Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
12/12/2017Cynnwys
Contents
Mae hon yn fersiwn ddrafft o’r Cofnod sy’n cynnwys yr iaith a lefarwyd a’r cyfieithiad ar y pryd.
This is a draft version of the Record that includes the floor language and the simultaneous interpretation.
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw cwestiynau i'r Prif Weinidog, a'r cwestiwn cyntaf, Lee Waters.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question, Lee Waters.
1. Pa fesurau sydd ar waith i graffu ar y cynlluniau y mae awdurdodau lleol yn eu cyflwyno o dan Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013? OAQ51489
1. What measures are in place to scrutinise the plans that local authorities have submitted under the Active Travel (Wales) Act 2013? OAQ51489
Officials are currently in the process of procuring an update of the active travel design guidance, which will build on the first three years of using the guidance and take account of new best practice and regulations. I can say to the Member that all but one local authority have submitted their first integrated network maps by the set date and they're now being appraised, and the remaining authority has been directed to submit their INM by the end of February. So, we are currently considering options for independent validation of the appraisal outcomes, and the Cabinet Secretary will update the Member and the Assembly when the decision has been taken.
Mae swyddogion wrthi'n caffael diweddariad o'r canllawiau dylunio teithio llesol ar hyn o bryd, a fydd yn adeiladu ar y tair blynedd gyntaf o ddefnyddio'r canllawiau ac yn cymryd arfer gorau a rheoliadau newydd i ystyriaeth. Gallaf ddweud wrth yr Aelod bod pob awdurdod lleol ac eithrio un wedi cyflwyno eu mapiau rhwydwaith integredig cyntaf erbyn y dyddiad penodedig ac maen nhw'n cael eu gwerthuso erbyn hyn, ac mae'r awdurdod sydd ar ôl wedi ei gyfarwyddo i gyflwyno ei fap rhwydwaith integredig erbyn diwedd mis Chwefror. Felly, rydym ni wrthi'n ystyried dewisiadau ar gyfer dilysu canlyniadau'r gwerthusiad yn annibynnol, a bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod ac i'r Cynulliad pan fydd y penderfyniad wedi ei wneud.
Thank you, First Minister. On Friday night, I held the latest of my monthly public meetings, and top of the list of the concerns of people in Tycroes, just as it was in Pontyberem and Llangennech and Kidwelly, was volumes of traffic. Now, the deadline has recently passed for councils to submit their long-term plans for a network of active travel routes they'd like to create over 15 years, and, properly done and funded, these have the potential to cut traffic as well as improve health and local neighbourhoods. But the feedback that the new cross-party group on active travel has heard from right across Wales is that councils aren't being ambitious enough. A bit of route here and there won't encourage people out of their cars. So, would you congratulate Cardiff council for acknowledging that they can improve on their draft and for being willing to submit a more ambitious plan within a year, and what will you do to make sure the plans approved by the Welsh Government set us on a different path?
Diolch, Prif Weinidog. Nos Wener, cynhaliais y diweddaraf o'm cyfarfodydd cyhoeddus misol, ac ar frig rhestr pryderon pobl yn Nhycroes, yn union fel yr oedd ym Mhontyberem a Llangennech a Chydweli, oedd maint y traffig. Nawr, mae'r dyddiad terfyn wedi mynd heibio'n ddiweddar i gynghorau gyflwyno eu cynlluniau tymor hir ar gyfer rhwydwaith o lwybrau teithio llesol yr hoffent eu creu dros 15 mlynedd, ac, o'u gwneud a'u hariannu'n iawn, mae gan y rhain y potensial o leihau traffig yn ogystal â gwella iechyd a chymdogaethau lleol. Ond yr adborth y mae'r grŵp trawsbleidiol newydd ar deithio llesol wedi ei glywed o bob cwr o Gymru yw nad yw cynghorau yn bod yn ddigon uchelgeisiol. Ni fydd ychydig o lwybrau yma ac acw yn annog pobl i ddod allan o'u ceir. Felly, a wnewch chi longyfarch Cyngor Caerdydd am gydnabod y gallan nhw wella ar eu drafft ac am fod yn fodlon i gyflwyno cynllun mwy uchelgeisiol o fewn blwyddyn, a beth wnewch chi i wneud yn siŵr bod y cynlluniau a gymeradwywyd gan Lywodraeth Cymru yn ein rhoi ar lwybr gwahanol?
Well, the one thing I can say very clearly is that this is not some kind of optional extra. We expect the Act to be observed not just in terms of the theory behind it, but in practice as well. I offer my congratulations to Cardiff council. I hope that others will learn from their good example, because we want to make sure that we have a proper network across Wales and not just isolated routes—at the moment, that is the case—but to joint them up and to be able to say in the future that people are able to get to work and that they're able to cycle for leisure as well on a network of cycles routes that can compare with some of the best in Europe. There's some way to go, because I've seen what's available, for example, in countries like Austria. But, yes, I can say to the Member that we are absolutely determined to make sure that the integrated network maps are robust, sound and promote healthy travel and active travel in the future.
Wel, yr un peth y gallaf ei ddweud yn eglur iawn yw nad yw hyn yn rhyw fath o ychwanegiad dewisol. Rydym ni'n disgwyl cydymffurfiad â'r Ddeddf, nid yn unig o ran y ddamcaniaeth sy'n sail iddi, ond yn ymarferol hefyd. Hoffwn gynnig fy llongyfarchiadau i gyngor Caerdydd. Gobeithiaf y bydd eraill yn dysgu o'u hesiampl dda, gan ein bod ni eisiau gwneud yn siŵr bod gennym ni rwydwaith priodol ledled Cymru ac nid llwybrau ar wahân yn unig—dyna sy'n digwydd ar hyn o bryd—ond eu cyfuno a gallu dweud yn y dyfodol bod pobl yn gallu cyrraedd y gwaith a'u bod nhw'n gallu beicio at ddibenion hamdden hefyd ar rwydwaith lwybrau beicio y gellir eu cymharu â rhai o'r goreuon yn Ewrop. Mae cryn ffordd i fynd, gan fy mod i wedi gweld yr hyn sydd ar gael, er enghraifft, mewn gwledydd fel Awstria. Ond, gallaf, gallaf ddweud wrth yr Aelod ein bod ni'n gwbl benderfynol o wneud yn siŵr bod mapiau'r rhwydwaith integredig yn gadarn, yn gydnerth ac y byddant yn hybu teithio iach a theithio llesol yn y dyfodol.
The Active Travel (Wales) Act 2013 was a very widely welcomed piece of legislation, and the Member there is quite right to raise concerns about how it is being fully implemented and taken forward. And I've heard those very same concerns that local authorities have been quite slow to prioritise that, clearly with the budget pressures and everything. I know that the previous Cabinet Secretaries and Ministers for local government have often said, 'Oh, local authorities have their own autonomy.' This is Welsh Government legislation, and it is Government legislation that is going to make lives better for our young and for all of our people across Wales. So, how can you provide some very strong leadership, First Minister, in making sure that the active travel Act isn't just a wish, but that it actually becomes full legislation, and fully applicable, and that we get more people actually active travelling on a daily basis from now on in?
Roedd Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 yn ddarn o ddeddfwriaeth a groesawyd yn eang iawn, ac mae'r aelod yn hollol iawn i godi pryderon yn y fan yna am sut y mae'n cael ei roi ar waith yn llawn a'i ddatblygu. Ac rwyf i wedi clywed yn union yr un pryderon hynny bod awdurdodau lleol wedi bod yn eithaf araf i flaenoriaethu hynny, yn amlwg gyda'r pwysau ar y gyllideb a phopeth. Gwn fod yr Ysgrifenyddion y Cabinet a Gweinidogion llywodraeth leol blaenorol wedi dweud yn aml, 'O, mae gan awdurdodau lleol eu hymreolaeth eu hunain.' Deddfwriaeth Llywodraeth Cymru yw hon, a deddfwriaeth Llywodraeth sy'n mynd i wneud bywydau'n well i'n pobl ifanc ac i'n holl bobl ledled Cymru. Felly, sut gallwch chi gynnig rhywfaint o arweinyddiaeth gref iawn, Prif Weinidog, i wneud yn siŵr nad dymuniad yn unig yw'r Ddeddf teithio llesol, ond ei bod yn dod yn ddeddfwriaeth lawn, ac yn gwbl gymwys, a'n bod ni'n cael mwy o bobl yn teithio'n llesol yn feunyddiol o hyn ymlaen?
Well, it's the law and it has to be observed, but, in terms of money, I can say that the local transport fund and its predecessor, the regional transport consortia grant, have both been a main source of funding for local walking and cycling routes, in particular new routes, including those to employment sites. The proportion spent on schemes varies from year to year, depending on bids, but has amounted to around £6 million annually in recent years, helping to develop more ambitious schemes and packages. That's on top of, of course, the grant that's been in place for Safe Routes in Communities and the road safety grant.
Wel, dyna'r gyfraith ac mae'n rhaid cydymffurfio â hi, ond, o ran arian, gallaf ddweud bod y gronfa trafnidiaeth leol a'i rhagflaenydd, y grant consortia trafnidiaeth rhanbarthol, wedi bod yn brif ffynhonnell o gyllid ar gyfer llwybrau cerdded a beicio lleol, yn enwedig llwybrau newydd, gan gynnwys y rheini i safleoedd cyflogaeth. Mae'r gyfran sy'n cael ei gwario ar gynlluniau yn amrywio o flwyddyn i flwyddyn, yn dibynnu ar geisiadau, ond wedi dod i gyfanswm o tua £6 miliwn y flwyddyn yn ystod y blynyddoedd diwethaf, gan helpu i ddatblygu cynlluniau a phecynnau mwy uchelgeisiol. Mae hynny yn ogystal, wrth gwrs, â'r grant sydd wedi bod ar waith ar gyfer Llwybrau Diogel mewn Cymunedau a'r grant diogelwch ar y ffyrdd.
Ond mae'n wir, onid yw e, Brif Weinidog, fod rhaid i Lywodraeth Cymru hefyd ddangos mwy o uchelgais, achos o feddwl am y ffigurau mae e newydd eu dyfynnu, os ydym yn cymharu'r rheini â'r ffigur cyfatebol ar gyfer yr Alban, maen nhw newydd ddyblu'r buddsoddiad y maen nhw'n ei roi i mewn i deithio llesol—hynny yw, cerdded a seiclo—o £40 miliwn—sy'n llawer mwy na ni i ddechrau—lan i £80 miliwn. Dyna Lywodraeth sydd yn rhoi priod le i'r maes yna o bolisi nad ydym ni'n ei wneud ar lefel cenedlaethol ar hyn o bryd.
It is true to say, isn’t it, First Minister, that the Welsh Government also has to show more ambition? Given the figures that he’s just quoted, if we compare those with the corresponding figure for Scotland, they have just doubled their investment in active travel—that is, walking and cycling—from £40 million—which was far higher than our figure in the first place—up to £80 million. That’s a Government that is giving its due place to this area of policy, which we’re not doing currently.
A oes yna gyfraith yn yr Alban sy'n mynnu y dylai fod rhwydwaith mewn lle er mwyn hybu cerdded a seiclo? Na, o beth rydw i'n deall. Ni, wrth gwrs, yw'r wlad sy'n gwneud hwn. Y cam nesaf yw sicrhau bod y mapiau rhwydwaith integredig—maen nhw wedi, fwy neu lai—wedi cael eu rhoi mewn i ni fel Llywodraeth. Mae'n rhaid i'r rheini, wrth gwrs, gael eu hystyried, ac rydym ni'n moyn sicrhau bod y mapiau hynny yn gadarn fel sylfaen i adeiladu teithio llesol yn y pen draw.
Is there a law in Scotland that insists on a network to promote cycling and walking? No, from what I understand. We are the only country that has done this. The next step will be to ensure that the integrated network maps—they are already, more or less—are submitted to us as a Government, and those maps will then have to be considered, of course. We want to ensure that those maps are robust as a foundation to build active travel in future.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am wasanaethau rheilffyrdd yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ51454
2. Will the First Minister make a statement on rail services in Mid and West Wales? OAQ51454
Since 2011, Welsh Government has invested around £200 million into a programme of rail improvements, including enhanced infrastructure and additional rail services in mid and west Wales.
Ers 2011, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi tua £200 miliwn mewn rhaglen o welliannau i'r rheilffyrdd, gan gynnwys gwell seilwaith a gwasanaethau rheilffordd ychwanegol yn y canolbarth a'r gorllewin.
First Minister, I've received a large number of complaints from regular travellers on the Cambrian line operated by Arriva Trains Wales. There have been a large number of cancellations or part cancellations with no alternative bus service being provided, leaving passengers totally in the lurch. The cancellations often occur minutes before the train is due to depart, which, of course, makes it near impossible for passengers to make alternative arrangements. One of my constituents, Christopher Banks, is a student living in Newtown, studying in Shrewsbury, and he says in an e-mail to me that,
'Cancellations of just the 7.38 service in November impacted me on the thirteenth, seventeenth, twentieth, twenty-first, twenty-seventh and the twenty-ninth.'
Can I ask, First Minister, do you think this is acceptable, and, if not, will you take this up, as I have done, with Arriva Trains Wales?
Prif Weinidog, rwyf i wedi derbyn nifer fawr o gwynion gan deithwyr rheolaidd ar reilffordd y Cambrian a weithredir gan Drenau Arriva Cymru. Bu nifer fawr o achosion o ganslo neu ganslo rhannol heb ddarparu unrhyw wasanaeth bws amgen, gan adael teithwyr mewn twll llwyr. Mae'r canslo yn aml yn digwydd funudau cyn bod y trên i fod i adael, sydd, wrth gwrs, yn ei gwneud bron yn amhosibl i deithwyr i wneud trefniadau eraill. Mae un o'm hetholwyr, Christopher Banks, yn fyfyriwr sy'n byw yn y Drenewydd, yn astudio yn Amwythig, a dywed mewn e-bost i mi:
Effeithiodd penderfyniadau i ganslo'r gwasanaeth 7.38 ym mis Tachwedd arnaf i ar y trydydd ar ddeg, yr ail ar bymtheg, yr ugeinfed, yr unfed ar hugain, y seithfed ar hugain a'r nawfed ar hugain.
A gaf i ofyn, Prif Weinidog, a ydych chi'n credu bod hyn yn dderbyniol, ac, os nad ydych, a wnewch chi godi'r mater hwn, fel yr wyf i wedi ei wneud, gyda Threnau Arriva Cymru?
No, it's not acceptable. Of course, this is a service that is not devolved. There have been some cancelled services on the Cambrian line for various reasons: some are rolling stock shortages, which, when the new franchise starts, is something we want to see end, and there have been repair issues that I understand. But, no, I can understand the deep frustration felt by customers on the rail services, and Arriva Trains Wales have to ensure that they do what they can to avoid cancellations and, if there are cancellations, to put on alternative transport. That's what people would expect and that's the kind of service that we would urge them to provide.
Nac ydy, nid yw'n dderbyniol. Wrth gwrs, mae hwn yn wasanaeth nad yw wedi ei ddatganoli. Bu rhai gwasanaethau a ganslwyd ar reilffordd y Cambrian am amryw o resymau: mae rhai oherwydd prinder cerbydau, sydd, pan fydd y fasnachfraint newydd yn dechrau, yn rhywbeth yr ydym ni eisiau ei weld yn dod i ben, a bu problemau trwsio yr wyf i'n eu deall. Ond, na, gallaf ddeall y rhwystredigaeth ddwys a deimlir gan gwsmeriaid ar y gwasanaethau rheilffyrdd, ac mae'n rhaid i Drenau Arriva Cymru sicrhau eu bod yn gwneud yr hyn a allant i osgoi achosion o ganslo ac, os bydd achosion o ganslo, cynnig cludiant arall. Dyna'r hyn y byddai pobl yn ei ddisgwyl, a dyna'r math o wasanaeth y byddem yn eu hannog i'w ddarparu.
Wrth gwrs, fe fydd y gwasanaeth yn cael ei ddatganoli cyn bo hir a byddwch chi'n gyfrifol am y fasnachfraint newydd. Gan fod Arriva ei hunan wedi tynnu allan o'r broses yna, pa sicrwydd medrwch chi ei roi i'r bobl yn y gorllewin a'r canolbarth, drwof fi, fod y buddsoddiad staff presennol yn mynd i aros, o safbwynt yr orsaf trwsio a chadw a chynnal sydd ym Machynlleth, ac, wrth gwrs, y staff yn y gorsafoedd ar draws y rheilffordd? Rydw i'n gwybod bod cwsmeriaid yn gwerthfawrogi'r ffaith bod staff ar gael ar y rheilffordd fel hyn ac, wrth gwrs, yn ei dro, mae hynny wedi arwain at fwy o ddefnydd o'r rheilffordd.
Of course, the service will be devolved before too long and you will be responsible for the new franchise. As Arriva themselves have withdrawn from that process, what assurance can you give people in mid and west Wales, through me, that the current staffing investment will remain, in terms of the maintenance depot in Machynlleth, and the staff in stations across the rail network? I do know that customers appreciate the fact that staff are available on our rail lines, and, in turn, that has led to greater use of the railways.
Byddem ni'n erfyn, wrth gwrs, i Arriva sicrhau eu bod nhw'n cadw at delerau'r franchise tra'u bod nhw'n gyfrifol amdani, ac na fyddwn ni'n gweld unrhyw fath o leihad yn y gwasanaeth, o ran y gwasanaeth trenau na lefelau staff, tra'u bod nhw yn gyfrifol.
We expect Arriva, of course, to ensure that they adhere to the terms of the franchise whilst they are responsible for it, and that there won’t be any kind of diminution in the service, whether that be the railway service or the levels of staff, whilst they are responsible.
First Minister, the Welsh Government is committed to ensuring that the service from Ebbw Vale to Cardiff is doubled from one train an hour to two. Can the First Minister update—
Prif Weinidog, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod y gwasanaeth o Lynebwy i Gaerdydd yn cael ei ddyblu o un trên yr awr i ddau. A all y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf—
I know it's Christmas, but, even in the Christmas spirit, I'm not sure I can allow a question about mid and west Wales to include the Ebbw Vale-to-Cardiff line.
Gwn ei bod hi'n Nadolig, ond, hyd yn oed yn ysbryd y Nadolig, nid wyf yn siŵr y gallaf ganiatáu i gwestiwn am y canolbarth a'r gorllewin gynnwys rheilffordd Glynebwy i Gaerdydd.
I can try and link it, Llywydd.
Gallaf geisio ei gysylltu, Llywydd.
Try and twist it and I'm sure you'll get an answer. [Laughter.]
Ceisiwch ei droi ac rwy'n siŵr y cewch chi ateb. [Chwerthin.]
Do you want me to continue?
Ydych chi eisiau i mi barhau?
Yes, go on.
Ie, ewch ymlaen.
Thank you. Can the First Minister update the people of Islwyn on how the work being carried out by Network Rail is progressing and when the scheduled work is due for completion? [Laughter.]
Diolch. A all y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i bobl Islwyn ar hynt y gwaith sy'n cael ei wneud gan Network Rail a phryd y disgwylir i'r gwaith sydd wedi ei drefnu gael ei gwblhau? [Chwerthin.]
Yes, we know how important it is to be able to travel across the whole of Wales—[Laughter.]—including Islwyn and including, of course, mid and west Wales. It's hugely important that people are able to use the rail network to travel north-south and up and down and across our country. We want to make sure, of course, as part of the franchise that is agreed from the spring of next year onwards, that services are provided at a much higher level both for her constituency and indeed the mid and west of Wales.
Ie, rydym ni'n gwybod pa mor bwysig yw hi i allu teithio ar draws Cymru gyfan—[Chwerthin.]—gan gynnwys Islwyn a chan gynnwys, wrth gwrs, y canolbarth a'r gorllewin. Mae'n bwysig dros ben bod pobl yn gallu defnyddio'r rhwydwaith rheilffyrdd i deithio rhwng y gogledd a'r de ac i lawr ac ar draws ein gwlad. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr, wrth gwrs, yn rhan o'r fasnachfraint y cytunir arno o'r gwanwyn y flwyddyn nesaf ymlaen, y darperir gwasanaethau ar lefel uwch o lawer ar gyfer ei hetholaeth hi, ac yn wir y canolbarth a'r gorllewin.
Galwaf nawr ar arweinwyr y pleidiau i holi'r Prif Weinidog. Leanne Wood, arweinydd Plaid Cymru.
I now call on the party leaders to question the First Minister. Leanne Wood, the leader of Plaid Cymru.
First Minister, I've raised the question of homelessness with you several times this year, in the hope that you would take further action. Recent plunging temperatures have given this topic a new level of importance. In October, I asked you to abolish the Pereira test, which would end priority need so that everybody who's found to be homeless is then entitled to accommodation. At that time, you chose to answer a different question. You answered by saying that you didn't believe that welfare should be devolved. Can I therefore have an answer to my actual question today? Will you abolish the Pereira test, which would end priority need and intentional homelessness?
Prif Weinidog, rwyf i wedi codi'r cwestiwn o ddigartrefedd gyda chi sawl gwaith eleni, yn y gobaith y byddech chi'n cymryd camau pellach. Mae'r tymheredd diweddar sydd wedi gostwng yn sydyn yn rhoi lefel newydd o bwys i'r pwnc hwn. Ym mis Hydref, gofynnais i chi ddiddymu prawf Pereira, a fyddai'n rhoi terfyn ar angen blaenoriaeth fel bod gan bawb sy'n cael eu canfod yn ddigartref hawl i lety wedyn. Bryd hynny, fe ddewisoch ateb gwahanol gwestiwn. Fe wnaethoch ateb trwy ddweud nad oeddech chi'n credu y dylid datganoli lles. A allaf i gael ateb i'r cwestiwn a ofynnais mewn gwirionedd heddiw felly? A wnewch chi ddiddymu prawf Pereira, a fyddai'n rhoi terfyn ar angen blaenoriaeth a digartrefedd bwriadol?
Well, I think we should tread carefully in terms of looking at tests. What I can say is that we as a Government, of course, have delivered legislation to deal with homelessness. We know that many, many thousands of people have avoided homelessness because there is a duty now to be proactive in avoiding homelessness. Nevertheless, it still exists. I was at the purple bus last night with the Salvation Army. I saw and heard stories of people who are homeless and the multiple difficulties that many, many of them face. It was made clear to me that there needs to be an individual, tailored package for individuals in order to address the issue of homelessness for them.
Of course, we saw the sad news about the young woman who died in Cardiff, and that is something that I'm sure all Members would express great regret about. But in terms of looking to deal with homelessness, that is something that we've addressed via legislation.
Wel, rwy'n credu y dylwn i fod yn ofalus o ran edrych ar brofion. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw ein bod ni fel Llywodraeth, wrth gwrs, wedi cyflwyno deddfwriaeth i ymdrin â digartrefedd. Rydym ni'n gwybod bod miloedd lawer o bobl wedi osgoi digartrefedd gan fod dyletswydd erbyn hyn i fod yn rhagweithiol o ran osgoi digartrefedd. Serch hynny, mae'n dal i fodoli. Roeddwn i yn y bws porffor neithiwr gyda Byddin yr Iachawdwriaeth. Gwelais a chlywais straeon am bobl sy'n ddigartref a'r anawsterau lluosog y mae llawer iawn ohonyn nhw yn eu hwynebu. Fe'i gwnaed yn eglur i mi bod angen pecyn unigol, wedi'i deilwra ar gyfer unigolion er mwyn mynd i'r afael â'r broblem digartrefedd iddyn nhw.
Wrth gwrs, gwelsom y newyddion trist am y ferch ifanc a fu farw yng Nghaerdydd, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n siŵr y byddai pob aelod yn mynegi eu hedifeirwch amdano. Ond o ran ceisio ymdrin â digartrefedd, mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni wedi mynd i'r afael ag ef trwy ddeddfwriaeth.
Well, that's a change in tone to when my colleague, Bethan Jenkins, asked a similar question to the Government, when it was said to her that priority need could be reviewed. Abolishing priority need and intentionality is one of the steps we need to take towards moving towards a housing-first approach. That's the only way that we can tackle homelessness in the long run, and in the meantime we've got a crisis of rough sleeping. People are dying on the streets, First Minister. Still people are falling through the gaps. Street sleepers face great risks, and it's not helped by some of the stories I've heard, for example, where sleeping bags have been confiscated from street sleepers. Now, I can't corroborate that, but, if it is happening, will you join me in condemning those responsible?
Turning to your responsibilities as a Government, do you honestly believe that your Government is doing enough to tackle homelessness this winter?
Wel, mae hynna'n newid tôn i bryd y gwnaeth fy nghyd-Aelod, Bethan Jenkins, ofyn cwestiwn tebyg i'r Llywodraeth, pan ddywedwyd wrthi y byddai angen blaenoriaeth yn cael ei adolygu. Mae diddymu angen blaenoriaeth a bwriadoldeb yn un o'r camau y mae angen i ni eu cymryd tuag at symud tuag at ddull tai yn gyntaf. Dyna'r unig ffordd y gallwn ni fynd i'r afael â digartrefedd yn yr hirdymor, ac yn y cyfamser mae gennym ni argyfwng cysgu ar y stryd. Mae pobl yn marw ar y strydoedd, Prif Weinidog. Mae pobl yn dal i syrthio drwy'r bylchau. Mae pobl sy'n cysgu ar y stryd yn wynebu peryglon mawr, ac nid yw'n cael ei helpu gan rai o'r straeon yr wyf i wedi eu clywed, er enghraifft, lle mae sachau cysgu wedi cael eu cymryd oddi wrth bobl sy'n cysgu ar y stryd. Nawr, ni allaf gadarnhau hynny, ond os yw'n digwydd, a wnewch chi ymuno â mi i gondemnio'r rheini sy'n gyfrifol?
Gan droi at eich cyfrifoldebau fel Llywodraeth, a ydych chi wir yn credu bod eich Llywodraeth yn gwneud digon i fynd i'r afael â digartrefedd y gaeaf hwn?
Well, listening to what people said to me last night, it was clear that there are some people who have lived on the streets for years, and for some people it seems to be a choice that they make. For most it's not, of course; it's something that they find themselves having to deal with. What I did hear last night is that many people find that they are able to get accommodation within weeks, sometimes within one week. Could I pay tribute here to the work of the Salvation Army and the outreach work they do with the people who come to the purple bus?
She asked me particularly: what is humane about taking sleeping bags away from people, especially when the weather is so cold? People need as much insulation, if I can call it that, as they can in order to avoid dying in the cold weather. Nobody, surely, could agree with that course of action.
She asked what we are doing. We are already providing £460,000 to support a range of third sector services helping rough sleepers in Cardiff, including night shelters, outreach services and a day centre. In August, we announced an additional £218,000 for services in Cardiff to support rough sleepers, including improved emergency accommodation and funding for a new housing-first programme in the city. We have announced an additional £20 million to support homelessness services over the next two years in our draft budget, and we will shortly be announcing an action plan to tackle rough sleeping, which has been developed with front-line services.
Wel, o wrando ar yr hyn a ddywedodd pobl wrthyf neithiwr, roedd yn amlwg bod rhai pobl wedi byw ar y strydoedd ers blynyddoedd, ac i rai pobl mae'n ymddangos ei fod yn ddewis y maen nhw'n ei wneud. Nid yw hynny'n wir i'r mwyafrif, wrth gwrs; mae'n rhywbeth y maen nhw'n canfod eu hunain yn gorfod ymdopi ag ef. Yr hyn a glywais neithiwr yw bod llawer o bobl yn canfod eu bod yn gallu cael llety o fewn wythnosau, o fewn wythnos weithiau. A gaf i dalu teyrnged yn y fan yma i waith Byddin yr Iachawdwriaeth a'r gwaith allgymorth y maen nhw'n ei wneud gyda'r bobl sy'n dod i'r bws porffor?
Gofynnodd hi i mi yn benodol: beth sy'n drugarog am gymryd sachau cysgu oddi wrth bobl, yn enwedig pan fo'r tywydd mor oer? Mae pobl angen cymaint o inswleiddiad, os caf ei alw'n hynny, â phosibl er mwyn osgoi marw yn y tywydd oer. Ni allai neb, does bosib, gytuno â'r weithred honno.
Gofynnodd beth ydym ni'n ei wneud. Rydym ni eisoes yn darparu £460,000 i gynorthwyo amrywiaeth o wasanaethau trydydd sector sy'n helpu pobl sy'n cysgu ar y stryd yng Nghaerdydd, gan gynnwys llochesi nos, gwasanaethau allgymorth a chanolfan ddydd. Ym mis Awst, cyhoeddwyd £218,000 ychwanegol gennym ar gyfer gwasanaethau yng Nghaerdydd i gynorthwyo pobl sy'n cysgu ar y stryd, gan gynnwys llety brys gwell a chyllid ar gyfer rhaglen tai yn gyntaf newydd yn y ddinas. Rydym ni wedi cyhoeddi £20 miliwn ychwanegol i gynorthwyo gwasanaethau digartrefedd dros y ddwy flynedd nesaf yn ein cyllideb ddrafft, a byddwn yn cyhoeddi cynllun gweithredu yn fuan i fynd i'r afael â chysgu ar y stryd, a ddatblygwyd gyda gwasanaethau rheng flaen.
I'm just staggered to hear you say that some people are on the streets out of choice. If they are there out of choice, we're talking about a tiny, tiny number of people, and that is because there are no other options for them.
Recently, the Mayor of Manchester, Andy Burnham, announced that he was strengthening the severe weather emergency protocol. Now, this means that emergency cold weather shelter for homeless people will kick in as soon as the temperature dips below zero for one night instead of the UK Government's three-day minimum period. Now, I've had information that confirms that even that three-day period doesn't apply to Wales, let alone the stronger protocol that's going to be coming in in Manchester, and I've been informed that the Welsh Government has guidance asking local authorities to come up with a written plan but that none of this is binding. Now, that's clearly inadequate. It's not right that homeless people in Wales face a weaker protocol than they do in Manchester under a Labour Government. Will you confirm that that information is correct—that the guidance is non-binding—and if it is, will you now strengthen it to reduce the risks that people face from being forced to live on the streets, especially over Christmas?
Mae'n fy syfrdanu i eich clywed yn dweud bod rhai pobl ar y strydoedd o ddewis. Os ydyn nhw yno o ddewis, rydym ni'n sôn am nifer bach iawn o bobl, ac mae hynny oherwydd nad oes unrhyw ddewisiadau eraill ar eu cyfer.
Yn ddiweddar, cyhoeddodd maer Manceinion, Andy Burnham, ei fod yn cryfhau'r protocol brys ar gyfer tywydd garw. Nawr, mae hyn yn golygu y bydd lloches tywydd oer brys i bobl ddigartref ar gael cyn gynted ag y mae'r tymheredd yn gostwng yn is na sero am un noson yn hytrach na chyfnod gofynnol Llywodraeth y DU o dri diwrnod. Nawr, rwyf i wedi cael gwybodaeth sy'n cadarnhau nad yw'r cyfnod tri diwrnod hwnnw hyd yn oed yn berthnasol i Gymru, heb sôn am y protocol cryfach sy'n mynd i gael ei gyflwyno ym Manceinion, ac rwyf i wedi cael fy hysbysu bod gan Lywodraeth Cymru ganllawiau yn gofyn i awdurdodau lleol lunio cynllun ysgrifenedig ond nad yw dim o hyn yn rheidrwydd arnynt. Nawr, mae hynny'n amlwg yn annigonol. Nid yw'n iawn bod pobl ddigartref yng Nghymru yn wynebu protocol gwannach nag y maen nhw ym Manceinion o dan Lywodraeth Lafur. A wnewch chi gadarnhau bod y wybodaeth honno'n gywir—nad yw'r canllawiau'n orfodol—ac os felly, a wnewch chi eu cryfhau i leihau'r peryglon y mae pobl yn eu hwynebu o gael eu gorfodi i fyw ar y strydoedd, yn enwedig dros y Nadolig?
I was very surprised last night to be told that, for some people, that's what they were choosing to do. I think it's more to do with the fact that they find it difficult to cope with any other circumstance they find themselves in. They are a minority, that's right, and I was quite surprised to be told that last night. The vast majority of people—no, of course they don't choose to be living on the streets. For them, the impression I got last night is that it's easier to help them, because for them—. Well, that's what I was told. We can speculate as to why that is, but that's what I was told. Nevertheless, we know that there are people sleeping rough on the streets, and dealing with them is hugely important in order to be able to help them for the future.
With regard to the guidance, that is something I can write to her on. What I can say is that if guidance is not observed then of course we will look to take steps to strengthen the support that's in place for homeless people. That, of course, will form part of the action plan that we're developing in the future.
Cefais fy synnu'n fawr neithiwr o gael fy hysbysu, o ran rhai pobl, mae dyna'r oeddent yn dewis ei wneud. Rwy'n credu ei fod yn fwy i'w wneud â'r ffaith ei bod nhw'n ei chael hi'n anodd ymdopi ag unrhyw amgylchiad arall y maen nhw'n canfod eu hunain ynddo. Maen nhw'n lleiafrif, mae hynny'n wir, ac roeddwn i'n synnu braidd o glywed hynny neithiwr. Mae'r mwyafrif llethol o bobl—nac ydyn, wrth gwrs nad ydyn nhw'n dewis bod yn byw ar y strydoedd. Iddyn nhw, yr argraff a gefais neithiwr oedd ei bod yn haws eu helpu nhw, oherwydd iddyn nhw—. Wel, dyna ddywedwyd wrthyf i. Gallwn ddamcaniaethu ynghylch pam mae hynny'n wir, ond dyna ddywedwyd wrthyf i. Serch hynny, rydym ni'n gwybod bod pobl yn cysgu allan ar y strydoedd, ac mae ymdrin â nhw yn hynod bwysig er mwyn gallu eu helpu ar gyfer y dyfodol.
O ran y canllawiau, mae hynny'n rhywbeth y gallaf ysgrifennu ati yn ei gylch. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw, os na fydd canllawiau yn cael eu dilyn yna wrth gwrs byddwn yn ceisio cymryd camau i gryfhau'r cymorth sydd ar gael i bobl ddigartref. Bydd hynny, wrth gwrs, yn rhan o'r cynllun gweithredu yr ydym ni'n ei ddatblygu yn y dyfodol.
Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
Leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. As this is the last Plenary before the Xmas recess, may I wish the First Minister and other Members the compliments of the season? And in particular, hopefully, a happy and peaceful new year as well, First Minister.
First Minister, over the last couple of weeks, I've asked several questions in this Chamber and I've been reviewing those questions over the last couple of days. As we are now going into recess, I'd be grateful if you could provide some clarity to some of the answers that you have given over the last couple of weeks, namely: did you meet a former Member of your Cabinet in October 2014 to discuss their concerns about the behaviour of one of your special advisers?
Diolch, Llywydd. Gan mai dyma'r Cyfarfod Llawn olaf cyn toriad y Nadolig, a gaf i ddymuno cyfarchion y tymor i'r Prif Weinidog a'r Aelodau eraill? Ac yn arbennig, gobeithio, blwyddyn newydd hapus a heddychlon hefyd, Prif Weinidog.
Prif Weinidog, dros yr wythnos neu ddwy ddiwethaf, rwyf i wedi gofyn sawl cwestiwn yn y Siambr hon ac rwyf i wedi bod yn adolygu'r cwestiynau hynny dros y diwrnod neu ddau diwethaf. Gan ein bod ni'n mynd i doriad nawr, byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi roi rhywfaint o eglurder i rai o'r atebion yr ydych chi wedi eu rhoi dros yr wythnos neu ddwy ddiwethaf, sef: a wnaethoch chi gyfarfod â chyn aelod o'ch Cabinet ym mis Hydref 2014 i drafod ei bryderon am ymddygiad un o'ch cynghorwyr arbennig?
I think the time has come to leave this now for the independent adviser to look at, and the other inquiries. To have individual questions about individual dates three years ago—I mean, clearly, that's a piecemeal approach. I think the reasonable approach to this now is to let the independent adviser get on with his work, to let the investigation get on with its work, and of course, ultimately, the inquest.
Rwy'n credu bod yr amser wedi dod bellach i adael hyn i'r cynghorydd annibynnol ei ystyried, a'r ymchwiliadau eraill. I gael cwestiynau unigol am ddyddiadau unigol dair blynedd yn ôl—hynny yw, yn amlwg, mae hwnnw'n ddull tameidiog. Rwy'n credu mai'r dull rhesymol o ymdrin â hyn nawr yw gadael i'r cynghorydd annibynnol fwrw ymlaen â'i waith, gadael i'r ymchwiliad fwrw ymlaen â'i waith, ac wrth gwrs, yn y pen draw, y cwest.
I am grateful that those inquiries are under way, but I do think it is appropriate in this Chamber where we are elected to ask these questions, because if we don't ask those questions then what is our role? That's what First Minister's questions is about. I have to say, as I have spoken to people who don't normally show much of an interest in Welsh democracy, this is an issue that they have taken great interest in, like myself, and some of the answers do require some clarity over. That was a really straightforward question, asked succinctly, and I just wanted a simple answer for that. So, maybe if I try you on another question: were you, at any time in October 2014, made aware either by Ministers or special advisers of concerns about the behaviour of one of your special advisers, and did you ask another special adviser to make inquiries on these assertions?
Rwy'n ddiolchgar bod yr ymchwiliadau hynny wedi cychwyn, ond rwy'n meddwl ei bod hi'n briodol yn y Siambr hon lle'r ydym ni'n cael ein hethol i ofyn y cwestiynau hyn, oherwydd os nad ydym ni'n gofyn y cwestiynau hynny, yna beth yw ein swyddogaeth? Dyna ddiben cwestiynau i'r Prif Weinidog. Mae'n rhaid i mi ddweud, gan fy mod i wedi siarad â phobl nad ydynt yn dangos fawr o ddiddordeb yn nemocratiaeth Cymru fel rheol, mae hwn yn fater y maen nhw wedi cymryd diddordeb mawr ynddo, fel minnau, ac mae angen eglurder ynghylch rhai o'r atebion. Roedd hwnna'n gwestiwn cwbl syml, a ofynnwyd yn gryno, a'r cwbl yr oeddwn i ei eisiau oedd ateb syml iddo. Felly, efallai os rhoddaf gynnig ar gwestiwn arall i chi: a gawsoch chi, ar unrhyw adeg ym mis Hydref 2014, eich hysbysu naill ai gan Weinidogion neu gynghorwyr arbennig am bryderon am ymddygiad un o'ch cynghorwyr arbennig, ac a wnaethoch chi ofyn i gynghorydd arbennig arall wneud ymholiadau ynghylch yr haeriadau hyn?
Again, oral statements three years ago are things that I—. It wouldn't be right to comment on this without looking at the whole picture. As I say, I think it's perfectly reasonable, given the fact that we have now a number of inquiries running, that it's for those inquiries—and they are independent inquiries—to look at these issues now in the round. I think that's a perfectly reasonable approach.
Unwaith eto, mae datganiadau llafar dair blynedd yn ôl yn bethau yr wyf i—. Ni fyddai'n briodol gwneud sylwadau ynghylch hyn heb edrych ar y darlun cyfan. Fel y dywedaf, rwy'n credu ei bod yn gwbl resymol, o ystyried y ffaith bod gennym ni nifer o ymchwiliadau ar waith erbyn hyn, mai cyfrifoldeb yr ymchwiliadau hynny—ac maen nhw'n ymchwiliadau annibynnol—yw ystyried y materion hyn yn eu cyfanrwydd nawr. Rwy'n credu bod hwnnw'n ddull cwbl resymol.
I do regret again that you haven't been able to give me an answer to the second question. [Interruption.] With the greatest of respect, that is an elected Member's ability, to come to this Chamber—that's the privilege that we have as elected Members—to ask those questions. That's what First Minister's questions and ministerial questions and statements are about. We choose the questions, we try and elicit the answers. I do regret, on two rather straightforward questions, which are topical, that you have not been able to give me a more concise answer, in particular to clear up some of the answers that you've given over the last five weeks.
On two other occasions, I have asked you, and you haven't provided me with an answer: would you lift collective responsibility to Cabinet Ministers when they give evidence to the independent person you've appointed to make inquiries? On both occasions, and on a third occasion when Darren Millar has asked you the question, you still have not given a 'yes' or 'no' to that answer. Will you confirm that you will lift collective responsibility for Ministers to make those representations to the independent person if they so wish?
Rwy’n gresynu unwaith eto nad ydych chi wedi gallu rhoi ateb i'r ail gwestiwn i mi.[Torri ar draws.] Gyda'r parch mwyaf, dyna allu Aelod etholedig, i ddod i'r Siambr hon—dyna'r fraint sydd gennym ni fel Aelodau etholedig—i ofyn y cwestiynau hynny. Dyna yw diben cwestiynau i'r Prif Weinidog a chwestiynau a datganiadau gweinidogol. Rydym ni'n dewis y cwestiynau, rydym ni'n ceisio cael yr atebion. Rwy'n gresynu, ar ddau gwestiwn syml braidd, sy'n amserol, nad ydych chi wedi gallu rhoi ateb mwy cryno i mi, i egluro, yn benodol, rai o'r atebion yr ydych chi wedi eu rhoi dros y pum wythnos diwethaf.
Ar ddau achlysur arall, rwyf wedi gofyn i chi, ac nid ydych chi wedi rhoi ateb i mi: a fyddech chi'n diddymu cyfrifoldeb cyfunol Gweinidogion y Cabinet pan fyddant yn rhoi tystiolaeth i'r person annibynnol yr ydych chi wedi ei benodi i wneud ymholiadau? Ar y ddau achlysur, ac ar drydydd achlysur pan ofynnodd Darren Millar y cwestiwn i chi, nid ydych chi wedi rhoi ateb 'byddwn' neu 'na fyddwn' o hyd. A wnewch chi gadarnhau y byddwch chi'n diddymu cyfrifoldeb cyfunol Gweinidogion i wneud y sylwadau hynny i'r person annibynnol os byddant yn dymuno?
Collective responsibility applies to policy, it has never applied to anything else, and I made that particularly clear. But I think it is important that, with all these issues—and serious questions have been asked, I understand that, and they need answers, and they will get answers. But I do think it's important that those answers are provided as part of a whole picture. It's not right that people should pick out little bits, mention them, and then not give the full context in terms of which answers are given, for example, or the context of what happened some years ago. Now, he's asked questions, and I understand he wants answers. All these matters will be dealt with as part of the independent inquiry. I can't see that anybody reasonable out there would see that there's anything wrong with that. It's hugely important that those inquiries now are able to get on with their work. If people are serious about engaging with those inquiries then, of course, they should make their representations to the people running them.
Mae cyfrifoldeb cyfunol yn berthnasol i bolisi, nid yw erioed wedi bod yn berthnasol i unrhyw beth arall, ac fe wnes i hynny'n arbennig o eglur. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig, gyda'r holl faterion hyn—a gofynnwyd cwestiynau difrifol, rwy'n deall hynny, ac mae angen atebion iddynt, a byddant yn cael atebion. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod yr atebion hynny'n cael eu darparu yn rhan o'r darlun cyfan. Nid yw'n iawn y dylai pobl dynnu darnau bach allan, eu crybwyll, a pheidio â rhoi'r cyd-destun llawn iddyn nhw o ran pa atebion a roddir, er enghraifft, neu gyd-destun yr hyn a ddigwyddodd rai blynyddoedd yn ôl. Nawr, mae ef wedi gofyn cwestiynau, ac rwy'n deall ei fod eisiau atebion. Bydd yr holl faterion hyn yn cael sylw yn rhan o'r ymchwiliad annibynnol. Ni allaf weld y byddai unrhyw un rhesymol allan yna yn gweld bod unrhyw beth o'i le ar hynny. Mae'n bwysig dros ben bod yr ymchwiliadau'n gallu bwrw ymlaen â'u gwaith nawr. Os yw pobl o ddifrif am ymgysylltu â'r ymchwiliadau hynny yna, wrth gwrs, dylent gyflwyno eu sylwadau i'r bobl sy'n eu cynnal.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
Leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Diolch yn fawr, Llywydd. There's clearly no point in pursuing the line of questioning that the leader of the Conservatives has embarked upon, as you're determined to kick this issue as far into the long grass as possible, so I'd like to turn to something else.
I wonder if the First Minister saw in The Times last Thursday a news story under the headline 'End of wind turbine "blight" after Lake District campaign', which refers to the demolition of a major windfarm development. This is the first time this has ever happened after 25 years, because planning permission for extension was refused on grounds that the windfarm desecrated an area of outstanding natural beauty. This follows numerous examples in England and, indeed, in Northern Ireland where the protection of majestic landscapes has been given higher priority than reducing carbon dioxide emissions. I wonder if the First Minister, therefore, will follow this lead for Wales and give greater protection to our own majestic landscapes, rather than reducing carbon dioxide emissions.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae'n amlwg nad oes unrhyw bwynt mynd ar drywydd y cwestiynau y mae arweinydd y Ceidwadwyr wedi ei gychwyn, gan eich bod chi'n benderfynol o roi'r mater hwn cyn belled o'r neilltu â phosibl, felly hoffwn droi at rywbeth arall.
Tybed a welodd y Prif Weinidog yn The Times ddydd Iau diwethaf stori newyddion o dan y pennawd 'End of wind turbine "blight" after Lake Distric campaign', sy'n cyfeirio at ddymchwel datblygiad fferm wynt fawr. Dyma'r tro cyntaf erioed y mae hyn wedi digwydd ar ôl 25 mlynedd, oherwydd y gwrthodwyd caniatâd cynllunio ar gyfer estyniad ar y sail bod y fferm wynt yn halogi ardal o harddwch naturiol eithriadol. Mae hyn yn dilyn nifer o enghreifftiau yn Lloegr ac, yn wir, yng Ngogledd Iwerddon lle rhoddwyd blaenoriaeth uwch i ddiogelu tirweddau mawreddog na lleihau allyriadau carbon deuocsid. Tybed a wnaiff y Prif Weinidog, felly, ddilyn yr esiampl hon i Gymru a rhoi mwy o amddiffyniad i'n tirweddau mawreddog ein hunain, yn hytrach na lleihau allyriadau carbon deuocsid.
Technical advice note 8 does that, of course, because when TAN 8 was first developed it recognised, for example, that there were special conditions in national parks and there were particular areas where wind applications were due to come. He mentions wind turbines but nothing else. Is he saying, for example, that opencast is fine? Is he saying that other forms of energy like nuclear energy—? We support nuclear energy; we want to see a new nuclear power plant on Anglesey. But I don't think it's right to pick out windfarms and say they are particularly more of a blight on the landscape than anything else. Some people love them, some people hate them. That's what I've discovered over the years. What we do know is that we do need more sources of energy. We need our nuclear plants, that's true, but we also need to make sure that we have renewable sources of energy that create energy security—or are we saying that we need to import energy from other countries, which is something I'd be surprised if he was advocating? One way of doing that is to harness a renewable natural resource like wind, and also the tidal lagoon. We're still none the wiser as to whether the UK Government will back the tidal lagoon. We have out here in the Bristol channel one of the highest tidal reaches in the world. It is energy that will always be there as long as the moon is above us, and yet no decision yet from the UK Government. We need to make sure that we harness the renewable resources that we have, and it's about time the UK Government took a decision, supporting the tidal lagoon.
Mae nodyn cyngor technegol 8 yn gwneud hynny, wrth gwrs, oherwydd pan ddatblygwyd TAN 8 gyntaf, roedd yn cydnabod, er enghraifft, bod amodau arbennig mewn parciau cenedlaethol a bod ardaloedd penodol lle disgwyliwyd i geisiadau gwynt ddod. Mae'n crybwyll tyrbinau gwynt ond dim byd arall. A yw'n dweud, er enghraifft, bod cloddio glo brig yn iawn? A yw'n dweud bod mathau eraill o ynni fel ynni niwclear—? Rydym ni'n cefnogi ynni niwclear; rydym ni eisiau gweld gorsaf pŵer niwclear newydd ar Ynys Môn. Ond nid wyf yn meddwl ei bod hi'n iawn dethol ffermydd gwynt a dweud eu bod nhw'n fwy o falltod ar y dirwedd yn arbennig nag unrhyw beth arall. Mae rhai pobl yn hoff iawn ohonynt, mae rhai pobl yn eu casáu. Dyna'r wyf i wedi ei ddarganfod dros y blynyddoedd. Yr hyn yr ydym ni yn ei wybod yw bod angen mwy o ffynonellau ynni arnom. Rydym ni angen ein gorsafoedd niwclear, mae hynny'n wir, ond mae angen i ni hefyd wneud yn siŵr bod gennym ni ffynonellau ynni adnewyddadwy sy'n creu diogelwch ynni—neu a ydym ni'n dweud bod angen i ni fewnforio ynni o wledydd eraill, sy'n rhywbeth y byddwn i'n synnu pe byddai e'n ei annog? Un ffordd o wneud hynny yw harneisio adnodd naturiol adnewyddadwy fel y gwynt, a hefyd y morlyn llanw. Dydyn ni ddim callach o hyd a fydd Llywodraeth y DU yn cefnogi'r morlyn llanw. Mae gennym ni yma ym Môr Hafren un o'r hydoedd llanw uchaf y byd. Mae'n ynni a fydd bob amser yno cyhyd â bod y lleuad uwch ein pennau, ac eto dim penderfyniad eto gan Lywodraeth y DU. Mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n harneisio'r adnoddau adnewyddadwy sydd gennym ni, ac mae'n hen bryd i Lywodraeth y DU wneud penderfyniad, a chefnogi'r morlyn llanw.
I rise to the challenge that the First Minister gave to me. No, I would take exactly the same view of proposed opencast developments that intrude upon areas of outstanding natural beauty, and similarly with nuclear power stations. Indeed, there would be no Hinkley Point power station in prospect if it weren't for the UK Government's decision to pay ridiculous amounts of money for energy to be produced in many years' time, more than twice the going rate that we have at the moment. So, I agree with the First Minister in that respect.
He'll know that there have been many controversial projects involving windfarms in mid Wales. There is one currently, in respect of which there's an appeal, at Hendy windfarm near Llandegley Rocks in Radnorshire. The chairman of the Campaign for the Protection of Rural Wales in Brecon and Radnor says that
'The Hendy wind farm will have serious impacts, particularly on local landscape, historic culture, ecology and tourism. Let’s not forget one in six Welsh jobs depends on tourism.'
So, there is always a balance to be drawn in these cases, but I think the question of proportionality comes into play here. Wales is irrelevant, actually, in the context of reducing carbon dioxide emissions over the entire planet. We produce maybe 0.1 per cent of global carbon dioxide emissions. The whole UK produces only 1 per cent, so it makes no difference in terms of carbon dioxide emissions globally if Wales participates in this grand green project or not, but it does make a vast difference to the people of mid Wales if their landscapes are desecrated by having forests of windmills all over the place, and that impacts also on the tourism economy. So, what I'm asking, First Minister, is for more proportionality in the Welsh Government's policy on green energy.
Ymatebaf i'r her a roddodd y Prif Weinidog i mi. Na, byddwn o'r un farn un union ynghylch datblygiadau glo brig arfaethedig sy'n tarfu ar ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol, a chyda gorsafoedd pŵer niwclear yn yr un modd. Yn wir, ni fyddai unrhyw orsaf bŵer Hinkley Point yn yr arfaeth oni bai am benderfyniad Llywodraeth y DU i dalu symiau gwirion o arian i ynni gael ei gynhyrchu ymhen blynyddoedd lawer, mwy na dwywaith y gyfradd sydd gennym ni ar hyn o bryd. Felly, rwy'n cytuno â'r Prif Weinidog yn hynny o beth.
Bydd yn gwybod y bu llawer o brosiectau dadleuol yn ymwneud â ffermydd gwynt yn y canolbarth. Ceir un ar hyn o bryd, y mae apêl yn ymwneud ag ef, ar fferm wynt Hendy ger Creigiau Llandeglau yn Sir Faesyfed. Mae cadeirydd yr Ymgyrch dros Ddiogelu Cymru Wledig ym Mrycheiniog a Maesyfed yn dweud
Bydd fferm wynt Hendy yn cael effeithiau difrifol, yn enwedig ar dirwedd leol, diwylliant hanesyddol, ecoleg a thwristiaeth. Gadewch i ni gofio bod un o bob chwech o swyddi yng Nghymru yn dibynnu ar dwristiaeth.
Felly, mae cydbwysedd i'w sicrhau yn yr achosion hyn bob amser, ond credaf fod y cwestiwn o gymesuredd yn berthnasol yn y fan yma. Mae Cymru yn amherthnasol, mewn gwirionedd, yng nghyd-destun lleihau allyriadau carbon deuocsid dros y blaned gyfan. Rydym ni'n cynhyrchu 0.1 y cant efallai o allyriadau carbon deuocsid byd-eang. Mae'r DU gyfan yn cynhyrchu dim ond 1 y cant, felly nid yw'n gwneud unrhyw wahaniaeth o ran allyriadau carbon deuocsid yn fyd-eang os yw Cymru'n cymryd rhan yn y prosiect gwyrdd mawr hwn ai peidio, ond mae'n gwneud gwahaniaeth enfawr i bobl y canolbarth os yw eu tirweddau'n cael eu halogi trwy gael coedwigoedd o felinau gwynt ar hyd y lle, ac mae hynny hefyd yn effeithio ar yr economi dwristiaeth. Felly, yr hyn yr wyf i'n ei ofyn amdano, Prif Weinidog, yw mwy o gymesuredd ym mholisi Llywodraeth Cymru ar ynni gwyrdd.
The proportionality is already there. It's not all focused on one form of energy. I can't comment, obviously, on any appeal that is ongoing. What I can say to him is this: Wales is never irrelevant. Wales is never irrelevant, and we have a role to play in terms of reducing greenhouse gases for the good of all humanity.
Mae'r cymesuredd yno eisoes. Nid yw'r cwbl wedi ei ganolbwyntio ar un math o ynni. Ni allaf wneud sylwadau, wrth gwrs, ar unrhyw apêl sy'n dal i fynd rhagddi. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrtho yw hyn: nid yw Cymru byth yn amherthnasol. Nid yw Cymru byth yn amherthnasol, ac mae gennym ni ran i'w chwarae o ran lleihau nwyon tŷ gwydr er lles y ddynoliaeth gyfan.
The impact upon the planet from carbon dioxide emissions in Wales is, to all intents and purposes, irrelevant—that's the point I was making—given that our output is so small, whereas the effect on landscapes is immediate and apparent.
But on that note, I would like to wish the First Minister a happy Christmas and a successful new year, to congratulate him on the dexterity with which he's dodged or deflected most of the questions that I've asked him over the course of the year, and to look forward to many repetitions of today in the course of the next 12 months.
Mae'r effaith ar y blaned o allyriadau carbon deuocsid yng Nghymru yn amherthnasol i bob pwrpas—dyna'r pwynt yr oeddwn i'n ei wneud—o gofio bod ein hallbwn mor fach, tra bod yr effaith ar dirweddau yn uniongyrchol ac yn amlwg.
Ond ar y nodyn hwnnw, hoffwn ddymuno Nadolig llawen a blwyddyn newydd lwyddiannus i'r Prif Weinidog, ei longyfarch ar ei ddeheurwydd wrth osgoi neu fwrw i'r naill ochr y rhan fwyaf o'r cwestiynau yr wyf i wedi eu gofyn iddo yn ystod y flwyddyn, ac edrychaf ymlaen at ailadrodd heddiw lawer gwaith yn ystod y 12 mis nesaf.
Well, 'damned by faint praise' I'd call that. I return the compliment to him. I look forward to more relevant questions from him in the future. Nevertheless, he and I will not agree when it comes to climate change. In terms of carbon emissions, I take the view that the vast bulk of science shows us that climate change is happening and that human beings have an effect on climate change, and we in Wales must play our part, just like any other country.
Wel, 'glasganmol' fyddwn i'n galw hynna. Dychwelaf y cyfarchion iddo yntau. Edrychaf ymlaen at gwestiynau mwy perthnasol ganddo yn y dyfodol. Serch hynny, ni fydd ef a minnau yn cytuno pan ddaw i'r newid yn yr hinsawdd. O ran allyriadau carbon, rwyf i o'r farn bod y rhan helaethaf o lawer o wyddoniaeth yn dangos bod y newid yn yr hinsawdd yn digwydd a bod bodau dynol yn cael effaith ar y newid yn yr hinsawdd, ac mae'n rhaid i ni yng Nghymru chwarae ein rhan, yn union fel unrhyw wlad arall.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gymorth iechyd meddwl yn y gweithle yng Nghymru? OAQ51476
3. Will the First Minister make a statement on mental health support in the workplace in Wales? OAQ51476
Working with businesses to promote health in the workplace, including mental health, is a key principle of the economic action plan launched today. In addition, Healthy Working Wales and in-work support programmes provide support for employers and employees across Wales.
Mae gweithio gyda busnesau i hybu iechyd yn y gweithle, gan gynnwys iechyd meddwl, yn un o egwyddorion allweddol y cynllun gweithredu economaidd a lansiwyd heddiw. Hefyd, mae Cymru Iach ar Waith a rhaglenni cymorth yn y gwaith yn cynnig cymorth i gyflogwyr a chyflogeion ledled Cymru.
First Minister, Cardiff has recently been named the most stressful city in Britain, which I do find a remarkable finding. The report says that pressure at work, financial worries and concerns about health are leaving Britain in the grip of a stress epidemic, and I think many of us see this through our casework as well. A survey of 4,000 adults by the insurance company AXA found that four out of five felt stressed during a typical week and almost one in 10 were stressed all the time. This is very serious. Unison Cymru have also recently called for improved mental health services within the workplace. Can I welcome the fact that the economic action plan is going to address this? Do you agree with me that it's often middle management who are in a position to pick up on these issues and do need effective training so they can identify when those who they're responsible for supervising are under stress?
Prif Weinidog, mae Caerdydd wedi cael ei henwi'n ddiweddar fel y ddinas lle dioddefir y mwyaf o straen ym Mhrydain, sy'n ganfyddiad anhygoel. Mae'r adroddiad yn dweud bod pwysau yn y gwaith, pryderon ariannol a phryderon am iechyd yn gadael Prydain yng ngafael epidemig o straen, ac rwy'n meddwl bod llawer ohonom ni'n gweld hyn drwy ein gwaith achos hefyd. Canfu arolwg o 4,000 o oedolion gan y cwmni yswiriant AXA bod pedwar o bob pump yn teimlo dan straen yn ystod wythnos arferol a bod bron un o bob 10 o dan straen drwy'r amser. Mae hyn yn ddifrifol iawn. Mae Unsain Cymru hefyd wedi galw'n ddiweddar am well gwasanaethau iechyd meddwl yn y gweithle. A gaf i groesawu'r ffaith bod y cynllun gweithredu economaidd yn mynd i roi sylw i hyn? A ydych chi'n cytuno â mi mai rheolwyr canol sy'n aml mewn sefyllfa i ddarganfod y problemau hyn a bod angen hyfforddiant effeithiol arnynt fel y gallant nodi pan fo'r rheini y maen nhw'n gyfrifol am eu goruchwylio o dan straen?
Yes, that's absolutely right. Those who are closest to those who might experience stress are best placed to deal with it, but it's hugely important that people are able to recognise it. Particularly with some people, it's very difficult to recognise signs of stress. They will never exhibit signs of stress or complain about stress, but often, of course, those are the people who are experiencing internally the most stress, so I'd entirely agree. To have a more health workforce, it's important that those who are in positions of management are able to recognise stress in a way that might not be obvious to members of the general public and to deal with it, for the good of the person who's experiencing stress, of course, and to make them happier and more productive workers.
Ydw, mae hynny'n hollol gywir. Y rhai sydd agosaf at y rheini a allai ddioddef straen sydd yn y sefyllfa orau i ymdrin ag ef, ond mae'n bwysig dros ben bod pobl yn gallu ei adnabod. Yn enwedig gyda rhai pobl, mae'n anodd iawn adnabod arwyddion o straen. Ni fyddan nhw byth yn dangos arwyddion o straen nac yn achwyn am straen, ond yn aml, wrth gwrs, y rheini yw'r bobl sy'n dioddef y straen fwyaf yn fewnol, felly rwy'n cytuno'n llwyr. Er mwyn cael gweithlu mwy iach, mae'n bwysig bod y rhai sydd mewn swyddi rheoli yn gallu adnabod straen mewn ffordd na fyddai'n amlwg i'r cyhoedd yn gyffredinol ac i ymdrin ag ef, er lles y rhai sy'n dioddef straen, wrth gwrs, ac i'w gwneud yn weithwyr hapusach a mwy cynhyrchiol.
David Melding has actually just touched very briefly on the Unison event that took place recently. I wonder, First Minister, if you would join me in welcoming successful initiatives like the Unison mental health in the workplace conference that was organised in the Pierhead building, which I think once again showed the central role that trade unions can play in helping to tackle difficult issues in the workplace and demonstrates the valuable role of social partnership in delivering better outcomes for issues like tackling mental health in the workplace.
Mae David Melding newydd grybwyll yn gryno iawn y digwyddiad UNSAIN a gynhaliwyd yn ddiweddar. Tybed, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu mentrau llwyddiannus fel cynhadledd iechyd meddwl yn y gweithle Unsain a drefnwyd yn adeilad y Pierhead, a ddangosodd unwaith eto, yn fy marn i, swyddogaeth ganolog y gall undebau llafur ei chyflawni i helpu i fynd i'r afael â materion anodd yn y gweithle, ac mae'n dangos swyddogaeth werthfawr partneriaeth gymdeithasol i sicrhau gwell canlyniadau ar gyfer materion fel mynd i'r afael ag iechyd meddwl yn y gweithle.
Yes, I applaud what Unison have done. In terms of what we have done, Healthy Working Wales is our work and health programme. It aims to improve health at work by focusing on prevention and retention or rehabilitation for those made ill at work. Funding has been committed until 2020 as part of our 'Prosperity for All' commitment to focus on support for employees' health and well-being. I can say that Healthy Working Wales is delivered by Public Health Wales. Further work is taking place in partnership with Business Wales to target the programme for SMEs and to increase outreach, and that will include focusing on the need to improve the mental health and well-being of staff by putting in place policies and practices that protect mental health in the workplace.
Gwnaf, rwy'n cymeradwyo'r hyn y mae Unsain wedi ei wneud. O ran yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud, Cymru Iach ar Waith yw ein rhaglen iechyd a gwaith. Ei nod yw gwella iechyd yn y gwaith trwy ganolbwyntio ar atal a chadw neu adsefydlu ar gyfer y rheini a wnaed yn sâl yn y gwaith. Mae cyllid wedi ei ymrwymo tan 2020 yn rhan o'n hymrwymiad 'Ffyniant i Bawb' i ganolbwyntio ar gefnogi iechyd a llesiant cyflogeion. Gallaf ddweud bod Cymru Iach ar Waith yn cael ei darparu gan Iechyd Cyhoeddus Cymru. Mae rhagor o waith yn cael ei wneud mewn partneriaeth â Busnes Cymru i dargedu'r rhaglen ar gyfer BBaChau ac i gynyddu allgymorth, a bydd hynny'n cynnwys canolbwyntio ar yr angen i wella iechyd meddwl a llesiant staff trwy gyflwyno polisïau ac arferion sy'n diogelu iechyd meddwl yn y gweithle.
First Minister, we lose an average of 2.5 days per employee to mental health-related absence each year. It is also estimated that presenteeism, where mental health issues lessen work performance, costs the UK around £15 billion a year. It has been estimated that optimal treatment for mental health disorders will only reduce the impact of mental health illness by 28 per cent. So, we have to focus on prevention.
The mental health first aid programme can provide help to prevent mental health problems developing into a more serious state. First Minister, what can the Welsh Government do to encourage more businesses to train their staff in mental health first aid in the same way that they employ first aiders to treat physical ailments?
Prif Weinidog, rydym ni'n colli cyfartaledd o 2.5 diwrnod fesul cyflogai i absenoldeb sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl bob blwyddyn. Amcangyfrifir hefyd bod presenoldebaeth,pan fo materion iechyd meddwl yn gwaethygu perfformiad gwaith, yn costio tua £15 biliwn y flwyddyn i'r DU. Amcangyfrifir na fydd y driniaeth orau ar gyfer anhwylderau iechyd meddwl ddim ond yn lleihau effaith salwch meddwl gan 28 y cant. Felly, mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar atal.
Gall y rhaglen cymorth cyntaf iechyd meddwl roi cymorth i atal problemau iechyd meddwl rhag datblygu'n gyflwr mwy difrifol. Prif Weinidog, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i annog mwy o fusnesau i hyfforddi eu staff mewn cymorth cyntaf iechyd meddwl yn yr un modd ag y maen nhw'n cyflogi swyddogion cymorth cyntaf i drin anhwylderau corfforol?
Well, two things: first of all, it's already happening through Healthy Working Wales—3,549 organisations in Wales employing 503,914 people have engaged in the Healthy Working Wales range of programmes since July 2011, and that represents 36 per cent of the working population of Wales. It is something, of course, that will form part of the economic contract, as the Cabinet Secretary will explain later, as part of the economic action plan.
Wel, dau beth: yn gyntaf oll, mae eisoes yn digwydd trwy Cymru Iach ar Waith—mae 3,549 o sefydliadau yng Nghymru sy'n cyflogi 503,914 o bobl wedi cymryd rhan yn yr amrywiaeth o raglenni Cymru Iach ar Waith ers mis Gorffennaf 2011, ac mae hynny'n cynrychioli 36 y cant o boblogaeth weithio Cymru. Mae'n rhywbeth, wrth gwrs, a fydd yn rhan o'r contract economaidd, fel y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei esbonio yn ddiweddarach, yn rhan o'r cynllun gweithredu economaidd.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i hyrwyddo gweithio ar y cyd rhwng y sector iechyd a'r sector chwaraeon a hamdden yng Nghymru? OAQ51484
4. What action is the Welsh Government taking to promote joint working between the health sector and the leisure and sport sector in Wales? OAQ51484
‘Prosperity for All’ makes our expectations for collaboration very clear. We have asked Sport Wales and Public Health Wales to set out how they will build on existing examples of good practice and work together on joint policies.
Mae 'Ffyniant i Bawb' yn gwneud ein disgwyliadau o ran cydweithredu yn eglur iawn. Rydym ni wedi gofyn i Chwaraeon Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru nodi sut y byddant yn adeiladu ar enghreifftiau presennol o arfer da ac yn gweithio gyda'i gilydd ar bolisïau ar y cyd.
First Minister, if we are to meet the challenges of achieving a more preventative and proactive approach to better health in Wales, we do need a more physically active population. That is an important part of making that necessary change. In Newport, the Aneurin Bevan health board public health department, together with Newport Live, Newport City Council, Natural Resources Wales, local sports groups and many others, have been working together for some time to try and achieve a more physically active local population so that we do get that better health. In addition to what you've outlined in your initial answer, First Minister, I know locally—and I'm sure it applies to many other such initiatives across Wales—that there is great interest in what further action, what further support, Welsh Government might be able to provide to support those initiatives, to make that fundamental change to a more preventative and proactive approach to health in Wales.
Prif Weinidog, os ydym ni'n mynd i ymateb i'r heriau o sicrhau dull mwy rhagweithiol ac ataliol o gael gwell iechyd yng Nghymru, mae angen poblogaeth sy'n gwneud mwy o ymarfer corff arnom. Mae hynny'n rhan bwysig o wneud y newid angenrheidiol hwnnw. Yng Nghasnewydd, mae adran iechyd y cyhoedd bwrdd iechyd Aneurin Bevan, ynghyd â Casnewydd Fyw, Cyngor Dinas Casnewydd, Cyfoeth Naturiol Cymru, grwpiau chwaraeon lleol a llawer o grwpiau eraill wedi bod yn gweithio gyda'i gilydd ers cryn amser i geisio sicrhau poblogaeth leol sy'n gwneud mwy o ymarfer corff fel ein bod ni'n cael yr iechyd gwell hwnnw. Yn ogystal â'r hyn yr ydych chi wedi ei amlinellu yn eich ateb cychwynnol, Prif Weinidog, gwn yn lleol—ac rwy'n siŵr ei fod yn berthnasol i lawer o fentrau eraill o'r fath ledled Cymru—bod diddordeb mawr ym mha gamau pellach, pa gymorth pellach, y gallai Llywodraeth Cymru ei ddarparu i gynorthwyo'r mentrau hynny, i wneud y newid sylfaenol hwnnw i ddull mwy rhagweithiol ac ataliol o ymdrin ag iechyd yng Nghymru.
