Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
09/07/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Vikki Howells.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Vikki Howells.
1. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi teuluoedd i dalu am wisgoedd ysgol? OAQ54194
1. Will the First Minister provide an update on how the Welsh Government is supporting families to meet the cost of school uniforms? OAQ54194
Llywydd, financial support for families who most need help with the costs associated with the school day was reformed and broadened in 2018-19. In the current financial year, we have more than doubled the funding for these purposes to more than £5 million.
Llywydd, diwygiwyd ac ehangwyd cymorth ariannol yn 2018-19 i deuluoedd sydd fwyaf angen cymorth gyda'r costau sy'n gysylltiedig â'r diwrnod ysgol. Yn y flwyddyn ariannol bresennol, rydym ni wedi mwy na dyblu'r cyllid at y dibenion hyn i fwy na £5 miliwn.
Thank you, First Minister. It's really useful that the pupil development grant—access can be used for funding things like equipment, sports kit, and also kit for activities outside of schools too, especially when we remember that household incomes are now £1,500 lower than they were three years ago due to the ongoing impact of the Westminster austerity agenda. How is the Welsh Government working with councils to promote uptake of the grant, and how are you working to raise awareness of the many ways in which it can be used?
Diolch, Prif Weinidog. Mae'n wirioneddol ddefnyddiol y gellir defnyddio'r grant datblygu disgyblion-mynediad i ariannu pethau fel offer, cit chwaraeon, a hefyd cit ar gyfer gweithgareddau y tu allan i ysgolion hefyd, yn enwedig pan gofiwn fod incwm cartrefi £1,500 yn is erbyn hyn nag yr oedden nhw dair blynedd yn ôl oherwydd effaith barhaus agenda cyni cyllidol San Steffan. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda chynghorau i hybu'r defnydd o'r grant, a sut ydych chi'n gweithio i godi ymwybyddiaeth o'r nifer o ffyrdd y gellir ei ddefnyddio?
Well, Llywydd, I thank Vikki Howells for that, and particularly for making the point that the PDG—access fund is extended beyond the scope of schools themselves, to youth clubs, for example, for funding for kit and equipment. And the Welsh Government, of course, is anxious to publicise the fund. On 10 June, we launched an integrated communications campaign, aimed at raising awareness amongst parents and carers. In the month since that campaign began, the PDG—access website page is the fourth most popular page on the entire Welsh Government website. And we want to do more, working with local authorities, to raise awareness of the grant.
Let me just quote one reply that we received as a result of the campaign. It was from a parent who said,
'I've just had a letter telling me that my seven-year-old is entitled to the help for school uniform in year 3 this September. I've been worrying for weeks about the cost of uniform. This relieves so much financial pressure for me and the worry that I've been experiencing.'
We want more parents to know about the scheme and to be in the same position as the person I've just quoted to you.
Wel, Llywydd, diolchaf i Vikki Howells am hynna, ac yn enwedig am wneud y pwynt bod cronfa'r grant datblygu disgyblion—mynediad yn cael ei hymestyn y tu hwnt i gwmpas ysgolion eu hunain, i glybiau ieuenctid, er enghraifft, fel cyllid ar gyfer cit ac offer. Ac mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn awyddus i hysbysebu'r gronfa. Ar 10 Mehefin, lansiwyd ymgyrch gyfathrebu integredig gennym, gyda'r nod o godi ymwybyddiaeth ymhlith rhieni a gofalwyr. Yn ystod y mis ers i'r ymgyrch honno ddechrau, tudalen wefan y grant datblygu disgyblion—mynediad yw'r bedwaredd dudalen fwyaf poblogaidd ar wefan gyfan Llywodraeth Cymru. Ac rydym ni eisiau gwneud mwy, gan weithio gydag awdurdodau lleol, i godi ymwybyddiaeth o'r grant.
Gadewch i mi ddyfynnu dim ond un ateb a gawsom o ganlyniad i'r ymgyrch. Roedd gan riant a ddywedodd,
Rwyf i newydd gael llythyr yn dweud wrthyf fod gan fy mhlentyn saith oed hawl i'r cymorth ar gyfer gwisg ysgol ym mlwyddyn 3 y mis Medi hwn. Rwyf i wedi bod yn poeni ers wythnosau am gost gwisg ysgol. Mae hyn yn lleddfu cymaint o bwysau ariannol i mi a'r gofid yr wyf i wedi bod yn ei ddioddef.
Rydym ni eisiau i fwy o rieni gael gwybod am y cynllun a bod yn yr un sefyllfa â'r person yr wyf i newydd ei ddyfynnu i chi.
Afternoon, First Minister. In the summary of responses to the consultation on the school uniforms—we saw the summary of responses last month—one of the questions was whether people agreed that school governing bodies should have regard to the affordability of setting school uniform policy. A very sensible question. But value for money and affordability aren't always the same thing. Clothes that last longer may be good enough to pass on to other members of the family, are better for the environment and, quite often, are more ethically sourced as well. Can you confirm that the terms of the grant will not disadvantage families whose children go to schools where governors didn't just choose simply the cheapest option but the value-for-money option?
Prynhawn da, Prif Weinidog. Yn y crynodeb o ymatebion i'r ymgynghoriad ar y gwisgoedd ysgol—gwelsom y crynodeb o ymatebion y mis diwethaf—un o'r cwestiynau oedd a oedd pobl yn cytuno y dylai cyrff llywodraethu ysgolion roi ystyriaeth i fforddiadwyedd pennu polisi gwisg ysgol. Cwestiwn synhwyrol iawn. Ond nid yw gwerth am arian a fforddiadwyedd yr un peth bob amser. Efallai fod dillad sy'n para'n hwy yn ddigon da i'w trosglwyddo i aelodau eraill o'r teulu, yn well i'r amgylchedd ac, yn aml iawn, yn dod o ffynonellau mwy moesegol hefyd. A allwch chi gadarnhau na fydd telerau'r grant yn peri anfantais i deuluoedd y mae eu plant yn mynd i ysgolion lle na wnaeth y llywodraethwyr ddim ond dewis yr opsiwn rhataf, ond yr opsiwn a oedd yn cynnig gwerth am arian?
Well, I think the Member makes an important point that schools need to think carefully about all the things they can do to keep school uniform costs down. And that isn't a simple matter of cost, but cost is a very important matter for many families who live in Wales. Members will recall, Llywydd, that the children's commissioner's office published a report on the cost of the school day earlier this year, and there are some very important observations there about things that schools can do to make sure that they don't expect things of parents that make parents' ability to produce their children in school in a way that does not cause the children and parents anxiety and difficulty, that those things are properly observed. I expect schools governing bodies to think of that in the round, and the grant that we have instituted allows them to do that.
Wel, rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig bod angen i ysgolion feddwl yn ofalus am yr holl bethau y gallan nhw eu gwneud i gadw costau gwisg ysgol i lawr. Ac nid mater syml o gost yw hynny, ond mae cost yn fater pwysig iawn i lawer o deuluoedd sy'n byw yng Nghymru. Bydd yr Aelodau'n cofio, Llywydd, bod swyddfa'r comisiynydd plant wedi cyhoeddi adroddiad ar gost y diwrnod ysgol yn gynharach eleni, ac mae rhai arsylwadau pwysig iawn yn hwnnw am bethau y gall ysgolion eu gwneud i sicrhau nad ydyn nhw'n disgwyl pethau gan rieni sy'n gwneud gallu rhieni i gyflwyno eu plant yn yr ysgol mewn ffordd nad yw'n achosi pryder ac anhawster i'r plant a'r rhieni, bod y pethau hynny'n cael eu harsylwi'n briodol. Rwy'n disgwyl i gyrff llywodraethu ysgolion feddwl am hynny yn ei gyfanrwydd, ac mae'r grant yr ydym ni wedi ei sefydlu yn caniatáu iddyn nhw wneud hynny.
Plaid Cymru was pleased when your Labour Government performed a U-turn last year on your ill-judged decision to scrap the school uniform grant. The replacement pupil development grant now entitles parents with children with eligibility for free school meals to apply for the grant when their children are in reception years, year 3, year 7 and year 10. I'm not surprised to hear you say that the website is very popular, because need is very high. Unfortunately though, the scheme is not enough due to issues such as full uniform costs being anything up to £250 in some cases, and children can grow a lot in between those ages where financial help is available. We then have the controversial decision by your Labour Government to lower the income threshold for free-school-meal entitlement. So, First Minister, are you aware of the networks that have been set up on social media for school uniform donations, for families unable to clothe their children? And if this doesn't focus your mind on the need to develop an anti-poverty strategy for Wales, what will it take?
Roedd Plaid Cymru yn falch pan wnaeth eich Llywodraeth Lafur dro pedol y llynedd ar eich penderfyniad annoeth i gael gwared ar y grant gwisg ysgol. Mae'r grant datblygu disgyblion sydd wedi ei ddisodli bellach yn rhoi'r hawl i rieni â phlant sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim wneud cais am y grant pan fydd eu plant yn y blynyddoedd derbyn, blwyddyn 3, blwyddyn 7 a blwyddyn 10. Nid wyf i'n synnu eich clywed chi'n dweud bod y wefan yn boblogaidd iawn, gan fod yr angen yn uchel iawn. Yn anffodus, fodd bynnag, nid yw'r cynllun yn ddigon oherwydd materion fel y ffaith bod costau gwisg ysgol llawn yn gallu bod yn unrhyw beth hyd at £250 mewn rhai achosion, a gall plant dyfu llawer rhwng yr oedrannau hynny pan fo cymorth ariannol ar gael. Wedyn mae gennym ni'r penderfyniad dadleuol gan eich Llywodraeth Lafur i ostwng y trothwy incwm ar gyfer hawl i gael prydau ysgol am ddim. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n ymwybodol o'r rhwydweithiau sydd wedi eu sefydlu ar gyfryngau cymdeithasol ar gyfer rhoddion gwisg ysgol, i deuluoedd nad ydyn nhw'n gallu darparu dillad ar gyfer eu plant? Ac os nad yw hyn yn hoelio eich meddwl ar yr angen i ddatblygu strategaeth wrthdlodi i Gymru, beth allai fod ei angen i wneud hynny?
Well, Llywydd, I could thank the Member for the graciousness with which she welcomed the improvements that are being provided to families across Wales. [Interruption.] It's not a matter of scrutiny, Llywydd, whatsoever; the Member's entitled to ask what she likes. I simply point out to her that the scheme that we have developed is welcomed by parents across Wales, and they welcome it in a good deal more generous spirit than she managed to assume this afternoon. I want the scheme to go further; I want the scheme to do more. I'm very glad we were able to double the number of school years that benefited from it in this year, and I'm working hard with colleagues to see what we can do further.
I'm always baffled by her point on free school meals, given that this Government has provided £5 million to schools last year, and £7 million to schools this year, so that thousands more children in Wales can benefit from free school meals. That's the truth of what we are doing, and the Member's obsession with criticising the fact that thousands more children in Wales will benefit seems to me to be part of the perversity with which she has approached this question this afternoon.
Of course, I'm aware of measures that happen in many communities to make sure that school uniforms can be reused and recycled. That's absolutely right; we want a circular economy in relation to schools, as we do in everything else that we have in Wales. Our focus is on a child poverty delivery plan, in the way that the Children's Commissioner for Wales recommended in her report. And it's delivering improvements in the lives of families that allow children to benefit that this Government has at the forefront of our planning.
Wel, Llywydd, hoffwn ddiolch i'r Aelod am ei haelioni wrth groesawu'r gwelliannau sy'n cael eu darparu i deuluoedd ledled Cymru. [Torri ar draws.] Nid yw'n fater o graffu, Llywydd, o gwbl; mae gan yr Aelod hawl i ofyn beth bynnag y mae'n dymuno ei ofyn. Y cwbl yr wyf i'n ei wneud yw tynnu ei sylw at y ffaith bod y cynllun yr ydym ni wedi ei ddatblygu yn cael ei groesawu gan rieni ledled Cymru, ac maen nhw'n ei groesawu mewn ysbryd llawer mwy hael nag a lwyddodd hi ei wneud y prynhawn yma. Rwyf i eisiau i'r cynllun fynd ymhellach; rwyf i eisiau i'r cynllun wneud mwy. Rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gallu dyblu nifer y blynyddoedd ysgol a wnaeth elwa arno eleni, ac rwy'n gweithio'n galed gyda chydweithwyr i weld beth arall y gallwn ni ei wneud.
Rwyf i bob amser yn cael fy nrysu gan ei phwynt ynghylch prydau ysgol am ddim, o gofio bod y Llywodraeth hon wedi darparu £5 miliwn i ysgolion y llynedd, a £7 miliwn i ysgolion eleni, fel y gall miloedd yn fwy o blant yng Nghymru elwa ar brydau ysgol am ddim. Dyna'r gwir am yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, ac mae obsesiwn yr aelod gyda beirniadu'r ffaith y bydd miloedd yn fwy o blant yng Nghymru yn elwa yn ymddangos i mi fel rhan o'r cyndynrwydd y mae hi wedi ei ddangos wrth fynd i'r afael â'r cwestiwn hwn y prynhawn yma.
Wrth gwrs, rwy'n ymwybodol o fesurau sy'n digwydd mewn llawer o gymunedau i wneud yn siŵr bod modd ailddefnyddio ac ailgylchu gwisgoedd ysgol. Mae hynny'n gwbl briodol; rydym ni eisiau cael economi gylchol o ran ysgolion, fel yr ydym ni ym mhopeth arall sydd gennym ni yng Nghymru. Ein pwyslais yw cynllun cyflawni ar dlodi plant, yn y ffordd yr argymhellodd Comisiynydd Plant Cymru yn ei hadroddiad. A sicrhau gwelliannau ym mywydau teuluoedd sy'n galluogi plant i elwa sydd flaenllaw yng ngwaith cynllunio'r Llywodraeth hon.
2. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut y mae cyllideb flynyddol Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gwaith o ddarparu gwasanaethau cyhoeddus ym Merthyr Tudful a Rhymni? OAQ54203
2. Will the First Minister provide an update on how the Welsh Government’s annual budget supports the delivery of public services in Merthyr Tydfil and Rhymney? OAQ54203
Llywydd, the Welsh Government supports public services in Merthyr Tydfil and Rhymney through a series of budget measures: the annual revenue support grant, the pooled approach to business rates, and specific grants across a range of responsibilities. The Minister for Housing and Local Government has recently announced a package of further support for Merthyr Tydfil County Borough Council.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi gwasanaethau cyhoeddus ym Merthyr Tudful a Rhymni trwy gyfres o fesurau cyllideb: y grant cynnal refeniw blynyddol, y dull cyfunol o ymdrin ag ardrethi busnes, a grantiau penodol ar draws ystod o gyfrifoldebau. Mae'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol wedi cyhoeddi pecyn o gymorth pellach i Gyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful yn ddiweddar.
Thank you for that answer, First Minister. It's clear to me that the Welsh Government continues to deliver on its promises for my constituents, and yet we also know that far more could be achieved had we not suffered a decade of Tory cuts to our budgets. Yet, in recent weeks, we've heard those competing to be the next Tory leader suggest a series of spending commitments around infrastructure, public services, policing, and tax cuts for the wealthy. Can the First Minister tell us if any of these funding promises from the Tory magic money tree has yet been promised to Wales? And isn't it now clear to everyone that those Tory cuts were, and always have been, a matter of political choice, and not an economic necessity?
Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae'n amlwg i mi fod Llywodraeth Cymru yn parhau i gyflawni ei haddewidion i'm hetholwyr, ac eto rydym ni hefyd yn gwybod y gellid cyflawni llawer mwy pe na fyddem ni wedi dioddef degawd o doriadau i'n cyllidebau gan y Torïaid. Ac eto, yn yr wythnosau diwethaf, rydym ni wedi clywed y rhai sy'n cystadlu i fod yn arweinydd nesaf y Torïaid yn awgrymu cyfres o ymrwymiadau gwario yn ymwneud â seilwaith, gwasanaethau cyhoeddus, plismona, a thoriadau treth i'r cyfoethog. A all y Prif Weinidog ddweud wrthym ni a oes unrhyw un o'r addewidion ariannu hyn o goeden arian hud y Torïaid wedi cael ei addo i Gymru eto? Ac onid yw'n eglur i bawb erbyn hyn mai mater o ddewis gwleidyddol oedd y toriadau hynny gan y Torïaid, ac mai dyna oedden nhw erioed, ac nid rheidrwydd economaidd?
Well, Llywydd, I entirely agree with what Dawn Bowden said at the end of that question. It's the biggest deceit in politics, the claim that there is no alternative, because there is always an alternative in politics, and there was an alternative available to Governments back in 2010. The Government of the time chose the path of austerity. We were promised, as you'll remember, that the sunny uplands would be restored to us by 2015. Now we're told it will be 2025—fully a decade later—before we see any benefit. And Dawn Bowden is right as well, Llywydd, isn't she, that we have had a 40-year project of neoliberalism to shift the economy away from working people, and inequality has risen year on year as a result. It's astonishing, it's surely astonishing, that a decade of austerity should culminate in tax cuts for the wealthy. Where is the sense that we were promised, that we were all in this together, that everybody was forced to share the burden? At the end of it, when the burden has been very unfairly shared, we see the rewards are to be as unfairly shared as well.
To answer Dawn Bowden's question directly, of course, there's been no money promised to Wales. Instead, what we have seen is one of the two contenders in the Tory leadership race saying that the money we do get will now be controlled by London, and by the Conservative Party, rather than this institution and people who elected this institution here in Wales.
Wel, Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd Dawn Bowden ar ddiwedd y cwestiwn yna. Dyma'r twyll mwyaf ym myd gwleidyddiaeth, yr honiad nad oes dewis arall, oherwydd mae dewis arall bob amser ym myd gwleidyddiaeth, ac roedd dewis arall ar gael i Lywodraethau yn ôl yn 2010. Dewisodd y Llywodraeth ar y pryd lwybr o gyni cyllidol. Addawyd i ni, fel y cofiwch, y byddai'r ucheldiroedd heulog yn cael eu dychwelyd i ni erbyn 2015. Dywedir wrthym ni erbyn hyn y bydd hi'n 2025—degawd cyfan yn ddiweddarach—cyn y byddwn ni'n gweld unrhyw fudd. Ac mae Dawn Bowden yn iawn hefyd, Llywydd, onid yw hi, ein bod ni wedi cael prosiect neo-ryddfrydiaeth 40 mlynedd i symud yr economi oddi wrth pobl sy'n gweithio, ac mae anghydraddoldeb wedi codi flwyddyn ar ôl blwyddyn o ganlyniad. Mae'n syfrdanol, mae'n gwbl syfrdanol, y dylai degawd o gyni cyllidol arwain at dorri trethi i'r cyfoethog. Ble mae'r synnwyr a addawyd i ni, ein bod ni yn rhan o hyn gyda'n gilydd, bod pawb yn cael eu gorfodi i rannu'r baich? Ar ddiwedd y cwbl, pan fydd y baich wedi cael ei rannu'n annheg iawn, rydym ni'n gweld y bydd y gwobrwyon yn cael eu rhannu yr un mor annheg hefyd.
I ateb cwestiwn Dawn Bowden yn uniongyrchol, wrth gwrs, ni addawyd unrhyw arian i Gymru. Yn hytrach, yr hyn yr ydym ni wedi ei weld yw un o'r ddau ymgeisydd yn y ras am arweinyddiaeth y Torïaid yn dweud y bydd yr arian yr ydym ni'n ei gael yn cael ei reoli gan Lundain erbyn hyn, a chan y Blaid Geidwadol, yn hytrach na'r sefydliad hwn a'r bobl a wnaeth ethol y sefydliad hwn yma yng Nghymru.
First Minister, Merthyr Tydfil council used £560,000 of its reserves last year to help plug the deficit in its budget, mainly caused by the enormous pressure on its social services due to helping children in care. The Wales Audit Office raised concerns about this and warned that the authority should not keep raiding its reserves. First Minister, do you regret telling local authorities when you were finance Minister in 2017—and its your quote now:
'Local authorities will need to look at their reserves as well as to see if they can squeeze some money out',
and do you now accept that the current difficulties faced by Merthyr Tydfil council are the direct result of your cuts to local government? And please stop blaming London.
Prif Weinidog, defnyddiodd Cyngor Merthyr Tudful £560,000 o'i gronfeydd wrth gefn y llynedd i helpu i lenwi'r diffyg yn ei gyllideb, a achoswyd yn bennaf gan y pwysau aruthrol ar ei wasanaethau cymdeithasol o ganlyniad i helpu plant sy'n derbyn gofal. Cododd Swyddfa Archwilio Cymru bryderon ynghylch hyn a rhybuddiodd na ddylai'r awdurdod barhau i droi at ei gronfeydd wrth gefn. Prif Weinidog, a ydych chi'n difaru dweud wrth awdurdodau lleol pan oeddech chi'n Weinidog cyllid yn 2017—a'ch dyfyniad chi yw hwn nawr:
Bydd angen i awdurdodau lleol edrych ar eu cronfeydd wrth gefn hefyd i weld a allan nhw wasgu rhywfaint o arian allan,
ac a ydych chi'n derbyn erbyn hyn bod yr anawsterau presennol a wynebir gan gyngor Merthyr Tudful yn ganlyniad uniongyrchol i'ch toriadau i lywodraeth leol? A rhowch y gorau i feio Llundain, os gwelwch yn dda.
Well, Llywydd, I'm afraid nothing that we've just heard bears examination. The problems experienced in local authorities in Wales are not the result of decisions made in this National Assembly. They are the result of a year-on-year-on-year reduction in our budgets that are made by his Government, by the deliberate decisions that his Government makes, and it's no surprise to anybody to see those decisions creating the difficulties that they do for public services here in Wales.
Merthyr borough council received amongst the largest uplifts in funding of any council in Wales last year. This Government is responding to the advice that that council has received from the Wales Audit Office. It is very serious advice, Llywydd. It points to that council's real difficulties in managing the services for which it has responsibility. We will use the powers we have in order to give them further assistance. But nobody should be in any doubt about the scale and the depth of the difficulties that that council faces.
Wel, Llywydd, nid oes dim o'r hyn yr ydym ni newydd ei glywed yn gwrthsefyll archwiliad. Nid yw'r problemau sy'n bodoli mewn awdurdodau lleol yng Nghymru yn deillio o benderfyniadau a wnaed yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn. Maen nhw'n ganlyniad i ostyngiad o flwyddyn i flwyddyn i'n cyllidebau sy'n cael eu gwneud gan ei Lywodraeth ef, gan y penderfyniadau bwriadol y mae ei Lywodraeth ef yn eu gwneud, ac nid yw'n syndod i neb weld y penderfyniadau hynny yn creu'r anawsterau y maen nhw'n eu creu i wasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru.
Cafodd cyngor bwrdeistref Merthyr ymhlith godiadau ymhlith y mwyaf mewn cyllid o unrhyw gyngor yng Nghymru y llynedd. Mae'r Llywodraeth hon yn ymateb i'r cyngor a gafodd y cyngor hwnnw gan Swyddfa Archwilio Cymru. Mae'n gyngor difrifol iawn, Llywydd. Mae'n cyfeirio at anawsterau gwirioneddol y cyngor hwnnw o ran rheoli'r gwasanaethau y mae'n gyfrifol amdanynt. Byddwn yn defnyddio'r pwerau sydd gennym ni i roi mwy o gymorth iddyn nhw. Ond ni ddylai neb amau maint a dyfnder yr anawsterau y mae'r cyngor hwnnw'n eu hwynebu.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, will you provide an update on the delivery of the Wales and borders rail franchise?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddarpariaeth masnachfraint rheilffyrdd Cymru a'r gororau?
The Wales and borders franchise continues to be delivered in line with the plans that were already agreed—a most ambitious plan for improving rail services here in Wales. Members will be aware of actions that have already been taken to improve those services. There are many more that will follow over the lifetime of the franchise.
Mae masnachfraint Cymru a'r gororau yn parhau i gael ei darparu yn unol â'r cynlluniau y cytunwyd arnyn nhw eisoes—cynllun uchelgeisiol iawn ar gyfer gwella gwasanaethau rheilffyrdd yma yng Nghymru. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol o'r camau sydd eisoes wedi eu cymryd i wella'r gwasanaethau hynny. Ceir llawer mwy a fydd yn dilyn dros gyfnod y fasnachfraint.
First Minister, I received an e-mail last week, and I'm sure that sounds familiar from a leader of the opposition. I received an e-mail from Gill and Antosh, who run a bed-and-breakfast in my own constituency. They have received correspondence from two of their guests about their train journey from Newport to Haverfordwest. Now, the guests had a fantastic time walking our coastal path and thoroughly enjoyed our famous Pembrokeshire hospitality. However, despite booking seats, they described their train journey as being 'squeezed' and 'packed to the gunwales' with one of the guests, recently recovering from shingles, being wedged between the catering trolley, other passengers and the door. This was incredibly painful for her, so much so that she felt like cancelling the holiday as she felt she couldn't go on.
Now, 75 per cent of the guests to this B&B are from overseas, and more than 60 per cent rely on public transport to get to Pembrokeshire. Is this the welcome to Wales that people should be receiving at a time when we should be boosting our tourist numbers? And is it right that guests to our country should be treated so badly? And what is your message—[Interruption.] I know the Labour Members don't want to hear the realities of our train services, but what is your message to Gill and Antosh? What is your message to Gill and Antosh and to the other tourist operators and businesses who rely on visitors coming to Wales?
Prif Weinidog, cefais e-bost yr wythnos diwethaf, ac rwy'n siŵr bod hynny'n swnio'n gyfarwydd gan arweinydd yr wrthblaid. Cefais e-bost oddi wrth Gill ac Antosh, sy'n rhedeg sefydliad gwely a brecwast yn fy etholaeth fy hun. Maen nhw wedi derbyn gohebiaeth gan ddau o'u gwesteion am eu taith ar y trên o Gasnewydd i Hwlffordd. Nawr, cafodd y gwesteion amser gwych yn cerdded ar hyd ein llwybr arfordirol ac fe wnaethon nhw fwynhau ein lletygarwch enwog yn sir Benfro yn fawr. Fodd bynnag, er iddyn nhw gadw seddi, disgrifiwyd eu taith ar y trên fel 'gwasgfa' a 'dan ei sang' gydag un o'r gwesteion, a oedd yn gwella yn ddiweddar o'r eryr, wedi ei gwasgu rhwng y troli arlwyo, teithwyr eraill a'r drws. Roedd hyn yn hynod o boenus iddi hi, i'r fath raddau fel ei bod yn teimlo fel canslo'r gwyliau gan ei bod hi'n teimlo na allai fynd ymlaen.
Nawr, mae 75 y cant o'r gwesteion yn y sefydliad gwely a brecwast hwn yn dod o dramor, ac mae mwy na 60 y cant yn dibynnu ar gludiant cyhoeddus i gyrraedd sir Benfro. Ai dyma'r croeso i Gymru y dylai pobl fod yn ei gael ar adeg pryd y dylem ni fod yn rhoi hwb i nifer ein twristiaid? Ac a yw hi'n iawn y dylai gwesteion i'n gwlad gael eu trin mor wael? A beth yw eich neges—[Torri ar draws.] Gwn nad yw'r Aelodau Llafur eisiau clywed realiti ein gwasanaethau trên, ond beth yw eich neges i Gill ac Antosh? Beth yw eich neges i Gill ac Antosh ac i'r gweithredwyr a'r busnesau twristiaeth eraill sy'n dibynnu ar ymwelwyr yn dod i Gymru?
Well, Llywydd, I'm well used now to the irony-free way in which questions in this Assembly are put to me—questions from the leader of the opposition here about rail travel west of Cardiff from a party that cancelled rail electrification to west Wales. Has he no sense of shame at all in the questions that he asked me, when his party have been responsible for one of the greatest setbacks to rail travel in that part of Wales that we have experienced during the whole of this Assembly?
What I say to the people who have e-mailed him is this: that this Government has a plan to expand capacity on that line and on other lines in Wales. That is the result of the neglect that was caused by the franchise that his Government signed with the previous operator. That's not going to happen in six months; it's going to happen over the lifetime of the franchise. There are ambitious plans in place so that there will be extra capacity west of Cardiff down to other parts of Wales. We wish we could bring it on faster, but there are constraints in terms of how quickly you can get trains delivered. There are funding constraints as a result of his Government's decisions as well. But, we will use the power of that franchise to bring about those improvements. When will his Government honour their promises to Wales? I don't see a single one, Llywydd. I don't see a single one of the announcements that the Secretary of State made when he was cancelling electrification and set out a string of business cases. I don't see a single one of them coming to fruition. When will we see that for people in the west of Wales?
Wel, Llywydd, rwyf i wedi hen arfer erbyn hyn â'r ffordd ddi-eironi y gofynnir cwestiynau yn y Cynulliad hwn i mi—cwestiynau gan arweinydd yr wrthblaid yn y fan yma am deithio ar reilffyrdd i'r gorllewin o Gaerdydd gan blaid a ganslodd trydaneiddio'r rheilffordd i orllewin Cymru. Onid oes ganddo unrhyw gywilydd o gwbl yn y cwestiynau a ofynnodd i mi, pan mai ei blaid ef fu'n gyfrifol am un o'r rhwystrau mwyaf i deithio ar y rheilffyrdd yn y rhan honno o Gymru yr ydym ni wedi eu dioddef yn ystod y Cynulliad cyfan hwn?
Yr hyn a ddywedaf wrth y bobl sydd wedi anfon e-bost ato yw hyn: mae gan y Llywodraeth hon gynllun i ehangu capasiti ar y rheilffordd honno ac ar reilffyrdd eraill yng Nghymru. Dyna ganlyniad yr esgeulustod a achoswyd gan y fasnachfraint a lofnodwyd gan ei Lywodraeth ef gyda'r gweithredwr blaenorol. Nid yw hynny'n mynd i ddigwydd mewn chwe mis; mae'n mynd i ddigwydd dros oes y fasnachfraint. Mae cynlluniau uchelgeisiol ar waith fel y bydd capasiti ychwanegol i'r gorllewin o Gaerdydd i lawr i rannau eraill o Gymru. Byddem ni'n falch iawn pe gallem ni ei gyflwyno'n gynt, ond ceir cyfyngiadau o ran pa mor gyflym y gallwch gael trenau wedi eu danfon. Ceir cyfyngiadau ar gyllid o ganlyniad i benderfyniadau ei Lywodraeth ef hefyd. Ond, byddwn yn defnyddio grym y fasnachfraint honno i sicrhau'r gwelliannau hynny. Pryd y bydd ei Lywodraeth ef yn anrhydeddu ei haddewidion i Gymru? Nid wyf i'n gweld unrhyw un ohonyn nhw, Llywydd. Nid wyf i'n gweld unrhyw un o'r cyhoeddiadau a wnaed gan yr Ysgrifennydd Gwladol pan roedd yn canslo trydaneiddio ac yn cyflwyno cyfres o achosion busnes. Nid wyf i wedi gweld unrhyw un ohonyn nhw yn dwyn ffrwyth. Pryd fyddwn ni'n gweld hynny ar gyfer pobl yng ngorllewin Cymru?
The First Minister needs to calm down, I think. And just in case you don't understand, First Minister, I'm not here to defend the UK Government; I'm here to hold your Government to account and make sure you are delivering—[Interruption.]
Mae angen i'r Prif Weinidog ymdawelu, rwy'n meddwl. A rhag ofn nad ydych chi'n deall, Prif Weinidog, nid wyf i yma i amddiffyn Llywodraeth y Deyrnas Unedig; rwyf i yma i ddwyn eich Llywodraeth chi i gyfrif a gwneud yn siŵr eich bod chi'n cyflawni—[Torri ar draws.]
Too much excitement. We can't hear what the leader of the opposition is saying. In particular, the First Minister can't hear what he's saying.
Gormod o gyffro. Allwn ni ddim clywed yr hyn y mae arweinydd yr wrthblaid yn ei ddweud. Yn arbennig, ni all y Prif Weinidog glywed yr hyn y mae'n ei ddweud.
I'm here to hold your Government to account, to make sure you are delivering for the people of Wales. However, too often in this Chamber, we keep highlighting your Government's failures. Now, with the disruption of last autumn and the ongoing failures, public confidence in the ability of the new franchise to deliver is low. Only 72 per cent of commuters were satisfied when asked about the overall journey satisfaction in the latest national rail survey.
This is not good, First Minister, given that we now see the reintroduction of a train on the Rhymney valley line that was last used in Wales in 2005, having previously been in service since the 1960s. Transport for Wales decided to promote this by claiming that a popular train was back with smiles. First Minister, this is not a smiling or laughing matter. Commuters are frustrated and fed up with a lack of action and waiting for the new improved service to come along. What is your Government doing to ensure that the bodies responsible for the delivery of the new franchise have the technical, managerial and financial support necessary to ensure that they are able to help deliver a new world-class rail service here in Wales?
Rwyf i yma i ddwyn eich Llywodraeth chi i gyfrif, i wneud yn siŵr eich bod chi'n cyflawni dros bobl Cymru. Fodd bynnag, yn rhy aml yn y Siambr hon, rydym ni'n parhau i dynnu sylw at fethiannau eich Llywodraeth chi. Nawr, yn sgil tarfu yr hydref diwethaf a'r methiannau parhaus, mae ffydd y cyhoedd yng ngallu'r fasnachfraint newydd i gyflawni yn isel. Dim ond 72 y cant o gymudwyr oedd yn fodlon pan gawsant eu holi am eu boddhad cyffredinol o'u taith yn yr arolwg rheilffyrdd cenedlaethol diweddaraf.
Nid yw hyn yn dda, Prif Weinidog, o ystyried ein bod ni'n gweld ailgyflwyno trên ar reilffordd cwm Rhymni nawr, a ddefnyddiwyd ddiwethaf yng Nghymru yn 2005, ar ôl bod mewn gwasanaeth cyn hynny ers y 1960au. Penderfynodd Trafnidiaeth Cymru hyrwyddo hyn drwy honni bod trên poblogaidd yn ôl gyda gwên. Prif Weinidog, nid yw hwn yn fater i wenu na chwerthin yn ei gylch. Mae cymudwyr yn rhwystredig ac wedi syrffedu â'r diffyg gweithredu ac aros i'r gwasanaeth gwell newydd gael ei gyflwyno. Beth mae eich Llywodraeth chi yn ei wneud i sicrhau bod gan y cyrff sy'n gyfrifol am ddarparu'r fasnachfraint newydd y gefnogaeth dechnegol, reoli ac ariannol sy'n angenrheidiol i sicrhau eu bod nhw'n gallu helpu i ddarparu gwasanaeth rheilffordd newydd o'r radd flaenaf yma yng Nghymru?
Well, Llywydd, it's good to know that the leader of the opposition has given up trying to defend the indefensible. That will save us some time on the floor of the Assembly, no doubt.
The Welsh Government works with the powers that we have and the funding that we have. We wish we had more powers, we wish we had more funding to go with it, because then we would be able to make a better job of public transport here in Wales. Good to know when his Government finally decides to transfer the Valleys lines is going to be agreed, after months of prevarication on that issue too. We use everything; all the powers we have, Llywydd, we use to improve services for passengers, to build up capacity, to deliver the franchise that we have agreed—one of the most ambitious franchises agreed anywhere in the United Kingdom. When the leader of the opposition reports to me that public satisfaction in his performance is 72 per cent, I will be inclined to listen to his criticisms of others who are in the same position.
Wel, Llywydd, mae'n braf gwybod bod arweinydd yr wrthblaid wedi rhoi'r gorau i geisio amddiffyn yr hyn na ellir ei amddiffyn. Bydd hynny'n arbed cryn amser i ni ar lawr y Cynulliad, mae'n siŵr.
