Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
12/12/2017Cynnwys
Contents
Mae hon yn fersiwn ddrafft o’r Cofnod sy’n cynnwys yr iaith a lefarwyd a’r cyfieithiad ar y pryd.
This is a draft version of the Record that includes the floor language and the simultaneous interpretation.
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw cwestiynau i'r Prif Weinidog, a'r cwestiwn cyntaf, Lee Waters.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question, Lee Waters.
1. Pa fesurau sydd ar waith i graffu ar y cynlluniau y mae awdurdodau lleol yn eu cyflwyno o dan Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013? OAQ51489
1. What measures are in place to scrutinise the plans that local authorities have submitted under the Active Travel (Wales) Act 2013? OAQ51489
Officials are currently in the process of procuring an update of the active travel design guidance, which will build on the first three years of using the guidance and take account of new best practice and regulations. I can say to the Member that all but one local authority have submitted their first integrated network maps by the set date and they're now being appraised, and the remaining authority has been directed to submit their INM by the end of February. So, we are currently considering options for independent validation of the appraisal outcomes, and the Cabinet Secretary will update the Member and the Assembly when the decision has been taken.
Mae swyddogion wrthi'n caffael diweddariad o'r canllawiau dylunio teithio llesol ar hyn o bryd, a fydd yn adeiladu ar y tair blynedd gyntaf o ddefnyddio'r canllawiau ac yn cymryd arfer gorau a rheoliadau newydd i ystyriaeth. Gallaf ddweud wrth yr Aelod bod pob awdurdod lleol ac eithrio un wedi cyflwyno eu mapiau rhwydwaith integredig cyntaf erbyn y dyddiad penodedig ac maen nhw'n cael eu gwerthuso erbyn hyn, ac mae'r awdurdod sydd ar ôl wedi ei gyfarwyddo i gyflwyno ei fap rhwydwaith integredig erbyn diwedd mis Chwefror. Felly, rydym ni wrthi'n ystyried dewisiadau ar gyfer dilysu canlyniadau'r gwerthusiad yn annibynnol, a bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod ac i'r Cynulliad pan fydd y penderfyniad wedi ei wneud.
Thank you, First Minister. On Friday night, I held the latest of my monthly public meetings, and top of the list of the concerns of people in Tycroes, just as it was in Pontyberem and Llangennech and Kidwelly, was volumes of traffic. Now, the deadline has recently passed for councils to submit their long-term plans for a network of active travel routes they'd like to create over 15 years, and, properly done and funded, these have the potential to cut traffic as well as improve health and local neighbourhoods. But the feedback that the new cross-party group on active travel has heard from right across Wales is that councils aren't being ambitious enough. A bit of route here and there won't encourage people out of their cars. So, would you congratulate Cardiff council for acknowledging that they can improve on their draft and for being willing to submit a more ambitious plan within a year, and what will you do to make sure the plans approved by the Welsh Government set us on a different path?
Diolch, Prif Weinidog. Nos Wener, cynhaliais y diweddaraf o'm cyfarfodydd cyhoeddus misol, ac ar frig rhestr pryderon pobl yn Nhycroes, yn union fel yr oedd ym Mhontyberem a Llangennech a Chydweli, oedd maint y traffig. Nawr, mae'r dyddiad terfyn wedi mynd heibio'n ddiweddar i gynghorau gyflwyno eu cynlluniau tymor hir ar gyfer rhwydwaith o lwybrau teithio llesol yr hoffent eu creu dros 15 mlynedd, ac, o'u gwneud a'u hariannu'n iawn, mae gan y rhain y potensial o leihau traffig yn ogystal â gwella iechyd a chymdogaethau lleol. Ond yr adborth y mae'r grŵp trawsbleidiol newydd ar deithio llesol wedi ei glywed o bob cwr o Gymru yw nad yw cynghorau yn bod yn ddigon uchelgeisiol. Ni fydd ychydig o lwybrau yma ac acw yn annog pobl i ddod allan o'u ceir. Felly, a wnewch chi longyfarch Cyngor Caerdydd am gydnabod y gallan nhw wella ar eu drafft ac am fod yn fodlon i gyflwyno cynllun mwy uchelgeisiol o fewn blwyddyn, a beth wnewch chi i wneud yn siŵr bod y cynlluniau a gymeradwywyd gan Lywodraeth Cymru yn ein rhoi ar lwybr gwahanol?
