidion i Gymru na fyddai'r arian yn cael ei golli yng Nghymru egluro pam na chafwyd arian yn lle'r arian hwnnw, oherwydd mae yna ddiffyg o £1 biliwn. Rwy'n ofni bod Samuel Kurtz yn rhoi sylwebaeth ar y pryd—nid wyf yn clywed yn iawn yr hyn y mae'n ei ddweud. Rwy'n gwybod nad yw'n fodlon, ond ni allaf glywed yr hyn y mae'n ei ddweud, mae'n ddrwg gennyf.
Ond mae'r ffaith yn aros nad ydym yn awyddus i weld hyn yn digwydd. Mae hyn yn mynd i gyfeiriad cwbl groes i'r polisi rydym am ei weld ar waith, ond heb yr arian ni allwn weithredu gwasanaethau na allwn eu hariannu. Rwy'n credu bod hynny'n siom enfawr. Rydym yn gwneud llawer o waith ar drafnidiaeth wledig ac ar sut y gall yr ardaloedd gwledig gyfrannu at y targedau sydd gennym o ran newid dulliau teithio, ond ni allwn weithredu gwasanaethau heb gyllid, a hynny, rwy'n ofni, yw'r tensiwn sy'n ein hwynebu.
Felly, rwy'n rhannu popeth a ddywedwyd am y gofid na fydd y gwasanaeth hwn yn parhau mwyach. Nid oes angen fy mherswadio ynglŷn â pha mor werthfawr ydyw. Y cyfan sydd ei angen arnaf yw arian i'w barhau, ac yn sgil torri addewidion Brexit, rwy'n ofni nad yw'r arian hwnnw gennyf.
Minister, I have an idea for cash to keep it going, which I’ve raised with you before, which is that I understand you’re going to be saving money on not building new roads, which I totally support, and I think, in response to a question in the Siambr, you did say to me that there would be a lag, there would be a run-in, in order for the money to come in from the savings from road building. But I just wonder if there’s any idea from you whether we can start looking at any urgent funding from not building those new roads to go over to Bwcabus so that they can keep going, so that they don’t lose that custom. Because you do know that, as soon as something is lost, like a bus service, it’s really hard to get it back. So, I really would urge you to see if there’s anything that we can find in order to keep Bwcabus going. Diolch yn fawr iawn.
Weinidog, mae gennyf syniad am arian i'w barhau, syniad a grybwyllais wrthych o'r blaen. Rwy'n deall eich bod yn mynd i fod yn arbed arian yn sgil peidio ag adeiladu ffyrdd newydd, ac rwy'n cefnogi hynny'n llwyr, ac mewn ymateb i gwestiwn yn y Siambr, rwy'n credu eich bod wedi dweud wrthyf y byddai oedi, y byddai cyfnod o aros i'r arian ymddangos wedi'r arbedion ar adeiladu ffyrdd. Ond tybed a oes unrhyw syniad gennych a allwn ddechrau edrych ar unrhyw gyllid brys yn sgil peidio ag adeiladu'r ffyrdd newydd hynny i'w roi i Bwcabus er mwyn iddynt allu dal ati, fel nad ydynt yn colli cwsmeriaid. Oherwydd fe wyddoch, cyn gynted ag y bydd rhywbeth yn cael ei golli, fel gwasanaeth bws, mae'n anodd iawn ei gael yn ôl. Felly, hoffwn eich annog i weld a oes unrhyw beth y gallwn ddod o hyd iddo er mwyn cadw Bwcabus i fynd. Diolch yn fawr iawn.
Well, obviously I understand the sentiment and support it, because that's the intent behind the policy in the medium term, as you know. But this is a funding decision for this financial year, and in this financial year we are still building roads, despite the Conservatives trying to tell everyone we've banned road building. If that was the case I'd have a lot more money in my budget. We haven't banned road building, we are building roads, and we'll continue building roads. So, there isn't money in this financial year, nor, in fact, would it be much help, because that would be capital funding, and buses require revenue funding. It sounds like a nerdy accounting point, but it really does shape the choices that we have to make.
What we need to do, clearly, to meet our climate targets is to shift more people onto public transport. That is more difficult to do in rural areas, but it's absolutely doable. We are working on a paper that we're going to publish shortly looking at examples from rural Sweden and rural Switzerland and rural Germany where they do have a bus every hour for every village. So, it's perfectly possible to do if the funding is made available. In their case, many of them use local taxes on businesses to pay for those services.
So, I do think we need a mature debate across the Chamber to look at how we can sustain these vital public services, but, as I say again, if there was a way for me to keep this going, I would have fought very hard to find it. We are facing extreme financial pressures this financial year. The First Minister has already announced we have to find £900 million of savings. It's particularly difficult for revenue funding, which is what the Bwcabus scheme relied upon. But the really big issue here—and this is something the Conservatives are now all staring at their screens at—is that this is a failure by the UK Government to follow through on their promises to replace any EU funding lost to Wales as a result of Brexit. They said we wouldn't be £1 worse off; we are in fact £1 billion worse off, and this is what it looks like. This is what it looks like—bus services in rural Pembrokeshire, in rural Carmarthenshire, in rural Ceredigion, cut because of broken promises.
Wel, yn amlwg, rwy'n deall y teimlad ac yn ei gefnogi, oherwydd dyna'r bwriad y tu ôl i'r polisi yn y tymor canolig, fel y gwyddoch. Ond penderfyniad cyllid ar gyfer y flwyddyn ariannol hon yw hwn, ac yn y flwyddyn ariannol hon, rydym yn dal i adeiladu ffyrdd, er bod y Ceidwadwyr yn ceisio dweud wrth bawb ein bod wedi gwahardd adeiladu ffyrdd. Pe bai hynny'n wir, byddai gennyf lawer mwy o arian yn fy nghyllideb. Nid ydym wedi gwahardd adeiladu ffyrdd, rydym yn adeiladu ffyrdd, a byddwn yn parhau i adeiladu ffyrdd. Felly, nid oes arian yn y flwyddyn ariannol hon, ac ni fyddai'n llawer o help mewn gwirionedd, gan mai cyllid cyfalaf fyddai hwnnw, ac mae angen cyllid refeniw ar fysiau. Mae'n swnio fel pwynt cyfrifyddu technegol, ond mae'n siapio'r dewisiadau sydd gennym i'w gwneud.
Yr hyn sydd angen i ni ei wneud, yn amlwg, i gyrraedd ein targedau hinsawdd yw symud mwy o bobl i drafnidiaeth gyhoeddus. Mae hynny'n anoddach i'w wneud mewn ardaloedd gwledig, ond mae'n gwbl bosibl. Rydym yn gweithio ar bapur a gyhoeddir gennym cyn bo hir yn edrych ar enghreifftiau o gefn gwlad Sweden, y Swistir a'r Almaen lle mae ganddynt fws bob awr ar gyfer pob pentref. Felly, mae'n berffaith bosibl gwneud hyn os yw'r cyllid ar gael. Yn eu hachos nhw, mae llawer ohonynt yn defnyddio trethi lleol i fusnesau i dalu am y gwasanaethau hynny.
Felly, rwy'n credu bod angen dadl aeddfed ar draws y Siambr i edrych ar sut y gallwn gynnal y gwasanaethau cyhoeddus hanfodol hyn, ond fel y dywedaf eto, pe bai modd imi barhau hyn, byddwn wedi brwydro'n galed iawn i ddod o hyd iddo. Rydym yn wynebu pwysau ariannol sylweddol yn ystod y flwyddyn ariannol hon. Mae'r Prif Weinidog eisoes wedi cyhoeddi bod yn rhaid inni ddod o hyd i £900 miliwn o arbedion. Mae'n arbennig o anodd ar gyfer cyllid refeniw, sef yr hyn roedd cynllun Bwcabus yn dibynnu arno. Ond y broblem wirioneddol fawr yma—ac mae hyn yn rhywbeth y mae'r Ceidwadwyr i gyd yn syllu arno ar eu sgriniau nawr—yw mai methiant yw hyn ar ran Llywodraeth y DU i wireddu eu haddewidion i roi arian yn lle cyllid yr UE a gollwyd yng Nghymru o ganlyniad i Brexit. Fe wnaethant ddweud na fyddem £1 yn waeth ein byd; rydym £1 biliwn yn waeth ein byd mewn gwirionedd a dyma sut mae hynny'n edrych. Dyma sut mae hynny'n edrych—gwasanaethau bysiau yng nghefn gwlad sir Benfro, yng nghefn gwlad sir Gaerfyrddin, yng nghefn gwlad Ceredigion, yn cael eu torri oherwydd addewidion sydd wedi'u torri.
Deputy Minister, it is extremely disappointing to hear the announcement that the Bwcabus service will come to an end, as it has been a lifeline to so many residents in the more rural parts of my constituency. Now, I appreciate that you have said that the Welsh Government is working on a rural pathway to explore potential solutions with local authorities and communities. Perhaps you could tell us a little bit more about that work, and what discussions have taken place with Pembrokeshire County Council and local stakeholders about building a public transport network in west Wales that works for those communities.
I know that the Welsh Government has announced a bus Bill to consider how bus services are provided in the future. Now, the First Minister himself said that this Bill will put people before profit. So, perhaps you could tell us about how the closure of the Bwcabus service will affect that Bill. You mentioned Professor Stuart Cole, and he has made it clear that the Bwcabus service was the cheapest way of running a rural bus service. So, in light of his comments, perhaps you could indicate how the Welsh Government intends to deliver services more efficiently in west Wales in the future.
Finally, Deputy Presiding Officer, I understand that there are financial challenges that all Governments have to face. That's why the Economy, Trade and Rural Affairs Committee has published a comprehensive report on post-EU funding. Now, the committee report does quote Professor Steve Fothergill from Sheffield Hallam University, and he says in evidence to the committee that both Governments are right when it comes to funding, because both Governments are measuring different things. That's what Professor Fothergill told this Senedd committee, and I would urge the Deputy Minister to read our report. One of the recommendations in the committee report was to ensure that there is more of a regional approach to delivering funding, so that it can better address issues like this in the future. I hope that, in the future, we see a much more co-ordinated regional approach to post-EU funding, and I hope, Deputy Minister, that you'll support this committee recommendation, and all of the recommendations in our report.
Ddirprwy Weinidog, mae'n hynod siomedig clywed y cyhoeddiad y bydd gwasanaeth Bwcabus yn dod i ben, gan ei fod wedi bod yn achubiaeth i nifer o drigolion yn rhannau mwy gwledig fy etholaeth. Nawr, rwy'n deall eich bod wedi dweud bod Llywodraeth Cymru yn gweithio ar lwybr gwledig i archwilio atebion posibl gydag awdurdodau lleol a chymunedau. Efallai y gallech ddweud ychydig mwy wrthym am y gwaith hwnnw, a pha drafodaethau sydd wedi digwydd gyda Chyngor Sir Penfro a rhanddeiliaid lleol ynghylch adeiladu rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus yng ngorllewin Cymru sy'n gweithio i'r cymunedau hynny.
Gwn fod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi Bil bysiau i ystyried sut y darperir gwasanaethau bysiau yn y dyfodol. Nawr, dywedodd y Prif Weinidog ei hun y bydd y Bil hwn yn rhoi pobl o flaen elw. Felly, efallai y gallech ddweud wrthym sut y bydd cau gwasanaeth Bwcabus yn effeithio ar y Bil hwnnw. Fe sonioch chi am yr Athro Stuart Cole, ac mae ef wedi dweud yn glir mai gwasanaeth Bwcabus oedd y ffordd rataf o weithredu gwasanaeth bws gwledig. Felly, yn sgil ei sylwadau, efallai y gallech nodi sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu darparu gwasanaethau'n fwy effeithlon yng ngorllewin Cymru yn y dyfodol.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, rwy'n deall bod heriau ariannol y mae'n rhaid i bob Llywodraeth eu hwynebu. Dyna pam fod Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig wedi cyhoeddi adroddiad cynhwysfawr ar gyllid ôl-UE. Nawr, mae adroddiad y pwyllgor yn dyfynnu'r Athro Steve Fothergill o Brifysgol Sheffield Hallam, ac mae'n dweud mewn tystiolaeth i'r pwyllgor fod y ddwy Lywodraeth yn gywir o safbwynt cyllid, oherwydd mae'r ddwy Lywodraeth yn mesur gwahanol bethau. Dyna a ddywedodd yr Athro Fothergill wrth bwyllgor y Senedd hon, a hoffwn annog y Dirprwy Weinidog i ddarllen ein hadroddiad. Un o'r argymhellion yn adroddiad y pwyllgor oedd sicrhau bod yna ddull mwy rhanbarthol o ddarparu cyllid, fel y gall fynd i'r afael â materion fel hyn yn well yn y dyfodol. Rwy'n gobeithio, yn y dyfodol, y gwelwn ddull rhanbarthol llawer mwy cydgysylltiedig ar gyfer cyllid ôl-UE, ac rwy'n gobeithio y byddwch yn cefnogi'r argymhelliad hwn gan y pwyllgor, Ddirprwy Weinidog, a'r holl argymhellion yn ein hadroddiad.
While I have a great deal of respect for Professor Fothergill and his work, the fact remains that this is a revenue-funded scheme by the EU that hasn't been replaced, and the funding has come to an end. Now, my understanding is that the services were lightly used; in some cases, one passenger a day was using the services, and, obviously, in a rural area, it is going to be more difficult to have that critical mass of passengers. That's why we are doing the work, with a range of experts, to look at options for rural transport. Because I don't accept that modal shift is an urban agenda; it has to work in rural areas too, but will require a different suite of policies. But they will require funding.
Now, clearly, we're in a very short-term—. Well, we hope it's short term, but we're certainly in a funding crisis at the moment, and, as a result of the mismanagement of the economy, we're unlikely to see that change in the next few years. So, 'How do we bridge these services?', as Jane Dodds posed to the Senedd, is a really difficult question, and we are working with Pembrokeshire County Council and the other local authorities to look at practical options. As I say, we are discussing with community transport as well to see whether or not there are things that can be done.
On your questions in terms of the regional transport planning approach and the bus Bill, well, the reason that we're doing the work, the visioning document that Paul Davies referred to—which I did report on to the Senedd in a written statement earlier in the summer—is to inform the regional transport plans that will come out of the corporate joint committees with examples of things that can work in rural settings. That is absolutely what we want to see, but the funding situation remains a very, very challenging one, and I'm deeply sorry that the people who have come to rely on Bwcabus will not have that bus service in the future.
Once we have franchising, the whole point of that is that we take a strategic view. So, we map out where we need bus services to run, and the frequency of them, and build that into the franchising. So, across the whole franchise area, services can be cross-subsidised. So, a profitable service in a town can be used to prop up a loss-making service in a rural area. That's not currently allowed under the privatisation of the bus industry that we're still living with. That's why our reform is so important. It'll change the wiring of the system; it'll improve it, but it's only as good as the funding.
Er bod gennyf barch mawr tuag at yr Athro Fothergill a'i waith, y gwir amdani yw bod hwn yn gynllun a ariennir gan refeniw'r UE na chafwyd arian yn ei le, ac mae'r cyllid wedi dod i ben. Nawr, fy nealltwriaeth i yw mai ychydig o ddefnydd a wneid o'r gwasanaethau; mewn rhai achosion, roedd un teithiwr y dydd yn defnyddio'r gwasanaethau, ac yn amlwg, mewn ardal wledig, mae'n mynd i fod yn anos cael màs critigol o deithwyr. Dyna pam ein bod yn gwneud y gwaith, gydag ystod o arbenigwyr, i edrych ar opsiynau ar gyfer trafnidiaeth wledig. Oherwydd nid wyf yn derbyn bod newid dulliau teithio yn agenda drefol; mae'n rhaid iddo weithio mewn ardaloedd gwledig hefyd, ond bydd angen cyfres wahanol o bolisïau. A bydd angen arian i'w gwneud.
Nawr, yn amlwg, mae'n argyfwng ariannol tymor byr iawn—. Wel, rydym yn gobeithio y bydd yn dymor byr, ond rydym yn sicr mewn argyfwng cyllid ar hyn o bryd, ac o ganlyniad i gamreoli'r economi, rydym yn annhebygol o weld y newid hwnnw yn ystod y blynyddoedd nesaf. Felly, mae 'Sut rydym yn pontio'r gwasanaethau hyn?', fel y gofynnodd Jane Dodds i'r Senedd, yn gwestiwn anodd iawn, ac rydym yn gweithio gyda Chyngor Sir Penfro a'r awdurdodau lleol eraill i edrych ar opsiynau ymarferol. Fel y dywedais, rydym yn trafod gyda thrafnidiaeth gymunedol hefyd i weld a oes pethau y gellir eu gwneud ai peidio.
Ar eich cwestiynau ynghylch dull cynllunio trafnidiaeth rhanbarthol a'r Bil bysiau, wel, y rheswm pam ein bod yn gwneud y gwaith, y ddogfen weledigaeth y cyfeiriodd Paul Davies ati—yr adroddais innau arni i'r Senedd mewn datganiad ysgrifenedig yn gynharach yn yr haf—yw er mwyn llywio'r cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol a fydd yn deillio o'r cyd-bwyllgorau corfforaethol gydag enghreifftiau o bethau a all weithio mewn lleoliadau gwledig. Dyna'n union rydym am ei weld, ond mae'r sefyllfa ariannu yn parhau i fod yn un heriol tu hwnt, ac mae'n ddrwg calon gennyf na fydd Bwcabus ar gael i'r bobl sydd wedi dod i ddibynnu ar y gwasanaeth bws hwnnw yn y dyfodol.
Pan gawn fasnachfreinio, holl bwynt hynny yw ein bod yn mabwysiadu safbwynt strategol. Felly, rydym yn mapio lle rydym angen i wasanaethau bws weithredu, a'u hamlder, ac ymgorffori hynny yn y gwaith ar fasnachfreinio. Felly, ar draws holl faes masnachfreinio, gellir rhoi croes-gymhorthdal i wasanaethau. Felly, gellir defnyddio gwasanaeth proffidiol mewn tref i gynnal gwasanaeth sy'n gwneud colled mewn ardal wledig. Ni chaniateir hynny ar hyn o bryd yn sgil preifateiddio'r diwydiant bysiau, rhywbeth yr ydym yn dal i fyw gyda'i effaith. Dyna pam mae ein diwygiad mor bwysig. Bydd yn newid y ffordd y mae'r system yn gweithredu; fe fydd yn ei gwella, ond ni fydd hynny ond cystal â'r cyllid sydd ar gael i'w wneud.
I have three more speakers. Until now, all Members have been from Mid and West Wales. I note that the three others are not from Mid and West Wales, so please ensure that your questions are focused on Bwcabus and the impact upon residents in Mid and West Wales. Delyth Jewell.
Mae gennyf dri siaradwr arall. Hyd yn hyn, mae'r holl Aelodau wedi bod o Ganolbarth a Gorllewin Cymru. Nodaf nad yw'r tri arall yn dod o Ganolbarth a Gorllewin Cymru, felly, gwnewch yn siŵr fod eich cwestiynau'n canolbwyntio ar Bwcabus a'r effaith ar drigolion Canolbarth a Gorllewin Cymru. Delyth Jewell.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Dwi hefyd yn rhannu'r pryder y mae Cefin Campbell wedi sôn amdano o ran y sefyllfa yn y gorllewin. Mae'n dorcalonnus clywed am yr effaith y bydd hyn yn ei chael ar unigolion o ran mynd i apwyntiadau meddygol, fel dŷn ni wedi'i glywed, siopa ac ati. Nawr, mae'r Dirprwy Weinidog wedi sôn yn barod am sut mae'r cynllun bws Fflecsi Bwcabus yn cael ei hyrwyddo fel rhan o ddarpariaeth bws Fflecsi gan Drafnidiaeth Cymru, a dwi'n cymryd i mewn i ystyriaeth beth mae'r Dirprwy Lywydd newydd ei ddweud, ond mae'r cynllun yna hefyd yn gwasanaethu ardaloedd ledled Cymru, gan gynnwys Dyffryn Conwy, Rhondda ac ardaloedd o Flaenau Gwent yn fy rhanbarth i. Buaswn i'n gofyn i'r Dirprwy Weinidog, yn sgil y cyhoeddiad yma, a oes modd cael eglurder ar a fydd y cyhoeddiad penodol hwn am y gorllewin yn cael unrhyw effaith ar y ddarpariaeth y bysiau eraill hyn, sydd yn rhan o'r cynllun Fflecsi. Ac os ddim, pam taw cymunedau'r gorllewin sy'n cael eu heffeithio'n unig?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I also share the concern set out by Cefin Campbell around the situation in west Wales. It's heartbreaking to hear about the impact that this will have on individuals going to medical appointments and going shopping and so on and so forth. The Deputy Minister has already mentioned how the Fflecsi Bwcabus service is provided as part of the Fflecsi bus service by Transport for Wales, and I take into account what the Dirprwy Lywydd has just said, but that Fflecsi service also serves areas across Wales, including Conwy, Rhondda and areas of Blaenau Gwent in my region. I would ask the Deputy Minister, in light of this announcement, whether we could have clarity as to whether this specific announcement about the west of Wales will have any impact on the provision of these other bus services, which are part of the Fflecsi scheme. And if not, why is it communities in the west of Wales only that are impacted?
Well, as I've explained, this particular service was funded by EU funding from the beginning, and there was a small contribution from the Welsh Government. Now that funding has fallen away, because we're also facing a real challenge with overall bus funding, it simply hasn't been possible to find such a large amount of money for a service that carried very few passengers. So, there was no money to extend it, but, even had there been money, the case was not a straightforward one.
So, the Fflecsi service more broadly we are still piloting and testing in different settings. That also is very challenging to fund, and we know that we face revenue shortfalls this financial year and next financial year, so I can't give any firm guarantees about its future for the rest of Wales. We will fight as hard as we can to safeguard as much of the funding as we can, because it's a scheme that we've created and we strongly believe in it and it has good outcomes. But I'm afraid the reality of austerity and the impact of Brexit are really coming together now and having a real impact on rural communities.
Wel, fel yr eglurais, ariannwyd y gwasanaeth penodol hwn gan gyllid yr UE o'r dechrau, ac roedd cyfraniad bach gan Lywodraeth Cymru. Nawr fod y cyllid hwnnw wedi diflannu, oherwydd ein bod hefyd yn wynebu her wirioneddol gyda chyllid bysiau yn gyffredinol, ni fu'n bosibl dod o hyd i swm mor fawr o arian ar gyfer gwasanaeth a oedd yn cludo ychydig iawn o deithwyr. Felly, nid oedd arian i'w ymestyn, ond hyd yn oed pe bai arian wedi bod yno, nid oedd yr achos yn un syml.
Felly, rydym yn parhau i dreialu a phrofi'r gwasanaeth Fflecsi yn fwy eang mewn gwahanol leoliadau. Mae hynny hefyd yn heriol iawn i'w ariannu, a gwyddom ein bod yn wynebu llai o refeniw yn ystod y flwyddyn ariannol hon a'r flwyddyn ariannol nesaf, felly ni allaf roi unrhyw sicrwydd pendant am ei ddyfodol ar gyfer gweddill Cymru. Byddwn yn brwydro mor galed ag y gallwn i ddiogelu cymaint o'r cyllid ag y gallwn, oherwydd mae'n gynllun rydym ni wedi'i greu ac rydym yn credu'n gryf ynddo, ac mae ganddo ganlyniadau da. Ond mae arnaf ofn fod realiti cyni ac effaith Brexit yn dod at ei gilydd nawr ac yn cael effaith wirioneddol ar gymunedau gwledig.
Mi fydd pobl ar draws y rhanbarth ac ar draws Cymru eisiau gwybod beth mae hyn yn ei olygu ar gyfer gwasanaethau eraill. I bobl mewn rhannau eraill o’r rhanbarth a thu hwnt sydd yn gobeithio cyflwyno gwasanaethau Fflecsi newydd er mwyn gwneud i fyny am wasanaethau sydd wrthi’n cael eu colli ar hyn o bryd, beth ydy’r neges yn fan hyn? Oes yna gefnogaeth yn mynd i ddod gan Lywodraeth ar gyfer gwasanaethau wedi’u cyllido’n gyhoeddus, neu i fentrau cymdeithasol ac ati, er mwyn darparu’r mathau o gysylltiadau yna i mewn i brif routes bws, er enghraifft?
People across the region and across Wales will want to know what this means for other services. For people in other parts of the region and beyond who hope to introduce new Fflecsi services to make up for services that are currently being lost, what is the message here? Is there going to be support from Government for publicly funded services, or for social initiatives and enterprises and so on, to provide those sorts of links into the main bus routes, for example?
Well, Rhun ap Iorwerth, as a party leader party to the co-operation agreement has seen the books, so to speak; he knows the state of the public finances and the state of Welsh Government budgets. So, he knows that our choices are severely constrained. This is not something we want to be doing, to be very clear about that. I would like to see Bwcabus continue and I'd like to see an expansion of the Fflecsi service. And I hope, in the medium to longer term, if we get a change of Government and we get a changing economic picture, we are able to build on that. I think the key now is to keep as many of the services going as possible, to build into those regional transport plans for the medium term a structure and a system that allows these services to be flexed and for them to be grown and scaled, as the resources become available. But I'm afraid, in the very immediate short term, our options are extremely limited.
Wel, mae Rhun ap Iorwerth, fel arweinydd plaid sy'n rhan o'r cytundeb cydweithio wedi gweld y llyfrau, fel petai; mae'n ymwybodol o gyflwr arian cyhoeddus a chyflwr cyllidebau Llywodraeth Cymru. Felly, mae'n gwybod bod ein dewisiadau wedi'u cyfyngu'n ddifrifol. I fod yn glir iawn am hynny, nid yw hyn yn rhywbeth rydym yn awyddus i'w wneud. Hoffwn weld Bwcabus yn parhau a hoffwn weld y gwasanaeth Fflecsi yn ehangu. Ac yn y tymor canolig i'r tymor hwy, os cawn newid yn y Llywodraeth a'n bod yn cael darlun economaidd sy'n newid, rwy'n gobeithio y gallwn adeiladu ar hynny. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n allweddol nawr yw cadw cymaint â phosibl o'r gwasanaethau i fynd, i ymgorffori strwythur a system yn y cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol tymor canolig sy'n caniatáu i'r gwasanaethau hyn i fod yn hyblyg a chael eu hymestyn a'u gwneud yn fwy wrth i'r adnoddau ddod ar gael. Ond mae arnaf ofn fod ein dewisiadau yn gyfyngedig iawn yn y tymor byr iawn.
Ac yn olaf, Jenny Rathbone.
And finally, Jenny Rathbone.
Thank you. As somebody who used to chair the European programme monitoring committee, I'm fully aware of the importance of this issue. Following the UK Government's raid on the regeneration fund and putting it into this shared prosperity fund, which forces local authorities to compete against each other rather than being able to have a holistic approach, and given that the fragility of bus services is something we've discussed, obviously, regularly in the last few months, I just wondered what insight you've got into whether these local authorities in Mid and West Wales have made any application in the latest round of bids for the shared prosperity fund for maintaining transport services that they must have been aware were fragile, given everything we've discussed up until now.
Diolch. Fel rhywun a arferai gadeirio pwyllgor monitro'r rhaglen Ewropeaidd, rwy'n gwbl ymwybodol o bwysigrwydd y mater hwn. Ar ôl i Lywodraeth y DU ysbeilio'r gronfa adfywio a rhoi'r arian yn y gronfa ffyniant gyffredin, sy'n gorfodi awdurdodau lleol i gystadlu yn erbyn ei gilydd yn hytrach na gallu cael dull cyfannol, ac o gofio bod breuder gwasanaethau bysiau yn rhywbeth rydym wedi'i drafod yn rheolaidd yn ystod yr ychydig fisoedd diwethaf, a ydych chi'n gwybod a yw'r awdurdodau lleol hyn yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru wedi gwneud unrhyw gais yn y rownd ddiweddaraf o geisiadau i'r gronfa ffyniant gyffredin ar gyfer cynnal gwasanaethau trafnidiaeth y mae'n rhaid eu bod yn ymwybodol eu bod yn fregus, o ystyried popeth rydym wedi'i drafod hyd yn hyn.
Thank you. It's a very good question and one of the things we're going to investigate with the authorities, as we now try and find a way to keep some services going, is what options there might be for applying for other funds. I'm not aware, off the top of my head, I'm afraid, of any applications there might be. But the broader issue that Jenny Rathbone touches on is an important one—the successor funding schemes post Brexit are not strategic across the UK, they're not based on need. We all remember the footage of Rishi Sunak saying, during the leadership contest, that he'd managed to get funding to Tunbridge Wells away from Labour areas.
Now, I think this is another example of, had there been a proper regional strategy and a regional policy in the UK Government, to look at where funding was most needed, then we would have found ourselves possibly in a different position. We haven't had that; instead, we've had a flurry of feasibility studies in Tory marginal seats in order to—. And I find the way that this process has been politicised to be most extraordinary compared to what we had before. Those of us familiar with the previous EU funding schemes knew that they were very robust, audited to death, and there was a strategic fit to them. None of those things can be said of the replacement scheme. So, I think there are question marks here for the Conservatives to answer about how the system they told us would protect Wales has failed Wales, and here we have an example of people in rural Wales who are going to be now directly affected by that policy.
Diolch. Mae'n gwestiwn da iawn ac un o'r pethau rydym yn mynd i edrych arnynt gyda'r awdurdodau, wrth inni geisio dod o hyd i ffordd o gadw rhai gwasanaethau i fynd, yw pa opsiynau a allai fodoli ar gyfer gwneud cais am gronfeydd eraill. Mae arnaf ofn nad wyf yn ymwybodol heb fynd i edrych o unrhyw geisiadau a allai fodoli. Ond mae'r mater ehangach y mae Jenny Rathbone yn ei grybwyll yn un pwysig—nid yw'r cynlluniau cyllido olynol ar ôl Brexit yn strategol ar draws y DU, nid ydynt yn seiliedig ar angen. Rydym i gyd yn cofio'r darllediad o Rishi Sunak yn dweud, yn ystod yr ornest arweinyddol, ei fod wedi llwyddo i gael cyllid i Tunbridge Wells ar draul ardaloedd Llafur.
Nawr, rwy'n credu bod hon yn enghraifft arall o, pe bai strategaeth ranbarthol briodol a pholisi rhanbarthol gan Lywodraeth y DU i edrych ar ble roedd fwyaf o angen cyllid, y byddem wedi canfod ein hunain mewn sefyllfa wahanol o bosibl. Nid ydym wedi cael hynny; yn lle hynny, rydym wedi cael llu o astudiaethau dichonoldeb mewn seddi ymylol Torïaidd er mwyn—. Ac rwy'n gweld bod y ffordd y mae'r broses hon wedi cael ei gwleidyddoli yn anarferol iawn o'i gymharu â'r hyn a oedd gennym o'r blaen. Roedd y rhai ohonom sy'n gyfarwydd â chynlluniau cyllido blaenorol yr UE yn gwybod eu bod yn gadarn iawn, wedi'u harchwilio i'r eithaf, a bod gwedd strategol iddynt. Ni ellir dweud yr un o'r pethau hynny am y cynllun newydd. Felly, rwy'n credu bod cwestiynau yma i'r Ceidwadwyr eu hateb ynglŷn â sut mae'r system y dywedasant wrthym y byddai'n diogelu Cymru wedi gwneud cam â Chymru, ac mae gennym enghraifft o bobl yma yng nghefn gwlad Cymru sy'n mynd i gael eu heffeithio'n uniongyrchol gan y polisi hwnnw nawr.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog. Daw'r cwestiwn amserol olaf gan Paul Davies.
I thank the Deputy Minister. The final topical question comes from Paul Davies.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am adroddiadau y bydd ysbyty Llwynhelyg ar gau yn rhannol am y rhan fwyaf o 2024? TQ853
2. Will the Minister make a statement on reports that Withybush hospital will be partially closed for most of 2024? TQ853
I can confirm that, at present, six wards have needed to close due to the condition of the reinforced autoclaved aerated concrete planks found. The health board's work programme aims to reopen three of the affected wards by the end of December, with the remaining three expected to be reopened by the end of March 2024. Patients, visitors and staff safety is paramount, and necessary work is progressing across the hospital estate.
Gallaf gadarnhau, ar hyn o bryd, fod chwe ward wedi gorfod cau oherwydd cyflwr y planciau concrit awyredig awtoclafiedig cyfnerth (RAAC) a ddarganfuwyd. Nod rhaglen waith y bwrdd iechyd yw ailagor tair o'r wardiau yr effeithiwyd arnynt erbyn diwedd mis Rhagfyr, ac mae disgwyl i'r tair arall gael eu hailagor erbyn diwedd mis Mawrth 2024. Mae diogelwch cleifion, ymwelwyr a staff yn hollbwysig, ac mae gwaith angenrheidiol yn mynd rhagddo ar draws yr ystad ysbytai.
As I'm sure you'll appreciate, Minister, recent reports that Withybush hospital will be partially closed for most of next year have deeply worried patients across Pembrokeshire, and understandably so. Now, I appreciate that the Welsh Government has provided support for the health board to tackle the two highest grades of RAAC at Withybush hospital, but there may be further incidences of lower grade RAAC, and so, there will undoubtedly have to be checks at regular intervals. So, Minister, can you tell us what medium-term and longer term support the Welsh Government is prepared to offer the health board to tackle all incidences of RAAC at Withybush hospital?
The health board tell us that Withybush hospital has probably lost about 50 per cent of its beds, and I'm extremely concerned about the impact of this on the hospital's ability to deliver services over the winter period. Therefore, can you tell us what discussions has the Welsh Government had with the health board about its plans to cope with winter pressures, in light of the health board's public concerns about service delivery over the coming months? Has there been an assessment of the health board's ability to deliver services effectively in Pembrokeshire over the next few months, and what interventions, if any, will be made to help support the health board?
This is of course an extremely worrying time for patients and for staff too, and I'm sure you'll join me in thanking those who are continuing to work in such challenging conditions. It's vital that staff are consulted at every step of this journey, and that they are able to feed back concerns as quickly as possible. Therefore, perhaps you could tell us whether the Welsh Government has discussed the impact of RAAC on staff at Withybush hospital with the health board, and, if so, what outcomes have come from those specific discussions.
Moving forward, the chief executive of the health board is right to say that the priority now is to fix those areas with critical issues as soon as possible so that wards can indeed reopen. It's vital that services at Withybush reopen as soon as it's safe to do so. As I've said before, it is important that the relocation of any services is a temporary move, and not an opportunity to once again centralise services away from Withybush hospital permanently. And so, finally, can you, Minister, confirm that all services that have been temporarily relocated will be returned to the hospital site once it's safe to do so? Thank you.
Fel y byddwch yn deall, rwy’n siŵr, Weinidog, mae adroddiadau diweddar y bydd ysbyty Llwynhelyg yn cael ei gau’n rhannol am y rhan fwyaf o’r flwyddyn nesaf wedi peri cryn bryder i gleifion ledled sir Benfro, ac mae hynny'n gwbl ddealladwy. Nawr, rwy’n sylweddoli bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi cymorth i’r bwrdd iechyd fynd i’r afael â’r ddwy radd uchaf o RAAC yn ysbyty Llwynhelyg, ond efallai y bydd achosion pellach o RAAC gradd is, ac felly, yn ddiau, bydd yn rhaid cynnal gwiriadau ysbeidiol rheolaidd. Felly, Weinidog, a allwch ddweud wrthym pa gymorth tymor canolig a mwy hirdymor y mae Llywodraeth Cymru yn barod i'w gynnig i'r bwrdd iechyd i fynd i'r afael â phob achos o RAAC yn ysbyty Llwynhelyg?
Dywed y bwrdd iechyd wrthym fod ysbyty Llwynhelyg, yn ôl pob tebyg, wedi colli oddeutu 50 y cant o’i welyau, ac rwy’n hynod bryderus am effaith hyn ar allu’r ysbyty i ddarparu gwasanaethau dros gyfnod y gaeaf. Felly, a allwch ddweud wrthym pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi’u cael gyda’r bwrdd iechyd ynglŷn â’i gynlluniau i ymdopi â phwysau’r gaeaf, yng ngoleuni pryderon cyhoeddus y bwrdd iechyd ynghylch darparu gwasanaethau dros y misoedd nesaf? A oes asesiad wedi’i wneud o allu’r bwrdd iechyd i ddarparu gwasanaethau’n effeithiol yn sir Benfro dros yr ychydig fisoedd nesaf, a pha ymyriadau, os o gwbl, a fydd yn cael eu gwneud i helpu i gefnogi’r bwrdd iechyd?
Mae hwn, wrth gwrs, yn gyfnod hynod bryderus i gleifion ac i staff hefyd, ac rwy'n siŵr y byddwch yn ymuno â mi i ddiolch i'r rhai sy'n parhau i weithio mewn amodau mor heriol. Mae'n hanfodol fod ymgynghori'n digwydd â staff ar bob cam o'r daith hon, a'u bod yn gallu rhoi gwybod am bryderon cyn gynted â phosibl. Felly, efallai y gallech ddweud wrthym a yw Llywodraeth Cymru wedi trafod effaith RAAC ar staff yn ysbyty Llwynhelyg gyda’r bwrdd iechyd, ac os felly, pa ganlyniadau sydd wedi deillio o’r trafodaethau hynny.
I symud ymlaen, mae prif weithredwr y bwrdd iechyd yn iawn i ddweud mai’r flaenoriaeth nawr yw atgyweirio'r mannau sydd â phroblemau difrifol cyn gynted â phosibl fel y gall wardiau ailagor. Mae'n hanfodol fod gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg yn ailagor cyn gynted ag y bo hynny'n ddiogel. Fel rwyf wedi dweud o’r blaen, mae’n bwysig mai cam dros dro yw adleoli unrhyw wasanaethau, ac nid cyfle i ganoli gwasanaethau mewn man gwahanol i ysbyty Llwynhelyg yn barhaol unwaith eto. Ac felly, yn olaf, a allwch gadarnhau, Weinidog, y bydd yr holl wasanaethau sydd wedi'u hadleoli dros dro yn dychwelyd i safle'r ysbyty pan fydd hynny'n ddiogel? Diolch.
Thanks very much. Well, I certainly understand the concerns of people who live locally, and it's a bitter blow when quite so many beds have been taken out. But I'm sure the Member would agree that the first and most important thing is to make sure that people are safe, because the last thing we want is people going in to an unsafe hospital.
That's why one of the things we've done is to make sure the Welsh Government agreed to £12.8 million on 29 August to address the issue of the most difficult areas in Withybush hospital, to make sure that the system was safe. Now, that's the first phase. More work needs to be done, of course, to assess what the long-term solution might be in relation to this, because we are talking about quite significant structural issues that need to be addressed. So, what we have done—. It's not an insignificant amount of money, £12.8 million. And of course, we haven't got any new money, so that—. You're aware that we had only £1 million in additional capital this year from the UK Government. So, that money has to come from the rest of the capital budget. So, I know, for example, that your colleagues are very often asking me to put more money into the issues in Betsi, for example, capital issues. The fact that we now have to find this money for Withybush means that we have to take it away from elsewhere. So, we do have to consider the whole of the Welsh NHS estate when it comes to this.
What I can tell you is that my officials have been having conversations with the health board in relation to what the short-term plans are, certainly across this winter, and medium-term plans. And I know that the local councils have been asked to step in and to step up to try and help, in particular with the issues relating to flow through the hospital, and that has always been quite a significant challenge there.
Staff at Withybush, I think, have been quite incredible in the way that they've responded to this. They have agreed, lots of them, to relocate to help out in the South Pembrokeshire Hospital. Others, I know, are taking long journeys to Bronglais, to make sure that they are helping patients who need that support. And one of the areas that's been significantly affected is the refectory in Withybush, and so, there have been alternatives put in place. And looking after staff is absolutely fundamental in any NHS institution.
So, of course, it is a challenging time. I think the health board has really stepped up and understood the significance of what's going on here, but I am hopeful that what we'll see is three wards reopening before the end of December, and then, hopefully, the rest of them reopened by the end of March.
Diolch yn fawr iawn. Wel, rwy’n sicr yn deall pryderon pobl sy’n byw’n lleol, ac mae’n ergyd chwerw pan fydd cymaint o welyau wedi mynd. Ond rwy'n siŵr y byddai'r Aelod yn cytuno mai'r peth cyntaf a phwysicaf yw sicrhau bod pobl yn ddiogel, gan mai'r peth olaf rydym am ei weld yw pobl yn mynd i mewn i ysbyty anniogel.
Dyna pam mai un o'r pethau rydym wedi'u gwneud yw sicrhau bod Llywodraeth Cymru wedi cytuno ar 29 Awst i ddarparu £12.8 miliwn ar gyfer mynd i'r afael â'r mannau anoddaf yn ysbyty Llwynhelyg, i sicrhau bod y system yn ddiogel. Nawr, dyna'r cam cyntaf. Mae angen gwneud mwy o waith, wrth gwrs, i asesu beth y gallai’r ateb hirdymor fod mewn perthynas â hyn, gan ein bod yn sôn am faterion strwythurol eithaf sylweddol sy'n galw am sylw. Felly, yr hyn rydym wedi'i wneud—. Nid yw'n swm ansylweddol o arian, £12.8 miliwn. Ac wrth gwrs, nid oes gennym unrhyw arian newydd, felly—. Rydych yn ymwybodol mai dim ond £1 filiwn o gyfalaf ychwanegol a gawsom eleni gan Lywodraeth y DU. Felly, mae’n rhaid i’r arian hwnnw ddod o weddill y gyllideb gyfalaf. Felly, rwy'n gwybod, er enghraifft, fod eich cyd-Aelodau'n gofyn yn aml iawn imi roi mwy o arian i fynd i'r afael â'r problemau ym mwrdd Betsi, er enghraifft, problemau cyfalaf. Mae’r ffaith ein bod bellach yn gorfod dod o hyd i’r arian hwn ar gyfer ysbyty Llwynhelyg yn golygu bod yn rhaid inni fynd ag ef o rywle arall. Felly, mae'n rhaid inni ystyried ystad GIG Cymru yn ei chyfanrwydd yn y cyswllt hwn.
Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych yw bod fy swyddogion wedi bod yn cael sgyrsiau â’r bwrdd iechyd mewn perthynas â beth yw’r cynlluniau tymor byr, yn sicr drwy'r gaeaf hwn, a chynlluniau tymor canolig. A gwn y gofynnwyd i’r cynghorau lleol ymyrryd a chamu i’r adwy i geisio helpu, yn enwedig gyda’r problemau sy'n ymwneud â llif cleifion drwy’r ysbyty, ac mae hynny bob amser wedi bod yn her eithaf sylweddol yno.
Credaf fod staff yn ysbyty Llwynhelyg wedi bod yn anhygoel yn y ffordd y maent wedi ymateb i hyn. Mae llawer ohonynt wedi cytuno i adleoli er mwyn helpu yn Ysbyty De Sir Benfro. Gwn fod eraill yn gwneud teithiau hir i ysbyty Bronglais, i sicrhau eu bod yn helpu cleifion sydd angen y cymorth hwnnw. Ac un o'r mannau yr effeithiwyd yn sylweddol arnynt yw'r ffreutur yn ysbyty Llwynhelyg, ac felly, mae trefniadau amgen wedi'u rhoi ar waith. Ac mae gofalu am staff yn hollbwysig yn unrhyw un o sefydliadau'r GIG.
Felly, wrth gwrs, mae’n gyfnod heriol. Credaf fod y bwrdd iechyd wedi camu i'r adwy ac wedi deall arwyddocâd yr hyn sy'n digwydd yma, ond rwy'n obeithiol mai'r hyn a welwn yw tair ward yn ailagor cyn diwedd mis Rhagfyr, ac yna, gobeithio, y gweddill ohonynt yn ailagor erbyn diwedd mis Mawrth.
I want to join with you, Minister, and Paul Davies, in thanking the staff for stepping up in what are the most challenging of times. There are two big issues here. One is the continuity of services, which has been asked about, what that looks like, and the reassurance for those people seeking those services. And, of course, the second key issue here is that of safety, which you've addressed. And the safety of the staff and the patients, and the people who will be entering that building is, of course, uppermost in all of our minds. The £13 million that has been given immediately by this Government to Hywel Dda to help them through this crisis, of course, shows our commitment to trying to keep that hospital functioning.
I think this raises the real question here about what services look like going forward. We haven't got a true cost yet of the extent of the capital that would need to be invested in this hospital. And when we do, I think, maybe, Minister, you would be able to help us to look at that true cost of trying to shore up the building. Paul Davies is quite right in saying that there are areas now where the damage is significant, but there are areas that might come to light further down the line. So, I think that a real cost-benefit analysis is called for here, in terms of the capital investment in the building against the capital investment in a new building.
Hoffwn ymuno â chi, Weinidog, a Paul Davies, i ddiolch i’r staff am gamu i'r adwy ar yr adeg heriol hon. Mae dau fater mawr yma. Un yw parhad gwasanaethau, y gofynnwyd yn ei gylch, sut olwg sydd ar hynny, a’r sicrwydd i’r bobl sydd angen y gwasanaethau hynny. Ac wrth gwrs, yr ail fater allweddol yma yw diogelwch, ac rydych wedi sôn am hynny. Ac mae diogelwch y staff a’r cleifion, a’r bobl a fydd yn mynd i mewn i’r adeilad hwnnw wrth gwrs, yn hollbwysig i bob un ohonom. Mae’r £13 miliwn sydd wedi’i roi ar unwaith gan y Llywodraeth hon i fwrdd Hywel Dda i’w helpu drwy’r argyfwng hwn yn dangos ein hymrwymiad i geisio cadw’r ysbyty hwnnw'n weithredol.
Credaf fod hyn yn codi cwestiwn gwirioneddol yma ynglŷn â sut olwg fydd ar wasanaethau wrth symud ymlaen. Nid ydym wedi cael gwir gost eto y cyfalaf y byddai angen ei fuddsoddi yn yr ysbyty hwn. A phan fyddwn yn gwybod hynny, efallai, Weinidog, y gallech ein helpu i edrych ar wir gost ceisio atgyweirio'r adeilad. Mae Paul Davies yn llygad ei le yn dweud bod yna rai mannau nawr lle mae’r difrod yn sylweddol, ond bod yna fannau eraill a allai ddod i’r amlwg maes o law. Felly, credaf fod galw am ddadansoddiad cost a budd go iawn yma, o ran y buddsoddiad cyfalaf yn yr adeilad yn erbyn y buddsoddiad cyfalaf mewn adeilad newydd.
Thanks very much. Well, Joyce is quite right in terms of the importance of continuity of service for the people in that community. That's why I think it's really significant that the South Pembrokeshire Hospital has been used extensively now, and people seem to have really understood that there is a need to do that. Safety has got to be paramount when it comes to the NHS.
What do services look like going forward? This is a question that we've asked the health board. So, there's a clinical review being undertaken at the moment. What we're interested in, of course, and what the health board is interested in, is developing a new west Wales hospital. Now, we haven't taken a view on that as a Government yet, but the first thing to ensure is that the clinical model is appropriate and correct. And we now have a very different kind of approach to medicine and to the challenges that we have as a society. So, in the past, it was all about acute care; it was all about getting people out into hospitals, fixing them, getting them home. Today, what we're talking about is an ageing population, lots of them with very complex needs, who actually would prefer to have that care at home. So, we do have to make sure that any solution is one that looks very much to the future.
So, we have asked the health board to think, not just about that long term, but to think very carefully and creatively about what the short term and medium term might look like. Because, irrespective of any aspiration for a new hospital, there's a long way to go before that would be up and running. So, what is the medium-term solution? So, that is something we've asked and has been tested out with my officials earlier this week.
Diolch yn fawr iawn. Wel, mae Joyce yn llygad ei lle ynghylch pwysigrwydd parhad gwasanaethau i’r bobl yn y gymuned honno. Dyna pam y credaf ei bod yn wirioneddol arwyddocaol fod Ysbyty De Sir Benfro wedi cael ei ddefnyddio’n helaeth nawr, ac ymddengys bod pobl wedi deall yn iawn fod angen gwneud hynny. Mae'n rhaid i ddiogelwch fod yn hollbwysig mewn perthynas â'r GIG.
Sut olwg sydd ar wasanaethau wrth symud ymlaen? Mae hwn yn gwestiwn rydym wedi’i ofyn i’r bwrdd iechyd. Felly, mae adolygiad clinigol yn cael ei gynnal ar hyn o bryd. Yr hyn y mae gennym ddiddordeb ynddo, wrth gwrs, a'r hyn y mae gan y bwrdd iechyd ddiddordeb ynddo, yw datblygu ysbyty newydd yng ngorllewin Cymru. Nawr, nid ydym wedi ystyried ein safbwynt ar hynny fel Llywodraeth eto, ond y peth cyntaf i'w sicrhau yw bod y model clinigol yn briodol ac yn gywir. Ac mae gennym bellach ymagwedd wahanol iawn at feddygaeth ac at yr heriau sydd gennym fel cymdeithas. Felly, yn y gorffennol, roedd yn ymwneud yn gyfan gwbl â gofal acíwt; roedd yn ymwneud â chael pobl i mewn i ysbytai, eu hiachau, eu cael adref. Heddiw, yr hyn rydym yn sôn amdano yw poblogaeth sy'n heneiddio, a llawer ohonynt ag anghenion cymhleth iawn, y byddai'n well ganddynt gael y gofal hwnnw gartref mewn gwirionedd. Felly, mae'n rhaid inni sicrhau bod unrhyw ateb yn un sy'n edrych tua'r dyfodol.
Felly, rydym wedi gofyn i’r bwrdd iechyd feddwl, nid yn unig yn hirdymor, ond i feddwl yn ofalus ac yn greadigol iawn ynglŷn â sut olwg a allai fod ar y tymor byr a’r tymor canolig. Oherwydd, ar wahân i unrhyw ddyhead am ysbyty newydd, mae llawer o ffordd i fynd cyn y byddai'r ysbyty hwnnw'n weithredol. Felly, beth yw'r ateb tymor canolig? Mae hynny'n rhywbeth rydym wedi'i ofyn ac sydd wedi'i brofi gyda fy swyddogion yn gynharach yr wythnos hon.
Diolch i Paul Davies am y cwestiwn.
Thank you to Paul Davies for posing the question.
Minister, in a written statement earlier this month, you said that the Standing Committee on Structural Safety had highlighted significant concerns around the safety of properties with RAAC as early as May 2019. Why, therefore, has it taken four years to reach the point where work is finally being carried out to replace RAAC planks?
And in Withybush specifically, there is a very real risk that the £12.8 million of funding given to Hywel Dda to start the remediation work at the hospital will be a short-term sticking plaster, and, as other speakers have alluded to already, by funding only the immediate replacement of the planks that are currently high risk, it means that the hospital will be subject to constant surveys and possible remedial works for years to come. So, the impact on patients and staff cannot be avoided of course, with 50 per cent of beds in Withybush already having been lost. So, will the Government ensure that further funding will be available to replace all the RAAC planks, as has been recommended by experts?
And finally, Dirprwy Lywydd, what this RAAC crisis really shows is that west Wales is crying out for long-term healthcare investment. And in light of that, I was really disappointed to learn that work on the new hospital in west Wales will not now begin until 2031, as opposed to 2029 as originally planned. So, what can Welsh Government do to accelerate the process of building a badly needed new hospital to place healthcare in west Wales on a sustainable footing and to avoid the provision of health services being spread too thinly?
Weinidog, mewn datganiad ysgrifenedig yn gynharach y mis hwn, fe ddywedoch chi fod y Pwyllgor Sefydlog ar Ddiogelwch Strwythurol wedi tynnu sylw at bryderon sylweddol ynghylch diogelwch eiddo gyda RAAC mor bell yn ôl â mis Mai 2019. Pam, felly, ei bod wedi cymryd pedair blynedd i gyrraedd pwynt lle mae gwaith yn cael ei wneud o'r diwedd i adnewyddu planciau RAAC?
Ac yn ysbyty Llwynhelyg yn benodol, mae perygl gwirioneddol mai dim ond ateb dros dro fydd y £12.8 miliwn o gyllid a roddir i Hywel Dda i ddechrau’r gwaith adfer yn yr ysbyty, ac fel y mae siaradwyr eraill wedi'i grybwyll eisoes, mae ariannu'r gwaith o ailosod y planciau sy'n risg uchel ar hyn o bryd yn unig yn mynd i olygu y bydd yr ysbyty'n destun arolygon cyson a gwaith adfer posibl am flynyddoedd i ddod. Felly, ni ellir osgoi’r effaith ar gleifion a staff wrth gwrs, gyda 50 y cant o'r gwelyau yn ysbyty Llwynhelyg eisoes wedi’u colli. Felly, a wnaiff y Llywodraeth sicrhau y bydd rhagor o arian ar gael i newid yr holl blanciau RAAC, fel sydd wedi’i argymell gan arbenigwyr?
Ac yn olaf, Ddirprwy Lywydd, yr hyn y mae'r argyfwng RAAC hwn yn ei ddangos mewn gwirionedd yw bod taer angen buddsoddiad gofal iechyd hirdymor ar orllewin Cymru. Ac yng ngoleuni hynny, roeddwn yn siomedig iawn o glywed bellach na fydd y gwaith ar yr ysbyty newydd yng ngorllewin Cymru yn dechrau tan 2031, yn hytrach na 2029 fel y cynlluniwyd yn wreiddiol. Felly, beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gyflymu'r broses o adeiladu ysbyty newydd mawr ei angen i roi gofal iechyd yng ngorllewin Cymru ar sylfaen gynaliadwy ac i osgoi lledaenu'r ddarpariaeth o wasanaethau iechyd yn rhy denau?
Thanks very much. Well, I can assure you that in 2019, in May, that alert came from the Standing Committee on Structural Safety and, immediately, officials engaged with NHS Wales about the potential risks posed by the presence of RAAC. So, that started immediately in 2019. And it took from 2019 through to 2022 to undertake the investigations in relation to RAAC. So, those have been undertaken. That’s why it didn’t actually come as a huge shock to us because, actually, this work has been carried out since that time. So, I think, actually, we were fairly well sighted on what was likely to come.
As we go deeper into the investigations and the structural work, we may find more, but I think we're fairly confident that the worst of the RAAC has been identified in Wales. The next question, as you say, is, 'Right, can you guarantee us that you're going to have the money to fix it all?' I can't guarantee anything in the current financial situation—we're extremely challenged—and, in particular, as you say, when you have to balance out, 'Right, if you were to spend all that money on shoring up a situation, then it wouldn't be available to do other things in the medium to long term.'
So, just in terms of the new hospital, there is a process that has to be gone through. That process is going through the system; it’s going through the official and formal channels. There is a clinical review that’s being undertaken, as I explained to Joyce, that, actually, you just need to make sure that the clinical model that they’re proposing stands up to scrutiny. There’s been an independent third party looking at that just to make sure that it does actually stand up to what the future of healthcare might look like. So, there’s a lot of work to do and that’s why I think it's important to understand that these things don't happen overnight. We've been talking about it for a very long time, I understand that. There have been some bumps in the road, even to get to this point, as you'll be aware, and we are not in a position to give a decision in relation to that still.
Diolch yn fawr iawn. Wel, gallaf roi sicrwydd i chi fod y rhybudd hwnnw wedi dod gan y Pwyllgor Sefydlog ar Ddiogelwch Strwythurol ym mis Mai 2019, ac ar unwaith, ymgysylltodd swyddogion â GIG Cymru ynghylch y risgiau posibl a achosir gan bresenoldeb RAAC. Felly, dechreuodd hynny ar unwaith yn 2019. Ac fe gymerodd o 2019 hyd at 2022 i gynnal yr ymchwiliadau mewn perthynas â RAAC. Felly, mae’r rheini wedi’u cynnal. Dyna pam nad oedd hyn yn fawr o syndod i ni mewn gwirionedd, gan fod y gwaith hwn wedi'i wneud ers yr amser hwnnw. Felly, rwy'n credu ein bod yn weddol ymwybodol o'r hyn a oedd yn debygol o ddigwydd.