Well, I can tell my friend the Member for Newport East that the Public Health (Wales) Act 2017 places a requirement on Welsh Ministers to publish a national strategy on preventing and reducing obesity, while engaging in physical activity and tackling sedentary lifestyles will play an important role. That work is being led by the chief medical officer, and both the sports sector and health sector are fully engaged in the developing work. We also have, of course, the national exercise referral scheme, a Welsh Government-funded scheme that's delivered by Public Health Wales that's been developed to standardise exercise referral opportunities across all local authorities and local health boards in Wales. It targets patients who have a chronic condition or who are at risk of developing chronic disease, and there were over 28,000 referrals across Wales in 2016.
In terms of Newport, I can say that the total investment into Newport from Sport Wales, for example, is over £610,000—over £0.5 million of core funding, which covers work with schools, community participation, free swimming and other regional work with and through Positive Futures, and £100,000 roughly, which is community chest funding, which a local Newport community chest panel oversees.
Wel, gallaf ddweud wrth fy nghyfaill yr Aelod dros Ddwyrain Casnewydd bod Deddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017 yn ei gwneud yn ofyniad ar Weinidogion Cymru i gyhoeddi strategaeth genedlaethol ar atal a lleihau gordewdra, a bydd cymryd rhan mewn gweithgarwch corfforol a mynd i'r afael â ffyrdd eisteddog o fyw yn chwarae rhan bwysig. Mae'r gwaith hwnnw'n cael ei arwain gan y prif swyddog meddygol, ac mae'r sector chwaraeon a'r sector iechyd yn cymryd rhan lawn yn y gwaith sy'n datblygu. Mae gennym ni hefyd, wrth gwrs, y cynllun atgyfeirio ymarfer corff cenedlaethol, cynllun a ariennir gan Lywodraeth Cymru a ddarperir gan Iechyd Cyhoeddus Cymru a ddatblygwyd i safoni cyfleoedd atgyfeirio ymarfer corff ar draws holl awdurdodau lleol a byrddau iechyd lleol Cymru. Mae'n targedu cleifion sydd â chyflwr cronig, neu sydd mewn perygl o ddatblygu clefyd cronig, ac roedd dros 28,000 o atgyfeiriadau ledled Cymru yn 2016.
O ran Casnewydd, gallaf ddweud bod cyfanswm y buddsoddiad yng Nghasnewydd gan Chwaraeon Cymru, er enghraifft, yn fwy na £610,000—dros £0.5 miliwn o arian craidd, sydd ar gyfer gwaith gydag ysgolion, cyfranogiad cymunedol, nofio am ddim a gwaith rhanbarthol arall gyda a thrwy Dyfodol Cadarnhaol, a £100,000 yn fras, sy'n gyllid cist gymunedol, y mae panel cist gymunedol lleol yng Nghasnewydd yn ei oruchwylio.
First Minister, I listened to your initial answer to John Griffiths. I absolutely accept, and it was very clear during the public health Bill process, that Ministers are acutely aware of the need to improve our health and well-being by using sport and leisure. However, there is still a woeful level of interaction between those who are responsible for the commissioning of sport and leisure in order to provide these services and those who are responsible for driving the health and well-being agenda. I know what you say about Public Health Wales and Sports Wales. However, I would like to ask for (1) more imagination in what we provide because leisure does not just mean sport, and if you are elderly and infirm, to be frank, a sports hall down the road with a football in it is not going to do you any good, and secondly, what can your Government do to try to get at a local level these commissioning agents, those who have the duty to provide and those who want to have well-being and good healthy living for our citizens, to actually work together on a daily, weekly and monthly basis?
Prif Weinidog, gwrandewais ar eich ateb cychwynnol i John Griffiths. Rwy'n derbyn yn llwyr, ac roedd yn amlwg iawn yn ystod proses Bil iechyd y cyhoedd, bod y Gweinidogion yn ymwybodol iawn o'r angen i wella ein hiechyd a'n llesiant trwy ddefnyddio chwaraeon a hamdden. Fodd bynnag, ceir lefel druenus o ryngweithio o hyd rhwng y rhai sy'n gyfrifol am gomisiynu chwaraeon a hamdden er mwyn darparu'r gwasanaethau hyn a'r rheini sy'n gyfrifol am ddatblygu'r agenda iechyd a llesiant. Rwy'n deall yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am Iechyd Cyhoeddus Cymru a Chwaraeon Cymru. Fodd bynnag, hoffwn ofyn am (1) mwy o ddychymyg yn yr hyn yr ydym ni'n ei ddarparu oherwydd nid yw hamdden yn golygu chwaraeon yn unig, ac os ydych chi'n oedrannus ac yn fethedig, a bod yn onest, nid yw neuadd chwaraeon i lawr y ffordd gyda phêl-droed yn mynd i wneud unrhyw ddaioni i chi, ac yn ail, beth all eich Llywodraeth ei wneud i geisio cael yr asiantau comisiynu hyn ar lefel leol, y rheini sydd â dyletswydd i ddarparu a'r rheini sydd eisiau cael llesiant a byw'n iach i'n dinasyddion, i weithio gyda'n gilydd mewn gwirionedd yn feunyddiol, yn wythnosol ac yn fisol?
It's quite right to say it's not all about sport and more to do with activity and exercise, of course. I can say that work is taking place between Sport Wales and Public Health Wales, which will include the establishment of a new outcomes framework for physical activity, some shared performance measures, actions and methods for evaluating impact and value for money. The Cabinet Secretary for Health and Social Services and the Minister for Culture, Tourism and Sport have agreed to extend funding for 16 months for Let's Walk Cymru, delivered through Ramblers Cymru, and that works with local authority co-ordinators to develop a range of walks and routes across Wales for people with varying levels of abilities. And you're quite right to say that it is vital for older people and people with disabilities to be provided with opportunities to engage in leisure and cultural programmes. Of course, the recent OlympAge games are an excellent example of what can be achieved when organisations work collaboratively towards the shared goal of population health improvement. I'm pleased that that event was a success and I hope it continues next year.
Mae'n hollol iawn i ddweud nad yw'n fater o chwaraeon yn unig a'i fod yn fwy i'w wneud â gweithgarwch ac ymarfer corff, wrth gwrs. Gallaf ddweud bod gwaith yn cael ei wneud rhwng Chwaraeon Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru, a fydd yn cynnwys sefydlu fframwaith canlyniadau newydd ar gyfer gweithgarwch corfforol, rhai mesurau perfformiad, camau gweithredu a dulliau a rennir i werthuso effaith a gwerth am arian. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a'r Gweinidog Diwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon wedi cytuno i ymestyn cyllid i Dewch i Gerdded Cymru, a ddarperir drwy Ramblers Cymru, am 16 mis, ac mae hynny'n gweithio gyda chydgysylltwyr awdurdod lleol i ddatblygu amrywiaeth o deithiau a llwybrau cerdded ledled Cymru ar gyfer pobl â lefelau amrywiol o alluoedd. Ac rydych chi'n hollol iawn i ddweud ei bod yn hanfodol i bobl hŷn a phobl ag anableddau gael cyfleoedd i gymryd rhan mewn rhaglenni hamdden a diwylliant. Wrth gwrs, mae gemau Olympaidd yr henoed diweddar yn enghraifft wych o'r hyn y gellir ei gyflawni pan fydd sefydliadau yn gweithio ar y cyd tuag at y nod a rennir o wella iechyd y boblogaeth. Rwy'n falch bod y digwyddiad hwnnw'n llwyddiant ac rwy'n gobeithio y bydd yn parhau y flwyddyn nesaf.
Rydw i'n grediniol mai drwy'r system addysg y mae cael pobl ifanc ar y trywydd iawn tuag at weithgarwch corfforol er mwyn gwella eu hiechyd nhw. Mae cyfle fan hyn i dynnu sylw at ddechrau'r ymchwiliad gan y pwyllgor iechyd yma i mewn i weithgarwch corfforol gan blant a phobl ifanc. Rŵan, mae Iwerddon newydd gyflwyno gweithgaredd corfforol fel arholiad leaving certificate yno; i ba raddau ydych chi a’ch Llywodraeth yn credu bod angen elfen o brofi neu hyd yn oed arholi gorfodol er mwyn sicrhau bod pob person ifanc, drwy gydol eu hamser yn yr ysgol, yn sicrhau bod gweithgarwch corfforol yn uchel ar eu hagenda?
I am convinced that it’s through the education system that we can get young people on the right track towards physical activity in order to improve their health. There’s an opportunity here to draw attention to the beginning of the health committee inquiry into physical activity among children and young people. Now, Ireland has just introduced physical activity as an examination—for a leaving certificate—there. To what extent do you and your Government believe that we need an element of testing, or even examination, in order to ensure that every young person throughout their school career does ensure that physical activity is high on their agenda?
Wel, wrth gwrs, mae hynny’n digwydd yn yr ysgol yn barod, ynglŷn â’r ffaith bod addysg gorfforol yn rhywbeth y maen nhw’n gorfod ei wneud. Mae rhai yn cael eu harholi arni, mae hynny’n wir, ar lefel TGAU a lefel A, ond mae’n rhan o’r cwricwlwm i bawb. Mae’n wir i ddweud, rwy'n credu, ei bod yn hollbwysig sicrhau bod plant ifanc yn datblygu ffordd o fihafio er mwyn sicrhau eu bod nhw’n cario ymlaen i wneud chwaraeon yn y pen draw, ond rŷm ni yn colli pobl, wrth gwrs; mae oedran yn dod lle nad yw rhai pobl ifanc eisiau gwneud unrhyw fath o chwaraeon. I fi, dyna’r amser i ni ystyried pa fath o bethau eraill y bydd o ddiddordeb iddyn nhw. Efallai nad ydyn nhw’n moyn cystadlu; efallai eu bod nhw’n moyn gwneud pethau fel cerdded neu redeg, ond ddim cystadlu yn erbyn pobl eraill.
So, rwy’n credu bod yna sawl ffordd i ystyried hyn. Bydd rhai, wrth gwrs, yn moyn gwneud addysg gorfforol, byddan nhw’n moyn gwneud chwaraeon, ond beth mae’n rhaid inni sicrhau yw ein bod ni’n edrych, gydag ysgolion, ar beth y gallwn ni ei wneud i hybu’r rheini sydd efallai eisiau gwneud pethau, eisiau gwneud pethau corfforol, ond ddim eisiau gwneud chwaraeon. Yn fanna, rwy’n credu, mae’r ateb ynglŷn â sicrhau bod mwy o ferched ifanc, yn enwedig, yn cario ymlaen gyda, nid chwaraeon, ond ymarfer corfforol yn y pen draw.
Well, of course, that does happen in schools already, as physical education is compulsory, and some are actually examined on that—that’s true—at GCSE and A-level, but it’s part of the curriculum for all. It is true to say, I believe, that it is vital to ensure that young children develop behaviours in order to ensure that they can continue to participate in sport. But, of course, we do lose people, because they come to an age when they don’t want to participate. For me, that’s the time when we should consider what alternative activities would be of interest to them. Perhaps they don’t want to compete, but they could walk or do other activities.
So, I think there are a number of different approaches that we could take. Some will want to participate in PE or in sport, but we can work with the schools to see what we can do to assist and support those who want to do physical things but not sport—I think that is the answer to ensuring that more young girls, in particular, carry on with physical exercise.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cynllun cyflawni ar gyfer 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol'? OAQ51491
5. Will the First Minister make a statement on the delivery plan for 'Our Valleys, Our Future'? OAQ51491
Yes. The taskforce delivery plan sets out actions and milestones to deliver three priorities: good-quality jobs and the skills to do them, better public services, and strengthening communities. It is an excellent example of joined-up, collaborative working—all the buzz words there—involving partners from across public, private and third sectors and, most importantly, Valleys communities.
Gwnaf. Mae'r cynllun cyflawni'r tasglu yn nodi camau gweithredu a cherrig milltir i gyflawni tair blaenoriaeth: swyddi o ansawdd da a'r sgiliau i'w gwneud, gwell gwasanaethau cyhoeddus, a chryfhau cymunedau. Mae'n enghraifft ardderchog o weithio cydgysylltiedig a chydweithredol—yr holl eiriau poblogaidd yn y fan yna—yn cynnwys partneriaid o bob rhan o'r sectorau cyhoeddus a phreifat a'r trydydd sector ac, yn bwysicaf oll, cymunedau'r Cymoedd.
With that in mind, I particularly welcome the aspect that supports local small and medium-sized enterprises to bid for public sector procurement contracts. Caerphilly County Borough Council piloted a project for local SMEs to bid for contracts as part of the Welsh housing quality standard programme, and it brought together four SMEs who worked together to deliver an external refurbishment package worth £1.2 million.
The work was successfully completed, but the council was disappointed that the consortium of SMEs broke down soon afterwards, and then were unable to further bid for contracts that were in infancy. So, the concern that the council has is that there's limited support to help those small firms continue to work together. So, can the First Minister tell us what further support can be made available to insist and encourage such relationships in the future and how that then will be embedded in the economic plan?
Gyda hynny mewn golwg, croesawaf yn arbennig yr agwedd sy'n cefnogi mentrau bach a chanolig eu maint lleol i wneud cais am gontractau caffael y sector cyhoeddus. Treialwyd prosiect gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili ar gyfer BBaChau lleol i gynnig am gontractau yn rhan o raglen safon ansawdd tai Cymru, a daeth â phedwar o BBaChau ynghyd a weithiodd gyda'i gilydd i gyflwyno pecyn gwaith ailwampio allanol gwerth £1.2 miliwn.
Cwblhawyd y gwaith yn llwyddiannus, ond roedd y cyngor yn siomedig bod y consortiwm o BBaChau wedi chwalu yn fuan wedyn, ac nad oedd yn gallu cynnig ymhellach am gontractau a oedd ar gychwyn. Felly, y pryder sydd gan y cyngor yw mai prin yw'r cymorth sydd ar gael i helpu'r busnesau bach hynny i barhau i weithio gyda'i gilydd. Felly, a all y Prif Weinidog ddweud wrthym ni pa gymorth pellach y gellir ei ddarparu i fynnu ac annog cysylltiadau o'r fath yn y dyfodol a sut y bydd hynny'n cael ei ymgorffori wedyn yn y cynllun economaidd?
We know that they're hugely important to what we want to deliver as part of the economic action plan. Without a co-ordinated approach across Government, we won't succeed. I can say that the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services has met with all other Ministers and Cabinet Secretaries to discuss the work of the taskforce and the delivery plan, and it will be very much part of the delivery of the taskforce's work to work with those SMEs that are the bedrock of so many examples of enterprise in our communities.
Rydym ni'n gwybod eu bod nhw'n hynod bwysig i'r hyn yr ydym ni eisiau ei gyflawni yn rhan o'r cynllun gweithredu economaidd. Heb ddull gweithredu cydgysylltiedig ar draws y Llywodraeth, ni fyddwn yn llwyddo. Gallaf ddweud bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus wedi cyfarfod â'r holl Weinidogion ac Ysgrifenyddion Cabinet eraill i drafod gwaith y tasglu a'r cynllun cyflawni, a bydd yn sicr yn rhan o gyflawniad gwaith y tasglu i weithio gyda'r BBaChau hynny sy'n gonglfaen cymaint o enghreifftiau o fentergarwch yn ein cymunedau.
First Minister, 'Our Valleys, Our Future' pledges to exploit the job creation potential of major infrastructure investment, such as the M4 relief road and the south Wales metro project. The M4 relief road is currently bogged down in a public inquiry, and one of your own backbenchers has claimed that the south Wales metro project is being set up to fail. First Minister, what contingency plans do you have if your Government fails to deliver these projects, which are essential to the success of the 'Our Valleys, Our Future' strategy, and that are desperately needed there? Thank you.
Prif Weinidog, mae 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol' yn gwneud adduned i fanteisio ar botensial creu swyddi buddsoddiad seilwaith mawr, fel ffordd liniaru'r M4 a phrosiect metro de Cymru. Mae ffordd liniaru'r M4 yn sownd mewn ymchwiliad cyhoeddus ar hyn o bryd, ac mae un o aelodau eich meinciau cefn eich hun wedi honni bod prosiect metro de Cymru yn cael ei drefnu i fethu. Prif Weinidog, pa gynlluniau wrth gefn sydd gennych chi os bydd eich Llywodraeth yn methu â darparu'r prosiectau hyn, sy'n hanfodol i lwyddiant strategaeth 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol', ac y mae eu hangen yn daer yno? Diolch.
He will know that the M4 relief road is something that, as a Government, we've taken a view is very much needed. There has to be a public inquiry, because it's hugely important that these issues are tested. I don't think anybody would disagree with the need to do that, to make sure that any decision we take in the future is based on what the inquiry has found.
Secondly, given that I was the first person to talk about a south Wales metro, at Bedwas rugby club, if I remember, back in 2009, I can guarantee that it's not been set up to fail. I want the metro to work. It's hugely important, as far as south Wales is concerned. It provides huge opportunities, not just to get people to work faster, but to get investment into communities that, up to now, have struggled to get the right levels of investment because of where they sit geographically. So, the south Wales metro is definitely something that I want to see succeed for the people of Wales.
Bydd yn gwybod bod ffordd liniaru'r M4 yn rhywbeth, fel Llywodraeth, yr ydym ni wedi bod o'r safbwynt y bod wir ei hangen. Mae'n rhaid cael ymchwiliad cyhoeddus, oherwydd mae'n eithriadol o bwysig bod y materion hyn yn cael eu profi. Nid wyf yn credu y byddai neb yn anghytuno â'r angen i wneud hynny, i wneud yn siŵr bod unrhyw benderfyniad yr ydym ni'n ei wneud yn y dyfodol yn seiliedig ar yr hyn y mae'r ymchwiliad wedi ei ganfod.
Yn ail, o ystyried mai fi oedd y person cyntaf i siarad am fetro de Cymru, yng nghlwb rygbi Bedwas, os cofiaf yn iawn, yn ôl yn 2009, gallaf sicrhau nad yw wedi cael ei drefnu i fethu. Rwyf i eisiau i'r metro weithio. Mae'n bwysig dros ben, cyn belled ag y mae de Cymru yn y cwestiwn. Mae'n cynnig cyfleoedd enfawr, nid yn unig i gael pobl i'r gwaith yn gyflymach, ond i gael buddsoddiad i gymunedau sydd, hyd yma, wedi cael trafferth i gael y lefelau priodol o fuddsoddiad oherwydd eu lleoliad daearyddol. Felly, mae metro de Cymru yn sicr yn rhywbeth yr hoffwn i ei weld yn llwyddo ar gyfer pobl Cymru.
First Minister, the economic action plan that's just been published says that Government will be able to
'utilise the regional approach as a glue to bring together and integrate the interventions of the Valleys Taskforce and City Deals.'
Now, what that says to me is that the singular focus on the unique problems and opportunities of the Valleys will be lost. The Valleys taskforce has been disbanded, there's been no new money put on the table that I'm currently aware of, and so, without a structure to deliver it, without a specific budget, won't this strategy be just, once again, a long list of very good intentions that, unfortunately, won't be delivered upon?
Prif Weinidog, mae'r cynllun gweithredu economaidd sydd newydd ei gyhoeddi yn dweud y bydd y Llywodraeth yn gallu:
defnyddio'r dull rhanbarthol fel modd o gyfuno ac integreiddio ymyraethau Tasglu'r Cymoedd a'r Fargen Ddinesig.
Nawr, yr hyn y mae hynny'n ei ddweud wrthyf i yw y bydd y pwyslais unigol ar broblemau a chyfleoedd unigryw'r Cymoedd yn cael ei golli. Mae Tasglu'r Cymoedd wedi dod i ben, ni roddwyd unrhyw arian newydd ar y bwrdd yr wyf i'n ymwybodol ohono ar hyn o bryd, ac felly, heb strwythur i'w chyflawni, heb gyllideb benodol, onid yw'n wir mai'r cwbl fydd y strategaeth hon, unwaith eto, yw rhestr hir o fwriadau da iawn na fyddant, yn anffodus, yn cael eu gwireddu?
No. If we take the western Valleys, for example, which he will have an interest in, naturally, in terms of the area he represents, we know that the western Valleys are linked to the wider economy of south-west Wales, particularly the city of Swansea. So, how is that delivered? Well, the taskforce is working closely with the Swansea bay city deal to maximise its benefits to the Valleys communities and to ensure that the priorities of the city deal and the taskforce are aligned. So, it's a question of tapping into existing sources of funding, when it comes to the city deal. We know, of course, as we look at developing strategic hubs, for example, in the future, that we will need to consider what the financial obligations are in order to deliver on the recommendations of the taskforce.
Nac ydy. Os cymerwn ni'r Cymoedd gorllewinol, er enghraifft, y bydd ganddo ef ddiddordeb ynddynt, yn naturiol, o ran yr ardal y mae'n ei chynrychioli, rydym ni'n gwybod bod y Cymoedd gorllewinol wedi eu cysylltu ag economi ehangach y de-orllewin, yn enwedig dinas Abertawe. Felly, sut dylid cyflawni hynny? Wel, mae'r tasglu'n gweithio'n agos gyda bargen ddinesig bae Abertawe i sicrhau cymaint o fanteision â phosibl i gymunedau'r Cymoedd ac i sicrhau bod fargen ddinesig. Rydym ni'n gwybod, wrth gwrs, wrth i ni edrych ar ddatblygu canolfannau strategol, er enghraifft, yn y dyfodol, y bydd angen i ni ystyried beth yw'r rhwymedigaethau ariannol er mwyn cyflawni argymhellion y tasglu.
6. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu'r amserlen ar gyfer datganoli pwerau dros ynni o dan Ddeddf Cymru 2017? OAQ51486
6. Will the First Minister outline the schedule for the devolution of energy powers under the Wales Act 2017? OAQ51486
Bydd cymhwysedd gweithredol dros y pwerau yn ymwneud â rhoi caniatâd ar gyfer gorsafoedd cynhyrchu ynni a llinellau trydan uwchben yn cychwyn ar 1 Ebrill 2019. Bydd darpariaethau yn ymwneud â thrwyddedu olew a nwy yn cychwyn ar 1 Hydref 2018.
Executive competence for the powers relating to the consenting of energy-generating stations and overhead electric lines will be commenced on 1 April 2019. Provisions relating to oil and gas licensing will be commenced on 1 October 2018.
Diolch am yr ateb hwnnw, Brif Weinidog. Pan wnaeth Plaid Cymru bleidleisio yn erbyn cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Ddeddf yma, fe ddywedon ni ein bod ni'n gwneud hynny oherwydd ein bod ni'n colli grym yn ogystal ag ennill grym. Rwy'n eich cofio chi'n dweud a'r Llywodraeth yn dweud ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n gwneud hyn achos ein bod ni'n ennill y grym yma rydych chi newydd ei amlinellu dros bwerau ynni yng Nghymru. Pam, felly, nad ydych ch'n manteisio ar y cyfle cyntaf, fis Ebrill y flwyddyn nesaf, i ymgymryd â'r pwerau hyn, er enghraifft i wahardd ffracio yng Nghymru, rhywbeth a fyddai'n cael croeso eang iawn gan y boblogaeth? Mae'r Cynulliad hwn yn barod ar gyfer y pwerau hyn, mae pobl Cymru yn barod ar gyfer y pwerau hyn, pam nad ŷch chi?
Thank you for that response, First Minister. When Plaid Cymru voted against legislative consent for this Act, we said that we were doing so because we were losing powers as well as gaining powers. I remember you saying, and the Government saying, that it’s important that we did this because we would get these powers that you have just outlined on energy powers in Wales. Why, then, aren’t you taking this first opportunity, in April of next year, to take on these powers, for example to ban fracking in Wales, something that would receive a broad welcome among the Welsh population? This Assembly is ready for these powers, the people of Wales are ready for these powers, why aren’t you?
Wel, mae'n hollbwysig bod y strwythur mewn lle er mwyn inni allu defnyddio'r pwerau. Ni sydd wedi gofyn am hyn—bod y pwerau'n cael eu dodi bant am gwpwl o fisoedd—er mwyn bod y strwythur mewn lle inni allu gweithredu. Beth nad ydym ni'n moyn ei wneud ydy bod mewn sefyllfa lle'r ydym ni'n cymryd y pwerau ac, wedi hynny, nad ydym ni'n barod amdanyn nhw. Maen nhw'n gymhleth iawn. Maen nhw'n bwerau nad ydym ni wedi eu cael o'r blaen, ond rydym ni'n hyderus iawn, wrth gwrs, ynglŷn â'r amserlen rydym ni wedi ei chytuno â Llywodraeth y Deyrnas Unedig, fod hwn yn rhywbeth sydd yn rhoi cyfle inni ddodi strwythurau mewn lle er mwyn bod y pwerau'n dod.
Well, it’s all-important that the structure is in place so that we can use the powers. We have requested this—that the powers should be deferred for a few months—so that the structure is in place so that we can take action. We don’t want to be in a position where we take the powers and we’re not ready for them. They’re very complex—they’re powers that we haven’t had previously—but we’re very confident, of course, in terms of the timetable that we’ve agreed with the UK Government, that this is something that gives us an opportunity to put structures in place for when the powers are devolved.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar yr hyn sy’n gyfystyr â siaradwr Cymraeg yn y cynlluniau i gyflawni miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050? OAQ51445
7. Will the First Minister make a statement on what constitutes a Welsh speaker in the plans to achieve a million Welsh speakers by 2050? OAQ51445
Wel, dyna beth yw cwestiwn. A gaf i ddiolch i Mike am ofyn ei gwestiwn yn Gymraeg?
Data'r cyfrifiad yw sail y targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg. Roedd cyfrifiad 2011 wedi cofnodi bod 562,000 o ddinasyddion Cymru yn eu hadnabod eu hunain yn siaradwyr Cymraeg, ond mae e'n anodd ynglŷn ag ym mha ffordd mae rhywun yn diffinio ei hun fel rhywun sydd yn siarad Cymraeg. Rwyf i wedi cwrdd â phobl sydd â Chymraeg digon da, Cymraeg pob dydd, sydd ddim yn cyfrif eu hunain fel siaradwyr Cymraeg o achos y ffaith eu bod nhw'n clywed yr hyn maen nhw yn Gymraeg ar y teledu a'r radio a'n meddwl, 'Wel, os taw dyna beth yw Cymraeg, nid yw fy Nghymraeg i'n ddigon da.' So, i fi, mae yna dasg dros y blynyddoedd i fagu hyder gyda phobl—pobl sydd ddim ag unrhyw fath o gefndir llenyddol, pobl sydd ddim yn darllen pethau yn Gymraeg ond sy'n gallu siarad Cymraeg ar lafar, er mwyn eu bod nhw'n gallu ystyried eu hunain fel siaradwyr Cymraeg ac i ddiffinio eu hunain fel siaradwyr Cymraeg yn y cyfrifiad.
Well, that’s a great question, and may I thank Mike for asking the question in Welsh?
The basis of the target of 1 million Welsh speakers is data from the census. The 2011 census noted that 562,000 of the citizens of Wales identified themselves as Welsh speakers, but it is very difficult to know how you define yourself as a Welsh speaker. I've met people with good Welsh, but they don’t count themselves as Welsh speakers because they think that proper Welsh is what’s heard in the broadcast media and they think, 'Well, if that's Welsh, then my Welsh isn't good enough.' So, for me, there’s a task over the years to nurture people's confidence—people who haven’t got any kind of literary background and don’t even read in Welsh, but they are day-to-day Welsh speakers. We must ensure that they count themselves as Welsh speakers and define themselves as such in the census.
Diolch am eich ateb, Brif Weinidog. Nawr, yn Saesneg.
Thank you for that response, First Minister. I’ll turn to English now.
There are three levels for developing three levels of Welsh speakers: following the huge improvement in the teaching of Welsh in English-medium primary schools, no child should leave a primary school as a monoglot English speaker, which wasn't true when I was in school; those educated in schools through the medium of Welsh; and those who study Welsh in university. What strategy is being followed to achieve 1 million Welsh speakers by 2050? And, more importantly, as you said earlier, how do you get people who speak Welsh on a daily basis, but not to a technical level, to identify themselves as Welsh speakers?
Ceir tair lefel ar gyfer datblygu tair lefel o siaradwyr Cymraeg: yn dilyn y gwelliant aruthrol i addysgu Cymraeg mewn ysgolion cynradd cyfrwng Saesneg, ni ddylai unrhyw blentyn adael yr ysgol gynradd fel siaradwr uniaith Saesneg, nad oedd yn wir pan oeddwn i yn yr ysgol; y rhai sy'n cael eu haddysgu mewn ysgolion trwy gyfrwng y Gymraeg; a'r rhai sy'n astudio'r Gymraeg yn y brifysgol. Pa strategaeth sy'n cael ei dilyn i sicrhau 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050? Ac, yn bwysicach, fel y dywedasoch yn gynharach, sut ydych chi'n cael pobl sy'n siarad Cymraeg yn feunyddiol, ond nid i lefel dechnegol, nodi eu hunain fel siaradwyr Cymraeg?
Well, first of all, we have to make sure that people who have learned Welsh at school to a high standard or—. First of all, in English-medium schools, it's hugely important that Welsh is taken seriously. Of course, the Welsh short course has been a difficulty, and that is something that we are addressing, and to get rid of what I think is an artificial barrier between first and second language. How do you define that with any language? And to look at whether that actually works in terms of the Welsh language.
Secondly, it's hugely important that those who receive their education through Welsh and who don't live in a community where Welsh is spoken widely, who don't come from a Welsh-speaking family background, don't lose their Welsh as a result of leaving school, because of a lack of practice and a lack of opportunity to use it. That's why, of course, we've invested in hubs across Wales in order that people can go there and use their Welsh in a natural way in parts of Wales where it's not spoken on the street. So, that is part of it.
How do you get people to become more confident? That's a more complicated question. Individuals see themselves in different ways. We know, for example, looking at other surveys, that in other surveys the numbers of Welsh speakers can go up to 750,000, because people see the surveys as less formal than the census, whereas in the census, people tend to focus very strongly on what they think their level of proficiency is in a language. They might answer about their proficiency in English, but their proficiency in Welsh—. I do think a lot of people, and this is based on anecdotal evidence, tend to identify themselves as 'Welsh understanders' rather than Welsh speakers, particularly in some parts of Wales—Holyhead, parts of southern Carmarthernshire—even though their Welsh is good enough to be regarded as a native speaker. Encouraging those people to make that jump to see themselves as Welsh speakers is an important part of what we're trying to do.
Wel, yn gyntaf oll, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod pobl sydd wedi dysgu Cymraeg yn yr ysgol i safon uchel neu—. Yn gyntaf oll, mewn ysgolion cyfrwng Saesneg, mae'n hynod bwysig bod y Gymraeg yn cael ei chymryd o ddifrif. Wrth gwrs, mae'r cwrs Cymraeg cryno wedi bod yn anhawster, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n rhoi sylw iddo, ac i gael gwared ar hyn y credaf sy'n rhwystr artiffisial rhwng iaith gyntaf ac ail iaith. Sut ydych chi'n diffinio hynny gydag unrhyw iaith? Ac i ystyried a yw hynny wir yn gweithio o ran y Gymraeg.
Yn ail, mae'n hynod bwysig nad yw'r rhai sy'n derbyn eu haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg ac nad ydynt yn byw mewn cymuned lle siaredir y Gymraeg yn eang, nad ydynt yn dod o gefndir teuluol sy'n siarad Cymraeg, yn colli eu Cymraeg o ganlyniad i adael yr ysgol, oherwydd diffyg ymarfer a diffyg cyfle i'w defnyddio. Dyna pam, wrth gwrs, yr ydym ni wedi buddsoddi mewn canolfannau ledled Cymru fel y gall pobl fynd yno a defnyddio eu Cymraeg mewn ffordd naturiol mewn rhannau o Gymru lle nad yw'n cael ei siarad ar y stryd. Felly, mae hynny'n rhan ohono.
Sut ydych chi'n cael pobl i ddod yn fwy hyderus? Mae hwnnw'n gwestiwn mwy cymhleth. Mae unigolion yn gweld eu hunain mewn gwahanol ffyrdd. Rydym ni'n gwybod, er enghraifft, o edrych ar arolygon eraill, y gall nifer y siaradwyr Cymraeg mewn arolygon eraill fynd i fyny i gymaint â 750,000, gan fod pobl o'r farn bod yr arolygon yn llai ffurfiol na'r cyfrifiad, tra yn y cyfrifiad, mae pobl yn tueddu i ganolbwyntio'n gryf iawn ar beth maen nhw'n ei feddwl yw lefel eu hyfedredd yn yr iaith. Efallai y byddent yn ateb am eu hyfedredd yn y Saesneg, ond eu hyfedredd yn y Gymraeg—. Rwy'n meddwl bod llawer o bobl, ac mae hyn yn seiliedig ar dystiolaeth anecdotaidd, yn tueddu i nodi eu hunain fel 'deallwyr Cymraeg' yn hytrach na siaradwyr Cymraeg, yn enwedig mewn rhai rhannau o Gymru—Caergybi, rhannau o dde Sir Gaerfyrddin—er bod eu Cymraeg yn ddigon da i gael eu hystyried yn siaradwr brodorol. Mae annog y bobl hynny i wneud y naid honno i ystyried eu hunain yn siaradwyr Cymraeg yn rhan bwysig o'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud.
Diolch yn fawr, Llywydd. Wel, rwy'n cytuno 100 y cant â'r Prif Weinidog: mae'r Gymraeg wedi bod yn rhan o'r cwricwlwm ers datganoli, felly mae yna nifer fawr o bobl gyda sgiliau Cymraeg ond sydd ddim yn eu defnyddio, neu sydd ddim yn ystyried bod gyda nhw sgiliau Cymraeg.
Mae gan athrawon rhaglen sabothol, wrth gwrs. A oes gyda chi syniad eto am sut y gellid cefnogi'n ystyrlon unigolion allweddol mewn gweithluoedd eraill?
Thank you very much, Llywydd. I agree 100 per cent: the Welsh language has been part of the curriculum since devolution, and there are a number of people who do have Welsh language skills and who don’t use them, or who don’t consider themselves to have those skills.