Mae Llywodraeth Cymru'n gweithio gyda'r pwerau sydd gennym ni a'r cyllid sydd gennym ni. Byddai'n well gennym ni pe byddai gennym ni fwy o bwerau, byddai'n well gennym ni pe byddai gennym ni fwy o gyllid i fynd gydag ef, oherwydd wedyn byddem ni'n gallu darparu gwell trafnidiaeth gyhoeddus yma yng Nghymru. Peth braf i'w wybod pan fydd ei Lywodraeth ef yn penderfynu bod rheilffyrdd y Cymoedd yn mynd i gael eu trosglwyddo o'r diwedd, ar ôl misoedd o oedi ynghylch y mater hwnnw hefyd. Rydym ni'n defnyddio popeth; yr holl bwerau sydd gennym ni, Llywydd, rydym ni'n eu defnyddio i wella gwasanaethau i deithwyr, i adeiladu capasiti, i ddarparu'r fasnachfraint yr ydym ni wedi cytuno arni—un o'r masnachfreintiau mwyaf uchelgeisiol y cytunwyd arni yn unman yn y Deyrnas Unedig. Pan fydd arweinydd yr wrthblaid yn fy hysbysu bod boddhad y cyhoedd gyda'i berfformiad ef yn 72 y cant, byddaf yn fwy parod i wrando ar ei feirniadaethau o eraill sydd yn yr un sefyllfa.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch, Llywydd. First Minister, earlier this year, Machynlleth town council, seat of the first Welsh Parliament, of course, became the first council in Wales to declare a climate emergency, and a few months later, this Parliament and your Government followed suit. Two months ago, Machynlleth town council became the first council in Wales to declare its support for independence. I think you can see where I'm going with this one. After your comments last week berating colonialism and your statement yesterday that your support for the union was not unconditional, are you now officially indy-curious?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yn gynharach eleni, cyngor tref Machynlleth, lleoliad Senedd gyntaf Cymru, wrth gwrs, oedd y cyngor cyntaf yng Nghymru i ddatgan argyfwng hinsawdd, ac ychydig fisoedd yn ddiweddarach, fe wnaeth y Senedd hon a'ch Llywodraeth chi yr un peth. Ddau fis yn ôl, cyngor tref Machynlleth oedd y cyngor cyntaf yng Nghymru i ddatgan ei gefnogaeth i annibyniaeth. Rwy'n credu y gallwch chi weld lle'r wyf i'n mynd yn hyn o beth. Ar ôl eich sylwadau yr wythnos diwethaf yn difrïo gwladychiaeth a'ch datganiad ddoe nad oedd eich cefnogaeth i'r undeb yn ddiamod, a yw eich chwilfrydedd ynghylch annibyniaeth yn swyddogol?
Llywydd, let me make clear to people in Wales what the choice in this Chamber is. On the one hand, you have a party that is a barely reformed party that is scarcely reconciled to devolution, and that's what I meant when I described the Prime Minister's speech in Edinburgh as 'colonial' in nature. If she believes that the way in which to improve the union is to strengthen the offices of Secretaries of State and to fly the union jack more vigorously in Wales, then I'm afraid that's not what I see the United Kingdom being in future.
Here, in this party, we are a devolutionist party. We firmly believe that decisions that are made on the future of services that are pertinent to Wales should be made only by people who live in Wales. But we believe in a successful United Kingdom as well. Plaid Cymru stand unambiguously for independence. That's what they will be offering the people of Wales in any election, an ambition and a determination to take Wales out of the United Kingdom, and everything they do and everything they say, as we saw yesterday, is seen through that lens. I'm very happy that that is the case, because I do not think for a moment that the people of Wales are in that position, and I certainly am not.
Llywydd, gadewch i mi ei gwneud yn eglur i bobl yng Nghymru beth yw dewis y Siambr hon. Ar y naill law, mae gennych chi blaid sy'n blaid sydd braidd wedi ei diwygio nad yw wir yn cyd-fynd â datganoli, a dyna'r oeddwn i'n ei olygu pan ddisgrifiais araith y Prif Weinidog yng Nghaeredin fel bod yn 'wladychol' ei natur. Os yw hi'n credu mai'r ffordd i wella'r undeb yw cryfhau swyddi'r Ysgrifenyddion Gwladol a chwifio jac yr undeb yn fwy egnïol yng Nghymru, yna mae gen i ofn nad dyna sut yr wyf i'n gweld y Deyrnas Unedig yn y dyfodol.
Yma, yn y blaid hon, rydym ni'n blaid ddatganoli. Rydym ni'n credu'n gryf mai dim ond pobl sy'n byw yng Nghymru ddylai wneud penderfyniadau sy'n cael eu gwneud am ddyfodol gwasanaethau sy'n berthnasol i Gymru. Ond rydym ni'n credu mewn Teyrnas Unedig lwyddiannus hefyd. Mae Plaid Cymru yn sefyll yn ddiamwys dros annibyniaeth. Dyna'r hyn y byddan nhw'n ei gynnig i bobl Cymru mewn unrhyw etholiad, uchelgais a phenderfyniad i dynnu Cymru allan o'r Deyrnas Unedig, ac mae popeth y maen nhw'n ei wneud a phopeth y maen nhw'n ei ddweud, fel y gwelsom ni ddoe, yn cael ei weld drwy'r lens honno. Rwy'n hapus iawn bod hynny'n wir, oherwydd nid wyf i'n meddwl am eiliad bod pobl Cymru o'r safbwynt hwnnw, ac yn sicr nid wyf innau.
So, if I can summarise your answer, we're unambiguously in favour of independence, you're ambiguously in favour of it. It's a definite maybe from the First Minister.
Felly, os gallaf i grynhoi eich ateb, rydym ni'n ddiamwys o blaid annibyniaeth, rydych chi'n amwys o'i blaid. Mae'n sefyllfa o efallai pendant gan y Prif Weinidog.
How would you summarise what I said in that way?
Sut y byddech chi'n crynhoi'r hyn a ddywedais yn y ffordd honno?
But one policy area—[Interruption.] One policy area in which there has been some—[Interruption.]
Ond un maes polisi—[Torri ar draws.] Un maes polisi lle bu rhywfaint— [Torri ar draws.]
Okay. Allow the leader of Plaid Cymru to be heard, please.
Iawn. Gadewch i arweinydd Plaid Cymru gael ei glywed, os gwelwch yn dda.
I think I've touched a nerve here maybe. One policy area in which there has been evolution is Brexit. Today, the Labour Party's put out a statement confirming it would campaign for remain in the event of a referendum called by a Tory Prime Minister, but it leaves open the question as to whether it would do the same if Labour were in Government. Do you support that position, or are you able to confirm today that if a Labour Government put a renegotiated deal to the people, you, the Labour Party in Wales and your Government, would still campaign for remain whatever the UK Labour Party decided?
Rwy'n credu fy mod i wedi taro ar wendid yn y man yma efallai. Un maes polisi lle bu esblygiad yw Brexit. Heddiw, mae'r Blaid Lafur wedi cyhoeddi datganiad yn cadarnhau y byddai'n ymgyrchu dros aros pe byddai refferendwm yn cael ei galw gan Brif Weinidog Torïaidd, ond mae'n gadael yn agored y cwestiwn o ba un a fyddai'n gwneud yr un peth pe byddai Llafur mewn Llywodraeth. A ydych chi'n cefnogi'r safbwynt hwnnw, neu a allwch chi gadarnhau heddiw pe byddai Llywodraeth Lafur yn cyflwyno cytundeb wedi ei ail-gytuno i'r bobl, y byddech chi, y Blaid Lafur yng Nghymru a'ch Llywodraeth, yn dal i ymgyrchu dros aros beth bynnag y byddai Plaid Lafur y DU yn ei benderfynu?
Llywydd, the Welsh Labour Party is in favour of Wales remaining in the United Kingdom—there's no ambiguity about that—and we are in favour of Wales remaining in the European Union. I have said before, I say it again: if there is an opportunity for people in Wales to vote again on whether or not we should remain or leave the European Union, we will be campaigning to remain.
Llywydd, mae Plaid Lafur Cymru o blaid gweld Cymru yn aros yn y Deyrnas Unedig—nid oes dim amwysedd ynglŷn â hynny—ac rydym ni o blaid gweld Cymru yn aros yn yr Undeb Ewropeaidd. Rwyf i wedi dweud o'r blaen, fe'i dywedaf eto: os bydd cyfle i bobl yng Nghymru bleidleisio eto ar ba un a ddylem ni aros yn yr Undeb Ewropeaidd neu ei adael, byddwn yn ymgyrchu dros aros.
I think that's the second question I haven't had a clear answer for, but it does beg the question if you are claiming to be an out-and-out remain party why you are the only one that hasn't stood down to maximise the chances of defeating a pro-Brexit party in Brecon and Radnor. [Interruption.]
Could I finally turn to some news that has broken in the last few hours, which is the interim administration order against the company involved in the Afan Valley Adventure Resort? The judge in that case has today said of the company, Northern Powerhouse Developments, that theirs was
'a thoroughly dishonest business model and a shameful abuse of the privileges of limited liability trading.'
I will be writing to the Serious Fraud Office today to ask them to initiate an immediate inquiry. But in the meantime, can the First Minister say, given what we've heard from the judge, why the Welsh Government expressed enthusiastic support for the company and its project on several occasions, including the economy Minister appearing in its promotional videos?
Rwy'n credu mai dyna'r ail gwestiwn nad wyf i wedi cael ateb eglur iddo, ond mae'n codi'r cwestiwn os ydych chi'n hawlio bod yn blaid sy'n gyfan gwbl o blaid aros pam mai chi yw'r unig un nad yw'n sefyll er mwyn sicrhau bod cymaint â phosibl o siawns o drechu plaid sydd o blaid Brexit ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed. [Torri ar draws.]
A gaf i droi'n olaf at ychydig o newyddion sydd wedi dod i'r amlwg yn ystod yr oriau diwethaf, sef y gorchymyn gweinyddu dros dro yn erbyn y cwmni sy'n gysylltiedig ag Afan Valley Adventure Resort? Mae'r barnwr yn yr achos hwnnw wedi dweud heddiw am y cwmni, Northern Powerhouse Developments, bod eu hymddygiad yn
fodel busnes cwbl anonest ac yn gamddefnydd cywilyddus o freintiau masnachu atebolrwydd cyfyngedig.
Byddaf yn ysgrifennu at y Swyddfa Twyll Difrifol heddiw i ofyn iddyn nhw gychwyn ymchwiliad ar unwaith. Ond yn y cyfamser, a all y Prif Weinidog ddweud, o gofio'r hyn a glywsom gan y barnwr, pam y mynegodd Llywodraeth Cymru gefnogaeth frwd i'r cwmni a'i brosiect ar sawl achlysur, gan gynnwys Gweinidog yr economi yn ymddangos yn ei fideos hyrwyddo?
Llywydd, I'm keen to assist the leader of Plaid Cymru, so I'll tell him again what I've said to him twice now in the hope that he has a chance to catch up. First of all, the Labour Party in Wales unambiguously believes that the future of Wales is best secured through continued membership of the United Kingdom. We are unambiguously in that position, just as you are unambiguously in favour of taking Wales out of the United Kingdom. We are unambiguously in favour of Wales remaining in the European Union, and we will campaign to do that if we ever have the opportunity, just as we say so in Brecon and Radnor, where we put up a candidate because there are Labour voters and Labour members in Brecon and Radnor who deserve the opportunity to vote for a candidate who represents those views. I understand that he has taken a different course of action and that those people who would otherwise have voted Plaid Cymru will now not have an opportunity to vote for the Party of Wales—an astonishing decision, it seems to me, for the so-called Party of Wales not to allow people who might wish to support it that opportunity in a Welsh election. There we are. Labour Party supporters and members will have that opportunity, and I'm very glad that they do too.
As to the company that he mentioned, let me give Members this assurance: not a single penny of Welsh money from this Government has gone to that company, and I'd be grateful if the Member would make that clear in any letter he intends to write.
Llywydd, rwy'n awyddus i gynorthwyo arweinydd Plaid Cymru, felly dywedaf wrtho eto yr hyn yr wyf i wedi ei ddweud wrtho ddwywaith erbyn hyn yn y gobaith y caiff gyfle i ddal i fyny. Yn gyntaf oll, mae'r Blaid Lafur yng Nghymru yn credu'n ddiamwys mai'r ffordd orau o sicrhau dyfodol Cymru yw trwy barhau i fod yn aelod o'r Deyrnas Unedig. Rydym ni o'r safbwynt hwnnw yn ddiamwys, yn yr un modd ag yr ydych chi'n ddiamwys o blaid tynnu Cymru allan o'r Deyrnas Unedig. Rydym ni'n ddiamwys o blaid gweld Cymru yn aros yn yr Undeb Ewropeaidd, a byddwn yn ymgyrchu i wneud hynny os cawn ni byth gyfle, yn union fel yr ydym ni'n ei ddweud ym Mrycheiniog a Maesyfed, lle'r ydym ni'n cyflwyno ymgeisydd gan fod pleidleiswyr Llafur ac aelodau Llafur ym Mrycheiniog a Maesyfed sy'n haeddu'r cyfle i bleidleisio dros ymgeisydd sy'n cynrychioli'r safbwyntiau hynny. Rwy'n deall ei fod ef wedi dilyn trywydd gwahanol ac na fydd gan y bobl hynny a fyddai fel arall wedi pleidleisio dros Blaid Cymru yn cael cyfle erbyn hyn i bleidleisio dros Blaid Cymru—penderfyniad syfrdanol, mae'n ymddangos i mi, i Blaid Cymru fel y'i gelwir, beidio â rhoi'r cyfle hwnnw i bobl a allai ddymuno ei chefnogi mewn etholiad yng Nghymru. Dyna ni. Bydd cefnogwyr ac aelodau'r Blaid Lafur yn cael y cyfle hwnnw, ac rwy'n falch iawn bod y cyfle hwnnw ganddyn nhw hefyd.
O ran y cwmni y soniodd amdano, gadewch i mi roi'r sicrwydd hwn i'r Aelodau: ni roddwyd yr un geiniog o arian Cymru gan y Llywodraeth hon i'r cwmni hwnnw, a byddwn yn ddiolchgar pe byddai'r Aelod yn gwneud hynny'n eglur mewn unrhyw lythyr y mae'n bwriadu ei ysgrifennu.
Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.
The leading contender to be the UK's next Prime Minister said on Saturday that the decision to cancel the M4 relief road needed to be reversed. He also said, as you said earlier, First Minister, that there should be a strong Conservative influence on how the shared prosperity fund is spent. First Minister, you said that lack of money stopped you proceeding with the M4 relief road. Would you therefore welcome an offer from the UK Government to fund it through the shared prosperity fund? [Laughter.]
Dywedodd yr ymgeisydd blaenllaw i fod yn Brif Weinidog nesaf y Deyrnas Unedig ddydd Sadwrn bod angen gwrthdroi'r penderfyniad i ganslo ffordd liniaru'r M4. Dywedodd hefyd, fel y dywedasoch yn gynharach, Prif Weinidog, y dylai fod dylanwad Ceidwadol cryf ar sut y caiff y gronfa ffyniant gyffredin ei gwario. Prif Weinidog, dywedasoch fod diffyg arian wedi eich atal rhag bwrw ymlaen â ffordd liniaru'r M4. A fyddech chi, felly, yn croesawu cynnig gan Lywodraeth y DU i'w ariannu drwy'r gronfa ffyniant gyffredin? [Chwerthin.]
Well, first of all, Llywydd, let me just set the record straight. When the detailed statement that I made on the floor of this Assembly said that there were two reasons why I had decided not to proceed with the M4 relief road, one was because of the impact it would have on our ability to fund other essential projects here in Wales and, secondly and separately, because I was not convinced that the damage done to the ecology and the environment in that part of Wales was sufficiently outweighed by economic gain to allow it to go ahead. So, extra money by itself would certainly not solve the second of those reasons.
My message to the leading contender, as you put it, for the Conservative Party is that he needs to win an election in Wales and then he will be entitled to instruct us on what we should do here. His party has never won an election in Wales in the whole of the era of universal suffrage, and for him to come here and instruct us as to the responsibilities that we have and how we should discharge them, and then to announce that he intends to repatriate responsibilities that have been established here, not to the UK Government you'll recall, if you read what he said, but to the Conservative Party, well I think there are real issues of democratic legitimacy in the way that those points were expressed.
Wel, yn gyntaf oll, Llywydd, gadewch i mi gywiro'r gwall. Pan ddywedodd y datganiad manwl a wneuthum ar lawr y Cynulliad hwn bod dau reswm pam yr oeddwn i wedi penderfynu peidio â bwrw ymlaen â ffordd liniaru'r M4, roedd un oherwydd yr effaith y byddai'n ei chael ar ein gallu i ariannu prosiectau hanfodol eraill yma yng Nghymru ac, yn ail ac ar wahân, oherwydd nad oeddwn i wedi fy argyhoeddi bod y niwed a fyddai'n cael ei wneud i'r ecoleg a'r amgylchedd yn y rhan honno o Gymru yn cael ei wrthbwyso'n ddigonol gan enillion economaidd i ganiatáu iddo ddigwydd. Felly, yn sicr ni fyddai arian ychwanegol ar ei ben ei hun yn datrys yr ail o'r rhesymau hynny.
Fy neges i i'r ymgeisydd blaenllaw, fel yr ydych chi'n ei alw, i'r Blaid Geidwadol yw bod angen iddo ennill etholiad yng Nghymru ac yna bydd ganddo hawl i'n cyfarwyddo ar yr hyn y dylem ni ei wneud yn y fan yma. Nid yw ei blaid erioed wedi ennill etholiad yng Nghymru drwy gydol cyfnod y bleidlais gyffredinol, ac iddo fe ddod yma a'n cyfarwyddo ni ynglŷn â'r cyfrifoldebau sydd gennym ni a sut y dylem ni eu cyflawni, ac yna i gyhoeddi ei fod yn bwriadu ad-hawlio cyfrifoldebau sydd wedi eu sefydlu yma, nid i Lywodraeth y DU cofiwch, os darllenwch chi yr hyn a ddywedodd, ond i'r Blaid Geidwadol, wel rwy'n credu bod materion gwirioneddol o gyfreithlondeb democrataidd yn y modd y mynegwyd y pwyntiau hynny.
Perhaps, First Minister, he could run on a manifesto, promising to deliver a relief road for the M4 and then do the opposite, as you are. You strongly oppose any UK Government role, yet you never objected to the EU role in how these amounts were spent. Last week, you told us that unionists were imperilling the union, after the Foreign Office denied you the use of a car in Brussels. Isn't the real threat—[Interruption.] Isn't the real threat to the union the 20 years we have had of Labour appeasing Plaid Cymru? Today, they are crowing because, yesterday, you told them that your support—Labour support for the union—was subject to review; now, you criticise them, not for their support for independence, but for the fact that it's unambiguous. First Minister, since Wales supports the UK and voted to leave the European Union, why are you as First Minister acting as one with nationalists and Nicola Sturgeon?
Efallai, Prif Weinidog, y gallai sefyll ar sail maniffesto, gan addo darparu ffordd liniaru i'r M4 ac yna gwneud y gwrthwyneb, fel yr ydych chi'n ei wneud. Rydych chi'n gwrthwynebu'n gryf unrhyw swyddogaeth i Lywodraeth y DU, ac eto ni wnaethoch chi wrthwynebu erioed i swyddogaeth yr UE o ran sut y gwariwyd y symiau hyn. Dywedasoch wrthym yr wythnos diwethaf bod unoliaethwyr yn peryglu'r undeb, ar ôl i'r Swyddfa Dramor eich atal rhag defnyddio car ym Mrwsel. Onid yw'n wir mai'r bygythiad gwirioneddol—[Torri ar draws.] Onid yw'n wir mai'r bygythiad gwirioneddol i'r undeb yw'r 20 mlynedd yr ydym ni wedi eu cael o Lafur yn dyhuddo Plaid Cymru? Heddiw, maen nhw'n brolio oherwydd, ddoe, dywedasoch wrthyn nhw bod eich cefnogaeth—cefnogaeth y Blaid Lafur i'r undeb—yn destun adolygiad; nawr, rydych chi'n eu beirniadu nhw, nid am eu cefnogaeth i annibyniaeth, ond am y ffaith ei bod yn ddiamwys. Prif Weinidog, gan fod Cymru yn cefnogi'r DU ac wedi pleidleisio dros adael yr Undeb Ewropeaidd, pam ydych chi fel Prif Weinidog yn gweithredu fel un gyda chenedlaetholwyr a Nicola Sturgeon?
Llywydd, I do not see for a moment how it undermines the union when people in Wales in successive elections have been able to choose the administrations that they wish to see in charge of devolved responsibilities here in Wales. That is simply the operation of democracy, and people have made their decisions, and we arrive here as a result of them. There is nothing in that at all that has the effect of undermining the union. In fact, it's always been my belief that strong devolved institutions, democratically elected by people who are affected by the decisions they make, strengthen the union and do not undermine it. I think that has been the history of devolution here in Wales.
On the issue of the European Union, the Member knows our position clearly. We have reviewed and reviewed the evidence that tells us that if Wales is to leave the European Union, and particularly if it's ripped out of the European Union in the way that his party and he would like to see, the economy in Wales would be 8 per cent to 10 per cent smaller than it is today with all the damage that will do. We've seen figures in Northern Ireland yesterday that suggest that Northern Ireland may already be in a recession. There are figures that show that if we leave the European Union without a deal on 31 October the rest of the United Kingdom could be in a recession before the end of this calendar year. Think of the damage that that will do to families, to communities and to futures here in Wales. We will not stand by and not provide people in Wales with the advice and the facts that we believe demonstrate to them that their futures are better secured through continued membership of the European Union. That's what we believe to be the case and that's why we will not shrink from expressing that whenever we have the opportunity.
Llywydd, nid wyf i'n gweld am eiliad sut y mae'n tanseilio'r undeb pan fo pobl yng Nghymru mewn etholiadau olynol wedi gallu dewis y gweinyddiaethau y maen nhw'n dymuno eu gweld yn gyfrifol am gyfrifoldebau datganoledig yma yng Nghymru. Dim ond gweithredu democratiaeth yw hynny, ac mae pobl wedi gwneud eu penderfyniadau, ac rydym ni'n cyrraedd yma o ganlyniad iddyn nhw. Nid oes dim yn hynny o gwbl sydd â'r effaith o danseilio'r Undeb. A dweud y gwir, rwyf i wedi credu erioed bod sefydliadau datganoledig cryf, wedi eu hethol yn ddemocrataidd gan bobl sy'n cael eu heffeithio gan y penderfyniadau y maen nhw'n eu gwneud, yn cryfhau'r undeb ac nad ydyn nhw yn ei danseilio. Rwy'n credu mai dyna fu hanes datganoli i yma yng Nghymru.
O ran yr Undeb Ewropeaidd, mae'r Aelod yn gwybod beth yw ein safbwynt yn eglur. Rydym ni wedi adolygu ac adolygu'r dystiolaeth sy'n dweud wrthym ni os yw Cymru yn mynd i adael yr Undeb Ewropeaidd, ac yn enwedig os caiff ei rhwygo o'r Undeb Ewropeaidd yn y ffordd yr hoffai ei blaid ac yntau ei gweld, byddai'r economi yng Nghymru 8 y cant i 10 y cant yn llai nag ydyw heddiw gyda'r holl niwed y bydd hynny yn ei wneud. Rydym ni wedi gweld ffigurau yng Ngogledd Iwerddon ddoe sy'n awgrymu y gallai Gogledd Iwerddon fod mewn dirwasgiad eisoes. Ceir ffigurau sy'n dangos, pe byddem ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb ar 31 Hydref, y gallai gweddill y Deyrnas Unedig fod mewn dirwasgiad cyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Meddyliwch am y niwed y bydd hynny'n ei wneud i deuluoedd, i gymunedau ac i ddyfodol pobl yma yng Nghymru. Ni fyddwn yn sefyll o'r neilltu ac yn peidio â rhoi i bobl yng Nghymru y cyngor a'r ffeithiau yr ydym ni'n credu sy'n dangos iddyn nhw bod eu dyfodol yn cael ei sicrhau'n well drwy barhau i fod yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd. Dyna'r gwirionedd yn ein barn ni a dyna pam na fyddwn ni'n cilio rhag mynegi hynny pryd bynnag y cawn y cyfle.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am amseroedd ymateb ambiwlansys? OAQ54197
3. Will the First Minister make a statement on ambulance response times? OAQ54197
I thank the Member for that. The Welsh ambulance service has now exceeded its target response time for red calls for 14 consecutive months, with a typical response time of around five and a half minutes. We continue to work closely with the chief ambulance commissioner, LHBs and the Welsh ambulance service to achieve further improvement.
Diolchaf i'r Aelod am hynna. Mae gwasanaeth ambiwlans Cymru wedi rhagori ar ei amser ymateb targed ar gyfer galwadau coch am 14 mis yn olynol erbyn hyn, gydag amser ymateb nodweddiadol o oddeutu pum munud a hanner. Rydym ni'n parhau i weithio'n agos gyda'r prif gomisiynydd ambiwlans, BILlau a gwasanaeth ambiwlans Cymru i sicrhau gwelliant pellach.
Thank you for your answer, First Minister. In the eight years that I've been an Assembly Member, it's the last couple of years that my office and I have received the most significant concerns in regards to slow ambulance response times. In a letter to me last year, the chief executive of the Welsh ambulance service confirmed for my constituents that the average ambulance handover time was nine minutes for Telford, 26 minutes for Shrewsbury, and one hour and two minutes for Wrexham Maelor. Now, clearly, handover times are a significant factor in ambulance response times. Now, I have received some reports that Welsh ambulance crews are repeatedly being held at Shrewsbury and Telford for longer periods of time while English crews are released after a set target time because the English ambulance service cross-charges hospitals for looking after their patients in excess of this time. So, I would be grateful if you could investigate this particular issue and consider if such measures should, or indeed could, be put in place for Welsh crews and Welsh patients.
Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. Yn yr wyth mlynedd ers i mi fod yn Aelod Cynulliad, yn ystod y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf y mae fy swyddfa a minnau wedi derbyn y pryderon mwyaf sylweddol ynghylch amseroedd ymateb araf ambiwlansys. Mewn llythyr ataf i y llynedd, cadarnhaodd prif weithredwr gwasanaeth ambiwlans Cymru i'm hetholwyr mai naw munud oedd amser trosglwyddiad ambiwlans cyfartalog ar gyfer Telford, 26 munud ar gyfer Amwythig, ac awr a dau funud ar gyfer Ysbyty Maelor Wrecsam. Nawr, yn amlwg, mae amseroedd trosglwyddo yn ffactor pwysig o ran amseroedd ymateb ambiwlansys. Nawr, rwyf i wedi derbyn rhai adroddiadau bod criwiau ambiwlans Cymru yn cael eu cadw dro ar ôl tro yn Amwythig a Telford am gyfnodau hwy o amser tra bod criwiau o Loegr yn cael eu rhyddhau ar ôl amser targed penodol gan fod gwasanaeth ambiwlans Lloegr yn trawsgodi tâl ar ysbytai am ofalu am eu cleifion y tu hwnt i'r amser hwn. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi ymchwilio i'r mater penodol hwn ac ystyried a ddylid, neu a ellid yn wir, rhoi mesurau o'r fath ar waith ar gyfer criwiau Cymru a chleifion Cymru.
Well, I thank the Member for that point. He will know that ambulance response times in Powys are generally amongst the best in Wales. Last year in Powys, the standard waiting time for a red call was four minutes 37 seconds and amber calls were the best in response times in the whole of Wales. But he makes an important point about handover times and work is going on very purposefully through the chief ambulance commissioner to improve handover times in those Welsh hospitals where that has been a cause of concern. I wasn't aware of the point that the Member raised about Shrewsbury and Telford. Of course, my colleague the health Minister will investigate that and provide him with an answer.FootnoteLink
Wel, diolchaf i'r Aelod am y pwynt yna. Bydd yn gwybod bod amseroedd ymateb ambiwlansys ym Mhowys ymhlith y gorau yng Nghymru yn gyffredinol. Y llynedd ym Mhowys, pedwar munud 37 eiliad oedd yr amser aros safonol ar gyfer galwad goch a galwadau oren oedd yr amseroedd ymateb gorau yng Nghymru gyfan. Ond mae'n gwneud pwynt pwysig am amseroedd trosglwyddo ac mae gwaith yn cael ei wneud yn bwrpasol iawn trwy'r prif gomisiynydd ambiwlans i wella amseroedd trosglwyddo yn yr ysbytai hynny yng Nghymru lle mae hynny wedi bod yn destun pryder. Nid oeddwn i'n ymwybodol o'r pwynt a godwyd gan yr Aelod am Amwythig a Telford. Wrth gwrs, bydd fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog iechyd, yn ymchwilio i hynny ac yn rhoi ateb iddo.FootnoteLink
First Minister, last month, over 10,000 people waited more than 30 minutes for an ambulance response to an amber call. Two weeks ago, a friend of mine, a constituent, waited almost three hours for an emergency response following a suspected stroke. I'm sure you'll agree with me that this is unacceptable. First Minister, when can the people of Wales expect to see an end to waits of more than 30 minutes for an ambulance or emergency response?
Prif Weinidog, y mis diwethaf, bu dros 10,000 o bobl yn aros mwy na 30 munud am ymateb ambiwlans i alwad oren. Bythefnos yn ôl, arhosodd cyfaill i mi, un o'm hetholwyr, bron i dair awr am ymateb brys yn dilyn amheuaeth o strôc. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi bod hyn yn annerbyniol. Prif Weinidog, pryd all pobl Cymru ddisgwyl gweld terfyn ar amseroedd aros o fwy na 30 munud am ymateb ambiwlans neu frys?
Well, Llywydd, the all-Wales amber standard response is actually 26 minutes and 42 seconds. We have a plan following a report into amber waits. It made nine specific recommendations and there is now an implementation plan to take all of those recommendations forward. There is a particular focus on stroke because stroke patients depend not simply on speed of response but they depend on the nature of the response that is made both in the ambulance and then with the handover, based on what the ambulance staff have been able to do, so that that can be built on rapidly when patients arrive at their destination. So, I take seriously the point the Member has made about waits when people have had a stroke, but it is recognised in the report that was commissioned into amber calls, and there are particular actions that are being developed to make sure that stroke sufferers in Wales have both a timely response through the ambulance service but also a response that is equipped to deliver the immediate response that we know makes a significant difference to their long-term prospects of recovery.
Wel, Llywydd, 26 munud a 42 eiliad yw ymateb oren safonol Cymru gyfan mewn gwirionedd. Mae gennym ni gynllun yn dilyn adroddiad ar arosiadau oren. Gwnaeth naw argymhelliad penodol a cheir cynllun gweithredu erbyn hyn i fwrw ymlaen â phob un o'r argymhellion hynny. Ceir pwyslais arbennig ar gleifion strôc gan fod cleifion strôc yn dibynnu nid yn unig ar gyflymder yr ymateb ond maen nhw'n dibynnu ar natur yr ymateb a wneir yn yr ambiwlans ac yna gyda'r trosglwyddiad, yn seiliedig ar yr hyn y mae'r staff ambiwlans wedi gallu ei wneud, fel y gellir adeiladu ar hynny'n gyflym pan fydd cleifion yn cyrraedd pen eu taith. Felly, rwy'n cymryd o ddifrif y pwynt y mae'r Aelod wedi ei wneud ynghylch amseroedd aros pan fydd pobl wedi cael strôc, ond fe'i cydnabyddir yn yr adroddiad a gomisiynwyd ar alwadau oren, a cheir camau penodol sy'n cael eu datblygu i wneud yn siŵr bod dioddefwyr strôc yng Nghymru yn cael ymateb prydlon drwy'r gwasanaeth ambiwlans ond hefyd ymateb sydd wedi ei baratoi i ddarparu'r ymateb uniongyrchol y gwyddom ei fod yn gwneud gwahaniaeth sylweddol i'w rhagolygon hirdymor o wella.
4. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o berfformiad economaidd Cymru dros yr ugain mlynedd diwethaf? OAQ54217
4. What assessment has the First Minister made of Wales's economic performance over the past twenty years? OAQ54217
Llywydd, amongst the achievements of economic performance since devolution we have 300,000 more people in work than we did in 1999 and more active enterprises here in Wales than at any time during that period.
Llywydd, ymhlith y llwyddiannau o ran perfformiad economaidd ers datganoli mae gennym ni 300,000 yn fwy o bobl mewn gwaith nag yr oedd gennym ni ym 1999 a mwy o fentrau gweithredol yma yng Nghymru nag ar unrhyw adeg yn ystod y cyfnod hwnnw.
I thank the First Minister for his answer, but when judged by all normal parameters—GVA, GDP or productivity—we see that Wales appears to be performing less well than any other region of the UK apart from the north-west of England. Does the First Minister agree that this runs contrary to the ambitions laid out in the Government's 'Prosperity for All' economic action plan?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ateb, ond o farnu yn erbyn yr holl baramedrau arferol—GYG, CMG neu gynhyrchiant—rydym ni'n gweld ei bod yn ymddangos nad yw Cymru'n perfformio cystal ag unrhyw ranbarth arall yn y DU ar wahân i ogledd-orllewin Lloegr. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno bod hyn yn mynd yn groes i'r uchelgeisiau a nodwyd yng nghynllun gweithredu economaidd 'Ffyniant i Bawb' y Llywodraeth?
Well, I'm afraid the assertions made by the Member simply aren't true, Llywydd. As well as having unemployment down faster than the rest of the United Kingdom, employment rising faster than the rest of the United Kingdom, and inactivity rates down more than the rest of the United Kingdom, Welsh productivity since 2011 has been the fastest in growth of all UK countries and regions. So, I just don't accept the assertions that the Member makes, but I do say this to him: that if the plans of his party were ever to come to fruition and this country were to leave the European Union without a deal on 31 October, then all the gains that have been made during the devolution period will be under renewed and very significant threat.
Wel, mae gen i ofn nad yw'r haeriadau a wnaed gan yr Aelod yn wir, Llywydd. Yn ogystal â bod wedi gostwng diweithdra yn gynt na gweddill y Deyrnas Unedig, mae cyflogaeth yn codi'n gynt na gweddill y Deyrnas Unedig, ac mae cyfraddau anweithgarwch wedi gostwng mwy na gweddill y Deyrnas Unedig, cynhyrchiant Cymru ers 2011 fu'r twf cyflymaf o holl wledydd a rhanbarthau'r DU. Felly, nid wyf i'n derbyn yr haeriadau y mae'r Aelod yn eu gwneud, ond fe ddywedaf hyn wrtho: pe byddai cynlluniau ei blaid ef fyth yn dwyn ffrwyth a phe byddai'r wlad hon yn gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb ar 31 Hydref, yna bydd yr holl enillion a wnaed yn ystod y cyfnod datganoli o dan fygythiad o'r newydd a hwnnw'n fygythiad sylweddol iawn.
First Minister, can I congratulate your Deputy Minister for Economy and Transport for the refreshing honesty that he displayed last month when he admitted that your Government and, indeed, the predecessor Labour Governments did not have a clue what they were doing on the economy? Now, I understand that he's since apologised for those comments and backtracked on them. He's not the only person to climb down from comments that he's made previously, and we saw some yesterday in north Wales, but that sort of honesty is what we like from our politicians.
Now, one of the areas that has really suffered quite a lot over recent years is north Wales, and one of the reasons that the economy in north Wales has been suffering is because of the A55 trunk road and its lack of capacity to be able to shift traffic along it, particularly in our peak holiday periods. Can I ask the First Minister whether, given the fact that you have decided no longer to spend significant sums of money on the M4 relief road, you will look at investing in our key artery in north Wales, the A55, to ensure that it is fit for purpose and it can cope with the increasing traffic that we're seeing in north Wales as a result of people being attracted to come and visit us and to do business there?
Prif Weinidog, a gaf i longyfarch eich Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth am y gonestrwydd amheuthun a ddangosodd y mis diwethaf pan gyfaddefodd nad oedd gan eich Llywodraeth nac, yn wir, y Llywodraethau Llafur blaenorol unrhyw syniad o beth yr oedden nhw'n ei wneud o ran yr economi? Nawr, rwy'n deall ei fod wedi ymddiheuro ers hynny am y sylwadau hynny ac wedi eu hailfeddwl. Nid ef yw'r unig berson i gefnu ar sylwadau y mae wedi eu gwneud yn y gorffennol, a gwelsom rai ddoe yn y gogledd, ond y math yna o onestrwydd yr ydym ni'n ei hoffi gan ein gwleidyddion.