Wrth inni fynd yn ddyfnach i’r ymchwiliadau a’r gwaith strwythurol, efallai y down o hyd i fwy, ond credaf ein bod yn weddol hyderus fod y gwaethaf o’r RAAC wedi’i ganfod yng Nghymru. Y cwestiwn nesaf, fel y dywedwch, yw, 'Iawn, a allwch chi roi sicrwydd i ni y bydd gennych arian i atgyweirio'r cyfan?' Ni allaf warantu unrhyw beth yn y sefyllfa ariannol bresennol—mae'n hynod o heriol—ac yn arbennig, fel y dywedwch, pan fydd yn rhaid ichi gydbwyso, 'Iawn, pe baech yn gwario'r holl arian hwnnw ar adfer sefyllfa, ni fyddai ar gael wedyn i wneud pethau eraill yn y tymor canolig i'r tymor hir.'
Ar yr ysbyty newydd, mae yna broses y bydd yn rhaid mynd drwyddi. Mae’r broses honno’n mynd drwy’r system; mae'n mynd drwy'r sianeli swyddogol a ffurfiol. Fel yr eglurais wrth Joyce, mae yna adolygiad clinigol yn cael ei gynnal lle mae angen ichi sicrhau bod y model clinigol y maent yn ei gynnig yn dal dŵr. Mae trydydd parti annibynnol wedi bod yn edrych ar hynny er mwyn sicrhau ei fod yn addas ar gyfer y dyfodol mewn gofal iechyd. Felly, mae llawer o waith i'w wneud, a dyna pam y credaf ei bod yn bwysig deall nad yw'r pethau hyn yn digwydd dros nos. Rydym wedi bod yn sôn amdano ers amser maith, rwy’n deall hynny. Cafwyd rhai rhwystrau ar y ffordd, hyd yn oed i gyrraedd y pwynt hwn, fel y gwyddoch, ac nid ydym mewn sefyllfa i wneud penderfyniad mewn perthynas â hynny o hyd.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Point of order from Darren Millar.
Pwynt o drefn gan Darren Millar.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm sure the Minister didn't intend to mislead the Chamber, but she claimed that the Welsh Government had only been given £1 million-worth of capital expenditure to spend in the current financial year. That, of course, is not the case. According to your Government's own figures, the final budget for the capital allocation to your department, Minister, was £340 million in 2022-23, and in the current financial year, it's £375 million, which, of course, is an increase of £35 million. So, I would like the Minister to correct the record.FootnoteLink
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n siŵr nad oedd y Gweinidog yn bwriadu camarwain y Siambr, ond honnodd mai dim ond gwerth £1 filiwn o wariant cyfalaf a roddwyd i Lywodraeth Cymru i’w wario yn y flwyddyn ariannol gyfredol. Nid yw hynny'n wir, wrth gwrs. Yn ôl ffigurau eich Llywodraeth eich hun, y gyllideb derfynol ar gyfer y dyraniad cyfalaf i’ch adran, Weinidog, oedd £340 miliwn yn 2022-23, ac yn y flwyddyn ariannol gyfredol, mae’n £375 miliwn, sydd, wrth gwrs, yn gynnydd o £35 miliwn. Felly, hoffwn i’r Gweinidog gywiro’r cofnod.FootnoteLink
I think you've done it already, Darren, so we'll leave it at that.
Credaf eich bod wedi gwneud hynny'n barod, Darren, felly fe'i gadawn ar hynny.
Eitem 4 yw'r datganiadau 90 eiliad. Yn gyntaf, Russell George.
Item 4 is the 90-second statements. First of all, Russell George.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Today is World Pharmacists Day, a day when we can recognise the significant contribution of pharmacists in our health service. We know they're highly skilled and knowledgeable professionals, bringing both clinical and scientific expertise to the NHS. As experts in the safe and effective use of medicines, they play a crucial role as the first point of call for common ailments and health advice in community pharmacies.
For us, in this Chamber—I'm pleased the Minister has stayed to hear this as well—we have a role to make sure that pharmacists feel supported, appreciated and valued. This means having the right level of staffing, the right skills mix in their teams and to have the opportunities for career development. We know from the Royal Pharmaceutical Society that this is currently not always the case, sadly. So, we must also, of course, challenge the Government to ensure that they make the full use of pharmacists' skills.
In 2026, all pharmacist graduates will be qualified prescribers, so how do we make the full use of this resource for the fundamental challenges facing healthcare, which include avoidable hospital admissions, management of chronic conditions and the global challenges, as well, like resistance to antibiotics? Pharmacy has a huge role to play, but today, I ask you all to join me in saying a heartfelt 'thank you' to all our pharmacists in Wales.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Heddiw yw Diwrnod Fferyllwyr y Byd, diwrnod pan allwn gydnabod cyfraniad sylweddol fferyllwyr yn ein gwasanaeth iechyd. Gwyddom eu bod yn weithwyr proffesiynol medrus a gwybodus iawn, sy'n dod ag arbenigedd clinigol a gwyddonol i'r GIG. Fel arbenigwyr yn y defnydd diogel ac effeithiol o feddyginiaethau, maent yn chwarae rhan hanfodol fel y pwynt cyswllt cyntaf ar gyfer anhwylderau cyffredin a chyngor iechyd mewn fferyllfeydd cymunedol.
I ni, yn y Siambr hon—rwy’n falch fod y Gweinidog wedi aros i glywed hyn hefyd—mae gennym rôl i sicrhau bod fferyllwyr yn teimlo eu bod yn cael eu cefnogi, eu gwerthfawrogi a’u parchu. Mae hyn yn golygu cael y lefel gywir o staffio, y cymysgedd sgiliau cywir yn eu timau a chael cyfleoedd i ddatblygu eu gyrfa. Gwyddom gan y Gymdeithas Fferyllol Frenhinol nad yw hyn bob amser yn wir ar hyn o bryd, yn anffodus. Felly, mae'n rhaid inni herio’r Llywodraeth hefyd wrth gwrs i sicrhau eu bod yn gwneud defnydd llawn o sgiliau fferyllwyr.
Yn 2026, bydd yr holl fferyllwyr graddedig yn bresgripsiynwyr cymwys, felly sut rydym yn gwneud defnydd llawn o’r adnodd hwn ar gyfer yr heriau sylfaenol sy’n wynebu gofal iechyd, sy’n cynnwys derbyniadau i'r ysbyty y gellir eu hosgoi, rheoli cyflyrau cronig a’r heriau byd-eang yn ogystal, fel ymwrthedd i wrthfiotigau? Mae gan fferylliaeth ran enfawr i’w chwarae, ond heddiw, gofynnaf i bob un ohonoch ymuno â mi i ddweud 'diolch o galon' wrth ein holl fferyllwyr yng Nghymru.
Wedi siom refferendwm 1979, roedd fy nhad ac eraill yn awyddus iawn i wneud rhywbeth positif i godi calonnau Cymry Cymraeg ein prifddinas. Creu clwb Cymraeg oedd y bwriad, fel ein cyfeillion draw ym Mhontypridd, a oedd yn ceisio gwneud yr un peth. Mewn un ymgyrch codi arian fe wnaeth fy rhieni gwrdd. Dechreuwyd cynnal gigs rheolaidd a, maes o law, wedi edrych ar nifer o leoliadau gwahanol, fe brynwyd hen glwb y British Legion ym Medi 1983. Cafwyd hwyl ryfeddol wrth dynnu i lawr jac yr undeb a symud placiau gydag enwau fel y Queen Elizabeth Jubilee Room i ffwrdd. Do, fe ddaeth y British Legion yn Clwb Ifor Bach, enw a oedd wedi mynd yn angof i bob pwrpas, sef Ifor ap Meurig a ddringodd tŵr Castell Caerdydd nepell o Womanby Street i gipio Iarll Caerloyw tan iddo gytuno i ddychwelyd y tir i Gymry topiau Morgannwg.
Roedd fy nhad wrth ei fodd yn cwrdd â chyplau oedd wedi cyfarfod yn Clwb Ifor Bach ac roedd yn hoffi dweud bod cyplau clwb Ifor yn byw ym mhob rhan o Gymru. Rwy’n credu, Dirprwy Lywydd, fod un Aelod o’r lle yma wedi gweithio fel bownser wrth y drws, ac Aelod arall wedi gweithio tu ôl y bar. Cewch chi ddyfalu pwy yw'r rheini. Mae clwb Ifor wedi newid llawer dros y 40 mlynedd diwethaf. Mae wedi wynebu sawl her ond goresgyn pob un, a braf yw gweld y cynlluniau i ehangu'r clwb. Pen-blwydd hapus, clwb Ifor. Ymlaen i’r hanner canrif. Diolch yn fawr.
After the disappointment of the 1979 referendum, my father and others were very keen to do something positive to lift the spirits of Welsh speakers in our capital city. The intention was to create a Welsh-speaking club, like our friends in Pontypridd, who wanted to do a similar thing. In one fundraising campaign, my parents met. Regular gigs started to be put on; in due course, after looking at a number of different venues, the British Legion Club was bought in September 1983. Great fun was had in taking down the union jack and removing plaques bearing names such as the Queen Elizabeth Jubilee Room. Yes, the British Legion became Clwb Ifor Bach, taking a name that had been forgotten to all intents and purposes, namely Ifor ap Meurig, who climbed the tower of Cardiff castle, a stone’s throw from Womanby Street, to capture the Earl of Gloucester until he agreed to return land back to Wales in upper Glamorgan.
My father loved meeting couples who had met at Clwb Ifor Bach, and he liked to say that clwb Ifor couples lived in every part of Wales. I believe, Dirprwy Lywydd, that one Member here worked as a bouncer on the door, and another Member worked behind the bar. You can guess who those people are. Clwb Ifor Bach has changed a lot over the last 40 years. It's faced many challenges, but has overcome them too, and it's great to see the exciting expansion plans. Happy birthday, clwb Ifor. Onwards to the half century. Thank you.
Diolch i chi'ch dau.
Thank you, both.
Eitem 5 yw'r cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog—gwneud offerynnau statudol yn dilyn ymadawiad y Deyrnas Unedig â'r Undeb Ewropeaidd. Galwaf ar Heledd Fychan i wneud y cynnig ar ran y Pwyllgor Busnes.
Item 5 is the proposal to amend Standing Orders—the making of statutory instruments following EU withdrawl. I call on Heledd Fychan to formally move the motion on behalf of the Business Committee.
Cynnig NDM8363 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried adroddiad y Pwyllgor Busnes, Diwygio'r Rheolau Sefydlog: Gwneud offerynnau statudol yn dilyn ymadawiad y DU â'r UE, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 20 Medi 2023.
2. Yn cymeradwyo'r cynigion i ddiwygio Rheolau Sefydlog 21, 27, 30B a 30C, fel y nodir yn Atodiad A i adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Motion NDM8363 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the report of the Business Committee, Amending Standing Orders: The making of statutory instruments following EU withdrawal, laid in the Table Office on 20 September 2023.
2. Approves the proposals to amend Standing Orders 21, 27, 30B and 30C, as set out in Annex A of the Business Committee’s report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Nid oes unrhyw siaradwyr ar gyfer yr eitem hon, felly y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
I have no speakers on this item, so the proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Janet Finch-Saunders.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Janet Finch-Saunders.
Eitem 6, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv)—datganoli dŵr yn llawn. Galwaf ar Rhys ab Owen i wneud y cynnig.
Item 6 is a Member debate under Standing Order 11.21(iv)—full devolution of water. I call on Rhys ab Owen to move the motion.
Cynnig NDM8274 Rhys ab Owen, Mike Hedges, Jane Dodds
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ofyn yn ffurfiol i Lywodraeth y DU gychwyn adran 48(1) o Ddeddf Cymru 2017, a fyddai'n alinio'r ffin cymhwysedd deddfwriaethol ar gyfer dŵr gyda'r ffin genedlaethol.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ofyn yn ffurfiol am y pwerau i drwyddedu cyflenwad dŵr neu drwyddedai carthffosiaeth a thrwy hynny ddatganoli dŵr yn llawn i Gymru.
Motion NDM8274 Rhys ab Owen, Mike Hedges, Jane Dodds
To propose that the Senedd:
1. Calls on the Welsh Government to formally request the UK Government to commence section 48(1) of the Wales Act 2017, which would align the boundary for legislative competence for water with the national border.
2. Calls on the Welsh Government to formally request the powers for the licensing of a water supply or sewerage licensee thereby fully devolving water to Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae Cymru yn enwog am ddŵr:
‘Dŵr sydd yn llifo dros y wlad’,
fel y dywedodd Huw Jones,
'Lle bu fy mam a nhad / A'm brodyr a'm chwiorydd / A minnau'n byw’.
Ie, mae dŵr yn fater gwleidyddol iawn yng Nghymru. Gellid dadlau bod boddi cymunedau Cymreig wedi arwain at y deffroad cenedlaethol a wnaeth maes o law arwain at sefydlu y lle hwn. Ond dwi ddim eisiau siarad yn ormodol am y gorffennol. Mae ddoe wedi mynd; does dim modd ei newid, ond mae’r gallu gyda ni heddiw i wella pethau ar gyfer bywydau pobl Cymru ac amgylchedd ein gwlad.
Dyw rheolaeth San Steffan dros adnoddau Cymru ddim mor amlwg heddiw ag oedd e yn y 1960au, ond mae bylchau o fewn ein deddfwriaeth yn galluogi cwmnïau o hyd i ddefnyddio dŵr ein gwlad ar gyfer creu elw sylweddol, tra bod biliau pobl Cymru yn cynyddu.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. Wales is famous for its water:
'Water flows across the nation',
as Huw Jones said,
'Where my mother and father / And my brothers and sisters / And I lived'.
Yes, water is a very live political issue here in Wales. It could be argued that the drowning of Welsh communities led to the national awakening that eventually led to the establishment of this place. But I don't want to dwell too much on the past. Yesterday has gone; it cannot be changed, but we have the ability today to improve things for the lives of the people of Wales and our nation's environment.
Westminster control over Wales's resources isn't as obvious today as it was in the 1960s, but the gaps in our legislation enable companies to continue to use our nation's water to generate significant profits, whilst Welsh people's bills continue to increase.
Wales, yet again, is unique in its lack of ability to control its own water. In Scotland and Northern Ireland, the powers relating to water and sewage have been fully devolved. By supporting this motion, we’ll be asking the Welsh Government to make the formal request required to initiate the full devolution of water in Wales, and we should have done this a very long time ago.
The argument I aim to make today is one based on fairness, the famous Welsh approach of chwarae teg; that Wales should be in control of its own water, and that we should be able to decide what best to do with it. Crucially, I believe we should be able to bring our Victorian waste infrastructure into the twenty-first century without any barriers, be that from companies or from Westminster. Recent years have shown just how fragile the waterways of Wales and England really are. This is an important issue, which will only become more pressing as the climate crisis worsens.
The first part of this motion calls for the Welsh Government to take initiative in requesting Westminster to commence section 48(1) of the Wales Act 2017, giving us the legislative competence over our own water. As it currently stands in Wales, our nationalised water company, Dŵr Cymru, despite straddling the border of England and Wales, can only serve the people of Wales. Meanwhile the private Severn Trent, based in Coventry, is permitted to export water from north-east Wales to the south-west of England. United Utilities, serving the north of England, is reportedly licenced to take the equivalent of 100 Olympic swimming pools of water a day from north Wales to supply Liverpool and Cheshire. And who gets to keep these profits? It’s not the people of Wales but the large private water companies.
I’m sure we can remember that last year, Wales experienced a country-wide drought, threatening our agricultural sector, food security, and natural biodiversity. The UK food security report found that in 2020, wheat yields had dropped 40 per cent due to drought. The question I raise is why are we allowing companies to export our water at massive profits whilst the people of Wales face expensive bills and our crops and livestock suffer.
Commencing section 48(1) will allow us to set the operating area for Wales-exclusive water to match our geographical border, and as a result, will ensure more fairness in its sale and its distribution. I’ll make it clear: this isn’t about blocking off Liverpool, Manchester, and the south-west of England from having good-quality water; I’m not suggesting that for one moment. But the Welsh people should be able to see the rewards of exporting our water. In 2022, senior Tories floated the idea of taking water from Lake Vyrnwy in Powys to use to sort out drought in south-east England. I’m not against that, but surely we should be paid for it.
The second part of this motion calls for a formal request to be put forward for powers around sewage and water supply to become devolved, essentially completing the devolution of water to Wales.
Alun Davies has, on many occasions, raised his concerns about the gap in legislation that allows sewage to be dumped too often in our waterways. There have been plenty of headlines in recent years about the deterioration of our rivers. We have individuals starting to test rivers, such as the River Wye, because they had noticed the lack of salmon in the river over the past few years.
Delyth Jewell said a few months ago that Wales has an abundance of natural resources, including water, but the power to control these resources is currently locked away in Westminster. This really, really shouldn't be a partisan issue. Much like HS2, we as a Senedd should acknowledge that this is just wrong.
It's a real shame that the Welsh Government asked Westminster five years ago to delay devolving water due to complexity. I really can't see that argument. The Danube passes through nine countries and four capitals. There are no concerns about complexity there. So what are the practical consequences of this delay? We had phosphate pollution in the River Dee, we had raw sewage pumped into Denbighshire's rivers and sea 452 times last year, we have untreated faeces, wet wipes and urine flowing through Bryngarw Country Park, and those are just a few instances and examples, Dirprwy Lywydd.
Last year, Dŵr Cymru released 600,000 hours, the equivalent of 68 years, of sewage into rivers, lakes and seas in Wales. They say it's too expensive to improve the Victorian sewerage system in Wales, which during periods of heavy rain causes untreated sewage to spill into Welsh water sources. However, they didn't seem to have complaints about costs when paying their chief executive £232,000-worth of bonuses in 2022. We need sewage and water supply to be devolved in Wales so that we can completely upgrade our waterworks, fix the issue of Victorian sewers that are costing not just the Welsh consumer but the environment dearly also.
The Minister for Climate Change has said that the new Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill is intended to make Wales a cleaner, healthier place to live, but until we have control of our sewage system and until we can stop our water being exported when it's so desperately required, that will remain a pipe dream. I call on the Welsh Government to put their money where their mouth is, to join our colleagues in Scotland and Northern Ireland in completing the devolution of water in Wales. If it's not too complex for them, it certainly shouldn't be too complex for us. Diolch yn fawr.
Mae Cymru, unwaith eto, yn unigryw yn ei diffyg gallu i reoli ei dŵr ei hun. Yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, mae’r pwerau sy’n ymwneud â dŵr a charthffosiaeth wedi’u datganoli’n llawn. Drwy gefnogi’r cynnig hwn, byddwn yn gofyn i Lywodraeth Cymru wneud y cais ffurfiol sydd ei angen i gychwyn datganoli dŵr yn llawn yng Nghymru, a dylem fod wedi gwneud hyn amser maith yn ôl.
Mae’r ddadl rwy’n bwriadu ei gwneud heddiw yn un sy’n seiliedig ar degwch, y cysyniad Cymreig enwog o chwarae teg; y dylai Cymru fod yn rheoli ei dŵr ei hun, ac y dylem allu penderfynu beth sydd orau i’w wneud ag ef. Yn hollbwysig, credaf y dylem allu dod â’n seilwaith gwastraff Fictoraidd i’r unfed ganrif ar hugain heb unrhyw rwystrau, boed hynny gan gwmnïau neu gan San Steffan. Mae’r blynyddoedd diwethaf wedi dangos pa mor fregus yw dyfrffyrdd Cymru a Lloegr. Mae hwn yn fater pwysig, a fydd ond yn dod yn fwy dybryd wrth i'r argyfwng hinsawdd waethygu.
Mae rhan gyntaf y cynnig hwn yn galw ar Lywodraeth Cymru i gymryd yr awenau a gofyn i San Steffan gychwyn adran 48(1) o Ddeddf Cymru 2017, gan roi cymhwysedd deddfwriaethol i ni dros ein dŵr ein hunain. Fel y mae pethau yng Nghymru, dim ond pobl Cymru y gall ein cwmni dŵr gwladoledig, Dŵr Cymru, eu gwasanaethu, er ei fod yn rhychwantu’r ffin rhwng â Chymru a Lloegr. Yn y cyfamser, mae cwmni preifat Severn Trent, sydd wedi'i leoli yn Coventry, yn cael allforio dŵr o ogledd-ddwyrain Cymru i dde-orllewin Lloegr. Dywedir bod United Utilities, sy'n gwasanaethu gogledd Lloegr, wedi'i drwyddedu i fynd â'r hyn sy'n cyfateb i lond 100 pwll nofio Olympaidd o ddŵr y dydd o ogledd Cymru i gyflenwi Lerpwl a Swydd Gaer. A phwy sy'n cael cadw'r elw? Nid pobl Cymru, ond y cwmnïau dŵr preifat mawr.
Rwy’n siŵr y gallwn gofio bod Cymru gyfan wedi wynebu sychder y llynedd, gan fygwth ein sector amaethyddol, diogeledd bwyd, a bioamrywiaeth naturiol. Canfu adroddiad diogeledd bwyd y DU fod cynnyrch gwenith wedi gostwng 40 y cant yn 2020 o ganlyniad i sychder. Y cwestiwn rwy'n ei ofyn yw pam ein bod yn caniatáu i gwmnïau allforio ein dŵr am elw enfawr tra bo pobl Cymru yn wynebu biliau drud a thra bo ein cnydau a’n da byw yn dioddef.
Bydd cychwyn adran 48(1) yn caniatáu inni sicrhau bod yr ardal weithredol ar gyfer dŵr i Gymru’n unig yn cyd-fynd â’n ffin ddaearyddol, ac o ganlyniad, bydd hynny’n sicrhau mwy o degwch o ran ei werthu a’i ddosbarthu. Fe'i dywedaf yn glir: nid yw hyn yn ymwneud â rhwystro Lerpwl, Manceinion, a de-orllewin Lloegr rhag cael dŵr o ansawdd da; nid wyf yn awgrymu hynny am eiliad. Ond dylai'r Cymry allu elwa o allforio ein dŵr. Yn 2022, fe wnaeth uwch-Aelodau Torïaidd awgrymu’r syniad o fynd â dŵr o Lyn Efyrnwy ym Mhowys i ymdopi â sychder yn ne-ddwyrain Lloegr. Nid wyf yn erbyn hynny, ond yn sicr, dylem gael ein talu amdano.
Mae ail ran y cynnig hwn yn galw am gyflwyno cais ffurfiol am ddatganoli pwerau mewn perthynas â charthffosiaeth a’r cyflenwad dŵr, gan gwblhau’r broses o ddatganoli dŵr i Gymru i bob pwrpas.
Ar sawl achlysur, mae Alun Davies wedi mynegi ei bryderon am y bwlch yn y ddeddfwriaeth sy’n caniatáu i garthion gael eu dympio’n rhy aml i mewn i'n dyfrffyrdd. Mae digon o benawdau wedi bod dros y blynyddoedd diwethaf am ddirywiad ein hafonydd. Mae gennym unigolion yn dechrau profi afonydd, fel afon Gwy, am eu bod wedi sylwi ar brinder eogiaid yn yr afon dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf.
Dywedodd Delyth Jewell rai misoedd yn ôl fod gan Gymru ddigonedd o adnoddau naturiol, gan gynnwys dŵr, ond mae’r pŵer i reoli’r adnoddau hyn dan glo yn San Steffan ar hyn o bryd. Ni ddylai hwn fod yn fater pleidiol o gwbl. Yn debyg i HS2, dylem ni fel Senedd gydnabod bod hyn yn anghywir.
Mae'n drueni mawr fod Llywodraeth Cymru wedi gofyn bum mlynedd yn ôl i San Steffan ohirio datganoli dŵr oherwydd ei fod yn gymhleth. Ni allaf weld y ddadl honno o gwbl. Mae afon Donwy'n mynd drwy naw gwlad a phedair prifddinas. Nid oes unrhyw bryderon ynghylch cymhlethdod yno. Felly, beth yw canlyniadau ymarferol yr oedi hwn? Cawsom lygredd ffosffad yn afon Dyfrdwy, cawsom garthion amrwd yn cael ei bwmpio i afonydd a môr sir Ddinbych 452 o weithiau y llynedd, mae gennym ysgarthion heb eu trin, weips gwlyb a throeth yn llifo drwy Barc Gwledig Bryngarw, a dim ond ambell enghraifft yw’r rheini, Ddirprwy Llywydd.
Y llynedd, rhyddhaodd Dŵr Cymru 600,000 o oriau, sy'n cyfateb i 68 o flynyddoedd, o garthion i mewn i afonydd, llynnoedd a moroedd Cymru. Dywedant ei bod yn rhy ddrud i wella'r system garthffosiaeth Fictoraidd yng Nghymru, sy'n achosi i garthion heb eu trin orlifo i mewn i ffynonellau dŵr Cymru yn ystod cyfnodau o law trwm. Fodd bynnag, nid ymddengys bod ganddynt gwynion am gostau wrth dalu gwerth £232,000 o fonysau i'w prif weithredwr yn 2022. Mae angen inni ddatganoli carthffosiaeth a'r cyflenwad dŵr yng Nghymru fel y gallwn uwchraddio ein gweithfeydd dŵr yn llwyr, datrys problem y carthffosydd Fictoraidd sy'n costio'n ddrud nid yn unig i ddefnyddwyr Cymru ond i'r amgylchedd hefyd.
Mae’r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi dweud mai bwriad Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru) yw gwneud Cymru yn lle glanach, iachach i fyw ynddo, ond hyd nes y bydd gennym reolaeth ar ein system garthffosiaeth a hyd nes y gallwn atal ein dŵr rhag cael ei allforio pan fo'i angen mor daer, bydd hynny'n parhau i fod yn freuddwyd gwrach. Galwaf ar Lywodraeth Cymru i roi eu harian ar eu gair, i ymuno â’n cyd-Aelodau yn yr Alban a Gogledd Iwerddon a chwblhau’r broses o ddatganoli dŵr yng Nghymru. Os nad yw'n rhy gymhleth iddynt hwy, yn sicr, ni ddylai fod yn rhy gymhleth i ni. Diolch yn fawr.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Janet Finch-Saunders i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn ei henw hi.
I have selected the amendment to the motion and I call on Janet Finch-Saunders to move amendment 1, tabled in her name.
Ymddangosodd y gwelliant canlynol ar yr agenda:
The following amendment appeared on the agenda:
Gwelliant 1—Janet Finch-Saunders
Dileu popeth a rhoi yn ei le
1. Yn nodi bod Llywodraeth Cymru wedi gofyn am ohirio deddfu adran 48(1) o Ddeddf Cymru 2017.
2. Yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi dweud, mewn llythyr wedi'i gyfeirio at Lywodraeth y DU yn 2018, fod y broses o sicrhau bod cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd yn cyd-fynd â ffiniau daearyddol yn gymhleth.
3. Yn croesawu parodrwydd Ysgrifennydd Gwladol Cymru a Llywodraeth y DU i weithio gyda'u cymheiriaid yng Nghymru i gytuno ar amserlen sy'n gweithio orau i'r ddwy lywodraeth a'r diwydiant dŵr.
Amendment 1—Janet Finch-Saunders
Delete all and replace with
1. Notes that the Welsh Government requested to postpone the enactment of section 48(1) of the Wales Act 2017.
2. Acknowledges that in a letter addressed to the UK Government in 2018, the Welsh Government said the process of aligning the Senedd’s legislative competence to geographical boundaries was complex.
3. Welcomes the willingness of the Secretary of State for Wales and the UK Government to work with their Welsh counterparts to agree a timetable that works best for both governments and the water industry.
I'm actually not going to move my amendment, but I will speak to the motion.
When I read this motion, however, presented by our colleagues Rhys, Jane and Mike, the first thing I thought was 'déjà-vu' because it was only three months ago that we debated the full devolution of water. The Plaid Cymru motion at that time then called on the Welsh Government to
'a) formally request the enactment of section 48(1) of the Wales Act 2017, which would fully align the Senedd’s legislative competence over water with the geographic boundary of Wales;
'b) formally request further powers over the licensing of sewage undertakers in Wales'.
So, the truth of the matter is that three months ago it was a fact that the Welsh Government requested to postpone the enactment of section 48(1) of the Wales Act 2017. In a letter addressed to the UK Government in 2018, Hannah Blythyn MS—[Interruption.] What? Oh, Blythyn. Hannah Blythyn MS said that the process of aligning the Senedd's legislative competence to geographical boundaries was complex. So, having originally been set to commence in 2020, the Welsh Government themselves sought to postpone this until spring 2022. Reasons such as amending legislation, statutory plans and resolving complex licensing and regulatory issues were cited by the Welsh Government. Now, on 15 May 2023, the Rt Hon David Davies MP, Secretary of State for Wales, stated:
'My Department will work with the Department for Environment, Food and Rural Affairs and the Welsh Government to agree a timetable for commencing section 48(1) of the Wales Act 2017 that best meets the needs of both governments and the water industry.'
So, the message is simple: the UK Government is willing to co-operate and is now waiting for the Welsh Government to go ahead. On 7 July 2023, the Minister for Climate Change informed the Senedd, and I quote:
'Nothing has happened since we asked for the delay, but what I'm saying, as a result of this debate, is I will go away and have a better look at why we've settled on the protocol and not taken that further.'
So, if any good is to come from this debate today, I hope that it will be some clarity from the Minister as to whether anything has happened over the last three months, and in particular whether the Welsh Government has decided that it does not want any further delay. Should that decision have been made, we'd be pleased to learn.
Also, what approach have you developed so as to have a minimal impact on our customers? What approach have you developed so as to have a minimal impact on water companies? And how are you overcoming the fact that provision for alignment has not even been made in the planning for the 2020-25 business plans? Will changes be made to the licence of Welsh Water, to enable the one company to operate within two legislative and regulatory frameworks? Have you identified which legislation and statutory plans require amending, and if so, will you detail all of them? So, I say to my colleagues—Rhys, Jane and Mike—really it will be interesting to see just how the Welsh Government respond to this debate today. Diolch yn fawr.
Nid wyf yn mynd i gynnig fy ngwelliant, ond rwyf am siarad am y cynnig.
Pan ddarllenais y cynnig hwn, fodd bynnag, a gyflwynwyd gan ein cyd-Aelodau, Rhys, Jane a Mike, y peth cyntaf a feddyliais oedd 'déjà-vu’ gan mai cwta dri mis sydd wedi bod ers inni gael dadl ynghylch datganoli dŵr yn llawn. Roedd cynnig Plaid Cymru ar y pryd yn galw ar Lywodraeth Cymru i
'a) gofyn yn ffurfiol am gychwyn adran 48(1) o Ddeddf Cymru 2017, a fyddai'n alinio cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd dros ddŵr yn llawn â ffin ddaearyddol Cymru;
'b) gofyn yn ffurfiol am ragor o bwerau dros drwyddedu ymgymerwyr carthion yng Nghymru'.
Felly, y gwir amdani yw ei bod yn ffaith, dri mis yn ôl, fod Llywodraeth Cymru wedi gofyn am ohirio deddfu adran 48(1) o Ddeddf Cymru 2017. Mewn llythyr at Lywodraeth y DU yn 2018, dywedodd Hannah Blythyn MS—[Torri ar draws.] Beth? O, Blythyn. Dywedodd Hannah Blythyn AS fod y broses o alinio cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd â ffiniau daearyddol yn gymhleth. Felly, ar ôl y bwriad gwreiddiol i gychwyn yn 2020, ceisiodd Llywodraeth Cymru eu hunain ohirio hyn tan wanwyn 2022. Cyfeiriodd Llywodraeth Cymru at resymau megis deddfwriaeth ddiwygio, cynlluniau statudol a datrys materion trwyddedu a rheoleiddio cymhleth. Nawr, ar 15 Mai 2023, dywedodd y Gwir Anrhydeddus David Davies AS, Ysgrifennydd Gwladol Cymru:
'Bydd fy Adran yn gweithio gydag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig a Llywodraeth Cymru i gytuno ar yr amserlen orau ar gyfer cychwyn adran 48(1) o Ddeddf Cymru 2017 er mwyn diwallu anghenion y ddwy lywodraeth a'r diwydiant dŵr.'
Felly, mae’r neges yn syml: mae Llywodraeth y DU yn barod i gydweithredu ac yn aros i Lywodraeth Cymru fwrw ymlaen. Ar 7 Gorffennaf 2023, dywedodd y Gweinidog Newid Hinsawdd wrth y Senedd, a dyfynnaf:
'Nid oes unrhyw beth wedi digwydd ers inni ofyn am yr oedi, ond yr hyn rwy'n ei ddweud, o ganlyniad i'r ddadl hon, yw y byddaf yn archwilio mewn mwy o fanylder pam ein bod wedi setlo ar y protocol a heb fynd â hynny ymhellach.'
Felly, os oes unrhyw dda i ddod o’r ddadl hon heddiw, rwy'n gobeithio cael rhywfaint o eglurder gan y Gweinidog ynglŷn ag a oes unrhyw beth wedi digwydd dros y tri mis diwethaf, ac yn benodol, a yw Llywodraeth Cymru wedi penderfynu nad yw’n dymuno cael unrhyw oedi pellach. Byddem yn falch o wybod a yw'r penderfyniad hwnnw wedi’i wneud.
Hefyd, pa ddull gweithredu rydych wedi'i ddatblygu er mwyn cael yr effaith leiaf bosibl ar ein cwsmeriaid? Pa ddull gweithredu rydych wedi'i ddatblygu er mwyn cael yr effaith leiaf bosibl ar gwmnïau dŵr? A sut rydych yn goresgyn y ffaith nad oes darpariaeth ar gyfer aliniad wedi'i gwneud hyd yn oed yn y gwaith cynllunio ar gyfer cynlluniau busnes 2020-25? A fydd newidiadau’n cael eu gwneud i drwydded Dŵr Cymru, i alluogi un cwmni i weithredu o fewn dau fframwaith deddfwriaethol a rheoleiddiol? A ydych chi wedi nodi pa ddeddfwriaeth a chynlluniau statudol sydd angen eu diwygio, ac os felly, a wnewch chi roi manylion ynghylch pob un ohonynt? Felly, dywedaf wrth fy nghyd-Aelodau—Rhys, Jane a Mike—fe fydd yn ddiddorol iawn gweld sut yn union y mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r ddadl hon heddiw. Diolch yn fawr.
Janet, just for clarity, you are not moving your amendment and therefore there will be no vote on it—is that right?
Janet, er eglurder, nid ydych yn cyflwyno eich gwelliant ac felly ni fydd pleidlais arno—a yw hynny'n gywir?
I'm not moving my amendment.
Nid wyf yn cyflwyno fy ngwelliant.
Thank you. Mike Hedges.
Diolch. Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I fully support the devolution of water to the Welsh Government. Further devolution of powers over water would enable Welsh Ministers to more effectively address the problem of sewage discharge into Wales's rivers and seas, and don't we have a lot of that? The privatisation of water is a failed model. It has led to soaring bills and a disastrous deterioration in the quality of Wales's water.
This debate is not one we should be having. It is happening because we have a devolution settlement in Wales, Scotland and Northern Ireland and to the English metro mayors that are fundamentally different. In the USA, you do not have states asking for more powers—or we haven't since 1865. In Germany, individual Länder have not asked for more powers from the German central Government. This is because those and other federal countries have the same powers held at each level. What do I expect from this debate? The Conservatives to oppose it and oppose any further devolution. Plaid Cymru to see it as a further step to separatism and fully support it. I support the middle ground of devo max and the same devolution settlements to Wales, Scotland and Northern Ireland, plus the metropolitan English mayors. Scotland's public drinking water and sewerage services are provided by Scottish Water, a public company accountable to Scottish Ministers and the Scottish Parliament. Scottish Water is a public corporation that delivers a publicly owned water and sewerage service to the people of Scotland.
I believe in the public ownership of utilities. I do not stand alone. Conservative Prime Ministers such as Winston Churchill, Anthony Eden, Harold Macmillan, Alec Douglas-Home and Ted Heath also supported the public ownership of utilities and the public ownership of water. In Scotland, the water industry unions, through the Scottish TUC, commissioned a report from the public interest research network at the University of Strathclyde on Scottish water and the drift to privatisation and how democratisation could improve efficiency at lower cost. That report highlighted a pressure to privatise Scotland's water and analysed the alternatives to the current structure. What Scotland did was fight against that privatisation. There's pressure all over the world—we're not immune to it—to privatise things. The fact that privatisation has not worked anywhere is totally immaterial: 'The next place, it will.' It's almost like when we used to split countries into two, because that would make things so much better. The fact it never worked anywhere is immaterial; that didn't stop us keeping on doing it and keeping on partitioning countries.
The failure of private water companies in the developing world is leading to a renewed pressure on Governments to privatise the more profitable water markets in the developed world. I mean, how complicated is the devolution of water in Wales? Well, Senedd Cymru—. And I'll read this all out, because I think it really identifies just how problematic things are.
'Senedd Cymru generally has legislative competence in relation to all aspects of water quality, water resources and water industry.'
So far, so good.
'This is subject to the reservations in Schedule 7A to the Government of Wales Act 2006 (GoWA 2006). Senedd Cymru's competence in relation to the water industry in particular must be read in light of the reservations in section C15 (water and sewerage) of Schedule 7A to GoWA 2006. These reservations provide that Senedd Cymru does not have competence to do anything which relates to the: appointment and regulation of any water or sewerage undertaker whose area is not wholly or mainly in Wales...licensing and regulation of any licensed water supplier (this reservation is subject to an exception for regulation of water or sewerage licensee in relation to licensed activities using the supply or sewerage system of a water or sewerage undertaker whose area is wholly or mainly in Wales – i.e. the Senedd has competence in relation to the regulation of water and sewerage licensees using the systems of undertakers operating wholly or mainly in Wales).'
Well, I think that is probably somewhere a long way away from what I would call a simple of rules. We've got this all the time, don't we, when we look at devolution? Every time we think it's being simplified, it isn't. Our view is it's easily simplified—all water in Wales should be the responsibility of the Welsh Government, no 'ands', 'ors' or 'buts', or anything else. Don't forget, before 1973, the councils used to manage water, and, can I say, very successfully?
Finally, we need to get devolution right for the people of Wales. Water is an example where it does not work effectively. We need a road map to achieving devo max and not let the debate be between those who wish to abolish the Senedd and those who want independence.
The final point I would like to make is that we always think we're different. Delyth Jewell's predecessor often said, 'Why do we think we're different in Wales? How do you think other countries manage?' And I know Rhys mentioned a number of countries the Danube went through. My knowledge of geography is great enough to tell you all the countries the Rhine goes through, but we do know, don't we, that lots of countries have rivers going through them, and it doesn't seem to cause any problem at all? Yet, British exceptionalism means it causes a problem here. I urge Members to support the motion.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n llwyr gefnogi datganoli dŵr i Lywodraeth Cymru. Byddai datganoli pwerau dros ddŵr ymhellach yn galluogi Gweinidogion Cymru i fynd i'r afael yn fwy effeithiol â phroblem gollyngiadau carthion i afonydd a moroedd Cymru, ac onid oes gennym lawer o hynny? Mae preifateiddio dŵr yn fodel sydd wedi methu. Mae wedi arwain at filiau cynyddol a dirywiad trychinebus yn ansawdd dŵr Cymru.
Nid yw'r ddadl hon yn un y dylem fod yn ei chael. Mae'n digwydd oherwydd bod gennym setliadau datganoli sylfaenol wahanol yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon a'r meiri metro yn Lloegr. Yn UDA, nid oes gennych daleithiau'n gofyn am fwy o bwerau—neu ni fu ers 1865. Yn yr Almaen, nid yw Länder unigol wedi gofyn am fwy o bwerau gan Lywodraeth ganolog yr Almaen. Y rheswm am hynny yw oherwydd bod gan y rheini a gwledydd ffederal eraill yr un pwerau'n cael eu dal ar bob lefel. Beth rwy'n ei ddisgwyl o'r ddadl hon? Y Ceidwadwyr i'w gwrthwynebu a gwrthwynebu unrhyw ddatganoli pellach. Plaid Cymru i'w gweld fel cam pellach tuag at ymwahanu a'i chefnogi'n llawn. Rwy'n cefnogi tir canol 'devo max' a'r un setliad datganoli i Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, ynghyd â meiri metropolitanaidd Lloegr. Darperir gwasanaethau dŵr yfed a charthffosiaeth cyhoeddus yr Alban gan Scottish Water, cwmni cyhoeddus sy'n atebol i Weinidogion yr Alban a Senedd yr Alban. Mae Scottish Water yn gorfforaeth gyhoeddus sy'n darparu gwasanaeth dŵr a charthffosiaeth sy'n eiddo cyhoeddus i bobl yr Alban.
Rwy'n credu mewn perchnogaeth gyhoeddus ar gyfleustodau. Nid wyf ar fy mhen fy hun yn hynny o beth. Roedd Prif Weinidogion Ceidwadol fel Winston Churchill, Anthony Eden, Harold Macmillan, Alec Douglas-Home a Ted Heath hefyd yn cefnogi perchnogaeth gyhoeddus ar gyfleustodau a pherchnogaeth gyhoeddus ar ddŵr. Yn yr Alban, comisiynodd undebau'r diwydiant dŵr, drwy TUC yr Alban, adroddiad gan y rhwydwaith ymchwil i les y cyhoedd ym Mhrifysgol Strathclyde ar ddŵr yr Alban a'r symudiad tuag at breifateiddio a sut y gallai democrateiddio wella effeithlonrwydd am gost is. Amlygodd yr adroddiad hwnnw bwysau i breifateiddio dŵr yr Alban a dadansoddodd y dewisiadau amgen yn lle'r strwythur presennol. Yr hyn a wnaeth yr Alban oedd ymladd yn erbyn y preifateiddio hwnnw. Mae pwysau ar draws y byd—nid oes gennym imiwnedd rhagddo—i breifateiddio pethau. Mae'r ffaith nad yw preifateiddio wedi gweithio yn unman yn gwbl amherthnasol: 'Fe wnaiff weithio y tro nesaf.' Mae bron fel pan oeddem yn arfer hollti gwledydd yn ddwy ran, oherwydd byddai hynny'n gwneud pethau'n gymaint yn well. Mae'r ffaith na weithiodd erioed yn unman yn gwbl amherthnasol; ni wnaeth hynny ein hatal rhag dal ati i hollti gwledydd.
Mae methiant cwmnïau dŵr preifat yn y byd sy'n datblygu yn arwain at bwysau o'r newydd ar Lywodraethau i breifateiddio'r marchnadoedd dŵr mwy proffidiol yn y byd datblygedig. Hynny yw, pa mor gymhleth yw datganoli dŵr yng Nghymru? Wel, Senedd Cymru—. Ac fe wnaf ddarllen hwn i gyd, oherwydd rwy'n credu ei fod yn nodi pa mor broblemus yw pethau mewn gwirionedd.
'Yn gyffredinol, mae gan Senedd Cymru gymhwysedd deddfwriaethol mewn perthynas â phob agwedd ar ansawdd dŵr, adnoddau dŵr a'r diwydiant dŵr.'
Da iawn cyn belled.
'Mae hyn yn amodol ar y cymalau cadw yn Atodlen 7A i Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 (DLlC 2006). Rhaid darllen cymhwysedd Senedd Cymru mewn perthynas â'r diwydiant dŵr yn benodol gan gadw'r cymalau cadw yn adran C15 (dŵr a charthffosiaeth) Atodlen 7A i DLlC 2006 mewn cof. Mae'r cymalau cadw hyn yn darparu nad oes gan Senedd Cymru gymhwysedd i wneud unrhyw beth sy'n ymwneud â: penodi a rheoleiddio unrhyw ymgymerwr dŵr neu garthffosiaeth nad yw ei ardal yn gyfan gwbl neu'n bennaf yng Nghymru... trwyddedu a rheoleiddio unrhyw gyflenwr dŵr trwyddedig (mae'r cymal cadw hwn yn amodol ar eithriad ar gyfer rheoleiddio trwyddedai dŵr neu garthffosiaeth mewn perthynas â gweithgareddau trwyddedig sy'n defnyddio system gyflenwi neu garthffosiaeth ymgymerwr dŵr neu garthffosiaeth y mae ei ardal yn gyfan gwbl neu'n bennaf yng Nghymru—h.y. mae gan y Senedd gymhwysedd mewn perthynas â rheoleiddio trwyddedeion dŵr a charthffosiaeth gan ddefnyddio systemau ymgymerwyr sy'n gweithredu'n gyfan gwbl neu'n bennaf yng Nghymru).'
Wel, rwy'n credu bod hynn ymhell iawn o'r hyn y buaswn i'n ei alw'n set syml o reolau. Dyma a gawn drwy'r amser, onid e, pan edrychwn ar ddatganoli? Bob tro y credwn ei fod yn cael ei symleiddio, nid yw'n digwydd. Ein barn ni yw ei fod yn hawdd i'w symleiddio—dylai pob dŵr yng Nghymru fod yn gyfrifoldeb i Lywodraeth Cymru, heb unrhyw 'ac', 'neu' neu 'ond', nac unrhyw beth arall. Peidiwch ag anghofio, cyn 1973, y cynghorau oedd yn arfer rheoli dŵr, ac roeddent yn gwneud hynny'n llwyddiannus iawn, os caf ddweud.
Yn olaf, mae angen inni gael datganoli'n iawn i bobl Cymru. Mae dŵr yn enghraifft lle nad yw'n gweithio'n effeithiol. Mae angen cynllun arnom i gyflawni 'devo max' a pheidio â gadael i'r ddadl fod rhwng y rhai sy'n dymuno diddymu'r Senedd a'r rhai sydd eisiau annibyniaeth.
Y pwynt olaf yr hoffwn ei wneud yw ein bod bob amser yn meddwl ein bod ni'n wahanol. Roedd rhagflaenydd Delyth Jewell yn aml yn dweud, 'Pam ein bod yn meddwl ein bod ni'n wahanol yng Nghymru? Sut rydych chi'n meddwl mae gwledydd eraill yn ymdopi?' Ac rwy'n gwybod bod Rhys wedi sôn am nifer o wledydd yr âi'r Ddonwy drwyddynt. Mae fy ngwybodaeth am ddaearyddiaeth yn ddigon mawr i ddweud wrthych am yr holl wledydd y mae'r Rhein yn mynd drwyddynt, ond rydym yn gwybod, onid ydym, fod gan lawer o wledydd afonydd yn mynd drwyddynt, ac nid yw'n ymddangos bod hynny'n achosi unrhyw broblem o gwbl? Eto, mae eithriadoldeb Prydeinig yn golygu ei fod yn achosi problem yma. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig.
Diolch i Rhys am godi'r mater yma heddiw.
Thank you to Rhys for raising this issue today.
For me there are two major matters here. One is that there are people, there are individuals that are making money from natural resources. Secondly, we want more powers in Wales to control everything that is within Wales. Following on from my colleague Mike talking about devo max, I think you might be joining the Liberal Democrats, actually, Mike, if that's actually your position. You're virtually here. [Laughter.] Aligning water legislation with Wales's borders is more than symbolic. It would give Wales greater control to ensure water resources benefit its people, environment and its future, rather than just transferring natural resources out of Wales through infrastructure decisions that don't benefit our Welsh communities.
Our water is currently extracted by private companies for external profit rather than benefiting Wales, with billions of litres, including 385 million litres from my home county of Powys alone, leaving Wales each year for actually minimum returns. Wales should control its own natural resources and not tolerate this ongoing extraction for others' financial gain. Powys County Council implemented a proposal for a water levy, which actually could mean that Wales could raise vital funds into the future. We need those funds here in Wales. It's absolutely essential, because we need to invest in our water infrastructure. Dŵr Cymru put the bill for fixing storm overflows and flooding infrastructure at somewhere between £9 billion and £27 billion. A water levy, surely, could help fund those repairs, rather than raising the cost of bills for customers, people who are already struggling with their bills right now. Importantly, without controlling our water resources, Wales can't fully address river pollution. While pollution may be under devolved authority, if providers don't operate mainly in Wales, the Senedd lacks the tools to ensure they work towards shared environmental goals.
Devolution offers an opportunity to establish robust legal sewage management plans, holding providers accountable, which surely is crucial, as Welsh ratepayers currently bear the cost of addressing years of underinvestment in sewage treatment. We can't rely on the UK Conservative Government and regulators to protect our rivers, especially considering the alarming rate of over 800 daily sewage discharges in England. And this month the Office for Environmental Protection initiated an investigation into potential complicity of the UK Government and regulators in sewage release law violations.
Water from Wales should not be subject to the systemic negligence and extractive policies of the UK Government and its regulators. Whilst past Welsh Government responses to these debates has been more collaborative, without substantial action, the Government here risks appearing insincere on environmental governance.
Since the last debate here, which Janet Finch-Saunders mentioned, Dŵr Cymru was downgraded by NRW to a two-star rating, and yesterday only, the water regulator, Ofwat, officially stated that Dŵr Cymru failed to meet its key pollution targets last year, classifying the company as 'lagging behind'. Back in May the First Minister indicated there was a need to review Dŵr Cymru to see if it had actually delivered on the benefits initially proposed and promised when formed, a sentiment that I would agree with wholeheartedly. Therefore, I urge all Members to support this motion, and I look forward to hearing from the Minister, particularly hearing why devolving this particular area wouldn't help to address both river pollution and to raise funds for our much-needed coffers. Diolch yn fawr iawn.
Mae dau gwestiwn pwysig yma. Un yw bod yna bobl, mae yna unigolion sy'n gwneud arian o adnoddau naturiol. Yn ail, rydym eisiau rhagor o bwerau yng Nghymru i reoli popeth sydd o fewn Cymru. Yn dilyn ymlaen o'r hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelod Mike am 'devo max', rwy'n credu efallai y byddwch chi'n ymuno â'r Democratiaid Rhyddfrydol, Mike, os mai dyna yw eich safbwynt chi mewn gwirionedd. Rydych chi bron yma. [Chwerthin.] Mae alinio deddfwriaeth dŵr â ffiniau Cymru yn fwy na symbolaidd. Byddai'n rhoi mwy o reolaeth i Gymru i sicrhau bod adnoddau dŵr o fudd i'w phobl, ei hamgylchedd a'i dyfodol, yn hytrach na dim ond trosglwyddo adnoddau naturiol allan o Gymru drwy benderfyniadau seilwaith nad ydynt o fudd i'n cymunedau Cymreig.
Ar hyn o bryd mae ein dŵr yn cael ei echdynnu gan gwmnïau preifat er elw allanol yn hytrach na bod o fudd i Gymru, gyda biliynau o litrau, gan gynnwys 385 miliwn litr o fy sir enedigol, sef Powys, yn unig, gan adael Cymru bob blwyddyn am yr enillion lleiaf mewn gwirionedd. Dylai Cymru reoli ei hadnoddau naturiol ei hun a pheidio â goddef yr echdynnu parhaus hwn er budd ariannol i eraill. Gweithredodd Cyngor Sir Powys gynnig ar gyfer ardoll ddŵr, a allai olygu mewn gwirionedd y gallai Cymru godi arian hanfodol yn y dyfodol. Mae angen yr arian hwnnw arnom yma yng Nghymru. Mae'n gwbl hanfodol, oherwydd mae angen inni fuddsoddi yn ein seilwaith dŵr. Nododd Dŵr Cymru fod y bil ar gyfer trwsio gorlifoedd storm a seilwaith llifogydd rywle rhwng £9 biliwn a £27 biliwn. Yn sicr, gallai ardoll ddŵr helpu i ariannu'r atgyweiriadau hynny, yn hytrach na chodi cost biliau i gwsmeriaid, pobl sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd gyda'u biliau ar hyn o bryd. Yn bwysig, heb reoli ein hadnoddau dŵr, ni all Cymru fynd i'r afael yn llawn â llygredd afonydd. Er y gall llygredd fod o dan awdurdod datganoledig, os nad yw darparwyr yn gweithredu'n bennaf yng Nghymru, nid oes gan y Senedd rym i sicrhau eu bod yn gweithio tuag at nodau amgylcheddol a rennir.
Mae datganoli yn cynnig cyfle i sefydlu cynlluniau rheoli carthion cyfreithiol cadarn, gan ddal darparwyr yn atebol, sy'n sicr yn hanfodol, gan mai trethdalwyr Cymru sy'n ysgwyddo'r gost ar hyn o bryd o fynd i'r afael â blynyddoedd o danfuddsoddi mewn gwaith trin carthion. Ni allwn ddibynnu ar Lywodraeth Geidwadol y DU a rheoleiddwyr i ddiogelu ein hafonydd, yn enwedig o ystyried y gyfradd frawychus o dros 800 o ollyngiadau carthion dyddiol yn Lloegr. A'r mis hwn fe ddechreuodd Swyddfa Diogelu'r Amgylchedd ymchwiliad i gyfranogaeth posibl Llywodraeth y DU a rheoleiddwyr mewn troseddau gollwng carthion.
Ni ddylai dŵr o Gymru fod yn ddarostyngedig i esgeulustod systemig a pholisïau echdynnol Llywodraeth y DU a'i rheoleiddwyr. Er bod ymatebion Llywodraeth Cymru yn y gorffennol i'r dadleuon hyn wedi bod yn fwy cydweithredol, heb weithredu sylweddol mae'r Llywodraeth yma mewn perygl o ymddangos yn annidwyll ar faterion llywodraethu amgylcheddol.
Ers y ddadl ddiwethaf yma, y soniodd Janet Finch-Saunders amdani, cafodd Dŵr Cymru ei israddio gan CNC i sgôr ddwy seren, a ddoe ddiwethaf, nododd y rheoleiddiwr dŵr, Ofwat, yn swyddogol fod Dŵr Cymru wedi methu cyrraedd ei dargedau llygredd allweddol y llynedd, gan gategoreiddio'r cwmni fel un sy'n 'llusgo ar ôl'. Yn ôl ym mis Mai, nododd y Prif Weinidog fod angen adolygu Dŵr Cymru i weld a oedd wedi cyflawni'r buddion y gwnaeth eu cynnig yn wreiddiol a'u haddo wrth iddo gael ei ffurfio, rhywbeth y byddwn i'n cytuno'n llwyr ag ef. Felly, rwy'n annog yr holl Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn, ac edrychaf ymlaen at glywed gan y Gweinidog, yn enwedig mewn perthynas â pham na fyddai datganoli'r maes penodol hwn yn helpu i fynd i'r afael â llygredd afonydd a chodi arian mawr ei angen at ein coffrau. Diolch yn fawr iawn.
Hoffwn i groesawu'r cynnig hwn heddiw a diolch i Rhys am ei gyflwyno. Diolch hefyd i Mike am sôn am Steffan Lewis. Ie, wir, pam ydyn ni yng Nghymru yn gorfod bod yn wahanol? So, diolch, Mike, am sôn am Steffan.