Teachers—there’s a sabbatical programme available for teachers. Do you have any idea, as of yet, how meaningful support could be given to key individuals in other workforces?
Wel, dyna un o'r pethau, wrth gwrs, rydym ni'n ystyried fel rhan o'r strategaeth rydym ni wedi ei dodi mewn lle. Mae'n hollbwysig eu bod nhw'n cael y cyfle i ddefnyddio'r Gymraeg yn y gweithle. Mae hi hefyd yn bwysig dros ben fod pobl yn gallu gloywi eu Cymraeg nhw. Mae'n rhaid i mi ddweud, pan ddes i fan hyn yn 1999, ni fyddwn i fyth wedi sefyll ar fy nhraed a siarad yn Gymraeg—byth—achos y ffaith nad oedd hyder o gwbl gyda fi yn Gymraeg, yn yr eirfa oedd gyda fi. Nid oedd unrhyw fath o gefndir llenyddol gyda fi o gwbl. Ac felly, mae'n hollbwysig i roi'r cyfle i bobl i ddefnyddio'r Gymraeg yn y gweithle.
Ar un adeg, mae'n rhaid imi ddweud, nid oeddwn o blaid pobl yn gwisgo bathodyn, ond erbyn hyn rydw i wedi newid fy meddwl, achos rydw i'n credu ei fod e yn bwysig bod pobl yn gallu gweld bod rhywun yn siarad Cymraeg, ac yn gallu defnyddio'r Gymraeg gyda rhywun er mwyn rhoi'r cyfle i'r person yna i ddefnyddio'r Gymraeg hefyd. Felly, un o'r pethau hoffwn eu gweld yw mwy o bobl yn hybu eu staff i wisgo bathodynnau os maen nhw eisiau, er mwyn eu bod nhw'n gallu dangos i bobl eraill eu bod nhw'n gallu siarad Cymraeg, er mwyn, wrth gwrs, eu bod nhw'n gallu defnyddio eu Cymraeg yn y gweithle.
Well, that’s one of the things, of course, that we’re considering as part of the strategy that we've put in place. It is vital that people have the opportunity to use the Welsh language in the workplace, but it’s also extremely important that people are able to refresh their skills. I must say, when I came here in 1999, I would never have stood up and spoken in Welsh—never—because I didn’t have any confidence at all in my Welsh, in the vocabulary I had. I didn’t have any kind of literary background in Welsh. So, it is extremely important to give people the opportunity to use the Welsh language in the workplace.
At one time, I must say, I wasn’t in favour of people wearing a badge, but by now I've changed my mind, because I think that it’s very important that people are able to see that someone speaks Welsh, and are able to use Welsh with that person in order to give that person the opportunity to speak Welsh as well. So, I would like to see more people encouraging their staff to wear badges if they would like to do so, in order to show others that they’re able to speak Welsh, so that they can use their Welsh in the workplace.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i'n galw ar Julie James, arweinydd y tŷ, i wneud y datganiad. Julie James.
The next item is the business statement and announcement, and I call on Julie James, the leader of the house, to make the statement. Julie James.
Diolch, Llywydd. After this business statement, the Cabinet Secretary for Economy and Transport will make a statement on the economic action plan. Otherwise, business for the first three weeks of the new term is shown on the business statement and announcement found amongst the meeting papers, which are available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Ar ôl y datganiad busnes hwn, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth yn gwneud datganiad ar y cynllun gweithredu economaidd. Fel arall, dangosir busnes ar gyfer tair wythnos gyntaf y tymor newydd ar y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd i'w gweld ymhlith y papurau cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Health is more than hospitals and emergencies; it involves lifestyle choices. In trials, half the people who had type 2 diabetes for fewer than six years were cured by diet alone. We know how harmful smoking is and how important diet and exercise are. Working with GPs, we can improve health. I would like to ask for a statement on Government action to improve public health, including the role of primary care.
Mae iechyd yn fwy nag ysbytai ac achosion brys; mae'n ymwneud â dewisiadau o ran ffordd o fyw. Mewn treialon, cafodd hanner y bobl a oedd wedi bod â diabetes math 2 ers llai na chwe blynedd eu gwella gan ddeiet yn unig. Rydym ni'n gwybod pa mor niweidiol yw ysmygu a pha mor bwysig yw deiet ac ymarfer corff. Trwy weithio gyda meddygon teulu, gallwn wella iechyd. Hoffwn ofyn am ddatganiad ar gamau'r Llywodraeth i wella iechyd y cyhoedd, gan gynnwys swyddogaeth gofal sylfaenol.
Thanks for those very important remarks. Actually, it's very important, of course, that people understand how they can best help themselves in these matters. The health Secretary was here listening to you, and I know he takes these issues very seriously. I'm sure he'll update the Senedd in due course.
Diolch am y sylwadau pwysig iawn yna. A dweud y gwir, mae'n bwysig iawn, wrth gwrs, bod pobl yn deall sut y gallant helpu eu hunain orau yn y materion hyn. Roedd yr Ysgrifennydd iechyd yma yn gwrando arnoch chi, a gwn ei fod yn rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i'r materion hyn. Rwy'n siŵr y bydd yn diweddaru'r Senedd maes o law.
Cabinet Secretary, may I ask for a statement from the Cabinet Secretary for health on the provision of dementia services in south-east Wales, please? Proposals by the Aneurin Bevan university health board to close the dementia ward at Chepstow Community Hospital are causing considerable concern among the community in the area. If this ward closes, patients would have to travel to Ebbw Vale or Newport for treatment, which would cause huge difficulties in a rural county where public transport is infrequent, expensive and slow. It is reported that this proposal is the result of staffing problems in older adults' mental health care. That is the department where the real problem is, and they're going to close it down. So, can I ask for a statement on this damaging reorganisation, please? Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd ar ddarparu gwasanaethau dementia yn ne-ddwyrain Cymru, os gwelwch yn dda? Mae'r cynigion gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan i gau'r ward dementia yn Ysbyty Cymunedol Cas-gwent yn achosi cryn bryder ymhlith y gymuned yn yr ardal. Os bydd y ward hon yn cau, byddai'n rhaid i gleifion deithio i Lyn Ebwy neu Gasnewydd am driniaeth, a fyddai'n achosi anawsterau enfawr mewn sir wledig lle mae trafnidiaeth gyhoeddus yn achlysurol, yn ddrud ac yn araf. Adroddir bod y cynnig hwn o ganlyniad i broblemau staffio ym maes gofal iechyd meddwl oedolion hŷn. Hon yw'r adran â'r broblem go iawn, ac maen nhw'n mynd i'w chau. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad ar yr ad-drefnu niweidiol hwn, os gwelwch yn dda? Diolch.
I know that the health Secretary has been working very hard with the dementia community to put together the new dementia strategy for Wales, and indeed this came up in a business statement only a couple of weeks ago, when he confirmed that the strategy would be published in the new year. I'm sure he'll take into account the matters that you've raised in regard to this important service when he does so.
Rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd iechyd wedi bod yn gweithio'n galed iawn gyda'r gymuned dementia i lunio strategaeth dementia newydd ar gyfer Cymru, ac yn wir cododd hyn mewn datganiad busnes dim ond ychydig o wythnosau yn ôl, pan y cadarnhaodd y byddai'r strategaeth yn cael ei chyhoeddi yn y flwyddyn newydd. Rwy'n siŵr y bydd yn ystyried y materion yr ydych chi wedi eu codi o ran y gwasanaeth pwysig hwn pan fydd yn gwneud hynny.
The health Secretary announced last week a £68 million plan for health and care hubs, including 11 new hubs and GP centres, as well as the refurbishment of existing clinics and health centres, which is all very welcome. But there are towns in various parts of Wales that feel they haven't had a fair share of health service resources. As far as Montgomeryshire's concerned, last week's announcement will lead to a redevelopment of facilities in Machynlleth and a new primary healthcare centre in Llanfair Caereinion, but Newtown feels very much neglected and always seems to be forgotten about. There's been a massive hospital redevelopment project in Llandrindod Wells to the south of Newtown, so there are what we might call cinderella towns in Wales. Blaenau Ffestiniog is another that I've raised many times in this Chamber. I wonder if we can have a debate upon the subject of these cinderella towns that feel they've not got their fair share of resources from the NHS.
Cyhoeddodd yr Ysgrifennydd iechyd gynllun gwerth £68 miliwn yr wythnos diwethaf, ar gyfer canolfannau iechyd a gofal, gan gynnwys 11 o ganolfannau a meddygfeydd teulu newydd, yn ogystal ag adnewyddu clinigau a chanolfannau iechyd presennol, sydd i'w groesawu'n fawr. Ond mae trefi mewn gwahanol rannau o Gymru sy'n teimlo nad ydyn nhw wedi cael cyfran deg o adnoddau'r gwasanaeth iechyd. O ran Sir Drefaldwyn, bydd cyhoeddiad yr wythnos diwethaf yn arwain at ailddatblygu'r cyfleusterau ym Machynlleth a chanolfan gofal iechyd sylfaenol newydd yn Llanfair Caereinion, ond mae'r Drenewydd yn teimlo ei bod wedi'i hesgeuluso'n fawr iawn a'i bod yn cael ei hanghofio bob amser. Bu prosiect ailddatblygu ysbyty anferth yn Llandrindod i'r de o'r Drenewydd, felly mae'n un o'r trefi y gellir eu galw'n drefi sinderela yng Nghymru. Mae Blaenau Ffestiniog yn un arall yr wyf i wedi sôn amdani droeon yn y Siambr hon. Tybed a allwn ni gael dadl ar y pwnc trefi sinderela hyn sy'n teimlo nad ydyn nhw wedi cael eu cyfran deg o adnoddau gan y GIG.
I don't share the Member's definition of any town in Wales as a cinderella town. I'm sure all the towns in Wales are equally important, both to Wales as a whole, all of its communities and to the people who live therein. I don't see any reason why we should allow the Member to continue with such a description.
Nid wyf yn cyd-fynd â diffiniad yr aelod bod unrhyw dref yng Nghymru yn dref sinderela. Rwy'n siŵr bod yr holl drefi yng Nghymru yr un mor bwysig â'i gilydd, i Gymru gyfan, pob un o'i chymunedau ac i'r bobl sy'n byw ynddyn nhw. Nid wyf yn gweld unrhyw reswm pam y dylid caniatáu i'r Aelod barhau gyda disgrifiad o'r fath.
I've got two questions for you, leader of the house. Part of the commitment to the 'Code of Practice: Ethical Employment in Supply Chains' is for employers to progress towards becoming real living wage employers. Do you welcome Barry Town Council's commitment to become the first real living wage town in Wales? What support is being given to the real living wage campaign in Wales led by Citizens Cymru Wales and Cynnal Cymru?
My second question is: will you also welcome Patrick Oketcho from Tororo in Eastern Uganda, a student at Atlantic College who is here with us today, supported by Ugandan NGO Tocida and the Vale for Africa charity, of which I am a trustee? Patrick was able to join me at a meeting of the cross-party group today, which focused on international development, chaired by Rhun ap Iorwerth. Will the Welsh Government give a statement to update the Assembly on the Wales for Africa programme, supporting initiatives of mutual benefit to Wales and Africa?
Mae gennyf ddau gwestiwn i chi, arweinydd y tŷ. Rhan o'r ymrwymiad i'r 'Cod Ymarfer ar Gyflogaeth Foesegol mewn Cadwyni Cyflenwi' yw i gyflogwyr symud ymlaen tuag at ddod yn gyflogwyr cyflog byw go iawn. A ydych chi'n croesawu'r ymrwymiad Cyngor Tref y Barri i fod y dref cyflog byw go iawn gyntaf yng Nghymru? Pa gefnogaeth a roddir i'r ymgyrch cyflog byw go iawn yng Nghymru a arweinir gan Citizens Cymru Wales a Cynnal Cymru?
Fy ail gwestiwn yw: a wnewch chi hefyd groesawu Patrick Oketcho o Tororo yn Nwyrain Uganda, myfyriwr yng Ngholeg yr Iwerydd sydd yma gyda ni heddiw, gyda chefnogaeth cyrff Anllywodraethol Uganda Tocida a'r elusen Vale for Africa, yr wyf i'n ymddiriedolwr iddi? Roedd Patrick yn gallu ymuno â mi yng nghyfarfod y grŵp trawsbleidiol heddiw, a oedd yn canolbwyntio ar ddatblygu rhyngwladol, a gadeiriwyd gan Rhun ap Iorwerth. A fydd Llywodraeth Cymru yn rhoi datganiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ar y rhaglen Cymru o blaid Affrica sy'n cefnogi mentrau sydd o fudd i Gymru ac Affrica?
Yes, in terms of the Wales for Africa thing, I very much welcome Patrick. Patrick is the fourth Ugandan student to benefit from a two-year scholarship at Atlantic College under this great scheme, funded by the volunteers at Vale for Africa. Indeed, we were both at a reception for Atlantic College quite recently in the Senedd, and it was great to meet some of the parents and students and some of the teachers there as well.
Vale for Africa is one of more than 350 community groups across Wales with a link to sub-Saharan Africa and we're very proud of the programme and all of the benefits it brings, not only to the people of Africa, but actually to the people of Wales as well, in terms of the cultural exchange between them. We encourage more people in Wales to get involved in international development projects and help those projects make a real difference, as I say, both here and in Africa.
In the last three years, a total of £640,000 has been distributed by way of 131 grants to 89 Welsh organisations to support the partnership working in sub-Saharan Africa by Hub Cymru Africa, funded through the Wales for Africa programme. Actually, last year I opened the Wales international development summit in Swansea, attended by over 200 people, for Wales for Africa as well. So, it's a hugely important programme, both to us here in Wales and to the people of Africa. I very much congratulate Patrick for being here with us today. Maybe I'll get the chance to meet him—that would be great.
In terms of the real living wage, I very much do congratulate Barry Town Council for that. Actually, the Cabinet Secretary will shortly be launching his economic action plan, saying something in that about the need to recognise fair work across Wales. Our public sector is clearly going to lead the way in that, and it's very nice to see that Barry Town Council has signed up to that commitment in that way. Of course, the First Minister launched the new real living wage recently here at the Senedd, and indeed universities in Wales have recently announced that they too will all be paying the real living wage, and I very much welcome that development as well. So, it's an excellent development and they are very much to be congratulated.
Ie, o ran y peth Cymru o blaid Affrica, rwy'n croesawu Patrick yn fawr. Patrick yw'r pedwerydd myfyriwr o Uganda i elwa ar ysgoloriaeth ddwy flynedd yng Ngholeg yr Iwerydd o dan y cynllun gwych hwn, a ariennir gan y gwirfoddolwyr yn Vale for Africa. Yn wir, roedd y ddau ohonom ni mewn derbyniad ar gyfer Coleg yr Iwerydd yn ddiweddar yn y Senedd, ac roedd hi'n wych i gwrdd â rhai o'r myfyrwyr a'r rhieni a rhai o'r athrawon yno hefyd.
Mae Vale for Africa yn un o fwy na 350 o grwpiau cymunedol ledled Cymru sydd â chysylltiad ag Affrica is-Sahara ac rydym ni'n falch iawn o'r rhaglen a'r holl fanteision sydd iddi, nid yn unig i bobl Affrica, ond mewn gwirionedd i bobl Cymru hefyd, o ran y cyfnewid diwylliannol rhyngddynt. Rydym ni'n annog mwy o bobl yng Nghymru i gymryd rhan mewn prosiectau datblygu rhyngwladol a helpu'r prosiectau hynny i wneud gwahaniaeth gwirioneddol, fel yr wyf yn dweud, yma ac yn Affrica hefyd.
Yn y tair blynedd diwethaf, mae cyfanswm o £640,000 wedi'i ddosbarthu trwy 131 o grantiau i 89 o sefydliadau yng Nghymru i gefnogi'r gwaith partneriaeth yn Affrica is-Sahara drwy Hub Cymru Affrica, a ariennir drwy'r rhaglen Cymru o blaid Affrica. Mewn gwirionedd, y llynedd gwnes i agor uwchgynhadledd datblygu rhyngwladol Cymru yn Abertawe, y daeth dros 200 o bob iddi, ar gyfer Cymru o blaid Affrica hefyd. Felly, mae'n rhaglen hynod o bwysig i ni yma yng Nghymru ac i bobl Affrica. Rwy'n llongyfarch Patrick yn fawr iawn am fod yma gyda ni heddiw. Efallai y caf i gyfle i gwrdd ag ef—byddai hynny'n wych.
O ran cyflog byw go iawn, rwy'n llongyfarch Cyngor Tref y Barri yn fawr iawn am hynny. Mewn gwirionedd, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn lansio cyn bo hir ei gynllun gweithredu economaidd, gan ddweud rhywbeth ynddo ynghylch yr angen i gydnabod gwaith teg ledled Cymru. Mae ein sector cyhoeddus yn amlwg yn mynd i arwain y ffordd yn hynny o beth, ac mae'n braf iawn gweld bod Cyngor Tref y Barri wedi cytuno i'r ymrwymiad hwnnw yn y ffordd honno. Wrth gwrs, lansiodd y Prif Weinidog y cyflog byw gwirioneddol newydd fan hyn yn y Senedd yn ddiweddar, ac yn wir mae prifysgolion yng Nghymru wedi cyhoeddi yn ddiweddar y byddan nhw i gyd hefyd yn talu cyflog byw go iawn, ac rwy'n croesawu'r datblygiad hwnnw hefyd. Felly, mae'n ddatblygiad rhagorol a dylid eu llongyfarch yn fawr iawn.
It's been 15 months since the issue of woodchip fires and illegal dumping of woodchip was raised in the Chamber, so I'd be very grateful if we could have a statement from the Cabinet Secretary, or possibly from the environment Minister now, updating us on progress: on the areas of regulation that need reform, the evidence that's underpinned the decisions that they've come to, and what progress has been made on drafts of improved regulations that will help these serious incidents from occurring again. I did ask for the statement back in June and, as far as I can see, there's been no indication that that's forthcoming. So, if you could move that along, I'd be very grateful.
Bu'n 15 mis ers i'r mater o danau naddion pren a dympio naddion pren yn anghyfreithlon gael ei godi yn y Siambr, felly byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallem gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet, neu o bosibl gan Weinidog yr Amgylchedd nawr, i'n diweddaru ar y cynnydd: ar y meysydd rheoleiddio sydd angen eu diwygio, y dystiolaeth sydd wrth wraidd y penderfyniadau y maen nhw wedi eu gwneud, a pha gynnydd a wnaethpwyd ar ddrafftio gwell rheoliadau a fydd yn helpu i atal y digwyddiadau difrifol hyn rhag digwydd eto. Gofynnais am y datganiad yn ôl ym mis Mehefin, a hyd y gwelaf i, nid oes unrhyw arwydd bod hynny i ddod. Felly, os gallech chi symud ymlaen â hynny, byddwn i'n ddiolchgar iawn.
The environment Minister, who I think is responsible, is new in post and I'm sure she'll be bringing that statement forward as soon as she's able to in her portfolio. I'll certainly remind her of that.
Mae Gweinidog yr Amgylchedd, sy'n gyfrifol rwy'n credu, yn newydd i'r swydd ac rwy'n siŵr y bydd yn cyflwyno'r datganiad hwnnw cyn gynted ag y mae'n gallu yn ei phortffolio. Byddaf yn sicr o'i hatgoffa am hynny.
Next year, we celebrate the seventy-fifth anniversary of the founding of the national health service—one of the great civilising institutions that's ever been established by a Government. It is obviously very sad to see the way the NHS is being undermined and privatised across the border in England, but in Wales we've maintained the ethos and the principles of the national health service. I wonder if you could outline what the Welsh Government's intentions are to celebrate this major achievement and to celebrate this institution and its future.
Y flwyddyn nesaf, byddwn yn dathlu saith deg pump o flynyddoedd ers sefydlu'r Gwasanaeth Iechyd Gwladol—un o'r sefydliadau gwareiddio gorau a sefydlwyd gan Lywodraeth erioed. Mae'n amlwg yn drist iawn gweld y ffordd y mae'r GIG yn cael ei danseilio a'i breifateiddio dros y ffin yn Lloegr, ond yng Nghymru rydym ni wedi cynnal ethos ac egwyddorion y Gwasanaeth Iechyd Gwladol. Tybed a wnewch chi amlinellu beth yw bwriad Llywodraeth Cymru i ddathlu'r llwyddiant mawr hwn, ac i ddathlu'r sefydliad hwn a'i ddyfodol.
Absolutely, I'm very much looking forward to celebrating the seventy-fifth anniversary of the NHS at events in Tredegar, of course—the home of the NHS for the whole of the United Kingdom—and indeed celebrations right across Wales. The year 2018 provides us with an excellent opportunity to celebrate the people's decision to make a national health service for all of the people, and indeed to celebrate our decision to hold to the founding principles and ethos of the NHS here in Wales. We're very much working with organisations and groups across Wales to plan and co-ordinate the celebrations, and also to take the opportunity to look at the future of the NHS and how we can make it a more integrated and sustainable NHS to deliver our 'Healthy and Active' commitment outlined in 'Taking Wales Forward'.
Yn sicr, rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at ddathlu saith deg pum mlynedd ers sefydlu'r GIG mewn digwyddiadau yn Nhredegar, wrth gwrs—cartref y GIG ar gyfer y Deyrnas Unedig gyfan—ac yn wir dathliadau ledled Cymru. Mae'r flwyddyn 2018 yn rhoi cyfle ardderchog i ni ddathlu penderfyniad y bobl i greu gwasanaeth iechyd gwladol ar gyfer yr holl bobl, ac yn wir i ddathlu ein penderfyniad i gadw at egwyddorion ac ethos sefydlu'r GIG yma yng Nghymru. Rydym ni'n gwneud llawer o waith gyda grwpiau a sefydliadau ledled Cymru i gynllunio a chydgysylltu'r dathliadau, a hefyd i achub ar y cyfle i edrych ar ddyfodol y GIG a sut y gallwn ni ei wneud yn GIG mwy integredig a chynaliadwy i gyflawni ein hymrwymiad 'Byw yn Iach ac Egnïol' a amlinellir yn 'Symud Cymru Ymlaen'.
I'm looking for a Government statement on Roath brook. I welcome the proposed work being put on hold on by Natural Resources Wales, but if it goes ahead then people in this part of Penylan will lose half their park and a large number of mature trees will go. The reason given is flood prevention, but there's been no flood in this particular park for certainly more than 70 years, if ever, and the modelling undertaken by Natural Resources Wales looked at the whole area and the data circulated with the consultation was wrong—it was very badly wrong. So, I'm wondering if there's a Government policy on redoing consultations that are flawed and whether or not the people of Penylan in this Roath brook area will be listened to.
Rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar Nant y Rhath. Rwy'n croesawu'r ffaith bod y gwaith arfaethedig yn cael ei ohirio gan Cyfoeth Naturiol Cymru, ond os aiff yn ei flaen wedyn bydd pobl yn y rhan hon o Ben-y-lan yn colli hanner eu parc a nifer fawr o goed aeddfed. Y rheswm a roddwyd yw atal llifogydd, ond ni fu llifogydd yn y parc penodol hwn am fwy na 70 mlynedd yn sicr, os erioed, ac roedd y modelu a wnaed gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn edrych ar yr ardal gyfan ac roedd y data a ddosbarthwyd gyda'r ymgynghoriad yn anghywir—roedd yn anghywir iawn. Felly, tybed a oes polisi Llywodraeth ar ailwneud ymgynghoriadau sy'n ddiffygiol, ac a gaiff pobl Pen-y-lan yn ardal Nant y Rhath eu clywed neu beidio.
Well, the consultation is a matter for NRW. I'm sure that flood prevention is very important in every area of Wales. It causes real catastrophic damage, and as we approach winter we need to be really prepared for winter preparedness. It's actually really important to take it very seriously indeed. If the Member has specific problems with the consultation, I suggest he writes to the consultation sponsors and points out the specific issues.
Wel, mae'r ymgynghoriad yn fater i Cyfoeth Naturiol Cymru. Rwy'n siŵr bod atal llifogydd yn bwysig iawn ym mhob ardal o Gymru. Mae'n achosi niwed gwirioneddol drychinebus, ac wrth inni nesáu at y gaeaf mae angen inni fod yn barod mewn gwirionedd ar gyfer y gaeaf. Mae'n bwysig iawn mewn gwirionedd i gymryd hyn o ddifrif. Os oes gan yr Aelod broblemau penodol o ran yr ymgynghoriad, rwy'n awgrymu ei fod yn ysgrifennu at noddwyr yr ymgynghoriad ac yn nodi'r materion penodol.
Can I call for two statements? Firstly, on the impact of winter weather on transport after the weekend of disruption that we've had. Yesterday, along with thousands of others, it took me seven and a half hours, with multiple train changes, to travel from Wrexham to Cardiff. The staff, I have to say, on the train were fantastic, offering free coffee and goodness knows what else. They can't be responsible for snow and they can't be responsible for trees falling. There were signal failures as well with trains going backwards as well as forwards. The context of understanding how this could have happened in the way it did; the extent to which it was beyond anybody's control; and the extent to which we can plan better should there be any further recurrence of this sort of temperature, snowfall and ice as the winter progresses.
Secondly and finally, mesh implants. I know, last week, Neil McEvoy called on you for a Welsh Government statement on mesh implants and you replied that the health Secretary had already made a commitment to bring forward a statement on mesh implants, and you were sure he would be doing so very soon. Thus far, his statement, including written responses to me on behalf of constituents, have stated that he still believed that the benefits outweigh the risks. I'd therefore be grateful if you could ensure that the statement takes account of recent developments in this context. In Australia, their regulatory body in the department of health, the Therapeutic Goods Administration, has concluded that the benefits of using transvaginal mesh products in the treatment of pelvic organ prolapse do not outweigh the risks these products pose to patients. They also consider that there's a lack of adequate scientific evidence before them to be satisfied that the risk to patients associated with the use of mesh products, such as single-incision mini slings for the treatment of stress urinary incontinence, are outweighed by their benefits, and Australia is removing these products from their register of therapeutic goods. And, in the UK, it's reported that the health watchdog, NICE, the National Institute for Health and Care Excellence, has stated that vaginal mesh operations should be banned, and that, in the documents to be published after consultation this month, they say there are serious but well-recognised safety concerns. And, of course, use of the implants to treat both organ prolapse and urinary incontinence has already been suspended in Scotland. I'd therefore be grateful, when the promised statement is brought forward, that these developments could be brought into consideration. Thank you.
A gaf i alw am ddau ddatganiad? Yn gyntaf, ar effaith tywydd y gaeaf ar drafnidiaeth ar ôl y penwythnos o darfu a gawsom. Ddoe, ynghyd â miloedd o bobl eraill, fe gymerodd hi saith awr a hanner, a llawer o newid trenau, i mi deithio o Wrecsam i Gaerdydd. Roedd y staff ar y trên, mae'n rhaid i mi ddweud, yn wych, yn cynnig coffi am ddim a dyn a ŵyr beth arall. Ni allan nhw fod yn gyfrifol am eira ac ni allan nhw fod yn gyfrifol am goed yn cwympo. Cafwyd methiannau signalau yn ogystal â threnau a oedd mynd tuag yn ôl yn ogystal ag ymlaen. Cyd-destun deall sut gallai hyn fod wedi digwydd yn y ffordd a wnaeth; y graddau yr oedd hyn y tu hwnt i reolaeth unrhyw un; a'r graddau y gallwn ni gynllunio'n well pe byddai'r math hwn o dymheredd, eira a rhew yn digwydd eto, wrth i'r gaeaf fynd yn ei flaen.
Yn ail ac yn olaf, mewnblaniadau rhwyll. Rwy'n gwybod bod Neil McEvoy wedi galw arnoch chi, yr wythnos diwethaf, am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar fewnblaniadau rhwyll a gwnaethoch chi ateb bod yr Ysgrifennydd iechyd eisoes wedi gwneud ymrwymiad i gyflwyno datganiad ar fewnblaniadau rhwyll, ac roeddech chi'n siŵr y byddai'n gwneud hynny yn fuan iawn. Hyd yn hyn, mae ei ddatganiad, gan gynnwys ymatebion ysgrifenedig ataf i ar ran etholwyr, wedi dangos ei fod yn dal i gredu bod y manteision yn gwrthbwyso'r risgiau. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe gallech chi sicrhau bod y datganiad yn ystyried datblygiadau diweddar yn y cyd-destun hwn. Yn Awstralia, mae eu corff rheoleiddio yn adran iechyd, y weinyddiaeth nwyddau therapiwtig, wedi dod i'r casgliad nad yw manteision defnyddio cynhyrchion rhwyll drwy'r wain i drin brolaps organau'r pelfis yn gwrthbwyso'r risgiau y mae'r cynhyrchion hyn yn eu hachosi i gleifion. Maen nhw hefyd yn ystyried bod diffyg tystiolaeth wyddonol ddigonol ar gael iddyn nhw i fod yn fodlon bod y risg i gleifion sy'n gysylltiedig â defnyddio cynhyrchion rhwyll, fel slingiau bach un endoriad ar gyfer trin anymataliad wrinol cysylltiedig â straen, yn cael ei wrthbwyso gan eu manteision, ac mae Awstralia yn tynnu'r cynhyrchion hyn oddi ar eu cofrestr o nwyddau therapiwtig. Ac, yn y DU, adroddir bod y corff gwarchod iechyd, NICE, y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, wedi datgan y dylid gwahardd llawdriniaethau rhwyll drwy'r wain, ac yn y dogfennau sydd i'w cyhoeddi ar ôl ymgynghori y mis hwn, yn dweud bod pryderon diogelwch difrifol ond gwybyddus. Ac, wrth gwrs, mae defnyddio'r mewnblaniadau i drin prolaps organau ac anymataliad wrinol eisoes wedi'i atal yn yr Alban. Byddwn i felly'n ddiolchgar, pan ddaw'r datganiad a addawyd, pe gallai'r datblygiadau hyn gael eu hystyried. Diolch.
In terms of your first request for a statement, I know the Cabinet Secretary himself experienced some considerable difficulty getting down from north Wales, as did a large number of other Members in the Chamber, and he's indicated his willingness to bring forward a statement about what can be done in the terms the Member outlined—what couldn't have been avoided, what might be avoided in the future and so on. He's indicated his willingness to do so.
In terms of vaginal mesh implants, the Cabinet Secretary heard what you had to say. There are obviously very serious issues to take into account here on both sides of that argument, and I'm sure he'll take those into account when he brings forward his statement in due course.
O ran eich cais cyntaf am ddatganiad, rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet ei hun wedi cael anhawster sylweddol yn dod i lawr o'r gogledd, fel nifer fawr o Aelodau eraill yn y Siambr, ac mae wedi nodi ei barodrwydd i gyflwyno datganiad am yr hyn y gellir ei wneud yn y modd y mae'r Aelod yn ei amlinellu—yr hyn na ellir bod wedi ei osgoi, yr hyn y gellir ei osgoi yn y dyfodol ac ati. Mae ef wedi nodi ei barodrwydd i wneud hynny.
O ran mewnblaniadau rhwyll drwy'r wain, clywodd Ysgrifennydd y Cabinet yr hyn a oedd gennych chi i'w ddweud. Yn amlwg, mae materion difrifol iawn i'w hystyried yn y fan hyn ar ddwy ochr y ddadl honno, ac rwy'n siŵr y bydd yn ystyried y rhai hynny pan fydd yn cyflwyno ei ddatganiad maes o law.
Finally, David Rees.
Yn olaf, David Rees.
Diolch, Llywydd. Leader of the house, you may be aware—you should be aware—of the concerns over the British Steel pension scheme and the actual advice being received by steelworkers, and the fact that some steelworkers may have lost money because of poor advice. Now, one of the firms that's been identified is Celtic Wealth Management, which was given Welsh Government money. Can we get a statement from the Cabinet Secretary for economy and infrastructure to discuss how they're ensuring that the money they invest in companies such as this is being used wisely, and therefore steelworkers, who have spent many years building up their pension pots, are not losing out because of bad advice coming from either companies supported by the Welsh Government or companies they're passing on as a consequence?
Diolch, Llywydd. Arweinydd y Tŷ, efallai eich bod chi'n ymwybodol—dylech chi fod yn ymwybodol—o'r pryderon ynghylch cynllun pensiwn Dur Prydain a'r cyngor y mae gweithwyr dur yn ei gael mewn gwirionedd, a'r ffaith bod rhai gweithwyr dur wedi colli arian, mewn gwirionedd, oherwydd cyngor gwael. Nawr, un o'r cwmnïau sydd wedi'i nodi yw Celtic Wealth Management, a gafodd arian gan Lywodraeth Cymru. A gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a seilwaith i drafod sut y maen nhw'n sicrhau bod yr arian y maen nhw'n ei fuddsoddi mewn cwmnïau fel hyn yn cael ei ddefnyddio'n ddoeth, ac felly nad yw gweithwyr dur, sydd wedi treulio blynyddoedd lawer yn cronni eu potiau pensiwn, ar eu colled oherwydd cyngor gwael sy'n dod naill ai gan gwmnïau a gefnogir gan Lywodraeth Cymru neu gan gwmnïau y maen nhw'n eu pasio ymlaen o ganlyniad?
I share the Member's concern about the steelworkers' pensions, and I was actually very alarmed at some of the stories. I've no idea of the—. I haven't had any chance to corroborate some of the stories, but I also have constituents affected. I'd be very happy to broker a meeting between you, the Cabinet Secretary, and any other Members with a constituency interest in this, to take the matter forward.
Rwy'n rhannu pryder yr Aelod ynghylch pensiynau gweithwyr dur, ac roedd rhai o'r straeon yn fy nychryn i yn fawr iawn. Nid oes gennyf syniad o'r—. Nid wyf wedi cael unrhyw gyfle i gadarnhau rhai o'r storïau, ond mae gennyf etholwyr sydd wedi'u heffeithio hefyd. Byddwn i'n hapus iawn i drefnu cyfarfod rhyngoch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ac unrhyw Aelodau eraill sydd â diddordeb etholaethol yn hyn, i ystyried y mater ymhellach.
Diolch i arweinydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Rwyf wedi cytuno y gall Darren Millar wneud datganiad personol. Galwaf felly ar Darren Millar.