Nawr, un o'r ardaloedd sydd wedi dioddef cryn dipyn dros y blynyddoedd diwethaf yw'r gogledd, ac un o'r rhesymau y mae'r economi yn y gogledd wedi dioddef yw oherwydd cefnffordd yr A55 a'i diffyg capasiti i allu symud traffig ar ei hyd, yn enwedig yn ystod ein cyfnodau gwyliau brig. A gaf i ofyn i'r Prif Weinidog a wnewch chi, o gofio'r ffaith eich bod wedi penderfynu peidio â gwario symiau sylweddol o arian ar ffordd liniaru'r M4 mwyach, ystyried buddsoddi yn ein prif wythïen allweddol yn y gogledd, yr A55, i sicrhau ei bod yn addas i'w diben ac yn gallu ymdopi â'r traffig cynyddol yr ydym ni'n ei weld yn y gogledd o ganlyniad i'r ffaith bod pobl yn cael eu denu i ymweld â ni ac i gyflawni busnes yno?
Llywydd, it's always disappointing to me when a local Member talks down the achievements of their part of Wales. North Wales has higher employment rates than the whole of Wales and the whole of the United Kingdom, it has lower unemployment rates than Wales and the whole of the United Kingdom and its economy in many ways is a thriving economy, from Airbus in the north-east to the very encouraging tourism figures in which north Wales leads Wales this year. Of course infrastructure is important; it's why we carried out the resilience survey of the A55 and are putting into implementation the recommendations of that. We continue to invest significantly in transport infrastructure in north Wales, whether that is the Flintshire corridor in the north-east or the bypass at Caernarfon in the north-west.
Llywydd, mae bob amser yn siomedig i mi pan fydd Aelod lleol yn bychanu cyflawniadau ei ran ef o Gymru. Mae gan y gogledd gyfraddau cyflogaeth uwch na Chymru gyfan a'r Deyrnas Unedig gyfan, mae ganddo gyfraddau diweithdra is na Chymru a'r Deyrnas Unedig gyfan ac mae ei economi mewn sawl ffordd yn economi sy'n ffynnu, o Airbus yn y gogledd-ddwyrain i'r ffigyrau twristiaeth calonogol iawn lle mae'r gogledd yn arwain Cymru eleni. Wrth gwrs, mae seilwaith yn bwysig; dyna pam y cynhaliwyd yr arolwg cydnerthedd o'r A55 gennym ac rydym ni'n gweithredu argymhellion hwnnw. Rydym ni'n parhau i fuddsoddi'n sylweddol mewn seilwaith trafnidiaeth yn y gogledd, boed hwnnw'n goridor sir y Fflint yn y gogledd-ddwyrain neu'r ffordd osgoi yng Nghaernarfon yn y gogledd-orllewin.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am Cymunedau Gwledig Llywodraeth Cymru - Rhaglen Datblygu Gwledig 2014-2020? OAQ54210
5. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's Rural Communities - Rural Development Programme 2014-2020? OAQ54210
I thank Joyce Watson for that, Llywydd. The programme continues to make good progress with 80 per cent of RDP funding already committed, providing almost £700 million to projects. We expect to achieve full commitment of the programme by the end of 2020.
Diolchaf i Joyce Watson am hynna, Llywydd. Mae'r rhaglen yn parhau i wneud cynnydd da gydag 80 y cant o gyllid y rhaglen datblygu gwledig eisoes wedi ei ddyrannu, gan ddarparu bron i £700 miliwn i brosiectau. Rydym ni'n disgwyl cyflawni ymrwymiad llawn y rhaglen erbyn diwedd 2020.
Thank you. I know that that funding is making a real difference to the community that I serve. One of those projects that do benefit from the investment is Connecting Communities in Wales. It is being delivered through the Community Transport Association and funded through the rural development programme. From what I gather, those delivering projects are able to apply for funding to deliver those very local transport solutions. The Community Transport Association have contacted me as they're currently in the process of trying to extend their Wheels 2 Work scooter scheme in north Pembrokeshire that allows people who have no transport whatsoever to get on a scooter and go to work. But what they have informed me is that the process itself—not necessarily the application, but the process in which that application is being dealt with—is now holding the whole project in jeopardy, because those people who had originally signed up to helping them are now walking away because of the lateness in that money coming forward. So, my question to you, First Minister, is: does the Welsh Assembly Government know about any delays that are causing this to happen? And would you use your good offices at least to look at what it is that's causing this block to what is a very good scheme and has been operating in the past?
Diolch. Gwn fod y cyllid hwnnw'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i'r gymuned yr wyf i'n ei gwasanaethu. Un o'r prosiectau hynny sy'n elwa ar y buddsoddiad yw Cysylltu Cymunedau yng Nghymru. Mae'n cael ei ddarparu drwy'r Gymdeithas Cludiant Cymunedol ac yn cael ei ariannu drwy'r rhaglen datblygu gwledig. O'r hyn yr wyf i'n ei ddeall, caiff y rhai sy'n darparu prosiectau wneud cais am gyllid i ddarparu'r atebion trafnidiaeth lleol iawn hynny. Mae'r Gymdeithas Cludiant Cymunedol wedi cysylltu â mi gan eu bod nhw wrthi'n ceisio ymestyn eu cynllun sgwter Wheels 2 Work yng ngogledd sir Benfro sy'n galluogi pobl sydd heb drafnidiaeth o gwbl i fynd ar sgwter a mynd i'r gwaith. Ond yr hyn y maen nhw wedi ei ddweud wrthyf yw bod y broses ei hun—nid y cais o reidrwydd, ond y broses ar gyfer ymdrin â'r cais hwnnw—bellach yn rhoi'r prosiect cyfan yn y fantol, gan fod y bobl hynny a oedd wedi ymrwymo'n wreiddiol i'w helpu bellach yn cerdded i ffwrdd oherwydd pa mor hwyr y mae'r arian hwnnw'n cael ei gyflwyno. Felly, fy nghwestiwn i chi, Prif Weinidog, yw: a yw Llywodraeth Cynulliad Cymru yn gwybod am unrhyw oedi sy'n achosi i hyn ddigwydd? Ac a wnewch chi ddefnyddio eich cymwynasgarwch i o leiaf ymchwilio i'r hyn sy'n achosi'r rhwystr hwn i'r hyn sy'n gynllun da iawn ac sydd wedi bod yn gweithredu yn y gorffennol?
Well, Llywydd, I thank Joyce Watson for drawing attention to the innovative work that goes on in community transport, particularly in south-west Wales. There are a series of initiatives that have been taken in that part of Wales, which allow us to build on those as we develop further ideas in community transport that can be applied elsewhere in the nation. It is important, isn't it, Llywydd, always to remind Members that this is public money that is being invested, that it has to be accounted for properly and that sometimes there are requirements that we have to insist upon from people who are the recipients of that public money before that money can be released to them. I'm not directly aware of the Wheels 2 Work scooter scheme, although it sounds a very interesting idea, and if the Member wishes to write to me with further details of the delays, as the programme sees it, then of course I will be very happy to investigate them.
Wel, Llywydd, hoffwn ddiolch i Joyce Watson am dynnu sylw at y gwaith arloesol sy'n cael ei wneud ym maes trafnidiaeth gymunedol, yn enwedig yn y de-orllewin. Ymgymerwyd â chyfres o fentrau yn y rhan honno o Gymru, sy'n caniatáu i ni adeiladu ar y rheini wrth i ni ddatblygu rhagor o syniadau ym maes trafnidiaeth gymunedol y gellir eu defnyddio mewn mannau eraill yn y wlad. Mae'n bwysig, onid yw, Llywydd, i atgoffa Aelodau bob amser mai arian cyhoeddus yw hwn sy'n cael ei fuddsoddi, bod yn rhaid rhoi cyfrif amdano'n briodol a bod gofynion, weithiau, y mae'n rhaid i ni eu mynnu gan bobl sy'n derbyn yr arian cyhoeddus hwnnw cyn y gellir rhyddhau'r arian hwnnw iddynt. Nid wyf i'n ymwybodol yn uniongyrchol o gynllun sgwter Wheels 2 Work, er ei fod yn swnio'n syniad diddorol iawn, ac os hoffai'r Aelod ysgrifennu ataf gyda rhagor o fanylion am yr oedi, fel y mae'r rhaglen yn ei weld, yna wrth gwrs byddaf yn hapus iawn i ymchwilio iddynt.
First Minister, you were quite right to identify that this is public money, and scrutiny is required to make sure that it delivers value for money, but one scheme that has proved problematic with the rural development scheme—and I have raised it with the Minister as well—is the woodland grant scheme. It is a very bureaucratic scheme. People have open windows when they can plant in the season; it's not something where you can plant trees 12 months of the year. And I'd be grateful, if you do have an understanding of that particular scheme, whether you would indicate whether you are satisfied with the progress that's been made getting money out the door, as it were. Or does this scheme need a review so that the Government can get back on track with its own target of 100,000 hectares of woodland to be planted in Wales by 2030?
Prif Weinidog, roeddech chi yn llygad eich lle i nodi mai arian cyhoeddus yw hwn, ac mae angen craffu i wneud yn siŵr ei fod yn sicrhau gwerth am arian, ond un cynllun sydd wedi achosi problemau gyda'r cynllun datblygu gwledig—ac rwyf i wedi ei godi gyda'r Gweinidog hefyd—yw'r cynllun grantiau coetir. Mae'n gynllun biwrocrataidd iawn. Mae gan bobl adegau penodol pryd y gallan nhw blannu yn ystod y tymor; nid yw'n rhywbeth lle gallwch chi blannu coed 12 mis y flwyddyn. A byddwn yn ddiolchgar, os oes gennych chi ddealltwriaeth o'r cynllun penodol hwnnw, pe byddech chi'n nodi pa un a ydych chi'n fodlon ar y cynnydd a wnaed o ran cael arian allan drwy'r drws, fel petai. Neu a oes angen adolygiad o'r cynllun hwn fel y gall y Llywodraeth gael yn ôl ar y trywydd iawn gyda'i tharged ei hun o 100,000 hectar o goetir i'w blannu yng Nghymru erbyn 2030?
Llywydd, we are very determined that we will increase the rate at which woodland in Wales is planted. We want to make full use of that woodland grant scheme, and where there are inefficiencies in the way that it operates, we are very keen indeed to eliminate them. Let me cheer the Member up briefly by saying that if there is any silver lining to Brexit, it may be that if the United Kingdom—and it's an 'if', isn't it—leaves the European Union and we have the administration of funds in our own hands, we recognise that there are some ways in which we might be able to administer those funds that would make it easier for money to leave the Welsh Government and to be deployed for the purposes for which we intend it to make a difference.
Llywydd, rydym ni'n benderfynol iawn y byddwn yn cynyddu'r gyfradd o blannu coetir yng Nghymru. Rydym ni eisiau gwneud defnydd llawn o'r cynllun grant coetiroedd hwnnw, ac os oes aneffeithlonrwydd yn y modd y mae'n gweithredu, rydym ni'n awyddus dros ben i gael gwared ar hynny. Gadewch i mi godi calon yr Aelod am ychydig trwy ddweud, os oes unrhyw ymyl arian i Brexit, efallai mai hwnnw yw os bydd Deyrnas Unedig—ac 'os' yw hynny onid e—yn gadael yr Undeb Ewropeaidd a bod gweinyddu cyllid yn ein dwylo ein hunain, rydym ni'n cydnabod bod rhai ffyrdd y gallem ni weinyddu'r arian hwnnw a fyddai'n ei gwneud yn haws i arian adael Llywodraeth Cymru a chael ei ddefnyddio at y dibenion lle'r ydym ni'n bwriadu iddo wneud gwahaniaeth.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella canlyniadau addysgol plant ag anghenion addysgol arbennig? OAQ54212
6. What action is the Welsh Government taking to improve the educational outcomes for children with special educational needs? OAQ54212
Llywydd, equity and inclusion are at the heart of our national mission for education. We are committed to ensuring all learners experience a high standard of education and reach their full potential. This is the purpose of this Assembly's Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018.
Llywydd, mae tegwch a chynhwysiant yn ganolog i'n cenhadaeth genedlaethol ar gyfer addysg. Rydym ni wedi ymrwymo i sicrhau bod pob dysgwr yn cael addysg o safon uchel ac yn gwireddu ei lawn botensial. Dyma ddiben Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 y Cynulliad hwn.
First Minister, Welsh Government figures show that children with special educational leads are being significantly over-represented in permanent and temporary exclusion from Welsh schools. Pupils with SEN made up to 60 per cent of all permanent exclusions from maintained schools in Wales, despite being only 23 per cent of the school population. These figures suggest that exclusions are not being used as a matter of last resort for children with SEN, but as a norm. Does the First Minister agree that there is an urgent need for overhauling how the educational staff deal with pupils who have special educational needs who are disruptive and to work with schools and local authorities to get the number of exclusions down in Wales? Thank you.
Prif Weinidog, mae ffigurau Llywodraeth Cymru yn dangos bod plant ag anghenion addysgol arbennig yn cael eu gorgynrychioli'n sylweddol mewn gwaharddiadau parhaol a thros dro o ysgolion yng Nghymru. Roedd disgyblion ag AAA yn cynrychioli 60 y cant o'r holl waharddiadau parhaol o ysgolion a gynhelir yng Nghymru, er eu bod ddim ond yn 23 y cant o boblogaeth ysgolion. Mae'r ffigurau hyn yn awgrymu nad yw gwaharddiadau yn cael eu defnyddio fel dewis olaf ar gyfer plant sydd ag AAA, ond fel norm. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno bod angen brys i weddnewid sut y mae'r staff addysgol yn ymdrin â disgyblion ag anghenion addysgol arbennig sy'n aflonyddgar ac i weithio gydag ysgolion ac awdurdodau lleol i leihau nifer y gwaharddiadau yng Nghymru? Diolch.
Llywydd, I share the Member's concern, and I know that the education Minister does as well, at the over-representation amongst school exclusions of pupils with additional learning needs. It's partly why we are investing £20 million to prepare the system and staff for the new regime that flows from the Act that was put on the statute book in this Chamber, and, in doing so, we certainly look to those figures to see a reduction in the proportion of school exclusion that comes from pupils that have those additional learning needs.
Llywydd, rwyf i'n rhannu pryder yr Aelod, a gwn fod y Gweinidog addysg yn gwneud hynny hefyd, ynghylch gorgynrychiolaeth y disgyblion sydd ag anghenion dysgu ychwanegol ymhlith gwaharddiadau o ysgolion. Dyna'n rhannol pam yr ydym ni'n buddsoddi £20 miliwn i baratoi'r system a'r staff ar gyfer y gyfundrefn newydd sy'n deillio o'r Ddeddf a roddwyd ar y llyfr statud yn y Siambr hon, a, thrwy wneud hynny, rydym ni'n sicr yn disgwyl gweld gostyngiad yn y ffigurau hynny o ran cyfran y gwaharddiadau o'r ysgol sy'n dod o blith disgyblion sydd â'r anghenion dysgu ychwanegol hynny.
First Minister, whilst I appreciate very much the legislation that Welsh Government's put into place to ensure that families are able to benefit from the additional learning needs support that they should be getting, we still get many letters from constituents expressing the challenges they face on a daily basis in being able to ensure that their children can get access to that support. Last week, I had a constituent who contacted me and said they had a diagnosis for their child, but they were getting difficulties in getting the local authority to actually deliver the support that diagnosis identified. Now, one of the important things, therefore, we need to ensure is that, whilst we put the legislation in place, we are able to ensure and enforce that that legislation is delivered by local authorities so that families no longer have to face the challenges that the legislation was there to change. Would you therefore look in the Welsh Government and see how we can actually ensure local authorities deliver the support needed when a child has a diagnosis, has those needs identified but, in a situation like this—he's going into a new school in September and doesn't know whether the support that has been given in a statement will be given to him yet.
Prif Weinidog, er fy mod i'n gwerthfawrogi'n fawr iawn y ddeddfwriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi ei chyflwyno i sicrhau bod teuluoedd yn gallu elwa ar y cymorth anghenion dysgu ychwanegol y dylen nhw fod yn ei gael, rydym ni'n dal i gael llawer o lythyrau gan etholwyr yn cyfleu'r heriau y maen nhw'n eu hwynebu yn feunyddiol o ran gallu sicrhau bod eu plant yn gallu cael gafael ar y cymorth hwnnw. Yr wythnos diwethaf, cefais etholwr a gysylltodd â mi i ddweud ei fod wedi cael diagnosis ar gyfer ei blentyn, ond yn cael anawsterau o ran cael yr awdurdod lleol i ddarparu'r cymorth a nodwyd yn y diagnosis. Nawr, un o'r pethau pwysig, felly, y mae angen i ni sicrhau, tra ein bod ni'n rhoi'r ddeddfwriaeth ar waith, yw ein bod ni'n gallu sicrhau a gorfodi bod y ddeddfwriaeth honno yn cael ei darparu gan awdurdodau lleol fel nad oes yn rhaid i deuluoedd wynebu mwyach yr heriau yr oedd y ddeddfwriaeth yno i'w newid. A wnewch chi edrych felly yn Llywodraeth Cymru i weld sut y gallwn ni sicrhau mewn gwirionedd bod awdurdodau lleol yn darparu'r cymorth sydd ei angen pan fydd plentyn yn cael diagnosis, yn cael nodi'r anghenion hynny ond, mewn sefyllfa fel hon—mae'n mynd i ysgol newydd ym mis Medi ac nid yw'n gwybod hyd yn hyn pa un a fydd y cymorth a roddwyd mewn datganiad yn cael ei roi iddo.
Well, Llywydd, as David Rees knows, I know the Act itself is to be phased in from September of this year, so the Act is not yet—September of next year, I beg your pardon. So, the Act is not yet delivering the benefits that it's designed to achieve and which were endorsed on the floor of the Assembly. There is a mandatory phased introduction of the Act from September 2020—that's why we are upskilling the profession in advance of it.
The point, I think, that I want to underline in what the Member says is that there is an existing regime, and local authorities must comply with that existing regime. They have legal duties that they must discharge, and we have asked the five transformation leads that we have appointed to help smooth the path to the new regime to emphasise to local authorities their continuing obligations to meet the needs of young people with additional learning needs under the existing system right through until the new regime begins to make its impact.
Wel, Llywydd, fel y mae David Rees yn gwybod, gwn y bydd y Ddeddf ei hun yn cael ei chyflwyno'n raddol o fis Medi eleni ymlaen, felly nid yw'r Ddeddf eto—Medi y flwyddyn nesaf, mae'n ddrwg gen i. Felly, nid yw'r Ddeddf yn cynnig y manteision y bwriedir iddi eu cynnig ac a gymeradwywyd ar lawr y Cynulliad hyd yma. Ceir cyflwyniad graddol gorfodol o'r Ddeddf o fis Medi 2020—dyna pam yr ydym ni'n uwchsgilio'r proffesiwn ymlaen llaw.
Y pwynt, rwy'n credu, yr wyf i eisiau ei danlinellu yn yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud yw bod trefn bresennol, ac mae'n rhaid i awdurdodau lleol gydymffurfio â'r drefn bresennol honno. Mae ganddyn nhw ddyletswyddau cyfreithiol y mae'n rhaid iddyn nhw eu cyflawni, ac rydym ni wedi gofyn i'r pum arweinydd gweddnewid yr ydym ni wedi eu penodi i helpu i hwyluso'r llwybr at y drefn newydd i bwysleisio i awdurdodau lleol eu rhwymedigaethau parhaus i ddiwallu anghenion pobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol o dan y system bresennol yn ystod yr holl gyfnod tan y bydd y drefn newydd yn dechrau cael effaith.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddarparu'r cynllun Arbed yng Nghanol De Cymru? OAQ54213
7. Will the First Minister provide an update on the delivery of the Arbed scheme in South Wales Central? OAQ54213
Llywydd, over its lifetime, to date, Arbed has delivered schemes in South Wales Central to tackle fuel poverty benefiting over 3,000 properties. There are nine schemes in development for this year, in all parts of the region.
Llywydd, yn ystod ei oes, hyd yn hyn, mae Arbed wedi darparu cynlluniau yng Nghanol De Cymru i fynd i'r afael â thlodi tanwydd sydd wedi bod o fudd i dros 3,000 o gartrefi. Mae naw cynllun yn cael eu datblygu ar gyfer eleni, ym mhob rhan o'r rhanbarth.
First Minister, there's an old joke about how many people it takes to change a light bulb, but the question should be: what does it cost your Welsh Labour Government to change a light bulb in Wales? The answer is up to £245 under Labour's Arbed scheme, because that is what contractors have been encouraged to charge for 'soft' lighting measures—in effect, changing light bulbs. And for water measures, which simply involves screwing an aerator into a tap, less than a couple of minutes' work, the price is up to £124. Are you also aware that your Government, in the fight against climate change, is paying Arbed to change boilers that can basically be brand-new, and they're installing less energy-efficient boilers? And that's the contractors themselves telling me that. This is because, once an area is identified for Arbed support, every house in the area is eligible to apply, with no due diligence, regardless of circumstances. So, I would say that your due diligence on Arbed is an embarrassment. People in Wales are struggling, facing costs across the board, and yet your Government is paying £240 to change one of these—up to £240, and £124 for an aerator. Do you acknowledge these figures? How can you justify them? And will you now launch an inquiry?
Prif Weinidog, ceir hen jôc am faint o bobl y mae'n ei gymryd i newid bwlb golau, ond yr hyn y dylai'r cwestiwn fod yw: beth mae'n ei gostio i'ch Llywodraeth Lafur Cymru chi newid bwlb golau yng Nghymru? Yr ateb yw hyd at £245 o dan gynllun Arbed Llafur, oherwydd dyna'r hyn y mae contractwyr wedi cael eu hannog i'w godi am fesurau goleuo 'ysgafn'—newid bylbiau golau i bob pwrpas. Ac ar gyfer mesurau dŵr, sy'n golygu'n syml sgriwio awyrydd ar dap, llai nag ychydig funudau o waith, mae'r pris hyd at £124. A ydych chi hefyd yn ymwybodol bod eich Llywodraeth chi, yn y frwydr yn erbyn y newid yn yr hinsawdd, yn talu Arbed i newid bwyleri a all fod yn newydd sbon fwy neu lai, a'u bod yn gosod bwyleri sy'n arbed llai o ynni? A'r contractwyr eu hunain sy'n dweud hynny wrthyf i. Mae hyn oherwydd, ar ôl i ardal gael ei nodi ar gyfer cymorth Arbed, mae pob tŷ yn yr ardal yn gymwys i wneud cais, heb unrhyw ddiwydrwydd dyladwy, waeth beth fo'r amgylchiadau. Felly, byddwn i'n dweud bod eich diwydrwydd dyladwy ar Arbed yn gywilyddus. Mae pobl yng Nghymru mewn trafferthion, yn wynebu costau o bob cwr, ac eto mae eich Llywodraeth yn talu £240 i newid un o'r rhain—hyd at £240, a £124 am awyrydd. A ydych chi'n cydnabod y ffigurau hyn? Sut y gallwch chi eu cyfiawnhau? Ac a wnewch chi lansio ymchwiliad nawr?
Llywydd, the Arbed contract was extensively scrutinised on the floor of this Assemby. The award of the contract was challenged by Members of this Assembly. Meetings were organised and reports produced in order to giver confidence to Members of the Assembly that the contract had been properly awarded, and that it would continue to add to the 54,000 homes in Wales that, as a result of the Arbed scheme, are now prospering as a result of it, and that 6,000 more homes in Wales will benefit from Arbed 3. That is the big picture here. There are families who were living in fuel poverty that are not living in fuel poverty today. They were people who were living in unacceptable conditions. They now live in homes that are well insulated and well heated. I think that's a matter to be proud of. I understand that the Member doesn't.FootnoteLink
Llywydd, craffwyd yn helaeth ar gontract Arbed ar lawr y Cynulliad hwn. Heriwyd dyfarniad y contract gan Aelodau'r Cynulliad hwn. Trefnwyd cyfarfodydd a lluniwyd adroddiadau er mwyn rhoi hyder i Aelodau'r Cynulliad bod y contract wedi ei ddyfarnu'n briodol, ac y byddai'n parhau i ychwanegu at y 54,000 o gartrefi yng Nghymru sydd, o ganlyniad i'r cynllun Arbed, yn ffynnu erbyn hyn o ganlyniad iddo, a bydd 6,000 yn fwy o gartrefi yng Nghymru yn elwa ar Arbed 3. Dyna'r darlun mawr yn y fan yma. Mae teuluoedd a oedd yn byw mewn tlodi tanwydd nad ydyn nhw'n byw mewn tlodi tanwydd heddiw. Roedden nhw'n bobl a oedd yn byw o dan amodau annerbyniol. Maen nhw bellach yn byw mewn cartrefi sydd wedi eu hinsiwleiddio'n dda ac wedi eu cynhesu'n dda. Rwyf i'n credu bod hwnnw'n fater i ymfalchïo ynddo. Rwyf i'n deall nad yw'r Aelod yn gwneud hynny.FootnoteLink
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am sut y byddai banc cymunedol i Gymru o fudd i gymunedau yng Nghaerffili? OAQ54232
8. Will the First Minister make a statement on how a community bank for Wales would benefit communities in Caerphilly? OAQ54232
Llywydd, bank closures continue to have a detrimental impact on access to banking services for individuals, communities and small and medium-sized enterprises across Wales. Community banks have a potentially important role in regionalising and localising financial flows, and to continue the provision of banking services in communities such as Caerphilly.
Llywydd, mae cau banciau yn parhau i gael effaith niweidiol ar fynediad at wasanaethau bancio i unigolion, cymunedau a busnesau bach a chanolig eu maint ledled Cymru. Efallai y bydd gan fanciau cymunedol swyddogaeth bwysig o ran rhanbarthu a lleoleiddio llifau ariannol, a pharhau'r ddarpariaeth o wasanaethau bancio mewn cymunedau fel Caerffili.
On Wednesday last week, Lloyds Banking Group announced that they were closing their branch in Bargoed in my constituency. Previously, HSBC have pulled out, NatWest have closed their branch in Ystrad Mynach, and Barclays have closed their branch in Nelson. We are seeing a desertion of the northern Valleys by the commercial banks. Only a few weeks ago, we held, with the Welsh Government, in Bargoed, a business advice and support surgery for the community of Bargoed, not only to showcase what Bargoed can do but also to support those businesses that want to grow. So, this makes Lloyds's decision even more grimly ironic.
The Economy, Infrastructure and Skills Committee is currently exploring this very issue, and particularly a community bank. So, with that in mind, could he outline what benefit a community bank will have specifically for a community like Bargoed? Also, how will that community benefit be spread across the constituency? To also be clear: is this a Welsh Government policy, to support a community bank?
Ddydd Mercher yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Lloyds Banking Group eu bod yn cau eu cangen ym Margoed yn fy etholaeth i. Yn flaenorol, mae HSBC wedi tynnu allan, mae NatWest wedi cau eu cangen yn Ystrad Mynach, ac mae Barclays wedi cau eu cangen yn Nelson. Rydym ni'n gweld y banciau masnachol yn cefnu ar ardal ogleddol y cymoedd. Dim ond ychydig wythnosau yn ôl, cynhaliwyd gennym, gyda Llywodraeth Cymru, ym Margoed, gymhorthfa cyngor a chymorth busnes i gymuned Bargoed, nid yn unig i ddangos yr hyn y gall Bargoed ei wneud ond hefyd i gynorthwyo'r busnesau hynny sydd eisiau tyfu. Felly, mae hyn yn gwneud penderfyniad Lloyd's hyd yn oed yn fwy llym ac eironig.
Mae Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau wrthi'n archwilio'r union fater hwn ar hyn o bryd, a banc cymunedol yn arbennig. Felly, gyda hynny mewn golwg, a allai amlinellu pa fudd a gaiff banc cymunedol yn benodol ar gyfer cymuned fel Bargoed? Hefyd, sut y caiff y budd cymunedol hwnnw ei ledaenu ar draws yr etholaeth? I fod yn eglur hefyd: a yw hwn yn bolisi Llywodraeth Cymru, sef cefnogi banc cymunedol?
Llywydd, it certainly is a Welsh Government policy to support the development of a community bank for Wales. Those who have promoted it are very clear that it has to be a community bank. In that sense, ownership of it has to belong to those communities where we hope new bank branches will open. Hefin David is completely correct that conventional banking is deserting communities right across the country—250 or more bank branch closures since 2015. A community bank of the sort that we are designing—. And Hefin David and other Members who have taken an interest in this topic will want to know that there was a visit yesterday from a delegation from Wales, including a representative from my office, to Bicester, where there is a demonstration unit showing how all the technologies and user equipment needed to support the new idea of a community bank can be there for people to go and see it in operation. They came back from that visit with a renewed confidence that it would be possible to design a community bank for Wales that will focus on Welsh citizens and SMEs, not on large corporate customers, and will focus on providing those savings and loans services on which individual citizens and small businesses rely.
Llywydd, mae'n sicr yn bolisi gan Lywodraeth Cymru i gefnogi datblygiad banc cymunedol i Gymru. Mae'r rhai sydd wedi ei hyrwyddo yn eglur iawn bod yn rhaid iddo fod yn fanc cymunedol. Yn yr ystyr hwnnw, mae'n rhaid i berchnogaeth arno berthyn i'r cymunedau hynny lle'r ydym ni'n gobeithio y bydd canghennau banc newydd yn agor. Mae Hefin David yn hollol gywir bod bancio confensiynol yn cefnu ar gymunedau ledled y wlad—250 neu fwy o ganghennau banc wedi cau ers 2015. Bydd banc cymunedol o'r math yr ydym ni'n ei gynllunio—. A bydd Hefin David ac Aelodau eraill sydd wedi cymryd diddordeb yn y pwnc hwn eisiau gwybod y bu ymweliad ddoe gan ddirprwyaeth o Gymru, yn cynnwys cynrychiolydd o'm swyddfa i, i Bicester, lle ceir uned arddangos sy'n dangos sut y gall yr holl dechnolegau ac offer defnyddwyr sydd eu hangen i gefnogi'r syniad newydd o fanc cymunedol fod yno i bobl fynd i'w gweld ar waith. Daethan nhw yn ôl o'r ymweliad hwnnw gyda ffydd o'r newydd y byddai'n bosibl cynllunio banc cymunedol i Gymru a fydd yn canolbwyntio ar ddinasyddion Cymru a BBaChau, nid ar gwsmeriaid corfforaethol mawr, a bydd yn canolbwyntio ar ddarparu'r gwasanaethau cynilo a benthyca hynny y mae dinasyddion unigol a busnesau bach yn dibynnu arnynt.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd, Rebecca Evans, i wneud ei datganiad.
The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd, Rebecca Evans, to make her statement.
Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business. Later this afternoon, the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs will make a statement on 'Sustainable Farming and Our Land'. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd y Gweinidog dros yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig yn gwneud datganiad am 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir'. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Minister, please could I ask for a statement from the Welsh Government on what more can be done to assist our armed forces veterans suffering from post-traumatic stress disorder back into employment? Last week, I was greatly saddened to read about the case of my constituent, Mr Anthony Lock from Newport. Mr Lock is a former soldier with the Royal Welsh who was injured in two blasts in Afghanistan, and suffered from PTSD. Mr Lock has a citation for exemplary leadership and bravery and yet remains unemployed in spite of submitting hundreds of applications for jobs. He believes he is being discriminated against because he suffers from PTSD.
Further, I am also concerned that staff at job centres appear to be unaware of the armed forces champions scheme in helping veterans into work. Please could we have a statement from the Welsh Government on what more can be done to help Anthony Lock and all veterans who find themselves in a similar situation so we can repay the debt we owe them for their service to our nation and great bravery and gallantry? Thank you.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â beth arall y gellir ei wneud i helpu ein cyn-filwyr yn y lluoedd arfog, sy'n dioddef o anhwylder straen wedi trawma, i ddychwelyd i'r gwaith? Yr wythnos diwethaf, roedd yn dristwch mawr imi ddarllen am achos fy etholwr, Mr Anthony Lock o Gasnewydd. Mae Mr Lock yn gyn-filwr gyda'r Cymry Brenhinol a anafwyd mewn dau ffrwydrad yn Affganistan, ac a dioddefodd o PTSD. Cafodd Mr Lock glod am ei arweinyddiaeth ragorol a'i ddewrder ac eto i gyd mae'n parhau'n ddi-waith er gwaethaf cyflwyno cannoedd o geisiadau am swyddi. Mae'n credu ei fod yn destun gwahaniaethu oherwydd ei fod yn dioddef o PTSD.
Ymhellach, rwyf hefyd yn pryderu yr ymddengys fel nad yw staff mewn canolfannau gwaith yn ymwybodol o gynllun pencampwyr y lluoedd arfog o ran helpu cyn-filwyr i gael gwaith. A gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch beth arall y gellir ei wneud i helpu Anthony Lock a'r holl gyn-filwyr sy'n eu cael eu hunain mewn sefyllfa debyg fel y gallwn ni ad-dalu'r ddyled sydd arnom iddynt am eu gwasanaeth i'n cenedl a'u dewrder mawr? Diolch.
Mohammad Asghar raises a really important issue, because we know our armed servicemen and women leave the forces with a whole myriad of skills—the leadership skills, for example, that Mohammad Asghar spoke of, which would be absolutely invaluable in the workplace. I know the Minister with responsibility for local government, who has some oversight of the armed forces champions within local government, is really passionate about this area, and is interested in looking at the way in which military skills and civilian skills need to match up better so that the individuals on leaving the armed forces are able to use the skills and qualifications that they've gained in that setting in civilian life in order to enter more smoothly into the workplace. But if there is further information to share with you, I will make sure that the Minister does so.
Mae Mohammad Asghar yn codi mater pwysig iawn. Rydym yn ymwybodol fod ein milwyr, gwrywaidd a benywaidd, yn gadael y lluoedd arfog â myrdd o sgiliau—y sgiliau arwain, er enghraifft, y soniodd Mohammad Asghar amdanyn nhw, a fyddai'n gwbl amhrisiadwy yn y gweithle. Gwn fod y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros lywodraeth leol, sydd â rhywfaint o oruchwyliaeth dros bencampwyr y lluoedd arfog mewn llywodraeth leol, yn angerddol iawn am y maes hwn. Mae ganddo ddiddordeb mewn ystyried sut y mae angen i sgiliau milwrol a sgiliau sifil gyfateb yn well fel y gall yr unigolion sy'n gadael y lluoedd arfog ddefnyddio'r sgiliau a'r cymwysterau a enillwyd yno mewn bywyd sifil er mwyn hwyluso'r mynediad i'r gweithle. Ond os bydd rhagor o wybodaeth i'w rhannu â chi, byddaf yn sicrhau bod y Gweinidog yn gwneud hynny.
I have two important health matters I'd like to raise with you this afternoon. Last month, I raised my concerns that the Government had yet to open its promised gender clinic. It was expected in April of this year, following the budget agreement between Plaid Cymru and the Labour Government, and I was pleased to see the long-overdue announcement yesterday that the Welsh gender service will start seeing patients in September. This will be a major step in ensuring that our trans citizens are given access to high-standard and potentially life-saving healthcare in Wales.
However, concerns have already been raised with me about the viability of this service, with the possibility that the service will deploy psychiatrists untrained as gender clinicians to plug the resource gap. With only a week to go until recess, and no opportunity before September to scrutinise the health Minister on the new service, we need urgent assurances from that Minister that the clinic will open with adequate resources and properly trained clinicians that can provide its patients with the healthcare that they need. So, could the health Minister therefore please bring forward a written or an oral statement, or could he write to me outlining how the Government will ensure that these concerns are addressed?
I also want to raise a sensitive issue that has been brought to my attention over the weekend, from a woman in the Rhondda who lost a baby at 13 weeks into her pregnancy following a car accident. To say that this was a deeply distressing experience for her and her family would be a gross understatement. This women approached me because she has had to fight, amidst all-encompassing grief, for the right to take ownership of her baby's remains so that she could organise a funeral. After a series of errors in terms of her care, she says that persistent pressure was applied on her at the hospital for them to take responsibility for the baby's remains. She also said that neither counselling nor bereavement support was offered to her during her initial stay in hospital. She wasn't even sent home from Prince Charles Hospital with any leaflets. She has been offered these services subsequently, though she will have to travel to the Beresford clinic in Newport to receive those services, and that isn't straightforward.
I'd like this Government to outline what policy and guidance there is for hospital trusts to ensure that would-be parents like the woman who has approached me are treated with full compassion and dignity at times of such tragedy.