Mae gan y mater o ddŵr gyseiniant, neu resonance, emosiynol a phwerus yng ngwleidyddiaeth fodern Cymru, fel roedd Rhys wedi gosod mas. Bu boddi Capel Celyn yn y 1960au, a arweiniodd at ddadleoli cymuned gyfan—roedd hynny wedi rhoi mynegiant i ymdeimlad ehangach o anghyfiawnder wrth ecsbloetio a difreinio Cymru a'i phobl. Mae'n deimlad sy'n dal yr un nerth hyd heddiw, oherwydd y realiti yw, er bod gennym ni Senedd ddatganoledig erbyn hyn—ac mi fuaswn i'n cytuno gyda Rhys, y gallwch chi wneud y pwynt bod y Senedd yma'n bodoli fel canlyniad i wleidyddiaeth o gwmpas dŵr—er gwaethaf hynny, mae Cymru'n parhau i gael ei 'gwerthu'n fyr', fel byddem ni’n dweud yn Saesneg, o ganlyniad i'n sefyllfa sylfaenol israddol o fewn yr ynysoedd hyn.
Mae'r model methedig o breifateiddio yn y diwydiant dŵr hefyd, fel mae Mike wedi sôn, wedi cyfrannu at gyflwr galarus ein hafonydd a'n moroedd. Ar hyn o bryd, mae llai na 45 y cant o afonydd Cymru yn cael eu dosbarthu neu yn cael eu hystyried fel rhai sydd mewn cyflwr ecolegol da. Y pwynt sylfaenol yma ydy bod anghymesuredd y setliad datganoli ar draws yr ynysoedd hyn wedi gadael Cymru dan anfantais benodol o gymharu â'r gwledydd datganoledig eraill. Mae diffyg rheolaethau deddfwriaethol effeithiol dros ein hadnoddau dŵr wedi galluogi cwmnïau preifat i elwa ar y symiau enfawr o ddŵr sy'n cael eu trosglwyddo o Gymru bob blwyddyn, heb fawr o fanteision canlyniadol i'n cymunedau.
Mae'r enghraifft hon, rheolaeth dros ddŵr, yn tanlinellu'r pwynt yn bendant: tra bod cymwyseddau deddfwriaethol yr Alban a Gogledd Iwerddon dros ddŵr—mae'r pwynt wedi cael ei wneud—yn cyd-fynd yn llawn gyda'r ffiniau daearyddol, mae pwerau datganoledig Cymru yn y maes polisi hwn yn seiliedig ar fodel 'yn gyfan gwbl neu'n bennaf' o dan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Golyga hyn na all y Senedd reoleiddio trosglwyddiad dŵr gan gwmnïau preifat sydd yn pontio'r ffin. Mae hyn yn cynnwys—dŷn ni wedi clywed—cwmnïau fel Hafren Dyfrdwy, sy'n cyflenwi tua 115,000 o aelwydydd yng nghanolbarth Cymru, a United Utilities, sy'n dal y drwydded tynnu dŵr ar gyfer cronfa ddŵr Llyn Efyrnwy.
Ac er i Ddeddf Cymru 2017 ddiwygio'r fframwaith datganoledig ychydig drwy sefydlu protocol rhynglywodraethol ar drosglwyddo dŵr dros ffin Cymru, mae'r protocol ond wedi'i gynllunio i sicrhau nad oes unrhyw effaith andwyol ddifrifol ar adnoddau dŵr, cyflenwad dŵr nac ansawdd dŵr yn y ddwy wlad. Dyw e ddim yn sôn am drosglwyddiadau masnachol o ddŵr. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, fel sydd wedi cael ei grybwyll, mae Llywodraeth Cymru wedi beirniadu San Steffan ar y diffyg parch sydd ganddynt tuag at ddatganoli, ac mae hyn yn beth cwbl iawn i'w wneud. Buaswn i'n cytuno â hynny. Ond cyfeiriodd y Prif Weinidog at yr anghydbwysedd niweidiol o bŵer sydd yma. Mae'r Prif Weinidog wedi bod yn iawn i ddod i'r casgliad bod y status quo cyfansoddiadol, yn syml, yn anghynaliadwy, waeth beth yw lliw y blaid lywodraethol yn Downing Street. Ond mae angen gweithredu nid dim ond pan fydd amgylchiadau yn caniatáu, ond yn mynnu hynny, ac mae'n anffodus bod gweithredoedd Llywodraeth Cymru ei hun wedi methu o ran yr hyn sydd yn angenrheidiol yn achos pwerau Cymru dros ddŵr.
Gwyddom fod Llywodraeth Cymru wedi gofyn am ohirio edrych ar hyn oll am bwerau dŵr hyd at wanwyn 2022. Ni fu fawr dim, os unrhyw, ohebiaeth bellach rhwng y ddwy Lywodraeth ar y mater hwn. Mae'n ymddangos bod y dyddiad gweithredu diwygiedig hefyd wedi cael ei adael yn y pen draw. Mae'n amlwg, felly, fod y diffyg cynnydd ar ddatganoli pwerau dros ddŵr ymhellach wedi cael ei achosi yn rhannol o ganlyniad i Lywodraeth Cymru yn llusgo eu traed.
Buaswn i'n dweud, i gloi, Dirprwy Lywydd, mae angen grym ac ewyllys i wthio, i frwydro am newid. Rhaid bachu’r cyfleoedd prin a gwerthfawr sy'n dod i newid pan fyddant yn cyflwyno eu hunain. Rhaid cael datrysiad ar fyrder.
I would like to welcome today's motion, and I thank Rhys for tabling it. Thank you also to Mike for mentioning Steffan Lewis. Yes, indeed, why do we in Wales have to be different? So, thank you very much, Mike, for mentioning Steffan.
The issue of water has an emotional and powerful resonance in Wales's modern politics, as Rhys set out. The inundation of Capel Celyn in the 1960s led to the displacement of an entire community, and that amplified the expression of a wider sense of injustice due to the exploitation and disenfranchisement of Wales and her people. It's a feeling that remains to this day, because the reality is, even though we now have a devolved Parliament, a Senedd—and I'd agree with Rhys that you could make the point that this Senedd exists as a result of the politics around water—but, despite that, Wales continues to be sold short, as they say in English, as a result of our fundamentally subordinate status within this British union.
The failed model of privatisation within the water industry has also, as Mike mentioned, contributed to the grievous state of our rivers and our seas. At present, some 45 per cent of Wales's rivers are classified as being in a good ecological condition. The fundamental point here is the unequal devolution settlement across these isles has left Wales at a specific disadvantage compared to the other devolved nations. The lack of effective legislative controls over our water resources has enabled private companies to profit from the enormous quantities of water that are transferred from Wales every year, with precious few consequential benefits to our communities.
This example, namely control over water, underlines the point unequivocally: whilst the legislative competencies of Scotland and Northern Ireland over their water resources—the point has been made—correspond fully with their geographical boundaries, Wales's devolved powers in this policy area are based on the 'wholly or mainly' model set out in the Government of Wales Act 2006. This means that the Senedd cannot regulate the transfer of water by private companies that operate across the border. This includes, as we've heard, companies such as Severn Dee, which supplies around 115,000 homes in mid Wales, and United Utilities, which holds the water extraction licence for the Llyn Efyrnwy reservoir.
And although the Wales Act 2017 amended the devolved framework slightly by establishing an inter-governmental protocol on the transfer of water across the border, the protocol is designed only to ensure that there is no serious adverse impact on water resources, water supply or on the quality of water in both nations. Nor does it mention the commercial transfer of water. Over the past few years, as has been mentioned, the Welsh Government has criticised Westminster and the lack of respect shown by them to devolution, and it has been quite right in doing so. I would agree with that. But the First Minister referred to the harmful power imbalance that exists here. The First Minister has been right in coming to the conclusion that the status quo constitutionally is, put simply, unsustainable, no matter what party is in Government in Downing Street. But action must be taken not just when circumstances allow, but when circumstances demand that action be taken, and it's unfortunate that the actions of the Welsh Government itself have failed to deliver vital results when it comes to Wales's powers over water.
We know that the Welsh Government has postponed consideration of powers over water until the spring of 2022. There has been little, if any, further correspondence between the two Governments on this issue. It appears that even this delayed date has fallen by the wayside. It's therefore clear that the lack of progress on further devolution of powers over water has been caused in part by the Welsh Government dragging its feet.
To conclude, Dirprwy Lywydd, I would say that we must muster the strength and the will to drive and to urge change. We must take the rare and valuable opportunities that arise for change when they do present themselves. We must have a solution urgently.
Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James.
I call on the Minister for Climate Change, Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you very much for the opportunity to respond to this debate today, and, as I'm sure you're aware, Dirprwy Lywydd, and, as many Members have already mentioned, we have already discussed the devolution of water in this Siambr just recently, in June.
Today's motion has near-identical points to the previous motion, which the Welsh Government supported, with some amendments we added, which were then voted through. So, on that basis, we will support the motion again today, although many of the arguments I've heard today from Members are actually about taking water into state ownership, which is, of course, a very different animal indeed. [Interruption.] The points I—. Well, but it's not, unfortunately, what we're debating.
The points I made in June still stand. I agree that Wales should have full control over its water resources, but I want to reiterate that the ongoing process of devolution means this is already essentially the case. Our relationship with the water companies operating in Wales and Natural Resources Wales and Ofwat as regulators is only one element of all of that. For example, we are all working together, alongside the Consumer Council for Water, the Drinking Water Inspectorate and independent challenge groups, to ensure a collaborative approach for the current price review process, or PR24, as it's known. We aim to deliver on our shared cross-sector ambition for Wales for an increased focus on long-term resilience, greater environmental and social value, and delivery of high-quality services to customers and communities.
I'm sure many of you have seen the Ofwat annual performance report, which was published yesterday. The report provides an assessment of water companies in relation to all areas of operation. Both Dŵr Cymru Welsh Water and Hafren Dyfrdwy need to address areas of performance where they lag behind industry average. Those areas include water supply interruption, leakage management and delivering reductions in per capita consumption, or daily water usage, in lay person's terms. It is good to see that Dŵr Cymru Welsh Water has the highest ratings of customer satisfaction, providing services to vulnerable customers and reacting to unplanned outages and repairs. And they were sector leading for tackling internal sewer flooding. However, it's quite clear that both companies need to do a lot more to get themselves out of the categories they're in, with Hafren Dyfrdwy only having one more score at average than Dŵr Cymru, and only narrowly avoiding, therefore, being in the lagging category—so, just not a good performance at all.
We expect the water companies in Wales to work much harder to deliver excellent services to customers across all areas of operation. My officials are working closely with the water companies in Wales, and with Ofwat, to ensure they are addressing all areas of concern. And I do know, of course, that Members are keen to see the commencement of section 48(1) of the Wales Act 2017 as soon as possible. I would just point out, though, that the creation of Hafren Dyfrdwy really does mean that there are no longer any water companies operating mainly in England who also operate in Wales. In other words, the main purpose of the powers under section 48(1) have already been delivered without the need to commence the provision. Nevertheless, the Welsh Government is committed to follow up on this work, which I committed to during the June debate. My officials have begun the process of considering next steps, including scoping out the full implications on other legislation. This is a significant resource-intensive and painstaking process, and we must make sure that the devolution settlement fully delivers on its intentions. It's not a change that can be brought about just overnight.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch yn fawr iawn am y cyfle i ymateb i'r ddadl hon heddiw, ac fel y gwyddoch rwy'n siŵr, Ddirprwy Lywydd, ac fel y mae llawer o'r Aelodau eisoes wedi sôn, rydym eisoes wedi trafod datganoli dŵr yn y Siambr hon yn ddiweddar, ym mis Mehefin.
Mae gan y cynnig heddiw bwyntiau bron yn union yr un fath â'r cynnig blaenorol, a gefnogwyd gan Lywodraeth Cymru gyda rhai gwelliannau a ychwanegwyd gennym, ac a gafodd eu derbyn. Felly, ar y sail honno, byddwn yn cefnogi'r cynnig eto heddiw, er bod llawer o'r dadleuon a glywais heddiw gan yr Aelodau yn ymwneud â dod â dŵr i berchnogaeth y wladwriaeth, sy'n fater gwahanol iawn wrth gwrs. [Torri ar draws.] Mae'r pwyntiau a—. Yn anffodus, nid dyna rydym yn ei drafod.
Mae'r pwyntiau a wneuthum ym mis Mehefin yn dal i sefyll. Rwy'n cytuno y dylai Cymru gael rheolaeth lawn dros ei hadnoddau dŵr, ond rwyf am ailadrodd bod proses barhaus datganoli yn golygu bod hyn eisoes yn digwydd yn y bôn. Un elfen yn unig o hynny i gyd yw ein perthynas â'r cwmnïau dŵr sy'n gweithredu yng Nghymru a Cyfoeth Naturiol Cymru ac Ofwat fel rheoleiddwyr. Er enghraifft, rydym i gyd yn gweithio gyda'n gilydd, ochr yn ochr â'r Cyngor Defnyddwyr Dŵr, yr Arolygiaeth Dŵr Yfed a grwpiau her annibynnol, i sicrhau dull cydweithredol o weithredu'r broses adolygu prisiau gyfredol, neu PR24, fel y'i gelwir. Ein nod yw cyflawni ein huchelgais traws-sector cyffredin i Gymru ar gyfer mwy o ffocws ar wytnwch hirdymor, mwy o werth amgylcheddol a chymdeithasol, a darparu gwasanaethau o ansawdd uchel i gwsmeriaid a chymunedau.
Rwy'n siŵr fod llawer ohonoch wedi gweld adroddiad blynyddol Ofwat ar berfformiad, a gyhoeddwyd ddoe. Mae'r adroddiad yn darparu asesiad o gwmnïau dŵr mewn perthynas â phob maes gweithredu. Mae angen i Dŵr Cymru a Hafren Dyfrdwy fynd i'r afael â meysydd perfformiad lle maent ar ei hôl hi o gymharu â pherfformiad cyfartalog y diwydiant. Mae'r meysydd hynny'n cynnwys tarfu ar y cyflenwad dŵr, rheoli gollyngiadau a chyflawni gostyngiadau o ran defnydd y pen, neu ddefnydd dŵr dyddiol. Mae'n dda gweld mai Dŵr Cymru sydd â'r sgoriau uchaf o ran boddhad cwsmeriaid, darparu gwasanaethau i gwsmeriaid bregus ac ymateb i doriadau heb eu cynllunio yn y cyflenwad ac atgyweiriadau. Ac roeddent yn arwain y sector ar fynd i'r afael â llifogydd carthffosydd mewnol. Fodd bynnag, mae'n eithaf amlwg fod angen i'r ddau gwmni wneud llawer mwy i godi allan o'r categorïau y maent ynddynt, gyda Hafren Dyfrdwy ond yn cael un sgôr yn fwy ar gyfartaledd na Dŵr Cymru, ac ond o drwch blewyn yn osgoi bod yn y categori sy'n llusgo ar ôl—felly, perfformiad nad yw'n dda o gwbl.
Rydym yn disgwyl i'r cwmnïau dŵr yng Nghymru weithio'n llawer caletach i ddarparu gwasanaethau rhagorol i gwsmeriaid ar draws pob maes gweithredu. Mae fy swyddogion yn gweithio'n agos gyda'r cwmnïau dŵr yng Nghymru, a gydag Ofwat, i sicrhau eu bod yn mynd i'r afael â phob maes sy'n peri pryder. Ac rwy'n gwybod, wrth gwrs, fod yr Aelodau'n awyddus i weld adran 48(1) o Ddeddf Cymru 2017 yn cychwyn cyn gynted â phosibl. Hoffwn nodi, serch hynny, fod creu Hafren Dyfrdwy yn golygu nad oes unrhyw gwmnïau dŵr bellach yn gweithredu'n bennaf yn Lloegr sydd hefyd yn gweithredu yng Nghymru. Mewn geiriau eraill, mae prif bwrpas y pwerau o dan adran 48(1) eisoes wedi'i gyflawni heb fod angen cychwyn y ddarpariaeth. Serch hynny, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i fynd ar drywydd y gwaith hwn yr ymrwymais iddo yn ystod y ddadl ym mis Mehefin. Mae fy swyddogion wedi dechrau'r broses o ystyried y camau nesaf, gan gynnwys cwmpasu'r effeithiau llawn ar ddeddfwriaeth arall. Mae hon yn broses sy'n defnyddio llawer iawn o adnoddau ac sy'n cymryd amser, ac mae'n rhaid inni sicrhau bod y setliad datganoli yn cyflawni ei fwriadau'n llawn. Nid yw'n newid y gellir ei sicrhau dros nos.
Members here do not need me to tell them about the nature of water as a precious resource or its symbolism within the wider devolution debate. What I will say, though, is that the Welsh Government's approach here is a pragmatic one. We already use our powers to require all strategic water infrastructure investments affecting Wales, including any transfers, to benefit Wales's communities and natural environment. Wales's water companies have a statutory duty to provide a secure supply of water and demonstrate how they will do this through the water resource management plans, which have a 25-year life span. Meanwhile, water companies wholly or mainly in Wales, of which both are, must follow Welsh Government's guiding principles, and Welsh Ministers have a statutory role in the sign-off process for any transfer plans.
All of this is grounded in the 2018 inter-governmental protocol between the Welsh and UK Governments. However, as I highlighted again in June, Dirprwy Lywydd, the chief pressures on the future of Wales's water resources are not the transferring of water beyond our border but those pressures arising from activities within our border, namely waste water run-off, urban run-off, misconnections, diffuse rural pollution, physical modifications, abandoned mines and invasive species. We are utilising our powers over water in Wales to address these issues and not shying away from any of our responsibilities in these areas.
For example, a key area that many of you will be familiar with is the issue of phosphorus in our special area of conservation river catchments. At our most recent river pollution summit in March, all key sectors, including water, housing, planning, agriculture, agreed to an action plan that aims to unlock critical social housing developments. Since then, we've continued to work closely with partners to drive forward improvement in our river water quality. We've provided our nutrient management boards with up to £1.1 million in funding for 2023-24 to support the delivery of priority actions in failing SAC river catchments, and we've also provided funding to speed up NRW's review of permits so that local planning authorities can make planning decisions sooner. So, for example, Dirprwy Lywydd, a new permit for Five Fords water treatment works could unlock nearly 3,000 dwellings, which would be a major proportion of the applications held in abeyance in the Dee catchment. The example in the Dee demonstrates that we can unlock critical developments without needing to change the goalposts around nutrient neutrality.
And I want to just take this opportunity to emphasise that the Welsh Government has absolutely no intention of rowing back on our environmental protections in the way the UK Government is trying to do. In Wales, we remain committed to the health of our rivers and are clear there will be no regression of environmental standards here. In 2019, we became the first country to introduce a mandatory requirement for sustainable drainage systems, or SuDS as they're called, on all new developments. Not only do SuDS support our net zero, biodiversity and well-being objectives, they're an important means of relieving pressure on the sewage network and, in turn, have a positive impact on issues like combined sewer overflows, as well as intercepting many pollutants from highways and other hard surface areas. With our SuDS regime, we will increase and enhance the community open spaces in our villages, towns and cities, making Wales a cleaner, greener place in which to live and work for current and future generations.
And meanwhile, returning to our rivers, we know from recent evidence published by Dŵr Cymru Welsh Water and validated by NRW that rural land use is the leading contributor of phosphorus pollution in six of Wales's nine SAC rivers—62 per cent—including four of the five SAC rivers that are currently failing phosphate targets. Phosphorus pollution clearly dominates land use planning considerations in a number of predominantly rural areas, because the levels of pollution are above set thresholds. This further reinforces the need for a multi-sector team Wales approach to securing the long-term future of Wales's water resources. The sustainable farming scheme announced by the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd, in July includes several actions to help address this, covering benchmarking, soil management and biosecurity. These are designed to help improve farmers' productivity, cut costs and improve the sustainability of farm businesses in line with the requirements of the new water resources regulations. Meanwhile, alongside NRW and DC WW, we are also exploring a unified approach to catchment consenting in failing SAC rivers, which will be required as part of the First Minister's river pollution action plan. This involves a review of approaches in other administrations and better understanding of the regulatory framework needed to support catchment permitting approaches in failing SAC rivers.
It's not just key sectors who have a role to play, though. Our team Wales approach also extends to the public, and I’m keen too that we continue to capitalise on our progress to consider and draw in citizen science where appropriate. This additional perspective helps us to take into account and better understand the challenges we face, and I’m very grateful to NRW for following up on this work.
Dirprwy Lywydd, I’m not claiming here that we have solved all our water resources issues yet. We have an awful long way to go. But the progress we have made to date is precisely because we have used our powers to decide our own ambition, set our own direction, and deliver for the needs of our own communities, and that’s what matters most. Diolch.
Nid oes angen i mi ddweud wrth yr Aelodau yma am natur dŵr fel adnodd gwerthfawr na'i symbolaeth yn y ddadl ddatganoli ehangach. Ond yr hyn a ddywedaf yw bod dull Llywodraeth Cymru o weithredu yma yn un pragmatig. Rydym eisoes yn defnyddio ein pwerau i fynnu bod pob buddsoddiad seilwaith dŵr strategol sy'n effeithio ar Gymru, gan gynnwys unrhyw drosglwyddiadau, o fudd i gymunedau Cymru a'r amgylchedd naturiol. Mae gan gwmnïau dŵr Cymru ddyletswydd statudol i ddarparu cyflenwad diogel o ddŵr ac i ddangos sut y byddant yn gwneud hyn drwy'r cynlluniau rheoli adnoddau dŵr, sydd â rhychwant oes o 25 mlynedd. Yn y cyfamser, mae'n rhaid i gwmnïau dŵr sy'n gyfan gwbl neu'n bennaf yng Nghymru, ac mae hynny'n wir am y ddau gwmni, ddilyn egwyddorion arweiniol Llywodraeth Cymru, ac mae gan Weinidogion Cymru rôl statudol yn y broses gymeradwyo ar gyfer unrhyw gynlluniau trosglwyddo.
Mae hyn i gyd wedi'i seilio ar brotocol rhynglywodraethol 2018 rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Fodd bynnag, eto fel y nodais ym mis Mehefin, Ddirprwy Lywydd, nid trosglwyddo dŵr y tu hwnt i'n ffin yw'r prif bwysau ar ddyfodol adnoddau dŵr Cymru, ond yn hytrach y pwysau sy'n deillio o weithgareddau yr ochr yma i'n ffin, sef dŵr gwastraff, dŵr ffo trefol, cysylltiadau diffygiol, llygredd gwledig gwasgaredig, addasiadau ffisegol, mwyngloddiau segur a rhywogaethau goresgynnol. Rydym yn defnyddio ein pwerau dros ddŵr yng Nghymru i fynd i'r afael â'r problemau hyn ac nid ydym yn cilio rhag ein cyfrifoldebau yn y meysydd hyn.
Er enghraifft, maes allweddol y bydd llawer ohonoch yn gyfarwydd ag ef yw mater ffosfforws yn nalgylchoedd afon ein hardaloedd cadwraeth arbennig. Yn ein huwchgynhadledd ddiweddaraf ar lygredd afonydd ym mis Mawrth, cytunodd pob sector allweddol, gan gynnwys dŵr, tai, cynllunio ac amaethyddiaeth i gynllun gweithredu sy'n anelu at ddatgloi datblygiadau tai cymdeithasol hanfodol. Ers hynny, rydym wedi parhau i weithio'n agos gyda phartneriaid i hybu gwelliant yn ansawdd dŵr ein hafonydd. Rydym wedi darparu hyd at £1.1 miliwn o gyllid i'n byrddau rheoli maetholion ar gyfer 2023-24 i gefnogi'r gwaith o gyflawni camau blaenoriaeth yn nalgylchoedd afonydd ardaloedd cadwraeth arbennig sy'n methu cyrraedd y safon, ac rydym hefyd wedi darparu cyllid i gyflymu adolygiad CNC o drwyddedau fel y gall awdurdodau cynllunio lleol wneud penderfyniadau cynllunio yn gynt. Felly, er enghraifft, Ddirprwy Lywydd, gallai trwydded newydd ar gyfer gwaith trin dŵr Five Fords ddatgloi bron i 3,000 o anheddau, a fyddai'n gyfran fawr o'r ceisiadau sydd wedi eu dal yn ôl yn nalgylch afon Dyfrdwy. Mae'r enghraifft yn nalgylch afon Dyfrdwy yn dangos y gallwn ddatgloi datblygiadau allweddol heb fod angen symud y pyst gôl mewn perthynas â niwtraliaeth maetholion.
Ac rwyf am fanteisio ar y cyfle hwn i bwysleisio nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fwriad o gwbl o gefnu ar ein hamddiffyniadau amgylcheddol yn y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn ceisio ei wneud. Yng Nghymru, rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i iechyd ein hafonydd ac rydym yn glir na fydd unrhyw gamu'n ôl ar safonau amgylcheddol yma. Yn 2019, ni oedd y wlad gyntaf i gyflwyno gofyniad gorfodol ar gyfer systemau draenio cynaliadwy ar bob datblygiad newydd. Nid yn unig y mae systemau draenio cynaliadwy yn cefnogi ein hamcanion sero net, bioamrywiaeth a llesiant, maent yn ffordd bwysig o leddfu pwysau ar y rhwydwaith carthffosiaeth ac yn eu tro, yn cael effaith gadarnhaol ar faterion fel gorlifoedd carthffosiaeth gyfun, yn ogystal â dal llawer o lygryddion oddi ar briffyrdd ac arwynebau caled eraill. Gyda'n cyfundrefn draenio cynaliadwy, byddwn yn cynyddu ac yn gwella'r mannau agored cymunedol yn ein pentrefi, ein trefi a'n dinasoedd, gan wneud Cymru'n lle glanach, gwyrddach i fyw a gweithio ynddo ar gyfer cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol.
Ac yn y cyfamser, gan ddychwelyd at ein hafonydd, fe wyddom o dystiolaeth ddiweddar a gyhoeddwyd gan Dŵr Cymru ac a ddilyswyd gan CNC mai defnydd tir gwledig yw prif gyfrannwr llygredd ffosfforws mewn chwech o naw afon ardal cadwraeth arbennig Cymru—62 y cant—gan gynnwys pedair o'r pum afon ardal cadwraeth arbennig sy'n methu cyflawni'r targedau ffosffad ar hyn o bryd. Mae'n amlwg fod llygredd ffosfforws yn dominyddu ystyriaethau cynllunio defnydd tir mewn nifer o ardaloedd sydd at ei gilydd yn wledig, gan fod lefelau llygredd yn uwch na'r trothwyon a bennwyd. Mae hyn yn atgyfnerthu ymhellach yr angen am ddull tîm aml-sector yng Nghymru i sicrhau dyfodol hirdymor adnoddau dŵr Cymru. Mae'r cynllun ffermio cynaliadwy a gyhoeddwyd gan y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd, ym mis Gorffennaf, yn cynnwys sawl cam gweithredu i helpu i fynd i'r afael â hyn, gan gynnwys meincnodi, rheoli pridd a bioddiogelwch. Mae'r rhain wedi'u cynllunio i helpu i wella cynhyrchiant ffermwyr, lleihau costau a gwella cynaliadwyedd busnesau fferm yn unol â gofynion y rheoliadau adnoddau dŵr newydd. Yn y cyfamser, ochr yn ochr â CNC a Dŵr Cymru, rydym hefyd yn archwilio dull unedig o weithredu cydsynio ar lefel dalgylch ar gyfer afonydd ardaloedd cadwraeth arbennig sy'n methu cyrraedd y safon, rhywbeth a fydd yn ofynnol fel rhan o gynllun gweithredu'r Prif Weinidog ar gyfer llygredd afonydd. Mae hyn yn cynnwys adolygu dulliau mewn gweinyddiaethau eraill a gwell dealltwriaeth o'r fframwaith rheoleiddio sydd ei angen i gefnogi dulliau trwyddedu ar lefel dalgylch ar gyfer afonydd ardaloedd cadwraeth arbennig sy'n methu cyrraedd y safon.
Nid sectorau allweddol yn unig sydd â rôl i'w chwarae, serch hynny. Mae ein dull tîm Cymru hefyd yn cynnwys y cyhoedd, ac rwy'n awyddus hefyd i'n gweld yn parhau i fanteisio ar ein cynnydd i ystyried a denu gwyddoniaeth dinasyddion lle bo hynny'n briodol. Mae'r persbectif ychwanegol hwn yn ein helpu i ystyried a deall yr heriau sy'n ein hwynebu yn well, ac rwy'n ddiolchgar iawn i CNC am fynd ar drywydd y gwaith hwn.
Ddirprwy Lywydd, nid wyf yn honni yma ein bod wedi datrys ein holl broblemau adnoddau dŵr eto. Mae gennym ffordd bell iawn i fynd. Ond mae'r cynnydd rydym wedi'i wneud hyd yma wedi digwydd oherwydd ein bod wedi defnyddio ein pwerau i benderfynu ar ein huchelgais ein hunain, i osod ein cyfeiriad ein hunain, ac i gyflawni ar gyfer anghenion ein cymunedau ein hunain, a dyna sydd bwysicaf. Diolch.
Galwaf ar Rhys ab Owen i ymateb i'r ddadl.
I call on Rhys ab Owen to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a diolch yn fawr, pawb, am gymryd rhan yn y ddadl yma y prynhawn yma.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you very much to everyone who has contributed to this debate this afternoon.
In the spirit of unity, Janet, I will concentrate in my closing on what I agree with you on, and I agree with you completely on the need for clarity—I’m not sure whether we had that today—clarity for us as Members of the Senedd, water companies, and, more importantly, for the people of Wales. As Mike Hedges said, the privatisation of water is a failed model, as agreed with Delyth and Jane Dodds. It’s good of Mike, in his usual, interesting speech, to cite Winston Churchill as a supporter of our position. I agree with Mike, and Mike constantly says this in the Siambr, that the asymmetrical model of devolution simply doesn’t work. I can’t understand unionists who are in support of devolution being in support of the asymmetrical model of devolution. It is, as Mike said, British exceptionalism indeed, quoting the late Steffan Lewis.
Now, Jane Dodds began by inviting Mike to join the Lib Dems. I can’t see from here whether Mike has crossed the floor to sit next to Jane, but, be that as it may, both agreed on most other points in this debate. Jane gave us examples of where additional funds could be spent in Wales to improve infrastructure and, through that, assist the people most in need in Wales, the people who are really struggling, seeing their bills increasing year on year. Jane also raised the important point of the increase in accountability with full devolution of water. What we have at the moment simply isn’t good enough accountability. Who is holding these companies fully to account with regard to sewage, with regard to the polluting of our waterways?
Mewn ysbryd o undod, Janet, rwyf am ganolbwyntio wrth gloi ar yr hyn rwy'n cytuno â chi yn ei gylch, ac rwy'n cytuno â chi'n llwyr ynghylch yr angen am eglurder—nid wyf yn siŵr ein bod wedi cael hynny heddiw—eglurder i ni fel Aelodau o'r Senedd, i'r cwmnïau dŵr, ac yn bwysicach, i bobl Cymru. Fel y dywedodd Mike Hedges, model aflwyddiannus yw preifateiddio dŵr, fel y cytunai Delyth a Jane Dodds. Mae'n dda fod Mike, yn ei araith ddiddorol arferol, wedi dyfynnu Winston Churchill fel rhywun a fyddai'n cefnogi ein safbwynt. Rwy'n cytuno â Mike, ac mae Mike yn dweud hyn yn gyson yn y Siambr, nad yw'r model anghymesur o ddatganoli yn gweithio. Ni allaf ddeall unoliaethwyr sydd o blaid datganoli ac sy'n cefnogi model anghymesur o ddatganoli. Eithriadoldeb Prydeinig ydyw, fel y dywedodd Mike, gan ddyfynnu'r diweddar Steffan Lewis.
Nawr, dechreuodd Jane Dodds drwy wahodd Mike i ymuno â'r Democratiaid Rhyddfrydol. Ni allaf weld o'r fan hon a yw Mike wedi croesi'r llawr i eistedd wrth ymyl Jane, ond boed hynny fel y bo, cytunai'r ddau ar y rhan fwyaf o'r pwyntiau eraill yn y ddadl hon. Rhoddodd Jane enghreifftiau i ni o ble y gellid gwario arian ychwanegol yng Nghymru i wella seilwaith a chynorthwyo drwy hynny y bobl fwyaf anghenus yng Nghymru, y bobl sy'n ei chael hi'n anodd iawn wrth weld eu biliau'n cynyddu o flwyddyn i flwyddyn. Hefyd, nododd Jane bwynt pwysig ynglŷn â'r cynnydd mewn atebolrwydd gyda datganoli dŵr yn llawn. Nid yw'r hyn sydd gennym ar hyn o bryd yn atebolrwydd digon da. Pwy sy'n dwyn y cwmnïau hyn i gyfrif yn llawn mewn perthynas â charthion, mewn perthynas â llygru ein dyfrffyrdd?
Gwnaeth Delyth Jewell ein hatgoffa ni’n gryf iawn am anghyfiawnderau’r gorffennol, a’r emosiynau cryf sydd o hyd yn cael eu teimlo heddiw. Ac fel dywedodd hi, i ddilyn beth ddywedodd Mike, mae anghymesuredd datganoli yn gadael Cymru i lawr unwaith eto. Rŷn ni’n cael ein gadael ar ôl unwaith eto, fel gyda’r Crown Estate, fel gyda chyfiawnder. Pam mai Cymru yw’r poor relation o hyd? Pam mai ni sy’n colli mas o hyd ac o hyd? Dyw’r status quo, fel gwnaeth Delyth Jewell yn ein hatgoffa ni, ddim yn gweithio, ac mae’n drueni gweld rhesymau ideolegol yn San Steffan yn cael eu defnyddio i rwystro newid a fyddai’n gwella bywydau pobl Cymru.
Delyth Jewell reminded us very robustly of the injustices of the past, and the strong emotions that are still felt to this day. As she said, to follow up on what Mike said, the disproportionality in terms of devolution in Wales is letting Wales down once again. We’re being left behind once again, as with the Crown Estate, as with justice. Why is it that Wales is the poor relation every time? Why do we always lose out? The status quo, as Delyth Jewell reminded us, isn’t working, and it’s a shame to see ideological reasons in Westminster being used to prevent a change that would improve the lives of the people of Wales.
Minister, I’m pleased you will support this motion. We can also agree that water companies need to improve the way they deliver services to the people of Wales, as Jane Dodds also mentioned. I accept the view that, of course, things cannot be done overnight; however, this has been discussed since 2017, and a timetable would be very helpful with regard to the transfer plans.
David T.C. Davies, the Secretary of State, said in 2021,
‘when it comes to dealing with the impact of pollution on the quality of our rivers...devolution is making matters more complicated.’
Devolution is making matters more complicated—that’s the view of them down the road in Westminster. I’m sure we can all unite together to agree that, in fact, it’s the lack of devolution that is making things more complicated, and is making it more likely that our waterways are being polluted, and the bills of the Welsh people are increasing year on year. I urge all Members to support this motion. Diolch yn fawr.
Weinidog, rwy'n falch eich bod yn mynd i gefnogi'r cynnig hwn. Gallwn hefyd gytuno bod angen i gwmnïau dŵr wella'r ffordd y maent yn darparu gwasanaethau i bobl Cymru, fel y soniodd Jane Dodds yn ogystal. Rwy'n derbyn y farn na ellir gwneud pethau dros nos wrth gwrs; fodd bynnag, mae hyn wedi bod yn destun trafodaeth ers 2017, a byddai amserlen yn ddefnyddiol iawn mewn perthynas â'r cynlluniau trosglwyddo.
Dywedodd David T.C. Davies, yr Ysgrifennydd Gwladol, yn 2021,
'o ran ymdrin ag effaith llygredd ar ansawdd ein hafonydd... mae datganoli yn gwneud pethau'n fwy cymhleth.'
Mae datganoli'n gwneud pethau'n fwy cymhleth—dyna yw eu safbwynt nhw draw yn San Steffan. Rwy'n siŵr y gallwn i gyd uno gyda'n gilydd i gytuno mewn gwirionedd mai diffyg datganoli sy'n gwneud pethau'n fwy cymhleth, ac sy'n ei gwneud yn fwy tebygol fod ein dyfrffyrdd yn cael eu llygru, a bod biliau pobl Cymru yn cynyddu o flwyddyn i flwyddyn. Rwy'n annog pob Aelod i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch yn fawr.
And for Rhys's information, Mike did not move his seat and move across the Chamber.
Ac er gwybodaeth i Rhys, ni wnaeth Mike newid ei sedd a symud ar draws y Siambr.
Gan nad oes gwelliant wedi'i gynnig, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig—[Torri ar draws.]
As the amendment was not moved, the proposal is to agree the motion—[Interruption.]
I haven't asked yet. [Laughter.]
Nid wyf wedi gofyn eto. [Chwerthin.]
A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. We will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 7 heddiw yw'r ddadl ar ddeiseb P-06-1332, 'Ariannu ymchwil brechlyn i amddiffyn gwiwerod coch rhag feirws marwol brech gwiwerod'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig, Jack Sargeant.
Item 7 today is a debate on petition P-06-1332, 'Fund vaccine research to protect red squirrels from deadly Squirrelpox virus'. I call on the Chair of the committee to move the motion, Jack Sargeant.
Cynnig NDM8359 Jack Sargeant
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi’r ddeiseb P-06-1332 'Ariannu ymchwil brechlyn i amddiffyn gwiwerod coch rhag feirws marwol brech y gwiwerod' a gasglodd 11,306 o lofnodion.
Motion NDM8359 Jack Sargeant
To propose that the Senedd:
Notes the petition P-06-1332 'Fund vaccine research to protect red squirrels from deadly Squirrelpox virus' which received 11,306 signatures.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Ar ran y Pwyllgor Deisebau, diolch am y cyfle i gyflwyno'r ddadl bwysig hon.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. On behalf of the Petitions Committee, thank you for the opportunity to introduce this debate today.
Llywydd, this is not the first time that this Senedd has debated a petition concerning the red squirrel, and we know well the passion and the compassion that many have in this chamber for it. We have previously considered two other petitions: P-06-1208, 'New laws to protect rare red squirrels from habitat loss which causes population decline’; and P-06-1225, 'Make Natural Resources Wales undertake and publish annual wildlife surveys before felling woodland'. Presiding Officer, they were both completed in 2022, with positive responses from the Minister and the Welsh Government.
Llywydd, our very own bright and bushy-tailed super furry animal, Mr Darren Millar, is well known as Wales’s official species champion for the red squirrel. But I’m sure he won’t be alone today in championing the importance of finding a vaccine to protect our red squirrel population from the deadly squirrelpox, which represents an existential threat to their ongoing survival.
The petition that we are debating today was created by the other great champion of red squirrels in Wales, Dr Craig Shuttleworth. It's titled, 'Fund vaccine research to protect red squirrels from deadly Squirrelpox virus', and it reads, Presiding Officer:
'Squirrelpox virus is carried and spread by grey squirrels. It doesn't harm them. When red squirrels are infected they develop open extensive skin lesions and die a painful death within two weeks
'In North Wales, 70-80% of the Gwynedd red population was lost in a 2020/21 outbreak...
'Promising research by Moredun Institute into a vaccine ran out of funds...
'The Wales Red Squirrel Conservation Plan...highlights that most Welsh red squirrels are in forests inhabited by grey squirrels. Pox virus is thus a major threat in Wales...
'In Bangor, there have been repeated Squirrelpox virus outbreaks in the period 2017-2022. Dead red squirrels have been found in woodland close to the Britannia Bridge and Telford's Suspension Bridge. It is only a matter of time before the infection is spread across the Menai Strait and onto Anglesey. The island contains the largest red squirrel population in Wales...
'We need Welsh Government to commit to funding research such as the stalled vaccine research of Moredun/Wildlife Ark Trust'.
Presiding Officer, the 2018 'Red Squirrel Conservation Plan for Wales' was prepared by the Wales squirrel forum. This is made up of statutory, non-statutory organisations and local squirrel groups. It provides an update of actions set in 2009. Action 5.4 reads, 'Research into squirrelpox virus', described as—and I quote,
'Promote the need for funding into squirrelpox virus research and vaccine development, and facilitate co-operation between the relevant departments of the different UK administrations.'
Presiding Officer, it highlights funding to support research as a constraint. I know full well that calls for additional funding at this time are very difficult. I know that the budget settlement is a seriously difficult one, but, Presiding Officer, this is an important issue to the people of Wales. This is the third time that we have debated a petition in the last few years on the red squirrel population in Wales.
I look forward to our debate from Members today. I look forward to the Minister's response. I look forward to raising awareness of what is a dangerous threat to the red squirrel population, and I hope that we can offer hope to the red squirrel species champion, Darren Millar, and those supporters of the red squirrel across Wales and across the world, that there is hope for a vaccine to protect our population of red squirrels from this devastating disease. Diolch yn fawr.
Lywydd, nid dyma'r tro cyntaf i'r Senedd hon drafod deiseb ynglŷn â'r wiwer goch, ac rydym yn gwybod yn iawn fod llawer o'r Aelodau yn y Siambr yn teimlo'n angerddol yn ei chylch. Rydym wedi ystyried dwy ddeiseb arall o'r blaen: P-06-1208, 'Deddfau newydd i amddiffyn gwiwerod coch prin rhag colli cynefinoedd sy'n achosi dirywiad yn eu poblogaeth'; a P-06-1225, 'Dylai Cyfoeth Naturiol Cymru orfod cynnal a chyhoeddi arolygon bywyd gwyllt blynyddol cyn cwympo coetir'. Lywydd, cwblhawyd y ddwy yn 2022, gydag ymatebion cadarnhaol gan y Gweinidog a Llywodraeth Cymru.
Lywydd, mae ein gwiwer goch sionc ein hunain, Mr Darren Millar, yn adnabyddus fel hyrwyddwr rhywogaeth swyddogol Cymru ar ran y wiwer goch. Ond rwy'n siŵr na fydd ar ei ben ei hun heddiw yn hyrwyddo pwysigrwydd dod o hyd i frechlyn i ddiogelu ein poblogaeth o wiwerod coch rhag feirws marwol brech y gwiwerod, sy'n fygythiad dirfodol i'w goroesiad.
Crëwyd y ddeiseb rydym yn ei thrafod heddiw gan hyrwyddwr mawr arall y gwiwerod coch yng Nghymru, Dr Craig Shuttleworth. Mae'n dwyn y teitl, 'Ariannu ymchwil brechlyn i amddiffyn gwiwerod coch rhag feirws marwol brech y gwiwerod', ac mae'n dweud, Lywydd:
'Mae feirws brech y gwiwerod yn cael ei gario a’i ledaenu gan wiwerod llwyd. Nid yw'r feirws yn eu niweidio nhw. O gael eu heintio, mae gwiwerod coch yn datblygu briwiau agored dros eu croen ac yn dioddef marwolaeth boenus o fewn pythefnos.
'Yng ngogledd Cymru, collwyd rhwng 70 a 80 y cant o wiwerod coch Gwynedd mewn brigiad o achosion yn 2020/21...
'Daeth cyllid Sefydliad Moredun ar gyfer ymchwil addawol i frechlyn i ben.
'Mae Cynllun Diogelu’r Gwiwerod Coch yng Nghymru... yn dangos bod y rhan fwyaf o wiwerod coch Cymru mewn coedwigoedd lle mae gwiwerod llwyd hefyd yn byw. Golyga hyn fod feirws y frech yn fygythiad mawr yng Nghymru...
'Ym Mangor, cafwyd nifer o achosion o feirws brech y gwiwerod yn y cyfnod 2017-2022. Daethpwyd ar draws cyrff gwiwerod coch mewn coetir ger Pont Britannia a Phont Grog Telford. Yn hwyr neu’n hwyrach, bydd yr haint yn croesi’r Fenai a lledaenu i Ynys Môn. Mae’r ynys yn gartref i boblogaeth fwyaf Cymru o wiwerod coch...
'Mae angen i Lywodraeth Cymru ymrwymo i ariannu ymchwil, megis yr ymchwil ohiriedig i frechlyn gan Moredun/Wildlife Ark Trust'.
Lywydd, paratowyd 'Cynllun Diogelu’r Gwiwerod Coch yng Nghymru' yn 2018 gan fforwm gwiwerod Cymru. Mae'n cynnwys sefydliadau statudol, anstatudol a grwpiau gwiwerod lleol. Mae'n darparu diweddariad o'r camau gweithredu a osodwyd yn 2009. Mae Cam 5.4 yn dweud, 'Ymchwil i feirws brech y wiwer', a ddisgrifir fel—ac rwy'n dyfynnu,
'Hysbysu am yr angen i ariannu ymchwil i firws brech y wiwer a datblygu brechlyn, a hwyluso cydweithredu rhwng adrannau perthnasol gwahanol weinyddiaethau’r DU.'
Lywydd, mae'n tynnu sylw at gyllid i gefnogi ymchwil fel cyfyngiad. Rwy'n gwybod yn iawn fod galwadau am gyllid ychwanegol ar yr adeg hon yn anodd iawn. Gwn fod setliad y gyllideb yn un anodd eithriadol, ond Lywydd, mae hwn yn fater pwysig i bobl Cymru. Dyma'r trydydd tro yn y blynyddoedd diwethaf i ni drafod deiseb ar boblogaeth y wiwer goch yng Nghymru.
Edrychaf ymlaen at ein dadl gan yr Aelodau heddiw. Edrychaf ymlaen at ymateb y Gweinidog. Rwy'n edrych ymlaen at godi ymwybyddiaeth o'r hyn sy'n fygythiad peryglus i boblogaeth y wiwer goch, ac rwy'n gobeithio y gallwn roi gobaith i hyrwyddwr rhywogaeth y wiwer goch, Darren Millar, a chefnogwyr y wiwer goch ledled Cymru a ledled y byd, y bydd brechlyn yn cael ei greu i ddiogelu ein poblogaeth o wiwerod coch rhag y clefyd dinistriol hwn. Diolch yn fawr.
Can I thank the Chair of the committee for his opening speech and for the way in which the Petitions Committee, which fulfils a very important function here in the Senedd, has worked hard to ensure that the plight of the red squirrel has been paid sufficient attention by this Senedd?
As has already been said, I am the red squirrel champion, I have been for a number of years, and it’s a pleasure to represent these super furry animals, which are amongst my favourite constituents because, of course, one of the last populations of red squirrels on the mainland is in the Clocaenog forest in my own constituency. And I'm very proud of the work that the Clocaenog Red Squirrels Trust, of which I'm a member and need to declare an interest, is doing in order to promote the welfare and conservation of the species in my own constituency. I'm also very proud, of course, of the work that the Welsh Mountain Zoo, the national zoo of Wales, is doing to participate in the red squirrel breeding programme, which, of course, has helped to reintroduce squirrels on Anglesey and in Clocaenog and to bolster the populations of reds elsewhere as well.
So, we already know, from the opening remarks, that squirrelpox is an existential threat to the red squirrel population here in Wales. This is an iconic species in our nation, and when you have the sort of statistics that we've just heard—about 70 to 80 per cent of the population, a sparse population as well, in Gwynedd having been wiped out in a very short period of time as a result of an outbreak of squirrelpox—you realise just how precarious the situation is for red squirrels across the country. I've visited the different populations in mid Wales and Clocaenog—I didn't spot any in mid Wales, which was a great upset to me, by the way. If you want to go and spot them, you go to Anglesey, of course, where there's been a huge success because of the conservation work that has been done, both to control the grey squirrel numbers and eradicate them from the island, but also, of course, to try and protect them from incoming grey squirrels over the Menai strait, which pose this threat of bringing the disease to them.
One thing that we do know is that there is some light at the end of the tunnel in terms of a vaccine, because a vaccine has actually been developed, but unfortunately, it's quite a potent vaccine and knocks the squirrels out, effectively, for some considerable time before they recover, and it needs to be attenuated in order to make it safer. But that attenuation work with the vaccine needs further research and that's why we have these calls for research and funding to be supported by the Welsh Government—and, indeed, I have to say, the UK Government needs to put its hands in its pocket and the Scottish Government needs to put its hands in its pocket too—in order to fund this research to get it completed, so that we can make the sort of progress that we need to make in securing the future of this species here in Wales.
The Moredun Research Institute, by the way, because of the work that it's done, I think is probably best placed to continue doing that research. We know that because of the red squirrel trust's work on this and the work that's been done by the organisation that was helped to be established by His Majesty the King while he was the Prince of Wales, which is the UK Squirrel Accord, they've estimated that the cost of completing this research is about £400,000. Now, I appreciate that £400,000 is a lot of money—right? It's a lot of money when you're trying to find money to fund other important things too. But in the scheme of things, with the scale of Government budgets, and if there can be collaboration between the Governments across the UK, I'm sure we can find this resource so that we can help to safeguard the future of these squirrels.
And, we need a decision on this urgently, because these reds, they don't have a lot of time. It is just a matter of time, unfortunately, before a grey will get across the Menai strait and introduce squirrelpox into that population of reds that is on Ynys Môn. And if we're not careful, we'll lose 70 to 80 per cent of that population and it will be so thin that it will not be viable. So, we need to make sure that we act swiftly, and I hope, Minister, that you will be able to confirm today that you're prepared to do your bit with some proportionate funding in order to make sure that we safeguard the future of the species here in Wales. I look forward to your contribution to the debate.
A gaf fi ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor am ei araith agoriadol ac am y ffordd y mae'r Pwyllgor Deisebau, sy'n cyflawni swyddogaeth bwysig iawn yma yn y Senedd, wedi gweithio'n galed i sicrhau bod sefyllfa'r wiwer goch wedi cael digon o sylw gan y Senedd hon?
Fel y dywedwyd eisoes, fi yw hyrwyddwr rhywogaeth y wiwer goch, a hynny ers nifer o flynyddoedd, ac mae'n bleser cynrychioli'r anifeiliaid blewog hynod hyn, sydd ymhlith fy hoff etholwyr oherwydd, wrth gwrs, mae un o'r poblogaethau olaf o wiwerod coch ar y tir mawr yng nghoedwig Clocaenog yn fy etholaeth. Ac rwy'n falch iawn o'r gwaith y mae Ymddiriedolaeth Gwiwerod Coch Clocaenog, yr wyf yn aelod ohono, ac rwyf angen datgan diddordeb yn hynny o beth, yn ei wneud er mwyn hyrwyddo lles a chadwraeth y rhywogaeth yn fy etholaeth. Rwyf hefyd yn falch iawn, wrth gwrs, o'r gwaith y mae Sw Mynydd Cymru, sw cenedlaethol Cymru, yn ei wneud i gymryd rhan yn y rhaglen fagu gwiwerod coch, sydd wedi helpu i ailgyflwyno gwiwerod ar Ynys Môn ac yng Nghlocaenog ac i gryfhau poblogaethau o wiwerod coch mewn mannau eraill hefyd.
Felly, fe wyddom eisoes, o'r sylwadau agoriadol, fod brech y gwiwerod yn fygythiad dirfodol i boblogaeth y wiwer goch yma yng Nghymru. Mae hon yn rhywogaeth eiconig yn ein gwlad, a phan fo gennych chi y math o ystadegau rydym newydd eu clywed—fod tua 70 i 80 y cant o'r boblogaeth, poblogaeth brin hefyd, yng Ngwynedd wedi cael ei dileu mewn cyfnod byr iawn o ganlyniad i achosion o frech y gwiwerod—rydych chi'n sylweddoli pa mor ansicr yw'r sefyllfa i wiwerod coch ledled y wlad. Rwyf wedi ymweld â'r gwahanol boblogaethau yng nghanolbarth Cymru a Chlocaenog—ni welais yr un yn y canolbarth, ac roedd hynny'n ofid mawr i mi, gyda llaw. Os ydych chi eisiau mynd i'w gweld, ewch i Ynys Môn wrth gwrs, lle cafwyd llwyddiant ysgubol oherwydd y gwaith cadwraeth a wnaed, i reoli niferoedd gwiwerod llwyd a'u dileu o'r ynys, ond hefyd i geisio eu diogelu rhag gwiwerod llwyd sy'n dod i mewn dros y Fenai, sy'n creu bygythiad o drosglwyddo'r clefyd iddynt.
Un peth a wyddom yw bod rhywfaint o oleuni ar ben draw'r twnnel mewn perthynas â brechlyn, oherwydd mae brechlyn wedi'i ddatblygu mewn gwirionedd, ond yn anffodus, mae'n frechlyn eithaf cryf ac mae'n eu llorio i bob pwrpas am gryn amser cyn iddynt wella, ac mae angen ei wanhau er mwyn ei wneud yn fwy diogel. Ond mae angen ymchwil bellach ar y gwaith gwanhau hwnnw gyda'r brechlyn a dyna pam ein bod yn gwneud y galwadau hyn am ymchwil a chyllid gan Lywodraeth Cymru—ac yn wir, mae'n rhaid imi ddweud, mae angen i Lywodraeth y DU roi ei dwylo yn ei phocedi ac mae angen i Lywodraeth yr Alban roi ei dwylo yn ei phocedi hefyd—er mwyn ariannu'r ymchwil hwn i'w gwblhau, fel y gallwn wneud y math o gynnydd y mae angen inni ei wneud i sicrhau dyfodol y rhywogaeth hon yma yng Nghymru.
Gyda llaw, oherwydd y gwaith y mae wedi'i wneud, rwy'n credu mai Sefydliad Ymchwil Moredun, yn ôl pob tebyg, sydd yn y sefyllfa orau i barhau i wneud y gwaith ymchwil hwnnw. Oherwydd gwaith yr ymddiriedolaeth gwiwerod coch ar hyn a'r gwaith a wnaed gan y sefydliad y gwnaeth Ei Fawrhydi y Brenin helpu i'w sefydlu pan oedd yn Dywysog Cymru, sef Cytundeb Gwiwerod y DU, rydym yn gwybod eu bod wedi amcangyfrif bod cost cwblhau'r ymchwil hon oddeutu £400,000. Nawr, rwy'n derbyn bod £400,000 yn llawer o arian—iawn? Mae'n llawer o arian pan ydych chi'n ceisio dod o hyd i arian i ariannu pethau pwysig eraill hefyd. Ond yn ôl trefn pethau, gyda maint cyllidebau'r Llywodraeth, ac os oes modd sicrhau cydweithio rhwng y Llywodraethau ledled y DU, rwy'n siŵr y gallwn ddod o hyd i'r arian hwn fel y gallwn helpu i ddiogelu dyfodol y gwiwerod hyn.
Ac rydym angen penderfyniad ar hyn ar frys, oherwydd nid oes gan y gwiwerod coch hyn lawer o amser. Mater o amser yw hi, yn anffodus, cyn y bydd gwiwer lwyd yn croesi'r Fenai ac yn trosglwyddo brech y gwiwerod i'r boblogaeth o wiwerod coch ar Ynys Môn. Ac os na fyddwn yn ofalus, byddwn yn colli 70 i 80 y cant o'r boblogaeth honno nes y bydd mor denau fel na fydd yn hyfyw. Felly, mae angen inni sicrhau ein bod yn gweithredu'n gyflym, ac rwy'n gobeithio, Weinidog, y gallwch gadarnhau heddiw eich bod yn barod i wneud eich rhan gyda rhywfaint o gyllid cymesur er mwyn sicrhau ein bod yn diogelu dyfodol y rhywogaeth hon yng Nghymru. Edrychaf ymlaen at eich cyfraniad i'r ddadl.
Diolch yn fawr iawn i Craig o'r Red Squirrels Trust Wales am ddechrau'r ddeiseb yma. Dwi'n ei longyfarch o am lwyddo i gasglu digon o lofnodion.
Thank you very much to Craig from the Red Squirrels Trust Wales for opening this petition. I congratulate him for gathering enough signatures.
Well done for making sure that enough names made it onto that petition to trigger this debate today. I wrote to the Minister about the petition some months ago, so I'm pleased that we've got a chance to discuss it today.
We know that the red squirrel is probably most closely associated with Ynys Môn, and, of course, it's a sore point that the species champion title had been bagged by Darren Millar before I was elected to this place. But for the sake of our little furry friend, I am, of course, happy to work with Darren Millar and all of us across the Chamber to make sure that the red squirrel does get the backing it needs. I also, of course, note my support for the chough, that I am delighted to be the species champion of.