I have agreed that Darren Millar may make a personal statement. I therefore call on Darren Millar.
Diolch, Llywydd. I'm very grateful for you giving me the opportunity to make this personal statement today. It's a statement that I'm making after much soul searching, but which I feel a moral obligation and duty to make to the National Assembly so that it appears on our Record of Proceedings. Last Tuesday, during First Minister's questions, I indicated that I would be seeking to present evidence to the independent investigator, James Hamilton, in relation to allegations of bullying in the Welsh Government back in 2014 and whether the First Minister misled the National Assembly. The Assembly record attests to the fact that, on 4 November 2014, I tabled the following three questions:
'Has the First Minister ever received any reports or been made aware of any allegations of bullying by special and/or specialist advisers at any time in the past three years and, if so, when and what action, if any, was taken?'
'Will the First Minister confirm whether any exit interviews were conducted with special and/or specialist advisers in each of the past three years and, if so, what was the outcome of these?'
and
'Will the First Minister advise as to how many individuals have ceased being employed as special and/or specialist advisers in each of the past three years, including the date their employment ceased and the reason for their departure?'
The reason I wish to present evidence to the independent investigator is because I was requested to table those questions by somebody else. That person was our former Assembly colleague, Carl Sargeant. I had a private conversation with Carl in early October 2014, away from the National Assembly building. During that conversation Carl told me that he was unhappy, because there was bullying going on within the Welsh Government, which was coming from an individual in the First Minister's office, and that this was taking a toll on him personally, along with others. I will not be naming the individual who Carl identified to me today, but I wish to make it absolutely clear, at this point, that at no time did Carl in his discussions with me ever accuse the First Minister himself of bullying. I offered to help, although I felt powerless to do so. Carl responded by thanking me and said that he would think about my offer and come back to me.
Around two weeks later, on 22 October 2014, Carl approached me in the Members' tea room during Plenary with a handwritten note containing draft questions for me to consider tabling to the First Minister. He explained that he hoped that the tabling of the questions would be sufficient to prompt internal Welsh Government action by the First Minister to address the bullying problem. I chose to redraft the questions slightly and I shared these privately with Carl. He was happy with the redrafts but he asked me not to table the questions immediately. Instead, he requested that I hold off until he spoke to me again about the matter. During the first week of November 2014, Carl indicated to me that the time was now right for me to table the questions as a complaint had, indeed, been made to the First Minister about the conduct of a special adviser. I subsequently tabled the questions on 4 November 2014, and the answers that were provided by the First Minister are now a matter of public record. Once I had received the written answers I passed them on to Carl before they were published on the Assembly website. He was surprised and disappointed by the First Minister's answers and resigned himself to the situation continuing.
Let me be clear: Carl Sargeant was a loyal member of the Welsh Government and a loyal member of the Labour Party. He took his Cabinet duties and collective responsibility seriously. His only motivation in disclosing the problems within the Welsh Government to me and requesting my support in this way was to attempt to resolve the frustration and stress of the ongoing situation at that time for him and his colleagues in the Welsh Government. It was out of his loyalty to the Government and the party that he loved that he wanted the issues to be addressed, and at no other time in the 10 years we served together as Members of the National Assembly did Carl ever approach me in this way or ask me to do anything of this nature.
Back in 2014, Paul Davies was made aware of the reasons that I tabled the questions and he's prepared to corroborate the facts in this statement. I understand that others were also made aware by Carl Sargeant himself that he had asked me to table the questions and of the circumstances surrounding them. Out of respect to Carl's family, I did not wish to make this statement prior to laying Carl to rest or without their knowledge. I can confirm that they are aware that I'm making this statement today and a copy has been shared with them in advance.
In closing, I would like to thank the Presiding Officer for allowing me to make this short personal statement today. In it I've simply stated the facts to you as my fellow Assembly Members—facts that my conscience compelled me to share with you and to put on the public record, and I want this personal statement to be considered as evidence by James Hamilton to assist him with his inquiry. I will not be discussing this matter further outside of that inquiry and nor will I be speaking to the press. Diolch yn fawr.
Diolch, Llywydd. Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am roi'r cyfle imi wneud y datganiad personol hwn heddiw. Mae'n ddatganiad yr wyf yn ei wneud ar ôl llawer o hunanholi, ond rwy'n teimlo bod gennyf ddyletswydd foesol i'w gyflwyno i'r Cynulliad Cenedlaethol er mwyn iddo ymddangos ar Gofnod y Trafodion. Ddydd Mawrth diwethaf, yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog, nodais y byddwn i'n gofyn i gael cyflwyno tystiolaeth i'r ymchwilydd annibynnol, James Hamilton, ynghylch yr honiadau o fwlio yn Llywodraeth Cymru yn ôl yn 2014 a pha un a oedd y Prif Weinidog wedi camarwain y Cynulliad Cenedlaethol. Mae Cofnod y Cynulliad yn tystio i'r ffaith i mi gyflwyno, ar 4 Tachwedd 2014, y tri chwestiwn canlynol:
'A yw'r Prif Weinidog erioed wedi derbyn unrhyw adroddiadau neu wedi'i wneud yn ymwybodol o unrhyw honiadau o fwlio gan gynghorwyr arbennig a/neu arbenigol ar unrhyw adeg yn ystod y tair blynedd diwethaf ac, os felly, pryd a pha gamau a gymerwyd, os bu rhai?'
'A wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau a gynhaliwyd unrhyw gyfweliadau ymadael gyda chynghorwyr arbennig a/neu arbenigol ym mhob un o'r tair blynedd diwethaf ac, os felly, beth oedd canlyniad y rhain?'
ac
'A wnaiff y Prif Weinidog ddweud faint o unigolion y daeth eu cyflogaeth fel cynghorwyr arbennig a/neu arbenigol i ben ym mhob un o'r tair blynedd diwethaf, gan gynnwys y dyddiad y daeth eu cyflogaeth i ben a'r rheswm dros adael?'
Y rheswm yr wyf i'n dymuno cyflwyno tystiolaeth i'r ymchwilydd annibynnol yw oherwydd y gofynnwyd imi gyflwyno'r cwestiynau hynny gan rywun arall. Y person hwnnw oedd ein cyn gyd-Aelod Cynulliad, Carl Sargeant. Cefais sgwrs breifat gyda Carl ddechrau mis Hydref 2014, i ffwrdd o adeilad y Cynulliad Cenedlaethol. Yn ystod y sgwrs honno dywedodd Carl wrthyf ei fod yn anhapus, oherwydd bod bwlio yn digwydd o fewn Llywodraeth Cymru, a oedd yn dod gan unigolyn yn swyddfa Prif Weinidog Cymru, a bod hynny'n cael effaith arno ef yn bersonol, ynghyd ag eraill. Ni fyddaf heddiw yn enwi'r unigolyn y nododd Carl wrthyf, ond hoffwn ei gwneud yn gwbl glir nawr na wnaeth Carl, ar unrhyw adeg, yn ei drafodaethau â mi erioed gyhuddo y Prif Weinidog ei hun o fwlio. Cynigiais i helpu, ond roeddwn i'n teimlo'n gwbl ddi-rym i wneud hynny. Ymatebodd Carl drwy ddiolch i mi a dywedodd y byddai'n ystyried fy nghynnig ac yn dod yn ôl ataf.
Ryw bythefnos yn ddiweddarach, ar 22 Hydref 2014, daeth Carl ataf i yn ystafell de yr Aelodau yn ystod y Cyfarfod Llawn gyda nodyn mewn llawysgrifen a oedd yn cynnwys cwestiynau drafft i mi ystyried eu cyflwyno i'r Prif Weinidog. Esboniodd ei fod yn gobeithio y byddai cyflwyno'r cwestiynau yn ddigonol i ysgogi gweithredu mewnol yn Llywodraeth Cymru gan y Prif Weinidog i fynd i'r afael â'r broblem bwlio. Dewisais i ailddrafftio rhywfaint ar y cwestiynau, a rhannais y rhain yn breifat gyda Carl. Roedd yn fodlon â'r ailddrafftio ond gofynnodd i mi beidio â chyflwyno'r cwestiynau ar unwaith. Yn hytrach, gofynnodd i mi aros tan ei fod wedi siarad â mi unwaith eto am y mater. Yn ystod wythnos gyntaf mis Tachwedd 2014, dywedodd Carl wrthyf bod yr amser yn addas erbyn hyn i mi gyflwyno'r cwestiynau, gan fod cwyn mewn gwirionedd wedi ei gwneud, i'r Prif Weinidog, am ymddygiad cynghorydd arbennig. Cyflwynais y cwestiynau wedyn ar 4 Tachwedd 2014, ac mae'r atebion a roddwyd gan y Prif Weinidog bellach ar y cofnod cyhoeddus. Ar ôl i mi dderbyn yr ymatebion ysgrifenedig, trosglwyddais nhw i Carl cyn iddyn nhw gael eu cyhoeddi ar wefan y Cynulliad. Roedd wedi ei synnu, ac roedd yn siomedig ag atebion y Prif Weinidog, a phenderfynodd bod yn rhaid iddo dderbyn y byddai'r sefyllfa'n parhau.
Gadewch imi fod yn glir: roedd Carl Sargeant yn aelod ffyddlon o Lywodraeth Cymru ac yn aelod ffyddlon o'r Blaid Lafur. Roedd yn cymryd ei ddyletswyddau Cabinet a'i gyfrifoldeb ar y cyd o ddifrif. Ei unig ysgogiad wrth ddatgelu'r problemau o fewn Llywodraeth Cymru wrthyf i a gofyn am fy nghymorth yn y modd hwn oedd i geisio datrys y rhwystredigaeth a straen y sefyllfa a oedd yn parhau ar yr adeg honno er ei fwyn ef a'i gydweithwyr yn Llywodraeth Cymru. Ei deyrngarwch i'r Llywodraeth a'r blaid yr oedd yn ei charu oedd y rheswm pam yr oedd eisiau i'r problemau gael eu datrys, ac ni wnaeth Carl gysylltu â mi yn y ffordd hon na gofyn i mi wneud unrhyw beth o'r math hyn ar unrhyw adeg arall yn y 10 mlynedd y gwnaethom ni wasanaethu gyda'n gilydd fel Aelodau o'r Cynulliad Cenedlaethol.
Yn ôl yn 2014, gwnaed Paul Davies yn ymwybodol o'r rhesymau pam y cyflwynais y cwestiynau ac mae'n barod i gadarnhau'r ffeithiau yn y datganiad hwn. Rwy'n deall bod pobl eraill hefyd wedi cael gwybod gan Carl Sargeant ei hun ei fod wedi gofyn imi gyflwyno'r cwestiynau ac am yr amgylchiadau a oedd yn gysylltiedig â nhw. Fel parch at deulu Carl, nid oeddwn i eisiau gwneud y datganiad hwn cyn angladd Carl na heb roi gwybod iddyn nhw. Gallaf i gadarnhau eu bod yn ymwybodol fy mod yn gwneud y datganiad hwn heddiw ac mae copi wedi'i rannu â nhw ymlaen llaw.
I gloi, hoffwn ddiolch i'r Llywydd am ganiatáu imi wneud y datganiad personol byr hwn heddiw. Ynddo rwyf wedi nodi'r ffeithiau yn syml i chi fel fy nghyd-Aelodau Cynulliad—ffeithiau yr oedd fy nghydwybod yn fy ngorfodi i i'w rhannu gyda chi ac i'w rhoi ar y cofnod cyhoeddus, ac rwyf eisiau i'r datganiad personol hwn gael ei ystyried fel tystiolaeth gan James Hamilton i'w gynorthwyo â'i ymchwiliad. Ni fyddaf yn trafod y mater hwn ymhellach y tu allan i'r ymchwiliad hwnnw nac yn siarad â'r wasg. Diolch yn fawr.
Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni, felly, yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ar y cynllun gweithredu economaidd, ac rydw i'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad, Ken Skates.
The next item on our agenda is the statement by the Cabinet Secretary for the Economy and Transport on the economic action plan, and I call on the Cabinet Secretary to make the statement, Ken Skates.
Thank you, Presiding Officer. Since devolution, we have strengthened the foundations of the Welsh economy. Our labour market performance is strong, with more people in work than ever before. We have a record number of active businesses and new business births are at their highest level for over a decade. Our exports and levels of foreign direct investment continue to impress, demonstrating global confidence in the quality of Welsh business, products and services.
Diolch i chi, Llywydd. Ers datganoli, rydym ni wedi cryfhau sylfeini economi Cymru. Mae ein perfformiad yn y farchnad lafur yn gryf, ac mae mwy o bobl yn gweithio nag erioed o'r blaen. Mae gennym y nifer uchaf erioed o fusnesau gweithredol ac mae nifer busnesau newydd ar y lefel uchaf ers dros ddegawd. Mae ein hallforion a lefelau buddsoddi uniongyrchol o dramor yn parhau i greu argraff, gan ddangos hyder byd-eang yn ansawdd busnes, cynnyrch a gwasanaethau Cymru.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
However, this is not a time to stand still. We live in an age of unprecedented change alongside huge opportunity. Fired by the fourth industrial revolution, the way we work, live and spend our leisure time is transforming before our eyes.
This has implications for all of us—for every business and every community. We must get ahead of that change to equip our people, places and businesses to face the future with confidence, and that is why I am publishing 'Prosperity for All: the Economic Action Plan'. The plan sets a clear vision—a vision of inclusive growth, an economy built on strong foundations, supercharged industries of the future and regions empowered to become more productive. Responding to what businesses, trade unions and communities have told us over the last year, this is a whole-Government plan for growth. I am grateful for the work of Cabinet and ministerial colleagues whose input into this framework has been essential and will be critical to delivering it on the ground over the coming years.
This is a plan for everyone in Wales, a plan that meets the needs of today and the opportunities of tomorrow, a plan that drives change in policy, delivery and the way we work in Government and with others. Amongst its key changes are a new economic contract to frame a fresh and dynamic relationship with business, based upon the principle of public investment with a social purpose. As part of a reciprocal relationship, we expect businesses to commit to growth, fair work, reducing carbon footprints, health, skills, and learning in the workplace. In return, we will simplify our finance offer and deliver a competitive wider offer to business.
We will help businesses overcome the key challenges of the future, summarised by our five calls to action: decarbonisation, because we want to enable more of our business base to become carbon-light or free. Innovation, entrepreneurship and headquarters—we want to support businesses to innovate, to introduce new products and services. Exports and trade—we want to proactively support trade with the UK and with the rest of the world. High-quality employment, skills development and fair work—we want to improve our skills base and ensure that work is fairly rewarded. Research and development, automation and digitalisation—we want to help to develop new products, automate and digitise to remain competitive in the fourth industrial age.
We will change our primary support mechanisms to focus on these calls to action. Any business asking for direct financial support will be required to develop proposals that respond to and align with at least one of these. This will ensure the financial support we provide delivers against businesses preparing for the future. And whilst our economic contract requires a business to do the right things today, the calls to action require businesses to respond to the challenges of tomorrow. Together, they ensure the investment we provide to business delivers for the present and for the future.
As part of our offer, we are responding to the call from business and others for greater simplicity. We will streamline and simplify our approach into a single, consolidated economy futures fund. The fund will align the financial support we provide business to our five calls to action and the economic contract. For the first time, we will actively encourage and work with groups of businesses to develop challenge proposals delivering against our calls to action. We'll consider proposals that have a transformative effect on those businesses themselves, as well as wider regional impacts. This approach empowers the business community to drive change with bold and ambitious proposals. In addition, I will establish a cross-party group of Assembly Members to help to identify challenge proposals that focus on the key themes in the economic action plan, and its calls to action in particular.
To maximise our impact, we need to focus our financial resources and target our support—we cannot proactively work with every sector in the economy. So, in response to the rapidly-changing economic environment, including a convergence of sector boundaries, we are simplifying our approach around three thematic sectors and four foundation sectors. Our national thematic sectors are: tradable services, including fintech services, online insurance and creative; high-value manufacturing, including compound semiconductors and new composites manufacturing; and enablers, including digital, energy-efficiency and renewables. Our foundation sectors are tourism, food, retail and care. We'll work across Government on a range of issues in these foundation sectors, including skills development, new business models and infrastructure. We'll also work with the sectors to develop enabling plans to capitalise on opportunities for growth and innovation and to address key issues.
Despite being a small country, we are no less diverse. Each of us represents different parts of Wales that have their own distinctive opportunities and challenges. It's time for us to recognise and respond to these. Rather than a one-size-fits-all approach, we will strengthen regional collaboration and use local intelligence to tailor our national delivery. Chief regional officers will promote regional interests in Government. This will complement good activity already happening on a regional basis, including city and growth deals. In order to make a success of regional and local economic development, it will require more effective partnership working on the ground, and I am keen that this plan works with, and complements, associated announcements such as the new model for regional economic development being launched later this week.
The regional footprint of the plan is consistent with our local government reform agenda and those used by the regional skills partnerships. We do not discount the importance of mid Wales, and commit in the plan to working with partners there on a growth deal proposal. We will improve our infrastructure and, through the plan, we commit to a five-year programme of transport capital funding aimed at delivering projects in the most efficient and effective way. This will have a headline target of driving 15 per cent to 20 per cent efficiencies across the five-year investment portfolio for new projects. Taking the 2018-19 draft published budget figures for transport capital over the next three years as an average annual spend, potential efficiencies of up to £630 million over a 10-year period may be achievable. Pumping savings of this magnitude back into business, skills and infrastructure development will further enhance our growth and competitiveness.
This is an exciting agenda for change in what we do and how we respond to challenges and opportunity. We understand the need to measure the progress we are making through this new approach, recognising economic outcomes are influenced by a range of issues beyond our control. UK Government policy, EU exit negotiations and the state of the global economy are all hugely influential. The well-being indicators provide us with a clear and consistent measuring framework across Government. We will use these to track progress over the longer term, in line with the 'Prosperity for All' national strategy measures.
I am keen that, in taking forward this plan, we work within an international framework, learning from the very best practice across the world. In the context of Brexit, this challenge is more important than ever. This means opening ourselves up to constructive challenge from international bodies with expertise in economic development. For this reason, I am keen to open a dialogue with the Organisation for Economic Co-operation and Development and other international partners in this area and will seek further engagement in the future.
Change is rarely easy, but it can be necessary. Unless we change our future today, we will never grasp the opportunities of tomorrow. We cannot do this alone, though. I call upon all of us—the business community, our learning institutions, trade unions and wider society—to join with us. Let us unite for a growing Wales, a fairer Wales, and a Wales that seizes opportunities for prosperity for all.
Fodd bynnag, nid dyma'r amser i sefyll yn stond. Rydym yn byw mewn oes o newid na welwyd ei fath o'r blaen yn ogystal â chyfnod o gyfleoedd heb eu hail. Yn sgil y pedwerydd chwyldro diwydiannol, mae'r ffordd yr ydym ni'n gweithio, yn byw ac yn treulio ein hamser hamdden yn newid o flaen ein llygaid.
Mae gan hyn oblygiadau i bob un ohonom—ar gyfer pob busnes a phob cymuned. Mae'n rhaid inni achub y blaen ar y newid hwnnw i sicrhau bod ein pobl, ein lleoedd a'n busnesau yn barod i wynebu'r dyfodol yn hyderus, a dyna pam yr wyf i'n cyhoeddi 'Ffyniant i Bawb: y cynllun gweithredu ar yr economi'. Mae'r cynllun yn gosod gweledigaeth glir—gweledigaeth ar gyfer twf cynhwysol, economi sydd wedi ei hadeiladu ar sylfaeni cadarn, diwydiannau grymus ar gyfer y dyfodol, ac i alluogi rhanbarthau i fod yn fwy cynhyrchiol. Wrth ymateb i'r hyn y mae busnesau, undebau llafur a chymunedau wedi ei ddweud wrthym yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae hwn yn gynllun Llywodraeth gyfan ar gyfer twf. Rwyf yn ddiolchgar am waith y Cabinet a chyd-Weinidogion, oherwydd mae eu cyfraniad i'r fframwaith hwn wedi bod yn hanfodol a bydd yn hollbwysig ar gyfer ei gyflawni ar lawr gwlad yn ystod y blynyddoedd nesaf.
Mae hwn yn gynllun ar gyfer pawb yng Nghymru, cynllun sy'n diwallu'r anghenion presennol a chyfleoedd y dyfodol, cynllun sy'n ysgogi newid mewn polisi, darpariaeth a'r ffordd yr ydym yn gweithio yn y Llywodraeth a gydag eraill. Ymhlith ei newidiadau allweddol, mae contract economaidd newydd i lunio perthynas newydd a deinamig gyda busnesau, yn seiliedig ar yr egwyddor o fuddsoddi arian cyhoeddus at ddiben cymdeithasol. Yn rhan o'r berthynas gytbwys, rydym ni'n disgwyl i fusnesau ymrwymo i dwf, gwaith teg, lleihau yr ôl troed carbon, iechyd, sgiliau a dysgu yn y gweithle. Yn gyfnewid am hynny, byddwn yn symleiddio ein cynnig cyllid ac yn darparu cynnig ehangach cystadleuol i fusnesau.
Byddwn yn helpu busnesau i oresgyn heriau allweddol y dyfodol, drwy ein pum maes gweithredu: datgarboneiddio, oherwydd ein bod eisiau helpu mwy o fusnesau Cymru i fod yn garbon-ysgafn neu'n ddi-garbon. Arloesi, entrepreneuriaeth a phencadlys—rydym ni eisiau cefnogi busnesau i arloesi, ac i gyflwyno cynnyrch a gwasanaethau newydd. Allforion a masnach—rydym ni eisiau mynd ati'n rhagweithiol i gefnogi cyfleoedd masnachu â gweddill y DU a gweddill y byd. Swyddi o'r ansawdd gorau, datblygu sgiliau a gwaith teg – rydym ni eisiau gwella ein sylfaen sgiliau a sicrhau bod gwaith yn cael ei gydnabod yn deg. Ymchwil a datblygu, awtomeiddio a digideiddio—rydym ni eisiau helpu i ddatblygu cynhyrchion newydd, i awtomeiddio ac i ddigideiddio i sicrhau bod Cymru yn parhau yn gystadleuol yn y bedwaredd oes ddiwydiannol.
Byddwn yn newid ein mecanweithiau cymorth sylfaenol i ganolbwyntio ar y meysydd gweithredu hyn. Bydd yn ofynnol i unrhyw fusnes sy'n gofyn am gymorth ariannol uniongyrchol ddatblygu cynigion sy'n ymateb i o leiaf un o'r rhain, ac yn cyd-fynd ag un ohonyn nhw. Bydd hyn yn sicrhau ein bod yn darparu cymorth ariannol i'r busnesau sy'n paratoi ar gyfer y dyfodol. Ac er bod ein contract economaidd yn ei gwneud yn ofynnol i fusnesau wneud y pethau iawn heddiw, mae ein meysydd gweithredu yn ei gwneud yn ofynnol i fusnesau ymateb i heriau'r dyfodol. Gyda'i gilydd, maen nhw'n sicrhau bod y buddsoddiadau yr ydym yn eu cynnig i fusnesau yn darparu ar gyfer y presennol a'r dyfodol.
Yn rhan o'n cynnig, rydym ni'n ymateb i'r alwad gan fusnes ac eraill, am fwy o symlrwydd. Byddwn yn moderneiddio ac yn symleiddio ein dull i un gronfa, dyfodol yr economi gyfunol. Bydd y gronfa yn cyfochri'r cymorth ariannol yr ydym yn ei ddarparu i fusnesau, i'n pum maes gweithredu a'r contract economaidd. Am y tro cyntaf, byddwn yn annog ac yn gweithio yn rhagweithiol gyda grŵp o fusnesau i ddatblygu cynigion heriol sy'n cyflawni yn erbyn ein meysydd gweithredu. Byddwn yn ystyried cynigion sy'n cael effaith drawsnewidiol ar y busnesau hynny eu hunain, yn ogystal ag effeithiau rhanbarthol ehangach. Mae'r dull hwn yn grymuso'r gymuned fusnes i ysgogi newid, gyda chynigion beiddgar ac uchelgeisiol. Yn ogystal, byddaf yn sefydlu grŵp trawsbleidiol sy'n cynnwys Aelodau Cynulliad i helpu i nodi cynigion heriol sy'n canolbwyntio ar y themâu allweddol a nodir yn y cynllun gweithredu economaidd, a'i feysydd gweithredu yn arbennig.
I sicrhau'r effaith gorau, mae angen inni hoelio ein hadnoddau ariannol a thargedu ein cymorth—ni allwn weithio mewn modd rhagweithiol â phob sector yn yr economi. Felly, mewn ymateb i'r amgylchedd economaidd sy'n newid yn gyflym, gan gynnwys cydgyfeirio ffiniau sectorau, rydym yn symleiddio ein ffordd o weithio gan ymdrin â thri sector thematig a phedwar sector sylfaen. Ein sectorau thematig cenedlaethol yw: gwasanaethau y gellir eu masnachu, gan gynnwys gwasanaethau technoleg ariannol, yswiriant ar-lein a chreadigol; gweithgynhyrchu uchel ei werth, gan gynnwys lled-ddargludyddion cyfansawdd a gweithgynhyrchu cyfansoddion newydd; a galluogwyr, gan gynnwys y sector digidol, arbed ynni ac ynni adnewyddadwy. Ein sectorau sylfaen yw twristiaeth, bwyd, manwerthu a gofal. Byddwn yn gweithio ym mhob rhan o'r Llywodraeth ar amryw o faterion yn y sectorau sylfaen hyn, gan gynnwys datblygu sgiliau, modelau busnes newydd a seilwaith. Byddwn hefyd yn gweithio gyda'r sectorau i ddatblygu cynlluniau galluogi i fanteisio ar y cyfleoedd ar gyfer twf ac arloesedd, ac i ymdrin â materion allweddol.
Er mai gwlad fach yw Cymru, nid ydym yn llai amrywiol. Mae pob un ohonom yn cynrychioli gwahanol rannau o Gymru sydd â'u cyfleoedd a'u heriau unigryw eu hunain. Mae'n bryd i ni gydnabod ac ymateb i'r rhain. Yn hytrach na defnyddio un dull ar gyfer pawb, byddwn yn atgyfnerthu trefniadau cydweithio rhanbarthol ac yn defnyddio gwybodaeth leol i deilwra'r ffordd yr ydym yn darparu cymorth yn genedlaethol. Bydd prif swyddogion rhanbarthol yn hyrwyddo buddiannau rhanbarthol yn y Llywodraeth. Bydd hyn yn ategu'r gweithgarwch da sydd eisoes yn digwydd ar sail ranbarthol, gan gynnwys cytundebau dinas a thwf. Er mwyn sicrhau bod y datblygiad economaidd lleol a rhanbarthol yn llwyddiannus, bydd angen cydweithio yn fwy effeithiol ar lawr gwlad, ac rwyf yn awyddus bod y cynllun hwn yn gweithio gydag, ac yn ategu cyhoeddiadau cysylltiedig megis y model newydd ar gyfer datblygiad economaidd rhanbarthol a fydd yn cael ei lansio yn ddiweddarach yr wythnos hon.
Mae ôl-troed rhanbarthol y cynllun yn gyson â'n hagenda i ddiwygio Llywodraeth Leol a'r rhai a ddefnyddir gan y partneriaethau sgiliau rhanbarthol. Nid ydym yn diystyru pwysigrwydd y canolbarth, ac rydym yn ymrwymo yn y cynllun i weithio gyda phartneriaid yno, ar gynnig bargen twf. Byddwn yn gwella ein seilwaith a, thrwy'r cynllun, rydym yn ymrwymo i raglen pum mlynedd ar gyfer cyllid cyfalaf trafnidiaeth gyda'r nod o gyflawni prosiectau yn y ffordd fwyaf effeithlon ac effeithiol. Prif darged hyn fydd sicrhau arbedion effeithlonrwydd o 15 y cant i 20 y cant ym mhob rhan o'r portffolio buddsoddi pum mlynedd ar gyfer prosiectau newydd. Gan ddefnyddio ffigurau a geir yn y gyllideb ddrafft 2018-19 ar gyfer cyfalaf trafnidiaeth dros y tair blynedd nesaf fel cyfartaledd y gwariant blynyddol, gellid cyflawni arbedion effeithlonrwydd o hyd at £630 miliwn dros gyfnod o 10 mlynedd. Bydd gwario'r arbedion helaeth hyn ar fusnesau, sgiliau a datblygu seilwaith yn gwella ein twf a'n cystadleurwydd ymhellach.
Mae hon yn agenda cyffrous ar gyfer newid yr hyn a wnawn a sut yr ydym yn ymateb i heriau a chyfleoedd. Rydym yn deall yr angen i fesur y cynnydd yr ydym yn ei wneud drwy'r dull gweithredu newydd hwn, gan nodi bod y canlyniadau economaidd yn cael eu dylanwadu gan amrywiaeth o faterion y tu hwnt i'n rheolaeth. Mae polisi Llywodraeth y DU, trafodaethau gadael yr UE a chyflwr yr economi fyd-eang yn ddylanwadol iawn. Mae'r dangosyddion lles yn darparu fframwaith mesur clir a chyson i ni ar draws y Llywodraeth. Byddwn yn defnyddio'r rhain i olrhain cynnydd yn y tymor hwy, yn unol â mesurau strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb'.
Rwyf yn awyddus, wrth ddatblygu'r cynllun hwn, ein bod yn gweithio o fewn fframwaith rhyngwladol, gan ddysgu o'r arferion gorau ledled y byd. Yng nghyd-destun Brexit, mae'r her hon yn bwysicach nag erioed. Mae hyn yn golygu bod yn agored fel gwlad i her adeiladol gan gyrff rhyngwladol sydd ag arbenigedd ym maes datblygu economaidd. Am y rheswm hwn, rwy'n awyddus i ddechrau deialog gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a phartneriaid rhyngwladol eraill yn y maes hwn, a byddaf yn ceisio gwneud mwy o ymgysylltu yn y dyfodol.
Anaml y mae newid yn rhwydd, ond gall fod yn angenrheidiol. Oni fyddwn yn newid ein dyfodol heddiw, ni fyddwn ni'n gallu manteisio ar gyfleoedd yfory. Ni allwn wneud hyn ar ein pennau ein hunain fodd bynnag. Galwaf ar bob un ohonom—y gymuned fusnes, ein sefydliadau dysgu, yr undebau llafur a'r gymdeithas ehangach—i ymuno â ni. Gadewch inni uno ar gyfer Cymru sy'n tyfu, Cymru decach, a Chymru sy'n achub ar gyfleoedd ar gyfer ffyniant i bawb.
Thank you. Russell George.
Diolch. Russell George.
Diolch, Deputy Presiding Officer. Cabinet Secretary, I'm pleased that you have finally launched your economic action plan. I would say it has come 19 months since the 2016 Assembly elections, in which, of course, you stated that the economy would be your Government's No. 1 priority. The document was only received this morning by Assembly Members, but I've done my best to read as much as I can in the time I've had this morning.
I am somewhat underwhelmed by your passive approach. The plan has no reflective merit upon the economic challenges that face Wales. Back in 1999, the then Welsh Government announced its intention to raise gross value added in Wales to 90 per cent of the UK average in order to deliver a strong Welsh economy and higher wages to the ordinary Welsh worker. Now, the economic action plan today is the fourth economic strategy launched by the Welsh Government since 1999—almost 20 years of these economic strategies. Welsh GVA has shrunk from 72 per cent of the UK average in 1999 to 71 per cent in 2015. The practical results of these successive failures, I would say, in strategies is that productivity in Wales is now the lowest out of all home nations and regions, and Wales, therefore, now faces an acute productivity crisis and Wales has the lowest weekly earnings in the UK. It's no surprise that the 90 per cent GVA target has been quietly dropped by successive Welsh Governments as a stated aim for the performance level of the Welsh economy.
Looking at the action plan, there are very laudable ambitions, I think, in the action plan, but the strategy is devoid of any strategic insight and methods of delivery, and though I welcome the intent, of course, in the action plan, it seems that the commitments are simply ambitions and words with little insight and direction as to how they will be driven forward, and little support for businesses.
As you would expect and as is also correct, I want to closely scrutinise the development of the ambitions as they move from words to reality, but this is going to be almost impossible as the action plan includes no measures and no measurable outcomes. So, can I ask: what is the timetable for delivery on these ambitions and how will you measure success? You say that the scale of your ambition is huge. That's what you say in the document. But what is the final goal? What does success look like, in your view?
Turning to the specifics of the action plan, the document makes no mention of the resources that will accompany the plan or the Welsh Government's flagship economic policies, including enterprise zones and the attraction of foreign direct investment into Wales. The omission of these policies, perhaps, from the action plan, I'd suggest, speaks volumes about the complete lack of success on these measures.
Through the economic contract and calls to action, you also appear to be changing your approach from targeting a number of priority sectors to broad headline sectors, but it provides no meaningful detail as to how the Welsh Government plans to support businesses going forward. So, it does nothing to increase or speed up business lending, I'd say, and only adds to the administrative burden facing firms seeking support to grow and flourish.
From a business perspective, I do have concerns about whether businesses will be able to identify which sector they belong to. As you're no longer going after sectors, I would welcome more detail on why the Welsh Government has adopted this change of approach.
Turning to the economy futures fund, I understand that the fund will operate as a mix of grants and loans, with the balance between the two changing, depending on the economic cycle. So, this doesn't appear to be very different from the system of repayable finance. So, I would welcome more detail on the following areas. What do you envisage the mix of grants and loans will be in the first year of the fund? What will be the reporting milestones in assessing the balance between the mix of grants and loans? And what existing funds are going to be simplified and consolidated into this fund?
Finally, I welcome the shift to a more regional approach and addressing regional inequalities. I was very pleased to see this direction in the action plan. I have to say that I am sceptical about the way in which you have drawn up the map, grouping together mid and south-west Wales. Parts of Powys have very little in common, I would say, with Swansea and Port Talbot. The economies are very, very different. So, I would like to understand more about your logic in terms of how you've developed the map.