Mae gennyf i ddau fater iechyd pwysig yr hoffwn i eu codi gyda chi y prynhawn yma. Y mis diwethaf, lleisiais fy mhryderon nad yw'r Llywodraeth eto wedi agor y clinig rhyw a addawyd ganddi. Roedd disgwyl y byddai hynny'n digwydd ym mis Ebrill eleni, yn dilyn y cytundeb cyllideb rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth Lafur, ac roeddwn i'n falch o weld y cyhoeddiad hirddisgwyliedig ddoe y bydd gwasanaeth rhyw Cymru yn dechrau gweld cleifion ym mis Medi. Bydd hwn yn gam mawr i sicrhau bod ein dinasyddion trawsrywiol yn cael cynnig gofal iechyd o safon uchel a allai, o bosibl, achub bywydau yng Nghymru.
Fodd bynnag, codwyd pryderon eisoes gyda mi ynglŷn â hyfywedd y gwasanaeth hwn, gyda'r posibilrwydd y bydd y gwasanaeth yn defnyddio seiciatryddion heb eu hyfforddi fel clinigwyr rhyw i lenwi'r bwlch adnoddau. Gyda dim ond wythnos i fynd tan y toriad, a dim cyfle cyn mis Medi i graffu ar y Gweinidog iechyd o ran y gwasanaeth newydd, mae angen sicrwydd arnom ar frys gan y Gweinidog hwnnw y bydd y clinig yn agor gydag adnoddau digonol a chlinigwyr wedi'u hyfforddi'n briodol a all ddarparu'r gofal iechyd y mae ei angen ar ei gleifion. Felly, a wnaiff y Gweinidog iechyd gyflwyno datganiad ysgrifenedig neu lafar, neu a wnaiff ysgrifennu ataf i yn amlinellu sut y bydd y Llywodraeth yn sicrhau bod y pryderon hyn yn cael sylw?
Rwyf hefyd am godi mater sensitif sydd wedi cael ei ddwyn i'm sylw dros y penwythnos, gan fenyw yn y Rhondda a gollodd faban 13 wythnos i mewn i'w beichiogrwydd ar ôl damwain car. Byddai dweud bod hyn wedi bod yn brofiad trallodus iawn iddi hi a'i theulu yn dipyn o danddatganiad. Daeth y fenyw hon ataf i gan ei bod wedi gorfod ymladd, yng nghanol galar dwys, am yr hawl i gymryd perchnogaeth o weddillion ei baban fel y gallai drefnu'r angladd. Ar ôl cyfres o gamgymeriadau o ran ei gofal, dywed hi fod llawer o bwysau wedi'i roi arni yn yr ysbyty iddyn nhw gymryd cyfrifoldeb am weddillion y baban. Dywedodd hefyd na chynigiwyd gwasanaeth cwnsela na chymorth profedigaeth iddi yn ystod ei chyfnod cyntaf yn yr ysbyty. Ni chafodd unrhyw daflenni hyd yn oed pan adawodd ysbyty'r Tywysog Siarl am adref. Mae hi wedi cael cynnig y gwasanaethau hyn wedi hynny, er y bydd yn rhaid iddi deithio i glinig Beresford yng Nghasnewydd i gael y gwasanaethau hynny, ac nid yw hynny'n hawdd.
Hoffwn i i'r Llywodraeth hon amlinellu pa bolisi ac arweiniad a geir ar gyfer ymddiriedolaethau ysbytai er mwyn sicrhau y bydd rhieni, fel y fenyw sydd wedi dod ataf i, yn cael eu trin â thosturi ac urddas llawn ar adegau o drychineb fel hyn.
Thank you for raising both of these important issues. Clearly, the experiences of your constituent are extremely distressing, and nobody should leave hospital in that kind of situation without the kind of support wrapped around them that they would need at a time like that. The health Minister has heard your comments and he'd be grateful if you would write to him with further details about the particular case so that we can look at that.
The second issue you raised related to the gender clinic. The health Minister did provide a written statement yesterday on the gender clinic, which is due to open in the autumn, but the specialist is already in place and working in the community. And the health Minister is very aware of the importance of getting the balance right between general psychology and specialist support. But if I can refer you to the statement of yesterday, and, if there are further issues following from that, I'm sure that the Minister would be happy to answer any of your questions.FootnoteLink
Diolch am godi'r ddau fater pwysig hyn. Yn amlwg, mae profiadau eich etholwraig yn peri gofid mawr, ac ni ddylai neb orfod gadael yr ysbyty mewn sefyllfa debyg, heb y fath o gefnogaeth gofleidiol y byddai ei hangen arnyn nhw ar adeg fel honno. Mae'r Gweinidog Iechyd wedi clywed eich sylwadau a byddai'n ddiolchgar petaech chi'n ysgrifennu ato gan roi rhagor o fanylion am yr achos penodol hwn er mwyn inni allu edrych ar hynny.
Roedd yr ail fater a godwyd gennych yn ymwneud â'r clinig rhyw. Darparwyd datganiad ysgrifenedig ddoe gan y Gweinidog iechyd am y clinig rhyw, sydd i fod agor yn yr hydref, ond mae'r arbenigwr eisoes yn ei le ac yn gweithio yn y gymuned. Mae'r Gweinidog iechyd yn ymwybodol iawn o bwysigrwydd cael y cydbwysedd cywir rhwng seicoleg gyffredinol a chefnogaeth arbenigol. Ond os gallaf eich cyfeirio at ddatganiad ddoe, ac os oes materion pellach yn deillio o hynny, rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn hapus i ateb unrhyw un o'ch cwestiynau.FootnoteLink
Trefnydd, last week, obviously, we're fully aware of the tragic circumstances in the rail incident in Margam in my constituency and the loss of life of two individuals. I appreciate the Deputy Minister made a statement last Wednesday on that, and I understand fully that the investigation has to take place and we will be awaiting those results. But I've been contacted by Network Rail to indicate that, tomorrow, they will be holding a minute's silence at 10 a.m. in respect of the loss of life of those two individuals, and perhaps the Welsh Government could join in that minute's silence tomorrow to mark the loss of life and the incident, and ensure that we get as much out of this to ensure that no-one who goes to work on a railway in the morning has to lose their life simply because they're doing their job.
On a second point—the steel sector; we had a presentation today on the future of the steel sector, which John Griffiths hosted. And, clearly, there's a question mark over the global implications on steel. We've also seen recently the change of Tata leadership in Tata Europe, and we also understand the global changes in steel very much. So, when we have a new incoming Prime Minister, whichever one it is, it will be a new Prime Minister, and probably a new Secretary of State. So, can I ask the Welsh Government for a statement from the Minister for Economy and Transport? And, hopefully, he will have met the new incoming Secretary of State for Business, Energy and Industrial Strategy in the summer to talk about the future of steel. Steel is crucial to the Welsh economy. It is important in my constituency, as you fully well know. And the loss of the British Steel business, or the uncertainty of the British Steel business, doesn't help the UK steel sector as we move forward. Brexit is another example of who knows what's going to happen. So, I hope that the Minister will actually have discussions during the summer recess—and I'm more than happy to have a statement during the summer recess—to discuss how the Welsh Government will be working with the UK Government to ensure that our steel sector, our steel industry, remains strong and competitive in the years ahead.
Trefnydd, yr wythnos diwethaf, yn amlwg, rydym yn gwbl ymwybodol o'r amgylchiadau trasig ar y rheilffordd ym Margam yn fy etholaeth i a'r bywydau a gollwyd gan ddau unigolyn. Rwy'n gwerthfawrogi bod y Dirprwy Weinidog wedi gwneud datganiad ddydd Mercher diwethaf am hynny, ac rwy'n deall yn iawn fod yn rhaid i'r ymchwiliad ddigwydd, a byddwn ni'n aros am y canlyniadau hynny. Ond mae Network Rail wedi cysylltu â mi i ddweud y byddan nhw, yfory, yn cynnal munud o dawelwch am 10 y bore, er parch i'r ddau unigolyn a gollodd eu bywydau. Ac efallai y gallai Llywodraeth Cymru ymuno yn y funud o dawelwch honno yfory i nodi'r bywydau a gollwyd a'r digwyddiad, ac i sicrhau ein bod yn dysgu o hyn ac na fydd unrhyw un sy'n mynd i weithio ar reilffordd yn y bore yn gorfod colli ei fywyd dim ond oherwydd ei fod yn gwneud ei waith.
A'r ail bwynt—y sector dur; cawsom gyflwyniad heddiw ar ddyfodol y sector dur, a gynhaliwyd gan John Griffiths. Ac, yn amlwg, mae marc cwestiwn dros y goblygiadau byd-eang ar ddur. Rydym hefyd wedi gweld y newid yn arweinyddiaeth Tata yn Tata Europe yn ddiweddar, ac rydym hefyd yn deall y newidiadau byd-eang mewn dur yn dda iawn. Felly, pan gawn ni Brif Weinidog newydd, p'un bynnag fydd e, bydd yn Brif Weinidog newydd, ac yn ôl pob tebyg bydd Ysgrifennydd Gwladol newydd. Felly, a gaf i ofyn i Lywodraeth Cymru am ddatganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth? A gobeithio y bydd ef wedi cwrdd â'r Ysgrifennydd Gwladol newydd dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol yn yr haf i siarad am ddyfodol y diwydiant dur. Mae dur yn hanfodol i economi Cymru. Mae'n bwysig yn fy etholaeth i, fel y gwyddoch chi'n iawn. Ac nid yw colli busnes Dur Prydain, neu ansicrwydd busnes Dur Prydain, yn helpu sector dur y DU wrth inni symud ymlaen. Mae Brexit yn enghraifft arall o bwy a ŵyr beth sy'n mynd i ddigwydd. Felly, gobeithiaf y bydd y Gweinidog yn cynnal trafodaethau yn ystod toriad yr haf—a byddaf i'n fwy na pharod i gael datganiad yn ystod toriad yr haf—i drafod sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod ein sector dur ni, ein diwydiant dur ni, yn parhau'n gryf ac yn gystadleuol yn y blynyddoedd sydd i ddod.
Thank you to David Rees for raising those issues. On the first, you know that we were deeply shocked by the news that the two Network Rail team members had lost their lives in a tragic accident. As David says, nobody goes to work and expects to lose their life in that way. It's extremely tragic. I know that there are investigations ongoing at the moment, but I will certainly speak to the Llywydd about how Welsh Government and the Assembly might most appropriately join in with that minute's silence at 10 o'clock tomorrow.
In terms of steel, there'll be, no doubt, some incoming Ministers now in the new UK Government when the new Prime Minister is in place. And it's certainly Welsh Government's intention to ensure that issues affecting Wales, and issues of importance to Wales, are very much high on the agenda, and brought very much into sharp focus for the UK Government incoming Ministers. I'll ensure that the economy Minister, as I think he naturally would, will highlight the importance of the steel industry to us.
Diolch i David Rees am godi'r materion hynny. O ran y cyntaf, fe wyddoch ein bod wedi cael ein syfrdanu'n fawr gan y newyddion fod dau aelod o dîm Network Rail wedi colli eu bywydau mewn damwain drasig. Fel y dywed David, nid oes unrhyw un yn mynd i'r gwaith ac yn disgwyl colli ei fywyd yn y ffordd honno. Mae'n hynod drasig. Gwn fod ymchwiliadau'n mynd rhagddynt ar hyn o bryd, ond byddaf yn sicr yn siarad â'r Llywydd ynghylch sut y gallai Llywodraeth Cymru a'r Cynulliad ymuno'n fwyaf priodol â distawrwydd y funud honno am 10 o'r gloch yfory.
O ran dur, yn ddiau, fe fydd rhai Gweinidogion newydd yn Llywodraeth y DU pan fydd y Prif Weinidog newydd yn ei le. Ac yn sicr, mae'n fwriad gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod materion sy'n effeithio ar Gymru, a materion sydd o bwys i Gymru, yn uchel iawn ar yr agenda, a'u bod yn dod i sylw'r Gweinidogion sy'n dod i mewn i Lywodraeth y DU. Byddaf yn gwneud yn siŵr fod Gweinidog yr Economi yn amlygu pwysigrwydd y diwydiant dur i ni, ac rwy'n siŵr y byddai'n naturiol yn gwneud hynny.
Could I ask for a statement, please, on the massive funding cuts that your Government have imposed on our national parks? The oldest national park in Wales is now under threat. Snowdonia is home to over 26,000, attracting 6 million people annually to enjoy its breathtaking scenery and world-leading attractions. Our unique landscape is a global attraction, and requires careful management to ensure a sustainable future. However, due to the year-on-year funding cuts imposed—they had well over £5.5 million—the budget now, they're looking to cut the authority's budget to just £4.4 million. So, this is going to result in, without a doubt, paths on Snowdon not being repaired; closure of all three information centres; the end of the Sherpa bus, which creates an invaluable link between the six main routes that travel up Snowdon, as well as the main car parks, villages and tourist attractions; closure of public toilets; loss of staff; and serious questions about the financial robustness of the authority. As should already be clear to you, the Welsh Government's financial plan is one of the greatest threats Snowdonia national park has ever seen, and the damage that's going to be imposed is to tourism, and, indeed, the Welsh language. Will you, or the relevant Minister, make a statement on funding to Snowdonia National Park Authority? Will you commit to investigating the devastating impact that these year-on-year cuts are having? And will you also explain how the Welsh Government will actually help our national parks financially to deliver on their own priorities? Thank you.
A gaf i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, ar y toriadau enfawr mewn cyllid y mae eich Llywodraeth chi wedi'u gorfodi ar ein parciau cenedlaethol? Mae'r parc cenedlaethol hynaf yng Nghymru bellach dan fygythiad. Mae Eryri yn gartref i dros 26,000, gan ddenu 6 miliwn o bobl yn flynyddol i fwynhau ei golygfeydd godidog ac atyniadau o'r radd flaenaf. Mae ein tirwedd unigryw yn atyniad byd-eang, ac mae angen ei rheoli'n ofalus er mwyn sicrhau dyfodol cynaliadwy. Fodd bynnag, oherwydd y toriadau ar gyllid flwyddyn ar ôl blwyddyn—roedd ganddyn nhw ymhell dros £5.5 miliwn—y gyllideb bresennol, maen nhw'n bwriadu torri cyllideb yr awdurdod i ddim ond £4.4 miliwn. Felly, mae hyn yn mynd i arwain, heb unrhyw amheuaeth, at beidio atgyweirio llwybrau ar yr Wyddfa; cau pob un o'r tair canolfan wybodaeth; y bws Sherpa yn dod i ben, sy'n creu cyswllt amhrisiadwy rhwng y chwe phrif lwybr sy'n mynd i fyny'r Wyddfa, yn ogystal â'r prif feysydd parcio, pentrefi ac atyniadau twristiaid; cau toiledau cyhoeddus; colli staff; a chwestiynau difrifol am gadernid ariannol yr awdurdod. Fel y dylai fod yn glir ichi eisoes, mae cynllun ariannol Llywodraeth Cymru yn un o'r bygythiadau mwyaf a welwyd gan Barc Cenedlaethol Eryri erioed, a bydd difrod yn cael ei wneud i dwristiaeth ac, yn wir, i'r iaith Gymraeg. A wnewch chi, neu'r Gweinidog perthnasol, ddatganiad am gyllido Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri? A wnewch chi ymrwymo i ymchwilio i'r effaith ddinistriol y mae'r toriadau hyn, flwyddyn ar ôl blwyddyn, yn ei chael? Ac a wnewch chi hefyd esbonio sut y bydd Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd yn helpu ein parciau cenedlaethol yn ariannol i gyflawni eu blaenoriaethau eu hunain? Diolch.
I'm aware of the pressure that the national parks are under, I'm aware of the pressure education is under, I'm aware of the pressure health is under, I'm aware of the pressure local government is under. And, if we want to talk about massive cuts, we can, because, on a like-for-like basis, the Welsh Government's budget is 5 per cent lower in real terms in 2019-20 than it was in 2010-11, equivalent to £800 million less to spend on public services, such as those with which Janet Finch-Saunders is concerned. Our revenue budget is 7 per cent lower per person than in 2010-11, so that's £350 less to spend on front-line services for each and every person in Wales. And, if our budget had grown in line with the UK economy since 2010, we'd have £4 billion more to invest in public services in 2019-20 than was available to us in our last budget. Now, the Member might sigh, but the blame for this lies entirely at the door of the UK Government and its austerity agenda. If Members don't like austerity, then they need to take it up with their party.
Rwy'n ymwybodol o'r pwysau sydd ar y parciau cenedlaethol, rwy'n ymwybodol o'r pwysau sydd ar addysg, rwy'n ymwybodol o'r pwysau sydd ar iechyd, rwy'n ymwybodol o'r pwysau sydd ar lywodraeth leol. Ac, os ydym ni eisiau siarad am doriadau enfawr, fe allwn ni, oherwydd, wrth gymharu, mae cyllideb Llywodraeth Cymru 5 y cant yn is mewn termau real yn 2019-20 nag yr oedd yn 2010-11. Mae hyn yn cyfateb i £800 miliwn yn llai i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus, fel y rhai y mae Janet Finch-Saunders yn pryderu amdanyn nhw. Mae ein cyllideb refeniw 7 y cant yn is y pen nag yn 2010-11, felly mae hynny'n £350 yn llai i'w wario ar wasanaethau rheng flaen i bob unigolyn yng Nghymru. Pe bai ein cyllideb ni wedi tyfu'n unol ag economi'r DU ers 2010, byddai gennym £4 biliwn yn fwy i'w fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus yn 2019-20 na'r hyn a oedd ar gael inni yn ein cyllideb ddiwethaf. Nawr, mae'n iawn i'r Aelod ochneidio, ond mae'r bai am hyn yn gorwedd yn gyfan gwbl wrth ddrws Llywodraeth y DU a'i hagenda cyni. Os nad yw'r Aelodau'n hoff o gyni yna mae angen iddyn nhw godi'r mater â'u plaid.
Trefnydd, as we heard earlier, you will be aware of recent events that have resulted in uncertainty with regard to the development of an adventure resort in the Afan valley by Northern Powerhouse Developments. This planned £200 million development, which received planning approval from Neath Port Talbot Council earlier this year, set out to create hundreds of jobs, and would clearly result in a significant boost to the local economy in South Wales West. However, media reports into the business affairs of Gavin Woodhouse, the lead developer, and legal proceedings, as we heard earlier, have meant that the High Court on Thursday decided that three of Gavin Woodhouse's businesses, including Afan Valley Limited, should be put into interim administration. I am aware that the Welsh Government has not, to date, provided any funds to the development of the resort, but the Minister for economy has publicly supported the concept, and indeed has previously visited the site to discuss the plans with Mr Woodhouse. Therefore, given the uncertainty around the development following the events of the past fortnight, will the Minister for the economy make a statement to the Chamber in terms of what action he has taken on this over the past two weeks, what discussions his officers have been having with the company, with the administrators—Duff and Phelps—with Neath Port Talbot Council and others? And what is his current view in terms of the deliverability of the scheme, going forward?
Trefnydd, fel y clywsom yn gynharach, byddwch chi'n ymwybodol o ddigwyddiadau diweddar sydd wedi arwain at ansicrwydd i ddatblygiad man gwyliau antur yng Nghwm Afan gan y Northern Powerhouse Developments. Bwriad y datblygiad £200 miliwn hwn, a gafodd ganiatâd cynllunio gan Gyngor Castell-nedd Port Talbot yn gynharach eleni, oedd creu cannoedd o swyddi, a byddai'n amlwg yn arwain at hwb sylweddol i'r economi leol yng Ngorllewin De Cymru. Fodd bynnag, mae adroddiadau yn y cyfryngau ar faterion busnes Gavin Woodhouse, y datblygwr arweiniol, ac achosion cyfreithiol, fel y clywsom ni'n gynharach, wedi golygu bod yr Uchel Lys wedi penderfynu ddydd Iau y dylid rhoi tri o fusnesau Gavin Woodhouse, gan gynnwys Cwm Afan Limited, dros dro yn nwylo'r gweinyddwr. Rwy'n ymwybodol nad yw Llywodraeth Cymru, hyd yn hyn, wedi darparu unrhyw arian i ddatblygu'r man gwyliau, ond mae Gweinidog yr economi wedi cefnogi'r cysyniad yn gyhoeddus, ac yn wir eisoes wedi ymweld â'r safle i drafod y cynlluniau gyda Mr Woodhouse. Felly, o ystyried yr ansicrwydd sydd ynghylch y datblygiad yn dilyn digwyddiadau'r pythefnos diwethaf, a wnaiff Gweinidog yr economi wneud datganiad i'r Siambr o ran y camau y mae wedi'u cymryd yn ystod y pythefnos diwethaf, pa drafodaethau y mae ei swyddogion wedi bod yn eu cael â'r cwmni, â'r gweinyddwyr—Duff a Phelps—â Chyngor Castell-nedd Port Talbot ac eraill? A beth yw ei farn gyfredol o ran y gallu i gyflawni'r cynllun wrth symud ymlaen?
Officials and Welsh Government Ministers are aware of the investigation and we're clearly monitoring the situation very closely. So, at the moment, we wouldn't be in a position to set out the next steps, because the investigation is ongoing. But we haven't promised or provided any funding to Gavin Woodhouse or Northern Powerhouse Developments for the proposed development of the Afan valley adventure resort, as Dai Lloyd recognised. And the offer made to support the Caer Rhun Hall proposal was for a spa, restaurant and conference facilities, and that was subject to a full business plan and due diligence. Any release of Welsh Government funding is obviously subject to ongoing monitoring, but no money has been released for the project to date. And, should that situation change, I'll ensure that the Minister does provide that information to you.
Mae swyddogion a Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o'r ymchwiliad ac rydym yn amlwg yn monitro'r sefyllfa'n ofalus iawn. Felly, ar hyn o bryd, ni fyddem mewn sefyllfa i nodi'r camau nesaf, oherwydd bod yr ymchwiliad yn parhau. Ond nid ydym wedi addo nac wedi darparu unrhyw arian i Gavin Woodhouse neu Northern Powerhouse Development ar gyfer datblygu man gwyliau arfaethedig Antur Cwm Afan, fel yr oedd Dai Lloyd yn sylweddoli. Ac roedd y cynnig a wnaed i gefnogi cynnig Neuadd Caer Rhun yn cynnwys sba, bwyty a chyfleusterau cynadledda, ac roedd hynny'n amodol ar gynllun busnes llawn a diwydrwydd dyladwy. Mae'n amlwg y bydd unrhyw arian a ryddheir gan Lywodraeth Cymru yn destun gwaith monitro parhaus, ond nid oes unrhyw gyllid wedi'i ryddhau ar gyfer y prosiect hyd yn hyn. A phe bai'r sefyllfa honno'n newid, byddaf yn gwneud yn siŵr bod y Gweinidog yn darparu'r wybodaeth honno ichi.
Minister, I would like to ask for a statement and a debate. Could I ask for a statement on bus services? All of us are aware of the work that the Welsh Government have been doing in terms of consulting on legislation, which I hope will lead to the re-regulation of bus services in due course, but we're also very aware, of course, that this will take some time. And there's a very real crisis facing bus services, particularly in my constituency, in Blaenau Gwent, where people tell me that they can no longer reach key services, whether it's an optician's or a hospital appointment. They cannot reach the shops, they cannot reach local training or job opportunities, because the bus services simply do not exist that enable them to lead their lives. So, there is a very real crisis at the moment facing bus services, and I don't believe that we can simply wait for legislation. I believe we do need to find a response to that crisis immediately. So, I would appreciate a statement from Government on how the Government can support local people in accessing these services and support local bus services.
The second debate that I'd like to ask for, Minister, is on abolishing the Wales Office. I think many of us have seen, over the years, how the Wales Office has blocked legitimate demands of Welsh Government. And we've read, this morning, that the sports Minister is having extreme difficulties ensuring that Wales is represented on the UK Sports Council. This is unacceptable, Minister. It is unacceptable that a Wales Office continues to create difficulties in the relationship between Welsh Ministers and UK Ministers. It is unacceptable that we have a Wales Office that sits somewhere in Whitehall issuing diktats preventing the good governance of the United Kingdom from taking place. And I hope that it is time now that we'll be able to debate this matter in Government time, pass a resolution and tell Theresa May, when she's reviewing devolution—how she does that without telling devolved Governments, I don't know, but tell her very clearly that the biggest problem facing devolution in Wales is sitting around her own Cabinet table.
Gweinidog, hoffwn i ofyn am ddatganiad a dadl. A gaf i ofyn am ddatganiad ar wasanaethau bysiau? Mae pob un ohonom ni'n ymwybodol o'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud o ran ymgynghori ar ddeddfwriaeth, a fydd, gobeithio, yn arwain at ail-reoleiddio gwasanaethau bysiau maes o law, ond rydym ni hefyd yn ymwybodol iawn, wrth gwrs, y bydd hyn yn cymryd peth amser. Ac mae argyfwng gwirioneddol yn wynebu gwasanaethau bysiau, yn enwedig yn fy etholaeth i, ym Mlaenau Gwent, lle mae pobl yn dweud wrthyf na allant gyrraedd gwasanaethau allweddol mwyach, boed hynny ar gyfer yr optegydd neu apwyntiad ysbyty. Ni allant gyrraedd y siopau, ni allant gyrraedd cyfleoedd hyfforddi neu swyddi lleol, gan nad yw'r gwasanaethau bws sy'n eu galluogi i fyw eu bywydau yn bodoli. Felly, mae argyfwng gwirioneddol ar hyn o bryd yn wynebu'r gwasanaethau bysiau, ac ni chredaf y gallwn aros am ddeddfwriaeth. Credaf fod angen inni ddod o hyd i ymateb i'r argyfwng hwnnw ar unwaith. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi datganiad gan y Llywodraeth ynglŷn â sut y gall y Llywodraeth gefnogi pobl leol i gael mynediad at y gwasanaethau hyn a chefnogi'r gwasanaethau bysiau lleol.
Yr ail ddadl yr hoffwn i ofyn amdani, Gweinidog, yw ynghylch dileu'r Swyddfa Gymreig. Rwy'n credu bod llawer ohonom wedi gweld, yn ystod y blynyddoedd, sut mae'r Swyddfa Gymreig wedi rhwystro gofynion dilys Llywodraeth Cymru. Ac rydym wedi darllen, y bore yma, fod y Gweinidog Chwaraeon yn cael anawsterau eithriadol i sicrhau bod Cymru yn cael ei chynrychioli ar Gyngor Chwaraeon y DU. Mae hyn yn annerbyniol, Gweinidog. Mae'n annerbyniol bod y Swyddfa Gymreig yn parhau i greu anawsterau yn y berthynas rhwng Gweinidogion Cymru a Gweinidogion y DU. Mae'n annerbyniol bod gennym ni Swyddfa Gymreig sy'n eistedd rywle yn Whitehall yn cyhoeddi gorchmynion sy'n atal llywodraethu da yn y Deyrnas Unedig rhag digwydd. A gobeithio ei bod yn bryd nawr inni allu trafod y mater hwn yn amser y Llywodraeth, pasio cynnig a dweud wrth Theresa May, pan fydd yn adolygu datganoli—sut mae'n gwneud hynny heb ddweud wrth lywodraethau datganoledig, wn i ddim, ond dywedwch wrthi'n glir iawn fod y broblem fwyaf sy'n wynebu datganoli yng Nghymru yn eistedd o amgylch ei bwrdd Cabinet hi ei hunan.
Thank you, Alun Davies, for raising both of those issues. In terms of the bus services, clearly, it's an important priority area for Welsh Government. We're coming to the end of this Assembly term now, so we'll be looking towards preparing our programme of statements and debates for the next term, taking us up through the autumn term, so I'll certainly ensure that colleagues consider both of those particular requests for inclusion potentially in a future debate or statement.
Diolch, Alun Davies, am godi'r materion hynny. O ran y gwasanaethau bws, mae'n amlwg ei fod yn faes sy'n flaenoriaeth bwysig i Lywodraeth Cymru. Rydym ni'n dod at ddiwedd tymor y Cynulliad hwn nawr, felly byddwn ni'n ystyried paratoi ein rhaglen o ddatganiadau a'n dadleuon ar gyfer y tymor nesaf, gan fynd â ni drwy dymor yr Hydref. Yn sicr byddaf yn gwneud yn siŵr fod cyd-Aelodau yn ystyried y ddau gais penodol hynny i'w cynnwys o bosib mewn dadl neu ddatganiad yn y dyfodol.
Trefnydd, I hope you can help me with this. After several months of—during the Pinewood experience, if I can put it like that—waiting for replies to written Assembly questions and not getting them, I'm sorry to say that the situation has arisen again. On 24 May, my office tabled a question asking the First Minister for details of stress leave taken by Welsh Government staff, and, on 3 June, I received a reply saying that those are matters for the Permanent Secretary and that I would receive a full reply in due course. Obviously, time has moved on, and I wonder if you could take this opportunity to reassure me that I'll get a response by the end of the week—we're now in July—for a question asked in May, and whether we could consider at least some reassurance from Welsh Government that they will take no longer to answer written Assembly questions than freedom of information questions, otherwise you're going to be getting a lot of FOIs. And perhaps you could also assure us that the reason for the delay in this case isn't because a Welsh Government official is away with stress leave? Thank you.
Trefnydd, gobeithio y gallwch chi fy helpu i â hyn. Ar ôl sawl mis—yn ystod y profiad Pinewood, os caf i ei roi felly—yn aros am atebion i gwestiynau ysgrifenedig y Cynulliad a heb gael dim, mae'n ddrwg gennyf ddweud fod y sefyllfa wedi codi eto. Ar 24 Mai, cyflwynodd fy swyddfa gwestiwn yn gofyn i'r Prif Weinidog am absenoldeb straen a gymerir gan staff Llywodraeth Cymru, ac ar 3 Mehefin cefais i ateb yn dweud mai materion i'r Ysgrifennydd Parhaol yw'r rhain ac y cawn ateb llawn maes o law. Yn amlwg, mae amser yn symud ymlaen, felly tybed a allech chi fanteisio ar y cyfle hwn i dawelu fy meddwl y byddaf i'n cael ymateb erbyn diwedd yr wythnos—mae'n fis Gorffennaf erbyn hyn—ar gyfer cwestiwn a ofynnwyd ym mis Mai? Ac a allem ystyried o leiaf rhywfaint o sicrwydd gan Lywodraeth Cymru na fyddant yn cymryd mwy o amser i ateb cwestiynau ysgrifenedig y Cynulliad na chwestiynau rhyddid gwybodaeth, neu fel arall byddwch yn cael llawer o geisiadau Rhyddid Gwybodaeth. Ac efallai y gallech chi ein sicrhau hefyd nad y rheswm dros yr oedi yn yr achos hwn yw bod un o swyddogion Llywodraeth Cymru yn absennol oherwydd straen? Diolch.
Thank you. I'll certainly make it a personal responsibility to ensure that you do get a response to your question about stress leave. Obviously, Welsh Government does endeavour to respond to written questions as quickly as we possibly can, but often the level of detail required in some of those requests is quite in-depth. But, if Members do have a problem such as the one that you describe in not having a timely response, I'm always happy to try and move things along.
Diolch. Yn sicr, byddaf yn cymryd y cyfrifoldeb yn bersonol i sicrhau eich bod yn cael ateb i'ch cwestiwn ynghylch absenoldeb straen. Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru yn ymdrechu i ymateb i gwestiynau ysgrifenedig mor gyflym ag y gallwn ni, ond yn aml mae lefel y manylder sydd ei angen yn rhai o'r ceisiadau hynny yn eithaf dwys. Ond, os oes gan yr Aelodau broblem fel yr un a ddisgrifiwyd gennych chi am ddiffyg ymateb prydlon, rwyf i bob amser yn hapus i geisio symud pethau yn eu blaen.
Mae'r Llywodraeth yn Llundain ar fin cyhoeddi y bydd ysgolion Lloegr yn cael £3 biliwn yn ychwanegol. Felly, gawn ni ddatganiad, os gwelwch yn dda, yn egluro pa drafodaethau mae eich Llywodraeth chi a'r Gweinidog Addysg wedi bod yn eu cael efo'r Trysorlys yn Llundain ynglŷn â hyn—hynny yw, o safbwynt y Barnett consequential, wrth gwrs? Os ydy ysgolion Lloegr yn mynd i gael mwy o arian, yn sicr, mae angen mwy o arian ar ysgolion yng Nghymru, ac maen nhw angen gwybod hynny hefyd, cyn gynted â phosibl, er mwyn cynllunio ymlaen. Felly, gawn ni wybodaeth ar ryw ffurf—datganiad, llythyr, beth bynnag ydy o—yn dangos pa drafodaethau sydd wedi bod yn digwydd ar hyn, a beth yn union fydd y sefyllfa unwaith y daw'r cyhoeddiad o'r Trysorlys?
The Government in London is about to announce that schools in England will receive £3 billion in addition. Therefore, can we have a statement explaining what discussions your Government and the education Minister have been having with the Treasury in London on this issue—namely, from the point of view of the Barnett consequential? If schools in England are to receive more funding, then certainly we need more funding for schools in Wales, and they need to know that as soon as possible, too, in order to plan for the future. So, can we have an update in some form—a statement, a letter, whatever it is—demonstrating what discussions have taken place on this issue and what exactly the situation will be once that announcement is made by the Treasury?
Yes, we don't yet know the detail of any announcement or have any confidence that the announcement will be forthcoming, but when it does, we’ll be very keen to ensure that any additional funding is done in the proper way, through the Barnett formula, through the statement of funding policy, which we have agreed with the UK Government, because Siân Gwenllian will be aware, for example, of the statement I put out last week, which demonstrated that the UK Government, although it took a decision on public sector pensions, failed to fund the Welsh Government with the full amount of money it was going to cost us, leaving us with a £36 million gap, which we had to fill, and we did so by diverting money from other things that we would want to spend it on. So, certainly, if there is additional funding for education, we need to ensure that every penny we are due does come to Wales, and then we’ll be able to consider our response to that, in terms of how we allocate that funding. It can’t be another situation where the UK department manages to find extra funding down the side of the departmental sofa; it needs to be very clearly and transparently demonstrated where the funding is coming from, and Welsh Government needs to have its fair share. But as and when I have further information, I will, obviously, include the details in the normal way, in terms of the budget process.
Nid ydym yn gwybod eto am fanylion unrhyw gyhoeddiad nac yn ffyddiog y bydd y cyhoeddiad yn dod. Ond pan ddaw hynny, byddwn ni'n awyddus iawn i sicrhau bod unrhyw gyllid ychwanegol yn cael ei roi ar waith yn y ffordd briodol, drwy fformiwla Barnett, drwy'r datganiad o bolisi ariannu, yr ydym ni wedi cytuno arno gyda Llywodraeth y DU. Bydd Siân Gwenllian yn ymwybodol, er enghraifft, o'r datganiad a roddais i'r wythnos diwethaf, a oedd yn dangos bod Llywodraeth y DU, er ei bod wedi gwneud penderfyniad ar bensiynau'r sector cyhoeddus, wedi methu ag ariannu Llywodraeth Cymru gyda'r swm llawn o arian yr oedd hynny am ei gostio i ni, gan ein gadael ni â thwll o £36 miliwn yr oedd yn rhaid i ni ei lenwi. Ac fe wnaethom ni hynny drwy ddargyfeirio arian oddi wrth bethau eraill y byddem ni'n dymuno gwario'r arian arnyn nhw. Felly, yn sicr, os oes arian ychwanegol ar gyfer addysg, mae angen sicrhau y bydd pob ceiniog sy'n ddyledus inni yn dod i Gymru, ac fe fyddwn ni'n gallu ystyried ein hymateb i hynny wedyn, o ran sut yr ydym ni am ddyrannu'r cyllid hwnnw. Ni all hon fod yn enghraifft arall o adran y DU yn llwyddo i ddod o hyd i arian ychwanegol yng nghrombil y soffa adrannol; mae angen dangos yn eglur ac yn dryloyw o ble mae'r arian yn dod, ac mae angen i Lywodraeth Cymru gael ei chyfran deg. Ond pan fydd gennyf i ragor o wybodaeth, fe fyddaf, wrth gwrs, yn cynnwys y manylion yn y ffordd arferol, o ran proses y gyllideb.
We had a well-attended meeting by the Food Standards Agency in the Oriel this afternoon, and the chair, Heather Hancock, outlined some of the measures that the Food Standards Agency is taking to protect consumers and to ensure food safety in light of the threat of a ‘no deal’ Brexit. And I wondered if it’s possible to have a statement from the health Minister on the possible legislation that may be required, were we to leave the European Union, on how we can ensure that consumer confidence, food safety and, indeed, food security can be safeguarded as a result of this possible existential threat to our well-being.