Well, the one thing I can say very clearly is that this is not some kind of optional extra. We expect the Act to be observed not just in terms of the theory behind it, but in practice as well. I offer my congratulations to Cardiff council. I hope that others will learn from their good example, because we want to make sure that we have a proper network across Wales and not just isolated routes—at the moment, that is the case—but to joint them up and to be able to say in the future that people are able to get to work and that they're able to cycle for leisure as well on a network of cycles routes that can compare with some of the best in Europe. There's some way to go, because I've seen what's available, for example, in countries like Austria. But, yes, I can say to the Member that we are absolutely determined to make sure that the integrated network maps are robust, sound and promote healthy travel and active travel in the future.
Wel, yr un peth y gallaf ei ddweud yn eglur iawn yw nad yw hyn yn rhyw fath o ychwanegiad dewisol. Rydym ni'n disgwyl cydymffurfiad â'r Ddeddf, nid yn unig o ran y ddamcaniaeth sy'n sail iddi, ond yn ymarferol hefyd. Hoffwn gynnig fy llongyfarchiadau i gyngor Caerdydd. Gobeithiaf y bydd eraill yn dysgu o'u hesiampl dda, gan ein bod ni eisiau gwneud yn siŵr bod gennym ni rwydwaith priodol ledled Cymru ac nid llwybrau ar wahân yn unig—dyna sy'n digwydd ar hyn o bryd—ond eu cyfuno a gallu dweud yn y dyfodol bod pobl yn gallu cyrraedd y gwaith a'u bod nhw'n gallu beicio at ddibenion hamdden hefyd ar rwydwaith lwybrau beicio y gellir eu cymharu â rhai o'r goreuon yn Ewrop. Mae cryn ffordd i fynd, gan fy mod i wedi gweld yr hyn sydd ar gael, er enghraifft, mewn gwledydd fel Awstria. Ond, gallaf, gallaf ddweud wrth yr Aelod ein bod ni'n gwbl benderfynol o wneud yn siŵr bod mapiau'r rhwydwaith integredig yn gadarn, yn gydnerth ac y byddant yn hybu teithio iach a theithio llesol yn y dyfodol.
The Active Travel (Wales) Act 2013 was a very widely welcomed piece of legislation, and the Member there is quite right to raise concerns about how it is being fully implemented and taken forward. And I've heard those very same concerns that local authorities have been quite slow to prioritise that, clearly with the budget pressures and everything. I know that the previous Cabinet Secretaries and Ministers for local government have often said, 'Oh, local authorities have their own autonomy.' This is Welsh Government legislation, and it is Government legislation that is going to make lives better for our young and for all of our people across Wales. So, how can you provide some very strong leadership, First Minister, in making sure that the active travel Act isn't just a wish, but that it actually becomes full legislation, and fully applicable, and that we get more people actually active travelling on a daily basis from now on in?
Roedd Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 yn ddarn o ddeddfwriaeth a groesawyd yn eang iawn, ac mae'r aelod yn hollol iawn i godi pryderon yn y fan yna am sut y mae'n cael ei roi ar waith yn llawn a'i ddatblygu. Ac rwyf i wedi clywed yn union yr un pryderon hynny bod awdurdodau lleol wedi bod yn eithaf araf i flaenoriaethu hynny, yn amlwg gyda'r pwysau ar y gyllideb a phopeth. Gwn fod yr Ysgrifenyddion y Cabinet a Gweinidogion llywodraeth leol blaenorol wedi dweud yn aml, 'O, mae gan awdurdodau lleol eu hymreolaeth eu hunain.' Deddfwriaeth Llywodraeth Cymru yw hon, a deddfwriaeth Llywodraeth sy'n mynd i wneud bywydau'n well i'n pobl ifanc ac i'n holl bobl ledled Cymru. Felly, sut gallwch chi gynnig rhywfaint o arweinyddiaeth gref iawn, Prif Weinidog, i wneud yn siŵr nad dymuniad yn unig yw'r Ddeddf teithio llesol, ond ei bod yn dod yn ddeddfwriaeth lawn, ac yn gwbl gymwys, a'n bod ni'n cael mwy o bobl yn teithio'n llesol yn feunyddiol o hyn ymlaen?
Well, it's the law and it has to be observed, but, in terms of money, I can say that the local transport fund and its predecessor, the regional transport consortia grant, have both been a main source of funding for local walking and cycling routes, in particular new routes, including those to employment sites. The proportion spent on schemes varies from year to year, depending on bids, but has amounted to around £6 million annually in recent years, helping to develop more ambitious schemes and packages. That's on top of, of course, the grant that's been in place for Safe Routes in Communities and the road safety grant.