Da iawn am sicrhau bod digon o enwau wedi cyrraedd y ddeiseb honno i sbarduno'r ddadl hon heddiw. Ysgrifennais at y Gweinidog am y ddeiseb rai misoedd yn ôl, felly rwy'n falch ein bod yn cael cyfle i'w thrafod heddiw.
Gwyddom fod gwiwerod coch yn gysylltiedig ag Ynys Môn yn bennaf, mae'n debyg, ac wrth gwrs, mae'n destun gofid fod y teitl hyrwyddwr rhywogaeth wedi cael ei gymryd gan Darren Millar cyn i mi gael fy ethol i'r lle hwn. Ond er mwyn ein ffrind bach blewog, rwy'n hapus i weithio gyda Darren Millar a phob un ohonom ar draws y Siambr i wneud yn siŵr fod y wiwer goch yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arni. Rwyf hefyd, wrth gwrs, yn nodi fy nghefnogaeth i'r frân goesgoch, yr wyf yn falch iawn o fod yn hyrwyddwr rhywogaeth iddi.
Mae'r broblem sylfaenol yn un syml, fel rydyn ni wedi ei glywed. Y wiwer lwyd sy'n cario brech y wiwer, ond y wiwer goch ydy'r un sydd yn dioddef fwyaf ac yn cael ei tharo y fwyaf andwyol gan y frech yma. Yn y gorffennol, rydyn ni wedi ymateb i hynny a chymryd camau ymarferol i geisio ymateb pan fo'r wiwer lwyd yn fygythiad, yn dal gwiwerod llwyd a'u trapio nhw ac yn y blaen. Mae honno wedi bod yn arf gyffredin, difa'r wiwer lwyd oherwydd ei bygythiad hi, ond, wrth gwrs, cyn gynted ag y mae'r gwaith hwnnw'n arafu mae'r broblem yn dod yn ei hôl. Rydyn ni'n methu, dwi'n meddwl, â dibynnu ar hen ddatrysiadau rŵan, ac mae'n rhaid edrych ar opsiynau newydd.
Mae rhai wedi awgrymu cyflwyno dulliau atal cenhedlu, er enghraifft, ar y wiwer lwyd, eraill yn awgrymu cyflwyno'r bele, neu'r pine marten, er mwyn rheoli niferoedd y wiwer lwyd, ond dyna'n union ydy'r rhain, yndê, dulliau i leihau niferoedd y wiwer lwyd yn hytrach na dulliau i amddiffyn y wiwer goch go iawn. Ac mae o'n fygythiad go iawn, ydy. Rydyn ni'n sôn am bridgeheads i stopio'r wiwer lwyd rhag dod i Ynys Môn. Rydyn ni'n gweld tystiolaeth bod y wiwer lwyd yn gallu nofio ar draws y Fenai, felly mae'n hanfodol ein bod ni'n chwilio am y datrysiadau gorau, a does dim amheuaeth gennyf fi fod yna obaith go iawn pe bai'r buddsoddiad yn cael ei wneud mewn cwblhau y gwaith o ddatblygu'r brechlyn ar gyfer brech y wiwer.
Rydyn ni wedi clywed yn barod fod y gwaith wedi cael ei wneud yn barod, a'r Moredun Research Institute yn benodol wedi gwneud gwaith arweiniol iawn ar hyn rhwng 2011 a 2014, dwi'n meddwl. Roedd yna gryn waith wedi cael ei wneud, a'r treialon ar y pryd yn dangos canlyniadau addawol iawn o ran gostwng y nifer o wiwerod coch oedd yn marw o'r feirws. Ond, yn anffodus, mi ddaeth y gwaith yna i ben oherwydd diffyg cyllid, a bron i ddegawd yn ddiweddarach, dydyn ni ddim pellach ymlaen rŵan o ran datblygu'r brechlyn hwnnw.
Dwi a Phlaid Cymru yn sicr yn cefnogi'n fawr y galwadau yn y ddeiseb yma ar Lywodraeth Cymru i ariannu'r ymchwil, parhad y gwaith oedd wedi cael ei wneud yn flaenorol. Oes, mae yna ddyletswydd ar Lywodraethau rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig i gyfrannu hefyd, achos mae hon yn broblem sy'n effeithio ar yr ynysoedd yma i gyd.
Dwi'n caru gweld y wiwer goch. Dwi'n lwcus, mae hi'n dod at y tŷ acw erbyn hyn, fel maen nhw wedi cynyddu yn eu niferoedd ac mae o'n fy nghyffroi i bob tro dwi'n eu gweld nhw. Yn y cyfamser, tan ydyn ni'n cael yr addewid—gobeithio y cawn ni o heddiw yma—o barhad yr ymchwil, mi wnaf i barhau i drio bod yn bencampwr, er nad yn bencampwr swyddogol, a dwi'n gobeithio y bydd y Senedd yma a'r Llywodraeth yn barod i wneud yr hyn sydd ei angen i fod yn bencampwr go iawn dros ddyfodol y rhywogaeth yma.
The fundamental problem is simple, as we've already heard. The grey squirrel carries squirrelpox, but it's the red squirrel that suffers most and is hit hardest by that pox. In the past, we have responded to that and taken practical steps to try to respond when the grey squirrel has posed a threat, capturing grey squirrels and trapping them and so on. That has been a commonly used tool, culling the grey squirrel because of the threat posed, but, of course, as soon as that work slows, then the problem returns. I don't think we can rely on old solutions now, and we do have to look at new options.
Some have suggested introducing contraception, for example, for the grey squirrel, with others suggesting introducing the pine marten in order to control grey squirrel numbers, but this is exactly what these are, they are means of reducing the numbers of grey squirrels rather than seeking ways of protecting red squirrels. And it is a very real threat. We're talking about bridgeheads to stop grey squirrels from getting to Anglesey. We see evidence that grey squirrels can swim across the Menai, so it's crucial that we do seek the best solutions, and I have no doubt that there would be real hope if the investment were to be made in completing the work of developing the vaccine for squirrelpox.
We've already heard that the work has already been done, that the Moredun Research Institute, specifically, was doing groundbreaking work on this between 2011 and 2014, I think. A great deal of work was done, and the trials at the time showed very promising results in terms of reducing the number of red squirrels that died from the virus. But, unfortunately, that work came to an end because of a lack of funding, and almost a decade later, we are no further forward in developing that vaccine.
Myself and Plaid Cymru certainly support the demands made in this petition for the Welsh Government to fund the research and a continuation of the work that's previously been done. Yes, Governments in other parts of the UK are duty-bound to contribute too, because this is a problem that impacts all of these islands.
I love seeing the red squirrel. I'm lucky, it comes to my home now, given the increase in numbers, and I'm always excited every time I see a red squirrel. In the meantime, until we get the pledge that I hope we will have this afternoon that the research can continue, I will continue to try and be a champion, although not an official species champion, and I do very much hope that this Senedd and the Government will be willing to do what's necessary to become a real champion for the future of this species.
I would like to begin by thanking the petitioner, Dr Craig Shuttleworth, for his continued dedication to red squirrel protection and for engaging with the Senedd petitions process so that it can debate the important topic today. It's thanks to hundreds of dedicated experts and volunteers across Wales that we still have a viable red squirrel population at all. I can only imagine how difficult it must have been for those working in north Wales to see the devastating impact of the squirrelpox virus in 2021, as Gwynedd lost 80 per cent of its red squirrels—a huge setback after many years of hard work. As grey squirrels are unharmed by squirrelpox, they act as the perfect vector for the virus, spreading it to vulnerable red populations. This has meant that Ynys Môn has been able to keep the spread at bay by focusing on preventing grey squirrel recolonisation of the island through controls within an adjacent 150 square kilometre area in Gwynedd.
It's important to celebrate the successes of the red squirrel population on Ynys Môn. In 1997, only 40 red squirrels remained, but following natural expansion and a series of reintroductions, the adult red squirrel population is now around 700 individuals. And Dr Shuttleworth has estimated that tourists coming to see the red squirrels in Anglesey is currently worth about £1 million a year. However, disease is not the only serious threat to red squirrels; others include predation by domestic cats and dogs, roadkill, and habitat loss and fragmentation.
Holyhead's Penrhos nature reserve is currently at risk as developers Land and Lakes have permission to build a holiday park on the site. The nature reserve is an important habitat for red squirrels, as well as an oasis for local residents to enjoy. The development will see 27 acres of trees felled—that's the habitat of red squirrels—which will have a serious impact on the squirrels' home, removing much of their dreys and runs. I firmly believe that the impact a development project will have on local wildlife should be re-evaluated at the time of any delayed development. Some can be postponed for years, and I hope that NRW will reassess any permissions for Penrhos.
One in six species in Wales are at risk of extinction, and I ask Members to take a look at the curlew exhibition in the Senedd, which includes the body of the last auk, on loan from the Welsh national museum. [Interruption.] Apparently it was strangled by a collector, and that was it. That was in Victorian times, and that’s here now. So, I hope that the Welsh Government will consider looking into vaccine research with other governments and protect the much-loved and at-risk red squirrel.
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r deisebydd, Dr Craig Shuttleworth, am ei ymroddiad parhaus i ddiogelu gwiwerod coch ac am ymgysylltu â phroses ddeisebau'r Senedd fel y gall drafod y pwnc pwysig hwn heddiw. Yr unig reswm y mae gennym boblogaeth hyfyw o wiwerod coch yng Nghymru o hyd yw oherwydd gwaith cannoedd o arbenigwyr a gwirfoddolwyr ymroddedig ledled y wlad. Ni allaf ond dychmygu pa mor anodd oedd hi i'r rhai sy'n gweithio yng ngogledd Cymru weld effaith ddinistriol brech y gwiwerod yn 2021, pan gollodd Gwynedd 80 y cant o'i gwiwerod coch—ergyd enfawr ar ôl blynyddoedd lawer o waith caled. Gan nad yw gwiwerod llwyd yn cael eu niweidio gan frech y gwiwerod, maent yn gweithredu fel fector perffaith i'r feirws, gan ei ledaenu i boblogaethau bregus o wiwerod coch. Mae hyn wedi golygu bod Ynys Môn wedi gallu rhwystro'r lledaeniad drwy ganolbwyntio ar atal gwiwerod llwyd rhag ailsefydlu ar yr ynys drwy fesurau rheoli o fewn ardal gyfagos 150 cilomedr sgwâr yng Ngwynedd.
Mae'n bwysig dathlu llwyddiannau poblogaeth y wiwer goch ar Ynys Môn. Ym 1997, 40 o wiwerod coch yn unig oedd ar ôl, ond yn dilyn lledaenu naturiol a chyfres o gamau ailgyflwyno, mae poblogaeth y gwiwerod coch llawndwf bellach oddeutu 700. Ac mae Dr Shuttleworth wedi amcangyfrif bod twristiaid sy'n dod i weld y gwiwerod coch yn Ynys Môn yn werth tua £1 filiwn y flwyddyn ar hyn o bryd. Fodd bynnag, nid clefyd yw'r unig fygythiad difrifol i wiwerod coch; mae mathau eraill o fygythiad yn cynnwys cael eu lladd gan gathod a chŵn domestig, cael eu taro gan geir ar ffyrdd, a cholli a darnio cynefinoedd.
Mae gwarchodfa natur Penrhos yng Nghaergybi mewn perygl ar hyn o bryd oherwydd mae'r datblygwyr Land and Lakes wedi cael caniatâd i godi parc gwyliau ar y safle. Mae'r warchodfa natur yn gynefin pwysig i wiwerod coch, yn ogystal â bod yn hafan i drigolion lleol ei mwynhau. Bydd y datblygiad yn golygu cwympo 27 erw o goed—cynefin y gwiwerod coch—a fydd yn cael effaith ddifrifol ar gartref y gwiwerod, gan gael gwared ar lawer o'u nythod a'u rhedfeydd. Credaf yn gryf y dylid ailwerthuso'r effaith y bydd prosiect datblygu yn ei chael ar fywyd gwyllt lleol ar adeg unrhyw oedi yn y gwaith datblygu. Gellir gohirio rhai am flynyddoedd, ac rwy'n gobeithio y bydd CNC yn ailasesu unrhyw ganiatâd ar gyfer Penrhos.
Mae un o bob chwe rhywogaeth yng Nghymru mewn perygl o ddiflannu, a gofynnaf i'r Aelodau edrych ar arddangosfa'r gylfinir yn y Senedd, sy'n cynnwys corff y carfil diwethaf, a fenthyciwyd gan Amgueddfa Genedlaethol Cymru. [Torri ar draws.] Mae'n debyg iddo gael ei dagu gan gasglwr, a dyna ni. Digwyddodd hynny yn ystod oes Fictoria, ac mae hwnnw yma nawr. Felly, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried edrych ar ymchwil brechlyn gyda Llywodraethau eraill ac yn diogelu'r wiwer goch annwyl sydd mewn perygl.
Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James.
I call on the Minister for Climate Change, Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. As all Members have said, squirrelpox represents a genuine threat to red squirrel populations. There have been at least three outbreaks in red squirrels in the Gwynedd and Anglesey areas, where large numbers of red squirrels have been released following captive breeding. But there are some significant challenges regarding the development and delivery of a squirrelpox vaccine, which a number of Members have already mentioned. Work on the development of a vaccine was started in 2009 by the Moredun institute in Scotland, funded by the Wildlife Ark Trust. A candidate vaccine was identified as effective, but it also unfortunately had some severe side-effects. More work was required, but there is no guarantee the vaccine will become viable. Unfortunately, funding for that development ended in 2013, and no further research was then carried out.
Natural Resources Wales and my officials have been advised via the UK Squirrel Accord that the Wildlife Ark Trust has received a quote from a research institute to create a vaccine in 3.5 years at a cost of, we've been told, £361,000. Unfortunately, we don't have any further details about the research institute, the potential vaccine route to market or route to administer, a delivery mechanism or the wider cost of registration and delivery.
A mechanism for administration or delivery of the vaccine would clearly need to be part of the research, and would be an additional cost to developing the vaccine. We would think that an oral vaccine that could be delivered via a bait would be most suitable in squirrel populations. It's been successfully demonstrated in the treatment of rabies, but it's not known by us—I welcome if Members know more than I do, but nobody's mentioned it—whether the type of vaccine under development would be suitable for oral delivery. If not, then it's necessary to trap and administer the vaccine on a regular basis to maintain sufficient immunity in the population. That would only be necessary in areas where red and grey squirrels are likely to come into contact, but that is a large part of mid Wales, obviously.
The UK Squirrel Accord have summarised their concerns as follows: the cost for an annual delivery of a squirrelpox vaccine to wild populations; who would manufacture one in the relatively small batches necessary for it to be viable; could the vaccine result in a mutation of the virus, potentially making it more virulent or the vaccine ineffective; and could the use of a live virus vaccine result in a jump of the disease to other species. Obviously, these are questions we need answers to if we're to move forward.
The vaccine’s not the only course of action to mitigate the impact of the disease, and I know Members are all familiar with action to address pressures affecting red squirrels and their habitats, and are helping to build ecological resilience to that and other threats.
The mid Wales red squirrel population is now Wales's only true native population that has not been reinforced by releases of captive-bred animals from elsewhere in the UK. The mid Wales squirrels are widely dispersed and elusive. There have been no known cases of squirrelpox in this low-density population since monitoring began at least two decades ago. Over the same period, the grey squirrel population has been controlled and, while some grey squirrels have tested positive for squirrelpox, it does not seem to be widespread. The wildlife trust staff who manage the mid Wales red squirrel project advised that using such a vaccine on the mid Wales red squirrel population would be extremely difficult. There is a lack of information on the size of the population, and finding the individuals to deliver a vaccine would be very challenging indeed.
If the Senedd was to consider investing the significant sums required to develop the vaccine and delivery methods, the mid Wales team within Wildlife Trusts Wales advise the resources might be better directed into increasing grey squirrel control and positive public messaging to support red squirrel conservation work. To be successful, grey squirrel control must be coupled with habitat regeneration. This should be regeneration not only in terms of red squirrel conservation and forestry, but in terms of the wider conservation issues and the nature and climate emergency. Protecting tree replanting and the creation of new woodland are especially important in that.
If the mid Wales work with red squirrels is successful, their population is likely to increase. Normally, this would in turn increase the risk that the infection would spread, although in mid Wales, due to the size of the area and nature of the habitat, high-density populations are unlikely to be achieved. We know from data from Scotland that a population density of one to two red squirrels per hectare can be stable in very good quality habitat, but unfortunately the mid Wales habitat is not yet very good quality, although we obviously hope it will become so.
The Wales squirrel forum is the Welsh Government and NRW's mechanism for considering all aspects of grey squirrel management and red squirrel conservation. As part of that forum, the Welsh Government will consider the development of that vaccine alongside other conservation measures to protect and promote resilience within the red squirrel population. So, just to be clear, Dirprwy Lywydd, I'm not ruling that out at all. We certainly do want to consider doing it, but I would suggest that we note the petition and refer it to the Wales squirrel forum for further consideration as part—[Interruption.] Go on, Darren.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Fel y dywedodd yr holl Aelodau, mae brech y gwiwerod yn fygythiad gwirioneddol i boblogaethau gwiwerod coch. Mae o leiaf dri chlwstwr o achosion wedi bod mewn gwiwerod coch yn ardaloedd Gwynedd ac Ynys Môn, lle mae nifer fawr o wiwerod coch wedi cael eu rhyddhau yn dilyn bridio caeth. Ond mae yna heriau sylweddol ynghlwm wrth ddatblygu a darparu brechlyn at frech y gwiwerod, ac mae nifer o'r Aelodau eisoes wedi'u crybwyll. Yn 2009, dechreuodd Sefydliad Moredun yn yr Alban ar y gwaith o ddatblygu brechlyn, gwaith a ariannwyd gan Wildlife Ark Trust. Nodwyd bod un brechlyn penodol yn effeithiol, ond yn anffodus roedd iddo sgil-effeithiau difrifol hefyd. Roedd angen mwy o waith, ond nid oes sicrwydd y bydd y brechlyn yn dod yn hyfyw. Yn anffodus, daeth cyllid ar gyfer y datblygiad hwnnw i ben yn 2013, ac ni chynhaliwyd unrhyw ymchwil pellach wedyn.
Mae Cyfoeth Naturiol Cymru a fy swyddogion wedi cael gwybod, drwy Gytundeb Gwiwerod y DU, fod Wildlife Ark Trust wedi cael dyfynbris gan sefydliad ymchwil i greu brechlyn mewn 3.5 mlynedd ar gost o £361,000 yn ôl yr hyn a ddywedwyd wrthym. Yn anffodus, nid oes gennym unrhyw fanylion pellach am y sefydliad ymchwil, y llwybr brechlyn posibl i'r farchnad neu lwybr ar gyfer ei weinyddu, system ddarparu na chost ehangach cofrestru a chyflwyno.
Yn amlwg, byddai angen i system weinyddu neu gyflwyno'r brechlyn fod yn rhan o'r ymchwil, a byddai honno'n gost ychwanegol ar ben y gost o ddatblygu'r brechlyn. Rydym yn credu y byddai brechlyn drwy'r geg, y gellid ei ddarparu drwy abwyd, yn fwyaf addas ar gyfer poblogaethau gwiwerod. Profwyd bod hynny'n llwyddiannus wrth drin y gynddaredd, ond nid ydym yn gwybod—os yw'r Aelodau'n gwybod mwy na fi, buaswn yn croesawu clywed ganddynt, ond nid oes unrhyw un wedi sôn—a fyddai'r math o frechlyn a gâi ei ddatblygu yn addas i'w roi drwy'r geg. Os na, mae angen trapio a gweinyddu'r brechlyn yn rheolaidd er mwyn cynnal digon o imiwnedd yn y boblogaeth. Byddai hynny ond yn angenrheidiol mewn ardaloedd lle mae gwiwerod coch a llwyd yn debygol o ddod i gysylltiad â'i gilydd, ond mae hynny'n golygu rhan fawr o ganolbarth Cymru, yn amlwg.
Mae Cytundeb Gwiwerod y DU wedi crynhoi eu pryderon fel a ganlyn: y gost ar gyfer darparu brechlyn brech y gwiwerod yn flynyddol i boblogaethau gwyllt; pwy fyddai'n cynhyrchu un yn y sypiau cymharol fach a fyddai'n angenrheidiol er mwyn iddo fod yn hyfyw; a allai'r brechlyn arwain at fwtaniad yn y feirws, gan ei wneud yn haws i'w ddal o bosibl neu achosi i'r brechlyn fod yn aneffeithiol; ac a allai defnyddio brechlyn feirws byw arwain at drosglwyddo'r clefyd i rywogaethau eraill. Yn amlwg, mae'r rhain yn gwestiynau y mae angen inni eu hateb os ydym am symud ymlaen.
Nid brechlyn yw'r unig ffordd o liniaru effaith y clefyd, a gwn fod yr Aelodau i gyd yn gyfarwydd â gweithredu i fynd i'r afael â phwysau sy'n effeithio ar wiwerod coch a'u cynefinoedd, ac maent yn helpu i adeiladu cadernid ecolegol o ran hynny a bygythiadau eraill.
Erbyn hyn, poblogaeth gwiwerod coch canolbarth Cymru yw'r unig boblogaeth frodorol yng Nghymru sydd heb ei chryfhau drwy ryddhau anifeiliaid wedi'u bridio mewn caethiwed o fannau eraill yn y DU. Mae gwiwerod canolbarth Cymru wedi'u gwasgaru'n eang ac maent yn anodd dod o hyd iddynt. Ni fu unrhyw achosion hysbys o frech y gwiwerod yn y boblogaeth ddwysedd isel hon ers i'r monitro ddechrau o leiaf ddau ddegawd yn ôl. Dros yr un cyfnod, mae poblogaethau gwiwerod llwyd wedi cael eu rheoli, ac er bod rhai gwiwerod llwyd wedi profi'n bositif am frech y gwiwerod, nid yw'n ymddangos bod ei ledaeniad yn eang. Dywedodd staff yr ymddiriedolaeth natur sy'n rheoli prosiect gwiwerod coch y canolbarth y byddai defnyddio brechlyn o'r fath ar boblogaeth y canolbarth o wiwerod coch yn hynod o anodd. Ni cheir digon o wybodaeth am faint y boblogaeth, a byddai dod o hyd i unigolion i ddarparu brechlyn yn heriol iawn yn wir.
Pe bai'r Senedd yn ystyried buddsoddi'r symiau sylweddol sydd eu hangen i ddatblygu'r brechlyn a dulliau cyflwyno, mae tîm canolbarth Cymru yn Ymddiriedolaeth Natur Cymru yn cynghori y gellid cyfeirio'r adnoddau'n well drwy gynyddu rheolaeth ar wiwerod llwyd a negeseuon cyhoeddus cadarnhaol i gefnogi gwaith cadwraeth gwiwerod coch. Er mwyn bod yn llwyddiannus, rhaid cyfuno rheolaeth ar wiwerod llwyd ag adfywio cynefinoedd. Dylai hyn olygu adfywio nid yn unig o ran cadwraeth y wiwer goch a choedwigaeth, ond o ran y materion cadwraeth ehangach a'r argyfwng natur a hinsawdd. Mae diogelu'r gwaith o ailblannu coed a chreu coetiroedd newydd yn arbennig o bwysig yn hynny o beth.
Os yw gwaith y canolbarth gyda gwiwerod coch yn llwyddiannus, mae eu poblogaeth yn debygol o gynyddu. Fel arfer, byddai hyn yn ei dro yn cynyddu'r risg y byddai'r haint yn lledaenu, er yn y canolbarth, oherwydd maint yr ardal a natur y cynefin, mae'n annhebygol y gwelir poblogaethau dwysedd uchel. Gwyddom o ddata o'r Alban y gall dwysedd poblogaeth o un i ddwy wiwer goch yr hectar fod yn sefydlog mewn cynefin o ansawdd da iawn, ond yn anffodus nid yw cynefin canolbarth Cymru o ansawdd da iawn eto, er ein bod yn gobeithio wrth gwrs y daw i fod felly yn y dyfodol.
Fforwm gwiwerod Cymru yw mecanwaith Llywodraeth Cymru a CNC ar gyfer ystyried pob agwedd ar reoli gwiwerod llwyd a chadwraeth gwiwerod coch. Fel rhan o'r fforwm hwnnw, bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried datblygu'r brechlyn ochr yn ochr â mesurau cadwraeth eraill i ddiogelu a hyrwyddo gwytnwch poblogaethau gwiwerod coch. Felly, i fod yn glir, Ddirprwy Lywydd, nid wyf yn diystyru hynny o gwbl. Yn sicr, rydym eisiau ystyried ei wneud, ond carwn awgrymu ein bod yn nodi'r ddeiseb a'i chyfeirio at fforwm gwiwerod Cymru i'w hystyried ymhellach fel rhan—[Torri ar draws.] Ewch chi, Darren.
I'm grateful to you for taking the intervention. I'm very happy to hear that you'll discuss it with the red squirrel forum and that you will also give consideration to potential funding for a vaccine in the future. Can I ask you directly, though: will you consider co-operating with your counterparts in both the Scottish and the UK Governments on a collaborative approach, given that there are reservoirs of reds in all of the home nations?
Rwy'n ddiolchgar i chi am dderbyn yr ymyriad. Rwy'n hapus iawn i glywed y byddwch yn ei drafod gyda'r fforwm gwiwerod coch ac y byddwch hefyd yn ystyried cyllid posibl ar gyfer brechlyn yn y dyfodol. A gaf fi ofyn i chi'n uniongyrchol, serch hynny: a wnewch chi ystyried cydweithio â'ch swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth yr Alban a Llywodraeth y DU ar ddull cydweithredol, o ystyried bod yna boblogaethau gwiwerod coch ym mhob un o wledydd y DU?
Yes, absolutely, and just to be really clear, we want answers to the questions I've just read out, as do you, as does everybody else. So, you can absolutely see that, if we have to trap every squirrel twice a year to give it to them then it's just not going to happen. So, we absolutely have to have one that can be put into bait, we have to know that it's effective, we have to know that it doesn't do all of the things that—. I'm no expert on that, but we all know what can happen as a result of the COVID-19 experience we've all had.
So, I'm not against it at all. We're very happy to collaborate on it, but we're taking the advice of the mid Wales wildlife ark. They want to consider it as part of the wider conservation measures and, in the interaction we've had with them, they're very concerned that the grey squirrel control measures, which are difficult but need to be done, need to be promoted to the wider public as something that needs to be done, and the habitat restoration needs to be done and, actually, even if you completely eradicated squirrelpox from the population, the grey squirrels would continue to advance and overrun them unless we do all of those other things as well. So, it's about the proportionality of it, isn't it?
So, Dirprwy Lywydd, I am not ruling it out at all, but I'm asking the Senedd and the Senedd's Petitions Committee to refer it to the Wales-wide squirrel forum for further consideration as part of our wider strategy for red squirrel conservation, on which we do collaborate right across the UK. Diolch.
Gwnaf, yn sicr, a hoffwn fod yn glir iawn, rydym eisiau atebion i'r cwestiynau rwyf newydd eu darllen, fel rydych chi, fel y mae pawb arall. Felly, gallwch ddeall, os oes rhaid i ni drapio pob gwiwer ddwywaith y flwyddyn i roi'r brechlyn iddynt, yna ni fydd hynny'n digwydd. Felly, mae'n rhaid inni ddatblygu un y gellir ei roi mewn abwyd, mae'n rhaid inni wybod ei fod yn effeithiol, mae'n rhaid inni wybod nad yw'n gwneud yr holl bethau hynny—. Nid wyf yn arbenigwr ar hynny, ond rydym i gyd yn gwybod beth y gallai ddigwydd o ganlyniad i'r profiad COVID-19 rydym i gyd wedi'i gael.
Felly nid wyf yn ei erbyn o gwbl. Rydym yn hapus iawn i gydweithio arno, ond rydym yn cymryd cyngor Wildlife Ark canolbarth Cymru. Maent eisiau ei ystyried yn rhan o'r mesurau cadwraeth ehangach, ac yn y rhyngweithio rydym wedi'i gael gyda nhw, maent yn bryderus iawn fod angen hyrwyddo'r mesurau rheoli gwiwerod llwyd, sy'n anodd ond sydd angen eu gwneud, i'r cyhoedd yn ehangach fel rhywbeth y mae angen ei wneud, ac mae angen adfer cynefinoedd, ac mewn gwirionedd, hyd yn oed pe byddech yn cael gwared ar frech y gwiwerod yn llwyr o'r boblogaeth, byddai'r gwiwerod llwyd yn parhau i gynyddu a'u trechu oni bai ein bod yn gwneud yr holl bethau eraill hynny hefyd. Felly, mae'n ymwneud â chymesuredd, onid yw?
Felly, Ddirprwy Lywydd, nid wyf yn ei ddiystyru o gwbl, ond rwy'n gofyn i'r Senedd a Phwyllgor Deisebau'r Senedd ei gyfeirio at fforwm gwiwerod Cymru i'w ystyried ymhellach fel rhan o'n strategaeth ehangach ar gyfer cadwraeth gwiwerod coch yr ydym yn cydweithio arni ledled y DU. Diolch.
Galwaf ar Jack Sargeant i ymateb i'r ddadl.
I call on Jack Sargeant to reply to the debate.
I'm grateful, Deputy Presiding Officer, to all Members for their contributions, and the Minister for her response. It often surprises me, the power of the red squirrel, in bringing people together. I think it's something of Senedd history to see the likes of Darren Millar for the Welsh Conservatives and the leader of Plaid Cymru come together on such topics in such as agreement as well. I think the super furry animal from Clwyd West said that they were some of his favourite constituents. I'm sure they are as nuts about him as he is about them as well.
In his contribution, Mr Millar mentioned the importance of the Welsh Mountain Zoo and the work that they are doing there to support the population. We heard from the leader of Plaid Cymru that the highest population of the red squirrel is, of course, in Ynys Môn, and Carolyn Thomas reminded us of the devastation of the squirrelpox virus, indeed, but the other threats as well, to that. Carolyn Thomas also mentioned the development on Ynys Môn. I think it was the Penrhos development, which, I believe, Presiding Officer, is also subject to a petition to the Senedd Petitions Committee, so in due course the committee will be responding to that. In Mr Millar's intervention to the Minister, he called for collaboration between all Governments across the United Kingdom, and the Minister, in response, agreed with that and there was a firm commitment there indeed.
But it's right, isn't it—? In a time where there are so many competing demands for funding, I understand the position to give commitment to funding on the floor of the Senedd is difficult, and for Ministers finding themselves in those difficult positions, but the existence of the Wales squirrel forum is an important one. I heard the Minister's responses to some of the questions that need answering, that you would like answering, that we would like answering too, and some of the challenges around the vaccine delivery, but that is the place where this could be debated further. I'm sure as a committee, committee members—
Rwy'n ddiolchgar, Ddirprwy Lywydd, i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau, a'r Gweinidog am ei hymateb. Mae'n fy synnu'n aml cymaint o bŵer sydd gan y wiwer goch i ddod â phobl at ei gilydd. Rwy'n credu ei bod yn foment hanesyddol yn y Senedd pan welwn bobl fel Darren Millar ar ran y Ceidwadwyr Cymreig ac arweinydd Plaid Cymru yn dod at ei gilydd ac yn cytuno ar bynciau o'r fath. Rwy'n credu bod y wiwer fach goch o Orllewin Clwyd wedi dweud mai nhw oedd rhai o'i hoff etholwyr. Rwy'n siŵr eu bod nhw wedi dotio arno ef lawn cymaint ag y mae ef wedi dotio arnynt hwy.
Yn ei gyfraniad, soniodd Mr Millar am bwysigrwydd Sŵ Mynydd Cymru a'r gwaith y maent yn ei wneud yno i gefnogi'r boblogaeth. Clywsom gan arweinydd Plaid Cymru fod poblogaeth fwyaf y wiwer goch ar Ynys Môn wrth gwrs, a chawsom ein hatgoffa gan Carolyn Thomas, am ddinistr feirws brech y gwiwerod yn wir, ond am y bygythiadau eraill hefyd. Soniodd Carolyn Thomas hefyd am y datblygiad ar Ynys Môn. Rwy'n credu mai datblygiad Penrhos ydoedd, sydd hefyd, rwy'n credu, Lywydd, yn destun deiseb i Bwyllgor Deisebau'r Senedd, felly bydd y pwyllgor yn ymateb i honno maes o law. Yn ymyriad Mr Millar i'r Gweinidog, galwodd am gydweithio rhwng pob Llywodraeth ar draws y Deyrnas Unedig, a chytunodd y Gweinidog wrth ymateb ac fe gafwyd ymrwymiad cadarn yno.
Ond mae'n iawn, onid yw—? Mewn cyfnod lle mae cymaint o alwadau cystadleuol am gyllid, rwy'n deall bod rhoi ymrwymiad i gyllid ar lawr y Senedd yn anodd, ac i Weinidogion sydd yn y sefyllfaoedd anodd hynny, ond mae bodolaeth fforwm gwiwerod Cymru yn bwysig. Clywais ymatebion y Gweinidog i rai o'r cwestiynau y mae angen eu hateb, yr hoffech chi iddynt gael eu hateb, yr hoffem ni iddynt gael eu hateb hefyd, a rhai o'r heriau mewn perthynas â chyflwyno'r brechlyn, ond dyna lle gellid trafod hyn ymhellach. Rwy'n siŵr fel pwyllgor, aelodau'r pwyllgor—
Would you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Of course.
Wrth gwrs.
I've thoroughly enjoyed the debate this afternoon on the red squirrel. It demonstrates, actually, how these things can bring people together. I very much accept the point that the Chair of the committee is making, but would it be possible for the Petitions Committee to return to this matter so that it isn't lost and that Members on all sides of the Chamber continue to be informed of the work of the squirrel forum, and that we can continue then to monitor this work to ensure that what we want to see done actually is delivered?
Rwyf wedi mwynhau'r ddadl y prynhawn yma ar y wiwer goch. Mae'n dangos, mewn gwirionedd, sut y gall y pethau hyn ddod â phobl ynghyd. Rwy'n llwyr dderbyn y pwynt y mae Cadeirydd y pwyllgor yn ei wneud, ond a fyddai'n bosibl i'r Pwyllgor Deisebau ddychwelyd at y mater hwn fel nad yw'n cael ei golli ac fel bod Aelodau ar bob ochr i'r Siambr yn parhau i gael gwybod am waith y fforwm gwiwerod, ac fel y gallwn barhau wedyn i fonitro'r gwaith i sicrhau bod yr hyn rydym eisiau ei weld yn cael ei gyflawni mewn gwirionedd?
I'm grateful for the intervention from Alun Davies. Certainly, we will—[Interruption.] Weekly updates, I hear Tom Giffard say. I'm not quite sure I can promise that on the floor of the Chamber, but what I can say is that this petition will come back to committee, where we will consider it again. I'm sure Members of the committee heard the request from Alun Davies. We will take that into consideration. I'm sure we will refer today's debate to the Wales squirrel forum, as suggested by the Minister also, and I'm very happy to keep Members updated, whether that be through discussions outside the Chamber or through written updates to Members of the Senedd.
Deputy Presiding Officer, I can see the glare in your eye, so on behalf of the committee I do wish to thank, once again, the other species champion, Dr Craig Shuttleworth, for his continued campaigning, both to the Senedd Petitions Committee, but also for the wider public, on the species of the red squirrel. Diolch yn fawr.
Rwy'n ddiolchgar am yr ymyriad gan Alun Davies. Yn sicr, fe fyddwn—[Torri ar draws.] Rwy'n clywed Tom Giffard yn dweud 'diweddariadau wythnosol'. Nid wyf yn hollol siŵr y gallaf addo hynny ar lawr y Siambr, ond yr hyn y gallaf ei ddweud yw bydd y ddeiseb hon yn dod yn ôl i'r pwyllgor, lle byddwn yn ei hystyried eto. Rwy'n siŵr fod Aelodau'r pwyllgor wedi clywed y cais gan Alun Davies. Byddwn yn ystyried hynny. Rwy'n siŵr y byddwn yn cyfeirio'r ddadl heddiw at fforwm gwiwerod Cymru, fel yr awgrymodd y Gweinidog hefyd, ac rwy'n hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, boed hynny drwy drafodaethau y tu allan i'r Siambr neu drwy ddiweddariadau ysgrifenedig i Aelodau'r Senedd.
Ddirprwy Lywydd, gallaf weld y rhybudd yn eich llygaid, felly ar ran y pwyllgor hoffwn ddiolch unwaith eto, i'r hyrwyddwr rhywogaeth arall, Dr Craig Shuttleworth, am ei ymgyrchu parhaus, i Bwyllgor Deisebau'r Senedd, ond hefyd ar gyfer y cyhoedd yn ehangach, ar rywogaeth y wiwer goch. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r ddeiseb? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the petition. Does any Member object? There is no objection, and therefore the motion is agreed in accordance with Standing order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.
Eitem 8 y prynhawn yma yw'r ddadl gyntaf gan y Ceidwadwyr Cymraeg, ar asedau cymunedol. Galwaf ar Mark Isherwood i wneud y cynnig.
Item 8 this afternoon is the first Welsh Conservatives debate, on community assets. I call on Mark Isherwood to move the motion.
Cynnig NDM8361 Darren Millar
Cefnogwyd gan Natasha Asghar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod bod asedau cymunedol yn gweithredu fel hybiau lleol ac yn darparu mynediad pwysig at wybodaeth, gwasanaethau, sgiliau a phrofiadau cymdeithasol.
2. Yn cydnabod ymhellach fod asedau cymunedol yn gwella cydlyniant cymunedol ac yn caniatáu i gymunedau lleol gymryd rheolaeth dros lunio'r ardal y maent yn byw ynddi.
3. Yn nodi adroddiad Archwilio Cymru ar gydnerthedd a hunanddibyniaeth cymunedau, sy’n nodi bod awdurdodau lleol yn ei chael hi’n anodd grymuso pobl a chymunedau i fod yn fwy hunanddibynnol ac yn llai dibynnol ar wasanaethau.
4. Yn gresynu nad oes hawl statudol i gymunedau yng Nghymru brynu tir neu asedau fel yn yr Alban, a dim hawl i wneud cynigion, herio, nac adeiladu fel yn Lloegr.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) diogelu asedau cymunedol drwy alluogi pobl leol i reoli ac ehangu cyfleusterau sydd o fudd i’r gymuned leol; a
b) cyflwyno Cronfa Perchnogaeth Gymunedol a chynllun Hawl i Wneud Cynnig i gefnogi meddiannu asedau megis llyfrgelloedd, tafarndai, canolfannau hamdden a mannau gwyrdd.
Motion NDM8361 Darren Millar
Supported by Natasha Asghar
To propose that the Senedd:
1. Recognises that community assets act as local hubs and provide important access to information, services, skills and social experiences.
2. Further recognises community assets improve community cohesion and allow local communities to take control of shaping the area they live in.
3. Notes Audit Wales’s community resilience and self-reliance report which outlines that local authorities find it difficult to empower people and communities to be more self-reliant and less dependent on services.
4. Regrets that there is no statutory right for communities in Wales to buy land or assets as in Scotland, and no right to bid, challenge, or build as in England.
5. Calls on the Welsh Government to:
a) protect community assets by enabling local people to run and expand facilities that benefit the local community; and
b) introduce a Community Ownership Fund and Right to Bid to support the takeover of assets such as libraries, pubs, leisure centres and green spaces.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. As our motion states, community assets act as local hubs and provide important access to information, services, skills and social experiences. We therefore ask this Senedd to recognise that community assets improve community cohesion and allow local communities to take control of shaping the area they live in, and call on the Welsh Government to protect community assets by enabling local people to run and expand facilities that benefit the local community. Real co-production lies at the heart of this. Emphasising the genuinely transformative nature of co-production when leading the first debate here on co-production a decade ago, I stated that it's
'not just a nice add on but a new way of operating for the Government as well as for public service professionals and citizens themselves.'
However, despite this being central to, for example, both the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, successive reports, including Audit Wales in January, found that too often local authority work on community resilience is poorly defined, and the actions are too narrowly focused. Without effective monitoring and evaluation, there is also often pushback by senior public officials who either do not want to share power with the people, individually or in communities, who falsely claim that this change of approach is unaffordable, when doing it properly actually saves money, turning problems into solutions. We therefore need to fully embrace co-production, moving beyond rhetoric and consultation, to doing things differently in practice, with service professionals, service users and their communities working side by side to provide solutions.
Welsh Government needs to work in partnership with and empower the voluntary sector, community groups and other social entrepreneurs, to help deliver the solutions to the long-term problems of our most deprived communities. Enabling Wales will require the development of a long-term overarching community strategy to help empower local people and establish genuine asset-based community development as a key principle within community development, unlocking both people and physical assets, empowering the people of the community, and using existing community strengths to build sustainable communities for the future, embedding the principle of co-production in the design and delivery of local services in Wales to ensure that local services are more responsive to people's needs.
Funded via a lottery endowment, national community development organisation Building Communities Trust runs the 'invest local' programme in 13 local communities across Wales. I visited one this summer. They continue to work within three key themes: more recognition and rights, more respect and more investment for communities. In their briefing to new Members after the 2021 election, they stated BCT research with community groups across Wales shows they often feel overlooked and under-resourced by local and national Government. They've undertaken research on the scale of assets providing public and private services run by community organisations, and on community responses to the pandemic. I joined their Wales community assets index launch event on Monday this week. This research uncovered 102 previously unidentified less-resilient areas across Wales. It shows that communities with fewer places to meet, a less engaged and active community and poorer connectivity to the wider economy experience significantly different social and economic outcomes, compared to communities possessing more of these assets, and that communities with fewer of these assets have higher rates of unemployment. Residents, they said, often do not have qualifications and experience limiting long-term illnesses than both areas typically regarded as experiencing deprivation that do have those assets and Wales as a whole. They also have lower levels of community activity and receive lower levels of funding from both the state and charitable funders, despite their social challenges.
To reduce these place-based disparities, their six key recommendations include Welsh Government must create a community wealth fund from the Dormant Assets Act 2022 and must ensure, through stronger guidance or legislation, that communities have a simpler process to take over key community facilities. However, despite the UK Localism Act 2011, the Welsh Government has refused to require councils in Wales to maintain a list of community assets, and to introduce the community right-to-bid for assets of community value, unlike England. Our motion, therefore, regrets that there is no statutory right for communities in Wales to buy land or assets, as in Scotland, and no right to bid, challenge or build, as in England, and calls on the Welsh Government to protect community assets by enabling local people to run and expand facilities that benefit the local community, and introduce a community-ownership fund and right to bid.
Diolch. Fel y dywed ein cynnig, mae asedau cymunedol yn gweithredu fel hybiau lleol ac yn darparu mynediad pwysig at wybodaeth, gwasanaethau, sgiliau a phrofiadau cymdeithasol. Gofynnwn felly i'r Senedd hon gydnabod bod asedau cymunedol yn gwella cydlyniant cymunedol ac yn caniatáu i gymunedau lleol gymryd rheolaeth dros lunio'r ardal y maent yn byw ynddi, a galw ar Lywodraeth Cymru i ddiogelu asedau cymunedol drwy alluogi pobl leol i reoli ac ehangu cyfleusterau sydd o fudd i'r gymuned leol. Cydgynhyrchu go iawn sydd wrth wraidd hyn. Gan bwysleisio natur wirioneddol drawsnewidiol cydgynhyrchu wrth arwain y ddadl gyntaf yma ar gydgynhyrchu ddegawd yn ôl, dywedais nad
'rhyw ychwanegiad deniadol yw hynny ond ffordd newydd o weithredu ar gyfer y Llywodraeth yn ogystal ag ar gyfer gweithwyr proffesiynol mewn gwasanaethau cyhoeddus a dinasyddion eu hunain.'
Fodd bynnag, er bod hyn yn ganolog, er enghraifft, i Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 a Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, canfu adroddiadau olynol, gan gynnwys adroddiad gan Archwilio Cymru ym mis Ionawr, fod gwaith awdurdodau lleol ar gadernid cymunedol yn cael ei ddiffinio'n wael yn rhy aml, a bod y camau gweithredu yn rhy gul eu ffocws. Heb fonitro a gwerthuso effeithiol, rydym yn gweld uwch-swyddogion cyhoeddus yn gwthio'n ôl yn aml, oherwydd nad ydynt eisiau rhannu pŵer gyda'r bobl, yn unigol neu mewn cymunedau, gan honni ar gam fod y newid dull hwn yn anfforddiadwy, er bod ei wneud yn iawn yn arbed arian mewn gwirionedd, gan droi problemau'n atebion. Felly mae angen inni groesawu cydgynhyrchu'n llawn, gan symud y tu hwnt i rethreg ac ymgynghori, i wneud pethau'n wahanol yn ymarferol, gyda gweithwyr proffesiynol gwasanaethau, defnyddwyr gwasanaethau a'u cymunedau'n gweithio ochr yn ochr i ddarparu atebion.
Mae angen i Lywodraeth Cymru weithio mewn partneriaeth gyda'r sector gwirfoddol, grwpiau cymunedol ac entrepreneuriaid cymdeithasol eraill a'u grymuso, er mwyn helpu i ddarparu'r atebion i broblemau hirdymor ein cymunedau mwyaf difreintiedig. Bydd galluogi Cymru yn galw am ddatblygu strategaeth gymunedol drosfwaol hirdymor i helpu i rymuso pobl leol a sefydlu datblygu cymunedol sy'n seiliedig ar asedau fel egwyddor allweddol o fewn datblygu cymunedol, gan ddatgloi pobl ac asedau ffisegol, grymuso pobl y gymuned, a defnyddio cryfderau cymunedol presennol i adeiladu cymunedau cynaliadwy ar gyfer y dyfodol, gan ymgorffori'r egwyddor o gydgynhyrchu wrth lunio a darparu gwasanaethau lleol yng Nghymru i sicrhau bod gwasanaethau lleol yn fwy ymatebol i anghenion pobl.
Wedi'i ariannu drwy ddyraniad loteri, mae'r sefydliad datblygu cymunedol cenedlaethol, yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau, yn gweithredu rhaglen 'buddsoddi'n lleol' mewn 13 cymuned leol ledled Cymru. Ymwelais ag un yr haf hwn. Maent yn parhau i weithio o fewn tair thema allweddol: mwy o gydnabyddiaeth a hawliau, mwy o barch a mwy o fuddsoddiad i gymunedau. Yn eu briff i Aelodau newydd ar ôl etholiad 2021, roeddent yn nodi bod ymchwil yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau gyda grwpiau cymunedol ledled Cymru yn dangos eu bod yn aml yn teimlo eu bod yn cael eu hanwybyddu ac nad ydynt yn cael digon o adnoddau gan Lywodraeth leol a chenedlaethol. Maent wedi gwneud ymchwil ar faint o asedau sy'n darparu gwasanaethau cyhoeddus a phreifat a gaiff eu rhedeg gan sefydliadau cymunedol, ac ar ymatebion cymunedol i'r pandemig. Ymunais â'u digwyddiad i lansio mynegai asedau cymunedol Cymru ddydd Llun yr wythnos hon. Datgelodd y gwaith ymchwil hwn fod 102 o ardaloedd llai gwydn nas nodwyd o'r blaen ledled Cymru. Mae'n dangos bod cymunedau sydd â llai o leoedd i gyfarfod, cymuned lai ymgysylltiol a gweithgar a llai o gysylltedd â'r economi ehangach yn profi canlyniadau cymdeithasol ac economaidd sylweddol wahanol, o gymharu â chymunedau sydd â mwy o'r asedau hyn, a bod gan gymunedau sydd â llai o'r asedau hyn gyfraddau uwch o ddiweithdra. Roeddent yn dweud bod trigolion yn aml heb gymwysterau ac yn dioddef salwch hirdymor cyfyngus i raddau mwy nag ardaloedd yr ystyrir fel arfer eu bod yn ddifreintiedig ond sydd â'r asedau hynny, a Chymru gyfan. Hefyd, mae ganddynt lefelau is o weithgarwch cymunedol ac maent yn derbyn lefelau is o gyllid gan y wladwriaeth a chyllidwyr elusennol, er gwaethaf eu heriau cymdeithasol.
Er mwyn lleihau'r gwahaniaethau hyn sy'n seiliedig ar leoedd, mae eu chwe argymhelliad allweddol yn cynnwys yr angen i Lywodraeth Cymru greu cronfa cyfoeth cymunedol o Ddeddf Asedau Segur 2022 a rhaid sicrhau, drwy ganllawiau cryfach neu ddeddfwriaeth, fod gan gymunedau broses symlach i gymryd rheolaeth ar gyfleusterau cymunedol allweddol. Fodd bynnag, er gwaethaf Deddf Lleoliaeth y DU 2011, mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod ei gwneud yn ofynnol i gynghorau yng Nghymru gadw rhestr o asedau cymunedol, a chyflwyno hawl i gymunedau wneud cynnig am asedau o werth cymunedol, yn wahanol i Loegr. Mae ein cynnig, felly, yn gresynu nad oes hawl statudol i gymunedau yng Nghymru brynu tir neu asedau, fel yn yr Alban, nac unrhyw hawl i gynnig, herio neu adeiladu, fel yn Lloegr, ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddiogelu asedau cymunedol drwy alluogi pobl leol i redeg ac ehangu cyfleusterau sydd o fudd i'r gymuned leol, a chyflwyno cronfa perchnogaeth gymunedol a'r hawl i wneud cynnig.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I move accordingly.
Rwy'n cynnig yn unol â hynny.
[Inaudible.]
[Anghlywadwy.]
He's just moved and has just finished. Sorry, Mabon.
Mae newydd gyflwyno'r cynnig a newydd orffen. Mae'n ddrwg gennyf, Mabon.
I would have done. I'm sorry.
Buaswn wedi gwneud. Mae'n ddrwg gennyf.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig. Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i gynnig yn ffurfiol welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.
I have selected the amendment to the motion. I call on the Minister for Climate Change to move formally amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Dileu pwyntiau 4 a 5 a rhoi yn eu lle:
Yn croesawu ymrwymiad hirdymor Llywodraeth Cymru i:
a) amddiffyn asedau cymunedol drwy alluogi pobl leol i gynnal ac ehangu cyfleusterau sydd er budd i’r gymuned leol;
b) cydnabod, hyrwyddo a rhannu arferion gorau ar draws y sector cyhoeddus drwy Ystadau Cymru; ac
c) sefydlu Comisiwn Asedau Cymunedol â chylch gorchwyl i ysgogi syniadau arloesol pellach ar berchnogaeth gymunedol o dir ac asedau yng Nghymru.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Delete points 4 and 5 and replace with:
Welcomes the Welsh Government’s long-standing commitment to:
a) protect community assets by enabling local people to run and expand facilities that benefit the local community;
b) recognise, promote and share best practice across the public sector through Ystadau Cymru; and
c) establishing a Community Assets Commission with a remit to further stimulate innovative thinking on community ownership of land and assets in Wales.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
I'm sure we're all familiar with many positives and benefits that come from community-owned and managed assets, but I want to draw your attention to some research that focuses on England that has been published. It demonstrates that areas that experience greater deprivation but have a higher concentration of community assets and community actions have better health and well-being outcomes, higher rates of employment and lower levels of child poverty compared with deprived areas that don't have high levels of community assets or community action. This correlates with early findings of some ongoing research being undertaken by the Building Communities Trust, in partnership with Oxford Consultants for Social Inclusion. The findings suggest that otherwise deprived areas identified using the Welsh index of multiple deprivation that have community and civic assets will be less susceptible to being identified as 'at risk'. So, in other words, typically deprived communities possessing stronger community and civic assets are more resilient than those without. There is some hard evidence to back this up as well.
I think another thing worth mentioning that has been made clear in evidence sessions is the extent to which support and advice is available to those community groups that are looking to take on a community asset. Ultimately, support is far from universal; it varies across Wales. Groups in sectors stated that there was a need for additional cost-free support. I'd like to reiterate the call for the community facilities programme to be enhanced to look at building community capacity. We need to build some of those softer skills that are needed within community groups to facilitate their ongoing running, particularly around developing in terms of asset transfers. Financial barriers are one of the biggest barriers that community groups face in terms of trying to acquire assets, but assuming that they can acquire an asset, it's also the ongoing costs that act as a huge barrier. So, barriers that cumulatively create a really difficult circumstance for groups to do this.
As a final note, then, on community-led housing, it goes without saying that strengthening communities' rights can help to grow the community-led housing movement in Wales. It's now time that we see a recognition of the need for changes to people's abilities to access their own land, suitable for development of much-needed, perpetually affordable, community-led housing. We need Welsh Government to help communities to tear down the barriers that make community-led housing a mainstream and generally popular form of housing, as the case is in much of Europe. By introducing legislation that enables community ownership of land and assets, communities will be able to more effectively deliver climate-secure, affordable homes that are developed and managed by and with local people to meet their needs and needs of the future. Diolch yn fawr.
Rwy’n siŵr fod pob un ohonom yn gyfarwydd â llawer o elfennau cadarnhaol a manteision asedau sy’n eiddo i’r gymuned ac a reolir gan y gymuned, ond hoffwn dynnu eich sylw at ymchwil sydd wedi’i chyhoeddi ac sy’n canolbwyntio ar Loegr. Mae’n dangos bod gan ardaloedd mwy difreintiedig ond sydd â chrynodiad uwch o asedau cymunedol a gweithredu cymunedol well canlyniadau iechyd a lles, cyfraddau cyflogaeth uwch a lefelau is o dlodi plant o gymharu ag ardaloedd difreintiedig lle nad oes lefelau uchel o asedau cymunedol neu weithredu cymunedol. Mae hyn yn cyd-fynd â chanfyddiadau cynnar gwaith ymchwil parhaus gan yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau, mewn partneriaeth ag Oxford Consultants for Social Inclusion. Mae'r canfyddiadau'n awgrymu y bydd ardaloedd sydd fel arall yn ddifreintiedig a nodwyd gan ddefnyddio mynegai amddifadedd lluosog Cymru ac sydd ag asedau dinesig a chymunedol yn llai agored i gael eu nodi fel rhai sydd 'mewn perygl'. Felly, mewn geiriau eraill, mae cymunedau difreintiedig sydd ag asedau dinesig a chymunedol cryfach fel arfer yn fwy gwydn na'r rhai sydd hebddynt. Ceir tystiolaeth gadarn i gefnogi hyn hefyd.
Credaf mai rhywbeth arall sy'n werth ei grybwyll ac sydd wedi'i wneud yn glir mewn sesiynau tystiolaeth yw i ba raddau y mae cymorth a chyngor ar gael i grwpiau cymunedol sy'n awyddus i ymgymryd ag ased cymunedol. Yn y pen draw, mae'r cymorth ymhell o fod ar gael i bawb; mae’n amrywio ledled Cymru. Dywedodd grwpiau mewn sectorau fod angen cymorth ychwanegol di-gost. Hoffwn ailadrodd yr alwad am wella'r rhaglen cyfleusterau cymunedol fel y gall edrych ar feithrin gallu cymunedau. Mae angen inni adeiladu rhai o’r sgiliau meddalach sydd eu hangen o fewn grwpiau cymunedol i hwyluso eu gweithrediad parhaus, yn enwedig mewn perthynas â datblygu trosglwyddo asedau. Rhwystrau ariannol yw un o'r rhwystrau mwyaf y mae grwpiau cymunedol yn eu hwynebu wrth geisio caffael asedau, ond a chymryd y gallant gaffael ased, mae'r costau parhaus hefyd yn rhwystr enfawr. Felly, rhwystrau sydd gyda’i gilydd yn creu amgylchiadau anodd iawn i grwpiau wneud hyn.