Fe ddaeth cryn dipyn i'r cyfarfod gan yr Asiantaeth Safonau Bwyd yn yr Oriel y prynhawn yma, ac fe roddodd y cadeirydd, Heather Hancock, fraslun o rai o'r mesurau y mae'r Asiantaeth Safonau Bwyd yn eu cymryd i ddiogelu defnyddwyr a sicrhau diogelwch bwyd yng ngoleuni bygythiad Brexit 'dim cytundeb'. Tybed a fyddai modd inni gael datganiad gan y Gweinidog iechyd ar y ddeddfwriaeth bosibl a allai fod yn angenrheidiol, pe byddem ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd, ynglŷn â sut y gallwn wneud yn siŵr y gellir sicrhau hyder y defnyddwyr, diogelwch bwyd ac, yn wir, sicrwydd bod bwyd ar gael, o ganlyniad i'r bygythiad dirfodol posibl hwn i'n lles ni.
Thank you, Jenny Rathbone. The health Minister tells me that a great deal of legislation has already been made to ensure that our law operates correctly on the day of a Brexit, be it a ‘no deal’ Brexit. I know that the FSA has been doing a great deal of work in order to prepare us for the potential of a ‘no deal’ Brexit and also to map out the challenges which do face us, but the health Minister has said that he would be happy to provide a further statement in the autumn.
Diolch i chi, Jenny Rathbone. Mae'r Gweinidog iechyd yn dweud wrthyf fod llawer iawn o ddeddfwriaeth wedi cael ei gyflawni eisoes i sicrhau bod ein cyfraith ni'n gweithredu'n iawn ar ddydd Brexit, pe byddai hwnnw'n Brexit 'dim cytundeb'. Gwn fod yr Asiantaeth Safonau Bwyd wedi gwneud llawer o waith i'n paratoi ni ar gyfer Brexit 'dim cytundeb' posibl a hefyd i fapio'r heriau sy'n ein hwynebu ni, ond mae'r Gweinidog iechyd wedi dweud y byddai ef yn hapus i roi datganiad pellach yn yr hydref.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Organiser, can I seek some assurance from you? You’ve highlighted what the planning of the next Assembly term is going to be regarding Government statements and Government business. The Minister for rural affairs brought forward a consultation, which closed in May, around third-party sales of puppies and domestic animals. I’d be grateful to understand how the Government now is going to respond to that consultation, the time frame its working to, and will that be via some form of statement in the Chamber, or will it be some form of formal response that is posted on the Government website? I ask the question because there was a launch of a companion animals all-party group last week, and this was raised by many of the participants as to understand exactly how this important piece of work will be taken forward, given, obviously, that this has gone through the UK Parliament and is on the statute book in the UK Parliament.
Trefnydd, a gaf i ofyn am rywfaint o sicrwydd gennych chi? Rydych chi wedi pwysleisio beth fydd y gwaith cynllunio ar gyfer tymor nesaf y Cynulliad o ran datganiadau'r Llywodraeth a busnes y Llywodraeth. Cyflwynodd y Gweinidog dros faterion gwledig ymgynghoriad, a ddaeth i ben ym mis Mai, ynghylch gwerthu cŵn bach ac anifeiliaid dof gan drydydd person. Byddwn i'n ddiolchgar i gael deall sut wnaiff y Llywodraeth ymateb i'r ymgynghoriad hwnnw nawr, yr amserlen y bydd yn gweithio iddi, ac a fydd hynny drwy ryw fath o ddatganiad yn y Siambr, neu a fydd rhyw fath o ymateb ffurfiol yn cael ei roi ar wefan y Llywodraeth? Rwy'n gofyn y cwestiwn gan fod grŵp trawsbleidiol ar anifeiliaid anwes wedi cael ei lansio'r wythnos diwethaf, a chodwyd hyn gan lawer o'r cyfranogwyr er mwyn deall yn union sut y caiff y darn pwysig hwn o waith ei ddatblygu, o gofio, wrth gwrs, fod hyn wedi mynd trwy Senedd y DU ac ar y llyfr statud yn Senedd y DU.
Thank you. There’s a great deal of interest in this particular agenda, and I know that the Minister for environment will be able to say more about this before the end of term, I believe through a written statement next week.
Diolch. Mae yna lawer iawn o ddiddordeb yn yr agenda arbennig hon, ac rwy'n gwybod y bydd Gweinidog yr amgylchedd yn gallu dweud rhagor am hyn cyn diwedd y tymor, drwy ddatganiad ysgrifenedig yr wythnos nesaf, rwy'n credu.
Thank you very much, Trefnydd.
Diolch yn fawr iawn, Trefnydd.
Item 3 on the agenda is a statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs: the Wild Animals and Circuses (Wales) Bill. I call on the Minister to move the statement—Lesley Griffiths.
Eitem 3 ar yr agenda yw datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig: Y Bil Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru). Rwy'n galw ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I am pleased to be introducing the Wild Animals and Circuses (Wales) Bill for the National Assembly for Wales’s consideration. Travelling circuses have toured the United Kingdom for over two centuries. The number of circuses using wild animals, and the number of wild animals in those circuses, has greatly declined in recent years.
Diolch i chi, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser gennyf gyflwyno'r Bil Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru) i'w ystyried gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru. Mae syrcasau teithiol wedi bod yn mynd o amgylch y Deyrnas Unedig ers dros ddwy ganrif. Mae nifer y syrcasau sy'n defnyddio anifeiliaid gwyllt, a nifer yr anifeiliaid gwyllt yn y syrcasau hynny, wedi lleihau'n ddirfawr dros y blynyddoedd diwethaf.
Society has moved on and the demand is no longer there. Animals are sentient beings and the majority of us no longer think it is acceptable to use wild animals in this way. There are now just two circuses touring the UK with wild animals. The wild animals they keep include camels, zebras and reindeer. Both circuses are based in England but regularly visit Wales. Each time they visit here, there are renewed calls to ban the practice.
Last year, I consulted on a draft Bill aimed at addressing ethical concerns by banning the use of wild animals in travelling circuses. The consultation attracted over 6,500 responses with the overwhelming majority of respondents supporting the introduction of this legislation. The purpose of this short, important Bill is twofold. First and foremost, it bans the use of wild animals in travelling circuses in Wales, an outdated practice that has no place in modern society. Secondly, it makes some important amendments to the legislation relating to the licensing of circuses.
The Bill makes it an offence for an operator of a travelling circus to use, or cause or permit another person to use, a wild animal in a travelling circus. A wild animal is 'used' if the animal performs or is exhibited. This definition captures, for example, the deliberate positioning of a wild animal in any way intended to promote a travelling circus. If an operator is found guilty of an offence, the court may impose an unlimited fine. In the Bill, a 'wild animal' means an animal of a kind not commonly domesticated in the British islands. The definition is similar to the interpretation of 'wild animal' in the Zoo Licensing Act 1981. This avoids a situation where the same species could be considered 'wild' in a zoo but 'domesticated' when kept in a circus. 'Animal' has the meaning given by the Animal Welfare Act 2006 and applies to vertebrate animals only. A 'travelling circus' means a circus that travels from one place to another for the purpose of providing entertainment at those places, despite there being periods during which it does not travel from one place to another.
Under normal circumstances, these definitions should be sufficient and are in-keeping with other established legislation and the commonly understood meaning of these terms. However, it is possible there may be uncertainty or conflicting views regarding whether a kind of animal is to be considered wild or not, or whether a type of undertaking, act or entertainment is or is not regarded as a travelling circus. For such scenarios, should they arise, the Bill includes powers to make regulations to specify what is or is not to be regarded as a wild animal and what is or is not to be regarded as a travelling circus. These powers to make subordinate legislation are discretionary and there are no plans to use them at present.
Although the purpose of the Bill is to ban the use of wild animals in travelling circuses, circuses may still keep wild animals provided they are not used in performances or exhibited as part of the travelling circus. The Bill makes changes to the licensing regime for circuses by removing the exemptions circuses currently have from the licensing requirements of the Dangerous Wild Animals Act 1976 and the Zoo Licensing Act 1981. Any circus, be it travelling or static, keeping but not using a dangerous wild animal will require a licence under the 1976 Act, unless it is alternatively caught by provisions of the 1981 Act.
The powers of enforcement are set out in the schedule. The Bill, should it become law, will be enforced by local authority inspectors. I expect breaches of the provisions of the Bill, either by contravening the ban or by intentionally obstructing an inspector in exercising their duty, to be rare. Any breach will be relatively easy to detect, and I expect travelling circuses to comply with the provisions of the legislation.
I have explained the purpose of the Bill, and it is important I am also clear about what the Bill will not do. The Bill will not affect the use of domesticated animals in travelling circuses, nor will it prevent wild animals being used for entertainment in other settings. However, the welfare of these animals is very important to me, which is why I recently announced my intention to consult on a licensing scheme for all animal exhibits. The scheme will provide an opportunity to set appropriate welfare standards and ensure the exhibition of animals in a respectful and responsible way. I expect to launch the public consultation before the end of summer recess.
The majority of travelling circuses do not use any animals. The small and declining number of wild animals kept by those that do is a clear indication that the public appetite for this type of entertainment is not what it once was. Keeping wild animals in travelling circuses, purely for our entertainment, cannot be justified. Not only are the animals unlikely to have a good quality of life, but it contributes little to further our understanding of wild animals or their conservation.
The Scottish Government banned the use of wild animals in travelling circuses in 2018, and the UK Government recently introduced a Bill to do the same in England. That Bill has made it through the House of Commons and is quickly progressing through the House of Lords. If there is no equivalent ban in Wales, Wales would be the only country in Great Britain where wild animals could still be used by travelling circuses. This would not be acceptable. I look forward to working with Members and Assembly committees to secure the Bill’s passage onto the statute book.
Mae cymdeithas wedi newid ac nid yw'r galw yno mwyach. Mae anifeiliaid yn greaduriaid ymdeimladol ac nid yw'r rhan fwyaf ohonom ni'n credu erbyn hyn ei bod hi'n dderbyniol defnyddio anifeiliaid gwyllt yn y fath fodd. Bellach, nid oes ond dwy syrcas yn unig yn teithio'r DU gydag anifeiliaid gwyllt. Mae'r anifeiliaid gwyllt a gedwir yn cynnwys camelod, sebras a cheirw Llychlyn. Yn Lloegr y mae'r ddwy syrcas wedi eu lleoli ond maen nhw'n ymweld â Chymru yn rheolaidd. Bob tro y byddan nhw'n dod yma, ceir galwadau o'r newydd i wahardd yr arfer.
Y llynedd, fe wnes i ymgynghori ar Fil drafft a oedd â'r amcan o fynd i'r afael â phryderon moesegol drwy wahardd defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol. Cafodd yr ymgynghoriad dros 6,500 o ymatebion gyda mwyafrif llethol yr ymatebwyr o blaid cyflwyno'r ddeddfwriaeth hon. Diben deublyg sydd i'r Bil byr, pwysig hwn. Yn gyntaf oll, bydd yn gwahardd defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol yng Nghymru, sy'n arfer o'r oes a fu nad oes lle iddo yn y gymdeithas gyfoes. Yn ail, bydd yn gwneud rhai newidiadau pwysig i'r ddeddfwriaeth sy'n ymwneud â thrwyddedu syrcasau.
Mae'r Bil yn ei gwneud hi'n drosedd i weithredydd syrcas deithiol ddefnyddio anifail gwyllt, neu beri neu ganiatáu i rywun arall ei ddefnyddio, mewn syrcas deithiol. Bydd anifail gwyllt yn cael ei 'ddefnyddio' os yw'r anifail yn perfformio neu'n cael ei arddangos. Mae'r diffiniad hwn yn cynnwys, er enghraifft, rhoi anifail gwyllt yn fwriadol mewn sefyllfa sydd mewn unrhyw ffordd wedi ei bwriadu i hyrwyddo syrcas deithiol. Os canfyddir bod gweithredydd yn euog o drosedd, gall y llys bennu dirwy ddigyfyngiad. Yn y Bil, ystyr 'anifail gwyllt' yw anifail o rywogaeth nad oes neb fel arfer yn ei ddofi yn Ynysoedd Prydain. Mae'r diffiniad yn debyg i'r dehongliad o 'anifail gwyllt' yn Neddf Trwyddedu Sŵau 1981. Mae hyn yn osgoi sefyllfa lle gellid ystyried un rhywogaeth yn 'wyllt' mewn sw ond yn 'ddof' pan gaiff ei chadw mewn syrcas. Mae i 'anifail' yr ystyr a roddir iddo gan Ddeddf Lles Anifeiliaid 2006 ac mae'n berthnasol yn unig i anifeiliaid fertebraidd. Mae 'syrcas deithiol' yn golygu syrcas sy'n teithio o un lle i'r llall er mwyn rhoi adloniant yn y lleoedd hynny, er y bydd cyfnodau pan na fydd yn teithio o un lle i'r llall.
O dan amgylchiadau arferol, fe ddylai'r diffiniadau hyn fod yn ddigonol ac maen nhw'n gydnaws â deddfwriaeth sefydledig arall ac ystyr y termau hyn yn ôl yr hyn sy'n cael ei ddeall yn gyffredinol. Eto i gyd, mae'n bosibl y bydd ansicrwydd neu safbwyntiau sy'n gwrthdaro pan ystyrir a yw math o anifail yn wyllt ai peidio, neu a yw'r math o sefydliad, perfformiad neu adloniant yn cael ei ystyried yn syrcas deithiol neu beidio. Mewn sefyllfaoedd o'r fath, os byddant yn codi, mae'r Bil yn cynnwys pwerau i wneud rheoliadau i bennu'r hyn a ystyrir yn anifail gwyllt neu beidio a'r hyn a ystyrir yn syrcas deithiol neu beidio. Mae'r pwerau hyn i lunio is-ddeddfwriaeth yn ddewisol ac nid oes unrhyw gynlluniau i'w defnyddio nhw ar hyn o bryd.
Er mai diben y Mesur yw gwahardd anifeiliaid gwyllt rhag cael eu defnyddio mewn syrcasau teithiol, efallai y bydd syrcasau'n dal i gadw anifeiliaid gwyllt ar yr amod nad ydyn nhw'n cael eu defnyddio mewn perfformiadau neu'n cael eu harddangos fel rhan o'r syrcas deithiol. Mae'r Bil yn gwneud newidiadau i'r gyfundrefn drwyddedu ar gyfer syrcasau drwy ddileu'r eithriadau sydd gan syrcasau ar hyn o bryd ynglŷn â gofynion Deddf Trwyddedu Anifeiliaid Gwyllt Peryglus 1976 a Deddf Trwyddedu Sŵau 1981. Bydd angen trwydded ar unrhyw syrcas, boed yn syrcas deithiol neu beidio, sy'n cadw anifeiliaid gwyllt peryglus ond heb eu defnyddio nhw, o dan ddeddf 1976, oni bai fod hynny wedi digwydd fel arall yn unol â darpariaethau Deddf 1981.
Fe nodir y pwerau gorfodi yn yr Atodlen. Bydd y Bil, pe daw yn gyfraith, yn cael ei orfodi gan arolygwyr yr awdurdodau lleol. Rwy'n disgwyl mai prin fydd yr achosion o dorri'r darpariaethau yn y Bil, un ai drwy dorri'r gwaharddiad neu drwy rwystro arolygwr yn fwriadol wrth iddo gyflawni ei ddyletswydd. Bydd unrhyw drosedd yn gymharol hawdd ei chanfod, ac rwy'n disgwyl i syrcasau teithiol gydymffurfio â darpariaethau'r ddeddfwriaeth.
Rwyf wedi esbonio diben y Bil, ac mae'n bwysig fy mod i hefyd yn eglur ynghylch yr hyn na fydd y Bil yn ei wneud. Ni fydd y Bil yn effeithio ar y defnydd o anifeiliaid dof mewn syrcasau teithiol, ac ni fydd yn atal anifeiliaid gwyllt rhag cael eu defnyddio ar gyfer adloniant mewn lleoliadau eraill chwaith. Er hynny, mae lles yr anifeiliaid hyn yn bwysig iawn i mi, a dyna pam y cyhoeddais yn ddiweddar fy mwriad i ymgynghori ar gynllun trwyddedu ar gyfer pob arddangosfa o anifeiliaid. Bydd y cynllun yn gyfle i osod safonau lles priodol a sicrhau bod anifeiliaid yn cael eu harddangos mewn ffordd barchus a chyfrifol. Rwy'n disgwyl lansio'r ymgynghoriad cyhoeddus cyn diwedd toriad yr haf.
Nid yw mwyafrif y syrcasau teithiol yn defnyddio unrhyw anifeiliaid. Mae'r lleihad yn nifer yr anifeiliaid gwyllt sy'n cael eu cadw yn arwydd clir nad oes yna'r un awydd ag a fu ymhlith y cyhoedd am y math hwn o adloniant. Ni ellir cyfiawnhau cadw anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol ar gyfer adloniant yn unig. Ni fydd yr anifeiliaid hynny'n debygol o gael bywyd o ansawdd da, ond hefyd nid yw'n cyfrannu fawr ddim ychwaith at ein dealltwriaeth ni o anifeiliaid gwyllt na'u cadwraeth.
Fe wnaeth Llywodraeth yr Alban wahardd y defnydd o anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol yn 2018, ac fe gyflwynodd Llywodraeth y DU Fil yn ddiweddar i wneud yr un peth yn Lloegr. Mae'r Bil hwnnw wedi gwneud ei ffordd drwy Dŷ'r cyffredin a bydd yn symud yn gyflym drwy Dŷ'r Arglwyddi. Os nad oes gwaharddiad cyfatebol yng Nghymru, Cymru fyddai'r unig wlad ym Mhrydain Fawr lle gallai syrcasau teithiol barhau i ddefnyddio anifeiliaid gwyllt. Ni fyddai hyn yn dderbyniol. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag Aelodau a phwyllgorau'r Cynulliad i sicrhau bod y Bil yn cael ei basio ar y llyfr statud.
Thank you. There are a number of speakers in the statement, and I make that plea that perhaps people may just think about that, and hopefully we'll get everybody in. Andrew R.T. Davies.
Diolch. Mae yna nifer o siaradwyr yn y datganiad, ac rwy'n erfyn ar bawb i roi ychydig o ystyriaeth i hynny, a'r gobaith yw y caiff pawb gyfle i siarad. Andrew R.T. Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Thank you, Minister, for the introduction of this important piece of legislation, albeit a small piece of legislation when it comes to thinking of some of the Acts that Government and backbenchers have brought before, but a very important one. As you highlight in your statement, 6,500 respondents to the consultation for evidence shows that this has an important part to play in many people's priorities, and we support you wholeheartedly in the endeavours that the Government is seeking to achieve with this piece of legislation, as it was part of our manifesto back in 2016.
Just a couple of questions, if I may. I'm a little bit concerned about the aspect of subordinate legislation that you highlight in your statement, and the ability to have this as a discretionary power. I appreciate that you as a Minister don't envisage using these powers at the moment, but, from definition and other interpretations, there is a whole range of scenarios you could think of where maybe a future Minister in a different environment might choose to broaden the scope of this Bill from what your intention is as the Minister to achieve in this Bill at the moment. As you highlighted, there are but two circuses travelling with wild animals at the moment, and I think most of us in this Chamber, if not all of us in this Chamber, can clearly understand that. But could you give us an understanding of why you think it's important that that provision is included in the Bill, as I would much prefer to see, obviously, a referral back to the Assembly, and Plenary in particular, if such a change in particular around the scope of the Bill and interpretation was to be considered by a future Minister?
You quite rightly point out in your statement that Wales obviously is joining the rest of the United Kingdom in the way that they have legislated in this particular area—Scotland, now the UK Parliament and the Assembly. Can you give us an indication of whether this is within the scope of the other Bills passed in other Parliaments of the United Kingdom, or are there areas that you have looked at that either aren't covered by the Welsh Bill or, indeed, where you've increased the scope of the Welsh Bill to be a far broader catch than maybe what Scotland looked at, or what the UK Parliament has looked at as well?
The licensing scheme that you talked of in your statement around domestic animals—or domesticated animals, should I say, sorry—that you're looking to bring forward in the future, could you also give us a taste of what you're hoping to capture by that consultation, and the areas that you think need to be covered by that particular exercise that can't be covered in some of the aspects that you have in legislation at the moment? Because that is a substantial piece of work, I would suggest, going into all sorts of areas.
And I'd be grateful, finally, if you could confirm that it is the case that this is about travelling circuses and wild animals, and it certainly isn't the intention of the Government to increase the scope of this Bill beyond what you've stated today. Because I appreciate, from some people's perspective, actually, the showing of any type of animal, whether that would be a farm animal or domestic animal, should be captured by this piece of legislation. But, as I understand it, and certainly from the conversations that have been had leading up to this Bill today, it is entirely in the gift of the Government to capture the circuses that are travelling at the moment and wild animals that perform, and the definition of wild animals, as I understand it, is pretty clearly understood. Thank you.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Diolch i chi, Gweinidog, am gyflwyno'r darn pwysig hwn o ddeddfwriaeth, er mai darn bychan o ddeddfwriaeth ydyw o ystyried rhai o'r Deddfau y mae'r Llywodraeth a'r meincwyr cefn wedi eu cyflwyno cyn hyn. Ond mae'n un pwysig iawn. Fel y nodwch yn eich datganiad, mae'r 6,500 sydd wedi ymateb i'r ymgynghoriad am dystiolaeth yn dangos bod i hyn ran bwysig ym mlaenoriaethau llawer, ac rydym yn eich cefnogi chi'n llwyr yn yr ymdrechion y mae'r Llywodraeth yn ceisio eu cyflawni gyda'r darn hwn o ddeddfwriaeth, gan ei fod yn rhan o'n maniffesto ni yn ôl yn 2016.
Dim ond un neu ddau o gwestiynau, os caf i. Rwyf ychydig yn bryderus am yr agwedd is-ddeddfwriaethol yr ydych chi'n tynnu sylw ati yn eich datganiad, a'r gallu i gael hynny fel pŵer dewisol. Rwy'n sylweddoli nad ydych chi, fel Gweinidog, yn rhagweld defnyddio'r pwerau hyn ar hyn o bryd. Ond, o ran diffiniad a dehongliadau eraill, ceir ystod eang o senarios y gallech chi feddwl amdanyn nhw lle gallai Gweinidog yn y dyfodol mewn amgylchedd arall ddewis ehangu cwmpas y Bil hwn o'r hyn yr ydych chi'n bwriadu ei gyflawni gyda'r Bil hwn fel Gweinidog ar hyn o bryd. Fel yr oeddech chi'n dweud, dim ond dwy syrcas sy'n teithio gydag anifeiliaid gwyllt ar hyn o bryd, ac rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf ohonom ni yn y Siambr hon, os nad pob un ohonom ni yn y Siambr hon, yn gallu deall hynny'n burion. Ond a wnewch chi egluro inni pam rydych chi o'r farn ei bod hi'n bwysig cynnwys y ddarpariaeth honno yn y Bil, oherwydd byddai'n well o lawer gennyf i weld cyfeirio'n ôl i'r Cynulliad, a'r Cyfarfod Llawn yn benodol, pe byddai newid o'r fath, yn arbennig o ran cwmpas y Bil, a phe byddai'r dehongliad ohono'n cael ei ystyried gan Weinidog yn y dyfodol?
Rydych chi yn llygad eich lle pan ddywedwch y bydd Cymru, yn amlwg, yn ymuno â gweddill y Deyrnas Unedig yn y ffordd y maen nhw wedi deddfu yn y maes arbennig hwn—yr Alban, a Senedd y DU nawr, a'r Cynulliad. A wnewch chi roi syniad inni a yw hyn o fewn cwmpas y Biliau eraill a basiwyd yn seneddau eraill y Deyrnas Unedig, neu a oes meysydd yr ydych chi wedi edrych arnyn nhw na chawsant eu cynnwys yn y Bil yng Nghymru neu, yn wir, lle'r ydych wedi cynyddu cwmpas y Bil yng Nghymru i gwmpasu llawer mwy na'r hyn yr edrychodd yr Alban arno o bosibl, neu'r hyn yr edrychodd Senedd y DU arno hefyd?
Y cynllun trwyddedu yr oeddech chi'n sôn amdano yn eich datganiad ynglŷn ag anifeiliaid anwes—neu anifeiliaid dof, fe ddylwn i ddweud, mae'n ddrwg gen i—yr ydych chi'n bwriadu ei gyflwyno yn y dyfodol, a wnewch chi roi argoel inni o'r hyn yr ydych chi'n gobeithio ei gael yn sgil yr ymgynghoriad hwnnw, a'r meysydd y credwch fod angen eu cynnwys yn yr ymarfer penodol hwnnw na ellir ymdrin â nhw yn rhai o'r agweddau sydd gennych yn y ddeddfwriaeth ar hyn o bryd? Oherwydd mae hwnnw'n ddarn sylweddol iawn o waith, fe fyddwn i'n awgrymu, gan dreiddio i feysydd o bob math.
Ac i gloi, byddwn i'n ddiolchgar pe byddech yn cadarnhau mai ymwneud â syrcasau teithiol ac anifeiliaid gwyllt y mae hyn, ac nad yw'n fwriad o gwbl gan y Llywodraeth i gynyddu cwmpas y Bil y tu hwnt i'r hyn yr ydych wedi ei ddweud heddiw. Oherwydd rwy'n sylweddoli, o safbwynt rhai, yn wir, fe ddylai'r darn hwn o ddeddfwriaeth gynnwys arddangos unrhyw fath o anifail, boed hwnnw'n anifail fferm neu'n anifail dof. Ond, yn ôl yr hyn a ddeallaf, ac yn sicr o'r sgyrsiau sydd wedi arwain at y Bil hwn heddiw, mae o fewn awdurdod y Llywodraeth yn gyfan gwbl i gwmpasu'r syrcasau teithiol ar hyn o bryd a'r anifeiliaid gwyllt sy'n perfformio, ac mae'r diffiniad o anifeiliaid gwyllt hefyd, yn ôl a ddeallaf, i'w ddeall yn gwbl glir. Diolch.
Thank you, Andrew R.T. Davies, for those comments and questions, and I'm grateful for your support and your party's for the Bill. I'll be very clear in answer to your last question: the objective of this Bill is to prevent the use of wild animals in travelling circuses on ethical grounds. That is absolutely the purpose and the objective of the Bill.
You asked about regulations, and I suppose that sort of ties into your second question around the Scottish Bill and the Bill that's currently progressing through the UK Parliament. Our Bill is very similar to the Scottish Bill. A big difference is the fact that we do have that ability to bring forward subordinate legislation and regulations. One of the reasons I thought it was important to have that in the Bill is that, for instance, I was asked, 'Why don't we have a list of wild animals on the face of the Bill?' That would be a very, very long list. If you look at the wild animals that are currently being used in the two circuses at the current time, I don't think there's a need to have a list, but I do think that, as time goes on, it could be that other animals would need to be listed—other wild animals—and therefore we should have those regulations in place. So, that is a big difference between us and the UK Government Bill. Scotland do have that ability.
You asked about the licensing of animal exhibits and, as I said in my original statement, last year I went out to consultation on the licensing of animal exhibits, and we tied in the issue around banning the use of wild animals in travelling circuses. I want to make sure that we capture all loopholes that there may be in relation to other pieces of legislation. So, as I said, the Bill, for example, will not affect the use of domesticated animals in travelling circuses, and nor will it prevent wild animals being used for entertainment in other settings, for instance. So, the welfare of these animals is very important and that's the reason why I announced my intention to bring forward the licensing scheme for all animal exhibits that meet given criteria in law. I will be going out to further public consultation before the end of summer recess. Certainly, the amount of responses we had to the original consultation last year, from where this Bill has been derived, shows you the passion people have for animal welfare in Wales, and I think it's really important that we have this scheme going forward.
It's not being done in isolation; it's being done in conjunction with stakeholders and other enforcement agencies and working collaboratively with my counterparts in England and Scotland. The approach that will deliver the scheme will have a lasting impact on the welfare of animals that are being used in exhibits, and you mentioned some examples. There are a significant number of animals that we probably don't know about that are going round schools, for instance, and we often see them at agricultural shows and in other settings. So, I think it is really important that we have this scheme. But I think also it's important for our ongoing attitude and that of future generations regarding the welfare of animals.
Diolch i chi, Andrew R.T. Davies, am y sylwadau a'r cwestiynau hynny, ac rwy'n ddiolchgar am eich cefnogaeth chi a'ch plaid i'r Bil. Rwyf am fod yn glir iawn wrth ateb eich cwestiwn olaf: amcan y Bil hwn yw atal anifeiliaid gwyllt rhag cael eu defnyddio mewn syrcasau teithiol ar sail foesegol. Dyna yn bendant yw diben ac amcan y Bil.
Roeddech chi'n holi am reoliadau, ac mae'n debyg bod hynny i ryw raddau yn cysylltu â'ch ail gwestiwn ynglŷn â'r Bil yn yr Alban a'r Bil sy'n mynd drwy Senedd y DU ar hyn o bryd. Mae ein Bil ni'n debyg iawn i'r Bil yn yr Alban. Un gwahaniaeth mawr yw'r ffaith fod gennym ni'r gallu i gyflwyno is-ddeddfwriaeth a rheoliadau. Un o'r rhesymau pam roeddwn i'n credu ei bod hi'n bwysig cael hynny yn y Bil oedd, er enghraifft, oherwydd gofynnwyd i mi, 'Pam na chawn ni restr o anifeiliaid gwyllt ar wyneb y Bil?' Fe fyddai honno'n rhestr faith iawn, iawn. Os edrychwch chi ar yr anifeiliaid gwyllt sy'n cael eu defnyddio yn y ddwy syrcas ar hyn o bryd, nid wyf i'n credu bod angen rhestr, ond rwyf i yn credu, gyda threigl amser, y gallai fod angen rhestru anifeiliaid eraill—anifeiliaid gwyllt eraill—ac felly fe ddylem ni gael y rheoliadau hynny ar waith. Felly, mae hwnnw'n wahaniaeth mawr rhyngom ni a Bil Llywodraeth y DU. Mae'r gallu hwnnw gan yr Alban.
Roeddech chi'n gofyn am drwyddedu arddangosfeydd o anifeiliaid ac, fel y dywedais yn fy natganiad gwreiddiol, y llynedd fe es i ati i ymgynghori ar drwyddedu arddangosfeydd o anifeiliaid, a chysylltwyd hynny â'r broblem ynghylch gwahardd defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol. Rwy'n awyddus i sicrhau ein bod ni'n llenwi'r bylchau i gyd a all fodoli o ran darnau eraill o ddeddfwriaeth. Felly, fel y dywedais i, ni fydd y Bil, er enghraifft, yn effeithio ar y defnydd o anifeiliaid dof mewn syrcasau teithiol, ac nid yw'n atal anifeiliaid gwyllt rhag cael eu defnyddio ychwaith ar gyfer adloniant mewn lleoliadau eraill, er enghraifft. Felly, mae lles yr anifeiliaid hyn yn bwysig iawn a dyna pam yr wyf wedi cyhoeddi fy mwriad i gyflwyno'r cynllun trwyddedu ar gyfer yr holl arddangosfeydd o anifeiliaid sy'n bodloni'r meini prawf penodol o dan y gyfraith. Byddaf yn cynnal ymgynghoriad cyhoeddus pellach cyn diwedd toriad yr haf. Yn sicr, mae nifer yr ymatebion a gawsom ni i'r ymgynghoriad gwreiddiol y llynedd, o'r lle y tarddodd y Bil hwn, yn dangos y teimlad sydd gan bobl o ran lles anifeiliaid yng Nghymru, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod y cynllun hwn gennym wrth symud ymlaen.
Nid yw hyn yn cael ei wneud ar wahân; mae'n cael ei wneud ar y cyd â rhanddeiliaid ac asiantaethau gorfodi eraill ac wrth gydweithio â'm cymheiriaid yn Lloegr ac yn yr Alban. Bydd dull cyflawni'r cynllun yn cael effaith barhaol ar les anifeiliaid sy'n cael eu defnyddio mewn arddangosfeydd, ac roeddech chi'n sôn am rai enghreifftiau. Mae'n debyg nad ydym ni'n gwybod am nifer sylweddol o anifeiliaid sy'n mynd o amgylch ysgolion, er enghraifft, ac rydym ni'n eu gweld nhw mewn sioeau amaethyddol ac mewn lleoliadau eraill yn aml. Felly, credaf ei bod yn bwysig iawn inni gael y cynllun hwn. Ond rwy'n credu hefyd bod hyn yn bwysig o ran ein hagwedd barhaus ni a chenedlaethau'r dyfodol tuag at les anifeiliaid.
Gaf i ddiolch i’r Gweinidog am ei datganiad? Dwi’n croesawu’r datganiad—a dyw hwnna ddim yn rhywbeth dwi wedi bod yn ei ddweud yn aml iawn yn y misoedd diwethaf—ond mi oedd deddfwriaeth o’r fath, wrth gwrs, yn ymrwymiad ym maniffesto Plaid Cymru hefyd yn 2016, felly rŷm ni’n sicr yn cefnogi’r egwyddor i ddeddfu yn y maes yma.
Mae e’n siomedig, neu mae’n rhwystredig efallai, ei bod hi wedi cymryd gymaint o amser i ni gyrraedd y pwynt yma lle mae’r Bil yn cael ei osod yr wythnos yma. Dwi’n gwybod fe gollon ni amser yn aros i Lywodraeth y Deyrnas Unedig weithredu yn y maes yma ac efallai bod yna wers i ni yn fanna hefyd: os ydym ni wir yn teimlo bod angen gweithredu mewn maes penodol, yna mae angen i ni edrych i wneud hynny ein hunain, fuaswn i’n dweud, yn y dyfodol.
Gaf i ofyn—? Rŷch chi’n cyfeirio, o beth welaf i, at weithredu’r Ddeddf yma o 1 Rhagfyr 2020 ymlaen. Hynny yw, mae hynny’n golygu bod yna bosibilrwydd y bydd yna haf arall, felly, flwyddyn nesaf, o syrcasys teithiol ac anifeiliaid gwyllt yn ymweld â Chymru. Ple sydd gen i i’r Gweinidog i weld os oes unrhyw bosibilrwydd y gellid cyflymu’r broses honno, oherwydd byddwn i wrth fy modd yn gweld y ddeddfwriaeth yma yn cael ei phasio cyn hynny, fel ein bod ni’n gallu bod mewn sefyllfa lle’r haf yma yw’r haf olaf lle rŷm ni’n gweld y syrcasys yma yn teithio ac yn ymweld â Chymru.
Dwi wedi cyfeirio at y ffaith, mewn egwyddor, ein bod ni’n gefnogol o’r hyn mae’r Llywodraeth yn ei wneud. Mae’n bosib, fel rŷm ni eisoes wedi clywed, efallai y bydd yna drafodaeth angenrheidiol o gwmpas y diffiniadau o wahanol dermau yn y ddeddfwriaeth a hefyd, efallai, pwerau, neu i ba raddau y mae pwerau’n cael eu rhoi i Weinidogion i ddehongli ac i amlinellu. Rheini, dwi'n weddol ymlaciedig ynglŷn â hynny ar hyn o bryd ond dwi yn tybio efallai mai yn fanna y bydd tipyn o'r drafodaeth yn digwydd.
May I thank the Minister for her statement? I welcome it—and that's not something I've said very often over the past few months—but legislation of this kind was a manifesto commitment for Plaid Cymru in 2016, so we certainly support the principle of legislating in this area.
It's disappointing, or perhaps frustrating, that it's taken so long for us to reach this point where the Bill is to be introduced this week. I know that we lost some time waiting for the UK Government to take action in this area, and there may be a lesson for us there: if we truly feel that we need to act in any particular area, then we need to look to do so ourselves, I would say, in future.
May I ask—? You make reference to implementing this legislation from 1 December 2020 onwards. That would mean that there is a possibility that there'll be another summer next year where travelling circuses will be possible and that wild animals will be used in their visits to Wales. It's a plea to the Minister to see if there's any possibility that we can hasten this process, because I would love to see legislation being passed before that point, so that we can be in the situation where this is the last summer where we would see these travelling circuses in Wales.