Reading on page 23 of the plan—
Diolch, Dirprwy Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf yn falch eich bod wedi lansio eich cynllun gweithredu economaidd o'r diwedd. Byddwn i'n dweud bod y cynllun wedi cyrraedd 19 mis ar ôl etholiadau'r Cynulliad yn 2016, pryd, wrth gwrs, y gwnaethoch chi ddatgan mai'r economi fyddai prif flaenoriaeth eich Llywodraeth. Dim ond y bore yma y derbyniodd Aelodau'r Cynulliad y ddogfen hon, ond fe wnes i fy ngorau i ddarllen cymaint ag sy'n bosibl yn yr amser a gefais y bore yma.
Rwyf braidd yn siomedig yn eich dull goddefol. Nid yw'r cynllun hwn yn adlewyrchu'n ddigonol yr heriau economaidd sy'n wynebu Cymru. Yn 1999, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ar y pryd ei bwriad i godi gwerth ychwanegol gros yng Nghymru i 90 y cant o gyfartaledd y DU er mwyn sicrhau bod economi Cymru yn gryf a bod cyflogau y gweithiwr cyffredin yng Nghymru yn uwch. Nawr, y cynllun gweithredu economaidd heddiw yw'r bedwaredd strategaeth economaidd a lansiwyd gan Lywodraeth Cymru ers 1999—bron i 20 mlynedd o'r strategaethau economaidd hyn. Mae gwerth ychwanegol gros Cymru wedi gostwng o 72 y cant o gyfartaledd y DU yn 1999 i 71 y cant yn 2015. Canlyniadau ymarferol y methiannau hyn o ran strategaethau, yn fy marn i, yw bod cynhyrchiant Cymru yr isaf o'r holl wledydd a rhanbarthau cartref, ac mae Cymru, felly, yn wynebu argyfwng cynhyrchiant difrifol, ac enillion wythnosol Cymru yw'r isaf yn y Deyrnas Unedig. Nid oes syndod bod Llywodraethau Cymru olynol wedi anwybyddu'n dawel targed y GYG o 90 y cant fel nod datganedig ar gyfer lefel perfformiad economi Cymru.
Gan edrych ar y cynllun gweithredu, ceir uchelgeisiau canmoladwy iawn, yn fy marn i, yn y cynllun gweithredu, ond nid yw'r strategaeth yn cynnwys unrhyw ddealltwriaeth strategol na dulliau cyflawni, ac er fy mod i'n croesawu'r bwriad, wrth gwrs, yn y cynllun gweithredu, mae'n ymddangos mai uchelgeisiau a geiriau yn unig yw'r ymrwymiadau, heb fawr o ddealltwriaeth a chyfarwyddyd ynghylch sut y bydden nhw'n cael eu datblygu, a phrin yw'r cymorth i fusnesau.
Fel y byddech yn disgwyl, ac fel sy'n iawn hefyd, rwyf eisiau craffu ar ddatblygiad yr uchelgeisiau yn fanwl, wrth iddynt newid o eiriau i realiti, ond bydd hyn bron yn amhosibl, gan nad yw'r cynllun gweithredu yn cynnwys unrhyw fesurau nac unrhyw ganlyniadau mesuradwy. Felly, a gaf i ofyn: beth yw'r amserlen ar gyfer cyflwyno'r uchelgeisiau hyn a sut y byddwch chi'n mesur y llwyddiant? Rydych chi'n dweud bod eich uchelgais yn enfawr. Dyna'r hyn a ddywedwch yn y ddogfen. Ond beth yw'r nod terfynol? Beth yw llwyddiant, yn eich barn chi?
Gan droi at fanylion y cynllun gweithredu, nid yw'r ddogfen yn sôn am yr adnoddau a fydd yn ategu'r cynllun na pholisïau economaidd blaenllaw Llywodraeth Cymru, gan gynnwys ardaloedd menter a denu buddsoddiad uniongyrchol o dramor i Gymru. Mae hepgor y polisïau hyn, efallai, o'r cynllun gweithredu, byddwn i'n awgrymu, yn dweud llawer wrthym am ddiffyg llwyddiant y mesurau hyn.
Drwy'r contract economaidd a'r meysydd gweithredu, ymddengys hefyd eich bod yn newid eich dull o dargedu nifer o sectorau blaenoriaeth i brif sectorau ehangach, ond nid yw'n darparu unrhyw fanylion ystyrlon ynghylch sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cefnogi busnesau yn y dyfodol. Felly, nid yw'n gwneud unrhyw beth i gynyddu na chyflymu'r benthyciadau i fusnes, yn fy marn i, ac yn gwneud dim ond ychwanegu at y baich gweinyddol sy'n wynebu cwmnïau sy'n ceisio cymorth i dyfu a ffynnu.
O safbwynt busnes, mae gennyf bryderon ynghylch pa un a fydd busnesau yn gallu adnabod pa sector y maen nhw'n perthyn iddo. Gan nad ydych chi bellach yn dilyn sectorau, byddwn yn croesawu mwy o fanylion ynghylch pam mae Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu'r newid hwn mewn agwedd.
Gan droi at gronfa dyfodol yr economi, deallaf y bydd y gronfa yn gweithredu fel cyfuniad o grantiau a benthyciadau, a'r cydbwysedd rhwng y ddau yn newid, yn dibynnu ar y cylch economaidd. Felly, nid yw'n ymddangos bod hyn yn wahanol iawn i'r system cyllid ad-daladwy. Felly, byddwn i'n croesawu mwy o fanylion am y meysydd canlynol. Beth ydych chi'n ei ragweld fydd y gymysgedd o grantiau a benthyciadau ym mlwyddyn gyntaf y gronfa? Beth fydd y cerrig milltir adrodd o ran asesu'r cydbwysedd rhwng y gymysgedd o grantiau a benthyciadau? A pha gronfeydd presennol a fydd yn cael eu symleiddio a'u hymgorffori yn y gronfa hon?
Yn olaf, croesawaf y symudiad tuag at ymagwedd fwy rhanbarthol a mynd i'r afael ag anghydraddoldebau rhanbarthol. Roeddwn i'n falch iawn o weld y cyfeiriad hwnnw yn y cynllun gweithredu. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn amheus ynghylch y ffordd yr ydych chi wedi llunio'r map, gan grwpio'r canolbarth a'r de-orllewin gyda'i gilydd. Nid oes gan rannau o Bowys fawr ddim yn gyffredin, yn fy marn i, gydag Abertawe a Phort Talbot. Mae'r economïau yn wahanol iawn, iawn. Felly, hoffwn ddeall mwy am eich rhesymeg o ran sut yr ydych chi wedi datblygu'r map.
Gan ddarllen ar dudalen 23 y cynllun—
I'm sorry, I think you had a 'finally' then, so I'm going to say that you've had a 'finally', thank you. Cabinet Secretary.
Mae'n ddrwg gennyf, rwy'n credu eich bod chi wedi dweud 'yn olaf' yn y fan yna, felly rwyf yn mynd i ddweud eich bod wedi cael 'yn olaf', diolch. Ysgrifennydd y Cabinet.
Can I thank the Member for his questions? I'm sure that there will be many more opportunities to question the plan further. I'm happy to offer any Member in this Chamber a briefing session on the economic action plan. Implementation of the plan will be crucially important and this will be conducted in consultation with social partners, including businesses and trade unions, the third sector and other stakeholders. But I am delighted that this action plan has been published, following the publication, of course, of the national strategy 'Prosperity for All'.
The Member asks us to reflect on the challenges of the Welsh economy. I think they've been well rehearsed, but what's clear, especially from the Member's own contribution, is that the productivity gap with the UK, and indeed much of the western world, is our key concern, but so too is the degree of inequality.
Over the last five years or so, the economy has performed exceptionally well in terms of jobs growth and in terms of driving down unemployment and economic inactivity, but what's quite clear is that the benefits of economic growth have not fallen equally across Wales. That's why we're keen to pursue a place-based approach to economic development and that's why, in turn, we're keen to make sure that there is a regional development ethos to what we offer.
But there are some obvious areas of intervention that can be made to improve the productivity of the Welsh economy. We've examined them and we've found that, principally, improving the skills base of Welsh workers, improving the infrastructure of Wales, improving leadership within business, improving the diffusion of innovation across the Welsh economy and improving working practices will contribute to improved productivity. These align with the calls to action and the employability plan, and, of course, the Welsh infrastructure investment plan. All of our interventions are now designed to improve the productivity of the Welsh economy.
Now, as I say, implementation will be crucial, and this is a plan for the long term. It would be easy to chase targets, but the problem with many targets is that they're easy to meet if you pick off the low-lying fruits. We now need to deal with those deep structural problems within the Welsh economy, and that is why I have every confidence in the likes of the OECD to provide external and expert challenge, to be able to monitor our success or any failure to perform against international best practice. I'm also confident that we should be judging our success and progress against the well-being indicators. My view is that success takes a very simple form: that we improve and increase the level of well-being and wealth across Wales whilst at the same time reducing levels of inequality across Wales.
This isn't about spending, necessarily, more money on our interventions; it's about making sure that the money that we spend across Government is better aligned with our priorities, and that's why I think it was essential that we introduced 'Prosperity for All: the National Strategy' ahead of this particular action plan. Although the plan does not go into detail in terms of the specific allocation of resources to the economy futures fund, because there are literally dozens of funds that are going to be consolidating and we're looking at the launch of that new economy futures fund at the start of the next financial year, the plan does identify approximately £630 million over the course of a decade that could be invested back into delivery, and that could make a major difference to our competitiveness and our productivity levels.
I do think that the balance of grants and repayable finance that we offer currently is appropriate for the economic cycle, and I think we need to be able to flex appropriately to remain competitive, in any given time of the economic cycle. Right now, our export rates and our foreign direct investments are all healthy. What we need to do is make sure that our investment in those areas that drive up productivity remain healthy and appropriate for any given space in time.
In terms of the sectors, well, sectors in their traditional sense are already converging, and I think this has been recognised as well by the UK Government with its recent UK industrial strategy. It's very difficult to determine, for example, whether fintech sits neatly with digital or whether it sits neatly with financial and professional services. The fact is that many new industries of tomorrow overlap the current sectors that we operate and support, so it's absolutely vital that we look to the future, that we leap to the future, that we're not dragged there or that we don't follow others into a new way of supporting business development. So, our thematic sectors, with experts and support from Welsh Government, available to support the growth of those new thematic areas in business, I think, is the right path to be taken.
In terms of our foundational economy, we determined that those four particular areas of the foundational economy are most significant because of the numbers employed within those particular sectors, because of the numbers of people that are employed across all regions of Wales—these are, in many respects, the foundations of the economy across every community in Wales, and particularly in the rural economy—and also we identified them because they present some of the most pressing social and health changes, as well, in the coming years, particularly if you take, for example, care and food and retail. Retail is one area where we will be giving a new focus, a renewed focus, in terms of place building, as well. The approach that we're taking to the foundational economy therefore aligns very well with the announcement recently made by my colleague Rebecca Evans concerning the £100 million regeneration scheme that will significantly add to the potential to improve quality of place and, with it, the retail potential in towns and cities across Wales.
As I say, there will be an opportunity to consult further during the implementation stage. I think it's going to be vital that we continue to work in partnership with business and trade unions and other social partners, as we have done during the design of the economic action plan. But this is a plan for the long term. This is a plan for the next two decades or more.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau? Rwy'n siŵr y bydd llawer mwy o gyfleoedd i gwestiynnu'r cynllun ymhellach. Rwy'n fodlon cynnig sesiwn briffio ar y cynllun gweithredu economaidd i unrhyw Aelod yn y Siambr hon. Bydd gweithredu'r cynllun yn hanfodol bwysig a bydd hyn yn cael ei wneud wrth ymgynghori â phartneriaid cymdeithasol, gan gynnwys busnesau ac undebau llafur, y trydydd sector a rhanddeiliaid eraill. Ond rwy'n falch iawn bod y cynllun gweithredu hwn wedi'i gyhoeddi, yn dilyn cyhoeddi, wrth gwrs, y strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb'.
Mae'r Aelod hefyd yn gofyn inni fyfyrio ar heriau economi Cymru. Rwy'n credu eu bod nhw wedi'u trafod yn helaeth, ond yr hyn sy'n glir, yn enwedig o gyfraniad yr Aelod ei hun, yw mai bwlch mewn cynhyrchiant rhyngom ni a'r DU, ac yn wir llawer o'r byd gorllewinol, yw ein prif bryder, ond hefyd yn yr un modd, y lefel o anghydraddoldeb.
Yn ystod y pum mlynedd diwethaf, mwy neu lai, mae'r economi wedi perfformio'n eithriadol o dda o ran twf swyddi ac o ran lleihau diweithdra ac anweithgarwch economaidd, ond yr hyn sy'n eithaf amlwg yw nad yw manteision y twf economaidd wedi bod yn gyfartal ledled Cymru. Dyna pam yr ydym yn awyddus i ddilyn dull gweithredu sy'n seiliedig ar leoliad wrth ddatblygu'r economi, a dyna pam, yn ei dro, yr ydym ni'n awyddus i sicrhau bod ethos datblygu rhanbarthol yn rhan o bob peth yr ydym ni'n ei gynnig.
Ond ceir rhai mannau amlwg lle y gellid ymyrryd i wella cynhyrchiant economi Cymru. Rydym ni wedi eu harchwilio ac rydym wedi canfod, yn bennaf, y bydd gwella sylfaen sgiliau gweithwyr Cymru, gwella seilwaith Cymru, gwella'r arweinyddiaeth mewn busnesau, gwella sut yr ymestynnir arloesedd i bob rhan o economi Cymru a gwella arferion gwaith yn cyfrannu at wella cynhyrchiant. Mae'r rhain yn cyd-fynd â'r meysydd gweithredu a'r cynllun cyflogadwyedd, ac, wrth gwrs, y cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru. Mae ein holl ymyraethau bellach wedi'u cynllunio i wella cynhyrchiant economi Cymru.
Nawr, fel yr wyf yn dweud, bydd y gweithredu yn hollbwysig, ac mae hwn yn gynllun ar gyfer yr hirdymor. Byddai'n hawdd mynd ar drywydd targedau, ond y broblem gyda nifer o dargedau yw eu bod yn hawdd eu cyflawni os byddwch chi'n dewis pethau gweddol rwydd. Bellach mae angen inni ymdrin â'r problemau strwythurol mawr yn economi Cymru, a dyna pam mae gennyf bob ffydd yn Y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd er enghraifft, i ddarparu her allanol ac arbenigol, i allu monitro ein llwyddiant neu unrhyw fethiant i berfformio yn erbyn arferion gorau rhyngwladol. Rwyf hefyd yn ffyddiog y dylem ni farnu ein llwyddiant a chynnydd yn erbyn dangosyddion lles hefyd. Fy marn i yw bod llwyddiant yn digwydd ar ffurf syml iawn: ein bod yn gwella ac yn cynyddu lefel y lles a chyfoeth ledled Cymru, ac ar yr un pryd yn lleihau lefelau anghydraddoldeb ledled Cymru.
Nid yw hyn, o reidrwydd, yn ymwneud â gwario mwy o arian ar ein hymyraethau; mae'n ymwneud â sicrhau bod yr arian a wariwn ar draws y Llywodraeth, yn cyd-fynd yn well â'n blaenoriaethau, a dyna pam yr wyf i'n credu ei bod yn hanfodol inni gyflwyno 'Ffyniant i Bawb: y Strategaeth Genedlaethol' cyn y cynllun gweithredu penodol hwn. Er nad yw'r cynllun yn cynnwys gwybodaeth fanwl am ddyraniad penodol o adnoddau i gronfa dyfodol yr economi, gan y bydd sawl gronfa yn cael eu huno yn llythrennol, ac rydym ni'n gobeithio y bydd y gronfa dyfodol yr economi newydd yn cael ei lansio ddechrau'r flwyddyn ariannol nesaf, mae'r cynllun yn nodi y gellid buddsoddi oddeutu £630 miliwn yn ystod y degawd nesaf yn ôl i'r broses gyflawni, a gallai hynny wneud gwahaniaeth mawr i'n gallu i gystadlu a'n lefelau cynhyrchiant.
Credaf fod y cydbwysedd o grantiau a chyllid ad-daladwy yr ydym yn ei gynnig ar hyn o bryd yn addas ar gyfer y cylch economaidd, a chredaf fod angen i ni allu addasu'n briodol i barhau i fod yn gystadleuol, ar unrhyw gyfnod o'r cylch economaidd. Ar hyn o bryd, mae ein cyfraddau allforio a'n buddsoddiadau tramor uniongyrchol i gyd yn iach. Yr hyn y mae angen inni ei wneud yw sicrhau bod ein buddsoddiad yn y meysydd hynny sy'n sbarduno cynhyrchiant yn parhau yn iach ac yn briodol ar gyfer unrhyw gyfnod penodol.
O ran y sectorau, wel, mae sectorau yn yr ystyr traddodiadol eisoes yn cyfuno, a chredaf fod hyn wedi'i gydnabod hefyd gan Lywodraeth y DU yn strategaeth ddiwydiannol ddiweddar y DU. Mae'n anodd iawn penderfynu, er enghraifft, os yw technoleg ariannol yn gorwedd yn dwt yn yr un sector â digidol neu a yw'n gorwedd yn dwt yn y sector gwasanaethau cyllid a phroffesiynol. Y gwir amdani yw bod nifer o ddiwydiannau newydd y dyfodol yn gorgyffwrdd â'r sectorau presennol yr ydym ni'n eu gweithredu ac yn eu cefnogi, felly mae'n gwbl hanfodol ein bod yn edrych tuag at y dyfodol, ac ein bod ni'n neidio at y dyfodol, yn hytrach na chael ein llusgo i'r dyfodol neu nad ydym yn dilyn eraill yn y ffordd newydd o gefnogi datblygiad busnes. Felly, yn fy marn i, ein sectorau thematig, gydag arbenigwyr a chefnogaeth gan Lywodraeth Cymru, sydd ar gael i gefnogi twf y meysydd thematig newydd hynny mewn busnes, yw'r llwybr cywir i'w ddilyn.
O ran ein heconomi sylfaenol, fe wnaethom ni benderfynu mai'r pedwar maes penodol hwnnw o'r economi sylfaenol yw'r rhai mwyaf arwyddocaol oherwydd y nifer a gyflogir yn y sectorau penodol hynny, oherwydd nifer y bobl sy'n cael eu cyflogi ym mhob rhanbarth yng Nghymru—y rhain, mewn sawl ffordd, yw sylfeini yr economi ym mhob cymuned yng Nghymru, yn enwedig yn yr economi wledig—ac fe wnaethom ni eu nodi nhw hefyd oherwydd eu bod nhw'n cynrychioli rhai o'r newidiadau cymdeithasol ac iechyd pwysicaf, hefyd, yn y blynyddoedd sydd i ddod, yn enwedig os ydych chi'n ystyried, er enghraifft, gofal a bwyd a manwerthu. Mae manwerthu yn un maes y byddwn yn rhoi pwyslais newydd arno, pwyslais wedi'i adnewyddu, o ran adeiladu lle, hefyd. Mae'r dull yr ydym yn ei weithredu yn yr economi sylfaenol felly, yn cyd-fynd yn dda iawn â'r cyhoeddiad a wnaed yn ddiweddar gan fy nghyd-Aelod, Rebecca Evans, ynghylch y cynllun adfywio gwerth £100 miliwn a fydd yn ychwanegu llawer at y potensial i wella ansawdd lleoliadau ac, yn sgil hynny, y potensial manwerthu mewn trefi a dinasoedd ledled Cymru.
Fel y dywedais, bydd cyfle i ymgynghori ymhellach yn ystod y cam gweithredu. Credaf ei bod yn hanfodol i ni barhau i weithio mewn partneriaeth â busnesau ac undebau llafur a phartneriaid cymdeithasol eraill, fel yr ydym wedi'i wneud wrth lunio'r cynllun gweithredu economaidd. Ond cynllun ar gyfer yr hirdymor yw hwn. Mae hwn yn gynllun ar gyfer y ddau ddegawd nesaf neu fwy.
There are some aspects of this economic action plan that are to be welcomed—the new focus on the foundational economy and decarbonisation, for example. But, in stepping back and looking at the economic strategy as a whole, I think it's important to benchmark it against the three key ingredients that we know, from across the world, make up successful economic strategies. A strategy needs to diagnose what is holding us back, it needs to identify new activities that we're particularly well placed to develop, and it needs to build institutions that have the co-ordinating capacity to leverage collaboration within and across sectors. Against all three of those benchmarks, it's difficult to see how this strategy takes us forward. Indeed, arguably, I think it takes us a step back.
Let's take one of them, that issue of: do we understand our unique competitive advantage, those areas in which we can grow and develop? The strategy here is, at best, unclear. I think it's unconvincing that the Government is binning the sectoral prioritisation approach first adopted in 2009 for a much broader one. Cabinet Secretary, you referred in your Western Mail article to evidence that shows that tradable services, high-value manufacturing and the catch-all category of 'enablers' offer particular opportunities to grow the industries of the future. I would be very interested to hear: are you talking there about global evidence or evidence that is particular to Wales? Because the sectors, or the broad themes that you're referring to there, are very generic. They could apply in almost any advanced economy in the world, and we know that that sort of cookie-cutter approach to economic development simply doesn't work. You need to actually understand where your competitive advantages lie.
Now, we did have that attempt, I think, with the sectoral list that we did have before. Indeed, it was partially successful. You actually say in the economic action plan:
'Since 2009, our approach has been to support individual sectors, many of which like creative industries...have become huge success stories.'
So much of a success story that it isn't mentioned again in the economic action plan. Life sciences, again, was a cornerstone growth sector, it was mentioned in the innovation strategy from only three years ago, but it has disappeared, apart from a desultory reference to 'refocusing the Life Sciences Hub' behind us here, which has been half empty since you created it.
You referred to innovation—very welcome as a theme, yet your Government is cutting innovation expenditure by 78 per cent next year. You demoted the post of director of innovation within Welsh Government. You're abolishing the innovation advisory council and you're going to replace it with a sub-committee of the new tertiary education body, even though research quoted by the Be The Spark initiative, which you support, points out that 97 per cent of innovation in Wales doesn't happen on the lab benches of our universities, it happens on the workbenches of our businesses.
I think that's the area, Cabinet Secretary, where I think the strategy is weakest: it's an action plan with five calls to action but no clarity about who the actors are. Who's going to do the acting? You're abolishing the 48 advisory panels; it's a kind of mini bonfire of the quangos, mark 2. You're replacing them with a single ministerial advisory board. I don't understand the difference between that and the council for economic renewal. Maybe you can explain it to us. Just three regional officers across Wales, and underneath that tier, with the exception of the development bank, an institutional desert.
The problem, Cabinet Secretary, that small businesses face in a small nation is not so much being small, but being lonely, and it's the job of Government to build up that social capital to create the kind of economic institutions that other nations have at their disposal: a trade and investment promotion agency, a chamber of commerce movement on the continental model, regional development corporations, a national innovation body. We are facing the economic equivalent of climate change, and epochal challenges of global proportions from Brexit to automation, but I fear, Cabinet Secretary, you are leaving us naked in the eye of that storm.
Mae rhai agweddau ar y cynllun gweithredu economaidd hwn sydd i'w croesawu—y pwyslais newydd ar yr economi sylfaenol a datgarboneiddio, er enghraifft. Ond, wrth gamu yn ôl ac edrych ar y strategaeth economaidd yn gyffredinol, rwy'n credu ei bod yn bwysig i'w meincnodi o'i chymharu â'r tri chynhwysyn allweddol yr ydym yn gwybod, o bob rhan o'r byd, sydd yn ffurfio strategaethau economaidd llwyddiannus. Mae angen i strategaeth ganfod beth sy'n ein dal ni yn ôl, mae angen iddi nodi gweithgareddau newydd yr ydym mewn sefyllfa arbennig o dda i'w datblygu, ac mae angen iddi adeiladu sefydliadau sydd â'r gallu cydlynol i sbarduno cydweithio o fewn ac ar draws sectorau. O'i chymharu â phob un o'r tri o'r meincnodau hynny, mae'n anodd gweld sut y mae'r strategaeth hon yn ein symud ymlaen. Yn wir, gellid dadlau, rwy'n credu ei bod yn mynd â ni gam yn ôl.
Gadewch i ni gymryd un ohonyn nhw, y mater hwnnw o: a ydym ni'n deall ein mantais gystadleuol unigryw, y meysydd hynny y gallwn eu tyfu a'u datblygu? Ar y gorau, mae'r strategaeth yma yn aneglur. Nid wyf yn credu bod y ffaith fod y Llywodraeth yn cael gwared ar y dull blaenoriaethu sectorau a fabwysiadwyd yn gyntaf yn 2009 am un llawer ehangach, yn ein hargyhoeddi. Ysgrifennydd y Cabinet, fe wnaethoch gyfeirio at eich erthygl yn y Western Mail sy'n dangos tystiolaeth fod gwasanaethau masnachadwy, gweithgynhyrchu gwerth uchel a'r categori hollgynhwysol 'galluogwyr' yn cynnig cyfleoedd arbennig i dyfu diwydiannau y dyfodol. Mae gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed: a ydych chi'n sôn yn y fan yna am dystiolaeth fyd-eang neu dystiolaeth sy'n benodol i Gymru? Oherwydd, mae'r sectorau, neu'r themâu eang yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw yn y fan yna, yn gyffredinol iawn. Fe allen nhw fod yn berthnasol i fwy neu lai unrhyw economi ddatblygedig yn y byd, ac rydym ni'n gwybod nad yw'r math honno o ymagwedd unffurf at ddatblygiad economaidd yn gweithio. Mae angen i chi ddeall mewn gwirionedd ble mae eich manteision cystadleuol.
Nawr, fe gawsom ni'r ymgais honno, rwy'n credu, gyda'r rhestr sectoraidd a oedd gennym yn flaenorol. Yn wir, roedd yn rhannol lwyddiannus. Rydych chi'n dweud mewn gwirionedd yn y cynllun gweithredu economaidd:
Ers 2009, ein dull fu cefnogi sectorau unigol, ac mae llawer ohonynt, fel y diwydiannau creadigol...wedi dod yn hanesion o lwyddiant mawr.
Cymaint o hanes o lwyddiant fel nad oes sôn am hynny eto yn y cynllun gweithredu economaidd. Roedd gwyddorau bywyd, eto, yn sector twf a oedd yn gonglfaen, fe'i nodwyd yn y strategaeth arloesi o dim ond tair blynedd yn ôl, ond mae wedi diflannu, ar wahân i gyfeiriad digyswllt i roi pwyslais newydd i'r ganolfan gwyddorau bywyd y tu ôl i ni yn y fan yma, sydd wedi bod yn hanner gwag ers i chi ei chreu.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at arloesi—derbyniol iawn fel thema, ond mae eich Llywodraeth chi yn gweithredu toriad o 78 y cant ar y gwariant ar arloesi y flwyddyn nesaf. Fe wnaethoch chi israddio'r swydd cyfarwyddwr arloesedd o fewn Llywodraeth Cymru. Rydych chi'n diddymu'r cyngor cynghorol ar arloesi ac rydych chi'n mynd i'w ddisodli gan is-bwyllgor o'r corff addysg drydyddol newydd, er bod ymchwil a ddyfynnwyd gan y fenter Creu Sbarc, yr ydych chi'n ei chefnogi, yn nodi nad yw 97 y cant o arloesi yng Nghymru yn digwydd ar feinciau labordai ein prifysgolion, mae'n digwydd ar feinciau gweithio ein busnesau.
Rwy'n credu mai dyna'r maes, Ysgrifennydd y Cabinet, lle mae'r strategaeth ar ei gwanaf, yn fy marn i: mae'n gynllun gweithredu â phum galwad i weithredu ond heb unrhyw esboniad ynghylch pwy fydd yn gweithredu. Pwy sy'n mynd i weithredu? Rydych chi'n diddymu'r 48 o baneli cynghori; mae'n fath o goelcerth fach o'r cwangos, unwaith eto. Rydych chi'n eu disodli gydag un bwrdd cynghori gweinidogol. Dydw i ddim yn deall y gwahaniaeth rhwng hynny a'r cyngor adnewyddu'r economi. Efallai y gallwch chi egluro wrthym ni. Dim ond tri swyddog rhanbarthol ledled Cymru, ac o dan yr haen honno, ac eithrio'r banc datblygu, anialwch sefydliadol.
Ysgrifennydd y Cabinet, nid y ffaith eu bod yn fach yw'r broblem sy'n wynebu busnesau bach mewn cenedl fach, ond bod yn unig, a gwaith y Llywodraeth yw adeiladu'r cyfalaf cymdeithasol hwnnw i greu'r math o sefydliadau economaidd sydd gan wledydd eraill: asiantaeth hyrwyddo masnach a buddsoddiad, mudiad siambr fasnach ar y model cyfandirol, corfforaethau datblygu rhanbarthol, corff arloesi cenedlaethol. Rydym ni'n wynebu'r hyn sy'n cyfateb i newid yn yr hinsawdd yn y maes economaidd, a heriau byd-eang enfawr o Brexit i awtomeiddio, ond rwy'n ofni, Ysgrifennydd y Cabinet, eich bod yn ein gadael ni'n ddiymgeledd yng nghanol y storm honno.
Can I thank the Member for those compliments that he's given to the plan—the elements of the plan that he has welcomed, the change that he has welcomed? And insofar as the criticisms that he also raises, I'll try to address them.
First of all, I think in his final words he presented what he believes is a way forward for Wales, which is to create more bodies, whether that be in terms of international trade or new mini WDAs across the regions of Wales. What we have been clear of is that there is a need to simplify and enhance what we're doing well. We have achieved record levels of employment, we have driven down unemployment to the lowest level in a generation, but we recognise that to deal with the stubborn structural problems, we now need to change direction, and that direction must be to the future.
I know that it's very difficult for some Members to appreciate that the move from nine priority sectors to three thematic national sectors is a radical departure, but one that will mean that wherever a business sat in the traditional silos, provided they are operating in a way that will futureproof them, provided that they are operating in a way that aligns with the calls to action, they will be able to get the appropriate support from Government and support with Government in order to become more productive and more competitive in the future. The industries of the future align with those thematic areas and align with—and, indeed, have to embrace; if they're going to survive, they're going to have to embrace—the principles of the calls to action.
Now, I agree; I agree with the point the Member made at the outset that any economy, to be successful, has to contain three key factors. Actually, those three key factors also relate to businesses themselves, and I think, actually, they were contained in the analysis by Jim Collins in his book Good to Great. He framed it in a slightly different way. He said that you need to face the brutal facts, you need a hedgehog—what you do best, what your unique offer is—and also you have to have the right people on the bus.
In terms of the brutal facts, we know that our productivity is lagging because we need to improve our skills base. We're going to deliver that through the new employability plan. We also know that we need to improve our infrastructure. We're going to do that by building as never before. We also know that we need to improve leadership skills within business, and, again, the calls to action are designed to do that: to offer that financial support, to offer that incentive to improve leadership skills. And, of course, with the focus being in particular—and I know Members in the Chamber have already raised it today—on mental health and well-being in the workplace, if we have a focus on that, by virtue of focusing on that, if we're successful, if businesses are successful, then they will have also achieved improvement, discernible improvement, in terms of leadership practices.
In terms of the other areas that you could constitute as brutal facts—those factors that are holding us back, the barriers—as I said to Russell George, you have to have the right regional economic development vehicle in order to support businesses, and I think it's absolutely right that we do have the regions acting as key influencers with one chief regional officer. But not one office; a whole range of offices across the regions, working, as well, with those officers in local government and with the regional skills partnerships who are able to, in turn, influence Government policy and, in turn, also work with, where necessary, cross-border partners. This will be a new feature of our objective in empowering and growing the regional economies of Wales.
In terms of getting the right people on the bus, Wales is a very, very small country, and when I came into this job, I was somewhat surprised, given the small size of our country, by the number of advisory boards, groups and panels that currently exist—more than 40. I think, by any measure, anybody reasonably minded would suggest that that is too many. Consolidating much of the expertise into a ministerial advisory board, I believe, is the right thing to do in order to not waste people's time, but also in order to bring together experts from across the sectors and from across the regions to work together to be able to share ideas and innovation.
Speaking of innovation, the Member also raised this as a crucial factor in the development of sustainable and resilient economies—highly productive economies. Well, our call to action has innovation running through its veins. The challenge proposals are designed to extract the best innovation and the best calls for innovation from across the business community. In terms of the actors, well, the actors are our partners with us: in business, in trade unions, in social enterprise. We must work together—we are all actors. And in terms of what our unique offer is, it has to be our people, our human capital.
That's why I am determined, through the economic contract, to ensure that people in Wales don't wake up each working day dreading the working day ahead of them, but get up looking forward to work, being productive in the workplace. Caroline Jones was right; £15 billion is lost in productivity as a consequence of people turning up at work and not being able to operate to the best of their ability. I want Wales to be known as a place where people want to work, where they don't just deliver enough during the working day, but where they excel, where they have unique skills—all of them—and they are able to utilise their skills, where they have transferable skills, where they have secure employment, but also know, and have the security of mind knowing, that they have the skills that can easily be transferred to other occupations should they lose their place of employment. And I want another additional unique prospect for Wales being a fair-work country. We have to set our ambitions high insofar as the country and the values and the principles of Wales are concerned, and this action plan sets out to do just that.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am y ganmoliaeth a roddodd i'r cynllun—yr elfennau o'r cynllun y mae ef wedi'u croesawu, y newid y mae ef wedi'i groesawu? Ac o ran y feirniadaeth y mae ef hefyd yn ei nodi, ceisiaf ymdrin â hynny.
Yn gyntaf oll, rwy'n credu yn ei eiriau olaf iddo gyflwyno yr hyn y mae o'r farn sy'n ffordd ymlaen i Gymru, sef creu mwy o gyrff, boed hynny o ran masnach ryngwladol neu asiantaethau datblygu Cymru newydd bach ar draws rhanbarthau Cymru. Yr hyn yr ydym ni wedi bod yn glir yn ei gylch yw bod angen symleiddio a gwella'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yn dda. Rydym ni wedi cyflawni'r lefelau uchaf erioed o gyflogaeth, rydym wedi gostwng diweithdra i'r lefel isaf mewn cenhedlaeth, ond rydym yn cydnabod er mwyn ymdrin â phroblemau strwythurol ystyfnig, bod angen i ni newid cyfeiriad yn awr, ac mae'n rhaid mynd i gyfeiriad y dyfodol.