I gloi, felly, ar dai a arweinir gan y gymuned, afraid dweud y gall cryfhau hawliau cymunedau helpu i dyfu’r mudiad tai a arweinir gan y gymuned yng Nghymru. Mae bellach yn bryd inni weld cydnabyddiaeth o’r angen am newidiadau i alluoedd pobl i gael mynediad at eu tir eu hunain, sy’n addas ar gyfer datblygu tai mawr eu hangen, sy’n fforddiadwy am byth, ac a arweinir gan y gymuned. Mae arnom angen i Lywodraeth Cymru helpu cymunedau i chwalu’r rhwystrau sy’n atal tai a arweinir gan y gymuned rhag bod yn ffurf prif ffrwd a phoblogaidd ar dai, fel sy’n wir ar draws llawer o Ewrop. Drwy gyflwyno deddfwriaeth sy’n galluogi perchnogaeth gymunedol ar dir ac asedau, bydd cymunedau’n gallu darparu cartrefi fforddiadwy sy'n ddiogel rhag yr hinsawdd ac sy’n cael eu datblygu a’u rheoli gan a gyda phobl leol i ddiwallu eu hanghenion yn fwy effeithiol nawr ac yn y dyfodol. Diolch yn fawr.
There's much in this motion that's motherhood and apple pie, we'll all agree with it, but I want to share some of the concerns I have around how we go forward on this. Mark Isherwood, you've said that the Welsh Government doesn't want to share power with the people. Well, I think we're doing that all the time. You were also saying that so-called local—
Mae llawer yn y cynnig hwn sy'n gwbl dderbyniol, bydd pob un ohonom yn cytuno ag ef, ond hoffwn rannu rhai o'r pryderon sydd gennyf ynghylch sut rydym yn bwrw ymlaen â hyn. Mark Isherwood, rydych wedi dweud nad yw Llywodraeth Cymru yn dymuno rhannu pŵer gyda’r bobl. Wel, credaf ein bod yn gwneud hynny drwy'r amser. Roeddech hefyd yn dweud bod swyddogion lleol—
Jenny.
Jenny.
I was referring to public officials—those charged in bodies across Wales with delivering on the legislation, which the Welsh Government itself has passed.
Roeddwn yn cyfeirio at swyddogion cyhoeddus—y rhai sy'n gyfrifol mewn cyrff ledled Cymru am weithredu'r ddeddfwriaeth y mae Llywodraeth Cymru ei hun wedi'i chyflwyno.
Okay. All right. I would concede that there's much work to do on that. I agree that local services have to be responsible to people's needs. My personal mantra is we constantly need to be reshaping services to better meet people's needs; that's something I've been fighting for for 20 years, and the best public servants are doing that all the time. With austerity budgets, that's the only way at the moment we're going to improve services in the short term.
Place-based communities is really important, and if we have local councillors who are good community leaders, that's what's happening. I would like to commend the work that's been done by Buffy Williams in the community before she came here, and that work is ongoing, I know, in the Rhondda area.
I think there is some merit in the community's right to bid for assets, but we have to be careful. The Building Communities Trust report that came out this week highlights that, actually—which we knew already, really—that people in better-off communities have plenty of people who are available to volunteer and do good things on behalf of the community, and it is the poorer communities who struggle to find volunteers to do this sort of thing, because people are just so much more stretched, they're having to do so much longer hours at work and they don't have the benefit of maybe other members of their family to look after their children while they're doing this sort of work. So, there is definitely a much bigger challenge around having those place-based communities and those community leaders in areas of deprivation. We just all need to recognise that, and we need to be equitable in the way that we approach this.
Now, so, I think, in terms of a community's right to bid, Roath Park Hotel on City Road could have been bought up by the local community, but, of course, the brewery doesn't want to do that. They want to sell it to the highest bidder to be torn down and then they're going to build some hideous flats instead, even though it's a really fine building. It could've been converted not for a pub but for some decent housing. And I think, in terms of planning availability, there's clearly the example of Guildford Crescent, and the way in which the developers have simply ignored the wishes of the community to preserve a very fine facade, and to rip it down in order to maximise the profits that they're going to reap from building a 30-storey block of flats is totally depressing and really an indication from constituents of mine who say, really, Cardiff's just descending into being one large shopping mall with a lot of—
Iawn. O'r gorau. Buaswn yn cyfaddef bod llawer o waith i’w wneud ar hynny. Rwy'n cytuno bod yn rhaid i wasanaethau lleol fod yn gyfrifol am anghenion pobl. Fy mantra personol i yw bod angen inni ail-lunio gwasanaethau yn gyson er mwyn diwallu anghenion pobl yn well; mae hynny'n rhywbeth y bûm yn ymladd drosto ers 20 mlynedd, ac mae'r gweision cyhoeddus gorau yn gwneud hynny drwy'r amser. Gyda chyllidebau cyni, dyna'r unig ffordd ar hyn o bryd y gwnawn wella gwasanaethau yn y tymor byr.
Mae cymunedau sy’n seiliedig ar leoedd yn wirioneddol bwysig, ac os oes gennym gynghorwyr lleol sy’n arweinwyr cymunedol da, dyna sy’n digwydd. Hoffwn ganmol y gwaith a wnaed gan Buffy Williams yn y gymuned cyn iddi ddod yma, a gwn fod y gwaith hwnnw’n dal i fynd rhagddo yn ardal y Rhondda.
Credaf fod rhywfaint o werth yn hawl y gymuned i gynnig am asedau, ond mae'n rhaid inni fod yn ofalus. Mae adroddiad yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau a gyhoeddwyd yr wythnos hon yn tynnu sylw at y ffaith—ac roeddem yn gwybod hyn eisoes, mewn gwirionedd—fod gan bobl mewn cymunedau mwy cefnog ddigon o bobl ar gael i wirfoddoli a gwneud pethau da ar ran y gymuned, a'r cymunedau tlotach sy'n ei chael hi'n anodd dod o hyd i wirfoddolwyr i wneud y math hwn o beth, gan fod pobl dan gymaint yn fwy o bwysau, maent yn gorfod gweithio oriau llawer hirach ac nid oes ganddynt aelodau eraill o'u teuluoedd, efallai, i ofalu am eu plant tra byddant yn gwneud y math hwn o waith. Felly, yn sicr, mae'r her lawer yn fwy wrth gael cymunedau sy’n seiliedig ar leoedd ac arweinwyr cymunedol mewn ardaloedd difreintiedig. Mae angen i bob un ohonom gydnabod hynny, ac mae angen inni fod yn deg yn y ffordd rydym yn ymdrin â hyn.
Nawr, o ran hawl cymuned i wneud cynigion, rwy'n credu y gallai gwesty Roath Park Hotel ar Heol y Ddinas fod wedi'i brynu gan y gymuned leol, ond wrth gwrs, nid yw’r bragdy'n dymuno gwneud hynny. Maent am ei werthu i'r cynigydd uchaf i gael ei ddymchwel, ac yna byddant yn adeiladu fflatiau erchyll yn ei le, er ei fod yn adeilad hyfryd. Gallai fod wedi cael ei drosi nid yn dafarn ond yn dai addas. Ac o ran argaeledd cynllunio, mae’n amlwg fod esiampl Cilgant Guildford, a’r ffordd y mae’r datblygwyr wedi anwybyddu dymuniadau’r gymuned i gadw ffasâd hardd iawn, a’i ddymchwel er mwyn gwneud yr elw mwyaf posibl drwy adeiladu bloc o fflatiau 30 llawr, yn gwbl ddigalon, ac yn arwydd o'r hyn y mae rhai o fy etholwyr wedi'i ddweud, sef bod Caerdydd yn dechrau troi'n un ganolfan siopa fawr gyda llawer o—
You need to conclude now, Jenny, please.
Mae angen ichi ddirwyn i ben, Jenny, os gwelwch yn dda.
—purpose-built student accommodation. So, we have to ensure that the local authorities have the powers in their local development plans to defend communities from overdevelopment and unwanted developments.
—adeiladau llety myfyrwyr. Felly, mae'n rhaid inni sicrhau bod gan yr awdurdodau lleol y pwerau yn eu cynlluniau datblygu lleol i ddiogelu cymunedau rhag gorddatblygu a datblygiadau nad oes mo'u heisiau.
As you know, I have spoken many times in this Chamber about my concerns that community assets are not being sufficiently protected and that the Welsh Government is failing communities by not empowering them enough to be able to take over assets that they value and ensure that they survive for the good of the community. Sadly, we are facing an unprecedented loss of those places that communities across Wales have valued for generations. Those places that they feel are very much part of their identity and their local history, and they're losing them because, even if they were in a position to purchase them, they face, as the Institute of Welsh Affairs has described, an arduous and demoralising process: a single asset transfer mechanism.
As we have seen, local authorities lack the capacity to deal with the complexities and the legality of asset transfers. Communities are not encouraged or given the confidence or professional support to develop the skills that are necessary to run these assets, and so they're more often than not left with no choice but to watch their beloved buildings either deteriorate and crumble into nothingness or to be snapped up and demolished in the name of progress and regeneration. The IWA reports that, and I quote,
'the Welsh Government's own research showed that only a handful of local authorities actually had a dedicated person for community asset transfers, and the stories we got when we spoke to communities were really negative, actually. They often said there wasn’t a clear process in practice for community asset transfers.'
Since the Welsh Government are well aware of this and have made little to no effort to change and improve these processes, or to encourage local authorities to do so, it shows that the Welsh Labour Government really doesn't care about it. The sad truth is that the Welsh Labour Party are devoid of ideas or motivation on this subject. They will not introduce legislation in Wales that is shown to be successful in England or Scotland and will choose instead to create and repeat a narrative of failure in Wales—[Interruption.]—passing the blame yet again to—
Fel y gwyddoch, rwyf wedi siarad droeon yn y Siambr hon am fy mhryderon nad yw asedau cymunedol yn cael eu diogelu’n ddigonol a bod Llywodraeth Cymru yn gwneud cam â chymunedau drwy beidio â’u grymuso'n ddigonol i allu cymryd perchnogaeth ar asedau sy'n bwysig iddynt a sicrhau eu bod yn goroesi er lles y gymuned. Yn anffodus, rydym yn wynebu lefel ddigynsail o golli lleoedd sydd wedi bod yn bwysig i gymunedau Cymru ers cenedlaethau. Mae'r rhain yn lleoedd y teimlant eu bod yn rhan fawr iawn o’u hunaniaeth a’u hanes lleol, ac maent yn eu colli oherwydd, hyd yn oed pe baent mewn sefyllfa i’w prynu, maent yn wynebu proses lafurus a thorcalonnus, fel y mae’r Sefydliad Materion Cymreig wedi’i ddisgrifio, sef y mecanwaith trosglwyddo ased unigol.
Fel y gwelsom, nid oes gan awdurdodau lleol allu i ymdrin â chymhlethdodau a chyfreithlondeb trosglwyddo asedau. Nid yw cymunedau’n cael eu hannog nac yn cael hyder na chymorth proffesiynol i ddatblygu’r sgiliau sydd eu hangen i redeg yr asedau hyn, ac felly yn amlach na pheidio, cânt eu gadael heb unrhyw ddewis ond gwylio eu hadeiladau annwyl naill ai’n dirywio ac yn dadfeilio'n ddim, neu'n cael eu prynu a'u dymchwel yn enw cynnydd ac adfywio. Yn ôl y Sefydliad Materion Cymreig,
'dangosodd ymchwil Llywodraeth Cymru ei hun mai dim ond llond llaw o awdurdodau lleol a oedd ag unigolyn penodedig ar gyfer trosglwyddo asedau cymunedol, ac roedd y straeon a glywsom wrth siarad â chymunedau yn negyddol iawn. Yn aml, roeddent yn dweud nad oedd proses glir ar waith ar gyfer trosglwyddo asedau cymunedol.'
Gan fod Llywodraeth Cymru yn ymwybodol iawn o hyn a heb wneud fawr ddim ymdrech i newid a gwella'r prosesau hyn, nac i annog awdurdodau lleol i wneud hynny, mae'n dangos nad yw Llywodraeth Lafur Cymru yn poeni dim am y peth. Y gwir trist amdani yw bod Llafur Cymru yn brin o syniadau a chymhelliant ar y mater hwn. Nid ydynt am gyflwyno deddfwriaeth yng Nghymru a fu'n llwyddiant yn Lloegr neu’r Alban, ac yn lle hynny, byddant yn dewis creu ac ailadrodd naratif o fethiant yng Nghymru—[Torri ar draws.]—gan daflu'r bai unwaith eto ar—
Joel, will you take an intervention?
Joel, a wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
On that point, are you aware that the first community enterprise in Europe was established in Llanaelhaearn—Antur Aelhaearn—under the late, great Carl Clowes? A fantastic organisation. And the first community-run pub was Tafarn y Fic, Llithfaen. Both in my constituency. So, we've got a long and proud record of developing community enterprises that we should be growing and developing. And isn't it a shame that while the Welsh Government promised, pre-2016, to develop a framework around empowering communities, that we're still waiting for legislation on this and they should really shape up with bringing something forward?
Ar y pwynt hwnnw, a ydych chi'n ymwybodol fod y fenter gymunedol gyntaf yn Ewrop wedi’i sefydlu yn Llanaelhaearn—Antur Aelhaearn—dan y diweddar anfarwol Carl Clowes? Sefydliad ffantastig. A’r dafarn gymunedol gyntaf oedd Tafarn y Fic, Llithfaen. Mae'r ddwy yn fy etholaeth i. Felly, mae gennym hanes hir a balch o ddatblygu mentrau cymunedol y dylem fod yn ei dyfu a'i ddatblygu. Ac er i Lywodraeth Cymru, cyn 2016, addo datblygu fframwaith ar gyfer grymuso cymunedau, onid yw'n drueni ein bod yn dal i aros am ddeddfwriaeth ar hyn, ac fe ddylent gamu i'r adwy a mynd ati i gyflwyno rhywbeth?
Yes, I fully agree with Mabon's comments there. Unfortunately, it's left to the individuals, a select few, to try and push for these buildings to be saved when, really, they should be getting the support from the Government to do it. But, as we've seen, it's yet again an example of passing the blame to Westminster and claiming it has not been given the resources to do it. And I'm sure many people here will believe that Welsh Government purposely takes a different policy direction to the UK Government, even though we face many of the same challenges, to not only try and justify its own existence, but to foster an anti-Conservative UK Government settlement.
And so, finally, Llywydd, I would like to say that our communities deserve so much better than this Welsh Government. It is a travesty that the devolved Government we suffer from means that local communities are not empowered enough to save those places that matter so much to them, and that the processes of taking ownership and stopping community assets from being lost are far too difficult for many to achieve. I therefore hope that everyone here will support the motion raised by Darren Millar. Thank you.
Ydw, rwy’n cytuno’n llwyr â sylwadau Mabon. Yn anffodus, caiff rhai unigolion eu gadael i ysgwyddo'r baich o wthio i achub yr adeiladau hyn pan ddylent fod yn cael cymorth gan y Llywodraeth i wneud hynny. Ond fel y gwelsom, mae’n enghraifft arall fyth o daflu'r bai ar San Steffan a honni nad yw wedi cael yr adnoddau i'w wneud. Ac rwy'n siŵr y bydd llawer o bobl yma yn credu bod Llywodraeth Cymru yn mynd i gyfeiriad polisi gwahanol i Lywodraeth y DU yn fwriadol, er ein bod yn wynebu llawer o'r un heriau, nid yn unig i geisio cyfiawnhau ei bodolaeth ei hun, ond i feithrin ymdeimlad gwrth-Lywodraeth Geidwadol y DU.
Ac felly, i gloi, Lywydd, hoffwn ddweud bod ein cymunedau'n haeddu cymaint gwell na'r Llywodraeth hon yng Nghymru. Mae’n drychinebus fod y Llywodraeth ddatganoledig rydym yn ei dioddef yn golygu nad yw cymunedau lleol yn cael eu grymuso'n ddigonol i achub y lleoedd sydd mor bwysig iddynt, a bod y prosesau o gael perchnogaeth ar asedau cymunedol a'u hatal rhag cael eu colli yn llawer rhy anodd i lawer o bobl eu cyflawni. Rwy'n gobeithio, felly, y bydd pawb yma yn cefnogi’r cynnig a gyflwynwyd gan Darren Millar. Diolch.
I'd like to declare an interest, that I am a trustee of Canolfan Pentre, a registered charity. In 2016, Pentre Primary School in Rhondda closed its doors for the last time. In the years leading to the closure, we also lost our local shops, our local bank and, as a result of David Cameron's and George Osborne's austerity measures, we also lost our community centre. Pupils of Pentre primary were sent to surrounding schools to make new friends but had nowhere to meet together after returning home at the end of the day. Elderly residents that used to attend the community centre were left with very little alternative and instead sat at home, often on their own.
It was from there Canolfan Pentre started its journey as the first asset transfer in Rhondda Cynon Taf. My ambition, with little to no experience of running a charity prior to this, was to create a space where everybody in our local community felt welcome, where children could meet after school and older people could meet to play some bingo or just spend an hour out of the house with company. Out of just an idea to bring people together, we now run classes for children with additional learning needs, we have community top-up shops and we have mental health provision running weekly.
Community assets have the ability to completely transform our communities. There's nothing worse than seeing the shell of a building that was once bustling with activity, but I'm not going to shy away from the fact that it's extremely difficult, especially at the beginning of the journey. From my own experience, I'd just like to raise these points. The process of acquiring the asset is extremely lengthy. We need to find a way of cutting back the amount of time it takes on the transfer itself, more specifically, the need to instruct your own solicitor. After receiving the lease, the asset becomes your group or your individual's responsibility in its entirety. There's often very little detail on the integrity of the building and if anything needs fixing, as well as running costs going forward.
We must not forget that, on most occasions, the people who bid for these assets are usually volunteers, so we must also ensure they're supported by people with the right skills to move the project forward and to make it sustainable. In Rhondda, we have the RCT Together team that support with this aspect. I'm not sure of any other local authorities who have the equivalent of this vitally important service.
Lastly, I strongly believe local authorities and the Welsh Government should create almost a one-stop-shop webpage or a guide booklet, drawing on the experiences of groups across Wales who've already acquired community assets. There's absolutely nothing worse than the unknown. I feel guidance would go a long way in helping communities take that initial step to bring our community assets back into our community's hands.
Hoffwn ddatgan buddiant, gan fy mod yn un o ymddiriedolwyr Canolfan Pentre, elusen gofrestredig. Yn 2016, caeodd Ysgol Gynradd Pentre yn Rhondda ei drysau am y tro olaf. Yn y blynyddoedd cyn ei chau, collasom ein siopau lleol, ein banc lleol, ac o ganlyniad i fesurau cyni David Cameron a George Osborne, collasom ein canolfan gymunedol hefyd. Anfonwyd disgyblion Ysgol Gynradd Pentre i ysgolion cyfagos i wneud ffrindiau newydd, ond nid oedd ganddynt unman i gyfarfod â'i gilydd ar ôl dod adref ar ddiwedd y dydd. Nid oedd fawr o ddewis gan drigolion oedrannus a arferai fynychu'r ganolfan gymunedol ond eistedd gartref, yn aml ar eu pen eu hunain.
Oddi yno y dechreuodd Canolfan Pentre ei thaith fel y trosglwyddiad asedau cyntaf yn Rhondda Cynon Taf. Fy uchelgais, heb fawr ddim profiad o redeg elusen cyn hyn, oedd creu gofod lle roedd pawb yn ein cymuned leol yn teimlo bod croeso iddynt, lle gallai plant gyfarfod ar ôl yr ysgol a lle gallai pobl hŷn gyfarfod i chwarae bingo neu dreulio awr allan o'r tŷ gyda chwmni. O ddim ond syniad i ddod â phobl ynghyd, rydym bellach yn cynnal dosbarthiadau i blant ag anghenion dysgu ychwanegol, mae gennym siopau cymunedol ac mae gennym ddarpariaeth iechyd meddwl sy'n gweithredu'n wythnosol.
Mae gan asedau cymunedol allu i drawsnewid ein cymunedau yn llwyr. Nid oes unrhyw beth yn waeth na gweld cragen adeilad a fu unwaith yn fwrlwm o weithgarwch, ond nid wyf am wadu'r ffaith ei bod yn daith hynod o anodd, yn enwedig ar ei chychwyn. O fy mhrofiad fy hun, hoffwn nodi'r pwyntiau hyn. Mae'r broses o gaffael yr ased yn ofnadwy o hir. Mae angen inni ddod o hyd i ffordd o gwtogi'r amser y mae'r trosglwyddiad ei hun yn ei gymryd, ac yn fwy penodol, yr angen i gyfarwyddo eich cyfreithiwr eich hun. Ar ôl cael y les, daw'r ased yn ei gyfanrwydd yn gyfrifoldeb i'ch grŵp neu i'ch unigolyn. Yn aml, ychydig iawn o fanylion a geir am gyflwr yr adeilad neu a oes angen unrhyw waith atgyweirio, yn ogystal â chostau rhedeg yr adeilad wrth symud ymlaen.
Mae'n rhaid inni beidio ag anghofio mai gwirfoddolwyr, gan amlaf, yw’r bobl sy’n gwneud cynigion am yr asedau hyn fel arfer, felly mae'n rhaid inni hefyd sicrhau eu bod yn cael eu cefnogi gan bobl sydd â’r sgiliau cywir i symud y prosiect yn ei flaen a’i wneud yn gynaliadwy. Yn Rhondda, mae gennym dîm RhCT Gyda'n Gilydd sy'n darparu cymorth gyda'r agwedd hon. Nid wyf yn gwybod am unrhyw awdurdodau lleol eraill sydd â'r hyn sy'n cyfateb i'r gwasanaeth hanfodol bwysig hwn.
Yn olaf, credaf yn gryf y dylai awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru greu gwefan siop un stop neu lyfryn canllaw, wedi'i lywio gan brofiadau grwpiau ledled Cymru sydd eisoes wedi caffael asedau cymunedol. Nid oes unrhyw beth yn waeth nag ansicrwydd. Teimlaf y byddai canllawiau yn ddefnyddiol iawn i helpu cymunedau i gymryd y cam cyntaf tuag at ddod â'n hasedau cymunedol yn ôl i ddwylo ein cymuned.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Yn yr Eisteddfod Genedlaethol ym Mhen Llŷn, fe lansiwyd Cymunedoli Cyf, sef rhwydwaith cymunedol newydd efo'r bwriad o ysbrydoli a chynnig cyngor i unrhyw un sydd am weithredu ar lefel gymunedol. Yn ei hanfod, y nod ydy grymuso cymunedau, annog a chefnogi cymunedau i ddod at ei gilydd ar draws Gwynedd, ac i gefnogi'r cymunedau hynny lle nad oes yna arweinwyr naturiol, sef y pwynt mae rhai ohonoch chi wedi ei wneud heddiw. Mae yna 26 menter gymunedol yn rhan o'r rhwydwaith newydd yma, llawer ohonyn nhw yn fy etholaeth i yn Arfon: yr Orsaf, Penygroes; Galeri, Caernarfon; Partneriaeth Ogwen; tafarndai yn nwylo'r gymuned; trafnidiaeth gymunedol; a chynlluniau ynni adnewyddol cymunedol. Menter Felinheli ydy un o aelodau Cymunedoli, un o'r aelodau mwyaf newydd, a gan fy mod i yn frodyr o’r pentref yma ar lan y Fenai, dwi yn datgan diddordeb y prynhawn yma.
Mae Menter Felinheli eisiau prynu marina. Do, mi wnaethoch chi glywed yn iawn—eisiau prynu marina’r pentref, marina gweithredol a phrysur, ond sydd bellach yn nwylo’r gweinyddwyr. Yn fanna oedd yr hen gei lle roedd llechi o chwarel Dinorwig yn cael eu hallforio i bob rhan o’r byd ar un adeg. Mae Menter Felinheli yn gorfod cystadlu'n uniongyrchol yn erbyn bidiau gan gwmnïau masnachol er bod yna gynllun busnes hyfyw ac ardderchog. Fe allai’r marina fod yn ased cymunedol gwerthfawr iawn, ac mae’n hynod o rwystredig y byddai’r llwybr tuag at y pryniant cymaint yn rhwyddach petai Felinheli yn yr Alban neu, yn wir, yn Lloegr, lle mae yna ddeddfwriaeth yno yn barod sydd yn rhoi mantais i gymunedau. Felly, mae’n hen bryd inni yng Nghymru ddal i fyny efo’r cenhedloedd eraill yma, a dyna pam dwi’n cefnogi’r cynnig heddiw.
Mae gennym ni esiamplau gwych o fentrau cymunedol yng Ngwynedd. Maen nhw’n blodeuo acw ar y funud wrth i gymunedau ymbweru eu hunain. Maen nhw’n esiamplau ardderchog, yn fodel cymunedol o ddatblygu economaidd ac yn dempled o’r hyn sydd yn bosib. Am unwaith does dim rhaid inni fynd allan o Gymru i ganfod arfer dda ac i gael ein hysbrydoli, ond mae angen diwygio’r ddeddfwriaeth. Mae angen cryfhau’r ddeddfwriaeth; mae angen gwneud yr hyn sydd yn y cynnig. Ac felly, gobeithio, yn wir, gwelwn ni’r comisiwn sydd rŵan yn cael ei gynnig gan y Llywodraeth yn y gwelliant. Os dyna ydy’r llwybr ymlaen, wel, dyna ni, ond, come on, mae’n rhaid i’r comisiwn yma wneud ei waith ac yn ei wneud o’n fuan. Diolch.
In the National Eisteddfod in Pen Llŷn, Cymunedoli Cyf was launched, a new community network with the intention of inspiring and providing support and advice for anyone who wants to operate on a community level. At its heart, the aim is to empower communities, to encourage and support communities to come together across Gwynedd, and to support those communities where there aren't natural leaders, namely the point that some of you have already made today. There are 26 community enterprises as part of this new network, many of them in my constituency of Arfon: yr Orsaf, Penygroes; Galeri, Caernarfon; Partneriaeth Ogwen; pubs in community hands; community transport; and community renewable energy schemes. Menter Felinheli is a member of Cymunedoli, one of the newest members, and, as I come from this village, I do declare an interest this afternoon.
Now, Menter Felinheli wants to buy a marina. Yes, you heard me right—they want to buy the village marina, an operational and busy marina that is now in the hands of administrators. This is where the old quayside was, where slate from Dinorwig was exported to all parts of the world at one time. Now, Menter Felinheli has to compete directly against bids by commercial entities, even though there is a viable business plan in place, an excellent plan. The marina could be a very valuable community asset, and it’s very frustrating that the path towards the purchase could be so much easier if Felinheli were in Scotland, or, indeed, in England, where there is legislation in place already that does put communities at an advantage. So, it’s high time that we in Wales caught up with these other nations, and that’s why I support the motion today.
We have excellent examples of community enterprises in Gwynedd. They are flourishing there at the moment as communities are empowering themselves. They’re excellent examples of a community model of economic development, a template of what is possible. For once we don’t have to go outside Wales to find good practice and to be inspired, but we do need to amend and reform the legislation. We need to strengthen the legislation; we need to do what is stated in the motion. Therefore, hopefully, indeed, we’ll see the commission that is proposed by the Government in the amendment. If that is indeed the pathway forward, there we are, but, come on, this commission needs to do its work and to do it quickly. Thank you.
I'm grateful for the opportunity to participate in this debate today, and happy to support the motion that has been laid in the name of Darren Millar. I’m unapologetically a strong advocate for devolution, and do not feel that devolution of power should end with the Members in this Chamber alone, but, where suitable, should go to our local councils and, further still, to our local communities. It is those people on the ground, living and working within their communities, who are best positioned to understand the needs of their local communities.
It has been a pleasure to follow some speakers today, especially Buffy Williams, who showed her important experience with a community asset, and I’d like to focus my contribution on one within my patch. The historic dockyard Garrison Chapel located within the royal dockyard in Pembroke Dock is a perfect example of an asset that is looking to be run by the local community. The chapel is approaching its one hundred and ninetieth birthday and is the only Georgian military chapel that survives in Wales. In the days of shipbuilding at the dockyard, the chapel’s choir would sing along the slipway whenever a new ship was launched. For 30 years at the end of the last century it was in a state of disrepair. Then, in 2003, it received financial support and was rebuilt and restored under the ownership of Pembrokeshire County Council, who looked to make a commercial use out of it. However, since 2008 it has been rented out at a peppercorn rent to the Pembroke Dock Heritage Trust to run the Pembroke Dock Heritage Centre. The centre, which was opened by the late Queen in 2014, houses a museum to the proud military history of Pembroke Dock, and also, for you Star Wars fans, a scale model of the Millennium Falcon, which was originally built in the dockyard at Pembroke Dock. With the recent successful bid for the Celtic free port, which is set to secure investment and economic activity into the ports on both sides of the Haven waterway, it is reassuring that a piece of the dockyard’s history, the Garrison Chapel, remains a key asset to the community and to the town.
Since my election I’ve been in correspondence with volunteers and trustees from the heritage trust who run the centre to see if they can take ownership of the building as a community asset, and away from the ownership of Pembrokeshire County Council. I want to take this opportunity to thank these volunteers for the dedication and effort that they put into running this centre. I can't speak highly enough of it, and I urge Members, if they are ever in my patch, to take a visit to the Pembroke Dock Heritage Centre. You sure will enjoy it.
Now, the centre offers a valuable service to our community, hosting charitable coffee mornings and providing companionship and interaction for those who may otherwise face loneliness. It also showcases the history of this maritime town, allowing visitors, schoolchildren and locals to better understand the community upon which it was founded.
So, with local authorities being under significant financial pressures, it would seem to me that there has never been a better time for communities to take ownership of community assets. The local authority remains reluctant to release the chapel from their ownership, and I can understand some of the reasons why. However, for years, their attempts to commercialise the chapel have been unsuccessful, enhancing the argument in my mind that this building, which was built for use by the community over 200 years ago and which has demonstrated its success as a community facility, should be run by the local community.
Not to test the Llywydd's patience any longer, just to close, this is one example, and I'm sure that there are countless examples similar in each one of our patches. So, for the sake of the Garrison Chapel and many other buildings and assets throughout Wales, I urge us all to support the motion. Diolch, Llywydd.
Rwy’n ddiolchgar am y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw, ac yn falch o gefnogi’r cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Nid wyf yn ymddiheuro fy mod yn cefnogi datganoli'n frwd, ac nid wyf yn teimlo y dylai datganoli pŵer orffen gyda'r Aelodau yn y Siambr hon yn unig, ond lle bo'n briodol, dylai fynd at ein cynghorau lleol, ac ymhellach fyth, i'n cymunedau lleol. Y bobl ar lawr gwlad, sy’n byw ac yn gweithio yn eu cymunedau, sydd yn y sefyllfa orau i ddeall anghenion eu cymunedau lleol.
Mae wedi bod yn bleser dilyn rhai o'r siaradwyr heddiw, yn enwedig Buffy Williams, a ddangosodd ei phrofiad pwysig gydag ased cymunedol, a hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad ar un yn fy ardal i. Mae Capel y Garsiwn yn yr iard longau frenhinol yn Noc Penfro yn enghraifft berffaith o ased y mae'r gymuned leol yn awyddus i'w redeg. Mae’r capel bron yn 190 mlwydd oed, a dyma’r unig gapel milwrol Sioraidd sydd ar ôl yng Nghymru. Yn nyddiau adeiladu llongau yn yr iard longau, byddai côr y capel yn canu ar hyd y llithrfa pan fyddai llong newydd yn cael ei lansio. Am 30 mlynedd ar ddiwedd y ganrif ddiwethaf, roedd yn adfail. Yna, yn 2003, cafodd gymorth ariannol, a chafodd ei ailadeiladu a’i adfer dan berchnogaeth Cyngor Sir Penfro, a oedd yn bwriadu gwneud defnydd masnachol ohono. Fodd bynnag, ers 2008, mae wedi cael ei osod ar rent hedyn pupur i Ymddiriedolaeth Treftadaeth Doc Penfro i redeg Canolfan Dreftadaeth Doc Penfro. Mae’r ganolfan, a agorwyd gan y ddiweddar Frenhines yn 2014, yn gartref i amgueddfa hanes milwrol balch Doc Penfro, a hefyd, i chi sy'n hoff o Star Wars, model wrth raddfa o'r Millennium Falcon, a adeiladwyd yn wreiddiol yn yr iard longau yn Noc Penfro. Gyda’r cais llwyddiannus diweddar am y porthladd rhydd Celtaidd, sydd ar fin sicrhau buddsoddiad a gweithgarwch economaidd i’r porthladdoedd ar ddwy ochr dyfrffordd y Ddau Gleddau, mae’n galonogol fod darn o hanes yr iard longau, Capel y Garsiwn, yn parhau i fod yn ased allweddol i'r gymuned ac i'r dref.
Ers cael fy ethol, rwyf wedi bod yn gohebu â gwirfoddolwyr ac ymddiriedolwyr o’r ymddiriedolaeth dreftadaeth sy’n rhedeg y ganolfan i weld a allant gymryd perchnogaeth ar yr adeilad fel ased cymunedol, ac o ddwylo Cyngor Sir Penfro. Hoffwn achub ar y cyfle i ddiolch i'r gwirfoddolwyr hyn am eu hymroddiad a'u hymdrechion i redeg y ganolfan hon. Ni allaf ganu digon ar ei chlodydd, ac rwy'n annog yr Aelodau, os ydynt yn fy ardal i, i ymweld â Chanolfan Dreftadaeth Doc Penfro. Fe fyddwch yn sicr o'i mwynhau.
Nawr, mae'r ganolfan yn cynnig gwasanaeth gwerthfawr i'n cymuned, gan gynnal boreau coffi elusennol a darparu cwmnïaeth a chyfle i ryngweithio i'r rhai a fyddai fel arall yn wynebu unigrwydd o bosibl. Mae hefyd yn arddangos hanes y dref forol hon, gan alluogi ymwelwyr, plant ysgol a phobl leol i ddeall y gymuned a'i sefydlodd yn well.
Felly, gydag awdurdodau lleol dan bwysau ariannol sylweddol, ymddengys i mi na fu erioed adeg well i gymunedau gymryd perchnogaeth ar asedau cymunedol. Mae’r awdurdod lleol yn parhau i fod yn gyndyn i ildio'r capel o’u perchnogaeth, a gallaf ddeall rhai o’r rhesymau pam. Fodd bynnag, ers blynyddoedd, mae eu hymdrechion i fasnacheiddio’r capel wedi bod yn aflwyddiannus, gan hybu'r ddadl yn fy marn i y dylai’r adeilad hwn a adeiladwyd at ddefnydd y gymuned dros 200 mlynedd yn ôl ac sydd wedi dangos ei lwyddiant fel cyfleuster cymunedol gael ei redeg gan y gymuned leol.
Nid wyf am brofi amynedd y Llywydd ymhellach, dim ond i gloi, un enghraifft yn unig yw hon, ac rwy'n siŵr fod enghreifftiau tebyg dirifedi ym mhob un o'n hardaloedd. Felly, er budd Capel y Garsiwn a llawer o adeiladau ac asedau eraill ledled Cymru, rwy’n annog pob un ohonom i gefnogi’r cynnig. Diolch, Lywydd.
Y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James.
The Minister for Climate Change, Julie James.
Diolch, Llywydd. Can I begin by thanking all the Members for their contributions today? We, of course, all agree that our communities are our greatest asset, and, in Wales, they are very central to our policies and commitments in the programme for government.
Decisions taken by successive UK Conservative Governments and 13 years of austerity have meant significant challenges for our public services, challenges that this Welsh Government strives to protect them from. Our communities have risen with us to these challenges, and we know that we must continue to support them in every way that we can, to ensure that they remain resilient.
In research published this week, the Building Communities Trust has made some important links between civic assets, which include community-owned assets, and the resilience of our Welsh communities. Communities are critical partners in our collective efforts to help address inequality, tackle poverty, build confidence and self-esteem and improve health and well-being. These qualities are even more important given the severity of the financial constraints that the public sector faces in Wales.
Community assets are, of course, an important part of this picture. They have featured in debates in this Chamber on a number of occasions over the last 12 months, clearly reflecting the importance that they have in delivering services within our communities. Community assets act as local hubs that provide an invaluable resource to our communities, and not just as a resource for information, services, skills and social experiences. As many Members have pointed out, community assets provide critical support for community cohesion. The pandemic demonstrated just how important access to assets is for resilient communities. They can also enable innovation, especially in providing the services that communities want.
We do, of course, already provide funding to communities wishing to buy or improve community assets. Our community facilities programme has provided over £49.6 million in grants to 413 projects across Wales since opening in 2015, and is complemented by the £5 million community asset loan fund, run for us by the Wales Council for Voluntary Action. Each gives community groups access to up to £300,000 to purchase assets.
The Ystadau Cymru assets collaboration programme has also helped communities to improve and decarbonise valuable community facilities, and provides good examples of where local authorities continue to support communities after the transfer of assets. Enabling the use of social housing grant for community-led housing, in partnership with registered social landlords, also shows the value in continuing that collaboration.
Llywydd, there are numerous other examples of successful community asset projects that are run by and for local communities that have taken place without legislation. The Audit Wales report identifies that, despite a commitment to change, local authorities face particular challenges in supporting communities to be more self-reliant. I absolutely welcome their recommendations and recognise that change will be needed. The toolkit that they have developed will assist our local authorities to bring about the changes that we need to see.
Our commitment through Ystadau Cymru can also help by recognising, promoting and sharing best practice across the public sector. The statutory right for communities to bid for or buy assets to support these aspirations is one of the areas that I'm asking the forthcoming commission on community assets to consider. This was a key part of the recommendations of the Local Government and Housing Committee report published last October. The recommendations of that committee were, however, far more wide-ranging than any right to bid or buy. Evidence from England and Scotland heard by the Senedd committee also indicated that the right to bid is not always an enabler of successful community asset projects. In 2020, the Building Communities Trust identified 438 examples of community-led or community-owned assets in Wales, and were confident that there were many more outside of the definition of 'assets'. These assets were bought or leased from public and private owners and were acquired by communities without recourse to statutory rights. There is, however, of course, much more we can do to support our community assets.
I've accepted a number of the recommendations from the Local Government and Housing Committee and my officials have been considering how we will take those very wide-ranging recommendations forward. It is important that this work focuses on the communities themselves. Our community policy will genuinely empower our communities in key policy areas. We will also continue to support community ownership and management of key assets through guidance and funding. These are the key areas that the Senedd has asked us to address as part of their recommendations.
The publication of the research I've already mentioned by the Building Communities Trust this week is timely to this debate. It has provided valuable evidence of the role of civic assets, which includes those that aren't community owned, in resilient communities. The research echoes the recommendations of the Senedd committee in calling for a simpler process, consideration of legislation and stronger guidance. These will all be within the task of the commission on community assets. We're acting on all of the recommendations, but we do need to make sure that we get it right. The commission needs to be supported to do much more than repeat the work of the Senedd committee.
Today's motion encompasses the very nature of the issues I'll be asking the community assets commission to consider. I am anticipating advice from officials very shortly on the form, terms of reference and membership of that commission in the coming weeks. The commission's remit will be far wider than the points raised in today's motion. This is a huge opportunity for us to develop something bespoke to Wales that genuinely benefits and supports the resilience of our Welsh communities. There is no doubt that community control of assets benefits us all. I therefore do welcome the motion put forward today, alongside its amendment. Collaboration will indeed, Llywydd, be the key driver in making this happen. Diolch.
Diolch, Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i’r holl Aelodau am eu cyfraniadau heddiw? Mae pob un ohonom, wrth gwrs, yn cytuno mai ein cymunedau yw ein hased pwysicaf, ac yng Nghymru, maent yn ganolog iawn i’n polisïau a’n hymrwymiadau yn y rhaglen lywodraethu.
Mae penderfyniadau a wnaed gan Lywodraethau Ceidwadol olynol y DU a 13 mlynedd o gyni wedi golygu heriau sylweddol i’n gwasanaethau cyhoeddus, heriau y mae Llywodraeth Cymru yn ymdrechu i’w hamddiffyn rhagddynt. Mae ein cymunedau wedi ymateb i’r heriau hyn gyda ni, a gwyddom fod yn rhaid inni barhau i’w cefnogi ym mhob ffordd y gallwn, i sicrhau eu bod yn parhau i fod yn wydn.
Mewn ymchwil a gyhoeddwyd yr wythnos hon, mae’r Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau wedi gwneud rhai cysylltiadau pwysig rhwng asedau dinesig, sy’n cynnwys asedau sy’n eiddo i’r gymuned, a gwytnwch ein cymunedau yng Nghymru. Mae cymunedau’n bartneriaid hanfodol yn ein hymdrechion cyfunol i helpu i fynd i’r afael ag anghydraddoldeb, trechu tlodi, meithrin hyder a hunan-barch a gwella iechyd a llesiant. Mae’r rhinweddau hyn yn bwysicach fyth o ystyried difrifoldeb y cyfyngiadau ariannol y mae’r sector cyhoeddus yn eu hwynebu yng Nghymru.
Mae asedau cymunedol, wrth gwrs, yn rhan bwysig o’r darlun hwn. Maent wedi codi mewn dadleuon yn y Siambr hon ar sawl achlysur dros y 12 mis diwethaf, gan adlewyrchu’n glir eu pwysigrwydd ar gyfer darparu gwasanaethau yn ein cymunedau. Mae asedau cymunedol yn gweithredu fel hybiau lleol sy’n darparu adnodd amhrisiadwy i’n cymunedau, ac nid yn unig fel adnodd ar gyfer gwybodaeth, gwasanaethau, sgiliau a phrofiadau cymdeithasol. Fel y mae llawer o Aelodau wedi nodi, mae asedau cymunedol yn darparu cymorth hanfodol ar gyfer cydlyniant cymunedol. Dangosodd y pandemig pa mor bwysig yw mynediad at asedau i gymunedau gwydn. Gallant hefyd alluogi arloesedd, yn enwedig wrth ddarparu'r gwasanaethau y mae cymunedau'n dymuno eu cael.
Rydym eisoes, wrth gwrs, yn darparu cyllid i gymunedau sy’n dymuno prynu neu wella asedau cymunedol. Mae ein rhaglen cyfleusterau cymunedol wedi darparu dros £49.6 miliwn mewn grantiau i 413 o brosiectau ledled Cymru ers agor yn 2015, ac fe’i hategir gan y gronfa benthyciadau asedau cymunedol, sy'n werth £5 miliwn ac sy’n cael ei rhedeg ar ein rhan gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru. Maent ill dwy yn darparu mynediad i grwpiau cymunedol at hyd at £300,000 i brynu asedau.
Mae rhaglen gydweithredu ar asedau Ystadau Cymru hefyd wedi helpu cymunedau i wella a datgarboneiddio cyfleusterau cymunedol gwerthfawr, ac yn darparu enghreifftiau da o ble mae awdurdodau lleol yn parhau i gefnogi cymunedau ar ôl trosglwyddo asedau. Mae galluogi’r defnydd o'r grant tai cymdeithasol ar gyfer tai a arweinir gan y gymuned, mewn partneriaeth â landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, hefyd yn dangos gwerth parhau â’r cydweithio hwnnw.
Lywydd, ceir llu o enghreifftiau eraill o brosiectau asedau cymunedol llwyddiannus sy’n cael eu rhedeg gan ac ar gyfer cymunedau lleol ac sydd wedi eu rhoi ar waith heb ddeddfwriaeth. Mae adroddiad Archwilio Cymru yn nodi, er gwaethaf ymrwymiad i newid, fod awdurdodau lleol yn wynebu heriau penodol wrth gefnogi cymunedau i fod yn fwy hunanddibynnol. Rwy’n croesawu eu hargymhellion yn llwyr ac yn cydnabod y bydd angen newid. Bydd y pecyn cymorth y maent wedi’i ddatblygu yn cynorthwyo ein hawdurdodau lleol i sicrhau’r newidiadau y mae angen i ni eu gweld.
Gall ein hymrwymiad drwy Ystadau Cymru helpu hefyd drwy gydnabod, hyrwyddo a rhannu arferion gorau ar draws y sector cyhoeddus. Mae'r hawl statudol i gymunedau wneud cynnig am neu brynu asedau i gefnogi'r dyheadau hyn yn un o'r meysydd y byddaf yn gofyn i'r comisiwn ar asedau cymunedol sydd ar ffordd eu hystyried. Roedd hyn yn rhan allweddol o argymhellion adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai a gyhoeddwyd fis Hydref diwethaf. Roedd argymhellion y pwyllgor hwnnw, fodd bynnag, yn llawer mwy eang nag unrhyw hawl i gynnig neu brynu. Roedd tystiolaeth o Loegr a’r Alban a glywyd gan bwyllgor y Senedd hefyd yn nodi nad yw’r hawl i gynnig bob amser yn galluogi prosiectau asedau cymunedol i fod yn llwyddiannus. Yn 2020, nododd yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau 438 o enghreifftiau o asedau a arweinir gan y gymuned neu sy’n eiddo i’r gymuned yng Nghymru, ac roeddent yn hyderus fod llawer mwy ohonynt nad oeddent yn bodloni'r diffiniad o 'asedau'. Prynwyd neu leswyd yr asedau hyn gan berchnogion cyhoeddus a phreifat, a chawsant eu caffael gan gymunedau heb hawliau statudol. Fodd bynnag, wrth gwrs, mae llawer mwy y gallwn ei wneud i gefnogi ein hasedau cymunedol.
Rwyf wedi derbyn nifer o’r argymhellion gan y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, ac mae fy swyddogion wedi bod yn ystyried sut y byddwn yn bwrw ymlaen â’r argymhellion eang iawn hynny. Mae’n bwysig fod y gwaith hwn yn canolbwyntio ar y cymunedau eu hunain. Bydd ein polisi cymunedol yn grymuso ein cymunedau yn wirioneddol mewn meysydd polisi allweddol. Byddwn hefyd yn parhau i gefnogi perchnogaeth a rheolaeth gymunedol ar asedau allweddol drwy arweiniad a chyllid. Dyma’r meysydd allweddol y mae’r Senedd wedi gofyn inni fynd i'r afael â nhw yn rhan o’u hargymhellion.
Mae cyhoeddi’r ymchwil rwyf wedi’i chrybwyll eisoes gan yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau yr wythnos hon yn amserol i’r ddadl hon. Mae wedi darparu tystiolaeth werthfawr o rôl asedau dinesig, sy'n cynnwys rhai nad ydynt yn eiddo i'r gymuned, mewn cymunedau gwydn. Mae’r ymchwil yn adleisio argymhellion pwyllgor y Senedd wrth alw am broses symlach, ystyriaeth o ddeddfwriaeth a chanllawiau cryfach. Bydd y rhain oll yn rhan o waith y comisiwn ar asedau cymunedol. Rydym yn gweithredu ar bob un o'r argymhellion, ond mae angen inni sicrhau ein bod yn gwneud pethau'n iawn. Mae angen cefnogi’r comisiwn i wneud llawer mwy nag ailadrodd gwaith pwyllgor y Senedd.
Mae'r cynnig heddiw yn cwmpasu union natur y materion y byddaf yn gofyn i’r comisiwn asedau cymunedol eu hystyried. Rwy’n rhagweld cyngor gan swyddogion yn fuan iawn ar ffurf, cylch gorchwyl ac aelodaeth y comisiwn hwnnw yn yr wythnosau nesaf. Bydd cylch gwaith y comisiwn yn llawer ehangach na’r pwyntiau a godwyd yn y cynnig heddiw. Mae hwn yn gyfle enfawr inni ddatblygu rhywbeth sydd wedi’i deilwra’n arbennig ar gyfer Cymru, sydd o fudd gwirioneddol ac sy'n cefnogi gwytnwch ein cymunedau yng Nghymru. Nid oes unrhyw amheuaeth fod rheolaeth gymunedol ar asedau o fudd i bob un ohonom. Felly, rwy'n croesawu'r cynnig a gyflwynwyd heddiw, ynghyd â’i welliant. Yn wir, Lywydd, cydweithio fydd y sbardun allweddol i wneud i hyn ddigwydd. Diolch.
Sam Rowlands i ymateb i'r ddadl.
Sam Rowlands to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. And thank you to all Members for contributing to today's debate. Indeed, I'm very encouraged by how important this item is, in seeing such a full Chamber for the closing of this important debate this afternoon.
Mark Isherwood, of course, opened in the only way that Mark Isherwood can open, by reminding us that it was over a decade ago that he was here leading a debate on co-operation and the importance of co-production for community assets. He was also keen to highlight to us the work of the Building Communities Trust and their three key themes, as well as the Wales community assets index, which they've produced as well.
Peredur Owen Griffiths highlighted to us the importance of support to enable those communities that perhaps lack skills at the moment to get hold of those assets themselves. And that was something that Jenny Rathbone was also keen to remind us of, especially in those more deprived communities, perhaps where they haven’t got the skills, the time or the energy to get hold of these important assets. Jenny Rathbone was also keen to remind us all that services provided by public servants need to be constantly reshaped to meet the needs of the people that they serve.
Joel James reminded us of the importance of protecting community assets, and expressed his frustration, perhaps, with the pace of change by Welsh Government, and an intervention from Mabon ap Gwynfor was also on that point as well. And we heard some specific examples from Members across the Chamber—Sam Kurtz, Buffy Williams, Siân Gwenllian—from their own constituencies, perhaps where things have gone well in some cases, and areas where things aren’t working well. Perhaps a tale of two or three councils, and there’s probably an opportunity there for those local authorities to learn from each other, and for the Welsh Local Government Association to perhaps do some work there about lessons learned, about those local authorities where assets are readily available to the community.
And, Minister, we were grateful for your positive response to the debate this afternoon. Of course, there are opportunities for us to work across party, across layers of government and across sectors, because we all want to see the same thing, by the looks of it: we want to see our communities empowered to get hold of the assets that are useful to them. Minister, you were keen to highlight to us some of the financial pressures in place at the moment, but obviously, there are opportunities with that to ensure that our communities are able to be supported in holding on to assets that are important to them. Minister, you were also keen to remind us of the work of the community assets commission and we're all keen to see that progress as quickly as possible. I'm conscious of time, Llywydd, so I will close by moving our motion again today. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. A diolch i'r holl Aelodau am gyfrannu at y ddadl heddiw. Yn wir, rwyf wedi fy nghalonogi’n fawr gan ba mor bwysig yw’r eitem hon, wrth weld Siambr mor llawn ar gyfer cloi’r ddadl bwysig hon y prynhawn yma.
Agorodd Mark Isherwood, wrth gwrs, yn yr unig ffordd y gall Mark Isherwood agor, drwy ein hatgoffa ei fod yma dros ddegawd yn ôl yn arwain dadl ar gydweithredu a phwysigrwydd cydgynhyrchu ar gyfer asedau cymunedol. Roedd hefyd yn awyddus i dynnu ein sylw at waith yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau a'u tair thema allweddol, yn ogystal â mynegai asedau cymunedol Cymru, a gynhyrchwyd ganddynt hefyd.
Nododd Peredur Owen Griffiths bwysigrwydd cymorth i alluogi’r cymunedau hynny sydd efallai heb sgiliau ar hyn o bryd i gael gafael ar yr asedau hynny eu hunain. Ac roedd hynny'n rhywbeth roedd Jenny Rathbone hefyd yn awyddus i'n hatgoffa ohono, yn enwedig yn y cymunedau mwy difreintiedig, lle efallai nad oes ganddynt y sgiliau, yr amser na'r egni i gael gafael ar yr asedau pwysig hyn. Roedd Jenny Rathbone hefyd yn awyddus i'n hatgoffa bod angen ail-lunio gwasanaethau a ddarperir gan weision cyhoeddus yn gyson i ddiwallu anghenion y bobl y maent yn eu gwasanaethu.
Cawsom ein hatgoffa gan Joel James o bwysigrwydd diogelu asedau cymunedol, a mynegodd ei rwystredigaeth, efallai, gyda chyflymder y newid gan Lywodraeth Cymru, a chawsom ymyriad gan Mabon ap Gwynfor ar y pwynt hwnnw hefyd. A chlywsom enghreifftiau penodol gan Aelodau ar draws y Siambr—Sam Kurtz, Buffy Williams, Siân Gwenllian—o'u hetholaethau eu hunain, lle mae pethau wedi mynd yn dda mewn rhai achosion, ac ardaloedd lle nad yw pethau'n gweithio'n dda. Stori am ddau neu dri chyngor efallai, ac mae’n debyg fod cyfle yno i’r awdurdodau lleol hynny ddysgu oddi wrth ei gilydd, ac i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, efallai, wneud rhywfaint o waith yno am wersi a ddysgwyd, am yr awdurdodau lleol lle mae asedau ar gael yn rhwydd i'r gymuned.
Ac roeddem yn ddiolchgar am eich ymateb cadarnhaol i'r ddadl y prynhawn yma, Weinidog. Wrth gwrs, mae cyfleoedd inni weithio ar draws y pleidiau, ar draws haenau o lywodraeth ac ar draws sectorau, gan fod pob un ohonom am weld yr un peth, yn ôl pob golwg: rydym am weld ein cymunedau yn cael eu grymuso i gael gafael ar yr asedau sy'n ddefnyddiol iddynt. Weinidog, roeddech yn awyddus i dynnu sylw at y pwysau ariannol sy'n bodoli ar hyn o bryd, ond yn amlwg, mae cyfleoedd gyda hynny i sicrhau bod ein cymunedau’n gallu cael eu cefnogi i ddal gafael ar asedau sy’n bwysig iddynt. Weinidog, roeddech hefyd yn awyddus i’n hatgoffa o waith y comisiwn asedau cymunedol, ac mae pob un ohonom yn awyddus i weld y cynnydd hwnnw cyn gynted â phosibl. Rwy’n ymwybodol o'r amser, Lywydd, felly rwyf am gloi drwy wneud ein cynnig unwaith eto heddiw. Diolch yn fawr iawn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly gwnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection and we will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Daw hynny â ni at eitem 9, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig, a dwi'n galw ar Natasha Asghar i wneud y cynnig yma.
That brings us to item 9, which is the Welsh Conservatives' debate, and I call on Natasha Asghar to move the motion.
Cynnig NDM8362 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
Yn datgan nad oes ganddi hyder yn y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd o ystyried y nifer uchaf erioed o lofnodwyr i'r ddeiseb: 'Rydym am i Lywodraeth Cymru ddiddymu’r gyfraith drychinebus ynghylch y terfyn cyflymder o 20mya'.
Motion NDM8362 Darren Millar
To propose that the Senedd:
Has no confidence in the Deputy Minister for Climate Change given the record-breaking number of signatories to the petition: 'We want the Welsh Government to rescind and remove the disastrous 20mph law'.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Presiding Officer. I am more than happy to move this motion, tabled in the name of my colleague Darren Millar, having originally called for the Deputy Minister to go in March this year. It's been nearly two weeks since this Labour Government's costly and unwanted 20 mph speed limit scheme was forced onto the people of Wales. In a short time, opposition to the move has exploded, with a petition calling for the £33 million project to be axed growing at an astronomical speed. In fact, just before standing up in front of you all in this Chamber today, more than 440,000 people have added their name to the ever-growing petition.
To put that into perspective, you've all seen the figures, and I'm sure you've all done the maths as well, that's more than what Welsh Labour received in the regional ballot at the 2021 Senedd elections, and it's fast approaching the 443,000 total the party received in the constituency ballot. It's also worth noting that nearly 12,000 people in Llanelli have signed the petition calling for the scheme to be scrapped. In comparison, the man who represents the area, who is also Labour's poster boy for this 20 mph scheme, received fewer than 14,000 votes in the last election. This really doesn't sound like the public is on board with this scheme despite what Labour MSs and the Deputy Minister for Climate Change have said.