I have referred to the fact that, in principle, we are supportive of what the Government is doing. It's possible, as we've already heard, that there may be a discussion required around definitions in terms of various terminology in the legislation, and perhaps the powers or the extent to which powers are handed to Ministers to interpret and to outline those. I'm relatively relaxed on that at the moment, but I do assume that that’s where much of the debate will centre.
You mentioned loopholes earlier, and one obvious loophole that's been flagged up is that travelling circuses might be rebranded as some sort of mobile animal exhibition and I'm sure you're aware of that and I'd like to hear from you that you are addressing those issues through your proposed licensing scheme. The other thing I'd like to know, of course, is when do you anticipate a licensing scheme being enacted because not only am I agitating for this legislation to be implemented sooner, I would like to make sure that that licensing scheme is introduced as early as is possible as well.
You've already touched on this, really. I mean, there have been calls, of course, to ban all performing animals, and I'm certainly yet to be persuaded on that, but you do say in your statement that animals are sentient beings. So, I'm just interested in why you are differentiating between wild animals and other animals and whether this legislation is an opportunity, maybe, to broaden that proposal.
And, finally, of course, you note, I think it was in the explanatory memorandum that was published with the Bill, that nearly two thirds of responses to a previous consultation came from an online campaign. I've raised this in other contexts previously and I'd like to ask you whether you'd be willing to publish how many—not information about individual responses, but what percentage of all responses to the previous consultation were actually from Wales because I think that is an important consideration for us across all consultation. And whilst in some circumstances there will be very valid reasons for taking on board consultation responses from other countries, I'd like to understand what weighting in this particular context the Welsh Government is giving to those responses from outside of Wales. And, I think, as a matter of course and a matter of process, I think the Welsh Government should be making these statistics available. It shouldn't be an onerous task because I presume there is a database somewhere because you correspond back with those who have presented responses to consultations. So, it shouldn't be too onerous a task.
Fe wnaethoch chi sôn am fylchau'n gynharach, ac un bwlch amlwg sydd wedi dod i'r amlwg yw y gallai syrcasau teithiol gael eu hailfrandio yn rhyw fath o arddangosfa anifeiliaid symudol. Rwy'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol o hynny ac fe hoffwn i glywed eich bod chi am ymdrin â'r materion hynny drwy eich cynllun trwyddedu arfaethedig. Y peth arall yr hoffwn ei wybod, wrth gwrs, yw pryd yr ydych chi'n rhagweld y bydd y cynllun trwyddedu yn cael ei weithredu. Nid wyf i'n galw'n unig am weithredu'r ddeddfwriaeth hon yn gyflymach, ond hoffwn i sicrhau hefyd fod y cynllun trwyddedu yn cael ei gyflwyno cyn gynted â phosib.
Rydych chi eisoes wedi cyffwrdd â hyn, mewn gwirionedd. Hynny yw, mae galwadau wedi bod, wrth gwrs, i wahardd gorfodi unrhyw anifail i berfformio, ac yn sicr nid wyf wedi cael fy narbwyllo ynglŷn â hynny. Ond rydych chi'n dweud yn eich datganiad bod anifeiliaid yn greaduriaid ymdeimladol. Felly, hoffwn i wybod pam rydych chi'n gwahaniaethu rhwng anifeiliaid gwyllt ac anifeiliaid eraill ac a yw'r ddeddfwriaeth hon yn gyfle, efallai, i ehangu'r cynnig hwnnw.
Ac, yn olaf, wrth gwrs, rydych yn nodi, rwy'n credu mai yn y memorandwm esboniadol a gyhoeddwyd gyda'r Mesur yr oedd hynny, fod bron dwy ran o dair o'r ymatebion i ymgynghoriad blaenorol drwy ymgyrch ar-lein. Rwyf i wedi codi hyn mewn cyd-destunau eraill o'r blaen a hoffwn ofyn i chi a fyddech chi'n fodlon cyhoeddi faint—nid gwybodaeth am ymatebion unigol, ond pa ganran o'r holl ymatebion i'r ymgynghoriad blaenorol a ddaeth mewn gwirionedd o Gymru oherwydd credaf fod honno'n ystyriaeth bwysig i ni wrth ymdrin â'n holl ymgynghoriadau. Ac er y bydd rhesymau dilys iawn, mewn rhai amgylchiadau, dros ystyried ymatebion i ymgynghoriadau o wledydd eraill, hoffwn i ddeall faint o bwys yn y cyd-destun penodol hwn y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i'r ymatebion hynny o'r tu allan i Gymru. Ac, yn fy marn i, fel mater o arfer a threfn, rwy'n credu y dylai Llywodraeth Cymru fod yn sicrhau bod yr ystadegau hyn ar gael. Ni ddylai hon fod yn dasg feichus oherwydd rwy'n cymryd bod cronfa ddata yn rhywle gan eich bod chi'n cyfathrebu â'r rhai sydd wedi cyflwyno ymatebion i ymgynghoriadau. Felly, ni ddylai honno fod yn dasg rhy feichus.
Diolch, Llyr, for your support for the Bill, and certainly I welcomed the conversation I had with both yourself and Andrew R.T. Davies before this statement today. Regarding your questions about the time it will take for the Bill to come into force, I anticipate, with support, the Bill proceeding to a stage where we would get Royal Assent in May. As I've stated, the Bill will come into force on 1 December 2020. By that time, both the circuses that currently travel and use wild animals will be expected to have completed their touring and then returned to their winter quarters. Certainly, I think, I'm very open to bringing that date forward if at all possible and I think there may be an opportunity to do that if the UK Government delivers on its commitment to introduce a ban in England by the time that their licensing regulations expire, because, obviously, it's the UK Government that's responsible for the licensing of circuses, not us. If they do the ban before their licensing regulations expire in January 2020, I think there would be a possibility of us bringing that date forward. So, again, any decision to do that, I'm very happy to look at that.
In relation to your question around loopholes, certainly, if you think about it, there are far, far more animals that are being used as animal exhibits than, obviously, animals in circuses. So, that's why the animal exhibits scheme is so important, and I mentioned in my answer to Andrew R.T. Davies that I will be going out to consultation before the end of summer recess and I would certainly want to see that scheme come into play, I would say, as early in 2020 as possible.
In relation to, 'Why does the offence only apply to wild animals and not all animals?'—and I'm aware of the petition that's recently been started—there are not the same fundamental, ethical objections to the use of domesticated animals in travelling circuses or other similar settings. The ethical argument for a ban in the case of wild animals, I believe, is very strong; I think the argument for a ban on domesticated animals is less than clear cut. And if you think about it, there are many activities that involve domesticated animals travelling for the purpose of giving performances or exhibitions with little obvious wider benefits, which are considered to be perfectly acceptable by society in general. The example I'm always given—and I think we discussed this—is horses and show jumping, and I think it would be very difficult to argue that they should not be used to perform a similar activity in a travelling circus.
Somebody asked me about what would happen if we had, then, a static circus. As far as I'm aware, there certainly was one static circus in the UK, I'm not sure it's still there, but again, it's about ensuring that there are no loopholes in any legislation. So, certainly, the legal advice I was given is that it would then probably have to be licensed as a zoo, for instance, but there is legislation to cover such things.
You asked me about respondents in relation to ones who came from Wales, and certainly, I'd be very happy if it's possible to provide that information. However, I have to say I think it was something like 97 per cent of respondents were for us bringing this Bill forward, so therefore, I don't think you would need the weighting in perhaps a way that you would need in other legislation.
Diolch, Llŷr, am eich cefnogaeth chi i'r Bil, ac roeddwn i'n sicr yn croesawu'r sgwrs a gefais i gyda chi ac Andrew R.T. Davies cyn y datganiad hwn heddiw. O ran eich cwestiynau ynglŷn â'r amser y bydd hi'n ei gymryd i'r Bil ddod i rym, rwyf i'n rhagweld, gyda chefnogaeth, y bydd y Bil yn mynd rhagddo i gam lle y gallem ni gael Cydsyniad Brenhinol ym mis Mai. Fel y dywedais, bydd y Bil yn dod i rym ar 1 Rhagfyr 2020. Erbyn hynny, bydd disgwyl i'r ddwy syrcas sy'n teithio ar hyn o bryd ac yn defnyddio anifeiliaid gwyllt fod wedi cwblhau eu taith ac yna wedi dychwelyd i'w cartref dros y gaeaf. Yn sicr, rwy'n agored iawn i symud y dyddiad hwnnw ymlaen pe bai modd ac rwy'n credu y gellid cael cyfle i wneud hynny pe byddai Llywodraeth y DU yn cyflawni ei hymrwymiad i gyflwyno gwaharddiad yn Lloegr erbyn i'w rheoliadau trwyddedu nhw ddod i ben. Oherwydd, yn amlwg, Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am drwyddedu syrcasau, nid ni. Os byddan nhw'n gweithredu'r gwaharddiad cyn i'w rheoliadau trwyddedu ddod i ben ym mis Ionawr 2020, credaf y byddai'n bosib inni ddod â'r dyddiad hwnnw ymlaen. Felly, unwaith eto, unrhyw benderfyniad i wneud hynny, rwy'n hapus iawn i'w ystyried.
O ran eich cwestiwn ynghylch bylchau, yn sicr, os meddyliwch chi am y peth, ceir llawer iawn mwy o anifeiliaid yn cael eu defnyddio mewn arddangosfeydd o anifeiliaid nag, yn amlwg, mewn syrcasau. Felly, dyna pam mae'r cynllun arddangosfeydd o anifeiliaid mor bwysig, ac fe soniais i yn fy ateb i Andrew R.T. Davies y byddaf i'n ymgynghori cyn diwedd toriad yr haf ac yn sicr byddwn i'n hoffi gweld y cynllun hwnnw'n cael ei roi ar waith, fe ddywedwn i, mor gynnar yn 2020 ag sy'n bosib.
O ran, 'Pam mae'r drosedd hon yn berthnasol i anifeiliaid gwyllt yn unig ac nid i bob anifail?'—ac rwy'n ymwybodol o'r ddeiseb sydd wedi cael ei chychwyn yn ddiweddar—nid oes yr un gwrthwynebiad sylfaenol, moesegol i ddefnyddio anifeiliaid dof mewn syrcasau teithiol neu mewn lleoliadau tebyg. Mae'r ddadl foesegol dros waharddiad yn achos anifeiliaid gwyllt, rwy'n credu, yn gryf iawn; rwy'n credu bod y ddadl dros waharddiad yn achos anifeiliaid dof yn fwy amwys. Ac os meddyliwch chi am y peth, mae yna lawer o weithgareddau sy'n cynnwys anifeiliaid dof yn teithio at ddibenion cynnal perfformiadau neu arddangosfeydd heb fawr o fanteision ehangach amlwg, sy'n cael eu hystyried yn gwbl dderbyniol gan y gymdeithas yn gyffredinol. Yr esiampl sy'n cael ei rhoi i mi bob tro—ac rwy'n credu inni drafod hyn—yw neidio ceffylau, a chredaf y byddai'n anodd iawn dadlau na ddylid eu defnyddio nhw i wneud gweithgaredd tebyg mewn syrcas deithiol.
Gofynnodd rhywun imi beth a fyddai'n digwydd yn achos syrcas sydd heb fod yn deithiol. Hyd y gwn i, roedd yna un syrcas fel hyn yn y DU, ac nid wyf i'n siŵr ei bod hi yno o hyd, ond unwaith eto, mae'n ymwneud â sicrhau nad oes yna unrhyw fylchau mewn unrhyw ddeddfwriaeth. Felly, yn sicr, y cyngor cyfreithiol a roddwyd i mi oedd y byddai'n rhaid i honno wedyn gael trwydded sw yn ôl pob tebyg, er enghraifft, ond ceir deddfwriaeth i ymdrin â phethau o'r fath.
Roeddech chi'n fy holi i am y rhai a ymatebodd i'r ymgynghoriad, o ran y rhai a oedd yn dod o Gymru, ac yn sicr, byddwn i'n hapus iawn pe bai modd darparu'r wybodaeth honno. Serch hynny, mae'n rhaid imi ddweud mai rhywbeth tebyg i 97 y cant o'r ymatebwyr oedd yn awyddus i weld y Bil hwn yn cael ei gyflwyno, felly nid wyf yn credu y byddai angen ichi wybod faint o bwys a roddir ar hyn yn yr un ffordd ag a fyddai'n angenrheidiol mewn deddfwriaeth arall.
I very much welcome the Minister's statement. There has been a long-running campaign, but I have fully supported it over several years to ban the use of wild animals in circuses. A ban already exists in Scotland.
In 2006, which is a long time ago now, in a public consultation across the UK, 94.5 per cent of people responding thought banning the use of wild animals in circuses would be the best method to achieve animal welfare. The majority of respondents to the Minister have said 97 per cent, and Wales last year supported the ban. There is one thing we can be certain of: we've got the public on our side. I welcome the proposed ban on the use of wild animals in travelling circuses; I think its time has come. We're in the twenty-first century and not the nineteenth.
Two questions: why is it intended that a circus will still be allowed to keep wild animals as long as they are not exhibited or used in performances? I find that is what's normally described as a loophole. And the second question is: will the use of birds of prey for outside exhibitions still be allowed?
Rwy'n croesawu datganiad y Gweinidog yn fawr. Bu'r ymgyrch yn un faith, ond rwyf i wedi rhoi cefnogaeth lawn iddi dros nifer o flynyddoedd er mwyn gwahardd defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau. Mae gwaharddiad yn bodoli eisoes yn yr Alban.
Yn 2006, sy'n amser maith yn ôl erbyn hyn, mewn ymgynghoriad cyhoeddus ledled y DU, roedd 94.5 y cant o'r rhai a ymatebodd o'r farn mai gwahardd defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau fyddai'r ffordd orau o sicrhau lles anifeiliaid. Mae'r rhan fwyaf o'r ymatebwyr i'r Gweinidog wedi dweud hynny, 97 y cant, a'r llynedd roedd Cymru yn cefnogi'r gwaharddiad. Un peth y gallwn ni fod yn sicr ohono: mae'r cyhoedd ar ein hochr ni. Rwy'n croesawu'r gwaharddiad arfaethedig ar ddefnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol; rwy'n credu bod ei amser wedi dod. Rydym yn byw yn yr unfed ganrif ar hugain, nid yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Dau gwestiwn: pam mae'n fwriad caniatáu i syrcas barhau i gadw anifeiliaid gwyllt ar yr amod na fyddan nhw'n eu harddangos neu'n eu defnyddio mewn perfformiadau? Yn fy marn i, dyna'r hyn sydd fel rheol yn cael ei ddisgrifio fel bwlch. A'r ail gwestiwn yw: a fydd defnyddio adar ysglyfaethus ar gyfer arddangosfeydd awyr agored yn parhau i gael ei ganiatáu?
Thank you, Mike Hedges, for those two questions. So, answering your second question first: birds of prey would then be captured under the animal exhibit licensing scheme that I'm bringing forward next year, following a public consultation.
In relation to why can't we ban circuses from just keeping wild animals that they then wouldn't use or exhibit, that would require a loss of ownership—it would be a deprivation of property. We don't really think that's in the public interest and it would be very difficult to justify because if that person was caring for the animal properly, and if that person wasn't caring for that wild animal properly, that would be captured in other legislation. It's obviously very difficult, then, to justify that.
Diolch ichi, Mike Hedges, am y ddau gwestiwn hynny. Felly, gan ateb eich ail gwestiwn yn gyntaf: byddai adar ysglyfaethus wedyn yn cael eu cynnwys yn y cynllun trwyddedu arddangosfeydd anifeiliaid yr wyf yn ei gyflwyno'r flwyddyn nesaf, yn dilyn ymgynghoriad cyhoeddus.
O ran pam na allwn ni wahardd syrcasau rhag cadw anifeiliaid gwyllt na fydden nhw'n eu defnyddio nac yn eu harddangos, byddai hynny'n gofyn am golli perchnogaeth—byddai hynny'n golygu amddifadu o eiddo. Nid ydym o'r farn y byddai hynny er budd y cyhoedd a byddai'n anodd iawn ei gyfiawnhau. Pe byddai'r unigolyn hwnnw'n gofalu am yr anifail yn iawn, a phe na fyddai'r unigolyn hwnnw'n gofalu am yr anifail gwyllt hwnnw'n iawn, byddai hynny'n cael ei gynnwys dan ddeddfwriaeth arall. Mae'n amlwg yn anodd iawn, felly, i gyfiawnhau hynny.
Thank you, Minister, for your statement. I'd like to warmly welcome your statement, and I know that very many of my constituents will too. My first question is regarding the extra requirements on local authority inspectors. I accept your very valid point that breaches will be easy to detect, but what discussions have you had around the capacity of local authority inspectorates, and is there any training or support that Welsh Government could provide? For example, I've discussed with one animal welfare charity the creation of a centralised animal welfare inspectorate. So, I'd be interested to hear your views around that and whether you think that it could be helpful.
I'd also like to discuss some novel alternatives as well. For example, there's been a lot of focus on social media lately around Circus Roncalli, which is a German circus using holograms of wild animals as part of their show. This allows them to replicate traditional circus acts, but also more fantastic scenarios, and to do so at a fraction of the cost involved in transporting live animals. Now, to my knowledge, this has not been brought to the UK yet, so would you welcome the use of such technology, which is entirely cruelty free, here in Wales?
And finally, it seems to me that the publicity around the introduction of this law could provide us with a good opportunity for Welsh Government to promote the many excellent animal-based tourist attractions here in Wales, such as Folly Farm to mention just one, where people can observe animals in a natural-style habitat in the context of conservation work. So, I'd be interested to know what discussions you might have had or might consider having with your colleagues in Government around that, and of course that could provide an economic boost to Wales, particularly as the summer school holidays approach.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Hoffwn i groesawu eich datganiad yn fawr, a gwn y bydd llawer iawn o'm hetholwyr yn ei groesawu hefyd. Mae fy nghwestiwn cyntaf yn ymwneud â'r gofynion ychwanegol sydd ar arolygwyr yr awdurdodau lleol. Rwy'n derbyn eich pwynt dilys iawn y bydd troseddau'n rhwydd eu canfod. Ond pa drafodaethau yr ydych chi wedi eu cael ynghylch capasiti arolygiaethau awdurdodau lleol, ac a oes yna unrhyw hyfforddiant a chymorth y gallai Llywodraeth Cymru eu rhoi? Er enghraifft, rwyf wedi cynnal trafodaeth ag un elusen lles anifeiliaid ynghylch creu arolygiaeth lles anifeiliaid ganolog. Felly, hoffwn glywed eich chi barn chi am hynny ac a ydych chi'n credu y byddai hynny'n ddefnyddiol.
Yn ogystal â hynny, hoffwn drafod rhai syniadau newydd hefyd. Er enghraifft, bu llawer o sylw ar y cyfryngau cymdeithasol yn ddiweddar i Syrcas Roncalli, sef syrcas o'r Almaen sy'n defnyddio hologramau o anifeiliaid gwyllt yn rhan o'u sioe nhw. Mae hyn yn eu galluogi nhw i efelychu perfformiadau syrcas draddodiadol, ond golygfeydd mwy ffantasïol hefyd, a gwneud hynny ar gost sy'n llai o lawer na'r hyn sy'n gysylltiedig â chludo anifeiliaid byw. Nawr, hyd y gwn i, ni ddaethpwyd â hyn i'r DU eto, felly a fyddech chi'n croesawu defnyddio technoleg o'r fath, sy'n rhydd o unrhyw greulondeb, yma yng Nghymru?
Ac yn olaf, mae'n ymddangos i mi y gallai'r cyhoeddusrwydd ynghylch cyflwyno'r Ddeddf hon fod yn gyfle da i Lywodraeth Cymru hyrwyddo'r nifer fawr o atyniadau twristaidd rhagorol sy'n seiliedig ar anifeiliaid yma yng Nghymru. Un enghraifft o hyn yw Fferm Folly lle gall pobl edrych ar anifeiliaid mewn cynefin lled naturiol yng nghyd-destun gwaith cadwraeth. Felly, byddai'n dda gennyf i gael gwybod pa drafodaethau yr ydych chi wedi eu cael neu y byddech chi'n ystyried eu cael gyda'ch cydweithwyr yn y Llywodraeth ynglŷn â hynny, ac wrth gwrs fe allai hynny roi hwb economaidd i Gymru, yn enwedig wrth i wyliau haf yr ysgolion agosáu.
Thank you, Vikki Howells. In relation to the impact on local authorities, of course, there have been conversations with local authorities, because should the Bill become law it will be enforced by local authority inspectors, and they certainly were part of the consultation we had. There will be minimal impact on local authorities. I think breaches are unlikely to arise often, if at all, and I do expect travelling circuses to comply with a ban, because it will be very obvious if they're not doing so. Certainly, if the UK Government delivers on its commitment to ban the use of wild animals in travelling circuses in England, there will be nowhere in Great Britain where wild animals will be able to be used in travelling circuses. So, certainly, the discussions that my officials had with local authorities were that it wouldn't constitute any additional cost, for instance, and it would just be conducted alongside existing enforcement activities, which are already being carried out in respect of the two circuses, one of which you named. In relation to the holograms, that's not something that I'd considered. I suppose it depends what the holograms depict the animals doing. I would be very interested in having a look at that, but certainly, it's something that we can look at as the Bill progresses through the Assembly. I think you're right about promoting animal tourist attractions. Of course, the majority of animal tourist attractions—you referred to and I heard you mention Folly Farm—are, again, regulated, they're legislated for and we should encourage people to go to be able to see animals at very close quarters.
Diolch, Vikki Howells. O ran yr effaith ar awdurdodau lleol, wrth gwrs, cafwyd sgyrsiau gydag awdurdodau lleol. Pe byddai'r Bil yn dod yn gyfraith, caiff ei orfodi gan arolygwyr yr awdurdodau lleol, ac yn sicr roedden nhw'n rhan o'r ymgynghoriad a gawsom ni. Ni fydd yna fawr o effaith ar awdurdodau lleol. Credaf na fydd torri rheolau'n digwydd yn aml iawn, os o gwbl, ac rwy'n disgwyl i syrcasau teithiol gydymffurfio â'r gwaharddiad, oherwydd bydd yn amlwg iawn os na wnânt hynny. Yn sicr, os bydd Llywodraeth y DU yn cyflawni ei hymrwymiad i wahardd defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol yn Lloegr, ni fydd unman ar gael ym Mhrydain Fawr lle caiff anifeiliaid gwyllt eu defnyddio mewn syrcasau teithiol. Felly, yn sicr, ni fyddai unrhyw gost ychwanegol yn ôl y trafodaethau a gafodd fy swyddogion i ag awdurdodau lleol, er enghraifft, ac fe fyddai hyn yn digwydd ar yr un pryd â'r gweithgareddau gorfodi presennol, sydd eisoes yn cael eu cynnal o ran y ddwy syrcas, un ohonyn nhw y gwnaethoch chi ei henwi. O ran yr hologramau, nid yw hwnnw'n rhywbeth yr wyf i wedi ei ystyried. Mae'n debyg ei bod yn dibynnu ar yr hyn y mae'r hologramau yn darlunio'r anifeiliaid yn ei wneud. Byddai gennyf ddiddordeb mawr i edrych ar hynny, ond yn sicr, mae'n rhywbeth y gallwn ni edrych arno wrth i'r Bil fynd drwy'r Cynulliad. Rwy'n credu eich bod yn iawn ynglŷn â hyrwyddo atyniadau i dwristiaid. Wrth gwrs, mae'r rhan fwyaf o'r atyniadau i dwristiaid—roeddech chi'n cyfeirio at Folly Farm—unwaith eto, yn cael eu rheoleiddio, bu deddfu ar eu cyfer, ac fe ddylem ni annog pobl i fynd i weld anifeiliaid o fewn pellter agos iawn.
Dwi hefyd yn croesawu'r datganiad yma gan y Gweinidog ac yn croesawu'r Bil. Mae hi'n bechod ei fod o wedi cymryd cymaint o amser i'r Llywodraeth ei weithredu. Mae'n flwyddyn gyfan ers i'r cyn Brif Weinidog ddatgan y byddai'r Llywodraeth yn cefnogi gwahardd y defnydd o anifeiliaid gwyllt mewn syrcasys sy'n teithio. Ond gwell hwyr na hwyrach. Dwi'n falch bod Cymru, o'r diwedd, yn dal i fyny efo'r Alban a Lloegr. Mae nifer o'r cwestiynau a oedd gen i wedi cael eu gofyn a'u hateb, ond fe wna i jest gloi drwy ddweud hyn: ni fyddai newid gwleidyddol fel hyn yn bosib heb ymgyrchwyr brwd, ac un ymgyrchydd sydd wedi bod yn allweddol yn hyn i gyd ydy Linda Joyce-Jones o Nantlle ger Caernarfon yn fy etholaeth i. Mae hi wedi bod yn ymgyrchu am y newid yn y ddeddfwriaeth ers blynyddoedd. Mi wnaeth hi gyflwyno deiseb i'r Cynulliad nôl yn Chwefror 2017 yn galw am waharddiad, ac mae hi wedi ein lobïo ni gyd, dwi'n meddwl. Pawb ohonom ni fan hyn, rydym ni wedi cyfarfod Linda ar ryw bwynt neu'i gilydd. Felly, a wnewch chi ymuno â mi i ddiolch iddi hi am ei gwaith a hefyd i'r ymgyrchwyr eraill sydd wedi gweithio mor galed am hyn? Mae'r ffaith bod yna 6,500 o ymatebion a'r mwyafrif mawr o blaid y ddeddfwriaeth yn dweud cyfrolau, dwi'n meddwl. Mae o'n arwydd clir o'r newid agwedd gyhoeddus, ac mae ymgyrchwyr fel Linda wedi llwyddo'n rhyfeddol i newid y farn honno. Mae angen inni eu llongyfarch a dwi'n gobeithio y gwnewch chi ymuno efo fi.
I too welcome this statement from the Minister, and welcome the Bill, too. It is a shame that it has taken so long for the Government to act. It’s a full 12 months since the former First Minister stated that the Government would support a ban on the use of wild animals in travelling circuses, but better late than never. I am pleased that Wales, at last, is catching up with Scotland and England. Many of the questions that I wanted to ask have already been asked and answered, but I will just conclude by saying this: this kind of political change wouldn’t be possible without campaigners, and one campaigner that’s been crucial to all of this is Linda Joyce-Jones from Nantlle, near Caernarfon in my constituency. She has been campaigning for this change in the legislation over many years. She did introduce a petition to the Assembly in February 2017, calling for a ban, and she has lobbied each and every one of us, I think. Everyone here will have met Linda at some point. So, will you join with me in thanking her for her work and to the other campaigners who have worked so hard for this change? The fact that there have been 6,500 responses and the vast majority in favour of the legislation speaks volumes, I think. It is a clear sign of the change of attitude among the public, and campaigners such as Linda have succeeded incredibly in changing public opinion. We should congratulate them, and I hope you will join me in doing that.
Diolch, Siân Gwenllian. I do join you in thanking Linda Joyce-Jones and all the other 6,500 people who responded to our consultation. I think it just shows that Wales is a country of animal lovers. I am very pleased that we've brought this piece of legislation forward in this term of the Government, and I look forward to working with yourself and other Members as the Bill proceeds through.
Diolch, Siân Gwenllian. Rwy'n ymuno â chi i ddiolch i Linda Joyce-Jones a'r 6,500 o bobl eraill a wnaeth ymateb i'n hymgynghoriad ni. Rwy'n credu bod hynny'n dangos bod Cymru yn wlad sy'n hoff iawn o anifeiliaid. Rwy'n falch iawn ein bod ni wedi cyflwyno'r ddeddfwriaeth hon yn y tymor Llywodraeth hwn, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda chi ac aelodau eraill wrth i'r Bil fynd rhagddo.
Thank you for your statement, Minister, and for providing us with advanced copy of the Bill and explanatory memorandum. Putting an end to the exploitation of wild animals for the pleasure of the viewing public is well overdue and I thank the Minister for introducing legislation to achieve this in relation to travelling circuses. Wales will soon be joining a growing list of countries that ban acts that force wild animals to perform for entertainment. Unlike one of the candidates to be our next Prime Minister, Jeremy Hunt, who wants to take out time from negotiating our orderly exit from the EU in order to lift the ban on fox hunting, as someone who abhors animal exploitation and cruelty, I welcome this legislation.
However, I do ask why it hasn't gone just that one step further, Minister. This legislation does not cover wild animals being used for entertainment in other settings, and, as such, does not cover some mobile animal exhibits. I say 'some' because some mobile coverage of animals is obviously not abusive or insensitive. So, can you outline why you opted to stick to travelling circuses, and when can we expect to see some measures to safeguard wild animals in some mobile exhibits?
Minister, do you agree that the welfare of animals should be paramount and that the exploitation of wild animals simply for profit should be banned in any circumstances? If so, can you expand upon any other actions your Government will be taking to safeguard both wild and domestic animals being used for entertainment purposes? Finally, Minister, what discussions have you had with UK Ministers about stronger licensing regimes covering the use of domesticated animals in travelling shows? Because some domesticated animals have been known to die through heat exhaustion and so on, whilst travelling. So, I look forward to the swift passage of the Bill through the Assembly and to the day that wild animals cannot be exploited on Welsh soil. Diolch yn fawr.
Diolch am eich datganiad, Gweinidog, ac am roi copi ymlaen llaw inni o'r Bil a'r memorandwm esboniadol. Mae'n hen bryd inni roi diwedd ar gamddefnyddio anifeiliaid gwyllt i blesio'r cyhoedd sy'n gwylio, a hoffwn i ddiolch i'r Gweinidog am gyflwyno deddfwriaeth i wneud hynny o ran syrcasau teithiol. Bydd Cymru cyn bo hir yn ymuno â'r rhestr gynyddol o wledydd sy'n gwahardd perfformiadau sy'n gorfodi anifeiliaid gwyllt i wneud campau ar gyfer adloniant. Yn wahanol i un o'r ymgeiswyr i fod yn Brif Weinidog nesaf arnom, Jeremy Hunt, sy'n dymuno cymryd amser oddi wrth negodi ein hymadawiad taclus â'r UE er mwyn codi'r gwaharddiad ar hela llwynogod, rwyf innau, fel un sy'n casáu cam-fanteisio ar anifeiliaid a chreulondeb, yn croesawu'r ddeddfwriaeth hon.
Fodd bynnag, rwy'n holi pam nad yw hyn wedi mynd un cam ymhellach, Gweinidog. Nid yw'r ddeddfwriaeth hon yn cynnwys anifeiliaid gwyllt a ddefnyddir ar gyfer adloniant mewn lleoliadau eraill, ac, fel y cyfryw, nid yw'n cynnwys rhai arddangosfeydd symudol o anifeiliaid. Fe ddywedaf i 'rai' oherwydd mae'n amlwg nad yw triniaeth rhai o'r anifeiliaid sy'n cael eu symud yn greulon nac yn ddideimlad. Felly, a wnewch chi amlinellu pam rydych chi wedi dewis cadw at syrcasau teithiol, a phryd y gallwn ni ddisgwyl gweld rhai mesurau i ddiogelu anifeiliaid gwyllt mewn rhai arddangosfeydd symudol?
Gweinidog, a ydych chi'n cytuno y dylai lles anifeiliaid fod yn hollbwysig ac y dylid gwahardd cam-fanteisio ar anifeiliaid gwyllt er elw ariannol dan unrhyw amgylchiadau? Os felly, a wnewch chi ymhelaethu ar unrhyw gamau eraill y bydd eich Llywodraeth chi yn eu cymryd i ddiogelu anifeiliaid gwyllt a dof rhag cael eu defnyddio ar gyfer adloniant? Yn olaf, Gweinidog, pa drafodaethau yr ydych chi wedi eu cael gyda Gweinidogion y DU ynglŷn â chyfundrefnau trwyddedu mwy cadarn ar gyfer defnyddio anifeiliaid dof mewn sioeau teithiol? Oherwydd mae rhai anifeiliaid dof wedi marw oherwydd gwres enbyd ac ati, wrth deithio. Felly, rwy'n edrych ymlaen at weld y Bil yn mynd rhagddo'n gyflym drwy'r Cynulliad ac at y diwrnod pan na ellir manteisio ar anifeiliaid gwyllt ar dir a daear Cymru. Diolch yn fawr.
Thank you very much for those questions. I hope I've answered very concisely around how the new animal exhibits licensing scheme that I'll be bringing forward next year, following consultation, will ensure that there are no loopholes and that all—pardon the pun—animals are captured in that. I have had discussions with Lord Gardiner who is the UK Government Minister in relation to other licensing for circuses, and, again, that's something I think we can look at in other pieces of legislation to ensure every animal is covered by legislation and/or regulations.
I absolutely agree with you around fox hunting. It's just appalling, and this Government is totally opposed to fox hunting.
We will be joining a growing list of countries, and as I said in my original statement, if we didn't bring this Bill forward, we would be the only country in Great Britain that would allow the use of wild animals in travelling circuses, and I did not want Wales to become a sanctuary for travelling circuses in that way.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiynau hynny. Rwy'n gobeithio fy mod i wedi ateb yn gryno iawn sut y bydd y cynllun newydd i drwyddedu arddangosfeydd anifeiliaid y byddaf yn ei gyflwyno'r flwyddyn nesaf, yn dilyn ymgynghoriad, yn sicrhau na fydd unrhyw fylchau, ac y bydd pob anifail yn cael ei ddal—maddeuwch y chwarae ar eiriau—yn hynny. Rwyf wedi cael trafodaethau gydag Arglwydd Gardiner sef Gweinidog Llywodraeth y DU o ran trwyddedau eraill i syrcasau ac, unwaith eto, mae hwnnw'n rhywbeth y gallwn ni edrych arno mewn darnau eraill o ddeddfwriaeth i sicrhau bod pob anifail yn dod dan ddeddfwriaeth a/neu reoliadau.
Rwy'n cytuno'n llwyr â chi ynglŷn â hela llwynogod. Mae'n warthus o beth, ac mae'r Llywodraeth hon yn gwrthwynebu hela llwynogod yn llwyr.
Byddwn yn ymuno â rhestr gynyddol o wledydd, ac fel y dywedais i yn fy natganiad gwreiddiol, pe na fyddem yn cyflwyno'r Bil hwn, Cymru fyddai'r unig wlad ym Mhrydain Fawr i ganiatáu defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol, ac nid oeddwn i'n dymuno i Gymru fod yn hafan i syrcasau teithiol yn y ffordd honno.
I welcome the Bill, and you're absolutely right, we can't be the only nation to allow wild animals in circuses to just be exhibited for people's pleasure without thinking that it's fundamentally wrong. So, I look forward to the Bill coming forward. I'm not going to ask all the questions that have been asked, but I am particularly interested in what is wild and what isn't wild, and how that's going to be determined, because I think most people are thinking about wild animals being exotically wild, and yet we've got native animals that are clearly wild, and so I'm interested in how that's going to move forward.
In terms of the licensing scheme, I'm also interested to see how that is going to go forward. You're going out, you said, to further consultation. It's about what should be included within that licensing scheme. I'll just put an idea forward: there is breeding for export of wild animals that currently takes place, and one of those is birds of prey, and they're being exported to the far east. Well, quite clearly, they don't live in the far east for very good reasons: there isn't any food source for them, it isn't the right climate for them. So, should we be licensing the breeding of animals to be exported, in the first case, under huge duress in that journey, and, secondly, in conditions that are clearly not conducive to their well-being? So, I would like to add that into your licensing scheme.
I would be interested to know how long those licences would last once people have had them issued, and how easy it is to revoke a licence, should you find that people have already committed acts of cruelty. I raise that because we have some dog breeding establishments currently, and they have been found to be guilty of cruelty, and yet the licence just passes to another family member if it's revoked at all. And if we are talking about licences and people being of the right character, we should also be looking at the legislation that follows that, and the sanctions that follow. At the moment, you can be as cruel as you like, it seems, to an animal, and you are not going to get more that six months under Welsh legislation, yet you could get five years if we did something about it. So, I think that, when we are looking at licences, we also need to look at the sanctions that follow. So, those are the things that I would like to add, following all the questions that have already been asked.