Rwy'n gwybod ei bod yn anodd iawn i rai Aelodau werthfawrogi bod symud o naw sector blaenoriaeth i dri sector cenedlaethol thematig yn newid cyfeiriad sylweddol, ond mae'n un a fydd yn golygu, pryd bynnag yr oedd busnes yn sefyll yn y seilos traddodiadol, ar yr amod eu bod yn gweithredu mewn ffordd a fydd yn eu diogel at y dyfodol, ar yr amod eu bod yn gweithredu mewn ffordd sy'n cyd-fynd â'r galwadau i weithredu, y byddant yn gallu cael y cymorth priodol gan y Llywodraeth a chymorth gyda'r Llywodraeth er mwyn dod yn fwy cynhyrchiol ac yn fwy cystadleuol yn y dyfodol. Mae diwydiannau'r dyfodol yn cyd-fynd â'r meysydd thematig hynny ac yn cyd-fynd â—ac, yn wir, mae'n rhaid iddyn nhw gofleidio; os ydyn nhw'n mynd i oroesi, mae'n rhaid iddyn nhw gofleidio—egwyddorion y galwadau i weithredu.
Nawr, rwy'n cytuno; rwy'n cytuno â'r pwynt a wnaeth yr Aelod ar y dechrau bod yn rhaid i unrhyw economi, i fod yn llwyddiannus, gynnwys tri ffactor allweddol. Mewn gwirionedd, mae'r tri ffactor allweddol hynny hefyd yn ymwneud â busnesau eu hunain, ac rwy'n credu, mewn gwirionedd, eu bod wedi'u cynnwys yn y dadansoddiad gan Jim Collins yn ei lyfr Good to Great. Gwnaeth ef ei fframio mewn ffordd ychydig yn wahanol. Dywedodd fod yn rhaid ichi wynebu'r ffeithiau creulon, bod angen draenog arnoch chi—yr hyn yr ydych chi'n ei wneud orau, y peth unigryw yr ydych chi'n ei gynnig—a hefyd bod angen i chi fod â'r bobl iawn ar y bws.
O ran y ffeithiau creulon, rydym ni'n gwybod bod ein cynhyrchiant yn llusgo y tu ôl oherwydd bod angen inni wella ein sylfaen sgiliau. Rydym ni'n mynd i gyflawni hynny drwy ein cynllun cyflogadwyedd newydd. Rydym ni hefyd yn gwybod bod angen inni wella ein seilwaith. Rydym ni'n mynd i wneud hynny drwy adeiladu mwy nag erioed o'r blaen. Rydym ni hefyd yn gwybod bod angen inni wella sgiliau arwain o fewn busnes, ac, unwaith eto, mae'r galwadau i weithredu wedi'u cynllunio i wneud hynny: i gynnig y cymorth ariannol hwnnw, i gynnig y cymhelliant hwnnw i wella sgiliau arweinyddiaeth. Ac, wrth gwrs, gan fod y pwyslais yn benodol—a gwn fod Aelodau yn y Siambr eisoes wedi ei godi heddiw—ar iechyd meddwl a lles yn y gweithle, os oes gennym bwyslais ar hynny, drwy ganolbwyntio ar hynny, os ydym ni'n llwyddiannus, os yw busnesau yn llwyddiannus, yna byddan nhw hefyd wedi cyflawni gwelliant, gwelliant amlwg, o ran arferion arweinyddiaeth.
O ran y meysydd eraill y gallech chi eu hystyried yn ffeithiau creulon—y ffactorau hynny sy'n ein dal yn ôl, y rhwystrau—fel y dywedais wrth Russell George, mae'n rhaid bod gennych y cyfrwng datblygu economaidd rhanbarthol cywir er mwyn cefnogi busnesau, ac rwy'n credu ei bod yn hollol iawn fod gennym y rhanbarthau yn gweithredu fel dylanwadwyr allweddol gydag un prif swyddog rhanbarthol. Ond nid un swyddfa; ystod gyfan o swyddfeydd ar draws y rhanbarthau, yn gweithio, hefyd, gyda'r swyddogion hynny mewn llywodraeth leol a gyda'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol sy'n gallu, yn eu tro, ddylanwadu ar bolisi'r Llywodraeth ac, yn eu tro, gweithio hefyd gyda, pan fo angen, partneriaid traws-ffiniol. Bydd hyn yn nodwedd newydd o'n hamcan i rymuso a thyfu economïau rhanbarthol Cymru.
O ran sicrhau bod y bobl iawn ar y bws, mae Cymru yn wlad fach iawn, iawn, a phan ddechreuais i yn y swydd hon, roeddwn i'n synnu braidd, o ystyried maint bach ein gwlad, bod cynifer o fyrddau cynghori, grwpiau a phaneli yn bodoli ar hyn o bryd—mwy na 40. Rwy'n credu, pa bynnag ffordd yr ydych yn eu mesur, y byddai unrhyw un rhesymol yn awgrymu bod hynny'n ormod. Cydgrynhoi llawer o'r arbenigedd mewn bwrdd cynghori gweinidogol, yn fy marn i, yw'r peth iawn i'w wneud er mwyn peidio â gwastraffu amser pobl, ond hefyd er mwyn dwyn ynghyd arbenigwyr o'r holl sectorau ac o'r holl ranbarthau i weithio gyda'i gilydd i allu rhannu syniadau ac arloesedd.
A sôn am arloesi, cododd yr Aelod hyn hefyd fel ffactor hollbwysig yn natblygiad economïau cynaliadwy a chydnerth—economïau cynhyrchiol iawn. Wel, mae ein galwad i weithredu yn cynnwys arloesedd ymhob rhan ohono. Mae'r cynigion her wedi'u cynllunio i echdynnu'r arloesi gorau a'r galwadau gorau am arloesedd o bob rhan o'r gymuned fusnes. O ran y gweithredwyr, wel, y gweithredwyr yw ein partneriaid gyda ni: mewn busnes, mewn undebau llafur, mewn mentrau cymdeithasol. Mae'n rhaid inni weithio gyda'n gilydd—rydym ni i gyd yn weithredwyr. Ac o ran beth yw ein cynnig unigryw, mae'n rhaid mai ein pobl yw hwnnw, ein cyfalaf dynol.
Dyna pam yr wyf yn benderfynol, drwy'r contract economaidd, i sicrhau nad yw pobl yng Nghymru yn deffro bob diwrnod gwaith yn ofni'r diwrnod gwaith sydd o'u blaenau, ond yn codi yn edrych ymlaen at fynd i'r gwaith, bod yn gynhyrchiol yn y gweithle. Roedd Caroline Jones yn iawn; mae £15 biliwn yn cael ei golli mewn cynhyrchiant o ganlyniad i bobl yn dod i'r gwaith ond heb fod yn gallu gweithredu hyd eithaf eu gallu. Rwyf i eisiau i Gymru gael ei hadnabod fel man lle mae pobl eisiau gweithio, lle nad ydyn nhw ond yn cyflawni digon yn ystod y diwrnod gwaith, ond lle maen nhw'n rhagori, lle mae ganddyn nhw sgiliau unigryw—pob un ohonyn nhw—a'u bod yn gallu defnyddio eu sgiliau, lle mae ganddyn nhw sgiliau trosglwyddadwy, lle mae ganddyn nhw gyflogaeth sicr, ond hefyd eu bod yn gwybod, a bod ganddyn nhw y sicrwydd o wybod, bod ganddyn nhw y sgiliau y gellir eu trosglwyddo'n rhwydd i alwedigaethau eraill pe bydden nhw'n colli eu man cyflogaeth. Ac rwyf i eisiau gobaith unigryw ychwanegol arall i Gymru fod yn wlad gwaith teg. Mae'n rhaid i'r nod fod yn uchel ar gyfer Cymru, ei gwerthoedd a'i hegwyddorion, a nod y cynllun gweithredu hwn yw gwneud yn union hynny.
Thank you. I am going to have to ask for shorter answers, though, Minister. We've had two very lengthy answers to only two questions, and we're way past into the third sector of this statement. I have four speakers, so it's going to be—. We're going to have to have tighter answers. Hefin David.
Diolch. Ond mae'n rhaid i mi ofyn am atebion byrrach, Gweinidog. Rydym ni wedi cael dau ateb hir iawn i ddau gwestiwn yn unig, ac rydym ni ymhell i mewn i drydedd rhan y datganiad hwn. Mae gennyf bedwar siaradwr, felly mae'n mynd i fod—. Mae'n rhaid i ni gael atebion mwy cryno. Hefin David.
I welcome the economic plan, and Adam Price has already made reference in the Chamber to my Cardiff University briefing back in September. I had no sight of the action plan before the embargo, but I would say that it does reflect some of the things that we've been talking about as backbenchers on this side of the Chamber, certainly the introduction, and particularly the foundational economy. You mentioned human capital, Adam Price mentioned social capital, and I think that is the key. I don't think you answer that question, though, through institution building, it's got to be said; I think you answer it through skill building, which was the gist of my question to the First Minister earlier. I think that's what the focus should be, particularly in the foundational sector.
So, in order to recognise the time constraints and cut things short, I'd like to reflect on that question I asked the First Minister earlier. Where you've got microfirms and self-employed people bidding for contracts collectively, how do you ensure—and how will this plan ensure—those foundational sectors are able to continue and sustain their collaborative working through skill development, sustain that collaborative working beyond the contracts to which they apply, to ensure that you aren't just creating a short-term collaborative approach, but you're sustaining that for the longer term?
Rwy'n croesawu’r cynllun economaidd, ac mae Adam Price eisoes wedi cyfeirio yn y Siambr at fy sesiwn briffio gan Brifysgol Caerdydd yn ôl ym mis Medi. Ni chefais weld y cynllun gweithredu cyn yr embargo, ond byddwn i'n dweud nad yw'n adlewyrchu rhai o'r pethau yr ydym ni wedi bod yn eu trafod fel Aelodau meinciau cefn ar yr ochr hon i'r Siambr, yn sicr y cyflwyniad ac yn arbennig yr economi sylfaenol. Gwnaethoch chi sôn am gyfalaf dynol, soniodd Adam Price am gyfalaf cymdeithasol, ac rwy'n credu bod hynny'n allweddol. Dydw i ddim yn credu eich bod yn ateb y cwestiwn hwnnw, fodd bynnag, drwy adeiladu sefydliad, mae'n rhaid i mi ddweud; rwy'n credu eich bod yn ei ateb drwy adeiladu sgiliau, sef hanfod fy nghwestiwn i'r Prif Weinidog yn gynharach. Rwy'n credu mai dyna y dylid canolbwyntio arno, yn enwedig yn y sector sylfaenol.
Felly, er mwyn cydnabod y cyfyngiadau amser a bod yn gryno, hoffwn i fyfyrio ar y cwestiwn hwnnw a ofynnais i'r Prif Weinidog yn gynharach. Pan fo gennych chi gwmnïau micro a phobl hunangyflogedig yn cynnig am gontractau ar y cyd, sut ydych chi'n sicrhau—a sut y bydd y cynllun hwn yn sicrhau—bod y sectorau sylfaenol hynny yn gallu parhau a chynnal eu gwaith ar y cyd drwy ddatblygu sgiliau, cynnal y gwaith ar y cyd hwnnw y tu hwnt i'r contractau y maen nhw'n gwneud cais ar eu cyfer, er mwyn sicrhau nad ydych chi ond yn creu dull cydweithredol tymor byr, ond eich bod yn cynnal hynny ar gyfer y tymor hwy?
I do think that Be The Spark, albeit a new initiative, is one that is already making great progress in bringing together stakeholders from across academia, finance and Government, and ensuring that the collaboration stretches over the long term, and stretches beyond traditional boundaries and silos. But I also think that if the Member looks at—I think it's page 16 in particular—there is a particular focus on disaggregating components of major procurement exercises so that we can better benefit smaller and medium-sized enterprises. It's absolutely essential, though, that microbusinesses and people who are self-employed get opportunities to get on the procurement ladder and grow as a consequence, and we're working to ensure—with the work that is taking place by my colleague Mark Drakeford—that people who are self-employed and people who operate microbusinesses are able to take advantage of all procurement opportunities in their local area. There is a lot of work that can be done in the coming months in implementing this plan, but also in taking full advantage of the reforms that have been taken forward by Mark Drakeford, which could and should benefit micro-sized firms across Wales. I think in particular the pilots that are taking place in the Valleys taskforce area concerning Better Jobs Closer to Home offer a template for this sort of improved opportunity across Wales, and certainly I'm looking forward to seeing the outcomes of those pilots. I have every confidence in them being successful and enabling us to extend the same principles across the Welsh economy.
Rwy'n credu bod Creu Sbarc, er ei bod yn fenter newydd, yn un sydd eisoes yn gwneud cynnydd mawr o ran dwyn ynghyd rhanddeiliaid o bob rhan o'r byd academaidd, cyllid a Llywodraeth, ac sy'n sicrhau bod y cydweithio yn ymestyn dros y tymor hir, ac yn ymestyn y tu hwnt i ffiniau traddodiadol a seilos. Ond rwy'n credu hefyd os bydd yr Aelod yn edrych ar—tudalen 16 yn benodol, rwy'n credu—mae pwyslais penodol ar ddadgyfuno cydrannau o ymarferion caffael mawr er mwyn i ni allu bod o fwy o fudd i fentrau bach a chanolig. Mae'n gwbl hanfodol, fodd bynnag, bod microfusnesau a phobl sy'n hunangyflogedig yn cael cyfleoedd i gamu ar yr ysgol gaffael a thyfu o ganlyniad i hynny, ac rydym ni'n gweithio i sicrhau—gyda'r gwaith sy'n cael ei wneud gan fy nghyd-Aelod Mark Drakeford—bod pobl sy'n hunangyflogedig a phobl sy'n gweithredu microfusnesau yn gallu manteisio ar bob cyfle i gaffael yn eu hardal leol. Mae llawer o waith y gellir ei wneud yn y misoedd nesaf i weithredu'r cynllun hwn, ond hefyd o ran cymryd mantais lawn o'r diwygiadau y gwnaeth Mark Drakeford fwrw ymlaen â nhw, a allai ac a ddylai fod o fudd i gwmnïau maint micro ledled Cymru. Rwy'n credu yn arbennig bod y cynlluniau treialu sydd ar waith yn ardal tasglu'r Cymoedd ynghylch swyddi gwell yn nes at y cartref yn cynnig templed ar gyfer y math hwn o gyfle gwell ledled Cymru, ac yn sicr rwy'n edrych ymlaen at weld canlyniadau'r cynlluniau treialu hynny. Mae gennyf bob ffydd y byddan nhw'n llwyddiannus ac y bydda nhw'n ein galluogi i ymestyn yr un egwyddorion ar draws economi Cymru.
We in UKIP welcome this plan and recognise such things as the central Cardiff enterprise zone, which has been a major success story for Wales's financial and professional services sector. We would hope that it's a model for further expansion across all sectors of the economy. We also note the Cabinet Secretary's past admission that, with all the challenges that we face in Wales, we can only succeed in partnership with the business sector. Those challenges include digitalisation, automation and an ageing population, all difficult obstacles to overcome. But if we are successful in dealing with this change of pace in our economy, it will establish Wales's future for generations to come.
Whilst having some political differences with the Cabinet Secretary, I sincerely do not want him to fail in his comprehensive ambitions for the Welsh economy. But can I ask him to note that the key enablers to economic success must include business support for the private sector, which should involve access to finance and minimum regulation, taxation or public sector intervention; a robust support regime for innovation and entrepreneurship in partnership with our universities; and, perhaps most of all, investment in our youth in the form of the very best education, both academically and vocationally? Above all, we must instil aspiration in our youth, who are partners in this enterprise. The road to long-term improvement can only come through raising the education and training levels of our people, especially in ensuring that adequate literacy and numeracy levels are universal. But it must be pointed out that even the right educational policies will not alone be sufficient to change Wales's economic position. However, it is a necessary element that few, if any, would dispute.
In order to achieve its economic objectives, the Welsh Government needs to have a system of targeting companies who provide higher value and a greater degree of sustainable tenure in Wales than has hitherto been the case. We must move away from a satellite companies approach to one that encourages those who will locate their headquarters in Wales.
Economic development does not just happen. There is no invisible force that creates jobs, provides new investment or expands the tax base authority of local government. It is people and organisations who make economic development happen, either through private or collective decisions. We need a heavy emphasis on investing in science and technology research and development in this country's self-established goals, and we need to understand the failures of the past—the 'clear red water' ideology that led us to what are termed the wasted years, where billions of pounds of so-called European money has been spent with little or no improvement in the economic prosperity of the nation or its people.
Wales can no longer afford an economy that is based on a bloated public sector that adds little or no financial benefits to the economy. Economic policy in Wales needs to be considered and assimilated with appropriate adaptations to local conditions. We acknowledge the current situation of the Welsh economy can be described as challenging: gross value added lower than the UK average, our country's peripheral position, the lack of large conurbations and relatively low skill levels in the general population all exacerbate the difficulties Wales faces. We in UKIP welcome the economic ambitions, including the plans, and look forward to a stronger economy it promises that will hopefully benefit all of Welsh society.
Rydym ni yn UKIP yn croesawu'r cynllun hwn ac yn cydnabod pethau fel parth menter canol Caerdydd, sydd wedi bod yn llwyddiant mawr i sector gwasanaethau ariannol a phroffesiynol Cymru. Rydym yn gobeithio y bydd yn fodel ar gyfer rhagor o ehangu ar draws pob sector o'r economi. Nodwn hefyd gyfaddefiad Ysgrifennydd y Cabinet yn y gorffennol, o ystyried yr holl heriau yr ydym yn eu hwynebu yng Nghymru, y gallwn lwyddo dim ond mewn partneriaeth â'r sector busnes. Mae'r heriau hynny yn cynnwys digideiddio, awtomatiaeth a phoblogaeth sy'n heneiddio, pob un ohonyn nhw'n rhwystrau anodd eu goresgyn. Ond os ydym ni'n llwyddiannus wrth ymdopi â'r newid cyflymdra hwn yn ein heconomi, bydd yn sefydlu dyfodol Cymru am genedlaethau i ddod.
Er bod rhai gwahaniaethau gwleidyddol rhyngof i ac Ysgrifennydd y Cabinet, yn sicr nid wyf am iddo fethu yn ei uchelgeisiau cynhwysfawr ar gyfer economi Cymru. Ond a gaf i ofyn iddo nodi bod yn rhaid i alluogwyr allweddol llwyddiant economaidd gynnwys cymorth busnes ar gyfer y sector preifat, a dylai hyn gynnwys y gallu i gael cyllid a chyn lleied o reoleiddio, trethi ac ymyrraeth gan y sector cyhoeddus â phosibl; cyfundrefn cymorth gadarn ar gyfer arloesedd ac entrepreneuriaeth mewn partneriaeth â'n prifysgolion; ac efallai yn fwy na dim, buddsoddi yn ein pobl ifanc ar ffurf yr addysg gorau posibl, yn academaidd ac yn alwedigaethol? Yn anad dim, mae'n rhaid inni ennyn dyhead yn ein pobl ifanc, sy'n bartneriaid yn y fenter hon. Dim ond trwy godi lefelau addysg a hyfforddiant ein pobl y gallwn fod ar y ffordd i welliant tymor hir, yn enwedig o ran sicrhau bod lefelau llythrennedd a rhifedd digonol gan bawb. Ond mae'n rhaid nodi na fydd hyd yn oed y polisïau addysgol iawn ar eu pennau eu hunain yn ddigon i newid sefyllfa economaidd Cymru. Fodd bynnag, mae'n elfen angenrheidiol na fyddai braidd neb, os o gwbl, yn dadlau yn ei chylch.
Er mwyn cyflawni ei hamcanion economaidd, mae angen i Lywodraeth Cymru fod â system o dargedu cwmnïau sy'n darparu gwerth uwch a mwy o ddeiliadaeth gynaliadwy yng Nghymru nag sydd wedi bod yn y gorffennol. Mae'n rhaid inni symud oddi wrth ymagwedd is-gwmnïau i un sy'n annog y rhai hynny a fydd yn lleoli eu pencadlys yng Nghymru.
Nid yw datblygu economaidd yn digwydd ar ei ben ei hun. Nid oes unrhyw rym anweledig sy'n creu swyddi, yn darparu buddsoddiad newydd neu'n ehangu awdurdod sylfaen drethu Llywodraeth Leol. Pobl a sefydliadau sy'n gwneud i ddatblygu economaidd ddigwydd, naill ai drwy benderfyniadau preifat neu ar y cyd. Mae angen pwyslais trwm ar fuddsoddi mewn ymchwil a datblygu gwyddoniaeth a thechnoleg fel amcanion hunansefydledig y wlad hon, ac mae angen inni ddeall methiannau'r gorffennol—yr ideoleg 'dŵr coch clir' sydd wedi ein harwain at yr hyn a elwir y blynyddoedd a wastraffwyd, pan wariwyd biliynau o bunnoedd o'r hyn a elwir yn arian Ewropeaidd gydag ychydig iawn neu ddim gwelliant i ffyniant economaidd y genedl na'i phobl.
Ni all Cymru bellach fforddio economi sy'n seiliedig ar sector cyhoeddus chwyddedig sy'n ychwanegu ychydig iawn neu ddim manteision ariannol i'r economi. Mae angen ystyried a chymhathu polisi economaidd yng Nghymru gydag addasiadau priodol i amodau lleol. Rydym ni'n cydnabod y gellir disgrifio sefyllfa bresennol economi Cymru fel bod yn heriol: mae gwerth ychwanegol gros sy'n is na chyfartaledd y DU, sefyllfa ymylol ein gwlad, diffyg cytrefi mawr a lefelau sgiliau cymharol isel yn y boblogaeth gyffredinol i gyd yn gwaethygu'r anawsterau y mae Cymru yn eu hwynebu. Rydym ni yn UKIP yn croesawu'r uchelgeisiau economaidd, gan gynnwys y cynlluniau, ac rydym ni'n edrych ymlaen at yr economi gryfach y maen nhw'n ei haddo a fydd, gobeithio, er lles bob rhan o gymdeithas Cymru.
I don't think I actually heard a question from the UKIP spokesperson, but I'm sure there were some comments that you could perhaps briefly respond to.
Dydw i ddim yn credu fy mod i wedi clywed cwestiwn gan lefarydd UKIP, mewn gwirionedd, ond rwy'n siŵr y bu rhai sylwadau y gallech chi efallai ymateb yn fyr iddyn nhw.
I'd like to thank the Member for welcoming the economic action plan, and for giving it his party's best wishes. The Member raises some important points about education, and the role that education and skills training has in developing a modern and secure economy.
I think, also, the Member touched on—. I think it's worth, actually, my reflecting on the point that was made about appropriate regulation. There is a Welsh Ministers' business service that currently exists, but we will be looking at strengthening that service, working with the council for economic development and the new ministerial advisory board in shaping regulation that is appropriate—regulations that are fit for purpose, of course minimal regulation, but also regulation that protects people as well as ensuring that businesses are as competitive as they can possibly be. And I would say that whilst employment numbers within the public sector have indeed reduced in recent times, the public sector still offers £6 billion of procurement opportunities for the private sector, and it's essential that Welsh-based companies are able to take full advantage of those opportunities.
In terms of growth potential, well, that's going to be part of the economic contract: if you you're going to get to base camp, you're going to have to prove that you have growth potential. And then, as part of the climb to the summit, we will offer, through the calls to action, an opportunity to draw down Welsh Government funding and support if you are willing to headquarter in Wales, because I think every person in this Chamber would recognise the need to have more HQs in our country.
Hoffwn ddiolch i'r Aelod am groesawu'r cynllun gweithredu economaidd, ac am roi dymuniadau gorau ei blaid iddo. Mae'r Aelod yn codi rhai pwyntiau pwysig ynghylch addysg a'r swyddogaeth sydd gan addysg a hyfforddiant sgiliau wrth ddatblygu economi fodern a diogel.
Hefyd, rwy'n credu bod yr Aelod wedi crybwyll—. Rwy'n meddwl, mewn gwirionedd, ei bod werth i mi fyfyrio ar y pwynt a wnaethpwyd ynghylch rheoleiddio priodol. Ceir gwasanaeth busnes Gweinidogion Cymru sy'n bodoli ar hyn o bryd, ond byddwn yn ceisio cryfhau'r gwasanaeth hwnnw, gan weithio gyda chyngor datblygu'r economi a'r bwrdd cynghori'r Gweinidog newydd wrth lunio rheoliadau priodol—rheoliadau sy'n addas i'w diben, cyn lleied o reoliadau â phosibl, wrth gwrs, ond hefyd rheoliadau sy'n diogelu pobl yn ogystal â sicrhau bod busnesau mor gystadleuol ag y gallant fod. Ac rwyf i'n credu, er bod y niferoedd a gyflogir yn y sector cyhoeddus wedi gostwng yn ddiweddar, bod y sector cyhoeddus yn dal i gynnig £6 biliwn o gyfleoedd caffael ar gyfer y sector preifat, ac mae'n hanfodol bod cwmnïau o Gymru yn gallu manteisio'n llawn ar y cyfleoedd hynny.
O ran y potensial i dyfu, wel, bydd hynny'n rhan o'r contract economaidd: os ydych chi'n mynd i gyrraedd y cam cyntaf, mae'n rhaid i chi brofi bod gennych chi'r potensial i dyfu. Ac yna, yn rhan o'r daith i'r copa, byddwn yn cynnig, drwy'r galwadau i weithredu, cyfle i ddefnyddio cyllid a chymorth Llywodraeth Cymru os ydych chi'n barod i leoli eich pencadlys yng Nghymru, oherwydd fy mod i'n credu y byddai pawb yn y Siambr hon yn cydnabod yr angen i gael mwy o bencadlysoedd yn ein gwlad.
I'd like to start by congratulating you, Cabinet Secretary, on the publication of your long-awaited economic action plan, and looking at the way it's cross-cutting across all aspects of Government, I think it very much was worth the wait.
I welcome, in particular, the commitment to develop new structures to support the key foundational aspects of the Welsh economy. This is something that I, along with other backbench Labour AMs, have been calling for for some time. With around four in 10 Welsh jobs being based in the foundational economy, this area, I would argue, has never yet been properly integrated into Welsh economic policy. So, I'm very glad that you have redressed this.
I have two questions for you today. Firstly, we know that there can be challenges around the quality of jobs in these foundational sectors. How do you plan to work with foundational employers to improve the social ask of their firms and enhance their employment offer? And secondly, I welcome your reference to simplifying business support structures too. I know that evidence already heard as part of the cross-party group inquiry on small shops into entrepreneurship has strongly supported this, but what can the Welsh Government do around supporting those entrepreneurs who may have a great idea but who lack the time, capacity or skills to apply for funding?
Hoffwn ddechrau drwy eich llongyfarch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am gyhoeddi eich cynllun gweithredu economaidd hir-ddisgwyliedig, ac o weld y ffordd y mae'n drawsbynciol ar draws pob agwedd ar Lywodraeth, rwy'n credu y bu'n sicr werth aros amdano.
Rwy'n croesawu, yn benodol, yr ymrwymiad i ddatblygu strwythurau newydd i gefnogi agweddau sylfaenol allweddol ar economi Cymru. Mae hyn yn rhywbeth yr wyf i, ynghyd ag ACau Llafur eraill o'r meinciau cefn, wedi bod yn galw amdano ers peth amser. O ystyried bod tua phedwar o bob 10 o swyddi Cymru yn yr economi sylfaenol, byddwn yn dadlau nad yw'r maes hwn erioed wedi'i integreiddio'n briodol ym mholisi economaidd Cymru hyd yn hyn. Felly, rwy'n falch iawn eich bod chi wedi unioni hyn.
Mae gennyf ddau gwestiwn i chi heddiw. Yn gyntaf, gwyddom y gall fod heriau o ran ansawdd swyddi yn y sectorau sylfaenol hyn. Sut ydych chi'n bwriadu gweithio gyda chyflogwyr sylfaenol i wella gofynion cymdeithasol eu cwmnïau a gwella'r hyn y maen nhw'n ei gynnig o ran cyflogaeth? Ac yn ail, rwy'n croesawu eich cyfeiriad at symleiddio'r strwythurau cymorth busnes hefyd. Rwy'n gwybod bod tystiolaeth sydd eisoes wedi'i chlywed yn rhan o ymchwiliad y grŵp trawsbleidiol ar siopau bach i entrepreneuriaeth wedi cefnogi hyn yn gryf, ond beth all Llywodraeth Cymru ei wneud ynghylch cynorthwyo'r entrepreneuriaid hynny sydd â syniad gwych, efallai, ond sy'n brin o amser, adnoddau neu sgiliau i wneud cais am arian?
Can I thank Vikki Howells for her questions and put on record my thanks to her, and to colleagues, for the encouragement that is being given for developing an approach that will support the foundation economy across Wales—an economy that, in many parts of Wales, is the only economy? I think many of the most marginalised communities in Wales are those that have great potential to develop the foundation economy over other parts of the economy, other sectors of the economy. It's going to be incredibly important, as we move forward, to recognise that some big societal challenges that we face—an aging population and the childcare demands that are faced across communities—are also huge opportunities to grow the foundation economy.
But each of the four foundation sectors that we have identified have their own unique challenges, own unique opportunities, and will therefore have different interventions applied to them. For the care sector, for example, there is particular need to address the skills challenge and the need for more sustainable business models. So, we'll be working with the sector to develop—again through short, sharp, task and finish work, aligned to the ministerial advisory board—we'll be looking at solutions that deal with those challenges.
In retail, we know that a major problem facing the retail sector is competition posed by online retail, but also the lack of quality places where people can feel safe, where people can feel good shopping. Therefore, it's absolutely essential that, as part of the intervention to support the retail sector, we look at enhancing the quality of place across communities in Wales.
For tourism—well, tourism has already been invested heavily in by the Welsh Government, but it continues to possess huge potential. In all likelihood, given changes to the way that we work, people will have more leisure time in the years to come, and therefore there is great potential to fill that leisure time with business opportunities within the tourism sector.
And then with food—well, there is a good story to tell for the Welsh food sector. I think exports in the past few years have risen by approximately 95 per cent. We have carved out a very distinct, high-quality identity as a food-producing nation. We wish to support an improvement and an increase in the quality and availability of food produce, again working with the sector in this regard.
Each of the approaches will therefore be different, but in order to drive up—and Vikki was absolutely right, some of these areas of economic activity offer, I'm afraid, job opportunities that are currently poorly paid and are not secure. But interventions in the foundation sectors will also be relevant to the economic contract, and dependent on those criteria being met. Where those criteria cannot be met, there will be support offered through other means, and in particular for smaller and medium-sized enterprises—and there are a huge number of those in the foundation economy—there will be the support Business Wales, the development bank, of course, and other services outside of Government.
Our intention is to offer the incentive to become a responsible employer, a fair working place of employment, and that should apply not just to advanced manufacturing and fintech and life sciences, it should also apply, Deputy Presiding Officer, to those sectors in the foundational economy.
A gaf i ddiolch i Vikki Howells am ei chwestiynau a chofnodi fy niolch iddi, ac i gyd-Aelodau, am yr anogaeth a roddir i ddatblygu dull a fydd yn cefnogi'r economi sylfaenol ledled Cymru—yr unig fath o economi mewn sawl rhan o Gymru. Rwy'n credu mai llawer o'r cymunedau mwyaf ymylol yng Nghymru yw'r rhai sydd â photensial mawr i ddatblygu'r economi sylfaenol yn hytrach na rhannau eraill o'r economi, sectorau eraill yr economi. Mae'n mynd i fod yn anhygoel o bwysig, wrth inni symud ymlaen, i gydnabod bod rhai o'r heriau cymdeithasol mawr sy'n ein hwynebu—poblogaeth sy'n heneiddio a gofynion gofal plant a wynebir ar draws cymunedau—hefyd yn gyfleoedd enfawr i dyfu'r economi sylfaenol.
Ond mae gan bob un o'r pedwar sector sylfaenol a nodwyd gennym eu heriau unigryw eu hunain, eu cyfleoedd unigryw ei hunain, ac felly bydd gwahanol ymyraethau yn cael eu defnyddio. Ar gyfer y sector gofal, er enghraifft, mae angen penodol i fynd i'r afael â'r her sgiliau a'r angen am fodelau busnes mwy cynaliadwy. Felly, byddwn yn gweithio gyda'r sector i ddatblygu—eto drwy waith gorchwyl a gorffen cyflym, sydd wedi'i gyfochri â bwrdd cynghori'r Gweinidogion—byddwn yn ystyried atebion sy'n ymdrin â'r heriau hynny.
Ym maes manwerthu, rydym yn gwybod mai problem fawr sy'n wynebu'r sector manwerthu yw cystadleuaeth gan fanwerthwyr ar-lein, ond hefyd y diffyg lleoedd o ansawdd da lle y gall pobl deimlo'n ddiogel, lle y gall pobl deimlo'n dda wrth siopa. Felly, mae'n gwbl hanfodol, yn rhan o'r ymyrraeth i gefnogi'r sector manwerthu, ein bod yn ystyried gwella ansawdd lleoedd ledled cymunedau yng Nghymru.
Ar gyfer twristiaeth—wel, mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi buddsoddi'n helaeth mewn twristiaeth, ond mae potensial enfawr i hynny o hyd. Yn ôl pob tebyg, o gofio'r newidiadau i'r ffordd yr ydym ni'n gweithio, bydd gan bobl fwy o amser hamdden yn y blynyddoedd i ddod, ac felly mae potensial mawr i lenwi'r amser hamdden hwnnw â chyfleoedd busnes yn y sector twristiaeth.
Ac yna gyda bwyd—wel, mae stori dda i'w hadrodd am y sector bwyd yng Nghymru. Rwy'n credu y bu cynnydd o ryw 95 y cant mewn allforion yn yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Rydym ni wedi creu hunaniaeth wahanol iawn, o ansawdd uchel fel cenedl sy'n cynhyrchu bwyd. Rydym ni'n dymuno gwelliant a chynnydd mewn ansawdd cynnyrch bwyd a'r bwyd sydd ar gael i ni, eto gan weithio gyda'r sector yn y cyswllt hwn.