I've said it from the beginning, and I'll say it again: the people of Wales do not want the Labour Party's 20 mph pet project. This petition demonstrates just that. Yet, the Deputy Minister with his usual air of arrogance completely dismissed the petition, saying it was not representative of the wider public. And he's not alone in doing that—
Diolch, Lywydd. Rwy’n fwy na pharod i wneud y cynnig hwn, a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar, ar ôl galw gyntaf ar y Dirprwy Weinidog i fynd ym mis Mawrth eleni. Mae bron i bythefnos wedi bod ers i gynllun terfyn cyflymder 20 mya costus a diangen y Llywodraeth Lafur hon gael ei orfodi ar bobl Cymru. Mewn amser byr, mae gwrthwynebiad i’r newid wedi ffrwydro, gyda deiseb yn galw am ddiddymu'r prosiect £33 miliwn yn tyfu ar gyflymder aruthrol. A dweud y gwir, ychydig cyn imi sefyll o’ch blaen yn y Siambr hon heddiw, roedd mwy na 440,000 o bobl wedi ychwanegu eu henwau at y ddeiseb hon, sy’n dal i dyfu.
I roi hynny mewn persbectif, mae pob un ohonoch wedi gweld y ffigurau, ac rwy'n siŵr fod pob un ohonoch wedi gwneud y swm hefyd, mae hynny'n fwy na'r hyn a gafodd Llafur Cymru yn y bleidlais ranbarthol yn etholiadau'r Senedd yn 2021, ac mae'n prysur agosáu at y cyfanswm o 443,000 a gafodd y blaid yn y bleidlais etholaethol. Mae'n werth nodi hefyd fod bron i 12,000 o bobl yn Llanelli wedi arwyddo'r ddeiseb yn galw am ddiddymu'r cynllun. Mewn cymhariaeth, cafodd y dyn sy’n cynrychioli’r ardal, sydd hefyd yn wyneb Llafur ar gyfer y cynllun 20 mya hwn, lai na 14,000 o bleidleisiau yn yr etholiad diwethaf. Nid yw'n swnio fel pe bai'r cyhoedd yn fodlon ar y cynllun, er gwaethaf yr hyn y mae Aelodau Llafur o'r Senedd a'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wedi'i ddweud.
Rwyf wedi dweud o’r dechrau, ac fe’i dywedaf eto: nid yw pobl Cymru eisiau prosiect borthi balchder 20 mya y Blaid Lafur. Mae’r ddeiseb hon yn dangos hynny. Ac eto, gwrthodwyd y ddeiseb yn llwyr gan y Dirprwy Weinidog, gyda’i haerllugrwydd arferol, gan ddweud nad oedd hi'n cynrychioli’r cyhoedd yn ehangach. Ac nid ef yw'r unig un—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Go on.
Gwnaf.
If this is so important to you, and this is the thing that is grabbing the attention of the people of Wales, why have you only allocated 30 minutes to it? That's an insult. It's a stunt; it's not taking it seriously.
Os yw hyn mor bwysig i chi, ac mai dyma sy’n bachu sylw pobl Cymru, pam mai dim ond 30 munud a neilltuwyd gennych ar ei gyfer? Mae hynny'n sarhad. Stynt yw hi; nid ydych o ddifrif.
I appreciate what the Member is saying, however, we want to get—[Interruption.] I understand that my colleague has answered the question already in relation to the hour-long—. I was happy with half an hour or an hour; it didn't make a difference to me, because I want to make sure that we're able to get the points across—
Rwy’n deall yr hyn y mae’r Aelod yn ei ddweud, ond rydym am gael—[Torri ar draws.] Rwy’n deall bod fy nghyd-Aelod wedi ateb y cwestiwn eisoes mewn perthynas â’r ddadl awr o hyd—. Roeddwn yn fodlon gyda hanner awr neu awr; nid oedd yn gwneud gwahaniaeth i mi, gan fy mod am sicrhau ein bod yn gallu cyfleu’r pwyntiau—
It has been tabled as a 30-minute debate by the Conservative Party.
Mae wedi’i chyflwyno fel dadl 30 munud gan y Blaid Geidwadol.
That's fine, that's fine—[Interruption.] I'd like to be able to continue in peace, if that's okay.
We've seen Labour MPs at the other end of the M4 trying to discredit the petition, saying it's an abomination, that people outside of Wales are signing it. Well, let me tell you all: it's absolutely right and fair that people in England, and across wherever they have any links to Wales, are signing this petition as it will undoubtedly affect everybody who has links to Wales. I know people, believe it or not, in Newport East, who are currently on holiday in Pakistan signing the petition who were quite offended that the validity of their signatures was being questioned.
Deputy Minister, I would say the public have well and truly had their say, but because you don't like the results and can't bring yourself to admit you made a mistake, you are trying to discredit the petition and stick your head back into the sand. You are pushing ahead with this flawed policy without a care in the world for businesses, emergency services, nurses, carers and motorists, who are all going to be affected by this move. And then should we be surprised by your lack of care? This policy doesn't affect you in the slightest, as you are ferried around in a chauffeur-driven ministerial motor all day. [Members of the Senedd: 'Oh.']
Now, Deputy Minister, you and I rarely see eye to eye, and I can accept that, but for me and many others, this 20 mph scheme really is the straw that broke the camel's back. I'm afraid it's time for you to go before you cause any more unnecessary damage.
Presiding Officer, for far too long the Deputy Minister's endless blunders have gone unchecked. Deputy Minister, you admitted your Government doesn't know what it's doing when it comes to the economy. You've branded the Royal College of Nursing 'extremely militant', and you can't even perform simple tasks like voting, having messed it up royally three times in fewer than three years. You've banned all major road building in Wales in a desperate bid to get kudos from the likes of people like Greta Thunberg, and let's not forget you are completely hypocritical. On the one hand, you're preaching to the public about getting out of their cars and onto public transport, yet you have claimed thousands of pounds in mileage expenses and submitted just three claims for rail tickets.
On top of that, you're running our train network into the ground, with Transport for Wales deemed to have the worst customer—[Interruption.]
Mae hynny'n iawn, mae hynny'n iawn—[Torri ar draws.] Hoffwn allu parhau mewn heddwch, os yw hynny'n iawn.
Rydym wedi gweld Aelodau Seneddol Llafur ar ben arall yr M4 yn ceisio difrïo’r ddeiseb, gan ddweud ei bod yn warthus, fod pobl y tu allan i Gymru yn ei harwyddo. Wel, gadewch imi ddweud wrthych: mae'n gwbl iawn a theg fod pobl yn Lloegr, ac yn lle bynnag y mae ganddynt unrhyw gysylltiadau â Chymru, yn llofnodi'r ddeiseb hon, gan y bydd, yn ddi-os, yn effeithio ar bawb sydd â chysylltiadau â Chymru. Rwy’n adnabod pobl, credwch neu beidio, yn Nwyrain Casnewydd, sydd ar wyliau ym Mhacistan ar hyn o bryd, sydd wedi llofnodi’r ddeiseb ac sy'n ddig iawn fod dilysrwydd eu llofnodion yn cael ei amau.
Ddirprwy Weinidog, buaswn yn dweud bod y cyhoedd wedi dweud eu dweud yn blwmp ac yn blaen, ond gan nad ydych chi'n hoffi’r canlyniadau ac yn methu cyfaddef eich bod wedi gwneud camgymeriad, rydych yn ceisio difrïo’r ddeiseb a rhoi eich pen yn ôl yn y tywod. Rydych yn bwrw ymlaen â’r polisi diffygiol hwn heb boeni o gwbl am fusnesau, gwasanaethau brys, nyrsys, gofalwyr a modurwyr, y bydd y newid hwn yn effeithio arnynt oll. Ond a yw eich dihidrwydd yn syndod i ni? Nid yw’r polisi hwn yn effeithio arnoch chi o gwbl, gan eich bod yn cael eich gyrru o gwmpas gan chauffeur mewn modur gweinidogol drwy’r dydd. [Aelodau'r Senedd: 'O.']
Nawr, Ddirprwy Weinidog, anaml y byddwch chi a minnau'n gweld llygad yn llygad, a gallaf dderbyn hynny, ond i mi a llawer o bobl eraill, y cynllun 20 mya hwn yw ei diwedd hi. Mae arnaf ofn ei bod yn bryd ichi fynd, cyn ichi achosi mwy o niwed diangen.
Lywydd, ers yn rhy hir o lawer, nid yw camgymeriadau diddiwedd y Dirprwy Weinidog wedi cael eu cosbi. Ddirprwy Weinidog, fe wnaethoch gyfaddef nad yw eich Llywodraeth yn gwybod beth mae'n ei wneud mewn perthynas â'r economi. Rydych wedi galw'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn 'hynod o filwriaethus', ac ni allwch hyd yn oed gyflawni tasgau syml fel pleidleisio, ar ôl gwneud llanast llwyr ohoni deirgwaith mewn llai na thair blynedd. Rydych chi wedi gwahardd pob prosiect adeiladu ffyrdd mawr yng Nghymru mewn ymgais enbyd i gael clod gan bobl fel Greta Thunberg, a pheidiwn ag anghofio eich bod yn gwbl ragrithiol. Ar y naill law, rydych chi'n pregethu wrth y cyhoedd ynglŷn â dod allan o'u ceir a defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, ac eto, rydych chi wedi hawlio miloedd o bunnoedd mewn treuliau milltiredd, gan gyflwyno tri chais yn unig am docynnau trên.
Yn ychwanegol at hynny, rydych yn dinistrio ein rhwydwaith trenau, gyda Trafnidiaeth Cymru yn cael ei henwi fel y gweithredwr trenau â'r boddhad cwsmeriaid gwaethaf—[Torri ar draws.]
I am going to need to hear the Member, because I can't rule whether she's in or out of order in anything she says unless I hear her. So, if you can carry on and do so in a bit of silence.
Bydd angen imi glywed yr Aelod, gan na allaf ddyfarnu a yw unrhyw beth y mae’n ei ddweud allan o drefn ai peidio oni bai fy mod yn ei chlywed. Felly, os gallwch barhau, a gwneud hynny mewn rhywfaint o dawelwch.
On top of that, you're running our train network into the ground, with Transport for Wales deemed to have the worst customer satisfaction for train operators in the UK. For many, in all four corners of Wales, getting the train is a painful experience, with no signs of improvement and no light at the end of the tunnel.
Vital bus services are being axed as a result of your actions, leaving people isolated in their communities. Whilst bus usage is going up across the board in England, thanks to a productive UK Government, bus providers here have received next to no support and face uncertain futures. And millions of pounds, straight from the public purse, are being spent on propping up your failing Cardiff Airport vanity project as well.
Now, you keep harping on about road safety, and I've heard this in many papers and across news headlines for the last few weeks, yet I fear that this is just another example of you saying one thing and doing another. I understand that many people have accused me, alongside my colleagues, that we do not care about road safety. Presiding Officer, it's very important to address this right now. I was always taught to look, listen and ultimately cross the road, but they say a picture paints a thousand words. Well, look at this, because this was sent to me by 15 constituents from across the region. Now I would like to see and show you all Mr Road Safety right over there crossing the road with a group of children completely ignoring the red man symbol. It doesn't exactly sing songs of praise.
Enough is enough. It's evident for everyone to see that the Deputy Minister's clearly out of his depth and the fact that he made it to the front bench is quite frankly bewildering to everybody. [Interruption.] Yet, perhaps what is more surprising is the fact that despite his extensive catalogue of errors, he's still here today. [Interruption.]
Yn ychwanegol at hynny, rydych yn dinistrio ein rhwydwaith trenau, gyda Trafnidiaeth Cymru yn cael ei enwi fel y gweithredwr trenau â'r boddhad cwsmeriaid gwaethaf o holl weithredwyr trenau'r DU. I lawer o bobl, ym mhob cwr o Gymru, mae dal y trên yn brofiad poenus, heb unrhyw arwyddion o welliant a dim golau ar ben draw'r twnnel.
Mae gwasanaethau bws hanfodol yn cael eu diddymu o ganlyniad i'ch gweithredoedd, gan adael pobl wedi eu hynysu yn eu cymunedau. Tra bo'r defnydd o fysiau yn cynyddu yn gyffredinol yn Lloegr, diolch i Lywodraeth gynhyrchiol y DU, ychydig iawn o gymorth y mae darparwyr bysiau yma wedi'i gael, ac maent yn wynebu dyfodol ansicr. Ac mae miliynau o bunnoedd, yn syth o bwrs y wlad, yn cael ei wario ar gynnal eich prosiect porthi balchder aflwyddiannus ym Maes Awyr Caerdydd.
Nawr, rydych yn rhygnu ymlaen am ddiogelwch ar y ffyrdd, ac rwyf wedi clywed hyn mewn llawer o bapurau ac ym mhenawdau'r newyddion dros yr ychydig wythnosau diwethaf, ac eto, rwy'n ofni mai dim ond enghraifft arall yw hon ohonoch yn dweud un peth ac yn gwneud rhywbeth arall. Deallaf fod llawer o bobl wedi fy nghyhuddo i a fy nghyd-Aelodau o beidio â malio am ddiogelwch ar y ffyrdd. Lywydd, mae'n bwysig mynd i'r afael â hyn ar unwaith. Cefais fy nysgu bob amser i edrych, gwrando ac i groesi'r ffordd, ond maent yn dweud bod llun yn paentio mil o eiriau. Wel, edrychwch ar hwn, gan fod hwn wedi'i anfon ataf gan 15 o etholwyr o bob rhan o’r rhanbarth. Nawr, hoffwn ddangos i bob un ohonoch Mr Diogelwch ar y Ffyrdd yn croesi'r ffordd gyda grŵp o blant gan anwybyddu symbol y dyn coch yn llwyr. Nid yw'n glod mawr iddo o gwbl.
Digon yw digon. Mae’n amlwg i bawb fod y Dirprwy Weinidog allan o’i ddyfnder, ac mae’r ffaith iddo gyrraedd y fainc flaen yn destun penbleth a dweud y gwir. [Torri ar draws.] Ac eto, efallai mai’r hyn sy’n peri mwy o syndod yw’r ffaith ei fod yn dal yma heddiw, er gwaethaf ei restr hirfaith o gamgymeriadau. [Torri ar draws.]
I'm struggling to hear the Member again. You need to carry on in some silence. [Interruption.] I can't hear whether I'm missing anything or not, Alun Davies, is the answer to that one. Can we hear the Member, please?
Rwy’n cael trafferth clywed yr Aelod eto. Mae angen ichi barhau mewn rhywfaint o dawelwch. [Torri ar draws.] Ni allaf glywed a wyf yn colli unrhyw beth ai peidio, Alun Davies, yw’r ateb i hynny. A gawn ni glywed yr Aelod, os gwelwch yn dda?
Over the past few weeks, I—and I'm sure many other Members too—have had hundreds of calls, e-mails, and messages from people all across Wales who are quite frankly livid. And this vote is not solely just about 20 mph and speed limits; it's about all of the transport failings we've had over the last three years.
I'd like to give a message to the First Minister. I know you're here today, and having only been in politics for the past few years, First Minister, I've learned that it takes a good politician to acknowledge when they've made a mistake, and it takes a great politician to do something about them when they've been made. So, First Minister, I humbly request to you that you make the right decision today on behalf of every single person, group, organisation and business that have contacted me from every single corner of Wales. And on behalf of all those who've signed the petition, taken part in countless protests across Wales, will you please make the right decision and fire the Deputy Minister, as the people of Wales really do deserve better?
And of course, Presiding Officer, if the First Minister refuses to sack him, perhaps for the first time in his career, the Deputy Minister will do the decent thing and just resign himself and do us all a favour.
Sadly, we know that the Labour Party will unfortunately rally around the Deputy Minister, and toe party lines despite knowing it's the wrong thing to do, and Plaid will vote whichever way Labour tells you to, but let me warn you all: the people of Wales are watching closely with interest, more so now than ever before, and they will remember that each and every single one of you have turned your back on your constituents today and let them down big time.
Dros yr ychydig wythnosau diwethaf, rwyf fi—a llawer o Aelodau eraill hefyd, rwy’n siŵr—wedi cael cannoedd o alwadau, e-byst, a negeseuon gan bobl ledled Cymru sy’n gandryll a dweud y gwir. Ac mae'r bleidlais hon yn ymwneud â mwy nag 20 mya a therfynau cyflymder yn unig; mae'n ymwneud â'r holl fethiannau trafnidiaeth rydym wedi'u cael dros y tair blynedd diwethaf.
Hoffwn roi neges i’r Prif Weinidog. Gwn eich bod chi yma heddiw, ac er mai ers ychydig flynyddoedd yn unig y bûm i yn y byd gwleidyddol, Brif Weinidog, rwyf wedi dysgu bod gwleidydd da yn cydnabod pan fydd wedi gwneud camgymeriad, ac mae gwleidydd gwych yn gwneud rhywbeth ynglŷn â'r peth pan fo camgymeriadau wedi'u gwneud. Felly, Brif Weinidog, gofynnaf yn ostyngedig i chi wneud y penderfyniad cywir heddiw ar ran pob unigolyn, grŵp, sefydliad a busnes sydd wedi cysylltu â mi o bob cwr o Gymru. Ac ar ran pawb sydd wedi llofnodi'r ddeiseb, sydd wedi cymryd rhan mewn protestiadau di-rif ledled Cymru, a wnewch chi wneud y penderfyniad cywir, a diswyddo'r Dirprwy Weinidog, gan fod pobl Cymru o ddifrif yn haeddu gwell?
Ac wrth gwrs, Lywydd, os bydd y Prif Weinidog yn gwrthod ei ddiswyddo, efallai y gall y Dirprwy Weinidog wneud y peth iawn am y tro cyntaf yn ei yrfa ac ymddiswyddo a gwneud cymwynas â phob un ohonom.
Yn anffodus, gwyddom y bydd y Blaid Lafur yn hel o gwmpas y Dirprwy Weinidog, ac yn cydymffurfio â safbwynt eu plaid er eu bod yn gwybod mai dyna’r peth anghywir i’w wneud, ac y bydd Plaid Cymru yn pleidleisio pa bynnag ffordd y mae Llafur yn dweud wrthych am ei wneud, ond gadewch i mi eich rhybuddio: mae pobl Cymru’n gwylio’n agos gyda diddordeb, yn fwy felly nawr nag erioed o’r blaen, a byddant yn cofio bod pob un ohonoch wedi troi eich cefnau ar eich etholwyr heddiw ac wedi gwneud tro gwael iawn â nhw.
Let's calm it all down a bit. I'd actually like to pay credit to the Conservatives right now. They've achieved something today that many have tried and many have failed: they've united two thirds of this Chamber around Lee Waters. [Laughter.] And I think that is a significant achievement that we will see at voting time.
This Deputy Minister has stood up and been counted. He's been out there answering questions, he's been on the media, he's taken everything on the chin, and I know that he's had a series of threats against him as well that have made him very uncomfortable. I've had some e-mails that have made me uncomfortable. I'm going to read you one right now: 'Senedd Members are elected to think, speak and act on our behalf.' I absolutely agree with that. But the next line cut me to the core: 'On a more personal level, it may well be that you have an ambition to be our representative in Westminster when your dad retires.' [Laughter.] Wayne David isn't my dad, and I think we need to make that absolutely clear.
I think that just typifies some of the misinformation that is out there. I did a Facebook live last night and I had 3,200 viewers, and only a portion of that actually had issues about 20 mph. I answered every single question and, as we do it in Caerphilly, it was done with respect, and the answers that I gave were listened to and questioned, and the dialogue continued. And that is how it needs to be done.
But seriously, all joking aside, we have had some awful abuse, and I think the speech that Natasha Asghar made is just perpetuating that. It's making it worse, it's making us uncomfortable in our own homes, and bringing this motion about for a Minister who has done nothing other than keep his promise. That's what he's done, and that's why this is absolutely absurd, and why I opened my speech just by making fun of it.
But it is a chance to correct the record. One of the things that was raised on my Facebook live yesterday was people saying, 'I agree with this outside schools and hospitals.' Well, the exemption criteria says the only place you can't exempt 20 mph without a very good reason is within a 100m walk of any educational setting, within 100m walk of any community centre, within 100m walk of any hospital, or where the number of residential or retail premises fronting a road exceeds 20 properties per kilometre.
I've said to any resident who wants to come to me that I will meet with them and, providing those criteria are not met, then we can look at asking the council to change that. It's perfectly possible. And even where those are in place, we can look at reviewing them. But that is just democracy. That is meeting people, fronting up, talking to them, going to their communities and making the changes that they want, and that is exactly what we're going to do. I drive to my constituency office. I pass one 20 mph zone and then I'm in a 30 mph, a 40 mph and finally a 20 mph zone in the village of Gilfach, which is where my office is situated. There are those exemptions.
And finally I'd say, regarding the petition, we do need to take it seriously, there are a lot of signatures on there, but it isn't a referendum, it isn't a democratic vote. It is that everyone who is strongly opposed—we know there are a lot of them—has signed the petition, but that is recognised in the polling. We know that those who are opposed, those 15 per cent or so who are deeply opposed, are deeply opposed and are going to voice it. It doesn't speak for the 85 per cent of the population who haven't signed that petition, and that is absolutely vital—really, really important.
The last thing I'm going to say, Llywydd—I know I'm out of time, and this is the problem with the shortness of this debate—is that I'm going to stand with that man over there, I'm going to stand with our Deputy Minister. I think this motion of no confidence needs to be chucked out, and I think we need to treat him with respect for everything he has done standing up for the people of Wales and fronting up on this issue.
Gadewch inni bwyllo rhywfaint. Mewn gwirionedd, hoffwn dalu teyrnged i'r Ceidwadwyr. Maent wedi cyflawni rhywbeth heddiw y mae llawer wedi rhoi cynnig ar ei wneud ac wedi methu: maent wedi uno dwy ran o dair o’r Siambr hon o amgylch Lee Waters. [Chwerthin.] Ac rwy'n credu bod hwnnw'n gyflawniad sylweddol y byddwn yn ei weld yn y cyfnod pleidleisio.
Mae’r Dirprwy Weinidog hwn wedi codi ar ei draed ac wedi gwneud safiad. Mae wedi bod allan yn ateb cwestiynau, mae wedi bod ar y cyfryngau, mae wedi derbyn pob ergyd heb gwyno, a gwn ei fod wedi cael cyfres o fygythiadau yn ei erbyn hefyd sydd wedi ei wneud yn anghyfforddus iawn. Rwyf wedi cael e-byst sydd wedi fy ngwneud innau'n anghyfforddus. Rwyf am ddarllen un i chi nawr: 'Mae Aelodau'r Senedd yn cael eu hethol i feddwl, siarad a gweithredu ar ein rhan.' Rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Ond cefais fy mhechu'n llwyr gan y llinell nesaf: 'Ar lefel fwy personol, efallai'n wir fod gennych uchelgais i fod yn gynrychiolydd i ni yn San Steffan pan fydd eich tad yn ymddeol.' [Chwerthin.] Nid Wayne David yw fy nhad, a chredaf fod angen inni wneud hynny’n gwbl glir.
Credaf fod hynny'n nodweddiadol o rywfaint o'r gamwybodaeth sydd allan yno. Gwneuthum sesiwn fyw ar Facebook neithiwr, ac roedd gennyf 3,200 o wylwyr, a chyfran o hynny'n unig oedd â phroblem gyda 20 mya mewn gwirionedd. Atebais bob cwestiwn, ac fel rydym yn gwneud pethau yng Nghaerffili, fe’i gwnaed gyda pharch, a gwrandawyd ar yr atebion a roddais, cawsant eu cwestiynu, a pharhaodd y ddeialog. A dyna sut mae angen gwneud y pethau hyn.
Ond o ddifrif, rydym wedi gweld y difrïo mwyaf ofnadwy, a chredaf fod yr araith a wnaeth Natasha Asghar yn bwydo hynny. Mae'n ei waethygu, mae'n ein gwneud yn anghyfforddus yn ein cartrefi ein hunain, a chyflwyno'r cynnig hwn ar gyfer Gweinidog nad yw wedi gwneud dim byd heblaw cadw ei addewid. Dyna mae wedi'i wneud, a dyna pam fod y mater hwn yn gwbl hurt, a pham yr agorais fy araith drwy wneud hwyl am ben y peth.
Ond mae'n gyfle i gywiro pethau. Un o'r pethau a godwyd yn fy sesiwn fyw ar Facebook ddoe oedd pobl yn dweud, 'Rwy'n cytuno â hyn y tu allan i ysgolion ac ysbytai.' Wel, mae’r meini prawf eithrio yn dweud mai’r unig fan lle na allwch eithrio 20 mya heb reswm da iawn yw o fewn pellter cerdded o 100m i unrhyw leoliad addysgol, o fewn pellter cerdded o 100m i unrhyw ganolfan gymunedol, o fewn pellter cerdded o 100m i unrhyw ysbyty, neu lle mae’r nifer o adeiladau preswyl neu fanwerthu sy'n wynebu'r ffordd yn fwy nag 20 adeilad y cilometr.
Rwyf wedi dweud wrth unrhyw breswylydd sydd am ddod ataf y gwnaf gyfarfod â nhw, ac os na fodlonir y meini prawf hynny, gallwn edrych ar ofyn i'r cyngor ei newid. Mae'n berffaith bosibl. A hyd yn oed lle mae'r rheini'n cael eu bodloni, gallwn edrych ar eu hadolygu. Ond democratiaeth yw hynny. Mae'n golygu cyfarfod â phobl, eu hwynebu, siarad â nhw, mynd i'w cymunedau a gwneud y newidiadau y maent am eu gweld, a dyna'n union a wnawn. Rwy'n gyrru i fy swyddfa etholaethol. Rwy'n mynd drwy un parth 20 mya ac yna rwyf mewn parth 30 mya, 40 mya, ac yn olaf, parth 20 mya ym mhentref Gilfach, lle mae fy swyddfa wedi'i lleoli. Mae'r eithriadau hynny i'w cael.
Ac yn olaf, o ran y ddeiseb, hoffwn ddweud bod angen i ni fod o ddifrif yn ei chylch, mae llawer o lofnodion arni, ond nid refferendwm mo hyn, nid yw'n bleidlais ddemocrataidd. Mae'n ffaith bod pawb sy'n gwrthwynebu'n gryf—gwyddom fod llawer ohonynt—wedi llofnodi'r ddeiseb, ond caiff hynny ei gydnabod yn yr arolwg barn. Gwyddom fod y rheini sy’n gwrthwynebu, yr oddeutu 15 y cant sy’n gwrthwynebu’n gryf, yn chwyrn eu gwrthwynebiad ac yn mynd i leisio eu barn. Nid yw'n siarad ar ran yr 85 y cant o'r boblogaeth sydd heb lofnodi'r ddeiseb honno, ac mae hynny'n gwbl hanfodol—yn bwysig iawn, mewn gwirionedd.
Y peth olaf rwyf am ei ddweud, Lywydd—gwn fod fy amser ar ben, a dyma'r broblem gyda byrder y ddadl hon—yw fy mod yn mynd i sefyll gyda'r dyn acw, rwy'n mynd i sefyll gyda’n Dirprwy Weinidog. Credaf fod angen gwrthod y cynnig hwn o ddiffyg hyder, a chredaf fod angen i ni ei drin â pharch am bopeth y mae wedi'i wneud yn sefyll dros bobl Cymru a'i arweiniad ar y mater hwn.
Politics demands better of us than this. I am an optimist, Llywydd, and I still live in the hope that the Conservatives will turn their back on this path of populism, which harms us all, because politics demands better. There have been real problems with how the 20 mph policy has been implemented. That's why we in Plaid Cymru tabled an amendment to a motion a few weeks ago, which reiterated the need for continual reviews of how the policy is being rolled out, with the need to empower communities, to make resources readily available for councils to make exemptions to the policy on those roads where 20 mph doesn't make sense. It is a shame that the Tories decided not to support that amendment, not to try to make this policy better, not to try to give voice to communities, but they instead decided to chase the headlines and to tell untruths in the way that they have done it.
There is more that needs to be done—I think quickly—to address the frustration that is felt truly by lots of people. I think it would be helpful if the First Minister could write to councils to remind them, perhaps, of the powers they have to make exemptions for those roads where 20 mph doesn't make sense, just as one example. More needs to be done to reassure people, to empower people, to listen, but there is a difference between a policy and a person. This is a cynical motion. It is an ugly tactic. It is intended not to improve things but to whip up people's anger and direct it at one man. It is shameful, reckless and potentially dangerous behaviour.
I would caution—please—the Conservatives to think on the consequences of what they do. There are consequences to our words. The abuse suffered by many Members of this place is no game; its effect is real. Ministers should be held accountable for their decisions, so should Members, but nobody in public life should live in fear that the decisions they make on policies in the public interest could attract threats. There are consequences to acting in this way, to the kind of messaging that's gone out. I'd remind the Conservatives that this policy is one that many of their own Members of the Senedd supported in 2020. We can have disagreements on policy, but personalising politics in this way is courting something perilous and politics demands better of us. I'd urge Conservative Members to look to their consciences and ask themselves if this is really who they are, if this is really a tactic they support.
Mae gwleidyddiaeth yn mynnu gwell gennym na hyn. Rwy’n optimydd, Lywydd, ac rwy’n dal i fyw mewn gobaith y bydd y Ceidwadwyr yn cefnu ar lwybr poblyddiaeth, sy’n niweidio pob un ohonom, gan fod gwleidyddiaeth yn mynnu gwell. Cafwyd problemau gwirioneddol gyda'r modd y cafodd y polisi 20 mya ei roi ar waith. Dyna pam y gwnaethom ni ym Mhlaid Cymru gyflwyno gwelliant i gynnig ychydig wythnosau yn ôl, gan ailadroddodd yr angen am adolygiadau parhaus o sut mae’r polisi’n cael ei roi ar waith, gyda’r angen i rymuso cymunedau, i sicrhau bod adnoddau ar gael yn rhwydd i gynghorau wneud eithriadau i'r polisi ar ffyrdd lle nad yw 20 mya yn gwneud synnwyr. Mae’n drueni fod y Torïaid wedi penderfynu peidio â chefnogi’r gwelliant hwnnw, wedi peidio â cheisio gwella'r polisi hwn, wedi peidio â cheisio rhoi llais i gymunedau, ond yn hytrach, eu bod wedi penderfynu mynd ar ôl y penawdau a dweud anwireddau yn y ffordd a wnaethant.
Mae mwy y mae angen ei wneud—ar frys, rwy'n meddwl—i fynd i'r afael â'r rhwystredigaeth wirioneddol a deimlir gan lawer o bobl. Credaf y byddai’n ddefnyddiol pe gallai’r Prif Weinidog ysgrifennu at gynghorau i’w hatgoffa, efallai, o’r pwerau sydd ganddynt i wneud eithriadau ar gyfer ffyrdd lle nad yw 20 mya yn gwneud synnwyr, fel un enghraifft yn unig. Mae angen gwneud mwy i dawelu meddyliau pobl, i rymuso pobl, i wrando, ond mae gwahaniaeth rhwng polisi ac unigolyn. Mae hwn yn gynnig sinigaidd. Mae'n dacteg hyll. Nid gwella pethau yw ei fwriad, ond tanio dicter pobl a'i gyfeirio at un dyn. Mae’n ymddygiad cywilyddus a di-hid a allai fod yn beryglus.
Carwn rybuddio—os gwelwch yn dda—y Ceidwadwyr i feddwl am ganlyniadau'r hyn y maent yn ei wneud. Mae yna ganlyniadau i'n geiriau. Nid gêm yw'r gamdriniaeth a ddioddefir gan lawer o Aelodau'r lle hwn; mae ei heffaith yn real. Dylai Gweinidogion gael eu dal yn atebol am eu penderfyniadau, ac felly hefyd yr Aelodau, ond ni ddylai unrhyw un mewn bywyd cyhoeddus fyw mewn ofn y gallai’r penderfyniadau a wnânt am bolisïau er budd y cyhoedd ddenu bygythiadau. Mae canlyniadau i weithredu fel hyn, i'r math o negeseuon sydd wedi'u cyfleu. Carwn atgoffa’r Ceidwadwyr fod y polisi hwn yn un y gwnaeth llawer o’u Haelodau eu hunain ei gefnogi yn 2020. Gallwn anghytuno ar bolisi, ond mae gwneud gwleidyddiaeth yn bersonol yn y ffordd hon yn beryglus, ac mae'r byd gwleidyddol yn mynnu gwell gennym. Rwy'n annog yr Aelodau Ceidwadol i wrando ar eu cydwybod a gofyn iddynt eu hunain ai dyma pwy ydynt mewn gwirionedd, a yw hon yn dacteg y maent o ddifrif yn ei chefnogi.
Today's debate comes at a critical time, a moment without precedent in the history of our democracy. It's important that when the public send us a message, as they've done so clearly with this petition, we listen to what they have to say. Instead, we've seen a Labour Party with its head buried so far in the sand, it can't hear the public outcry on this issue. Never before in Wales, or indeed in the whole United Kingdom, have such a large proportion of the electorate signed a petition to overturn a policy brought forward by a Government. Indeed, that figure stands roughly at the same level as the number of people who voted for the party in Government at the last Senedd elections. The scale of this petition is so massive that if it was a UK-wide petition on a general election turnout, it would have garnered nearly 14 million signatures. That's the scale of the opposition to this Minister's policy, which has become one of the biggest unfolding disasters in the history of British policy making. And it lies squarely, I'm afraid, at the Deputy Minister's door—and it is this Minister's policy, one drawn up by this Minister in Cardiff Bay, implemented on the whole country, and one brought about as the product of a closed-door system where politicians only engage with activists and groups who agree with them and from which the public at large are ignored. And it's a policy that has self-destructed upon contact with reality. That isn't the way a democracy should be run, because the reason people have signed this petition is not just because of the default 20 mph policy; it's because they know that this Labour Government and this Minister are pursuing a wider war on motorists. The No. 1 job of a transport Minister should be to help transport us around the country. It's simple—it's in the job title. And thanks to his war on motorists, he completely failed to do that. Default 20 mph speed limits, a ban on road building, cancelling the M4 relief road project, plans for road charges, potential ULEZ-style fees to enter cities—[Interruption.] No, thank you. People across Wales—[Interruption.] No, thank you, Joyce. People across Wales will be wondering—[Interruption.]
Daw dadl heddiw ar adeg dyngedfennol, adeg ddigynsail yn hanes ein democratiaeth. Pan fydd y cyhoedd yn anfon neges atom, fel y maent wedi'i wneud yn glir gyda'r ddeiseb hon, mae'n bwysig ein bod yn gwrando ar yr hyn sydd ganddynt i'w ddweud. Yn lle hynny, rydym wedi gweld Plaid Lafur sydd â'i phen mor ddwfn yn y tywod, ni all glywed gwrthwynebiad y cyhoedd ar y mater hwn. Nid oes cyfran mor fawr o’r etholwyr erioed o’r blaen, yng Nghymru nac yn wir yn y Deyrnas Unedig gyfan, wedi llofnodi deiseb i wrthdroi polisi a gyflwynwyd gan Lywodraeth. Yn wir, mae’r ffigur hwnnw’n cyfateb yn fras i nifer y bobl a bleidleisiodd dros y blaid mewn Llywodraeth yn etholiadau diwethaf y Senedd. Mae maint y ddeiseb hon mor enfawr fel y byddai, pe bai’n ddeiseb ar gyfer y DU gyfan, yn ôl y nifer sy'n pleidleisio mewn etholiad cyffredinol, wedi denu bron i 14 miliwn o lofnodion. Dyna faint y gwrthwynebiad i bolisi’r Gweinidog hwn, sydd wedi dod yn un o’r trychinebau mwyaf yn hanes llunio polisïau ym Mhrydain. Ac mae arnaf ofn fod y bai i gyd ar y Dirprwy Weinidog—a pholisi'r Gweinidog hwn ydyw, un a luniwyd gan y Gweinidog hwn ym Mae Caerdydd, a roddwyd ar waith ledled y wlad, ac a gyflwynwyd o ganlyniad i system gaeedig lle nad yw gwleidyddion ond yn ymgysylltu ag ymgyrchwyr a grwpiau sy'n cytuno â nhw, a lle mae'r cyhoedd yn gyffredinol yn cael eu hanwybyddu. Ac mae'n bolisi sydd wedi hunan-ddinistrio wrth ddod i gysylltiad â realiti. Nid dyna sut y dylid gweithredu democratiaeth, gan nad y polisi 20 mya diofyn yw’r unig reswm pam fod pobl wedi llofnodi’r ddeiseb hon; maent yn gwybod bod y Llywodraeth Lafur hon a'r Gweinidog hwn yn datgan rhyfel ehangach ar fodurwyr. Helpu i'n cludo o gwmpas y wlad ddylai prif rôl Gweinidog trafnidiaeth fod. Mae'n syml—mae yn nheitl y swydd. A diolch i'w ryfel yn erbyn modurwyr, mae wedi methu'n llwyr â gwneud hynny. Terfynau cyflymder 20 mya diofyn, gwaharddiad ar adeiladu ffyrdd, rhoi diwedd ar brosiect ffordd liniaru'r M4, cynlluniau ar gyfer codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd, ffioedd posibl tebyg i ULEZ i fynd i mewn i ddinasoedd—[Torri ar draws.] Na, diolch. Bydd pobl ledled Cymru—[Torri ar draws.] Na, diolch, Joyce. Bydd pobl ledled Cymru yn pendroni—[Torri ar draws.]
That's a 'no', Joyce.
'Na' oedd hynny, Joyce.
—exactly what Labour's problem with drivers is. And in turn, his policies have ensured that public transport is more difficult too. He's cut bus subsidies, leading to the cancellation of services, and now bus companies have come out to say that they're cutting back on routes that they can offer because of the difficulties caused to them by his default 20 mph scheme. So, Llywydd, a transport Minister pursuing policies that make it more difficult to get around is a transport Minister that has failed in his job. We, on these benches, have lost confidence in him. It's clear the people of Wales have lost confidence in him. So, now it's time for the Senedd to vote to say that we have no confidence in him either.
—beth yn union yw problem Llafur gyda gyrwyr. Ac yn eu tro, mae ei bolisïau wedi sicrhau bod trafnidiaeth gyhoeddus yn fwy anodd hefyd. Mae wedi torri cymorthdaliadau bysiau, gan arwain at ganslo gwasanaethau, ac mae cwmnïau bysiau bellach wedi dweud eu bod yn torri’n ôl ar y llwybrau y gallant eu cynnig oherwydd yr anawsterau y mae ei gynllun 20 mya diofyn yn eu hachosi. Felly, Lywydd, mae Gweinidog trafnidiaeth sy’n dilyn polisïau sy’n ei gwneud yn fwy anodd i symud o gwmpas yn Weinidog trafnidiaeth sydd wedi methu yn ei swydd. Rydym ni ar y meinciau hyn wedi colli hyder ynddo. Mae'n amlwg fod pobl Cymru wedi colli hyder ynddo. Felly, mae’n bryd i’r Senedd bleidleisio i ddweud nad oes gennym ninnau hyder ynddo ychwaith.
The first thing I'd like to say is that the Conservatives think this is so important, as my friend Alun Davies just said, it's a 30-minute debate. I assume you're going to give it slightly longer than that, and I hope you do, but it is ridiculous that you think, 'This is the most important issue in Wales at the moment—30 minutes is quite sufficient.' [Interruption.] I can't, because you've cut the time I've got down to three minutes.
Addressing the policy, a number of people have contacted me, and I say to them, 'Do you want the speed on the road you live on to increase to 30 mph?' Almost without exception, they've said, 'You cannot increase it to 30 mph on this road—it would not be safe.' A default limit of 20 mph should not be a problem. It has only become a problem because of the highly restrictive guidance from the Welsh Government. A simple way out of this is to remove the guidance and let local authority highway departments, who know the area and the roads, to decide the speed limit on each road. Most will remain at 20 mph, but—[Interruption.] I can't. Some will return to 30 mph. If residents disagree with the local authority, then the support of 75 per cent of residents living on that road to increase the speed limit would be needed to move it back. I do not expect that to be used very often, if at all.
This is what happened when we moved from 30 mph to 20 mph. Remember all those 20 mph zones we used to have, which seem to be forgotten in this discussion? A number of areas were at 20 mph—huge areas. I mean, anybody who knows Swansea—maybe some of the regional Members from the Conservative Party might—you go into areas like Manselton and almost two thirds of the roads there are 20 mph. There are others, like Plasmarl, where they're not 20 mph but they certainly need to be.
Councils have got around the 30 mph by introducing road humps, chicanes, direction priority on roads, where they're narrowed to slow down traffic—a whole range of activities to slow the traffic down to 20 mph because they didn't have a 20 mph limit. On most estate roads and roads in areas of terraced housing with parking on both sides of the road, roads become effectively single lanes with passing points in between the parked cars. I assume that Tom Giffard knows Prescelli Road where his grandfather lived. Do you honestly think it's safe to drive down Prescelli Road at 30 mph?
Y peth cyntaf yr hoffwn ei ddweud yw bod y Ceidwadwyr yn credu bod hyn mor bwysig, fel y dywedodd fy nghyfaill Alun Davies nawr, mae'n ddadl 30 munud. Rwy'n cymryd eich bod yn mynd i roi ychydig yn hirach na hynny i'r mater, a gobeithiaf y gwnewch, ond mae'n chwerthinllyd eich bod yn credu, 'Dyma'r mater pwysicaf yng Nghymru ar hyn o bryd—mae 30 munud yn ddigon.' [Torri ar draws.] Ni allaf, gan eich bod wedi torri’r amser sydd gennyf i lawr i dri munud.
O ran y polisi, mae nifer o bobl wedi cysylltu â mi, ac rwy'n dweud wrthynt, 'A ydych chi am i'r cyflymder ar y ffordd rydych chi'n byw arni godi i 30 mya?' Bron yn ddieithriad, maent wedi dweud, 'Ni allwch godi'r terfyn i 30 mya ar y ffordd hon—ni fyddai'n ddiogel.' Ni ddylai terfyn diofyn o 20 mya fod yn broblem. Dim ond oherwydd y canllawiau hynod gyfyngol gan Lywodraeth Cymru y mae wedi dod yn broblem. Ffordd syml allan o hyn yw cael gwared ar y canllawiau a gadael i adrannau priffyrdd awdurdodau lleol, sy’n adnabod yr ardal a’r ffyrdd, benderfynu ar y terfyn cyflymder ar bob ffordd. Bydd y rhan fwyaf yn aros ar 20 mya, ond—[Torri ar draws.] Ni allaf. Bydd rhai'n newid yn ôl i 30 mya. Os bydd trigolion yn anghytuno â’r awdurdod lleol, byddai angen cefnogaeth 75 y cant o’r trigolion sy’n byw ar y ffordd honno er mwyn codi'r terfyn cyflymder yn ôl. Nid wyf yn disgwyl i hynny gael ei ddefnyddio’n aml iawn, os o gwbl.
Dyma a ddigwyddodd pan wnaethom newid o 30 mya i 20 mya. A ydych chi'n cofio'r holl barthau 20 mya hynny a arferai fod gennym, sydd wedi cael eu hanghofio yn y drafodaeth hon yn ôl pob golwg? Roedd nifer o ardaloedd yn 20 mya—ardaloedd enfawr. Hynny yw, mae unrhyw un sy'n adnabod Abertawe—rhai o Aelodau rhanbarthol y Blaid Geidwadol, efallai—rydych yn mynd i ardaloedd fel Trefansel ac mae bron i ddwy ran o dair o'r ffyrdd yno yn 20 mya. Mae rhai eraill, fel Plasmarl, lle nad ydynt yn 20 mya, ond yn sicr, mae angen iddynt fod.
Mae cynghorau wedi addasu i'r terfyn 30 mya drwy gyflwyno twmpathau ffordd, rhwystrau igam-ogamu, blaenoriaeth cyfeiriad ar ffyrdd, lle maent yn cael eu culhau i arafu traffig—ystod eang o gamau i arafu’r traffig i 20 mya gan nad oedd ganddynt derfyn 20 mya. Ar y rhan fwyaf o ffyrdd ystadau a ffyrdd mewn ardaloedd o dai teras gyda pharcio ar y ddwy ochr i'r ffordd, mae ffyrdd, i bob pwrpas, yn troi'n ffyrdd un lôn, gyda mannau pasio rhwng y ceir sydd wedi parcio. Rwy’n cymryd bod Tom Giffard yn gyfarwydd â Ffordd Prescelli lle roedd ei daid yn byw. A ydych chi o ddifrif yn credu ei bod hi'n ddiogel gyrru ar hyd Ffordd Prescelli ar 30 mya?
Can I make an intervention?
A gaf fi wneud ymyriad?
Yes.
Cewch.
Can you explain to me, then, Mike, why the Swansea Council website says, and I quote:
'Councils have very limited discretion to maintain a number of urban roads at 30mph'.
That's from a Labour-run council saying that the discretion is limited.
A allwch chi egluro i mi, felly, Mike, pam fod gwefan Cyngor Abertawe yn dweud, ac rwy'n dyfynnu:
'Mae gan gynghorau ddisgresiwn cyfyngedig iawn i gynnal terfyn cyflymder o 30mya ar nifer o ffyrdd trefol'.
Daw hynny gan gyngor Llafur, sy'n dweud bod y disgresiwn yn gyfyngedig.
One of the great things about making a speech here is that people don't pay any attention to what you've said. I said, 'Give full discretion to the councils' in the first few words I said.
But can I just say this? This is serious. There are number of people who are being enthused by the Conservatives, who want speed limits abolished. To quote, 'I am an experienced driver. I drive to the road conditions. I do not want any speed limit.’ Do the Conservatives agree with those people? Do they agree with the petition that is calling for the removal of all 20 mph on all roads? Do they agree with those who want the removal of all traffic-calming measures, because they slow traffic down? Finally, it's a fundamentally good policy, which has not provided enough opportunities for councils to use their local knowledge to set speed limits. If that happens, it will be put to bed and it will work very well.
Un o'r pethau gwych am wneud araith yma yw nad yw pobl yn talu unrhyw sylw i'r hyn rydych wedi'i ddweud. Dywedais, 'Rhowch ddisgresiwn llawn i’r cynghorau’ yn yr ychydig eiriau cyntaf a ddywedais.
Ond a gaf fi ddweud hyn? Mae hyn yn bwysig. Mae nifer o bobl sy’n cael eu hannog gan y Ceidwadwyr eisiau i derfynau cyflymder gael eu diddymu. Rwy'n dyfynnu, 'Rwy'n yrrwr profiadol. Rwy'n gyrru yn ôl amgylchiadau'r ffordd. Nid oes arnaf eisiau unrhyw derfyn cyflymder.' A yw’r Ceidwadwyr yn cytuno â’r bobl hynny? A ydynt yn cytuno â’r ddeiseb sy’n galw am gael gwared ar yr holl derfynau 20 mya ar bob ffordd? A ydynt yn cytuno â’r rheini sydd am gael gwared ar yr holl fesurau gostegu traffig, gan eu bod yn arafu traffig? Yn olaf, mae'n bolisi sylfaenol dda, nad yw wedi darparu digon o gyfleoedd i gynghorau ddefnyddio'u gwybodaeth leol i osod terfynau cyflymder. Os bydd hynny'n digwydd, bydd y mater yn cael ei ddatrys, a bydd yn gweithio'n dda iawn.
I shall keep my contribution brief. Debates such as these remain a really poor way to do politics. This place is much better than that. Debates such as these personalise politics and make political life even more difficult for us as Members. We must all be aware of our comments, those snide little remarks, which really get at us, and really don't make us feel like we want to be part of this. We must be cautious that the Senedd is not seen to validate and embolden some voices in the public sphere to continue and to grow in their harassment and haranguing of representatives. The people of Wales chose us to work together, not against each other. Our focus should be on sharing our vision, our values, and solutions. That's what politics is about. Out time is finite and precious. Let us devote it to the hard work of governance. Diolch yn fawr iawn.
Rwyf am gadw fy nghyfraniad yn gryno. Mae dadleuon fel y rhain yn parhau i fod yn ffordd wirioneddol wael o wneud gwleidyddiaeth. Mae'r lle hwn yn llawer gwell na hynny. Mae dadleuon fel y rhain yn gwneud gwleidyddiaeth yn bersonol ac yn gwneud bywyd gwleidyddol hyd yn oed yn fwy anodd i ni fel Aelodau. Mae'n rhaid i bob un ohonom fod yn ymwybodol o'n sylwadau, y sylwadau bach gwawdlyd hynny, sy'n ein brifo, ac sy'n gwneud inni deimlo nad ydym eisiau bod yn rhan o hyn. Rhaid inni fod yn wyliadwrus nad yw’r Senedd yn cael ei gweld yn dilysu ac yn grymuso rhai lleisiau yn y byd cyhoeddus i barhau ac i dyfu yn y ffordd y maent yn poenydio ac yn aflonyddu ar gynrychiolwyr. Cawsom ein dewis gan bobl Cymru i weithio gyda'n gilydd, nid yn erbyn ein gilydd. Dylem fod yn canolbwyntio ar rannu ein gweledigaeth, ein gwerthoedd, a'n hatebion. Dyna hanfod gwleidyddiaeth. Mae ein hamser yn gyfyngedig ac yn werthfawr. Gadewch inni ei dreulio'n gwneud y gwaith caled o lywodraethu. Diolch yn fawr iawn.
This legislation has provoked widespread anger, chaos and confusion right across Wales. May I be so bold as to say that not one Member here is against looking into road safety? Not one of us would vote against 20 mph outside schools or hospitals. The non-binding Member debate that I voted in four years ago was based on the limited evidence we had before us and therefore called for more evidence to be gathered on introducing more 20 mph in residential areas. It was not a vote on the Welsh Government's default, blanket 20 mph approach, and instead was intended to gather evidence and see what the impact of this would be in reality. [Interruption.] As the Member knows—. There's no need for me to take that intervention. The important and binding vote, Alun, as you know, was on the regulations of the traffic order—[Interruption.]
Mae’r ddeddfwriaeth hon wedi peri cryn ddicter, anhrefn a dryswch ledled Cymru. A gaf fi fentro dweud nad oes unrhyw Aelod yma yn erbyn edrych ar ddiogelwch ar y ffyrdd? Ni fyddai’r un ohonom yn pleidleisio yn erbyn 20 mya y tu allan i ysgolion neu ysbytai. Roedd y ddadl Aelod nad oedd yn rhwymol y pleidleisiais ynddi bedair blynedd yn ôl yn seiliedig ar y dystiolaeth gyfyngedig a oedd ger ein bron, ac felly’n galw am gasglu mwy o dystiolaeth ar gyflwyno mwy o 20 mya mewn ardaloedd preswyl. Nid oedd yn bleidlais ar ddull gweithredu diofyn, cyffredinol 20 mya Llywodraeth Cymru, ac yn hytrach, y bwriad oedd casglu tystiolaeth a gweld beth fyddai effaith hyn mewn gwirionedd. [Torri ar draws.] Fel y gŵyr yr Aelod—. Nid oes angen imi dderbyn yr ymyriad hwnnw. Roedd y bleidlais bwysig a oedd yn rhwymol, Alun, fel y gwyddoch, ar y gorchymyn rheoleiddio traffig—[Torri ar draws.]
Laura-Anne Jones is not taking an intervention.
Nid yw Laura Anne Jones yn derbyn ymyriad.
I'll take the intervention.
Fe wnaf dderbyn yr ymyriad.
Okay, she is taking the intervention.
Iawn, mae'n derbyn yr ymyriad.
You've very kind. Thank you, Laura. I think you're being very generous with your recollection there, because my memory of you is holding up a sign saying ’20’s plenty in Usk’, where your children live. Why isn't it good enough for where my children live?
Rydych chi'n garedig iawn. Diolch, Laura. Credaf ichi fod yn hael iawn gyda'ch cof yno, oherwydd yr hyn a gofiaf fi yw eich bod wedi dal arwydd a ddywedai '20's Plenty in Usk', lle mae eich plant yn byw. Pam nad yw'n ddigon da ar gyfer lle mae fy mhlant i'n byw?
I'm awfully sorry, but I didn't do that.
The important and binding vote, as you know, on those regulations was the traffic order—[Interruption.] I did not—brought forward in this Senedd in July 2022, which I voted against. Already we're seeing this legislation penalising motorists, increasing the time it takes to get to work, to visit relatives, to go to hospital appointments. Even though these concerns were previously raised with you, Deputy Minister, you carried on your blinkered approach to the roll-out of the 20 mph speed limit across Wales, the arrogance of which is bewildering.
Since the 20 mph blanket approach has come into effect, we are seeing more congestion on roads, arguably more pollution, and people in their cars for longer times—for longer, in reality, than you have suggested. Yesterday, protesters outside the Senedd and constituents told me that, on average, their journeys have extended by 15 to 45 minutes. This has caused huge frustration, and has a direct impact on getting to work, childcare and appointments. And councils’ hands are tied due to the restrictions on them to allow more roads to go back to 30 mph. The guidance for exemption is too rigid. So, it's disingenuous to say that they have a choice, like you imply that they do.
And to make matters worse, this is being rolled out during a cost-of-living crisis when we see health and education budgets cut. Yet this 20 mph roll-out seems to be the priority of this Government. You seem intent on making lives harder rather than easier. Your priorities are no longer aligned with the people of Wales. This is clearly a tired Government with lazy, ill-though-out and blinkered policy, with excruciatingly bad delivery. Seeing 30 mph and 20 mph signs within a metre of each other beggars belief, as do 20 mph signs going up large hills. Deputy Minister, you don't heed any advice. It makes for bad policy, bad delivery and, as a result, a bad reaction from the public—nearly half a million people in Wales feeling strongly enough to sign a petition that will no doubt, as other Members have said, continue to grow. Everyone here wants to see road safety improve, but this isn't the way to go about it, and you should be ashamed of the belligerent approach to ramming this policy through and not taking into account those practical concerns over the last four years for Welsh motorists. And the impact on them has been great, when you offer no proper alternative for them. That is the concern.
As the Member for Caerphilly said, you have done a lot of media on it, but you have failed to convince the public and take them with you on this policy—[Interruption.]
Mae'n ddrwg iawn gennyf, ond ni wneuthum hynny.
Y bleidlais bwysig a oedd yn rhwymol, fel y gwyddoch, ar y rheoliadau hynny oedd y gorchymyn rheoleiddio traffig—[Torri ar draws.] Ni wneuthum hynny—a gyflwynwyd yn y Senedd hon ym mis Gorffennaf 2022, a phleidleisiais yn ei herbyn. Rydym eisoes yn gweld y ddeddfwriaeth hon yn cosbi modurwyr, gan gynyddu'r amser y mae'n ei gymryd i gyrraedd y gwaith, i ymweld â pherthnasau, i fynd i apwyntiadau ysbyty. Er i’r pryderon hyn gael eu codi gyda chi'n flaenorol, Ddirprwy Weinidog, fe wnaethoch barhau i gyflwyno'r terfyn cyflymder 20 mya ledled Cymru yn eich ffordd gulfrydig, ac mae haerllugrwydd hynny yn anghredadwy.