Rwy'n croesawu'r Bil, ac rydych chi yn llygad eich lle, ni ddylem fod yr unig wlad i ganiatáu i anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau gael eu harddangos fel adloniant i bobl, heb gredu bod hynny'n gyfeiliornus yn ei hanfod. Felly, rwy'n edrych ymlaen at weld y Bil yn dod yn ei flaen. Nid wyf am ofyn yr holl gwestiynau sydd wedi cael eu gofyn yn barod, ond mae gennyf ddiddordeb arbennig yn yr hyn a ystyrir yn wyllt a'r hyn nad yw'n wyllt, a sut y caiff hynny ei bennu. Yn fy marn i, credaf fod y rhan fwyaf o bobl yn ystyried anifeiliaid gwyllt fel rhai egsotig, ac eto i gyd mae gennym anifeiliaid brodorol sy'n amlwg yn wyllt, ac felly mae gennyf ddiddordeb mewn sut y bydd hynny'n symud yn ei flaen.
O ran y cynllun trwyddedu, byddai'n dda gennyf gael gwybod hefyd sut y bydd hynny'n datblygu. Rydych yn mynd allan, fel y dywedasoch, i ymgynghoriad pellach. Y diben yw canfod yr hyn y dylid ei gynnwys yn y cynllun trwyddedu hwnnw. Rhoddaf un awgrym i chi: mae bridio'n digwydd ar hyn o bryd ar gyfer allforio anifeiliaid gwyllt, ac mae hynny'n digwydd i adar ysglyfaethus, ac maen nhw'n cael eu hallforio i'r dwyrain pell. Wel, yn hollol amlwg, nid ydyn nhw'n byw yn y dwyrain pell am resymau da iawn: nid oes unrhyw ffynhonnell bwyd yno ar eu cyfer, ac nid yw'r hinsawdd yn iawn iddyn nhw. Felly, yn y lle cyntaf, a ddylem ni fod yn trwyddedu'r broses o fridio anifeiliaid i'w hallforio i fynd ar y fath daith dan orfodaeth, ac yn ail, mewn amodau nad ydynt yn amlwg yn ffafriol i'w llesiant? Felly, hoffwn i ychwanegu hynny at eich cynllun trwyddedu.
Hoffwn gael gwybod pa mor hir y byddai'r trwyddedau hynny'n para ar ôl i bobl eu cael nhw, a pha mor hawdd yw dirymu trwyddedau, pe byddech chi'n canfod bod pobl wedi bod yn euog o greulondeb eisoes. Rwy'n codi hynny oherwydd bod gennym ni rai sefydliadau sy'n bridio cŵn ar hyn o bryd, a chafwyd eu bod nhw'n euog o greulondeb, ac eto mae'r drwydded yn cael ei throsglwyddo i aelod arall o'r teulu os caiff ei dirymu. Ac os ydym yn sôn am drwyddedau a phobl o gymeriad da, dylem hefyd fod yn edrych ar y ddeddfwriaeth sy'n dilyn hynny, a'r cosbedigaethau sy'n dilyn. Ar hyn o bryd, mae'n debyg y gallwch fod mor greulon ag y mynnwch i anifail, ac ni chewch ddim mwy na chwe mis dan ddeddfwriaeth Cymru, ac eto i gyd gallech gael pum mlynedd pe byddem ni'n gwneud rhywbeth ynglŷn â hynny. Felly, rwy'n credu, pan fyddwn ni'n edrych ar drwyddedau, fod angen inni edrych ar y cosbedigaethau sy'n dilyn hefyd. Felly, dyna'r pethau yr hoffwn eu hychwanegu, yn dilyn yr holl gwestiynau a ofynnwyd eisoes.
Thank you, Joyce Watson. You ask about the meaning or definition of a wild animal. It's similar to the interpretation of a wild animal in the Zoo Licensing Act 1981. So, this avoids the situation where the same species could be considered wild in a zoo but then domesticated when kept in a circus. So, that's the legal definition that we are using. But you are quite right. I remember in my discussion with Andrew R.T. Davies, we were talking about reindeer, which people perhaps wouldn't think immediately of as a wild animal, but they are. I'm sure that we are all aware that, sometimes, reindeer are used—obviously at Christmastime—in different ways, in garden centres or parades. They would then be covered in the animal exhibit licensing scheme. That's why it's so important to get that scheme up and running too. And I absolutely agree with what you are saying about birds of prey. We need to ensure that the consultation specifically mentions that.
You ask about how long licences last. Certainly, the Performing Animals (Regulation) Act 1925 requires anyone who trains or exhibits animals to register with a local authority, but it is a lifetime registration. So, there's no specific inspection requirement. As such, it's unlikely that the welfare standards of an animal would be regularly assessed or checked. So, this is what I mean when I say that we need make sure that we close loopholes. I think this is an area where there is perhaps a loophole that does need closing. So, I very much look forward to going out to consultation on the scheme. As I said in my answer to Llyr, I hope to bring it forward early next year.
Diolch yn fawr, Joyce Watson. Rydych chi'n holi am ystyr neu ddiffiniad o anifail gwyllt. Mae'n debyg i'r dehongliad o anifail gwyllt yn Neddf Trwyddedu Sŵau 1981. Mae hyn yn osgoi'r sefyllfa lle gellid ystyried yr un rhywogaeth yn wyllt mewn sw ond wedyn yn ddof pan gânt eu cadw mewn syrcas. Felly, dyna'r diffiniad cyfreithiol yr ydym ni'n ei ddefnyddio. Ond rydych chi'n llygad eich lle. Yn fy nhrafodaeth ag Andrew R.T. Davies, cofiaf ein bod yn sôn am geirw, na fyddai pobl efallai'n meddwl eu bod yn anifeiliaid gwyllt ar unwaith, ond maen nhw. Rwy'n siŵr ein bod i gyd yn ymwybodol y defnyddir ceirw weithiau—yn amlwg adeg y Nadolig—mewn gwahanol ffyrdd, mewn canolfannau garddio neu mewn gorymdeithiau. Yna byddent yn cael eu cynnwys yn y cynllun trwyddedu arddangos anifeiliaid. Dyna pam ei bod mor bwysig rhoi'r cynllun hwnnw ar waith hefyd. Ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud am adar ysglyfaethus. Mae angen inni sicrhau bod yr ymgynghoriad yn sôn am hynny'n benodol.
Rydych yn holi ynghylch pa mor hir y mae trwyddedau'n para. Yn sicr, mae Deddf Anifeiliaid Perfformio (Rheoleiddio) 1925 yn ei gwneud hi'n ofynnol i unrhyw un sy'n hyfforddi neu'n arddangos anifeiliaid gofrestru gydag awdurdod lleol, ond mae'n gofrestriad oes. Felly, does dim gofyniad arolygu penodol. Fel y cyfryw, mae'n annhebygol y byddai safonau lles anifail yn cael eu hasesu na'u gwirio'n rheolaidd. Felly, dyma'r hyn a olygaf wrth ddweud bod angen inni sicrhau ein bod yn cau'r bylchau. Rwy'n credu bod hwn yn faes lle ceir man gwan sydd angen ei gywiro. Felly, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at yr ymgynghoriad ar y cynllun. Fel y dywedais yn fy ateb i Llŷr, rwy'n gobeithio ei gyflwyno yn gynnar y flwyddyn nesaf.
I've previously raised the visit of Circus Mondao to my constituency, which happened just a couple of months ago. I would say to Siân Gwenllian that I first got to know Linda Joyce-Jones when, as a county councillor, a wild animal exhibit visited my council ward. At that point, I wrote to Rebecca Evans, who was then the Minister responsible, and we had some dialogue about this. So, it's really good to see this legislation making it onto the statute book. That visit was by Thomas Chipperfield before I was elected here. They had their circus licence withdrawn in England because DEFRA were unhappy with the conditions in which some of their animals were being held, but they were still able to exhibit in Tir-y-berth. So, this will close that particular issue as well. We know that the circuses are in town because they are fly-posting. They have shown no adherence to fly-posting rules, so I wonder to what extent are they going to show adherence to this law. We've had two visits in the Caerphilly constituency, in Tir-y-berth. Can we have the assurance that this law will ensure that there won't be a third visit?
Rwyf wedi sôn o'r blaen am ymweliad syrcas Mondao â'm hetholaeth i ychydig fisoedd yn ôl. Hoffwn ddweud wrth Siân Gwenllian fy mod wedi dod i adnabod Linda Joyce-Jones am y tro cyntaf pan oeddwn yn gynghorydd sir a phan ymwelodd arddangosfa anifeiliaid gwyllt â'm ward cyngor i. Bryd hynny, ysgrifennais at Rebecca Evans, sef y Gweinidog cyfrifol ar y pryd, ac fe gawsom ni rywfaint o drafodaeth am hyn. Felly, mae'n wirioneddol dda gweld y ddeddfwriaeth hon yn cyrraedd y llyfr statud. Syrcas Thomas Chipperfield oedd honno, cyn i mi gael fy ethol yma. Diddymwyd eu trwydded syrcas yn Lloegr am nad oedd DEFRA yn hapus gydag amodau cadw rhai o'u hanifeiliaid, ond roedden nhw'n dal i allu arddangos yn Nhir-y-berth. Felly, bydd hyn yn cau pen y mwdwl ar y mater penodol hwnnw hefyd. Gwyddom fod y syrcasau yn ymweld gan eu bod yn gosod posteri'n anghyfreithlon. Nid ydynt yn cadw at reolau gosod posteri'n anghyfreithlon, felly, tybed i ba raddau maen nhw'n mynd i gadw at y gyfraith hon. Cafwyd dau ymweliad yn etholaeth Caerffili, yn Nhir-y-berth. A allwn ni gael sicrwydd y bydd y Ddeddf hon yn gwneud yn siŵr na fydd trydydd ymweliad?
Thank you. I was aware of the circus that you mentioned having its licence revoked. As I say, we don't have powers to license circuses. That is a matter for the UK Government. Certainly, as I mentioned in my answer to Llyr, this Bill, I hope, with the support of this Assembly, will get Royal Assent in the May. I am very happy to look at enforcing it earlier than is stated on 1 December, but the UK Government do have to do that with the licensing regime, as I set out. But, I am very open to doing that.
Diolch. Roeddwn yn ymwybodol fod trwydded y syrcas y soniasoch chi amdani wedi cael ei diddymu. Fel y dywedais, nid oes gennym ni bwerau i drwyddedu syrcasau. Mater i Lywodraeth y DU yw hynny. Yn sicr, fel y crybwyllais yn fy ateb i Llŷr, bydd y Mesur hwn, gobeithio, gyda chefnogaeth y Cynulliad hwn, yn cael Cydsyniad Brenhinol ym mis Mai. Rwy'n fodlon iawn ystyried ei orfodi'n gynharach nag a ddywedwyd ar 1 Rhagfyr, ond mae'n rhaid i Lywodraeth y DU wneud hynny gyda'r gyfundrefn drwyddedu, fel yr eglurais. Ond, rwy'n fodlon iawn ystyried gwneud hynny.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.
Yr eitem nesaf yw datganiad gan y Prif Weinidog: partneriaeth gymdeithasol. Galwaf ar y Prif Weinidog, Mark Drakeford.
The next item is a statement by the First Minister: social partnership. I call on the First Minister, Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwyf am wneud datganiad ynghylch cynlluniau Llywodraeth Cymru i ddatblygu a chryfhau partneriaeth gymdeithasol. Mae ein partneriaeth gyda’r undebau a chyflogwyr yn allweddol i'r ffordd rydyn ni'n gweithio fel Llywodraeth. Trwy gyd-drafod a chydweithio, rydym ni'n datrys problemau a chanfod atebion i'r heriau economaidd a chymdeithasol sy'n wynebu Cymru ar hyn o bryd. Mae'r ffordd yma o weithio yn seiliedig ar egwyddorion cadarn. Mae'n ffordd o weithio sy'n effeithiol ac yn berthnasol iawn i'r amodau presennol.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I wish to make a statement regarding the Welsh Government’s plans to develop and strengthen social partnership. Our partnership with the unions and employers is crucial to the way that we work as a Government. By coming together to discuss and collaborate, we solve problems and find solutions to the economic and social challenges currently facing Wales. This way of working is based on robust principles. It is a way of working that is effective and very relevant to current conditions.
Dirprwy Lywydd, throughout the devolution period, the Welsh approach to engagement with trade unions and employers has been defined by partnership. Indeed, our ability to navigate the global crisis of 2008, and the subsequent imposition of austerity, has been predicated on our model of social partnership, and the recognition that meaningful tripartite involvement is fundamental to delivering progressive outcomes and preventing conflict and dispute. A decade into unremitting public expenditure retrenchment, however, the present model has reached the limits of its effectiveness. The time has come to develop it still further in order to tackle the social and economic challenges facing Wales today.
These new advances will build firmly on the social partnership record across legislation, policy and investment. From restoring sectoral bargaining via the agricultural advisory panel, to introducing the code of practice on ethical employment in the supply chain, we have worked creatively to deliver more protection and a greater voice for working people in Wales. Earlier in this Assembly term, I was proud to take the landmark Trade Union (Wales) Bill through this National Assembly, rolling back UK legislation designed to strip away the rights of public service workers.
The ongoing nature of the challenges we face is well known. The growth of in-work poverty, false self-employment and compulsory zero-hours contracts have a corrosive effect on the health and well-being of too many people in Wales. What is more, these unfair practices serve only to deepen existing inequalities in our society, as those with the least power in the workplace are affected most. And, Dirprwy Lywydd, they sharply disadvantage those many socially responsible and committed businesses that find themselves at risk of unfair competition from less scrupulous employers.
These are challenges, moreover, that face us today find new forms in our own time. The advent of automation and digital platforms have proven how easily the burden of risk can be shifted onto workers without the protection afforded by conventional employment relationships, and how small businesses on the high street can find themselves undercut by tax-avoiding multinational organisations operating beyond our borders.
What, then, Dirprwy Lywydd, do we now plan to do? Well, firstly, we will put social partnership on a statutory footing by bringing forward a Bill in this Assembly term. That Bill will enshrine the current non-statutory social partnership model and ensure that the agreements reached are clearly enforceable. The Wales TUC have made some specific proposals about how best to deliver this, and we will discuss these proposals with the other social partners over the coming months.
Secondly, we will use the power of the public purse to deliver new social benefits through enhancing the return we receive from those who receive public funding from us via the economic contract. We will scale up best practice learned through the Better Jobs Closer to Home pilots, and we will embed fair work through public procurement and by taking forward our new and innovative approach to the foundational economy.
Thirdly, we will create an effective system of monitoring and enforcement. There are a number of existing agreements that have been reached in social partnership, such as the two tier code. While we have systems in place to monitor their implementation, we know that those systems can be improved, and we lack sufficient means of enforcement when breaches of those codes occur.
Fourthly, we will put in place new machinery of government to underpin the work of social partners. We will implement the recommendations of the Fair Work Commission to establish an office for fair work. The practical plans to set up a directorate within the civil service are already in place, with the head of that unit already out to advert.
Dirprwy Lywydd, drwy gydol y cyfnod datganoli, mae dull Cymru o ymgysylltu ag undebau llafur a chyflogwyr wedi cael ei benderfynu gan bartneriaeth. Yn wir, mae ein gallu i ymdopi ag argyfwng byd-eang 2008, a'r cyni a gyflwynwyd o ganlyniad i hynny, wedi'i briodoli i'n model o bartneriaeth gymdeithasol, a'r gydnabyddiaeth bod cydweithio teirochrog ystyrlon yn hanfodol i gyflawni canlyniadau blaengar ac atal gwrthdaro ac anghydfod. Degawd ers cwtogi di-baid ar wariant cyhoeddus, fodd bynnag, mae'r model presennol wedi cyrraedd terfynau ei effeithiolrwydd. Daeth hi'n bryd ei ddatblygu ymhellach er mwyn mynd i'r afael â'r heriau cymdeithasol ac economaidd y mae Cymru'n eu hwynebu heddiw.
Bydd y datblygiadau newydd hyn yn adeiladu'n gadarn ar sylfeini partneriaeth gymdeithasol ym mhob agwedd ar ddeddfwriaeth, polisi a buddsoddi. O adfer bargeinio sectoraidd drwy'r panel cynghori amaethyddol, i gyflwyno'r cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol yn y gadwyn gyflenwi, rydym ni wedi gweithio'n greadigol i roi mwy o ddiogelwch a mwy o lais i bobl sy'n gweithio yng Nghymru. Yn gynharach yn ystod tymor y Cynulliad hwn, roeddwn yn falch o lywio Bil yr Undebau Llafur (Cymru) nodedig drwy'r Cynulliad Cenedlaethol hwn, sy'n wrthbwynt i ddeddfwriaeth y DU a luniwyd i gyfyngu ar hawliau gweithwyr gwasanaethau cyhoeddus.
Mae natur barhaus yr heriau a wynebwn ni yn hysbys iawn. Mae twf tlodi mewn gwaith, hunan-gyflogaeth ffug a chontractau dim oriau gorfodol yn cael effaith niweidiol ar iechyd a lles gormod o bobl yng Nghymru. Yn ogystal, mae'r arferion annheg hyn yn dwysáu'r anghydraddoldebau presennol yn ein cymdeithas, gan mai ar y rhai sydd â'r lleiaf o bŵer yn y gweithle y mae'r effaith fwyaf. A, Dirprwy Lywydd, maen nhw'n peri anfantais sylweddol i'r busnesau niferus hynny sy'n ymroddedig ac yn gyfrifol yn gymdeithasol ac sy'n eu cael eu hunain mewn perygl o fod ar faes cystadlu annheg gyda chyflogwyr llai egwyddorol.
Ymhellach, mae'r heriau hyn sy'n ein hwynebu ni heddiw yn mabwysiadu ffurfiau newydd yn ein dyddiau ni. Mae dyfodiad awtomatiaeth a llwyfannau digidol wedi profi pa mor hawdd y gellir symud baich risg i weithwyr heb yr amddiffyniad a roddir gan gydberthnasau cyflogaeth confensiynol, a sut y gall busnesau bach ar y stryd fawr gael eu tanseilio gan sefydliadau rhyngwladol sy'n osgoi trethi ac yn gweithredu y tu hwnt i'n ffiniau.
Beth, felly, Dirprwy Lywydd, ydym ni'n bwriadu ei wneud nawr? Wel, yn gyntaf, byddwn yn rhoi sylfaen statudol i bartneriaethau cymdeithasol drwy gyflwyno Bil yn nhymor y Cynulliad hwn. Bydd y Bil hwnnw'n ymgorffori'r model partneriaeth gymdeithasol anstatudol presennol ac yn sicrhau ei bod hi'n amlwg y gellir gorfodi'r cytundebau a wneir. Mae TUC Cymru wedi gwneud rhai cynigion penodol ynglŷn â'r ffordd orau o gyflawni hyn, a byddwn yn trafod y cynigion hyn gyda'r partneriaid cymdeithasol eraill dros y misoedd nesaf.
Yn ail, byddwn yn defnyddio grym y pwrs cyhoeddus i sicrhau manteision cymdeithasol newydd drwy wella'r hyn a gawn ni gan y rheini sy'n cael arian cyhoeddus gennym ni drwy'r contract economaidd. Byddwn yn cynyddu'r arferion gorau a ddysgir drwy'r cynlluniau treialu Swyddi Gwell yn Nes Adref, a byddwn yn ymgorffori gwaith teg drwy gaffael cyhoeddus a thrwy fwrw ymlaen â'n hymagwedd newydd ac arloesol at yr economi sefydliadol.
Yn drydydd, byddwn yn creu system effeithiol o fonitro a gorfodi. Mae nifer o gytundebau eisoes wedi'u gwneud mewn partneriaeth gymdeithasol, fel y cod dwy haen. Er bod gennym ni systemau ar waith i fonitro'r modd y cânt eu gweithredu, gwyddom y gellir gwella'r systemau hynny, ac nid oes gennym ni ddigon o ddulliau gorfodi pan gaiff y codau hynny eu torri.
Yn bedwerydd, byddwn yn sefydlu peirianwaith newydd o lywodraeth i fod yn sail i waith partneriaid cymdeithasol. Byddwn yn gweithredu argymhellion y Comisiwn Gwaith Teg i sefydlu swyddfa ar gyfer gwaith teg. Mae'r cynlluniau ymarferol i sefydlu cyfarwyddiaeth o fewn y gwasanaeth sifil eisoes ar waith, gyda swydd pennaeth yr uned honno eisoes yn cael ei hysbysebu.
And fifthly, we will enact Part 1 of the Equality Act 2010, the socioeconomic duty. We will take the steps required to commence the duty, including new guidance that will be needed to ensure that its implementation is effective and takes full account of the existing Welsh legislative context. We will draw together the relationship between the socioeconomic duty and the social partnership Bill. Both will help to address inequality from different perspectives, and we will ensure that they fully complement each other.
What, then, Dirprwy Lywydd, will all these actions deliver? Well, firstly, they are designed to reverse the decline in collective bargaining. The International Labour Organization, amongst others, has clearly articulated the role that collective bargaining plays in reducing inequality and extending labour protection. We fully endorse the principles set out by the ILO on collective bargaining and freedom of association, and we wish to see these benefits extended to more working people here in Wales.
Secondly, these actions will deliver practical improvements in the workplace. Today, the Minister for Housing and Local Government has issued the Government’s response to the recommendations from the Fair Work Commission. The commission has focused directly on the role of trade unions in the workplace, and the benefits that this can bring to workers. Our approach to fair work will mean new approaches and new actions to drive up the quality of work and access to employment rights.
Thirdly, these actions will bring better outcomes for employers. Because with a committed workforce, encouraged by employers who invest in skills and good management at all levels, we can build a stronger and more resilient economy, with improved productivity, which is fit for the challenges of the future. Social partnership, Dirprwy Lywydd, enables employers to be active partners in changing our economy for the better. And we are fortunate in having many employers here in Wales committed to playing just that part.
Finally, these actions will bring the social partners together in a system that is streamlined, purposeful, and has the powers it needs to translate agreements reached into actions on the ground. By providing the means of monitoring any agreements, we will secure trust and confidence that the investment that partners make leads to tangible outcomes that deliver benefits for all.
Tomorrow, Dirprwy Lywydd, I will chair a meeting that brings together members of the Government, the Workforce Partnership Council executive, and the social partners strategy group. This shadow social partnership council will encourage social partners to engage on the immediate steps we need to take to deliver on the commitments I have outlined this afternoon. That will include discussion of a shared protocol that describes the expectations for Welsh Government, the Wales TUC, and employers on how our engagement will work in practice.
Now, Dirprwy Lywydd, none of this will be easy. Social partnership is the opposite of the confrontational approaches preferred by the Conservative Party whenever they are in Government. But it is also the opposite of problem-avoiding cosiness as well. To succeed in making working life fairer, it requires all partners to be focused on innovation and negotiation. It puts trust, engagement and dialogue at the heart of problem solving—together, the problems that face us all, are best addressed. It is a way, moreover, rooted in both the long collective and co-operative history of Wales and the history we have written here in the far shorter era of devolution. It is an approach, Dirprwy Lywydd, which this Government is determined to strengthen still further and to make it fit for the challenges that the future will provide.
Ac yn bumed, byddwn yn deddfu Rhan 1 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010, y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol. Byddwn yn gwneud yr hyn sy'n ofynnol i weithredu'r ddyletswydd, gan gynnwys canllawiau newydd y bydd eu hangen i sicrhau bod y broses o'i gweithredu yn effeithiol ac yn rhoi ystyriaeth lawn i'r cyd-destun deddfwriaethol presennol yng Nghymru. Byddwn yn dwyn ynghyd y berthynas rhwng y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol a'r Bil partneriaeth gymdeithasol. Bydd y ddau yn helpu i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb o wahanol safbwyntiau, a byddwn yn sicrhau eu bod yn ategu ei gilydd yn llawn.
Beth, felly, Dirprwy Lywydd, fydd yr holl weithredoedd hyn yn ei gyflawni? Wel, yn gyntaf, fe'u cynlluniwyd i wrthdroi'r dirywiad mewn cydfargeinio. Mae'r Sefydliad Llafur Rhyngwladol, ymysg eraill, wedi egluro'n glir swyddogaeth cydfargeinio o ran lleihau anghydraddoldeb ac ymestyn diogelwch llafur. Rydym ni'n cefnogi'n llwyr yr egwyddorion a bennwyd gan y Sefydliad Llafur Rhyngwladol ar gydfargeinio a rhyddid i ymgysylltu, ac rydym ni'n dymuno gweld y manteision hyn yn cael eu hymestyn i fwy o bobl sy'n gweithio yma yng Nghymru.
Yn ail, bydd y camau hyn yn sicrhau gwelliannau ymarferol yn y gweithle. Heddiw, mae'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol wedi cyhoeddi ymateb y Llywodraeth i argymhellion y Comisiwn Gwaith Teg. Mae'r Comisiwn wedi canolbwyntio'n uniongyrchol ar swyddogaeth undebau llafur yn y gweithle, a'r manteision y gall hyn eu cynnig i weithwyr. Bydd ein hagwedd at waith teg yn golygu dulliau newydd a chamau gweithredu newydd i wella ansawdd gwaith a'r gallu i elwa ar hawliau cyflogaeth.
Yn drydydd, bydd y camau gweithredu hyn yn sicrhau gwell canlyniadau i gyflogwyr. Oherwydd gyda gweithlu ymroddgar, sy'n cael ei annog gan gyflogwyr sy'n buddsoddi mewn sgiliau a rheoli da ar bob lefel, gallwn adeiladu economi gryfach a chadarnach, gyda gwell cynhyrchiant, sy'n addas ar gyfer heriau'r dyfodol. Mae partneriaeth gymdeithasol, Dirprwy Lywydd, yn galluogi cyflogwyr i fod yn bartneriaid gweithredol o ran newid ein heconomi er gwell. Ac rydym ni'n ffodus o gael llawer o gyflogwyr yma yng Nghymru sydd wedi ymrwymo i wneud hynny'n union.
Yn olaf, bydd y camau hyn yn dod â'r partneriaid cymdeithasol ynghyd mewn system sy'n syml, yn bwrpasol ac sydd â'r pwerau sydd eu hangen arni i droi cytundebau a wneir yn weithredoedd ar lawr gwlad. Drwy ddarparu'r dull o fonitro unrhyw gytundebau, byddwn yn sicrhau ymddiriedaeth a hyder bod y buddsoddiad y mae partneriaid yn ei wneud yn arwain at ganlyniadau diriaethol sy'n sicrhau manteision i bawb.
Yfory, Dirprwy Lywydd, byddaf yn cadeirio cyfarfod sy'n dod ag aelodau'r Llywodraeth, gweithrediaeth Cyngor Partneriaeth y Gweithlu a'r grŵp strategaeth partneriaid cymdeithasol at ei gilydd. Bydd y cyngor partneriaeth gymdeithasol cysgodol hwn yn annog partneriaid cymdeithasol i drafod y pethau uniongyrchol y mae angen i ni eu gwneud i gyflawni'r ymrwymiadau a amlinellais y prynhawn yma. Bydd hynny'n cynnwys trafod protocol ar y cyd sy'n disgrifio'r disgwyliadau ar gyfer Llywodraeth Cymru, TUC Cymru a chyflogwyr o ran sut y bydd ein hymgysylltiad yn gweithio'n ymarferol.
Nawr, Dirprwy Lywydd, ni fydd dim o hyn yn hawdd. Mae partneriaeth gymdeithasol yn groes i'r dulliau gwrthdrawiadol y mae'r Blaid Geidwadol yn eu ffafrio pryd bynnag maen nhw mewn Llywodraeth. Ond mae hefyd yn groes i'r agwedd gysurus o osgoi problemau hefyd. Er mwyn llwyddo i wneud bywyd gwaith yn decach, mae'n ofynnol i bob partner ganolbwyntio ar arloesi a negodi. Mae'n rhoi ymddiriedaeth, ymgysylltu a deialog wrth wraidd datrys problemau—y ffordd orau o fynd i'r afael â'r problemau yr ydym i gyd yn eu hwynebu yw, gyda'n gilydd. Mae'n ffordd, ar ben hynny, sydd â gwreiddiau dwfn yn hanes hir Cymru o gydweithredu a chyd-dynnu a'r hanes yr ydym ni wedi'i ysgrifennu yma mewn oes fyrrach o lawer o ddatganoli. Mae'n ddull gweithredu, Dirprwy Lywydd, y mae'r Llywodraeth hon yn benderfynol o'i gryfhau eto a'i wneud yn addas ar gyfer yr heriau y bydd y dyfodol yn eu cyflwyno.
Can I thank you, First Minister, for your statement? And I look forward to further scrutinising the details of your proposals in the coming months. However, I must say, from the outset, that I am very disappointed that you have chosen to politicise this statement and to suggest that Conservatives, whenever they are in Government, take a confrontational approach. That is not right, because, as a Conservative, I very much agree with you that these issues should be approached in a collaborative way. I believe I speak, though, on behalf of all businesses who are disappointed by what you had to say today who have undertaken this collaborative approach, and will probably now feel more pressure to comply with these plans.
Now, the businesses I've spoken to believe this voluntary approach has worked over the years, and indeed is working. Now, as you know, the 'Good Work Plan' already commits to ensuring that workers can receive fair and decent work, and I understand legislation will be brought forward at a UK level to provide workers with the right to request more stable contracts. Now, in your statement today, First Minister, you make it clear the present model of a voluntary social partnership has reached the limit of its effectiveness. Are you saying that this model has, therefore, failed, given that this has been the policy of successive Welsh Labour Governments over the last 20 years? I'm sure successive Welsh Governments would disagree with you on that.
First Minister, I'm sure you will agree with me that this approach needs much more work, and therefore shouldn't be just rushed through this Parliament. Now, whether we like it or not, 43,000 people are currently employed on zero-hours contracts, and, of course, the effects of the social partnership Act should be carefully considered through a consultation, in my view, as should all aspects of the effects that the Act will have on both Welsh workers and businesses. Surely only when a comprehensive consultation is completed and reported back to the Assembly should it then decide on the most appropriate course of action, rather than just first legislating for a Bill that has not yet been consulted upon with those that it would impact the most. Will you, therefore, First Minister, commit to holding a comprehensive consultation with all stakeholders so that everyone's views are actually taken into consideration? And if you don't commit to this, what steps will you be taking in order to ensure that trade unions act in the interests of their members, that business organisations act in the interests of their members, and that the public voice is heard loud and clear as well?
Now, I appreciate people will have different views on zero-hours contracts and the effect this can have on working people. And you will be aware, First Minister, that the Taylor review of modern working practices reports that one fifth of people on zero-hours contracts are in full-time education. And, apparently, 68 per cent of those on such contracts do not want more hours. Therefore, it's crucial, I think, that we continue to create opportunity for flexible employment for those who want it. Can you therefore outline how this proposed social partnership Act will continue to allow for flexible employment for those who rely on flexible employment, but at the same time still protecting workers' rights? I'd be grateful if you would perhaps expand on this, because I agree that we must deal with less scrupulous employers, but we must also ensure a flexible economy going forward as well.
First Minister, the Minister for Housing and Local Government's written statement this morning said that the new social partnership and fair work directorate will be positioned within the office of the First Minister and Brexit. However, the report recommends that the office of fair work not be positioned within a particular department. Will this mean, therefore, that you, as First Minister, will have direct control over the establishment and direction of that directorate? And how will you ensure that this new department will actually operate across the whole of Government, given that it will actually be located under you?
So, with that, Deputy Presiding Officer, can I thank you, First Minister for your statement this afternoon? I and my colleagues look forward to scrutinising your plans further over the coming weeks and over the coming months.
A gaf fi ddiolch i chi, Prif Weinidog, am eich datganiad? Ac edrychaf ymlaen at graffu ymhellach ar fanylion eich cynigion yn ystod y misoedd nesaf. Fodd bynnag, rhaid imi ddweud, o'r cychwyn cyntaf, fy mod yn siomedig iawn eich bod wedi dewis gwleidyddoli'r datganiad hwn ac awgrymu bod y Ceidwadwyr, pryd bynnag y bônt mewn Llywodraeth, yn mynd ati mewn ysbryd o wrthdaro. Nid yw hynny'n gywir, oherwydd, a minnau'n Geidwadwr, cytunaf yn llwyr â chi y dylid ymdrin â'r materion hyn mewn ffordd gydweithredol. Credaf fy mod yn siarad, fodd bynnag, ar ran pob busnes sy'n siomedig â'r hyn a oedd gennych chi i'w ddweud heddiw sydd wedi ymgymryd â'r dull cydweithredol hwn, ac a fydd nawr, mae'n debyg, yn teimlo mwy o bwysau i gydymffurfio â'r cynlluniau hyn.
Nawr, mae'r busnesau yr wyf wedi siarad â nhw'n credu bod y dull gwirfoddol hwn wedi gweithio dros y blynyddoedd, ac yn wir ei fod yn dal i weithio. Nawr, fel y gwyddoch chi, mae'r 'Cynllun Gwaith Da' eisoes yn ymrwymo i sicrhau y gall gweithwyr gael gwaith teg o safon, ac rwy'n deall y bydd deddfwriaeth yn cael ei chyflwyno ar lefel y DU i roi'r hawl i weithwyr ofyn am gontractau mwy sefydlog. Nawr, yn eich datganiad heddiw, Prif Weinidog, rydych chi'n egluro bod y model presennol o bartneriaeth gymdeithasol wirfoddol wedi cyrraedd terfyn ei effeithiolrwydd. A ydych chi'n dweud bod y model hwn, felly, wedi methu, o gofio y bu hwn yn bolisi gan Lywodraethau olynol Llafur Cymru dros yr 20 mlynedd diwethaf? Rwy'n siŵr y byddai llywodraethau olynol Cymru yn anghytuno â chi ar hynny.
Prif Weinidog, rwy'n siŵr y cytunwch chi â mi fod angen llawer mwy o waith ar y dull hwn, ac felly na ddylid ei ruthro drwy'r Senedd hon. Nawr, pa un a ydym yn hoffi hynny ai peidio, mae 43,000 o bobl yn cael eu cyflogi ar gontractau dim oriau ar hyn o bryd, ac, wrth gwrs, dylid ystyried effeithiau'r Ddeddf partneriaeth gymdeithasol yn ofalus drwy ymgynghoriad, yn fy marn i, fel y dylid ei wneud gyda phob agwedd ar effeithiau'r Ddeddf ar weithwyr a busnesau Cymru. Siawns mai dim ond ar ôl cwblhau ymgynghoriad cynhwysfawr ac adrodd yn ôl i'r Cynulliad y dylid penderfynu wedyn ar y dull gweithredu mwyaf priodol, yn hytrach na dim ond deddfu'n gyntaf ar Fil na fu ymgynghori arno eto gyda'r rhai y byddai'n effeithio arnynt fwyaf. A wnewch chi, felly, Prif Weinidog, ymrwymo i gynnal ymgynghoriad cynhwysfawr â'r holl randdeiliaid fel bod barn pawb yn cael ei hystyried mewn gwirionedd? Ac os nad ydych chi'n ymrwymo i hyn, beth fyddwch chi'n ei wneud er mwyn sicrhau bod undebau llafur yn gweithredu er budd eu haelodau, bod sefydliadau busnes yn gweithredu er budd eu haelodau, a bod llais y cyhoedd yn cael ei glywed yn uchel ac yn glir hefyd?
Nawr, rwy'n gwerthfawrogi y bydd gan bobl farn wahanol am gontractau dim oriau a'r effaith y gall hyn ei chael ar bobl sy'n gweithio. A byddwch yn ymwybodol, Prif Weinidog, fod adolygiad Taylor o arferion gwaith modern yn dweud bod un rhan o bump o bobl ar gontractau dim oriau mewn addysg amser llawn. Ac, yn ôl pob golwg, nid yw 68 y cant o'r rhai sydd ar gontractau o'r fath eisiau mwy o oriau. Felly, mae'n hollbwysig, rwy'n credu, ein bod yn parhau i greu cyfle ar gyfer cyflogaeth hyblyg i'r rhai hynny sydd ei heisiau. A allwch chi amlinellu felly sut y bydd y Ddeddf partneriaeth gymdeithasol arfaethedig hon yn parhau i ganiatáu cyflogaeth hyblyg i'r rhai sy'n dibynnu ar gyflogaeth hyblyg, ond yn dal i ddiogelu hawliau gweithwyr ar yr un pryd? Byddwn yn ddiolchgar pe baech chi efallai'n ymhelaethu ar hyn, oherwydd rwy'n cytuno bod yn rhaid inni fynd i'r afael â chyflogwyr llai egwyddorol, ond rhaid inni hefyd sicrhau economi hyblyg yn y dyfodol hefyd.