Bydd pob un o'r dulliau felly yn wahanol, ond er mwyn cynyddu—ac roedd Vikki yn hollol iawn, mae rhai o'r meysydd hyn o weithgarwch economaidd, mae arna i ofn, yn cynnig cyfleoedd am swyddi sydd yn talu'n wael ar hyn o bryd ac nid ydyn nhw'n ddiogel. Ond bydd ymyraethau yn y sectorau sylfaenol hefyd yn berthnasol i'r contract economaidd, ac yn dibynnu ar fodloni'r meini prawf hynny. Pan na ellir bodloni'r meini prawf hynny, cynigir cymorth drwy ddulliau eraill, ac yn arbennig ar gyfer mentrau llai a chanolig—ac mae nifer fawr o'r rheini yn yr economi sylfaenol—bydd cymorth gan Busnes Cymru, y banc datblygu, wrth gwrs, a gwasanaethau eraill y tu allan i'r Llywodraeth.
Ein bwriad ni yw cynnig cymhelliant i ddod yn gyflogwr cyfrifol, yn lle gweithio teg, a dylai hynny fod yn berthnasol nid yn unig i weithgynhyrchu uwch a thechnoleg ariannol a gwyddorau bywyd, dylai fod yn wir hefyd, Dirprwy Lywydd, i'r sectorau hynny yn yr economi sylfaenol.
Thank you. And finally, with a question—just one question—Rhianon Passmore.
Diolch. Ac yn olaf, gyda chwestiwn—un cwestiwn yn unig—Rhianon Passmore.
Thank you. I would like to obviously, though, welcome this particularly important and innovative document, and also the innovation around the new economic contracts. My question really is around the potential for the communities of Islwyn around tourism. I wonder how the Cabinet Secretary foresees the future of the Cwmcarn forest scenic drive—it is an area of stunning Welsh landscape, historically and for the future of that community. Also, how would you characterise the Welsh Government's 'Prosperity for All' plan on key sectors, such as within the steel industry, in comparison to the paucity of vision shown in the UK Tory Government's expression of an industrial strategy? Thank you.
Diolch. Er hynny, mae'n amlwg, hoffwn groesawu'r ddogfen arbennig o bwysig ac arloesol hon, a hefyd yr arloesi o ran y contractau economaidd newydd. Mae fy nghwestiwn i mewn gwirionedd yn ymwneud â'r posibiliadau ar gyfer cymunedau Islwyn o ran twristiaeth. Tybed sut mae Ysgrifennydd y Cabinet yn rhagweld dyfodol y daith hyfryd mewn car trwy goedwig Cwmcarn—mae hon yn ardal drawiadol o dirwedd Cymru, yn hanesyddol ac i ddyfodol y gymuned honno. Hefyd, sut byddech chi'n disgrifio cynllun Llywodraeth Cymru 'Ffyniant i bawb' o ran sectorau allweddol, fel yn y diwydiant dur, o'i gymharu â'r diffyg gweledigaeth a ddaw i'r amlwg ym mynegiant Llywodraeth Dorïaidd y DU o strategaeth ddiwydiannol? Diolch.
Can I thank Rhianon Passmore for the questions that she has offered, and also for the determination that she's shown in terms of delivering a reopened Cwmcarn forest drive? I think that would contribute to the place-building objectives of the local authority, and indeed the Member herself—. I'm keen that I and my colleague in Government Dafydd Elis-Thomas take forward, if possible, the proposals to reopen the forest drive, potentially through an investment aligned with the Year of Discovery in 2019.
In terms of steel, no matter how much money we throw at the steel sector, unless it can be globally competitive, ultimately, at some point, it will fail. Therefore, our investment in the future has to be aligned to those calls to action to decarbonise and therefore to become more energy efficient. Investment in research and development brings new products to market sooner and products are facing shorter lifespans: the cycle of a product is shortening by the day. Therefore, our investment in the sector, as with many other sectors, has to be based on making it more competitive and futureproofing it from competition around the world.
A gaf i ddiolch i Rhianon Passmore am y cwestiynau a ofynnodd, a hefyd am y penderfyniad a ddangoswyd ganddi i ailagor y llwybr i geir drwy goedwig Cwmcarn? Credaf y byddai hynny'n cyfrannu at amcanion yr awdurdod lleol i feithrin mangreoedd, ac yn wir yr Aelod ei hun—. Rwy'n awyddus i'm cyd-Weinidog yn y Llywodraeth Dafydd Elis-Thomas a minnau fwrw ymlaen â'r cynigion, os oes modd, i ailagor y llwybr i geir drwy'r goedwig, o bosibl drwy gyfrwng buddsoddiad i gyd-fynd â Blwyddyn Darganfod yn 2019.
O ran dur, ni waeth faint o arian yr ydym yn ei daflu at y sector dur, oni bai y gall fod yn gystadleuol drwy'r byd, yn y pen draw, ar ryw adeg, bydd yn methu. Gan hynny, bydd yn rhaid i'n buddsoddiad i'r dyfodol fod yn gyson â'r galwadau hynny i gymryd camau i ddatgarboneiddio, ac felly ddefnyddio ynni'n fwy effeithlon. Mae buddsoddiad mewn ymchwil a datblygu yn dod â chynhyrchion newydd i'r farchnad yn gynt ac mae cynhyrchion yn wynebu oes fyrrach: mae oes cynnyrch yn byrhau fesul diwrnod. Felly, bydd yn rhaid i'n buddsoddiad yn y sector, fel yn achos llawer o sectorau eraill, fod yn seiliedig ar ei gwneud yn fwy cystadleuol a'i diogelu i'r dyfodol rhag cystadleuaeth ledled y byd.
Thank you very much. Thank you, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn. Diolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 4 on the agenda is a statement by the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services on working together for safer communities, and I call on the Cabinet Secretary, Alun Davies, to make the statement.
Eitem 4 ar yr agenda yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus am weithio gyda'n gilydd i greu cymunedau mwy diogel, ac rwy'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet, Alun Davies, i wneud y datganiad.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Next year marks the twentieth anniversary of the Crime and Disorder Act 1998 that puts statutory partnership working at the heart of efforts to address community safety issues.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Bydd y flwyddyn nesaf yn nodi ugain mlynedd ers Deddf Trosedd ac Anhrefn 1998 sy'n rhoi partneriaeth statudol ar waith wrth wraidd yr ymdrechion i fynd i'r afael â materion diogelwch cymunedol.
Although the partnership principle of the original Act still holds, today’s social, political, economic and environmental conditions in Wales are clearly very different to those in which community safety partnerships were established in the 1990s. Today’s challenges include a range of new types of crime, including modern slavery and hate crime, the escalating threat from international terrorism, the influence of new psychoactive substances and the effects of cyber-enabled offending.
Public service structures in Wales have evolved since 1998 as a result of devolution, and there have been numerous changes to the primary legislation itself. The Auditor General for Wales's critical report 'Community safety in Wales', published in October 2016, suggested that Welsh community safety partnerships were not as effective as they should be. It highlighted important issues including the complex and confusing policy landscape in which partners now operate, and concerns about leadership and accountability in the delivery of community safety priorities. However, the report doesn’t fully reflect our work to create more sustainable partnership approaches to public services delivery. The recommendations are also unlikely to address the challenges and issues that the auditor general himself identifies.
Building on previous work, we have now undertaken a comprehensive and wide-ranging review of community safety partnership working in Wales. I am confident this will help us further develop the many successes of the Welsh Government’s approach. In partnership with the Youth Justice Board Cymru, we have achieved significant and sustained reductions in the number of first-time entrants to the youth justice system. We have halved the number of fire casualties and fires, including grass fires set deliberately. Welsh police forces have recruited an additional 500 community support officers, paid for by the Welsh Government, while many areas in England are losing these valuable community assets. We have introduced groundbreaking legislation to address violence against women, domestic abuse and sexual violence and are leading the way with our pioneering work to address modern slavery.
Announcing the nature and scope of the review in March, the former Cabinet Secretary for Communities and Children, Carl Sargeant, said he wanted the review to be ambitious in its thinking and that the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 gave us an unprecedented opportunity to establish a sustainable approach to safer communities. I am pleased to say that the review has lived up to his hopes, placing the sustainable development principle at the heart of its approach. It has involved the widest possible range of stakeholders, aided by an oversight group with representation from local government, fire and rescue services, police and crime commissioners, the Youth Justice Board Cymru, police chiefs, probation and prison services, the third sector and UK Government departments.
As the review report is being published today, I do not propose to rehearse its conclusions here this afternoon. I will, however, say that I’m very encouraged by the overriding conclusion that, despite the issues and challenges identified by the auditor general, we have much to be proud of and to build upon in establishing a new and shared vision for working together for safer communities. This vision will be achieved through collaborative and integrated multi-agency activity that is evidence based and intelligence led, is supported by appropriate skills and knowledge, is sustainably resourced and matches local needs, engages and involves citizens, takes a preventative approach and intervenes as early as possible, and focuses on long-term improvements and benefits. This is a vision that is underpinned by our Welsh Government ambition to create prosperity for all.
The Welsh Government is therefore committed to a long-term safer communities programme of work in partnership with our devolved and non-devolved partners and stakeholders. The safer communities programme of work will: work with the justice commission for Wales to consider how we can do things differently in Wales and identify options for the development of a distinct Welsh justice system; develop a different relationship and strategic approach with non-devolved community safety partners, which establishes a more effective community safety leadership role for Welsh Government; establish a community safety partnership policy and practice leadership function within the Welsh Government; and, finally, develop new Wales-specific guidance that builds upon the sustainable development principle and the hallmarks of effective partnership. We will consider how to establish a new and inclusive national community safety network for Wales to support future Welsh community safety policy and practice development, and to help to build the appropriate skills and knowledge required. We will explore opportunities for piloting joint thematic inspection arrangements for partnership working around the reducing reoffending theme, and we will consider how to improve community safety funding programmes to secure longer term and more flexible outcomes-focused funding.
Deputy Presiding Officer, I look forward to working with our many partners and stakeholders, both devolved and non-devolved, in leading this programme to help us achieve our ambitions and sustainable vision for safer communities and prosperity for all across Wales.
Er bod yr egwyddor o bartneriaeth yn y Ddeddf wreiddiol yn parhau, mae'r amgylchiadau cymdeithasol, gwleidyddol, economaidd ac amgylcheddol yng Nghymru heddiw yn amlwg yn wahanol iawn i'r rhai a gafwyd pan sefydlwyd y partneriaethau diogelwch cymunedol yn y 1990au. Mae heriau heddiw yn cynnwys amrywiaeth o fathau newydd o droseddau, gan gynnwys caethwasiaeth fodern a throseddau casineb, y bygythiad cynyddol o derfysgaeth ryngwladol, dylanwad sylweddau seicoweithredol newydd ac effeithiau troseddau a gyflawnir ar y we.
Mae strwythurau gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru wedi esblygu ers 1998 o ganlyniad i ddatganoli, a chafwyd nifer o newidiadau i'r ddeddfwriaeth sylfaenol ei hun. Roedd adroddiad beirnidaol Archwilydd Cyffredinol Cymru 'Diogelwch cymunedol yng Nghymru', a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2016, yn awgrymu nad oedd partneriaethau diogelwch cymunedol Cymru mor effeithiol ag y dylen nhw fod. Tynnodd sylw at faterion pwysig, gan gynnwys y dirwedd polisi gymhleth a dryslyd y mae partneriaid bellach yn gweithredu ynddi, ac at bryderon o ran arweinyddiaeth ac atebolrwydd wrth gyflawni blaenoriaethau diogelwch cymunedol. Fodd bynnag, nid yw'r adroddiad yn adlewyrchu'n llawn ein gwaith i greu dulliau o bartneriaeth sy'n gynaliadwy i ddarpariaeth gwasanaethau cyhoeddus. Mae'r argymhellion hefyd yn annhebygol o fynd i'r afael â'r heriau a'r materion y mae'r Archwilydd Cyffredinol ei hun yn eu nodi.
Gan adeiladu ar waith blaenorol, rydym bellach wedi ymgymryd ag adolygiad cynhwysfawr ac eang o bartneriaeth diogelwch cymunedol fel y mae'n gweithio yng Nghymru. Rwy'n hyderus y bydd hyn yn ein helpu i ddatblygu ymhellach ar lwyddiannau niferus dull Llywodraeth Cymru o weithredu. Mewn partneriaeth â Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid Cymru, rydym wedi cyflawni gostyngiadau sylweddol a pharhaus yn nifer y rhai sy'n dod gerbron y system cyfiawnder ieuenctid am y tro cyntaf. Rydym wedi haneru nifer y rhai sy'n marw oherwydd tân a thanau, gan gynnwys tanau glaswellt bwriadol. Mae heddluoedd Cymru wedi recriwtio 500 o swyddogion cymorth cymunedol yn ychwanegol, y talwyd amdanyn nhw gan Lywodraeth Cymru, tra bo llawer o ardaloedd yn Lloegr yn colli'r asedau cymunedol gwerthfawr hyn. Rydym wedi cyflwyno deddfwriaeth arloesol i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ac rydym yn dangos y ffordd gyda'n gwaith arloesol i fynd i'r afael â chaethwasiaeth fodern.
Wrth gyhoeddi natur a chwmpas yr adolygiad ym mis Mawrth, dywedodd cyn-Ysgrifennydd y Cabinet dros gymunedau a phlant, Carl Sargeant, ei fod yn awyddus i'r adolygiad fod yn uchelgeisiol ei feddylfyd a bod Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 wedi rhoi inni gyfle hollol newydd i sefydlu dull cynaliadwy o greu cymunedau mwy diogel. Rwy'n falch o ddweud bod yr adolygiad wedi gwireddu ei obeithion ef, gan osod egwyddor datblygiad cynaliadwy wrth wraidd ei ddull o weithredu. Mae wedi cynnwys yr ystod ehangaf bosibl o randdeiliaid, wedi eu cynorthwyo gan grŵp goruchwylio gyda chynrychiolaeth o Lywodraeth Leol, gwasanaethau tân ac achub, comisiynwyr heddlu a throseddu, Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid Cymru, a phenaethiaid yr heddlu, gwasanaethau prawf a charchardai, y trydydd sector ac adrannau o Lywodraeth y DU.
Gan y bydd yr adolygiad yn cael ei gyhoeddi heddiw, nid wyf i'n bwriadu ymarfer ei gasgliadau o flaen llaw yma y prynhawn yma. Er hynny, rwyf am ddweud fy mod i wedi cael fy nghalonogi'n fawr gan y canlyniad pwysicaf sef, er gwaethaf y materion a'r heriau a nodwyd gan yr Archwilydd Cyffredinol, fod gennym lawer i ymfalchïo ynddo ac i adeiladu arno wrth sefydlu gweledigaeth newydd a chyffredin i gydweithio ar gyfer cymunedau mwy diogel. Caiff y weledigaeth hon ei chyflawni drwy weithgareddau aml-asiantaeth integredig a chydweithredol sy'n yn seiliedig ar dystiolaeth a gaiff ei thywys gan wybodaeth, a gefnogir gan sgiliau a gwybodaeth briodol, a gaiff ei hadnoddau mewn ffordd sy'n gynaliadwy ac yn cyfateb i anghenion lleol, sydd yn ymgysylltu ac yn cynnwys dinasyddion, yn mabwysiadu dull ataliol ac ymyrryd mor gynnar â phosibl, ac sy'n canolbwyntio ar welliannau a manteision hirdymor. Gweledigaeth yw hon a ategwyd gan ein uchelgais yn Llywodraeth Cymru i greu ffyniant i bawb.
Mae Llywodraeth Cymru felly wedi ymrwymo i raglen waith hirdymor o gymunedau mwy diogel mewn partneriaeth â'n partneriaid datganoledig a heb eu datganoli, a rhanddeiliaid. Bydd y rhaglen waith cymunedau mwy diogel yn: gweithio gyda chomisiwn cyfiawnder Cymru i ystyried sut y gallwn wneud pethau'n wahanol yng Nghymru a nodi dewisiadau i ddatblygu system cyfiawnder benodol i Gymru; datblygu perthynas wahanol a dull gweithredu strategol gyda phartneriaid diogelwch cymunedol nad ydyn nhw wedi'u datganoli, sy'n sefydlu swyddogaeth arweinyddiaeth diogelwch cymunedol fwy effeithiol ar gyfer Llywodraeth Cymru; sefydlu polisi partneriaeth diogelwch cymunedol ac ymarfer swyddogaeth arweiniol o fewn Llywodraeth Cymru; ac yn olaf, datblygu canllawiau newydd penodol i Gymru sy'n adeiladu ar yr egwyddor o ddatblygu cynaliadwy ac ar nodweddion partneriaeth effeithiol. Byddwn yn ystyried sut i sefydlu rhwydwaith diogelwch cymunedol cenedlaethol newydd a chynhwysol ar gyfer Cymru i gefnogi datblygiad polisi ac arferion diogelwch cymunedol Cymru i'r dyfodol, ac i helpu i feithrin y sgiliau a'r wybodaeth briodol sydd yn angenrheidiol. Byddwn yn edrych ar gyfleoedd i dreialu trefniadau arolygu ar y cyd ar themâu, gan weithio mewn partneriaeth ar thema lleihau aildroseddu, a byddwn yn ystyried sut i wella rhaglenni sy'n ariannu diogelwch cymunedol er mwyn sicrhau ariannu hirdymor a mwy hyblyg sy'n seiliedig ar ganlyniadau.
Dirprwy Lywydd, rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'n partneriaid a'n rhanddeiliaid, y rhai datganoledig a heb eu datganoli. i arwain y rhaglen hon i'n helpu i gyflawni ein huchelgeisiau a'n gweledigaeth gynaliadwy ar gyfer cymunedau mwy diogel a ffyniant i bawb ledled Cymru.
Thanks for that statement and you indicate or refer to the auditor general's critical report, 'Community safety in Wales', published last October. When the communities and children Secretary, Carl Sargeant, announced his review of community safety, actually on 7 February, he said he was establishing an oversight group to review the current arrangements, and said it would help to develop a shared vision for safer communities in Wales and also take account of the auditor general's recommendations, and he wanted the review to develop a clear vision for community safety that is for the long term. You do use the words 'long term' in your statement. But how do you respond to the auditor general's recommendation that we needed to improve strategic planning by replacing the existing planning framework with a national strategy supported by regional and local plans; his statement said that we needed to formally create effective community safety boards to replace existing community safety structures; and his statement that we needed to ensure the effective management of the performance of community safety by setting appropriate measures at each level, ensuring performance information covers the work of all relevant agencies and establishing measures to judge inputs, outputs and impact to be able to understand the effects of investment decisions and support oversight and scrutiny?
Previously, I've repeatedly raised concerns—not with you directly, but with other members of the Welsh Government—expressed by the four chief constables and police and crime commissioners in Wales over their inability to access the £2 million they've paid for the apprenticeship levy and their statement that it will result in fewer police officers and in recruits choosing to sign up across the border in English forces instead. When I raised this with the First Minister, he said,
'We have received a share of that and we will use that money to pay for apprenticeships, but we cannot...pay towards...schemes that sit in non-devolved areas.'
Yet, the Welsh Government received £128 million, which was actually a £8 million extra sum above the reductions in other areas. The office of the Police and Crime Commissioner for North Wales told me two weeks ago the situation had been delayed as it was Carl Sargeant who was going to bring together the Westminster and Cardiff Governments' stakeholders. He said that due to the very sad and sensitive events in recent weeks this had not been taken forward and he said it's now for the new Cabinet Secretary to decide whether to continue with the commitment of the previous Cabinet Secretary on this issue. Can you indicate, alongside the welcome work with PCSOs, that the Welsh Government, that you will take up, or are taking up, the work that Carl was taking forward on this area? Whatever the reasons, whatever the whys and wherefores, this must be resolved if we're not going to have a negative impact.
You refer many times to partnership in different contexts and you refer to the third sector being one of those that has worked in the review group. But how or will you recognise the key role that third sector partners will play in the delivery of community safety as we go forward? A key, direct front-line role is played by drug and alcohol charities in Wales: organisations like the British Red Cross welfare service—I went out with them in Wrexham a few weeks ago; street pastors; organisations like the Wallich dealing with homelessness issues, and so on, without whom the statutory bodies could not deliver alone.
Finally, in the north Wales context, you'll be aware of many references to the situation in Wrexham town centre, largely driven by synthetic drugs like black mamba and spice. A year ago, here in a debate on substance misuse, I quoted the chair of the north Wales safer communities board who said that too much is being spent on firefighting and not enough on intervention and prevention. He is now the deputy leader and lead member for people, communities, partnership, public protection and community safety in Wrexham, and he says that having learned from their experiences, that council is bringing together a body of professionals working in a way that is now seen as an exemplar. So, what engagement will you have or are you, perhaps, already having with that exemplar to see how you can learn together about ways that might benefit all in the future?
Diolch am y datganiad yna ac rydych yn nodi neu'n cyfeirio at adroddiad beirniadol yr Archwilydd Cyffredinol, 'Diogelwch cymunedol yng Nghymru', a gyhoeddwyd fis Hydref diwethaf. Pan gyhoeddodd yr Ysgrifennydd dros gymunedau a phlant, Carl Sargeant, ei adolygiad o ddiogelwch cymunedol, ar 7 Chwefror mewn gwirionedd, dywedodd ei fod yn sefydlu grŵp goruchwylio i adolygu'r trefniadau presennol, a dywedodd y byddai'n helpu i ddatblygu argymhellion y weledigaeth ar gyfer cymunedau mwy diogel yng Nghymru a hefyd yn cymryd argymhellion yr Archwilydd Cyffredinol i ystyriaeth. Roedd yn awyddus hefyd i'r adolygiad ddatblygu gweledigaeth glir ar gyfer diogelwch cymunedol i'r hirdymor. Rydych chi'n defnyddio'r gair 'hirdymor' yn eich datganiad. Ond sut yr ydych chi'n ymateb i argymhelliad yr Archwilydd Cyffredinol bod angen inni wella gwaith cynllunio strategol drwy ddisodli'r fframwaith cynllunio presennol gan strategaeth genedlaethol a gefnogir gan gynlluniau rhanbarthol a lleol; a'i ddatganiad bod angen inni greu byrddau diogelwch cymunedol ffurfiol effeithiol i ddisodli'r strwythurau diogelwch cymunedol presennol; a'i ddatganiad bod angen inni sicrhau bod rheoli perfformiad diogelwch cymunedol yn effeithiol drwy osod mesurau priodol ar bob lefel, sicrhau bod gwybodaeth am berfformiad yn ymdrin â gwaith yr holl asiantaethau perthnasol, a sefydlu mesurau i farnu mewnbwn, allbwn ac effaith i allu deall dylanwadau penderfyniadau buddsoddi a chymorth trosolwg a chraffu?
Yn flaenorol, rwyf wedi mynegi pryderon dro ar ôl tro—nid gyda chi yn uniongyrchol, ond gydag aelodau eraill o Lywodraeth Cymru—a fynegwyd gan y pedwar prif gwnstabl a'r comisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru am eu hanallu i gael gafael ar y £2 filiwn y maen nhw wedi eu dalu am yr ardoll prentisiaethau a'u datganiad y bydd hynny'n arwain at lai o swyddogion heddlu a recriwtiaid sy'n dewis ymuno'n gwneud hynny dros y ffin yn lluoedd Lloegr. Pan godais i hynny gyda'r Prif Weinidog, dywedodd,
"Rydym wedi cael cyfran o hwnnw a byddwn yn defnyddio'r arian i dalu am brentisiaethau, ond ni allwn...dalu tuag at...gynlluniau sy'n aros mewn meysydd nad ydyn nhw wedi'u datganoli."
Eto i gyd, mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn £128 miliwn, a oedd mewn gwirionedd yn swm o £8 miliwn ychwanegol dros ben y gostyngiadau a wnaed mewn meysydd eraill. Dywedodd swyddfa Comisiynydd Heddlu a Throsedd Gogledd Cymru wrthyf i bythefnos yn ôl fod oedi yn y sefyllfa gan mai Carl Sargeant oedd yn mynd i ddwyn rhanddeiliaid Llywodraeth San Steffan a Chaerdydd at ei gilydd. Dywedodd nad oedd hynny wedi'i ddwyn ymlaen oherwydd y digwyddiadau trist a sensitif iawn yn ystod yr wythnosau diwethaf, a dywedodd mai penderfyniad Ysgrifennydd newydd y Cabinet fydd hi nawr i benderfynu a yw am barhau ag ymrwymiad Ysgrifennydd blaenorol y Cabinet i'r mater hwn. A wnewch chi ddweud, ochr yn ochr â'r gwaith sydd i'w groesawu gyda swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu, y bydd Llywodraeth Cymru, y byddwch chi yn ymgymryd â, neu yr ydych chi eisoes yn ymgymryd â'r gwaith yr oedd Carl yn ei ddatblygu yn y maes hwn? Beth bynnag fo'r rhesymau, beth bynnag fo'r achosion, bydd rhaid datrys hyn os ydym yn mynd i osgoi effaith negyddol.
Rydych chi'n cyfeirio droeon at bartneriaeth mewn gwahanol gyd-destunau ac rydych yn cyfeirio at y trydydd sector yn un o'r rhai sydd wedi gweithio yn y grŵp adolygu. Ond sut neu a fyddech chi'n cydnabod y swyddogaeth allweddol y bydd y trydydd sector a phartneriaid yn ei chael yn y gwaith o sicrhau diogelwch cymunedol wrth inni symud ymlaen? Caiff swyddogaeth allweddol rheng flaen, uniongyrchol ei chyflawni gan elusennau cyffuriau ac alcohol yng Nghymru: sefydliadau fel gwasanaeth lles y Groes Goch Brydeinig—euthum gyda nhw i Wrecsam ychydig wythnosau yn ôl; bugeiliaid y stryd; sefydliadau fel y Wallich sy'n ymdrin â materion digartrefedd, ac ati, ac ni allai cyrff statudol wneud eu gwaith oni bai amdanyn nhw.
Yn olaf, yng nghyd-destun y Gogledd, byddwch yn ymwybodol o lawer o gyfeiriadau at y sefyllfa yng nghanol tref Wrecsam, sy'n cael ei achosi'n bennaf gan gyffuriau synthetig fel mamba ddu a sbeis. Flwyddyn yn ôl, yma yn y ddadl ar gamddefnyddio sylweddau, roeddwn i'n dyfynnu cadeirydd bwrdd cymunedau mwy diogel y gogledd a ddywedodd fod llawer gormod yn cael ei wario ar ddiffodd tân a dim digon ar ymyrryd ac atal tân. Ef yw'r dirprwy arweinydd bellach ac aelod arweiniol dros y bobl, cymunedau, partneriaeth, amddiffyn y cyhoedd a diogelwch cymunedol yn Wrecsam. Dywed ei fod wedi dysgu o'u profiadau nhw, ac mae'r cyngor hwnnw yn dwyn ynghyd gorff o weithwyr proffesiynol sy'n gweithio mewn ffordd sy'n cael ei gweld bellach yn esiampl ddisglair. Felly, pa ymgysylltiad fydd gennych chi neu sydd gennych chi eisoes, efallai, â'r esiampl ddisglair honno er mwyn gweld sut y gallwch chi ddysgu gyda'ch gilydd am ffyrdd a allai fod o fudd i bawb yn y dyfodol?
I'm grateful to the Conservative spokesperson for his remarks. I will say at the outset that this is the first opportunity that I've had as Cabinet Secretary to outline my approach and the Government's approach to this area since the statements were made and those commitments undertaken. So, I will, with your patience, Deputy Presiding Officer, seek to outline the approach that I would like to take in delivering on the commitments made by our friend Carl Sargeant.
I felt at the time, and I do now, that Carl's foresight in establishing a group to look at those long-term issues is now beginning to bear fruit. I think the work of the oversight group over the last year has been demonstrated in the production of a report today, but also in the way that it is taken forward. The criticisms made in the auditor general's report, but also the wider analysis that underpinned those criticisms, I recognise and I welcome the report of the auditor general in shining a light, if you like, on these issues and the way in which he argued for a significant change in the way that we deliver community safety in Wales. I hope that the work of the oversight group and the work that's been undertaken will continue to be undertaken over the coming months in delivering on the vision outlined in the report, which is one that will deliver on both the strategic planning but also on the delivery of those longer term visions.
And I will answer directly the question he asked me on third sector bodies. We do certainly see and appreciate the value of the third sector, both in delivering the strategy, but also managing and reviewing that strategy as well. We want the third sector to be fully a part of both the development, management and delivery of the overall programme.
In terms of some of the wider issues that the Conservative spokesperson raises, I will say to him that whilst we would probably disagree on some aspects of these different policy imperatives, I hope that we would agree that this is one area where the devolution settlement is most broken. I don't for a moment disagree with the challenges that he's placed upon the record this afternoon, and his challenge to me as a Minister, but I will say to him that many of the issues that we face in terms of community safety and the wider aspects of justice policy are made more difficult, and are more difficult in Wales than in any other part of the United Kingdom, because we do not have the tools available to bring together devolved and non-devolved areas and functions to deliver a holistic and comprehensive response to those challenges. And it is a matter for the United Kingdom Government to demonstrate that their vision for a devolution settlement, which is not supported by the majority in this Chamber or, I believe, a majority in this country, is one that is sustainable, robust and coherent. It is my concern that the current settlement is neither coherent, sustainable nor robust, and it is at this point of policy that it is at its most broken. It would therefore be, I think, an imperative for all of us to demonstrate that we will work within the settlement to deliver at present, but he must recognise as well that it is the failure of the United Kingdom Government to resource the police and also to provide for a constitutional settlement for this country that enables a holistic a broad-ranging and wide-ranging response to the challenges he rightly outlines in his contribution that lies at the heart of many of the issues we're seeking to resolve.
Rwy'n ddiolchgar i lefarydd y Ceidwadwyr am ei sylwadau. Byddaf yn dweud ar y dechrau mai dyma'r cyfle cyntaf i mi ei gael fel Ysgrifennydd y Cabinet i sôn am fy null i o weithredu a dull gweithredu'r Llywodraeth o ran y maes hwn ers i'r datganiadau a'r ymrwymiadau hynny gael eu gwneud. Felly, byddaf, gyda'ch amynedd chi, Dirprwy Lywydd, yn ceisio sôn am y dull yr hoffwn ei gymryd i gyflawni'r ymrwymiadau a wnaeth ein cyfaill Carl Sargeant.
Roeddwn yn teimlo bryd hynny, ac felly hefyd yn awr, fod gweledigaeth Carl wrth iddo sefydlu grŵp i edrych ar y materion hirdymor hynny erbyn hyn yn dechrau dwyn ffrwyth. Credaf fod gwaith y grŵp a fu'n goruchwylio'r gwaith dros y flwyddyn ddiwethaf wedi dod i'r amlwg wrth gynhyrchu adroddiad heddiw, ond hefyd o ran y ffordd y caiff ei ddwyn yn ei flaen. Rwy'n cydnabod y beirniadaethau a gafwyd yn adroddiad yr archwilydd cyffredinol, ond hefyd y dadansoddiad ehangach yn sail y beirniadaethau hynny, ac rwy'n croesawu adroddiad yr archwilydd cyffredinol wrth iddo roi goleuni, os mynnwch, ar y materion hyn a'r ffordd yr oedd yn dadlau dros newid sylweddol yn y ffordd yr ydym yn darparu diogelwch cymunedol yng Nghymru. Rwy'n gobeithio y bydd gwaith y grŵp sy'n goruchwylio a'r gwaith a wnaed yn parhau dros y misoedd nesaf gan gyflawni'r weledigaeth a amlinellir yn yr adroddiad, sef gweledigaeth a fydd yn cyflawni o ran cynllunio strategol ond hefyd o ran darparu'r gweledigaethau hynny yn y tymor hwy.
A byddaf yn rhoi ateb uniongyrchol i'r cwestiwn a ofynnodd i mi am gyrff trydydd sector. Yn sicr rydym yn gweld ac yn gwerthfawrogi gwerth y trydydd sector, o ran gweithredu'r strategaeth, ond hefyd wrth reoli ac adolygu'r strategaeth honno hefyd. Rydym yn dymuno i'r trydydd sector fod yn rhan o ddatblygiad, rheolaeth a darpariaeth y rhaglen gyffredinol.
O ran rhai o'r materion ehangach y mae llefarydd y Ceidwadwyr yn eu codi, byddwn yn dweud wrtho, er ei bod yn debygol y byddem yn anghytuno ar rai agweddau ar yr hanfodion polisi gwahanol hyn, gobeithio y gallem gytuno bod hwn yn un maes lle mae'r setliad datganoli yn fwyaf toredig. Nid wyf i am eiliad yn anghytuno â'r heriau y mae wedi'u rhoi ar gofnod y prynhawn yma, a'i her i mi fel Gweinidog. Ond dywedaf wrtho fod llawer o'r materion yr ydym yn eu hwynebu o ran diogelwch cymunedol ac agweddau ehangach polisi cyfiawnder yn cael eu gwneud yn fwy anodd, a'u bod yn fwy anodd yng Nghymru nag yn unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig, oherwydd nad oes gennym yr adnoddau ar gael i ddwyn ynghyd feysydd a swyddogaethau datganoledig a'r rhai sydd heb eu datganoli i ddarparu ymateb cyfannol a chynhwysfawr i'r heriau hynny. A mater i Lywodraeth y Deyrnas Unedig yw dangos bod eu gweledigaeth nhw ar gyfer setliad datganoli, nad yw'n cael ei gefnogi gan y mwyafrif yn y Siambr hon, na chan y mwyafrif yn y wlad hon, credaf, yn un sydd yn gynaliadwy, cadarn a chydlynol. Fy mhryder i yw nad yw'r setliad presennol yn gydlynol, yn gynaliadwy nac yn gadarn, ac ar y pwynt hwn o bolisi y mae'n fwyaf toredig. Felly, credaf y byddai'n rheidrwydd ar bob un ohonom i ddangos y byddwn yn gweithio o fewn y setliad i gyflawni ar hyn o bryd. Ond mae'n rhaid iddo gydnabod hefyd mai'r hyn sydd wrth wraidd llawer o'r materion yr ydym yn ceisio eu datrys yw methiant Llywodraeth y Deyrnas Unedig i roi adnoddau i'r heddlu a hefyd i ddarparu ar gyfer setliad cyfansoddiadol i'r wlad hon, sy'n caniatáu dull cyfannol o ymateb eang i'r heriau y mae ef yn eu hamlinellu'n briodol yn ei gyfraniad.