Ers i’r cynllun 20 mya cyffredinol ddod i rym, rydym yn gweld mwy o dagfeydd ar y ffyrdd, mwy o lygredd o bosibl, a phobl yn eu ceir am fwy o amser—am fwy o amser mewn gwirionedd nag a awgrymwyd gennych chi. Ddoe, dywedodd protestwyr y tu allan i’r Senedd ac etholwyr wrthyf fod eu teithiau, ar gyfartaledd, wedi ymestyn 15 i 45 munud. Mae hyn wedi achosi rhwystredigaeth enfawr, ac yn cael effaith uniongyrchol ar gyrraedd y gwaith, gofal plant ac apwyntiadau. Ac mae dwylo cynghorau wedi eu clymu oherwydd y cyfyngiadau sydd arnynt i ganiatáu i ragor o ffyrdd fynd yn ôl i 30 mya. Mae'r canllawiau ar gyfer eithrio yn rhy anhyblyg. Felly, mae dweud bod ganddynt ddewis, fel rydych chi'n ei awgrymu, yn anonest.
Ac i wneud pethau'n waeth, mae hyn yn cael ei gyflwyno yn ystod argyfwng costau byw, pan welwn gyllidebau iechyd ac addysg yn cael eu torri. Ac eto, ymddengys mai cyflwyno'r terfyn 20 mya hwn yw blaenoriaeth y Llywodraeth hon. Ymddengys eich bod yn benderfynol o wneud bywydau'n anos yn hytrach nag yn haws. Nid yw eich blaenoriaethau'n cyd-fynd â rhai pobl Cymru mwyach. Mae hon yn amlwg yn Llywodraeth flinedig a chanddi bolisïau diog, culfrydig, a difeddwl, sy'n cael eu rhoi ar waith mewn ffordd eithriadol o wael. Mae gweld arwyddion 30 mya ac 20 mya o fewn metr i'w gilydd yn hurt, fel y mae arwyddion 20 mya i fyny rhiwiau serth. Ddirprwy Weinidog, nid ydych yn gwrando ar unrhyw gyngor. Mae hynny’n creu polisi gwael, darpariaeth wael, ac o ganlyniad, ymateb gwael gan y cyhoedd—mae bron i hanner miliwn o bobl yng Nghymru’n teimlo’n ddigon cryf i lofnodi deiseb a fydd, heb os, fel y mae Aelodau eraill wedi’i ddweud, yn parhau i dyfu. Mae pawb yma am weld diogelwch ar y ffyrdd yn gwella, ond nid dyma’r ffordd i fynd ati, a dylech fod â chywilydd o’ch dull rhyfelgar o orfodi’r polisi hwn arnom heb ystyried y pryderon ymarferol hynny dros y pedair blynedd diwethaf i fodurwyr Cymru. Ac mae'r effaith arnynt wedi bod yn fawr, pan nad ydych yn cynnig unrhyw ddewis arall priodol iddynt. Dyna’r pryder.
Fel y dywedodd yr Aelod dros Gaerffili, rydych wedi gwneud llawer o siarad â'r wasg, ond rydych wedi methu argyhoeddi’r cyhoedd a mynd â nhw gyda chi ar y polisi hwn—[Torri ar draws.]
Just for clarity—and just to help you, Laura Anne Jones, because people are calling you out of time—the Member is not out of time; she took an intervention. I extend time when Members take interventions. Laura Anne Jones.
Er eglurder—ac i'ch helpu chi, Laura Anne Jones, gan fod pobl yn dweud bod eich amser ar ben—nid yw amser yr Aelod ar ben; fe dderbyniodd ymyriad. Rwy'n ymestyn yr amser pan fydd Aelodau'n derbyn ymyriadau. Laura Anne Jones.
Thank you, Presiding Officer. As the—
Diolch yn fawr, Lywydd. Fel y—
But now you are out of time because I intervened on you, so, yes. [Laughter.]
Ond mae eich amser ar ben nawr gan fy mod i wedi gwneud ymyriad, felly, ie. [Chwerthin.]
Can I just finish my last sentence?
A gaf fi orffen fy mrawddeg olaf?
Yes, finish your point. Finish your point.
Cewch, gorffennwch eich pwynt. Gorffennwch eich pwynt.
Thank you. As the Member for Caerphilly said earlier, you have taken a lot of media, Minister, but you have failed to convince the public and take them with you with this policy, therefore you do need to remove, rescind this policy or resign.
Diolch. Fel y dywedodd yr Aelod dros Gaerffili yn gynharach, rydych chi wedi gwneud llawer gyda'r cyfryngau, Weinidog, ond rydych chi wedi methu argyhoeddi'r cyhoedd a mynd â nhw gyda chi gyda'r polisi hwn, felly mae angen i chi ddiddymu, dad-wneud y polisi hwn neu ymddiswyddo.
Llywydd, the default 20 mph speed limit in residential areas is an important policy, primarily for road safety, and the petition to the Senedd and, indeed, other expressions of concern are significant, and there should be action in response. As with other Members, I have received a high number of e-mails on these issues, Llywydd, and many of them understand that a car striking a child or older person at 30 mph is more likely to cause death or serious injury than a car travelling at 20 mph. People readily understand that, and they understand that stopping times and distances are very different too. And they support the policy on what they describe as the appropriate roads. That's been a general theme in many of the contacts that I've had. And the key, of course, is deciding which roads are appropriate.
So, I believe, Llywydd, the right response at this time is to carefully monitor the roads that we now have at 20 mph, with local residents, and to be clear about the process that's involved in that monitoring and review, and how changes can be made. Because we know that some 20 mph roads should be restored to 30 mph, and we have to decide which roads those are in conjunction with local residents. Janet.
Lywydd, mae'r terfyn cyflymder diofyn o 20 mya mewn ardaloedd preswyl yn bolisi pwysig, yn bennaf ar gyfer diogelwch ar y ffyrdd, ac mae'r ddeiseb i'r Senedd a datganiadau eraill o bryder yn wir, yn sylweddol, a dylid gweithredu mewn ymateb iddynt. Fel Aelodau eraill, rwyf wedi cael nifer fawr o e-byst ar y materion hyn, Lywydd, ac mae llawer ohonynt yn deall bod car sy'n taro plentyn neu berson hŷn ar 30 mya yn fwy tebygol o achosi marwolaeth neu anaf difrifol na char sy'n teithio ar 20 mya. Mae pobl yn barod i ddeall hynny, ac maent yn deall bod amseroedd a phellteroedd stopio'n wahanol iawn hefyd. Ac maent yn cefnogi'r polisi ar yr hyn y maent yn eu disgrifio fel y ffyrdd priodol. Mae hynny wedi bod yn thema gyffredin mewn llawer o'r ohebiaeth a gefais. A'r allwedd, wrth gwrs, yw penderfynu pa ffyrdd sy'n briodol.
Felly, rwy'n credu, Lywydd, mai'r ymateb cywir ar hyn o bryd yw monitro'n ofalus y ffyrdd sydd gennym bellach ar 20 mya, gyda thrigolion lleol, a bod yn glir am y broses sydd ynghlwm wrth y monitro a'r adolygu, a sut y gellir gwneud newidiadau. Oherwydd fe wyddom y dylai rhai ffyrdd 20 mya gael eu newid yn ôl i 30 mya, ac mae'n rhaid inni benderfynu pa ffyrdd yw'r rheini ar y cyd â thrigolion lleol. Janet.
Thank you. I would like to actually agree with a lot of what you've said here today as well—the point being 'where it's appropriate'. And I've said before that I successfully managed to get two roads taken down to 20 mph. It was quite problematic, hence why, when we thought it was for appropriateness and road safety issues, at the very beginning, in terms of principle for going out to consultation, we supported it. My question to you, and it's through you, because I have asked the Deputy Minister, and in view of the fact that we've got so much opposition—440,000—will you ask him to, at the very least, send stronger guidelines out to local authorities, because even in my own local authority, councillors are telling me that they can't understand the criteria that the Deputy Minister has set out? So, it is a flawed—[Interruption.]
Diolch. Hoffwn gytuno â llawer o'r hyn rydych chi wedi'i ddweud yma heddiw hefyd—y pwynt yw 'lle mae'n briodol'. Ac rwyf wedi dweud o'r blaen fy mod wedi llwyddo i gael dwy ffordd i lawr i 20 mya. Roedd yn eithaf problemus, a dyna pam y gwnaethom ei gefnogi ar y dechrau i gyd o ran yr egwyddor o gynnal ymgynghoriad, pan oeddem yn meddwl ei fod yn ymwneud â phriodoldeb a materion diogelwch ffyrdd. Fy nghwestiwn i chi, ac rwy'n ei ofyn drwoch chi, oherwydd rwyf wedi gofyn i'r Dirprwy Weinidog, ac o ystyried y ffaith bod gennym gymaint o wrthwynebiad—440,000—a wnewch chi ofyn iddo, fan lleiaf, i anfon canllawiau cryfach at awdurdodau lleol, oherwydd hyd yn oed yn fy awdurdod lleol fy hun, mae cynghorwyr yn dweud wrthyf na allant ddeall y meini prawf y mae'r Dirprwy Weinidog wedi'u gosod? Felly, mae'n ddiffygiol—[Torri ar draws.]
Okay, okay. I think John Griffiths has understood the intervention.
O'r gorau, o'r gorau. Rwy'n credu bod John Griffiths wedi deall yr ymyriad.
Yes, I hope I get plenty of—
Ydw, rwy'n gobeithio y caf ddigon o—
Yes, you will, John Griffiths. I was watching the clock.
Cewch, fe gewch, John Griffiths. Roeddwn i'n cadw llygad ar y cloc.
—additional time for that intevention.
—amser ychwanegol ar gyfer yr ymyriad hwnnw.
Yes, I know.
Ie, rwy'n gwybod.
The Deputy Minister, Janet, has addressed these issues and, you know, the guidance is there for local authorities, but I accept that perhaps we need to make sure that there's a more consistent approach across Wales, and I think that can be part of the monitoring, working with local residents, and the necessary changes that are made.
What I really want to say as well, Llywydd, is, as I say, there are issues, the petition has a lot of signatures. We need to respond, and I believe the best way to do that is as I've mentioned. But I would really like to agree with others who have called out the shabby way, the disgraceful way, that the Welsh Conservatives have approached these issues and sought to make political capital out of these issues. And the atmosphere it creates, the febrile atmosphere, has resulted in some of the social media posts, some of the intimidation and threats. Because it's true, isn't it, that if you create an atmosphere of that sort, you are not aware of how far other people will take it. And I think all of us need to bear that in mind, in terms of what we do and say from this point forward—spreading misinformation, which distorts the debate, trying to pretend that all roads are going to be 20 mph. And I've had e-mails telling me that, and I believe that comes from the misinformation that the Welsh Tories have spread and have continually repeated. It does a great disservice to our new post-devolution democracy in Wales, Llywydd. And when people worry, other Members worry, about the direction of travel, we should all be worried about that.
Can I say, Llywydd, that what is the most important thing is that this is the right policy. Of course, any new policy needs to be monitored and changed. It's the right policy, Llywydd—it's right for road safety, it's right to have more of our roads at 20 mph than was previously the case under the old default 30 mph system, and, today, it's right that we stand against the attempts to personalise the debate. It's not about Lee Waters, the Deputy Minister for transport; it's about a Welsh Labour manifesto commitment, it's about the programme for government. We should back and we will back the Deputy Minister for transport today.
Mae'r Dirprwy Weinidog, Janet, wedi rhoi sylw i'r materion hyn ac mae'r canllawiau yno i awdurdodau lleol, ond rwy'n derbyn efallai fod angen inni sicrhau bod dull mwy cyson o weithredu ledled Cymru, ac rwy'n credu y gall hynny fod yn rhan o'r monitro, gan weithio gyda thrigolion lleol, a'r newidiadau angenrheidiol a wneir.
Rwyf eisiau dweud hefyd, Lywydd, fod yna gwestiynau, mae yna lawer o lofnodion ar y ddeiseb. Mae angen inni ymateb, ac rwy'n credu mai'r ffordd orau o wneud hynny yw fel y nodais. Ond hoffwn gytuno ag eraill sydd wedi tynnu sylw at y ffordd wael, y ffordd warthus, y mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi ymdrin â'r materion hyn ac wedi ceisio cael elw gwleidyddol o'r materion hyn. Ac mae'r awyrgylch y mae'n ei greu, yr awyrgylch danllyd, wedi arwain at rai o'r cyfraniadau ar y cyfryngau cymdeithasol, rhai o'r sylwadau difrïol a'r bygythiadau. Oherwydd mae'n wir, onid yw, os ydych chi'n creu awyrgylch o'r math hwnnw, ni wyddoch pa mor bell y bydd pobl eraill yn mynd â'r mater. Ac rwy'n credu bod angen i bob un ohonom gadw hynny mewn cof, o ran yr hyn a wnawn a'r hyn a ddywedwn o'r pwynt hwn ymlaen—lledaenu camwybodaeth, sy'n ystumio'r ddadl, gan geisio esgus bod pob ffordd yn mynd i fod yn 20 mya. Ac rwyf wedi cael negeseuon e-bost yn dweud hynny wrthyf, ac rwy'n credu bod hynny'n deillio o'r gamwybodaeth y mae'r Torïaid Cymreig wedi'i ledaenu ac wedi'i ailadrodd yn barhaus. Mae'n gwneud cam â'n democratiaeth newydd yn y cyfnod ôl-ddatganoli yng Nghymru, Lywydd. A phan fydd pobl yn poeni, mae Aelodau eraill yn poeni, am gyfeiriad y teithio, a dylem i gyd boeni am hynny.
A gaf fi ddweud, Lywydd, mai'r peth pwysicaf i'w ddweud yw mai dyma'r polisi cywir. Wrth gwrs, mae angen monitro a newid unrhyw bolisi newydd. Dyma'r polisi cywir, Lywydd—mae'n iawn ar gyfer diogelwch ar y ffyrdd, mae'n iawn cael mwy o'n ffyrdd ar 20 mya nag a oedd gennym yn flaenorol o dan yr hen system 30 mya diofyn, a heddiw, mae'n iawn ein bod yn gwrthsefyll yr ymdrechion i wneud y ddadl yn un bersonol. Nid dadl am Lee Waters, y Dirprwy Weinidog trafnidiaeth, yw hi, ond dadl am ymrwymiad maniffesto Llafur Cymru, am y rhaglen lywodraethu. Fe ddylem gefnogi, ac fe wnawn ni gefnogi'r Dirprwy Weinidog trafnidiaeth heddiw.
The political has become personal in the wrong way in this motion. But, for me, at the heart of this policy, the personal and political are tightly intertwined. It's 51 years ago since, one Sunday morning, I crawled into my parents' bed, only to be told something as a four-year-old I could hardly fathom. My cousin Malcolm, just a year older, had gone to be with God. The night before, his parents, Agnes and Len, were sat on the bus in Llandybie, waiting to go to Ammanford to meet my parents at the miners welfare. Malcolm bach was safely across the road with our grandmother. But in a split second, he decided he wanted to say one last goodnight. So, he ran across the road to the bus stop, waving and smiling, until a car overtaking the stationary bus stopped him in his tracks, while his mother and father watched. He died in their arms. It was his last goodbye.
And in that instant, their world, our world, and that of the family of the entirely innocent driver, became darker and smaller forever. Can we say for certain that, if the speed limit had been 20 mph on that stretch of Blaenau Road that night, my cousin would have been alive today? No. But we can certainly say the chances would have been very significantly higher. This policy will certainly save some lives. The only uncertainty is how many. So, I am proud to have voted in favour of it. I'm proud that it was included in our manifesto.
In preparation for this debate, I went on a personal pilgrimage yesterday, to the spot where Malcolm died. I saw the new 20 mph sign 100 yd or so away. It had already been daubed with paint. And I thought to myself, what have we become when the sincere, decent, principled attempt to save the lives of children and others is a catalyst for so much anger and hate? I absolutely respect those who have come to different conclusions and expressed that in a civilised and reasonable way, as in the case of the petition, and the many conversations that I've had with constituents.
The Government has done the right thing with this policy, but that's not to say that they've done everything right, and listening and empathy and reflexivity are vital steps in any democratic process. So let's make the process, as John was saying, of making exceptions as simple and as accessible and as clear and consistent as possible. But the Minister has been clear and consistent about the policy he was proposing. He based it not on lies, but on evidence. He has stuck to his principles, sometimes against the most vicious and venomous personal opposition. Far from breaching the ministerial code, he has been the very embodiment of the principles of integrity at its heart. We need more of this honesty and courage in our politics, not less, and we need to learn to disagree, with civility and respect. [Applause.]
Mae'r gwleidyddol wedi dod yn bersonol yn y ffordd anghywir yn y cynnig hwn. Ond i mi, wrth wraidd y polisi hwn, mae'r personol a'r gwleidyddol wedi'u cydblethu'n dynn. Mae 51 mlynedd wedi mynd heibio ers imi gropian i mewn i wely fy rhieni un bore Sul, a chael gwybod rhywbeth nad oeddwn i, fel plentyn pedair oed, prin yn gallu ei ddirnad. Roedd fy nghefnder Malcolm, a oedd ond flwyddyn yn hŷn na fi, wedi mynd at Dduw. Y noson cynt, roedd ei rieni, Agnes a Len, yn eistedd ar y bws yn Llandybie, yn aros i fynd i Rydaman i gyfarfod â fy rhieni yn neuadd y glowyr. Roedd Malcolm bach yn ddiogel ar draws y ffordd gyda'n mam-gu. Ond mewn llai nag eiliad, penderfynodd ei fod am ddweud un nos da arall. Felly, fe redodd ar draws y ffordd i'r safle bws, gan chwifio a gwenu, nes i gar a oedd yn goddiweddyd y bws llonydd ei stopio, tra oedd ei fam a'i dad yn gwylio. Bu farw yn eu breichiau. Dyna oedd ei ffarwel olaf.
Ac yn yr eiliad honno, aeth eu byd nhw, ein byd ni, a theulu'r gyrrwr cwbl ddiniwed, yn dywyllach ac yn llai am byth. A allwn ni ddweud yn sicr, pe bai'r terfyn cyflymder wedi bod yn 20 mya ar y rhan honno o Ffordd Blaenau y noson honno, y byddai fy nghefnder wedi bod yn fyw heddiw? Na allwn. Ond gallwn ddweud yn bendant y byddai wedi bod gryn dipyn yn fwy tebygol. Bydd y polisi hwn yn sicr o achub bywydau. Yr unig beth sy'n ansicr yw faint o fywydau. Felly, rwy'n falch fy mod wedi pleidleisio o'i blaid. Rwy'n falch ei fod wedi'i gynnwys yn ein maniffesto.
Wrth baratoi ar gyfer y ddadl hon, euthum ar bererindod bersonol ddoe, i'r fan lle bu farw Malcolm. Gwelais yr arwydd 20 mya newydd tua 100 llath i ffwrdd. Roedd rhywun eisoes wedi paentio drosto. Ac fe feddyliais wrthyf fy hun, beth sydd wedi digwydd i ni pan fo'r ymdrech onest, weddus, egwyddorol i achub bywydau plant ac eraill yn gatalydd i gymaint o ddicter a chasineb? Rwy'n parchu'n llwyr y rhai sydd wedi dod i gasgliadau gwahanol ac wedi mynegi hynny mewn ffordd wâr a rhesymol, fel yn achos y ddeiseb, a'r nifer o sgyrsiau a gefais gydag etholwyr.
Mae'r Llywodraeth wedi gwneud y peth iawn gyda'r polisi hwn, ond nid yw hynny'n golygu eu bod wedi gwneud popeth yn y ffordd iawn, ac mae gwrando ac empathi a gallu i archwilio ein cymhellion yn gamau hanfodol mewn unrhyw broses ddemocrataidd. Felly, fel y dywedodd John, gadewch inni wneud y broses o wneud eithriadau mor syml a hygyrch ac mor glir a chyson â phosibl. Ond mae'r Gweinidog wedi bod yn glir ac yn gyson am y polisi a gynigiai. Nid ar gelwydd y seiliodd ei bolisi, ond ar dystiolaeth. Mae wedi glynu at ei egwyddorion, weithiau yn wyneb y gwrthwynebiad personol mwyaf milain a gwenwynig. Ymhell o dorri'r cod gweinidogol, bu'n ymgorfforiad o'r egwyddorion uniondeb sy'n ganolog i'r cod hwnnw. Mae angen mwy o onestrwydd a dewrder o'r fath arnom yn ein gwleidyddiaeth, nid llai, ac mae angen inni ddysgu anghytuno, gyda gwareidd-dra a pharch. [Cymeradwyo.]
I want to pick up where Adam Price has just finished, and pay tribute to him telling that story, because that must have been really difficult. But it brings home why we're here, and I think why we're here is to try and save the lives of those who might be otherwise be lost, to prevent the tragedies that you've just described, that affect everybody, and also to pay tribute to the Minister who has driven this forward in a way that he has, at every juncture, answered all the questions that have been asked of him.
Now, we all know, and I'm old enough to remember, that we've had many changes of policy in terms of cars. We had the seat belts, and I remember people saying they weren't going to put them on. In fact, I refused to take my car away from the parking space that it was in when someone said they weren't going to put their seat belt on, and I said, 'Well, you can get out of the car'. I remember the same debate when we asked people to wear crash helmets when they were driving motorbikes. I remember—and I am old enough, just, to remember—the breathalyser coming in. I wonder how many people here, right now, would want to drive on a road where somebody was drunk but they were licensed to do that? So, yes, we have to look at where we are. Yes, we will listen to those voices when people say, you know, 'This needs amending', and the Minister's made it more than clear that he's prepared to do that.
I drove from Haverfordwest to Aberystwyth yesterday, and I calculated the extra time that it took me, and it took me all of two minutes more. I just wonder where that quote came from when you said somebody had 45 minutes added? They must have gone round Wales twice, I think. But, you know, that's another matter. The important point here is we have all received abuse because of the way that this has been put out by the leader of the opposition, and he has kept repeating that it is a blanket 20 mph. But not satisfied with just saying, 'It's a blanket 20 mph' which it isn't, he's aligned that to other policies as well, and conjoined them. And I've been watching your Twitter, and it is appalling. And I really think there are issues about your particular Twitter that the standards commissioner ought to start looking at, because the hatred—and, as somebody said earlier, you don't know where—
Rwyf am ddilyn ymlaen o lle mae Adam Price newydd orffen, a thalu teyrnged iddo am adrodd y stori honno, oherwydd mae'n rhaid bod hynny wedi bod yn anodd iawn. Ond mae'n crisialu pam ein bod ni yma, ac rwy'n credu mai'r rheswm pam ein bod ni yma yw i geisio achub bywydau'r rhai a allai gael eu colli fel arall, i atal y trasiedïau rydych chi newydd eu disgrifio, sy'n effeithio ar bawb, a hefyd i dalu teyrnged i'r Gweinidog sydd wedi gyrru hyn yn ei flaen yn y ffordd y gwnaeth, ac sydd, bob gafael, wedi ateb yr holl gwestiynau a ofynnwyd iddo.
Nawr, rydym i gyd yn gwybod, ac rwy'n ddigon hen i gofio, ein bod ni wedi cael llawer o newidiadau polisi mewn perthynas â cheir. Fe gawsom y gwregysau diogelwch, ac rwy'n cofio pobl yn dweud nad oeddent yn mynd i'w gwisgo. Yn wir, gwrthodais symud fy nghar o'r lle parcio yr oedd ynddo pan ddywedodd rhywun nad oeddent yn mynd i wisgo eu gwregys diogelwch, a dywedais, 'Wel, gallwch fynd allan o'r car'. Rwy'n cofio'r un ddadl pan wnaethom ofyn i bobl wisgo helmedau wrth yrru beiciau modur. Rwy'n cofio—ac rwy'n ddigon hen o drwch blewyn i gofio—yr anadlenydd yn cael ei gyflwyno. Tybed faint o bobl yma nawr a fyddai'n dymuno gyrru ar ffordd lle mae rhywun wedi meddwi ond bod ganddynt hawl i wneud hynny? Felly, mae'n rhaid inni edrych ar ble rydym ni arni. Byddwn, fe fyddwn yn gwrando ar y lleisiau hynny pan fydd pobl yn dweud, wyddoch chi, 'Mae angen diwygio hyn', ac mae'r Gweinidog wedi dweud yn glir iawn ei fod yn barod i wneud hynny.
Fe yrrais o Hwlffordd i Aberystwyth ddoe, a nodais yr amser ychwanegol a gymerodd i mi, ac fe gymerodd hi ddau funud yn fwy i mi. Tybed o ble y daeth y dyfyniad pan ddywedoch chi fod rhywun wedi treulio 45 munud ychwanegol? Mae'n rhaid eu bod wedi mynd o amgylch Cymru ddwywaith. Ond mater arall yw hynny. Y pwynt pwysig yma yw ein bod ni i gyd wedi cael ein cam-drin yn eiriol oherwydd y ffordd y mae arweinydd yr wrthblaid wedi cyflwyno hyn, ac mae wedi parhau i ailadrodd ei fod yn 20 mya cyffredinol ac nid yw hynny'n wir. Ond heb fodloni ar ddim ond dweud, 'Mae'n 20 mya cyffredinol' nad yw'n wir, mae wedi alinio hynny â pholisïau eraill hefyd, ac wedi eu cydgysylltu. Ac rwyf wedi bod yn gwylio eich Twitter ac mae'n warthus. Ac rwy'n meddwl o ddifrif fod yna gwestiynau ynghylch eich Twitter chi y dylai'r comisiynydd safonau ddechrau edrych arnynt, oherwydd mae'r casineb—ac fel y dywedodd rhywun yn gynharach, nid ydych yn gwybod ble—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I'm out of time. You don't know, when you start something, where it's going to end. So, you need to start thinking about that. I will definitely be supporting the Minister, and I hope that you will start backing off with your vitriol.
Mae fy amser ar ben. Nid ydych yn gwybod, pan fyddwch chi'n dechrau rhywbeth, lle y daw i ben. Felly, mae angen i chi ddechrau meddwl am hynny. Byddaf yn bendant yn cefnogi'r Gweinidog, ac rwy'n gobeithio y byddwch chi'n dechrau ffrwyno eich casineb.
Y Dirprwy Weinidog nawr i gyfrannu—Lee Waters.
The Deputy Minister now to contribute—Lee Waters.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. I recognise the strength of feeling that is against the change in the speed limit. The number of people who've signed the Senedd petition speaks for itself, and we certainly take it seriously. I understand that lots of people are angry and frustrated. My message to the more than 400,000 people who have signed the petition is simple: we are listening to what you're saying, we understand that not everybody likes this, and we are willing to be flexible in how this is implemented in your local community.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Rwy'n cydnabod cryfder y teimlad yn erbyn y newid i'r terfyn cyflymder. Mae nifer y bobl sydd wedi llofnodi deiseb y Senedd yn siarad drosto'i hun, ac rydym yn sicr o ddifrif yn ei chylch. Rwy'n deall bod llawer o bobl yn ddig ac yn rhwystredig. Mae fy neges i'r 400,000 a mwy o bobl sydd wedi llofnodi'r ddeiseb yn syml: rydym yn gwrando ar yr hyn rydych chi'n ei ddweud, rydym yn deall nad yw pawb yn hoffi hyn, ac rydym yn barod i fod yn hyblyg o ran y modd y caiff hyn ei weithredu yn eich cymuned leol.
But, Llywydd, this is the biggest change in the rules of the road since wearing seat belts became compulsory in 1983. That, too, was highly controversial and strongly resisted. Many people found it hard to adjust, but it became accepted, and nobody has suggested we should go back. And that's what happened in areas in this country and right across Europe that have dropped the speed limit, too. Nobody wants to go back, and we don't want to go back either. On streets where people and traffic mix, the evidence is very clear—that 20 mph saves lives and cuts casualties. And, yes, there is opposition, but there's plenty of support, too. But we will be flexible in how it's implemented, and we will continue to work with local authorities to get it right. I'm very pleased that the early and emerging traffic data from the first week signals that people are supporting the change by slowing down. The data so far shows that the average delay to journey times is less than one minute, as we expected. Now, I know that's not everyone's experience, I fully acknowledge that, but that's what the anonymised satellite navigation data that we've had so far is showing. It's also encouraging that both Tesco and Sainsbury's have said in the past few days that they are not planning to change delivery patterns or increase charges for customers in Wales. So, 10 days on and the signs are promising that the change is already bedding in, but they say it takes 28 days to change a habit, so we need to give this time.
Llywydd, the debate has shifted. There now seems to be a broad agreement that 20 mph is the right speed outside schools, health settings and residential areas. That wasn't the case four years ago. And let's be clear what our guidance actually says: on roads that are within 100m of an educational setting, a community centre, a hospital, or close to shops and homes, 20 mph is the right speed. That is a sensible guiding rule. But, of course, for every rule, there is an exception. For example, if a road passes the back of houses and there aren't people crossing, then I'd expect that to stay at 30 mph. So, we need to apply common sense, and councils are able to make those decisions. As the guidance says, and I quote, it's worth reading,
'highway authorities continue to have the flexibility to set local speed limits that are right for individual roads, reflecting local needs and considerations.'
That's what it says.
'Where their decision deviates from the guidance highway authorities should have a clear and reasoned case.'
And right across Wales, councils have already used those powers to make exceptions ahead of the roll-out on 17 September. They've exercised their ability to keep some roads at 30 mph, which is why this is not a blanket policy, because there are roads kept at 30 mph. They have the powers to make those changes, and those powers remain with them to use in the light of experience. They can make changes.
Now, to be fair to councils, they are in a difficult position. The research tells us people want lower speeds on the streets they live on, but they are less keen on lowering the speeds on the roads they drive on. In fact, when councils have decided to keep some streets at 30 mph, the people living on them have objected. So, it is very difficult to get the balance right, but we will work with local authorities to help get it right. It was never going to be perfect on day one. This needs a process of iteration and change.
I'd like to thank councils, who are already hard-pressed, for the work that they have done in the run-up to 17 September—it's been a huge amount of work—and the work that they continue to do. And together with them, we will keep a close eye on how it is going. Later this week, we will be publishing the framework for how we will monitor the changes; in January, we will publish the first set of post-implementation speed data; and by the summer, we will publish the first detailed results for the first six months of the limit being in force. Then there will be further formal monitoring on an annual basis for the next five years. We are now asking councils for feedback on their experiences so far: what's gone well, what might need to change. And, of course, we welcome scrutiny from the Senedd and its committees. We're not digging our heels in, we want to take a commonsense approach.
In parallel, we will work with councils to consider whether our exceptions guidance does need clarifying, recognising it will take time to bed in before we can draw wider conclusions. And I want to place on the record my thanks to everyone in Wales who are doing their bit to help make our communities safer. Speeds are already down and, as a result, we can expect to see fewer accidents, fewer casualties, fewer deaths, fewer tragedies. A little bit slower, Llywydd, but a whole lot better. Diolch.
Ond Lywydd, dyma'r newid mwyaf yn rheolau'r ffordd ers i wisgo gwregysau diogelwch ddod yn orfodol ym 1983. Roedd hynny, hefyd, yn ddadleuol iawn a chafwyd gwrthwynebiad cryf iddo. Roedd llawer o bobl yn ei chael hi'n anodd addasu, ond cafodd ei dderbyn, ac nid oes neb wedi awgrymu y dylem fynd yn ôl i fel roedd hi. A dyna a ddigwyddodd yn yr ardaloedd yn y wlad hon ac ar draws Ewrop sydd wedi gostwng y terfyn cyflymder hefyd. Nid oes neb eisiau mynd yn ôl i fel roedd hi, ac nid ydym ni eisiau mynd yn ôl i fel roedd hi ychwaith. Ar strydoedd lle mae pobl a thraffig yn cymysgu, mae'r dystiolaeth yn glir iawn—fod 20 mya yn achub bywydau ac yn lleihau'r nifer o anafiadau. Ac oes, mae yna wrthwynebiad, ond mae yna ddigon o gefnogaeth hefyd. Ond fe fyddwn ni'n hyblyg o ran y modd y caiff ei weithredu, a byddwn yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol i'w gael yn iawn. Rwy'n falch iawn fod y data traffig cynnar a'r data sy'n dod i'r amlwg o'r wythnos gyntaf yn dangos bod pobl yn cefnogi'r newid drwy arafu. Mae'r data hyd yn hyn yn dangos bod yr oedi cyfartalog i amseroedd teithio yn llai nag un funud, fel roeddem yn ei ddisgwyl. Nawr, rwy'n gwybod nad dyna brofiad pawb, rwy'n cydnabod hynny'n llwyr, ond dyna mae'r data llywio â lloeren wedi'i hanonymeiddio rydym wedi'i gael hyd yma yn ei ddangos. Mae'n galonogol hefyd fod Tesco a Sainsbury's wedi dweud yn ystod y dyddiau diwethaf nad ydynt yn bwriadu newid patrymau dosbarthu na chodi'r gost i gwsmeriaid yng Nghymru. Felly, 10 diwrnod yn ddiweddarach ac mae'r arwyddion yn addo bod y newid eisoes yn ymwreiddio, ond maent yn dweud ei bod hi'n cymryd 28 diwrnod i newid arferiad, felly mae angen inni roi amser i hyn.
Lywydd, mae'r ddadl wedi newid. Mae'n ymddangos bellach fod cytundeb cyffredinol mai 20 mya yw'r cyflymder cywir y tu allan i ysgolion, lleoliadau iechyd ac ardaloedd preswyl. Nid oedd hynny'n wir bedair blynedd yn ôl. A gadewch inni fod yn glir beth mae ein canllawiau yn ei ddweud mewn gwirionedd: ar ffyrdd sydd o fewn 100m i leoliad addysgol, canolfan gymunedol, ysbyty, neu'n agos at siopau a chartrefi, 20 mya yw'r cyflymder cywir. Mae hon yn rheol arweiniol synhwyrol. Ond wrth gwrs, ar gyfer pob rheol, mae yna eithriad. Er enghraifft, os yw ffordd yn mynd heibio i gefn tai ac nad oes pobl yn croesi, buaswn yn disgwyl i honno barhau ar 30 mya. Felly, mae angen inni ddefnyddio synnwyr cyffredin, ac mae cynghorau'n gallu gwneud y penderfyniadau hynny. Fel y mae'r canllawiau'n dweud, ac rwy'n dyfynnu, mae'n werth ei ddarllen,
'mae gan awdurdodau priffyrdd yr hyblygrwydd o hyd i bennu terfynau cyflymder lleol sy'n gywir ar gyfer ffyrdd unigol, gan adlewyrchu anghenion ac ystyriaethau lleol.'
Dyna beth mae'n ei ddweud.
'Pan fo'u penderfyniad yn gwyro o'r canllawiau hyn, dylai awdurdodau priffyrdd sicrhau bod ganddynt achos clir a chadarn...'
Ac ar draws Cymru, mae cynghorau eisoes wedi defnyddio'r pwerau hynny i wneud eithriadau cyn cyflwyno'r cynllun ar 17 Medi. Maent wedi arfer eu gallu i gadw rhai ffyrdd ar 30 mya, a dyna pam nad yw hwn yn bolisi cyffredinol, am fod rhai ffyrdd yn cael eu cadw ar 30 mya. Mae ganddynt bwerau i wneud y newidiadau hynny, ac mae'r pwerau hynny'n parhau gyda nhw i'w defnyddio yng ngoleuni profiad. Gallant wneud newidiadau.
Nawr, i fod yn deg â chynghorau, maent mewn sefyllfa anodd. Mae'r ymchwil yn dweud wrthym fod pobl eisiau cyflymderau is ar y strydoedd y maent yn byw arnynt, ond maent yn llai awyddus i ostwng y cyflymderau ar y ffyrdd y maent yn gyrru arnynt. Yn wir, pan fo cynghorau wedi penderfynu cadw rhai strydoedd ar 30 mya, mae'r bobl sy'n byw arnynt wedi gwrthwynebu. Felly, mae'n anodd iawn sicrhau'r cydbwysedd cywir, ond byddwn yn gweithio gydag awdurdodau lleol i helpu i'w gael yn iawn. Nid oedd erioed yn mynd i fod yn berffaith ar y diwrnod cyntaf. Mae hyn yn galw am broses o ailedrych a newid.
Hoffwn ddiolch i'r cynghorau, sydd eisoes dan bwysau mawr, am y gwaith a wnaethant yn y cyfnod cyn 17 Medi—mae wedi bod yn waith helaeth iawn—a'r gwaith y maent yn parhau i'w wneud. A gyda nhw, byddwn yn cadw llygad barcud ar sut mae'n mynd. Yn ddiweddarach yr wythnos hon, byddwn yn cyhoeddi'r fframwaith ar gyfer sut y byddwn yn monitro'r newidiadau; ym mis Ionawr, byddwn yn cyhoeddi'r set ddata ôl-weithredu gyntaf ar gyflymder; ac erbyn yr haf, byddwn yn cyhoeddi'r canlyniadau manwl cyntaf ar gyfer y chwe mis cyntaf o weithredu'r terfyn cyflymder. Yna bydd rhagor o fonitro ffurfiol ar sail flynyddol am y pum mlynedd nesaf. Rydym yn gofyn i gynghorau nawr am adborth ar eu profiadau hyd yma: beth sydd wedi mynd yn dda, beth y gallai fod angen ei newid. Ac wrth gwrs, rydym yn croesawu craffu gan y Senedd a'i phwyllgorau. Nid ydym yn benstiff ynglŷn â hyn, rydym am arfer synnwyr cyffredin.
Ochr yn ochr â hynny, byddwn yn gweithio gyda chynghorau i ystyried a oes angen egluro ein canllawiau ar eithriadau, gan gydnabod y bydd yn cymryd amser i ymwreiddio cyn y gallwn ddod i gasgliadau ehangach. Ac rwyf am gofnodi fy niolch i bawb yng Nghymru sy'n gwneud eu rhan i helpu i wneud ein cymunedau yn fwy diogel. Mae cyflymderau eisoes wedi gostwng ac o ganlyniad, gallwn ddisgwyl gweld llai o ddamweiniau, llai o anafiadau, llai o farwolaethau, llai o drasiedïau. Ychydig bach yn arafach, Lywydd, ond yn llawer iawn gwell. Diolch.
Darren Millar nawr i ymateb i'r ddadl.
Darren Millar now to reply to the debate.
Thank you, Presiding Officer, and thank you, Minister, for the tone of the response. I have to say that the contrite way in which you responded is a marked difference in the tone that we've heard in recent weeks from you individually, Minister, and from others, and I think that the tone of the debate is better when it's like this. I was really struck by the powerful personal story that Adam Price shared about Malcolm. We have a story in our family as well, about Wendy, my cousin. She died aged five. She was hit by a bus at a crossing where there was actually a lollipop man. She was with her mum and her sister. Her mum was pushing a pram—she had a child either side with the pram—and the lollipop man gave her some confidence to lurch out into the road, and, unfortunately, it wasn't safe. It wasn't a matter of the speed of the bus, as is often the case. Sometimes, people just make mistakes, and little old Wendy, aged five, passed away just a few hours after that horrible event.
And it's those sorts of events that also make me passionate about road safety. I regularly raise road safety issues in this Chamber, regularly calling for appropriate falls in the speed limit at accident black spots or places where it makes sense, and we've discussed many of them in this Chamber today—near playgrounds, schools, hospitals, other places where you have lots of pedestrians, in particular, about. But there are places that don't suit 20 mph limits—we all know that—and some of them, unfortunately, are in place in our constituencies. And I don't think, Minister, that it's councils misinterpreting the data or not necessarily having the resources. I think local authorities have had plenty of time to get their act together and to be able to look at the guidance.
I do think there is a problem with the guidance. It is insufficiently flexible, in my view, and I would urge you not just to take many months to take stock of the implementation of this particular policy. We need some rapid decisions very quickly on our roads network in order to not impede people on their journeys from A to B where it's perfectly safe for them to be able to travel at up to 30 mph. And I say 'up to' because we all know that even in most 30 mph zones before this policy was implemented, frankly, it was difficult most of the time in urban areas to do 30 mph because of traffic, because of road conditions and all sorts of other reasons.
I've heard criticism of us having a no confidence vote today, Llywydd, and for the debate taking only half an hour. Can I just explain why that is the case? We're having a no confidence vote because, frankly, the attitude previously displayed by the Minister did not appear to be listening to the many hundreds of thousands of people across Wales who are very angry and upset about the policy and the way that it's been implemented.
Diolch, Lywydd, a diolch, Weinidog, am gywair yr ymateb. Mae'n rhaid imi ddweud bod y ffordd edifeiriol y gwnaethoch chi ymateb yn wahanol iawn i'r cywair a glywsom gennych chi'n bersonol dros yr wythnosau diwethaf, Weinidog, a chan eraill, ac rwy'n credu bod cywair y ddadl yn well pan fydd fel hyn. Cefais fy nharo gan y stori bersonol bwerus a rannodd Adam Price am Malcolm. Mae gennym stori yn ein teulu ni hefyd, am Wendy, fy nghyfnither. Bu farw'n bump oed. Cafodd ei tharo gan fws wrth groesfan lle roedd yna ddyn lolipop. Roedd hi gyda'i mam a'i chwaer. Roedd ei mam yn gwthio pram—roedd ganddi blentyn bob ochr iddi gyda'r pram—a rhoddodd y dyn lolipop rywfaint o hyder iddi gamu allan i'r ffordd, ac yn anffodus, nid oedd yn ddiogel. Nid cyflymder y bws oedd ar fai, fel sy'n digwydd yn aml. Weithiau, mae pobl yn gwneud camgymeriadau, a bu farw Wendy fach, pump oed, ychydig oriau ar ôl y digwyddiad erchyll hwnnw.
A'r mathau hynny o ddigwyddiadau sydd hefyd yn fy ngwneud i'n angerddol ynglŷn â diogelwch ar y ffyrdd. Rwy'n codi materion diogelwch ar y ffyrdd yn y Siambr hon yn rheolaidd, gan alw'n rheolaidd am ostyngiadau priodol yn y terfyn cyflymder mewn mannau drwg am ddamweiniau neu fannau lle mae'n gwneud synnwyr, ac rydym wedi trafod llawer ohonynt yn y Siambr hon heddiw—ger meysydd chwarae, ysgolion, ysbytai, lleoedd eraill lle mae gennych lawer o gerddwyr, yn enwedig. Ond mae yna lefydd nad ydynt yn addas ar gyfer terfynau 20 mya—rydym i gyd yn gwybod hynny—ac mae rhai ohonynt, yn anffodus, yn ein hetholaethau. Ac nid wyf yn credu, Weinidog, mai cynghorau sy'n camddehongli'r data neu nad oes ganddynt yr adnoddau o reidrwydd. Rwy'n credu bod awdurdodau lleol wedi cael digon o amser i weithredu ac i allu edrych ar y canllawiau.
Rwy'n credu bod problem gyda'r canllawiau. Nid ydynt yn ddigon hyblyg yn fy marn i, a hoffwn eich annog i wneud mwy na chymryd misoedd lawer i bwyso a mesur gweithrediad y polisi penodol hwn. Mae angen penderfyniadau cyflym iawn arnom ar ein rhwydwaith ffyrdd er mwyn peidio â rhwystro pobl ar eu teithiau o A i B lle mae'n berffaith ddiogel iddynt allu teithio hyd at 30 mya. Ac rwy'n dweud 'hyd at' oherwydd rydym i gyd yn gwybod, hyd yn oed yn y rhan fwyaf o barthau 30 mya cyn i'r polisi hwn gael ei weithredu, ei bod hi'n anodd y rhan fwyaf o'r amser mewn ardaloedd trefol i wneud 30 mya oherwydd traffig, oherwydd cyflwr ffyrdd a phob math o resymau eraill.
Cawsom ein beirniadu am gael pleidlais o ddiffyg hyder heddiw, Lywydd, ac am gael dadl hanner awr yn unig. A gaf fi egluro pam mai felly y bu? Rydym yn cael pleidlais o ddiffyg hyder am nad oedd yr agwedd a ddangoswyd yn flaenorol gan y Gweinidog i'w gweld yn gwrando ar y cannoedd o filoedd o bobl ledled Cymru sy'n ddig ac yn ofidus iawn am y polisi a'r ffordd y cafodd ei weithredu.
Will you take an intervention, Darren?
A wnewch chi dderbyn ymyriad, Darren?
I will if I'm permitted to, Llywydd.
Fe wnaf os caf ganiatâd i wneud hynny, Lywydd.
Yes.
Cewch.
I appreciate the tone that you're taking as well, and I'm very sorry to hear about Wendy. I think the tone of this debate has made clear where we are as a Senedd on this, and taking on board what you were saying now in terms of the Minister's tone, in terms of the stories that have been shared, you have it in your power now to withdraw this motion, not to put it to a vote because—. I'm not—. I hope that you'll accept this, Darren—I'm not saying this to make a party political point. I am frightened about the effect that some of this could have on our politics. I'm imploring you, please, not to push this to a vote.
Rwy'n gwerthfawrogi'r cywair rydych chi'n ei ddefnyddio hefyd, ac mae'n ddrwg iawn gennyf glywed am Wendy. Rwy'n credu bod cywair y ddadl hon wedi dangos yn glir lle rydym ni fel Senedd ar hyn, a chan ystyried yr hyn roeddech chi'n ei ddweud nawr ynglŷn â chywair y Gweinidog, ynglŷn â'r straeon sydd wedi eu rhannu, mae gennych bŵer nawr i dynnu'r cynnig hwn yn ôl, nid i'w roi i bleidlais oherwydd—. Nid wyf—. Gobeithio y byddwch chi'n derbyn hyn, Darren—nid wyf yn dweud hyn er mwyn gwneud pwynt gwleidyddol. Mae arnaf ofn yr effaith y gallai hyn ei chael ar ein gwleidyddiaeth. Rwy'n erfyn arnoch, os gwelwch yn dda, i beidio â gwthio hyn i bleidlais.
I won't be withdrawing the motion from being voted upon, because I think the people of Wales expect us to be able to reflect the views that are being reflected to us by our constituents, and it's our duty. I believe we've got an obligation to be able to have this debate today, given the fact that many of our constituents, including many in your own constituency and the area that you represent, Delyth, do not have confidence that this is the right Minister in the right place at the right time.
The other thing I will say is there was a reason we tabled only a half-hour debate, and that’s because we’ve had many debates already in the Senedd on the subject of 20 mph zones. In fact, we held one just two weeks ago—an hour’s worth of debate on the whole subject. We were rather wanting to focus on the issue of whether this Senedd and whether the people of Wales have confidence in the Minister to be able to do the job.
And I would remind everybody in this Chamber that under the recall—. Alun Davies raised the need for a recall mechanism for future Senedd Members post 2026, and I agree with him, by the way; we need to try and find a way that people can be recalled. If this petition were a recall petition, and if there was a facility to recall, then having 15 per cent of the population of Wales having signed it is more than sufficient to be able to have a recall type of event. So, I just want to remind people of that.
And to this assertion that we don’t have a blanket approach—[Interruption.] I can’t, I’m afraid. I’ve already indulged the Presiding Officer—unless you allow me to take it.
Ni fyddaf yn tynnu'r cynnig yn ôl rhag y bleidlais, oherwydd credaf fod pobl Cymru yn disgwyl inni allu adlewyrchu'r safbwyntiau sy'n cael eu cyfleu i ni gan ein hetholwyr, a dyna yw ein dyletswydd. Credaf fod gennym rwymedigaeth i allu cael y ddadl hon heddiw, o ystyried y ffaith nad oes gan lawer o'n hetholwyr, gan gynnwys llawer yn eich etholaeth chi a'r ardal rydych chi'n ei chynrychioli, Delyth, hyder mai dyma'r Gweinidog cywir yn y lle iawn ar yr adeg iawn.
Y peth arall rwyf am ei ddweud yw bod yna reswm pam mai dim ond dadl hanner awr a gyflwynwyd gennym, a'r ffaith ein bod wedi cael llawer o ddadleuon eisoes yn y Senedd ar bwnc parthau 20 mya yw hynny. Yn wir, fe gynhaliwyd un gennym gwta bythefnos yn ôl—gwerth awr o drafod ar y mater yn ei gyfanrwydd. Roeddem am ganolbwyntio ar hyder y Senedd hon a phobl Cymru yn y Gweinidog i allu gwneud y swydd.
A hoffwn atgoffa pawb yn y Siambr, o dan system adalw—. Cododd Alun Davies yr angen am system adalw ar gyfer Aelodau o'r Senedd yn y dyfodol ar ôl 2026, ac rwy'n cytuno gydag ef, gyda llaw; mae angen inni geisio dod o hyd i ffordd y gellir adalw pobl. Pe bai'r ddeiseb hon yn ddeiseb adalw, a phe bai cyfleuster i adalw, mae cael 15 y cant o boblogaeth Cymru i fod wedi ei harwyddo yn fwy na digon i allu cael math o ddigwyddiad adalw. Felly, hoffwn atgoffa pobl o hynny.
Ac yn wyneb yr honiad nad oes gennym ddull cyffredinol—[Torri ar draws.] Mae arnaf ofn na allaf. Rwyf eisoes wedi profi amynedd y Llywydd—oni bai eich bod yn caniatáu imi ei dderbyn.
I will allow you to take the intervention, Darren Millar.
Fe wnaf ganiatáu i chi dderbyn yr ymyriad, Darren Millar.
I'll happily take it.
Rwy'n barod iawn i'w dderbyn.
Some facts—and I know that you might find this difficult, but facts and reality. What you've just said is not right. It's factually incorrect, okay? If there was a recall process, first of all you'd have to be registered to vote in the constituency, and then you'd have to reach the threshold of the voters within that constituency. Now, I know you find it hard to realise that there are facts, but I just wanted to remind you.
Rhai ffeithiau—ac rwy'n gwybod efallai y byddwch yn gweld hyn yn anodd, ond ffeithiau a realiti. Nid yw'r hyn rydych chi newydd ei ddweud yn gywir. Mae'n ffeithiol anghywir, iawn? Pe bai yna broses adalw, yn gyntaf oll byddai'n rhaid i chi fod wedi cofrestru i bleidleisio yn yr etholaeth, ac yna byddai'n rhaid i chi gyrraedd y trothwy ar gyfer y pleidleiswyr yn yr etholaeth honno. Nawr, rwy'n gwybod eich bod chi'n ei chael hi'n anodd sylweddoli bod yna ffeithiau, ond roeddwn i eisiau eich atgoffa chi.
I am familiar with the rules and they are only for UK parliamentary elections, and it's a threshold of 10 per cent of the registered voters in that constituency. I'm simply making a point, so if you'll just allow me to continue, and then I'll conclude. There's obviously a lot of upset about some of the language that's been used, and one thing I will agree with everybody on is the sort of abuse that all of us have been exposed to on this issue—and I have to say, you want to see the abuse that's been directed towards me and the leader of the opposition, and all of us on these benches, for the points that's we've taken, including from some individuals on your benches. But this assertion that it's not a blanket policy, frankly, is hogwash. Ninety-seven per cent of the 30 mph roads that were in place before this limit was introduced have been changed to 20 mph routes. That, to me, and to most people across Wales, looks like a blanket decision.
Anyway, I want to conclude by saying this: we do not table motions of no confidence lightly. We have done so—[Interruption.] We have done so given the extraordinary scale, the unprecedented scale, of the record-breaking petition that we've seen in Wales in recent weeks, which has demonstrated that there is overwhelming public opposition to this particular policy. The failure of the Government to act swiftly enough, and the Minister to act swiftly enough, I’m afraid shows that they’re not fit to be in that position, and that’s why I urge everybody to vote for the motion.
Rwy'n gyfarwydd â'r rheolau a dim ond ar gyfer etholiadau seneddol y DU y maent yn gymwys, ac mae'n drothwy o 10 y cant o'r pleidleiswyr cofrestredig yn yr etholaeth honno. Rwy'n gwneud pwynt, dyna i gyd, felly os caniatewch i mi barhau, ac fe ddof i ben. Yn amlwg mae yna lawer o ofid am beth o'r iaith sydd wedi cael ei defnyddio, ac un peth rwy'n cytuno â phawb yn ei gylch yw'r math o gam-drin geiriol y mae pob un ohonom wedi bod yn agored iddo ar y mater hwn—ac mae'n rhaid i mi ddweud, dylech weld y cam-drin geiriol sydd wedi'i gyfeirio tuag ataf fi ac arweinydd yr wrthblaid, a phob un ohonom ar y meinciau hyn, am ein safbwyntiau, gan gynnwys gan rai unigolion ar eich meinciau chi. Ond mae'r honiad nad yw'n bolisi cyffredinol yn nonsens. Mae 97 y cant o'r ffyrdd 30 mya a oedd gennym cyn cyflwyno'r terfyn hwn wedi newid i fod yn ffyrdd 20 mya. Mae hynny, i mi, ac i'r rhan fwyaf o bobl ledled Cymru, yn edrych fel penderfyniad cyffredinol.
Beth bynnag, rwyf am orffen drwy ddweud hyn: nid ydym yn cyflwyno cynigion o ddiffyg hyder yn ddifeddwl. Rydym wedi gwneud hynny—[Torri ar draws.] Rydym wedi gwneud hynny o ystyried maint eithriadol, maint digynsail, y ddeiseb hon yn yr wythnosau diwethaf sy'n fwy nag unrhyw ddeiseb a welwyd o'r blaen yng Nghymru, ac sydd wedi dangos bod gwrthwynebiad cyhoeddus enfawr i'r polisi hwn. Mae arnaf ofn fod methiant y Llywodraeth i weithredu'n ddigon cyflym, a methiant y Gweinidog i weithredu'n ddigon cyflym, yn dangos nad yw'n addas i fod yn y swydd honno, a dyna pam rwy'n annog pawb i bleidleisio dros y cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly fe wnawn ni ohirio tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. We will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, awn ni at y bleidlais gyntaf. Y bleidlais gyntaf fydd ar eitem 6—dadl Aelodau dan Reol Sefydlog 11.21(iv) ar ddatganoli dŵr yn llawn yw'r bleidlais yma. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Rhys ab Owen. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 43, tri yn ymatal, 12 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig yna wedi ei gymeradwyo.
That brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, we will move directly to our first vote, which will be on item 6, the Member debate under Standing Order 11.21(iv) on full devolution of water. I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Rhys ab Owen. Open the vote. Close the vote. In favour 43, three abstentions, 12 against. And therefore, the motion is agreed.
Eitem 6. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) - Datganoli dŵr yn llawn. Cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Rhys ab Owen: O blaid: 43, Yn erbyn: 12, Ymatal: 3
Derbyniwyd y cynnig
Item 6. Member Debate under Standing Order 11.21(iv) - Full devolution of water. Motion without amendment, tabled in the name of Rhys ab Owen: For: 43, Against: 12, Abstain: 3
Motion has been agreed
Y bleidlais nesaf fydd y bleidlais ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar asedau cymunedol, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal, ac felly dwi'n defnyddio fy mhleidlais yn erbyn y cynnig. Ac felly, o blaid y cynnig 29, yn ymatal 0, ac yn erbyn y cynnig 30. Ac felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next vote will be on the Welsh Conservatives debate on community assets, and I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. The vote is tied, and therefore I exercise my casting vote against the motion. And therefore, the result is in favour 29, no abstentions, and 30 against. And therefore, the motion is not agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Asedau cymunedol. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 29, Yn erbyn: 29, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y cynnig
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Community assets. Motion without amendment: For: 29, Against: 29, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Motion has been rejected
Gwelliant 1 yw'r bleidlais nesaf, felly. Agor y bleidlais ar welliant 1 yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 42, neb yn ymatal, 16 yn erbyn. Ac felly, mae'r gwelliant wedi ei gymeradwyo.
The next vote is on amendment 1. Open the vote on amendment 1 in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 42, no abstentions, and 16 against. And therefore, the amendment is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Asedau cymunedol. Gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 42, Yn erbyn: 16, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Community assets. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 42, Against: 16, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Felly, pleidlais nawr ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
We will now move to a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM8361 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod bod asedau cymunedol yn gweithredu fel hybiau lleol ac yn darparu mynediad pwysig at wybodaeth, gwasanaethau, sgiliau a phrofiadau cymdeithasol.