Prif Weinidog, yn natganiad ysgrifenedig y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol y bore yma, dywedwyd y bydd y gyfarwyddiaeth partneriaeth gymdeithasol a gwaith teg newydd yn swyddfa'r Prif Weinidog a Brexit. Fodd bynnag, mae'r adroddiad yn argymell na ddylai'r swyddfa gwaith teg fod mewn adran benodol. A fydd hyn yn golygu, felly, y bydd gennych chi, y Prif Weinidog, reolaeth uniongyrchol dros sefydlu a chyfeiriad y gyfarwyddiaeth honno? A sut fyddwch chi'n sicrhau y bydd yr adran newydd hon yn gweithredu ar draws y Llywodraeth gyfan, o gofio y bydd mewn gwirionedd oddi tanoch chi?
Felly, gyda hynny, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i chi, Prif Weinidog, am eich datganiad y prynhawn yma? Rwyf i a'm cyd-Aelodau yn edrych ymlaen at graffu ar eich cynlluniau ymhellach dros yr wythnosau nesaf a thros y misoedd nesaf.
I thank Paul Davies for that constructive response to this afternoon's statement. I'm afraid, I think, that the record speaks for itself. When I was the health Minister here in this Assembly, doctors went on strike in the English NHS, nurses went on strike, physiotherapists, occupational therapists, porters were on strike. Not a single one of those occupations went on strike here in Wales and that's because we have a different approach. It's not an accident that, across our border, those dedicated public servants and professional workers went on strike, whereas here in Wales we were able to avoid it. It's because we have a social partnership approach and, across our border, where the Conservative Party is in charge, they do not.
I was very keen, Dirprwy Lywydd, in what I said to emphasise the contributions that employers in Wales have made to the social partnership agenda, of the positive way in which they come to the table, and that is absolutely the way in which we intend to craft our proposals here in Wales. When I said that we had reached the limits of our current arrangements, it is because I believe we have made the very most of them, not because they are not working, but because they are working flat out and working as fast as they can within the current parameters. It's why we want to strengthen the current arrangements by putting the force of statute around them. And when Paul Davies says that, like it or not, we have zero-hours contracts, it won't take a careful or comprehensive consideration for us on this side of the Chamber to know that we don't like zero-hours contracts, but the way that we have approached it is the one we have adopted in relation to social care and the legislation we've passed here in this Assembly. There we have recognised that there are reasons why, as trade unions have recognised, a period of 12 weeks, an introductory period when someone is deciding whether or not they want to continue in that occupation, and when employers are gauging the level of skill and capacity that somebody has—12 weeks can be organised on a zero-hours basis, but then the employee must be offered a fixed term, fixed-hours contract. They can choose to remain on a zero-hours contract if that's what suits their circumstances the best, but they have the choice; they are not kept on a compulsory zero-hours contract basis.
But more generally, of course, I give the Member a commitment that there will be careful and comprehensive consideration of the proposals we bring forward, that they will be developed in a spirit of social partnership by making sure that all of those who have an interest in the proposals will have an opportunity to consider them, to shape them, and then they will be debated and scrutinised on the floor of the National Assembly.
And, finally, to assure the Member as well that the decision to place the directorate for social partnership and fair work in the First Minister's office was a direct response to the recommendation of the Fair Work Commission that it shouldn't be placed in a particular department. It is indeed, as Paul Davies said, an essentially cross-cutting agenda, and putting that office or directorate in my office is a way of making that cross-cutting nature explicit and effective.
Diolch i Paul Davies am yr ymateb adeiladol yna i ddatganiad y prynhawn yma. Mae arnaf ofn, rwy'n credu, bod yr hanes yn siarad drosto'i hun. Pan oeddwn yn Weinidog iechyd yma yn y Cynulliad hwn, aeth meddygon ar streic yn y GIG yn Lloegr, aeth nyrsys ar streic, roedd ffisiotherapyddion, therapyddion galwedigaethol, porthorion ar streic. Nid aeth yr un o'r galwedigaethau hynny ar streic yma yng Nghymru ac mae hynny oherwydd bod gennym ni agwedd wahanol. Nid damwain oedd y ffaith y bu'r gweision cyhoeddus a'r gweithwyr proffesiynol ymroddgar hynny ar draws y ffin ar streic, ond yma yng Nghymru fe wnaethom ni osgoi hynny. Mae hyn oherwydd bod gennym ni ddull partneriaeth gymdeithasol ac, ar draws y ffin, lle mae'r Blaid Geidwadol mewn grym, nid oes ganddyn nhw un.
Roeddwn yn awyddus iawn, Dirprwy Lywydd, yn yr hyn a ddywedais i bwysleisio'r cyfraniadau y mae cyflogwyr yng Nghymru wedi'u gwneud i'r agenda partneriaeth gymdeithasol, o'r ffordd gadarnhaol y maen nhw'n mynd ynghylch pethau, a dyna'n sicr sut yr ydym ni'n bwriadu saernïo ein cynigion yma yng Nghymru. Pan ddywedais ein bod wedi cyrraedd terfynau ein trefniadau presennol, mae hynny oherwydd fy mod yn credu ein bod wedi gwneud y gorau ohonyn nhw, nid am nad ydyn nhw'n gweithio, ond am eu bod yn gweithio'n ddi-baid ac yn gweithio mor gyflym ag y gallan nhw o fewn y terfynau presennol. Dyna pam ein bod eisiau cryfhau'r trefniadau presennol drwy eu hamgylchynu â grym statud. A phan fydd Paul Davies yn dweud, pa un a ydym yn hoffi hyn ai peidio, bod gennym ni gontractau dim oriau, nid oes angen i ni ar yr ochr hon i'r Siambr bwyso a mesur yn ofalus i wybod nad ydym ni'n hoffi contractau dim oriau, ond rydym ni wedi mynd i'r afael â hyn fel yr aethom ni i'r afael â gofal cymdeithasol a'r ddeddfwriaeth yr ydym ni wedi'i phasio yma yn y Cynulliad hwn. Yn hynny o beth, rydym ni wedi cydnabod bod yna resymau pam, fel y mae undebau llafur wedi cydnabod, y gellir trefnu cyfnod o 12 wythnos, cyfnod rhagarweiniol pan fydd rhywun yn penderfynu a ydyn nhw eisiau parhau yn y swydd honno, a phan fydd cyflogwyr yn mesur lefel y sgiliau a'r gallu sydd gan rywun—y gellir trefnu 12 wythnos ar sail dim oriau, ond yna mae'n rhaid cynnig contract cyfnod penodol o amser penodol i'r cyflogai. Gallant ddewis aros ar gontract dim oriau os mai dyna sy'n gweddu orau i'w hamgylchiadau, ond bod ganddyn nhw ddewis; nid ydyn nhw'n cael eu cadw ar sail contract dim oriau gorfodol.
Ond yn fwy cyffredinol, wrth gwrs, rhoddaf ymrwymiad i'r Aelod y bydd ystyriaeth ofalus a chynhwysfawr o'r cynigion a gyflwynir gennym ni, y cânt eu datblygu mewn ysbryd o bartneriaeth gymdeithasol drwy sicrhau bod pawb sydd â diddordeb yn y cynigion yn cael cyfle i'w hystyried, i'w llunio, ac yna cânt eu trafod a bydd craffu arnynt ar lawr y Cynulliad Cenedlaethol.
Ac, yn olaf, i sicrhau'r Aelod yn ogystal fod y penderfyniad i osod y gyfarwyddiaeth partneriaeth gymdeithasol a gwaith teg yn Swyddfa'r Prif Weinidog yn ymateb uniongyrchol i argymhelliad y Comisiwn Gwaith Teg na ddylai ei lleoli mewn adran benodol. Yn wir, fel y dywedodd Paul Davies, mae'n agenda drawsbynciol yn ei hanfod, ac mae rhoi'r swyddfa honno neu'r gyfarwyddiaeth honno yn fy swyddfa i yn ffordd o wneud y natur drawsbynciol honno'n eglur ac effeithiol.
Rwy'n croesawu'r datganiad yma a'r fframwaith cyffredinol y mae'r Prif Weinidog wedi'i gyflwyno. Byddai diddordeb gyda fi i glywed gan y Prif Weinidog, wrth ddatblygu'r model yma o bartneriaeth gymdeithasol, pa fodelau yn weddill Ewrop neu ymhellach i ffwrdd mae'r Llywodraeth wedi edrych arnyn nhw. Wrth gwrs, dŷn ni yn glasurol yn gyfarwydd iawn â'r model o bartneriaeth gymdeithasol yn yr Almaen, er enghraifft, yn Sgandinafia, yn Iwerddon—tan y creisis ariannol o leiaf. Yr hyn sy'n ddiddorol, dwi'n credu, am yr enghreifftiau hynny, yw roedden nhw i gyd, wrth gwrs, wedi cyfrannu tuag at ffyniant economaidd. Mae yna ryw fath o is-destun weithiau yn y feirniadaeth o bartneriaeth gymdeithasol bod hi'n arwain at aneffeithlonrwydd. Wel, i'r gwrthwyneb, a dweud y gwir, yn yr achosion hynny. Ac i ba raddau fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried comisiynu ymchwil sydd yn edrych ar y cwestiwn yma ar lefel cwmnïoedd unigol o ran cynhyrchiant a llwyddiant economaidd cwmnïau unigol sy'n cydnabod undebau o'i gymharu â rhai sydd ddim? Achos mae yna wybodaeth academaidd yn fwy eang sy'n awgrymu hynny, a dwi'n meddwl y byddai fe yn ddefnyddiol, wrth i ni adeiladu'r fframwaith yma ar gyfer Cymru, i ni fedru dangos bod yna sail dystiolaethol i'r ddadl fod e'n dda ar lefel bottom line, os mynnwch chi, i gwmnïau, oherwydd mae'n creu gweithlu sydd â lefel uwch o foddhad—mae yna fwy o fuddsoddiad mewn hyfforddiant, llai o bobl yn absennol o'r gwaith ac ati.
A jest un cwestiwn bach ynglŷn â'r amserlen: ydy'r Llywodraeth yn bwriadu cyflwyno'r ddeddfwriaeth a'r fframwaith yma o fewn y tymor hwn? Ac, yn olaf, un o'r beirniadaethau mwy teg, efallai, sy'n cael ei wneud o'r model o bartneriaeth gymdeithasol yn yr oes gyfoes yw a oes yna berygl, wrth ffocysu, wrth gwrs, ar gyflogwyr, undebau a llywodraeth, eich bod chi'n cwympo i mewn i fagl corporatist a'ch bod chi'n cau mas elfennau eraill o gymdeithas efallai sydd ddim yn cael eu hadlewyrchu yn y gweithdrefnau neu yn y strwythurau hynny? Ac oes yna le ar gyfer sicrhau bod y bartneriaeth yma yn hollgynhwysol, a'i bod yn edrych ar y cwestiwn o anghyfiawnder cymdeithasol yn y cyd-destun ehangaf posibl, nid jest yn y gweithle?
I welcome the statement and the general framework that the First Minister has set out. I’d be interested to hear from the First Minister, in developing this model of social partnership, what other models across Europe or even further afield the Government has looked at. Of course, we classically are very familiar with the model of social partnership in Germany, for example, and in Scandinavia, in Ireland too—until the financial crisis at least. What’s interesting, I think, about those examples, is that they all contributed towards economic prosperity. There is some sort of sub-context in the criticism of social partnership that it somehow leads to inefficiency. Well, the opposite is true in those cases. To what extent would the Welsh Government consider commissioning research that would look at this question at an individual company level in terms of the productivity and economic success of individual companies that do recognise unions as opposed to those who don’t? Because there is some broader academic evidence that would suggest that, and I do think it would be useful, as we build this framework for Wales, for us to demonstrate that there is an evidence base to the argument that it is beneficial at the bottom-line level for companies, because it does create a workforce that is motivated—there is more investment in training, there is less absence from the workplace, and so on and so forth.
And just one brief question on the timetable: does the Government intend to introduce this legislation and this framework within this term? And, finally, one of the fairer criticisms, perhaps, made of the social partnership model in recent times is that is there a risk, in focusing on employers, unions and Government, that you fall into a corporatist trap and that you exclude other elements of society that perhaps aren’t reflected in those structures? Is there scope to ensure that this partnership is all-inclusive and that it does look at the question of social inequality and injustice in its broader context—the broadest context, in fact—not just in the workplace?
Diolch i Adam Price am ei gyfraniad y prynhawn yma. Roedd beth roedd Adam wedi’i ddweud yn wir. Wrth gwrs, beth rŷm ni'n ei awgrymu yma yng Nghymru yw pethau sy’n digwydd dros y môr mewn gwledydd eraill bob dydd. Roeddwn i’n siarad yng nghwestiynau’r Prif Weinidog y prynhawn yma am y community bank, ac, wrth gwrs, mae hwnna’n rhan o beth mae pobl eraill yn ei wneud bob dydd. So, beth rŷm ni’n ei wneud yw tynnu ar enghreifftiau eraill yn yr Almaen ac yng Ngwlad y Basg hefyd. Mae grŵp o bobl o Lywodraeth Gwlad y Basg yng Nghymru heddiw. Dwi'n mynd i gwrdd â nhw yfory, ac mae hynny'n digwydd ar ôl i fi a Gweinidogion eraill fynd i Wlad y Basg jest i glywed oddi wrthyn nhw sut maen nhw'n gwneud pethau, a thyfiant eu heconomi nhw a sut rŷm ni'n gallu dysgu o'r gwersi sydd ar gael o wledydd eraill.
Wrth gwrs, roedd beth roedd Adam Price yn ei ddweud am ymchwil yn wir hefyd. Mae lot o ymchwil ar gael yn y maes. Cyfeiriais i at yr ILO, ac mae gwaith yn yr un maes gyda'r World Bank hefyd, ac mae lot o waith wedi mynd ymlaen yn y byd academaidd. Y cam cyntaf, dwi'n meddwl, yw i dynnu at ei gilydd y wybodaeth sydd gyda ni ar hyn o bryd, i rannu honno gyda'r partneriaethau a gweld os ydyn nhw'n meddwl bod bylchau yn yr ymchwil sydd gyda ni ar hyn o bryd, ac a oes achos i lenwi'r bylchau hynny. Dwi'n hapus i gadarnhau y bydd y Bil o flaen y Cynulliad yn y tymor hwn, a dwi'n edrych ymlaen at y broses o graffu'r Bil. Dwi wedi clywed beth ddywedodd Adam Price am y nifer o bobl wrth y bwrdd pan fydden ni'n creu system newydd, a bydd cyfle gyda fi yfory, yn y cyfarfod sydd gyda fi gyda'r undebau, a gyda'r cyflogwyr hefyd, i roi y pwynt hwn iddyn nhw hefyd.
Thank you, Adam Price, for your contribution this afternoon. What Adam said was correct, of course. What we’re suggesting here in Wales are things that do happen overseas in other nations every day. I was speaking in FMQs this afternoon about the community bank, and of course that’s part of what other people do on a daily basis. So, what we’re doing is drawing upon other good examples, in Germany and in the Basque Country as well. There’s a group of people from the Basque Country, from the Government there, in Wales today. I’m going to meet them tomorrow, and that’s happening after I and other Ministers have gone to the Basque Country to hear from them about how they do things, and the prosperity of their economy and how we can learn from the lessons that are available in other nations.
And, of course, what Adam Price was saying about research is also true. There is a great deal of research available in this field. I referred to the ILO, and work is being done by the World Bank on this as well, and a great deal of work has gone on in the academic sphere as well. The first step, I think, is to draw together the information that we have at present, to share that with the partnerships and to see whether they think that there are gaps in the research that we currently have, and whether there is a case to fill those gaps. I’m very happy to confirm that the Bill will be brought before the Assembly in this term, and I very much look forward to the scrutiny process. I’ve heard what Adam Price said about the number of people around the table when we create a new system, and there will be an opportunity for me tomorrow, in the meeting that I have with the unions, and with employers as well, to put that point to them as well.
Thank you, First Minister, for the statement. It'll come as no surprise to you that I'm fully supportive of your commitment to embed social partnership working here in Wales through legislation. I've seen at first hand the benefit of social partnership, for example, in delivering the living wage to the NHS in Wales, and, as you mentioned earlier in responding to Paul Davies, the way in which we were able to avoid the types of industrial disputes here that we have seen played out in England. Of course, anything in my view that encourages people to join a trade union can only be a good thing, because we know that unionised workplaces are safer workplaces and they are better paid workplaces and legislating to expand that can only be positive as well.
Social partnership is without doubt vital in helping us to deal with the problems of the things that you mentioned in your statement, First Minister—insecure work and in-work poverty—but also facing the economic and social changes that we know lie ahead, much of which is going to be out of our control. So, my specific questions are whether you would agree that the social partnership Act must provide a secure footing for both the nature and the structure of how we work collectively in Wales, and can you confirm that you expect our trade union colleagues to be equal partners, in order to address the current social imbalance.
Diolch, Prif Weinidog, am y datganiad. Ni fydd hi'n unrhyw syndod i chi fy mod i'n gwbl gefnogol i'ch ymrwymiad i wreiddio gweithio mewn partneriaethau cymdeithasol yma yng Nghymru drwy ddeddfwriaeth. Rwyf wedi gweld drosof fy hun fanteision partneriaeth gymdeithasol, er enghraifft, o ran rhoi'r cyflog byw i'r GIG yng Nghymru, ac, fel y bu ichi ei grybwyll yn gynharach wrth ymateb i Paul Davies, y modd yr oeddem yn gallu osgoi'r mathau o anghydfodau diwydiannol yn y fan yma a welsom ni yn Lloegr. Wrth gwrs, ni all unrhyw beth yn fy marn i sy'n annog pobl i ymuno ag undeb llafur fod yn ddim ond yn beth da, oherwydd gwyddom fod gweithleoedd undebol yn weithleoedd mwy diogel a'u bod yn weithleoedd sy'n talu'n well ac ni all deddfu i ehangu hynny fod yn ddim ond yn gadarnhaol hefyd.
Heb os, mae partneriaethau cymdeithasol yn hanfodol i'n helpu i ymdrin â phroblemau'r pethau y sonioch chi amdanyn nhw yn eich datganiad, Prif Weinidog—gwaith ansicr a thlodi mewn gwaith—ond hefyd o ran wynebu'r newidiadau economaidd a chymdeithasol y gwyddom ni sydd o'n blaenau, y bydd llawer ohonyn nhw y tu hwnt i'n rheolaeth. Felly, fy nghwestiynau penodol i yw a ydych chi'n cytuno bod yn rhaid i'r Ddeddf partneriaeth gymdeithasol fod yn sylfaen gadarn ar gyfer natur a strwythur ein dull o weithio ar y cyd yng Nghymru, ac a wnewch chi gadarnhau eich bod yn disgwyl i'n cyd-Aelodau yn yr undebau llafur fod yn bartneriaid cyfartal, er mwyn mynd i'r afael â'r anghydbwysedd cymdeithasol presennol.
I thank Dawn Bowden for those questions. When I said in my original statement that I sometimes say on public platforms that social partnership is not an easy way of doing things, it's often Dawn's name that comes into my mind, having worked with her when I was health Minister and she represented Unison. I can tell you that those meetings are the opposite of cosy or collusive, but they do the hard work, and that's what you expect them to do. They are places where difficult conversations are had and messages are never pulled by those who deliver them, but they are delivered in a way that has the end point of creating an agreement, sometimes over very challenging issues, which everybody in the end is able to sign up to. I thank her both for that previous experience and for the way that she contributes to this Assembly from that experience.
Of course, the Fair Work Commission's report draws on the work of the IMF, of the World Bank, of the ILO. They all say the same thing, that collective bargaining is good for workers, employers and the economy. That's why we want to see collective bargaining extended here in Wales. Collective bargaining leads to a fairer sharing of the economy between workers and others, and fairer economies do better. It's no surprise, is it, that more equal economies do better, because they draw on a wider pool of talent as a result. That's the purpose behind our social partnership Bill: it is to make sure that the contribution of all those who help to make Wales a more prosperous place can be properly captured and put to work. The partnership structures will be reformed to support that. The Bill will define the nature of social partnership here in Wales. And, to answer Dawn Bowden's final point, of course, all those who come to the table come there as equal partners, all with something different to contribute, each with an equal value in that contribution.
Diolch i Dawn Bowden am y cwestiynau yna. Pan ddywedais yn fy natganiad gwreiddiol fy mod yn dweud weithiau ar lwyfannau cyhoeddus nad yw partneriaethau cymdeithasol yn ffordd hawdd o wneud pethau, enw Dawn sy'n aml yn dod i'm meddwl, ar ôl gweithio gyda hi pan oeddwn yn Weinidog iechyd a hithau'n cynrychioli Unsain. Gallaf ddweud wrthych chi fod y cyfarfodydd hynny i'r gwrthwyneb o fod yn gysurus neu'n gydgynllwyniol, ond maen nhw'n gwneud y gwaith caled, a dyna'r hyn yr ydych chi'n disgwyl iddyn nhw ei wneud. Maen nhw'n fannau lle ceir sgyrsiau anodd lle na chaiff negeseuon fyth eu cyflwyno mewn ffyrdd amwys, ond mewn ffordd sydd â'r nod yn y pen draw o ddod i gytundeb, weithiau dros faterion heriol iawn, y gall pawb yn y pen draw ymrwymo iddo. Diolch iddi am y profiad blaenorol yna ac am y ffordd y mae'n cyfrannu at y Cynulliad hwn o'r profiad hwnnw.
Wrth gwrs, mae adroddiad y Comisiwn Gwaith Teg yn tynnu ar waith y Gronfa Ariannol Ryngwladol, Banc y Byd, a'r Sefydliad Llafur Rhyngwladol. Maen nhw i gyd yn dweud yr un peth, sef bod cyd-fargeinio yn dda i weithwyr, i gyflogwyr ac i'r economi. Dyna pam ein bod ni eisiau gweld cyd-fargeinio'n cael ei hymestyn yma yng Nghymru. Mae cyd-fargeinio yn arwain at rannu'r economi'n decach rhwng gweithwyr ac eraill, ac mae economïau tecach yn gwneud yn well. Does dim syndod, nac oes, fod economïau mwy cyfartal yn gwneud yn well, oherwydd eu bod yn tynnu ar gronfa ehangach o ddoniau o ganlyniad i hynny. Dyna'r diben sy'n sail i'n Bil partneriaeth gymdeithasol: sicrhau y gellir elwa a gweithredu'n briodol ar gyfraniad pawb sy'n helpu i wneud Cymru'n lle mwy ffyniannus. Caiff strwythurau'r bartneriaeth eu diwygio i gefnogi hynny. Bydd y Bil yn diffinio natur y bartneriaeth gymdeithasol yma yng Nghymru. Ac, i ateb sylw olaf Dawn Bowden, wrth gwrs, mae pawb sy'n dod at y bwrdd yn dod yno'n bartneriaid cydradd, gyda phob un â rhywbeth gwahanol i'w gyfrannu, pob un â'r un gwerth yn y cyfraniad hwnnw.
Could I thank the First Minister for his statement and also for the advance copy, and also say how refreshing it is to see how many of his ministerial statements he stays for? It's not something I ever recall having seen at Westminster. I've got three areas I wanted to ask him about here. The references—. He started by praising our model of social partnership and made quite a lot of references to trade unions and the TUC, I thought rather fewer references to business and their representative organisations—I just wonder if that's something he'll look to rectify in the future. Also, more broadly, does he see Welsh Government's role as a facilitator for both the trade unions and business or primarily as a Labour Government as a supporter of the trade unions within that context? When he talks about delivering new social good through enhancing the ask of those who receive public funding via the economic contract, through public procurement—the economic contract, is that something that applies to public procurement generally, or only to a particular proportion of it? And I wonder what steps the Welsh Government will take to see if there's any impact on value for money in pursuing things in this way. Clearly, sometimes, if someone doesn't do the various things he would want, and I'm sure that many of these are social goods that we would support, would they be excluded from the contracts? And if you were to have fewer people bidding for contracts within the scope of this, is that something that could increase costs, at least over the medium term?
Finally, around enacting Part 1 of the Equality Act 2010, the First Minister says,
'We will draw together the relationship between the socioeconomic duty and the social partnership Bill.'
I'm just wondering, are they distinct things? Will the social partnership Bill commence the duty or, when he refers to the steps required to commence this duty, are they different? Does the Westminster legislation give powers to Welsh Ministers to commence where UK Ministers are not commencing this in England? It refers to Part 1 of the Equality Act, but I also just recall during its passage a reference to this being arguably socialism in one clause. Is that what this refers to and is that why the First Minister is leading in this area in the way he has announced today?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad a hefyd am y copi ymlaen llaw, a dweud hefyd pa mor braf yw gweld faint o'i ddatganiadau gweinidogol y mae'n aros ar eu cyfer? Nid yw'n rhywbeth yr wyf yn cofio ei weld yn San Steffan erioed. Mae gennyf i dri maes yr oeddwn i eisiau ei holi yn eu cylch yma. Mae'r cyfeiriadau—. Dechreuodd drwy ganmol ein model o bartneriaeth gymdeithasol a gwneud cryn dipyn o gyfeiriadau at undebau llafur a'r TUC, roeddwn yn credu bod llai o gyfeiriadau at fusnesau a'u sefydliadau cynrychioliadol—meddwl oeddwn i tybed a yw hynny'n rhywbeth y bydd yn ceisio ei unioni yn y dyfodol. Hefyd, yn fwy cyffredinol, a yw'n gweld swyddogaeth Llywodraeth Cymru fel hwylusydd ar gyfer yr undebau llafur a busnes, neu fel Llywodraeth Lafur yn bennaf, yn cefnogi'r undebau llafur yn y cyd-destun hwnnw? Pan fo'n sôn am sicrhau nwyddau cymdeithasol newydd drwy gynyddu'r gofyn ar y rhai sy'n cael arian cyhoeddus drwy'r contract economaidd, drwy gaffael cyhoeddus—y contract economaidd, a yw hynny'n rhywbeth sy'n berthnasol i gaffael cyhoeddus yn gyffredinol, neu i gyfran benodol ohono yn unig? A tybed beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i weld a oes unrhyw effaith ar werth am arian wrth fynd ar drywydd pethau fel hyn? Yn amlwg, weithiau, os na fydd rhywun yn gwneud y gwahanol bethau y byddai'n eu dymuno, ac rwy'n siŵr bod llawer o'r rhain yn nwyddau cymdeithasol y byddem yn eu cefnogi, a fydden nhw'n cael eu heithrio o'r contractau? A phe bai gennych chi lai o bobl yn gwneud cais am gontractau o fewn cwmpas hyn, a allai hynny gynyddu costau, o leiaf dros y tymor canolig?
Yn olaf, wrth weithredu Rhan 1 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010, dywed y Prif Weinidog:
Byddwn yn dwyn ynghyd y berthynas rhwng y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol a'r Bil partneriaeth gymdeithasol.
Tybed a ydyn nhw'n bethau gwahanol? A fydd y Bil partneriaeth gymdeithasol yn cychwyn y ddyletswydd neu, pan fo'n cyfeirio at y camau sy'n ofynnol i weithredu'r ddyletswydd hon, a ydyn nhw'n wahanol? A yw deddfwriaeth San Steffan yn rhoi pwerau i Weinidogion Cymru gychwyn arni lle nad yw Gweinidogion y DU yn cychwyn ar hyn yn Lloegr? Mae'n cyfeirio at Ran 1 o'r Ddeddf Cydraddoldeb, ond rwyf hefyd yn cofio yn ystod ei hynt, gyfeiriad at y ffaith y gellid dadlau bod hyn yn sosialaeth mewn un cymal. Ai dyna y mae hyn yn cyfeirio ato ac ai dyna pam mae'r Prif Weinidog yn arwain yn y maes hwn yn y modd y mae wedi'i gyhoeddi heddiw?
I thank Mark Reckless for those questions. I tried in my statement to cover a lot of ground, and I tried to make sure that I paid proper regard to the contribution that businesses, both public sector employers and private sector employers, have made to the development of social partnership here in Wales. It was very pleasing to see the welcome that both the Confederation of British Industry and the Federation of Small Businesses gave to the report of the Fair Work Commission, and my view is that businesses are equal partners around that table. And they're equal partners with Government as well. I don't see Government as a facilitator in the way that Mark Reckless suggested; Government is a partner in a tripartite arrangement. Government is there, trade unions are there, employers are there, and we come together with our different responsibilities and our different capacities to act to focus on problems that are shared between us and where our collective focus on them can lead to best outcomes.
Of course, we do want more return on the investment that the Welsh taxpayer makes in building the Welsh economy. We are very keen to go on as a Government investing in the Welsh economy, investing in skills, investing in infrastructure, investing in assisting individual businesses, where there is a case to do so. But, in return, it is right that when the Welsh taxpayer is making that contribution, that it is able to say to those who benefit from that contribution that, for example, we look to them to provide proper occupational health facilities for people who work for them. We look to them to invest in the continuing skills of that workforce. We look to them to respond to the call that is often made around this Chamber to ensure that the mental health and well-being of people who work in those sectors is taken care of as well. All of those are public goods, all of those are objectives, I think, widely shared across the Chamber and, where Welsh public money is being spent, we think we have a right to ask that it delivers on those wider agendas as well.
When things are not delivered, does that mean that organisations are excluded from bidding for contracts? Well, it depends on what is going wrong. If companies act outside the law, by blacklisting, for example, then they cannot expect that they will get contracts from the public purse. When it is that a company is working hard to reach a point in an agreement that we have struck with them but they're not yet at that point in, for example, having an occupational health service, well, of course, that would not exclude a company from participating or bidding for a contract. So it depends on the nature of the issue at hand.
I'm very grateful to the Member for his description of Part 1 of the Equality Act as 'socialism in one clause'; it encourages me no end to make sure that we get it and the Bill in front of the Assembly. We are still working, to answer Mark Reckless's specific question, on the best way to commence it. It may be through the Bill, it may be that we can do it more rapidly, but your recollection of 'socialism in one clause' encourages me to bring it in front of the Assembly as fast as possible.
Diolch i Mark Reckless am y cwestiynau hynny. Ceisiais yn fy natganiad ymdrin â llawer agwedd, a cheisiais sicrhau fy mod yn rhoi sylw priodol i'r cyfraniad y mae busnesau, yn gyflogwyr y sector cyhoeddus a chyflogwyr y sector preifat, wedi'i wneud i ddatblygiad partneriaeth gymdeithasol yma yng Nghymru. Roedd hi'n braf iawn gweld y croeso a roddodd Cydffederasiwn Diwydiant Prydain a'r Ffederasiwn Busnesau Bach i adroddiad y Comisiwn Gwaith Teg, a'm barn i yw bod busnesau'n bartneriaid cydradd o gwmpas y bwrdd hwnnw. Ac maen nhw'n bartneriaid cydradd â'r Llywodraeth hefyd. Nid wyf yn gweld Llywodraeth fel hwylusydd yn y ffordd yr awgrymodd Mark Reckless; mae'r Llywodraeth yn bartner mewn trefniant teirochrog. Mae'r Llywodraeth yn rhan, mae undebau llafur yn rhan, mae cyflogwyr yn rhan, a deuwn ynghyd â'n cyfrifoldebau gwahanol a'n galluoedd gwahanol i weithredu i ganolbwyntio ar broblemau yr ydym ni'n eu rhannu ymysg ein gilydd a lle gallwn ni, drwy ddal sylw gyda'n gilydd, gael gwell deilliannau.
Wrth gwrs, mae arnom ni eisiau mwy o adenillion ar y buddsoddiad a wneir gan drethdalwyr Cymru wrth adeiladu economi Cymru. Rydym ni'n awyddus iawn i ddal ati fel Llywodraeth i fuddsoddi yn economi Cymru, buddsoddi mewn sgiliau, buddsoddi mewn seilwaith, buddsoddi mewn cynorthwyo busnesau unigol, lle mae achos i wneud hynny. Ond, yn gyfnewid, mae'n briodol, pan fydd y trethdalwr yng Nghymru yn gwneud y cyfraniad hwnnw, ei fod yn gallu dweud wrth y rhai sy'n elwa ar y cyfraniad hwnnw ein bod, er enghraifft, yn disgwyl iddyn nhw ddarparu cyfleusterau iechyd galwedigaethol priodol i bobl sy'n gweithio iddyn nhw. Rydym ni'n disgwyl iddyn nhw fuddsoddi yn sgiliau parhaus y gweithlu hwnnw. Rydym ni'n disgwyl iddyn nhw ymateb i'r gri a glywir yn aml yn y Siambr hon i sicrhau bod iechyd meddwl a lles pobl sy'n gweithio yn y sectorau hynny yn cael gofal hefyd. Mae'r rhain i gyd yn nwyddau cyhoeddus, mae'r rhain i gyd yn amcanion, rwy'n credu, y mae cefnogaeth eang iddyn nhw drwy'r Siambr, lle caiff arian cyhoeddus Cymru'n ei wario, credwn fod gennym ni'r hawl i ofyn iddo gyflawni'r agendâu ehangach hynny hefyd.
Pan na chaiff pethau eu cyflawni, a yw hynny'n golygu bod sefydliadau'n cael eu heithrio rhag gwneud cais am gontractau? Wel, mae'n dibynnu ar yr hyn sy'n mynd o'i le. Os na fydd cwmnïau'n gweithredu yn unol â'r gyfraith, drwy gosbrestru, er enghraifft, ni allant ddisgwyl y byddant yn cael contractau o bwrs y wlad. Pan fo cwmni'n gweithio'n galed i gyflawni agwedd ar gytundeb yr ydym ni wedi'i daro gyda nhw ond nad ydyn nhw wedi cyflawni hynny eto, er enghraifft, cael gwasanaeth iechyd galwedigaethol, wel, wrth gwrs, ni fyddai hynny'n eithrio cwmni rhag cymryd rhan na gwneud cais am gontract. Felly mae'n dibynnu ar natur y mater dan sylw.
Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod am ei ddisgrifiad o ran 1 o'r Ddeddf Cydraddoldeb fel 'sosialaeth mewn un cymal'; mae'n fy annog i wneud yn siŵr ein bod yn cyflwyno'r Ddeddf a'r Bil gerbron y Cynulliad. Rydym ni'n dal i weithio, i ateb cwestiwn penodol Mark Reckless, ynglŷn â'r ffordd orau i'w chychwyn. Efallai y bydd hynny'n digwydd drwy'r Bil, efallai y gallwn ni ei gwneud yn gyflymach, ond mae eich atgof o 'sosialaeth mewn un cymal' yn fy annog i'w chyflwyno gerbron y Cynulliad mor gyflym ag sy'n bosib.
The statement has described many of the challenges facing us in Blaenau Gwent, from low wages, insecure work to difficulties facing the high street and employers and others. I hope that what you're able to do in taking this forward is to address those issues of in-work poverty that do affect Blaenau Gwent. All too often we see press releases from various places telling us about the work that's being created without ever describing what that work is, and the impact it has on families and the wider economy. So, I hope that we will be able to use this statement and this piece of legislation to address issues such as in-work poverty.
I hope also, First Minister, in seeking to describe the solutions, we will look for collective and co-operative solutions as well. I know that the Deputy Minister Lee Waters has placed a great emphasis on the foundational economy and how we deliver a co-operative approach to these matters in his work, particularly with the Valleys taskforce. I'm very supportive of that, and I hope that we will be able therefore to use the legislation here to drive forward a greater emphasis on the co-operative solutions.
First Minister, you'll also be aware that the Lisbon treaty, of course, recognises social partnership in the European Union, and that has been used to drive forward a way that the European Union has ensured that social partners are always represented in decision making across the union. I hope that the Welsh Government will look at the Lisbon treaty, and look at how that can be used as a model for delivering social partnership in Wales today. I hope also, First Minister, that we'll be able to look at this in terms of the shared prosperity fund, so that social partnership is hard wired into that.
First Minister, we can make the legal changes and we can change the statutory framework, but you will, I'm sure, agree with me that real change comes from cultural change, and I'd be grateful if you could outline how you believe that this statutory change—the changes to the legal underpinning of what we do—can be used to drive forward a cultural change across the whole of our economy and public sector.
My final question to you is this, First Minister: in many ways, what you're describing is a Welsh Labour, socialist approach to globalisation and the impact of globalisation on our local economies. We've seen from the xenophobia of the Brexit Party and others that there are very different resp