2. Yn cydnabod ymhellach fod asedau cymunedol yn gwella cydlyniant cymunedol ac yn caniatáu i gymunedau lleol gymryd rheolaeth dros lunio'r ardal y maent yn byw ynddi.
3. Yn nodi adroddiad Archwilio Cymru ar gydnerthedd a hunanddibyniaeth cymunedau, sy’n nodi bod awdurdodau lleol yn ei chael hi’n anodd grymuso pobl a chymunedau i fod yn fwy hunanddibynnol ac yn llai dibynnol ar wasanaethau.
4. Yn croesawu ymrwymiad hirdymor Llywodraeth Cymru i:
a) amddiffyn asedau cymunedol drwy alluogi pobl leol i gynnal ac ehangu cyfleusterau sydd er budd i’r gymuned leol;
b) cydnabod, hyrwyddo a rhannu arferion gorau ar draws y sector cyhoeddus drwy Ystadau Cymru; ac
c) sefydlu Comisiwn Asedau Cymunedol â chylch gorchwyl i ysgogi syniadau arloesol pellach ar berchnogaeth gymunedol o dir ac asedau yng Nghymru.
Motion NDM8361 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Recognises that community assets act as local hubs and provide important access to information, services, skills and social experiences.
2. Further recognises community assets improve community cohesion and allow local communities to take control of shaping the area they live in.
3. Notes Audit Wales’s community resilience and self-reliance report which outlines that local authorities find it difficult to empower people and communities to be more self-reliant and less dependent on services.
4. Welcomes the Welsh Government’s long-standing commitment to:
a) protect community assets by enabling local people to run and expand facilities that benefit the local community;
b) recognise, promote and share best practice across the public sector through Ystadau Cymru; and
c) establishing a Community Assets Commission with a remit to further stimulate innovative thinking on community ownership of land and assets in Wales.
Agor y bleidlias. Cau'r bleidlais. O blaid 58, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 58, no abstentions, and none against. And therefore, the motion is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Asedau cymunedol. Cynnig wedi ei ddiwygio: O blaid: 58, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Community assets. Motion as amended: For: 58, Against: 0, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 9, dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd. Galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 16, neb yn ymatal, 42 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next vote is on item 9, the Welsh Conservatives debate on the Deputy Minister for Climate Change. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, 42 against. And therefore, the motion is not agreed.
Eitem 9. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd: O blaid: 16, Yn erbyn: 42, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 9. Welsh Conservatives Debate - Deputy Minister for Climate Change: For: 16, Against: 42, Abstain: 0
Motion has been rejected
A dyna ni ddiwedd ar y pleidleisio y prynhawn yma.
And that concludes voting for this afternoon.
Mae yna eitem arall o fusnes a'r ddadl fer yw honno. A dwi'n galw ar Luke Fletcher i gyflwyno ei ddadl fer.
We have one remaining item of business, which is the short debate. And I call on Luke Fletcher to speak on the topic that he has chosen.
If Members can leave the Chamber quietly—we haven't concluded business as yet—and I'll ask Luke Fletcher to start his short debate.
Os gall yr Aelodau adael y Siambr yn dawel—nid ydym wedi gorffen ein busnes eto—ac fe ofynnaf i Luke Fletcher ddechrau ei ddadl fer.
Diolch, Llywydd. And I've agreed to give a minute of time to Adam Price, Peredur Owen Griffiths and Sam Kurtz as well. I think it's very difficult to deny that younger people are today worse off than their parents and grandparents were at the same point in their lives, and there are a number of reasons for this. It's too expensive to buy a house. On average, it takes 19 years to save for a deposit today, compared to just three years in the 1980s. Rent is unaffordable for many, especially for those of us working in the ever-increasing gig economy, where job insecurity, workplace conditions and benefits are non-existent. Higher education now comes with a price tag, leading to graduates with £50,000 of debt and few job prospects in their chosen fields. And of course, the 2008 recession, the pandemic and now the cost-of-living crisis are hitting, and have hit jobs predominantly occupied by the under-30s. So, it's no wonder that people are looking for a better life elsewhere.
Diolch, Lywydd. Ac rwyf wedi cytuno i roi munud o amser i Adam Price, Peredur Owen Griffiths a Sam Kurtz hefyd. Rwy'n credu ei bod yn anodd iawn gwadu bod pobl iau heddiw yn waeth eu byd nag oedd eu rhieni a'u neiniau a'u teidiau ar yr un adeg yn eu bywydau nhw, ac mae nifer o resymau dros hyn. Mae'n rhy ddrud i brynu tŷ. Ar gyfartaledd, mae'n cymryd 19 mlynedd i gynilo blaendal heddiw, o'i gymharu â dim ond tair blynedd yn yr 1980au. Mae rhent yn anfforddiadwy i lawer o bobl, yn enwedig i'r rhai ohonom sy'n gweithio yn yr economi gig sy'n ymestyn yn barhaus, lle nad oes sicrwydd swydd, a lle na cheir amodau gweithle a buddion yn y gweithle. Mae tag pris ar addysg uwch bellach, gan arwain at ddyled o £50,000 i raddedigion a fawr iawn o ragolygon swyddi yn eu meysydd dewisol. Ac wrth gwrs, mae dirwasgiad 2008, y pandemig a'r argyfwng costau byw nawr yn taro, ac wedi taro swyddi rhai dan 30 oed yn enwedig. Felly, nid yw'n syndod fod pobl yn chwilio am fywyd gwell mewn mannau eraill.
But the migration of young people out of our communities and out of Wales has been a long-standing problem and one that countless policy makers before me have attempted to grapple with. I've mentioned here before a policy document published 52 years ago in 1971, 'A Strategy for Rural Wales'. In that document, the need to address the out-migration of young people from rural Wales was discussed. Fast forward to within my lifetime, in 2017, Adam Price raised his concerns. At the time, Wales was tenth out of the 12 UK regions in terms of the extent of graduate loss—something I know he wants to touch on in this debate. We see that illustrated now in the estimated 75 per cent of medical students in Wales crossing the border to work in England, rather than stay in Wales. We see it with the targeted ads at not just Welsh students, but students across the UK, by the Australian and New Zealand Governments promoting the life you could potentially have there. And to be fair, you can't blame people for looking at Australia as a potential place to go—you could do a shift in your chosen sector and at the end of it, within 10 minutes, you can be on the beach with a bottle of beer in your hand and the sun beating down. I was looking to go to New Zealand myself at one point, and I'm sure there are plenty of people here who wish I had, but seeing what it had to offer was enough to entice me to at least start the immigration process. Evidently, I never completed it.
Now, at this point, I think it's important to highlight the gap in data that we have when it comes to mapping the migration of young people. We rely on the once-a-decade census, NHS patient data and graduate surveys to give us a picture of who moves and where to. And there is even less learner destination data or research telling us why they move. Whilst data does exist for internal migration, which shows that we are, roughly, losing, on average, 23,000 young people a year to the rest of the UK, no data exists for external migration to the rest of the world, nor for local authority to local authority migration. If we are to even begin to resolve this issue, then we need the data so as to understand the trends.
Now, there are a number of things we can do to at least begin to stem migration, and I will caveat this by saying that I don't think we will stop people from migrating altogether, and I will touch on that a bit later. The Scottish Government commissioned work into researching the factors that influence migration and there are a number of recommendations that we can learn from there, especially given that migration figures are seemingly reversing in Scotland. The ones I think will be of interest to us are financial in the first instance, and Gerry Holtham has also touched on the need for financial incentives in an article he wrote for the Institute of Welsh Affairs. Holtham set out some recommendations that I think need to be explored by Government further: for example, tertiary education at Welsh colleges and universities should be free of all fees for students who remain and work in Wales for five years after graduation; half of the fees should be forgiven after three years; any young person under 30 moving to Wales to take up a job should get a full rebate of their first year's Welsh income tax up to a ceiling, but the rebate to be credited and paid over three years if they remain employed in Wales; and existing student debt would be commuted for young people starting a business in Wales and a dedicated fund and mentoring service set up for them.
Llywydd, I mentioned earlier that I don't think we can stem the flow of young people out of Wales or from our rural communities entirely, so I'll come back to this. The reality for many is that they either want to escape their parents, they want more independence, or they simply want to live in an area where there's more going on and more opportunities. And in those cases, the bright lights of cities are always hard to resist. Whilst procrastinating when I was in the process of writing this speech, I was scrolling through social media, like a lot of us probably do when we're procrastinating, and it actually dawned on me that my timeline was full of people living outside of Wales. I started to note the numbers and I can name roughly 20 people alone who no longer live in Wales from my friendship groups. Some were in Australia, some in New Zealand, some in America and some across the border in England. Now, on a purely selfish basis, that's pretty good for me. I can potentially find some accommodation when I go to visit these places, but it definitely gives me a reason to visit these places as well. These are talented people that have so far been lost to our economy, but they aren't lost forever. So, a question we also must ask ourselves is: how do we encourage people to come back home?
Ond mae'r ffaith bod pobl ifanc yn allfudo o'n cymunedau ac allan o Gymru wedi bod yn broblem ers amser maith ac yn un y mae llunwyr polisi dirifedi blaenorol wedi ceisio mynd i'r afael â hi. Rwyf wedi sôn yma o'r blaen am ddogfen bolisi a gyhoeddwyd 52 mlynedd yn ôl ym 1971, 'A Strategy for Rural Wales'. Yn y ddogfen honno, trafodwyd yr angen i fynd i'r afael ag allfudo pobl ifanc o gefn gwlad Cymru. Symudwn ymlaen at fy oes i, ac yn 2017, mynegodd Adam Price ei bryderon. Ar y pryd, roedd Cymru yn y degfed safle o 12 rhanbarth y DU o ran nifer y graddedigion a gâi eu colli o'r wlad hon—rhywbeth rwy'n gwybod ei fod am gyffwrdd ag ef yn y ddadl hon. Rydym yn gweld hynny'n cael ei ddangos bellach yn y 75 y cant amcangyfrifedig o fyfyrwyr meddygol yng Nghymru sy'n croesi'r ffin i weithio yn Lloegr yn hytrach nag aros yng Nghymru. Rydym yn ei weld gyda'r hysbysebion sydd wedi'u targedu nid yn unig at fyfyrwyr o Gymru, ond myfyrwyr ledled y DU, gan Lywodraethau Awstralia a Seland Newydd i hyrwyddo'r bywyd y gallech ei gael yno. Ac i fod yn deg, ni allwch feio pobl am edrych ar Awstralia fel lle posibl i fynd—fe allech chi wneud shifft yn eich sector dewisol ac ar ei diwedd, o fewn 10 munud, gallwch fod ar y traeth gyda photel o gwrw yn eich llaw a'r haul yn gwenu arnoch. Roeddwn i'n ystyried mynd i Seland Newydd fy hun ar un adeg, ac rwy'n siŵr fod digon o bobl yma a fyddai'n falch pe bawn i wedi mynd, ond roedd gweld yr hyn a oedd gan y lle i'w gynnig yn ddigon i fy nenu o leiaf i ddechrau'r broses fewnfudo. Yn amlwg, ni wneuthum ei chwblhau.
Nawr, ar y pwynt hwn, rwy'n credu ei bod yn bwysig tynnu sylw at y bwlch yn y data sydd gennym ar gyfer mapio patrymau mudo pobl ifanc. Rydym yn dibynnu ar gyfrifiad unwaith mewn degawd, data cleifion y GIG ac arolygon graddedigion i roi darlun i ni o bwy sy'n symud ac i ble. A cheir llai fyth o ddata cyrchfannau dysgwyr neu ymchwil sy'n dweud wrthym pam eu bod yn symud. Er bod data'n bodoli ar gyfer mudo mewnol, sy'n dangos ein bod, yn fras, yn colli 23,000 o bobl ifanc y flwyddyn ar gyfartaledd i weddill y DU, nid oes data'n bodoli ar gyfer allfudo i weddill y byd, nac o un awdurdod lleol i'r llall. Os ydym am ddechrau datrys y broblem, mae angen y data arnom er mwyn deall y tueddiadau.
Nawr, mae nifer o bethau y gallwn eu gwneud i o leiaf ddechrau atal allfudo, ac rwyf am osod cafeat i hyn drwy ddweud nad wyf yn credu y gallwn atal pobl yn llwyr rhag allfudo, a dof at hynny yn nes ymlaen. Comisiynodd Llywodraeth yr Alban waith ymchwil i'r ffactorau sy'n dylanwadu ar allfudo a cheir nifer o argymhellion y gallwn eu dysgu oddi yno, yn enwedig o ystyried bod ffigurau allfudo fel pe baent yn gwrthdroi yn yr Alban. Mae'r rhai y credaf y byddant o ddiddordeb i ni yn rhai ariannol yn y lle cyntaf, ac mae Gerry Holtham hefyd wedi cyffwrdd â'r angen am gymhellion ariannol mewn erthygl a ysgrifennodd ar gyfer y Sefydliad Materion Cymreig. Nododd Holtham argymhellion y credaf fod angen i'r Llywodraeth eu harchwilio ymhellach: er enghraifft, dylai addysg drydyddol yng ngholegau a phrifysgolion Cymru fod yn rhydd o'r holl ffioedd i fyfyrwyr sy'n aros ac yn gweithio yng Nghymru am bum mlynedd ar ôl graddio; dylid gollwng hanner y ffioedd ar ôl tair blynedd; dylai unrhyw berson ifanc o dan 30 oed sy'n symud i Gymru i ddechrau swydd gael ad-daliad treth incwm Cymru llawn am y flwyddyn gyntaf hyd at drothwy, ond bod yr ad-daliad i'w gredydu a'i dalu dros dair blynedd os ydynt yn parhau i gael eu cyflogi yng Nghymru; a byddai dyledion presennol myfyrwyr yn cael eu gohirio i bobl ifanc sy'n dechrau busnes yng Nghymru a chronfa bwrpasol a gwasanaeth mentora'n cael ei sefydlu ar eu cyfer.
Lywydd, soniais yn gynharach nad wyf yn credu y gallwn atal llif pobl ifanc allan o Gymru nac o'n cymunedau gwledig yn gyfan gwbl, felly fe ddof yn ôl at hyn. Y realiti i lawer yw eu bod naill ai eisiau dianc rhag eu rhieni, eu bod eisiau mwy o annibyniaeth, neu eu bod eisiau byw mewn ardal lle mae mwy yn digwydd a mwy o gyfleoedd. Ac yn yr achosion hynny, mae goleuadau llachar y dinasoedd bob amser yn anodd eu gwrthsefyll. Wrth imi ohirio mynd ati i orffen ysgrifennu'r araith hon, roeddwn yn sgrolio drwy'r cyfryngau cymdeithasol, fel y mae llawer ohonom yn ei wneud pan fyddwn yn gohirio gwneud rhywbeth, ac fe wawriodd arnaf fod fy llinell amser yn llawn o bobl sy'n byw y tu allan i Gymru. Dechreuais nodi'r niferoedd a gallaf enwi tua 20 o bobl yn fy ngrwpiau o ffrindiau nad ydynt yn byw yng Nghymru mwyach. Roedd rhai yn Awstralia, rhai yn Seland Newydd, rhai yn America a rhai dros y ffin yn Lloegr. Nawr, o safbwynt cwbl hunanol, mae hynny'n eithaf da i mi. Gallaf ddod o hyd i lety pan fyddaf yn ymweld â'r lleoedd hyn, ond mae'n bendant yn rhoi rheswm i mi ymweld â'r lleoedd hyn hefyd. Mae'r rhain yn bobl dalentog sydd wedi cael eu colli o'n heconomi hyd yma, ond nid ydynt wedi eu colli am byth. Felly, cwestiwn y mae'n rhaid i ni ei ofyn i ni'n hunain hefyd yw: sut mae annog pobl i ddychwelyd adref?
Plaid Cymru have set out the need for a strategy highlighting tai, gwaith, iaith as the potential building blocks for one. Let's explore this further. Let's start with tai, housing. The average house price currently sits at nine to 10 times average earnings. The last time houses were as expensive was in the year 1876, nearly 150 years ago. This, of course, is an average for the UK as a whole. That figure changes, for the worse, when you look at some of the second home hotspots across Wales. So, a key part of not just encouraging people back, but keeping them here as well, is to first make sure they can afford to come back or stay in the first instance. Now, there is a lot being done via the co-operation agreement to address the plight of second homes, but we need to step up the game further through mass social housing building projects as one way to begin to reduce house prices, as well as looking at rent caps for renters.
Turning to gwaith, it's fairly straightforward: there need to be well-paying jobs with good workplace conditions. How do we do this? Well, I think there are two particular points we should explore. Firstly, the role of the development bank in investing in homegrown ideas and developing sectors of the economy, which not only includes investing in Welsh small and medium-sized enterprises and entrepreneurs, but seriously investing in the co-operative economy at scale. I want to see large-scale co-operative projects that not only match what's happened through Mondragon in the Basque Country, but go further again. I think there's a very clear narrative to take here that can be appealing to young people. Why not set up a co-operative with your mates and Welsh Government will back you?
Secondly, and I think this reflects the importance of the point I made earlier in relation to learner destination data, we need to massively improve how we keep in touch with people who have moved from Wales to elsewhere. I think the story that shows the potential of this for me was the news during the summer of Rocket Science games, the company that has worked on Fortnite and Call of Duty, setting up its European headquarters here in Cardiff. Their co-founder is a boy from Bridgend who dreamt of working in the gaming sector. He left Wales because the sector doesn't exist to the level he wanted to go to; now he's come back. There are a large number of people who have done the same.
Now, I'm not advocating that we go into a huge foreign direct investment drive. What I think would be far more beneficial and sustainable is for the Government to contact those who have left Wales to gain experiences in sectors either that don't exist here or where sectorial expertise is lacking, where they've made it to the top of their field, and encourage them to come back through saying to them, 'You've gained world-class experience. Why don't you bring that experience back? Set up your own firm here in Wales, and we'll back you; in turn, we'll get the money back through shares in the company you set up on our terms.' An entrepreneurial state in action, I would argue, and a plan that will bring sectoral expertise where we don't have it and help build our economy in a sustainable way.
Finally, and to be fair, anecdotally, of the people I know who are returning home, it seems to me that the main reason for the return is a desire to raise a family: 'We'll come home and benefit from the, hopefully, free childcare that family members can support us with.' Now, we shouldn't underestimate the power of family when it comes to encouraging people back to Wales. Of course, again, through the co-operation agreement, we are implementing policies in this area. But the cornerstone of any strategy must put childcare and education at its heart, which means large-scale investment to make Wales a place where people desperately want to raise their family.
That, of course, comes alongside promoting a cultural offer. Like New Zealand and Australia, we have much to shout about here as well: stunning beaches and green spaces, a rich history of song, literature and art. Gerry Holtham poses a question in one of his articles that I think sums up what I'm trying to get at here: we advertise Wales to business, why not to people as well?
Dirprwy Lywydd, in the time—Llywydd, even—I have had, I've tried to cover off—apologies, Llywydd, at the demotion there. I've tried to cover off a lot in this debate. I look forward to continuing the debate beyond this short debate and I look forward to the Minister's response.
Yn un peth, mae Plaid Cymru wedi nodi'r angen am strategaeth sy'n tynnu sylw at dai, gwaith ac iaith fel blociau adeiladu posibl. Gadewch inni edrych ar hyn ymhellach. Gadewch inni ddechrau gyda thai. Ar hyn o bryd mae pris cyfartalog tŷ yn naw i 10 gwaith y cyfartaledd enillion. Y tro diwethaf i dai fod mor ddrud oedd yn y flwyddyn 1876, bron i 150 o flynyddoedd yn ôl. Cyfartaledd yw hwn ar gyfer y DU gyfan. Mae'r ffigur hwnnw'n newid er gwaeth pan edrychwch ar rai o'r mannau lle ceir llawer o ail gartrefi ledled Cymru. Felly, rhan allweddol nid yn unig o annog pobl i ddychwelyd, ond o'u cadw yma hefyd, yw sicrhau yn gyntaf y gallant fforddio dod yn ôl neu aros yn y lle cyntaf. Nawr, mae llawer yn cael ei wneud drwy'r cytundeb cydweithio i fynd i'r afael â phla ail gartrefi, ond mae angen inni wneud mwy drwy brosiectau adeiladu tai cymdeithasol ar raddfa fawr fel un ffordd o ddechrau gostwng prisiau tai, yn ogystal ag edrych ar gapiau rhent i bobl sy'n rhentu.
Gan droi at waith, mae'n weddol syml: mae angen swyddi sy'n talu'n dda gydag amodau da yn y gweithle. Sut mae gwneud hyn? Wel, rwy'n credu bod dau bwynt penodol y dylem eu harchwilio. Yn gyntaf, rôl y banc datblygu yn buddsoddi mewn syniadau o Gymru a datblygu sectorau o'r economi, sydd nid yn unig yn cynnwys buddsoddi mewn mentrau ac entrepreneuriaid bach a chanolig Cymreig, ond buddsoddi o ddifrif yn yr economi gydweithredol ar raddfa fawr. Rwyf am weld prosiectau cydweithredol ar raddfa fawr sydd nid yn unig yn cyfateb i'r hyn sydd wedi digwydd drwy Mondragon yng Ngwlad y Basg, ond sy'n mynd ymhellach eto. Rwy'n credu bod naratif clir iawn i'w weld yma a all apelio at bobl ifanc. Beth am sefydlu cwmni cydweithredol gyda'ch ffrindiau ac fe wnaiff Llywodraeth Cymru eich cefnogi?
Yn ail, ac rwy'n credu bod hyn yn adlewyrchu pwysigrwydd y pwynt a wneuthum yn gynharach mewn perthynas â data cyrchfannau dysgwyr, mae angen inni wella'n aruthrol y modd rydym yn cadw mewn cysylltiad â phobl sydd wedi symud o Gymru i rywle arall. Rwy'n credu mai'r stori sy'n dangos potensial hyn i mi oedd y newyddion yn ystod yr haf am gemau Rocket Science, y cwmni sydd wedi gweithio ar Fortnite a Call of Duty, gan sefydlu ei bencadlys Ewropeaidd yma yng Nghaerdydd. Bachgen o Ben-y-bont ar Ogwr yw ei gyd-sylfaenydd a freuddwydiai am weithio yn y sector gemau cyfrifiadurol. Gadawodd Gymru am nad yw'r sector yn bodoli ar y lefel yr oedd yn awyddus i'w chyrraedd; nawr mae wedi dychwelyd. Mae nifer fawr o bobl wedi gwneud yr un peth.
Nawr, nid wyf yn argymell ein bod yn cynnal ymgyrch fuddsoddi uniongyrchol enfawr dramor. Yr hyn a fyddai'n llawer mwy buddiol a chynaliadwy yn fy marn i yw i'r Llywodraeth gysylltu â'r rhai sydd wedi gadael Cymru i gael profiadau mewn sectorau nad ydynt yn bodoli yma neu lle mae arbenigedd sectoraidd yn brin, lle maent wedi cyrraedd y brig yn eu maes, a'u hannog i ddychwelyd drwy ddweud wrthynt, 'Rydych chi wedi ennill profiad o'r radd flaenaf. Pam na wnewch chi ddod â'r profiad hwnnw'n ôl? Sefydlwch eich cwmni eich hun yma yng Nghymru, ac fe wnawn ni eich cefnogi; cawn yr arian yn ôl yn ei dro drwy gyfranddaliadau yn y cwmni a sefydlir gennych ar ein telerau ni.' Gwladwriaeth entrepreneuraidd ar waith, buaswn i'n dadlau, a chynllun a fydd yn dod ag arbenigedd sectoraidd lle nad oes gennym arbenigedd o'r fath ac yn helpu i adeiladu ein heconomi mewn ffordd gynaliadwy.
Yn olaf, ac yn anecdotaidd i fod yn deg, mae'n ymddangos i mi mai'r prif reswm pam fod y bobl rwy'n eu hadnabod yn dychwelyd adref yw'r awydd i fagu teulu: 'Fe ddown adref ac elwa o'r gofal plant am ddim y gall aelodau o'r teulu ein cefnogi gydag ef, gobeithio.' Nawr, ni ddylem fychanu pŵer y teulu i annog pobl yn ôl i Gymru. Wrth gwrs, unwaith eto, drwy'r cytundeb cydweithio, rydym yn gweithredu polisïau yn y maes hwn. Ond mae'n rhaid i gonglfaen unrhyw strategaeth roi gofal plant ac addysg yn y canol, sy'n golygu buddsoddiad ar raddfa fawr i wneud Cymru'n fan lle mae pobl yn awyddus iawn i fagu eu teulu.
Daw hynny, wrth gwrs, ochr yn ochr â hyrwyddo cynnig diwylliannol. Fel Seland Newydd ac Awstralia, mae gennym lawer i frolio yn ei gylch yma hefyd: traethau a mannau gwyrdd syfrdanol, hanes cyfoethog o gân, llenyddiaeth a chelf. Mae Gerry Holtham yn gofyn cwestiwn yn un o'i erthyglau y credaf ei fod yn crynhoi'r hyn rwy'n ceisio ei gyfleu yma: rydym yn hysbysebu Cymru i fyd busnes, pam ddim i bobl hefyd?
Ddirprwy Lywydd, yn yr amser—Lywydd, hyd yn oed—rwyf wedi'i gael, rwyf wedi ceisio ymdrin â—rwy'n ymddiheuro am eich diraddio, Lywydd. Rwyf wedi ceisio ymdrin â llawer o bethau yn y ddadl hon. Rwy'n edrych ymlaen at barhau'r ddadl y tu hwnt i'r ddadl fer hon ac edrychaf ymlaen at ymateb y Gweinidog.
Diolch i Luke Fletcher am ysgogi’r ddadl bwysig hon, ac am y doreth o syniadau creadigol mae e wedi'u crynhoi yn ei araith. Mi fyddwch chi, Llywydd, yn cofio Llwybro, cynllun oedd yn cael ei weithredu gan y cwmni Menter a Busnes roeddwn i’n gweithio iddo fe, ac yn cael ei ariannu gan y corff, y Bwrdd Datblygu Cymru Wledig, roeddech chi yn gweithio iddo fe. Weithiau mae’n rhaid i ni fynd nôl er mwyn canfod syniadau ar gyfer y dyfodol.
Dwi jest eisiau ffocysu yn fyr iawn ar ddimensiwn, fel roedd Luke yn dweud, yn ymwneud â graddedigion a’r ffordd mae gennym ni bolisi cefnogaeth myfyrwyr ar hyn o bryd sydd ddim yn rhoi unrhyw gymhelliad, a dweud y gwir, i bobl aros nag i ddychwelyd. Ac a dweud y gwir, mae symiau enfawr yn cael eu gwario gan Lywodraeth Cymru, ar adeg pan ŷn ni’n deall bod arian yn dynn, sydd yn cefnogi myfyrwyr i fynd allan o Gymru mewn niferoedd cynyddol. Hynny yw, yn ôl y ffigurau diweddaraf gan yr Higher Education Statistics Agency, sydd yn crynhoi’r ystadegau yma, mae 51.4 y cant nawr o is-raddedigion o ogledd Cymru yn gadael Cymru, a 44.5 y cant yw’r ffigwr yn y canolbarth. Wrth gwrs, goblygiad hyn yw nid yn unig maen nhw’n astudio y tu allan i Gymru, dŷn nhw ddim yn dod nôl. Maen nhw’n gweithio tu allan i Gymru.
Mae’r ffigurau’n glir: os ŷch chi’n astudio yn Lloegr, yn dod o Gymru, mae 60 y cant o'r rheini yn aros yn Lloegr i weithio. Yng Nghymru, mae saith gwaith y nifer sydd yn gadael yn aros. Hynny yw, mae’n hollol eglur, a dyna pam, jest i grynhoi, mae’n ddiddorol i weld bod yr Albanwyr yn becso am y cwestiwn yma, ac mae’u sefyllfa nhw yn llawer, llawer gwell na ni. O ran graddedigion, dim ond 13 y cant o holl raddedigion yr Alban sy’n gweithio y tu fas i’r Alban. Y ffigwr cyfatebol ar gyfer Cymru yw 31 y cant, sef un o’r ffigurau mwyaf gan unrhyw genedl yn y byd.
Thank you, Luke Fletcher, for bringing forward this very important debate, and for the whole host of creative ideas that he has summarised in his speech. You, Llywydd, will remember Llwybro, a scheme that was implemented by Menter a Busnes, a company that I worked for, funded by the Development Board for Rural Wales, which you worked for. Sometimes, we have to go back in order to find ideas for the future.
I want to focus very briefly on the dimension, as Luke said, related to graduates and the way that we have student support policy at present that doesn't provide any incentive for people to remain or return. And truth be told, huge sums are being spent by the Welsh Government, at a time when we understand that money is very tight, that supports students to leave Wales in increasing numbers. According to the most recent figures by the Higher Education Statistics Agency, which collates these statistics, 51.4 per cent now of undergraduates from north Wales leave Wales, and 44.5 per cent is the figure in mid Wales. Of course, the implication of this is not just that they study outwith Wales, they don't return; they work outwith Wales.
The figures are clear: if you study in England, and you come from Wales, then 60 per cent of those remain in England to work. In Wales, seven times the number that leave remain. It's clear, and that's why, just to summarise, it's very interesting to see that there is concern regarding this question in Scotland, and they’re doing far, far better than us. In terms of graduates, only 13 per cent of all graduates in Scotland work outwith Scotland. The corresponding figure for Wales is 31 per cent, which is one of the largest figures for any nation worldwide.
Diolch yn fawr i Luke am ddod â’r ddadl bwysig yma ymlaen heddiw. Ac fel un o’r bobl roeddet ti’n sôn amdanynt, Adam, un o’r rheini aeth allan o Gymru i gael fy ngradd—es i i’r brifysgol yn Sheffield ac astudio gradd mewn peirianneg, control systems engineering—es i yno, gwnes i fwynhau fy hun, ond gwnes i hefyd gael gradd dda. Gwnes i lot o ffrindiau, ond es i o yna efo gradd mewn peirianneg roeddwn i’n gallu wedyn ei defnyddio. Roeddwn i’n lwcus iawn i allu dod nôl i Gymru ac roeddwn i eisiau dod nôl, ond fe ges i gynnig swydd fel un o’r graddedigion yma yng Nghymru fel fy mod i’n gallu dod yn ôl. Roeddwn i wedyn yn gallu dod â’r sgiliau roeddwn i wedi eu dysgu yn y coleg, a dod â nhw yn ôl a’u iwsio nhw yn ein cymunedau ni yn fan hyn.
Thank you to Luke for bringing this important debate forward today. And as one of those persons that you mentioned, Adam, who left Wales to study for a degree—I went to university in Sheffield and studied a degree in engineering, control systems engineering as it happens—I went there, I enjoyed myself, but I also got a good degree. I made many friends, but I left there with a degree in engineering that I could then use. I was very fortunate to be able to return to Wales and I wanted to come back, but I was offered a graduate role in Wales, which meant that I was able to return. I could then bring back the skills that I'd acquired at university and could use those skills in our communities here.
I realise that not everybody wishes to return to Wales after their degree, but I'd like this Government to place more emphasis on ensuring that there are more quality jobs for those people to come back to. Similarly, I'd like this Government to ensure that the conditions are in place for entrepreneurs to come back to Wales as well, by making Wales a more attractive place to set up a company—as you said, Luke—to make a company and to thrive. It would create much-needed jobs and contribute significantly to the Welsh economy. Minister, I'd like to hear in your response if you could share that ambition for attracting people back to Wales and to build our economy. Diolch yn fawr.
Rwy'n sylweddoli nad yw pawb yn dymuno dychwelyd i Gymru ar ôl eu gradd, ond hoffwn i'r Llywodraeth hon roi mwy o bwyslais ar sicrhau bod mwy o swyddi o safon i'r bobl hynny ddod yn ôl iddynt. Yn yr un modd, hoffwn i'r Llywodraeth hon sicrhau bod yr amodau yn eu lle i entrepreneuriaid ddychwelyd i Gymru hefyd, drwy wneud Cymru'n lle mwy deniadol i sefydlu cwmni—fel y dywedoch chi, Luke—i ffurfio cwmni ac i ffynnu. Byddai'n creu swyddi mawr eu hangen ac yn cyfrannu'n sylweddol at economi Cymru. Weinidog, yn eich ymateb hoffwn glywed a allwch chi rannu'r uchelgais ar gyfer denu pobl yn ôl i Gymru ac i adeiladu ein heconomi. Diolch yn fawr.
Diolch i Luke am y cyfle i siarad yn y ddadl fer hon.
Thank you to Luke for the opportunity to speak in this short debate.
You're absolutely right, and there's a lot that I agree with, Luke, in your assessment of the situation here in Wales at the moment, and it's not only those who are the 'brain drain'—I remember hearing that phrase when I was in school, and so it's not a new phenomenon—but it's also those people who are leaving rural Wales and going to the more urban parts of Wales. We see that in my constituency as well; Swansea and Cardiff being a bit more of a hub for younger people to move towards from rural communities.
So, what I want to do in this minute is just to take the opportunity to ask the Minister if he would be willing to sit with me, given that my cross-party group on rural growth is due to launch its inquiry that it has been conducting with regards to the rural economy and rural productivity—if you would be willing to meet with me and perhaps even say a few words regarding the rural economy at the launch event on 15 November.
I know that the rural economy is a bit of an untapped resource here in Wales as an opportunity for driving prosperity forward, and with that prosperity comes the opportunity to keep people in rural parts of Wales as well. Like you, Luke, I pretty much split 50:50 between my friends who stayed local in Pembrokeshire and Carmarthenshire and those who continue to live further afield. I would have much rathered it if we had all come home and had the opportunities that I had, so that’s what I’d like to sit down with the Minister to have a discussion around and hopefully hear him speak at the cross-party launch as well. Diolch, Llywydd.
Rydych chi'n hollol gywir, ac mae llawer rwy'n cytuno ag ef yn eich asesiad chi o'r sefyllfa yma yng Nghymru ar hyn o bryd, Luke, ac nid yn unig pobl y 'draen dawn'—rwy'n cofio clywed yr ymadrodd pan oeddwn yn yr ysgol, ac felly nid yw'n ffenomen newydd—ond hefyd y bobl sy'n gadael cefn gwlad Cymru ac yn mynd i rannau mwy trefol o Gymru. Gwelwn hynny yn fy etholaeth innau hefyd; mae Abertawe a Chaerdydd yn fwy o ganolfannau i bobl ifanc symud iddynt o gymunedau gwledig.
Felly, yr hyn rwyf am ei wneud yn y funud hon yw manteisio ar y cyfle i ofyn i'r Gweinidog a fyddai'n fodlon trafod gyda mi, o gofio bod fy ngrŵp trawsbleidiol ar dwf gwledig i fod i lansio'r ymchwiliad y bu'n ei gynnal ar yr economi wledig a chynhyrchiant gwledig—a fyddech chi'n fodlon cyfarfod â mi a dweud ychydig eiriau efallai ynglŷn â'r economi wledig yn y digwyddiad lansio ar 15 Tachwedd.
Gwn fod yr economi wledig yn adnodd nad ydym wedi manteisio digon arno yma yng Nghymru fel cyfle i sbarduno ffyniant, a gyda'r ffyniant hwnnw daw'r cyfle i gadw pobl mewn rhannau gwledig o Gymru hefyd. Fel chi, Luke, mae gennyf hollt 50:50 rhwng fy ffrindiau a arhosodd yn lleol yn sir Benfro a sir Gaerfyrddin a'r rhai sy'n parhau i fyw ymhellach i ffwrdd. Buasai wedi bod yn llawer gwell gennyf pe byddem i gyd wedi dod adref a chael y cyfleoedd a gefais i, felly hoffwn drafod hynny gyda'r Gweinidog, a'i glywed yn siarad yn y lansiad trawsbleidiol hefyd, gobeithio. Diolch, Lywydd.
Gweinidog yr Economi nawr i gyfrannu, Vaughan Gething.
The Minister for Economy now to contribute to this debate, Vaughan Gething.
Diolch, Llywydd, and thank you to Luke for the debate, for the topic he's chosen, and for the contributions we've heard across the Chamber.
I should say that my ambition is a simple one: I want to see more jobs and better jobs across Wales; I want opportunities for businesses to start up and to grow and I want to see a continued level of foreign direct investment; I want larger companies and I want companies right across our economy. You’d expect me to say that and mention the different types. As a Labour and Co-operative Party member, I’m very keen to see more co-operative development, and there are opportunities for them as we not just meet our manifesto pledge to double the size of worker-owned businesses, but renormalise co-operatives in a whole range of different sectors.
And part of what I wanted to do in resetting and refocusing the economic mission, when I took on this post, was to have an external view on where we are, what Wales looks like and where are the opportunities. That’s why we’ve commissioned Jonathan Portes to do some work, to get an honest appraisal of where we are—and he already had, not just an external perspective, but some familiarity with Wales, having done some work here already—and to be really clear about the ambition for young people to be able to plan a successful future here.
There is always going to be a challenge about why people will want to move, and, to be fair, Luke Fletcher mentioned this and recognised some of this. For young people who can go away to study and do different things, there are powerful reasons for them to want to do that, regardless of the financial incentives or support systems. I grew up in a part of the world where I didn’t want to stay to study. And my story is interesting. I grew up in south-west England; my father, who had come from—. He was born in Ogmore-by-Sea and grew up in Torfaen, and he then went away to university. He then went away to Zambia to work. He met my mother; I’m the result of that union. He wanted to come back to Wales. He eventually came back to Wales when he retired. So, Wales has always been part of our story, and I’m very pleased to be here and it’s where my family is growing up.
There are different stories about how we end up in different parts of life. What I think we want to try to do is to deliberately give people an opportunity to see the positivity of staying in Wales: if you go away to study, to do something different, to work, there's the opportunity to come back and to be successful. And not to see it as a point of national service—that you must come back regardless of opportunities. There’s a really good reason for you to want to come back. And also, as a net importer of graduates, to give people who are part of our story during a period of their study—and the student experience in almost all of our higher education institutions is a really positive one—good reasons to want to stay, wherever they’ve come from: to want to stay and to recognise that they're going to be part of the future of the country.
And actually, that is recognised by a range of people who are already looking to invest here. And I was really pleased to hear the recognition of Rocket Science. I had met the Welsh co-founder of that business on a couple of different occasions. We had talked about the work that our team of officials were already doing to look at opportunities for them to have their European headquarters here. But it was more than just the emotional pull of Wales—it was what’s on offer. And some of that is the offer from the UK itself about the environment to run your business. But on the additional support we can provide and what makes Wales interesting, he had a particular perspective on that. He was also looking at some of the figures on where we were, and, actually, the number of graduates we produce in areas that interest them is a good reason why they have chosen to come here as well. It isn’t just a choice based on sentiment—there’s actually evidence that underpins that. There are more people looking to do that as well in economic growth opportunity areas. Whether it’s renewables, semiconductors, fintech or cyber, what our higher education system provides is actually really attractive for a range of businesses to want to come here, for people to then see that there is a successful future that you can have.
We shouldn't, though, lose sight of the fact that, as well as those established and growing areas where there are lots of start-ups, lots of people will still look for public service opportunities. When I was the health Minister and we started the 'Train. Work. Live.' campaign, not everyone was entirely positive about whether it would succeed or not, but actually focusing on the different parts of people's lives—the quality of training, your respect at work, doing a job where people value what you're doing, but also the quality of life you can have, where you live and the things you can do. And we recognised that then, and it's the same for public service careers as well as private service careers, the different offer we have.
And in Wales, we actually have a really good offer, I think. You've already talked about some of the leisure opportunities, but there's more to it than that as well. And, internationally, distinct areas within larger states, nations within nations, like the Basque Country, have made their difference a point of uniqueness that is really interesting to people and to companies and that's part of what they positively offer. And that is definitely what I do when I go around different parts of not just the UK, but the wider world. And I've seen that not just in meeting Rocket Science, but when I was in Birmingham Alabama—and it's Birmingham, not Birmingham in that part of the world—where they were celebrating and recognising their history with part of Wales, but they were also interested in the ongoing part, the cultural offer; the kinship, but also the economic opportunities to do more as well. And us being different within the UK, a nation within a nation, is something that really interests other parts of the world.
Our challenge always is picking up on what Luke, Peredur, Adam and, indeed, Sam have pointed out, it's the ability to do as much of that as possible as successfully as possible. And that means we need to choose where we deploy our resources—the people we have, the money we have and the offer we make to people to be part of our story.
And I do see that very much as what we need to do in both rural and urban Wales as well. Having everyone move from rural Wales into larger towns and cities will not give us the future we want in the country. But that does mean that, for young people to stay in a rural community, there need to be work opportunities, the opportunity to have a good life that's there. And actually it's one of the opportunities in the post-COVID world, where hybrid working is now more realistic. If we can deliver more of our digital infrastructure then, actually, the opportunity not to have to think about commuting to a single centre five days a week opens up different opportunities to live in and to gain all the benefits that can come from living in rural parts of Wales, as well as wanting to see rural development opportunities. I know the Member and I disagree on a nuclear future for Wales, but I actually think that can be a part of making sure people have a future within their local community. It's part of the reason I'm interested in Gilestone Farm and the potential proposals around that, where actually you'll give people an opportunity to live and work in a rural part of Wales as opposed to thinking you've got to move out to be able to move on.
I'm also, within that, looking at what different parts of the world have done, including Scotland—what they've done to give incentives to graduates to want to stay or to want to come back to start up and run their businesses. And I think part of this is how we project ourselves. There are challenges, yes; of course there are significant challenges and I'd never try to run away from those. I spend a good deal of time in this Chamber and, indeed, in other settings as well talking about the nature and the scale of those challenges, but there are still opportunities for the Wales we can be and want to be in the future. So, I think I'm realistic about the challenges and the scale of some of them as well. I want to carry on having that conversation, and indeed I'm expecting a formal invitation from Sam Kurtz that he's kindly set out here in the Chamber, and a continuing conversation with Members on different benches about how we look to try to do that. But I want to be positive and optimistic about what we can do.
Even in the times we will face in the year ahead and more, we will still have opportunities to make a difference. Some of those are within the co-operation agreement; there are others within the sectors I've mentioned and more. And I want people to see, in a range of areas, you can make choices and have a really good life that is economically successful in a country that is not just small, but is brilliant and has opportunities for more of us to say, 'Wales has a great story to tell.' We want the rest of the world to recognise that and be part of it.
Diolch, Lywydd, a diolch i Luke am y ddadl, am y pwnc y mae wedi'i ddewis, ac am y cyfraniadau a glywsom ar draws y Siambr.
Dylwn ddweud bod fy uchelgais yn un syml: rwyf am weld mwy o swyddi a gwell swyddi ledled Cymru; rwyf am gael cyfleoedd i fusnesau ddechrau a thyfu ac rwyf am weld lefel barhaus o fuddsoddiad uniongyrchol tramor; rwyf eisiau cwmnïau mwy o faint ac rwyf eisiau cwmnïau ar draws ein heconomi. Fe fyddech chi'n disgwyl i mi ddweud hynny a sôn am y gwahanol fathau. Fel aelod o'r Blaid Lafur a Chydweithredol, rwy'n awyddus iawn i weld mwy o ddatblygu cwmnïau cydweithredol, ac mae cyfleoedd iddynt wrth i ni nid yn unig gyflawni ein haddewid maniffesto i ddyblu maint y sector busnesau sy'n eiddo i weithwyr, ond i ailnormaleiddio cwmnïau cydweithredol mewn ystod eang o wahanol sectorau.
A rhan o'r hyn roeddwn i eisiau ei wneud wrth ailosod ac ailffocysu'r genhadaeth economaidd, pan ddechreuais yn y swydd hon, oedd cael golwg allanol ar ble rydym ni, sut olwg sydd ar Gymru a ble mae'r cyfleoedd. Dyna pam ein bod wedi comisiynu Jonathan Portes i wneud gwaith, i gael arfarniad gonest o ble rydym arni—ac roedd ganddo safbwynt allanol eisoes, ac roedd hefyd yn lled-gyfarwydd â Chymru ar ôl gwneud rhywfaint o waith yma yn barod—a bod yn wirioneddol glir am yr uchelgais i bobl ifanc allu cynllunio dyfodol llwyddiannus yma.
Bydd yna her bob amser yn gysylltiedig â pham y bydd pobl eisiau symud, ac i fod yn deg, soniodd Luke Fletcher am hyn a chydnabod peth o hyn. I bobl ifanc sy'n gallu mynd i ffwrdd i astudio a gwneud pethau gwahanol, mae rhesymau pwerus pam eu bod eisiau gwneud hynny, ni waeth beth yw'r cymhellion ariannol neu'r systemau cymorth. Cefais fy magu mewn rhan o'r byd lle nad oeddwn am aros i astudio. Ac mae fy stori'n ddiddorol. Cefais fy magu yn ne-orllewin Lloegr; fy nhad, a oedd wedi dod o—. Cafodd ei eni yn Aberogwr a'i fagu yn Nhorfaen, cyn mynd i ffwrdd i'r brifysgol. Yna aeth i ffwrdd i Zambia i weithio. Cyfarfu â fy mam; fi yw canlyniad yr uniad hwnnw. Roedd fy nhad eisiau dychwelyd i Gymru. Daeth yn ôl i Gymru yn y pen draw pan ymddeolodd. Felly, mae Cymru wedi bod yn rhan o'n stori ni erioed, ac rwy'n falch iawn o fod yma a dyma lle rydym yn magu fy nheulu.
Mae yna wahanol straeon ynglŷn â sut rydym yn cyrraedd sefyllfa ar wahanol adegau yn ein bywydau. Yr hyn y credaf ein bod am geisio ei wneud yw rhoi cyfle yn fwriadol i bobl weld aros yng Nghymru fel rhywbeth cadarnhaol: os ewch chi i ffwrdd i astudio, i wneud rhywbeth gwahanol, i weithio, mae cyfle i ddychwelyd ac i fod yn llwyddiannus. A pheidio â'i weld fel pwynt o wasanaeth cenedlaethol—fod rhaid i chi ddychwelyd beth bynnag am y cyfleoedd. Mae yna reswm da iawn dros i chi fod eisiau dod yn ôl. A hefyd, fel mewnforiwr net o raddedigion, mae rhoi rhesymau da i bobl sy'n rhan o'n stori yn ystod y cyfnod pan fyddant yn astudio—ac mae profiad myfyrwyr ym mhob un bron o'n sefydliadau addysg uwch yn un cadarnhaol iawn—dros fod eisiau aros, lle bynnag y daethant ohono: i fod eisiau aros a chydnabod eu bod yn mynd i fod yn rhan o ddyfodol y wlad.
Ac mewn gwirionedd, mae hynny'n cael ei gydnabod gan ystod o bobl sydd eisoes yn ystyried buddsoddi yma. Ac roeddwn yn falch iawn o glywed y gydnabyddiaeth i Rocket Science. Cyfarfûm â chyd-sylfaenydd Cymreig y busnes hwnnw ar un neu ddau o wahanol achlysuron. Roeddem wedi siarad am y gwaith roedd ein tîm o swyddogion eisoes yn ei wneud yn edrych ar gyfleoedd iddynt gael eu pencadlys Ewropeaidd yma. Ond roedd yn fwy nag atyniad emosiynol Cymru yn unig—roedd yn cynnwys yr hyn sydd ar gael. A pheth o hynny yw'r cynnig gan y DU ei hun am yr amgylchedd i redeg eich busnes. Ond ar y gefnogaeth ychwanegol y gallwn ei darparu a'r hyn sy'n gwneud Cymru'n ddiddorol, roedd ganddo bersbectif penodol ar hynny. Roedd hefyd yn edrych ar rai o'r ffigurau ar ble roeddem ni arni, ac mewn gwirionedd, mae nifer y graddedigion a gynhyrchwn mewn meysydd sydd o ddiddordeb iddynt yn rheswm da pam eu bod wedi dewis dod yma hefyd. Nid dewis sy'n seiliedig ar deimlad yn unig mohono—mae tystiolaeth go iawn yn sail i hynny. Mae mwy o bobl yn ystyried gwneud hynny hefyd mewn ardaloedd cyfleoedd twf economaidd. Boed hynny'n ynni adnewyddadwy, lled-ddargludyddion, technoleg ariannol neu seiber, mae'r hyn y mae ein system addysg uwch yn ei ddarparu yn ddeniadol iawn i ystod o fusnesau fod eisiau dod yma, er mwyn i bobl weld wedyn fod modd cael dyfodol llwyddiannus yma.
Fodd bynnag, ni ddylem golli golwg ar y ffaith y bydd llawer o bobl yn dal i chwilio am gyfleoedd gwasanaeth cyhoeddus yn ogystal â'r ardaloedd sefydledig a'r safleoedd twf lle ceir llawer o fusnesau newydd. Pan oeddwn i'n Weinidog iechyd a phan wnaethom sefydlu 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.', nid oedd pawb yn gwbl gadarnhaol ynghylch a fyddai'n llwyddo ai peidio, ond gan ganolbwyntio ar wahanol rannau o fywydau pobl—ansawdd yr hyfforddiant, parch yn y gwaith, gwneud swydd lle mae pobl yn gwerthfawrogi'r hyn rydych chi'n ei wneud, ond hefyd ansawdd y bywyd y gallwch ei gael, ble rydych chi'n byw a'r pethau y gallwch eu gwneud. Ac fe wnaethom gydnabod hynny bryd hynny, ac mae'r un peth ar gyfer gyrfaoedd mewn gwasanaeth cyhoeddus yn ogystal â gyrfaoedd gwasanaeth preifat, y cynnig gwahanol sydd gennym.
Ac yng Nghymru, mae gennym gynnig da iawn yn fy marn i. Rydych chi eisoes wedi siarad am rai o'r cyfleoedd hamdden, ond mae mwy iddo na hynny hefyd. Ac yn rhyngwladol, mae ardaloedd penodol o fewn gwladwriaethau mwy, cenhedloedd o fewn cenhedloedd, fel Gwlad y Basg, wedi gwneud eu gwahaniaeth yn bwynt unigryw sy'n ddiddorol iawn i bobl ac i gwmnïau ac mae hynny'n rhan o'r hyn y maent yn ei gynnig yn gadarnhaol. A dyna'n bendant a wnaf pan fyddaf yn mynd o gwmpas gwahanol rannau o'r DU, a'r byd ehangach. Ac rwyf wedi gweld hynny nid yn unig wrth gyfarfod â Rocket Science, ond pan oeddwn yn Birmingham Alabama—a Birmingham ydyw, nid Birmingham yn y rhan honno o'r byd—lle roeddent yn dathlu ac yn cydnabod eu hanes gyda rhan o Gymru, ond roedd ganddynt ddiddordeb hefyd yn y rhan barhaus, y cynnig diwylliannol; y berthynas, ond hefyd y cyfleoedd economaidd i wneud mwy yn ogystal. Ac mae'r ffaith ein bod yn wahanol o fewn y DU, cenedl o fewn cenedl, yn rhywbeth sydd o ddiddordeb i rannau eraill o'r byd.
Ein her bob amser yw sylwi ar yr hyn y mae Luke, Peredur, Adam a Sam yn wir wedi tynnu sylw ato, sef y gallu i wneud cymaint o hynny â phosibl mor llwyddiannus â phosibl. Ac mae hynny'n golygu bod angen inni ddewis lle rydym yn defnyddio ein hadnoddau—y bobl sydd gennym, yr arian sydd gennym a'r cynnig rydym yn ei wneud i bobl fod yn rhan o'n stori.
Ac rwy'n gweld hynny lawn cymaint o ran yr hyn sydd angen inni ei wneud yn y Gymru wledig a threfol hefyd. Ni fydd cael pawb i symud o gefn gwlad Cymru i drefi a dinasoedd mwy yn rhoi'r dyfodol rydym ei eisiau yn y wlad. Ond mae hynny'n golygu, er mwyn i bobl ifanc aros mewn cymuned wledig, fod angen cyfleoedd gwaith, y cyfle i gael y bywyd da sydd yno. Ac mewn gwirionedd mae'n un o'r cyfleoedd yn y byd ôl-COVID, lle mae gweithio hybrid bellach yn fwy realistig. Os gallwn ddarparu mwy o'n seilwaith digidol, mae'r cyfle i beidio â gorfod meddwl am gymudo i un ganolfan bum diwrnod yr wythnos yn agor cyfleoedd gwahanol i fyw ynddynt ac i gael yr holl fanteision a all ddod o fyw mewn rhannau gwledig o Gymru, yn ogystal â bod eisiau gweld cyfleoedd datblygu gwledig. Rwy'n gwybod bod yr Aelod a minnau'n anghytuno ynglŷn â dyfodol niwclear i Gymru, ond rwy'n credu mewn gwirionedd y gall hynny fod yn rhan o sicrhau bod gan bobl ddyfodol yn eu cymuned leol. Mae'n rhan o'r rheswm pam mae gennyf ddiddordeb yn Fferm Gilestone a'r cynigion posibl sy'n gysylltiedig â'r lle, lle byddwch chi'n rhoi cyfle i bobl fyw a gweithio mewn rhan wledig o Gymru yn hytrach na meddwl bod yn rhaid i chi symud allan i allu camu ymlaen.
O fewn hynny hefyd, rwy'n edrych ar beth mae gwahanol rannau o'r byd wedi ei wneud, gan gynnwys yr Alban—yr hyn y maent wedi ei wneud i roi cymhellion i raddedigion sydd eisiau aros neu i fod eisiau dod yn ôl i ddechrau a rhedeg eu busnesau. Ac rwy'n credu mai rhan o hyn yw sut rydym yn cyflwyno ein hunain. Mae yna heriau, oes; wrth gwrs fod yna heriau sylweddol ac ni fuaswn byth yn ceisio rhedeg rhag y rheini. Rwy'n treulio cryn dipyn o amser yn y Siambr hon ac mewn lleoliadau eraill hefyd yn siarad am natur a graddau'r heriau hynny, ond mae cyfleoedd o hyd i'r Gymru y gallwn fod ac rydym eisiau bod yn y dyfodol. Felly, rwy'n credu fy mod i'n realistig ynglŷn â'r heriau a'u maint hefyd. Rwyf am barhau i gael y sgwrs honno, ac yn wir rwy'n disgwyl gwahoddiad ffurfiol gan Sam Kurtz fel y nododd yn garedig yma yn y Siambr, a sgwrs barhaus gydag Aelodau ar wahanol feinciau ynglŷn â sut y ceisiwn wneud hynny. Ond rwyf am fod yn gadarnhaol ac yn optimistaidd ynglŷn â'r hyn y gallwn ei wneud.
Hyd yn oed yn yr amseroedd y byddwn yn eu hwynebu yn y flwyddyn a mwy i ddod, byddwn yn dal i gael cyfleoedd i wneud gwahaniaeth. Mae rhai o'r rheini o fewn y cytundeb cydweithio; mae yna rai eraill o fewn y sectorau rwyf wedi sôn amdanynt a mwy. Ac rwyf am i bobl weld, mewn amrywiaeth o feysydd, y gallwch wneud dewisiadau a chael bywyd da iawn sy'n llwyddiannus yn economaidd mewn gwlad sydd nid yn unig yn fach, ond sy'n wych ac sydd â chyfleoedd i fwy ohonom ddweud, 'Mae gan Gymru stori wych i'w hadrodd.' Rydym am i weddill y byd gydnabod hynny a bod yn rhan o'r stori honno.
Diolch i'r Gweinidog, a diolch i'r Aelodau am y gwaith heddiw. Felly, fe ddewn ni â phopeth i ben.
I thank the Minister and I thank Members for their work today. That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:59.
The meeting ended at 18:59.