Wel, dyna'r gyfraith ac mae'n rhaid cydymffurfio â hi, ond, o ran arian, gallaf ddweud bod y gronfa trafnidiaeth leol a'i rhagflaenydd, y grant consortia trafnidiaeth rhanbarthol, wedi bod yn brif ffynhonnell o gyllid ar gyfer llwybrau cerdded a beicio lleol, yn enwedig llwybrau newydd, gan gynnwys y rheini i safleoedd cyflogaeth. Mae'r gyfran sy'n cael ei gwario ar gynlluniau yn amrywio o flwyddyn i flwyddyn, yn dibynnu ar geisiadau, ond wedi dod i gyfanswm o tua £6 miliwn y flwyddyn yn ystod y blynyddoedd diwethaf, gan helpu i ddatblygu cynlluniau a phecynnau mwy uchelgeisiol. Mae hynny yn ogystal, wrth gwrs, â'r grant sydd wedi bod ar waith ar gyfer Llwybrau Diogel mewn Cymunedau a'r grant diogelwch ar y ffyrdd.
Ond mae'n wir, onid yw e, Brif Weinidog, fod rhaid i Lywodraeth Cymru hefyd ddangos mwy o uchelgais, achos o feddwl am y ffigurau mae e newydd eu dyfynnu, os ydym yn cymharu'r rheini â'r ffigur cyfatebol ar gyfer yr Alban, maen nhw newydd ddyblu'r buddsoddiad y maen nhw'n ei roi i mewn i deithio llesol—hynny yw, cerdded a seiclo—o £40 miliwn—sy'n llawer mwy na ni i ddechrau—lan i £80 miliwn. Dyna Lywodraeth sydd yn rhoi priod le i'r maes yna o bolisi nad ydym ni'n ei wneud ar lefel cenedlaethol ar hyn o bryd.
It is true to say, isn’t it, First Minister, that the Welsh Government also has to show more ambition? Given the figures that he’s just quoted, if we compare those with the corresponding figure for Scotland, they have just doubled their investment in active travel—that is, walking and cycling—from £40 million—which was far higher than our figure in the first place—up to £80 million. That’s a Government that is giving its due place to this area of policy, which we’re not doing currently.
A oes yna gyfraith yn yr Alban sy'n mynnu y dylai fod rhwydwaith mewn lle er mwyn hybu cerdded a seiclo? Na, o beth rydw i'n deall. Ni, wrth gwrs, yw'r wlad sy'n gwneud hwn. Y cam nesaf yw sicrhau bod y mapiau rhwydwaith integredig—maen nhw wedi, fwy neu lai—wedi cael eu rhoi mewn i ni fel Llywodraeth. Mae'n rhaid i'r rheini, wrth gwrs, gael eu hystyried, ac rydym ni'n moyn sicrhau bod y mapiau hynny yn gadarn fel sylfaen i adeiladu teithio llesol yn y pen draw.
Is there a law in Scotland that insists on a network to promote cycling and walking? No, from what I understand. We are the only country that has done this. The next step will be to ensure that the integrated network maps—they are already, more or less—are submitted to us as a Government, and those maps will then have to be considered, of course. We want to ensure that those maps are robust as a foundation to build active travel in future.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am wasanaethau rheilffyrdd yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ51454
2. Will the First Minister make a statement on rail services in Mid and West Wales? OAQ51454
Since 2011, Welsh Government has invested around £200 million into a programme of rail improvements, including enhanced infrastructure and additional rail services in mid and west Wales.
Ers 2011, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi tua £200 miliwn mewn rhaglen o welliannau i'r rheilffyrdd, gan gynnwys gwell seilwaith a gwasanaethau rheilffordd ychwanegol yn y canolbarth a'r gorllewin.
First Minister, I've received a large number of complaints from regular travellers on the Cambrian line operated by Arriva Trains Wales. There have been a large number of cancellations or part cancellations with no alternative bus service being provided, leaving passengers totally in the lurch. The cancellations often occur minutes before the train is due to depart, which, of course, makes it near impossible for passengers to make alternative arrangements. One of my constituents, Christopher Banks, is a student living in Newtown, studying in Shrewsbury, and he says in an e-mail to me that,
'Cancellations of just the 7.38 service in November impacted me on the thirteenth, seventeenth, twentieth, twenty-first, twenty-seventh and the twenty-ninth.'
Can I ask, First Minister, do you think this is acceptable, and, if not, will you take this up, as I have done, with Arriva Trains Wales?
Prif Weinidog, rwyf i wedi derbyn nifer fawr o gwynion gan deithwyr rheolaidd ar reilffordd y Cambrian a weithredir gan Drenau Arriva Cymru. Bu nifer fawr o achosion o ganslo neu ganslo rhannol heb ddarparu unrhyw wasanaeth bws amgen, gan adael teithwyr mewn twll llwyr. Mae'r canslo yn aml yn digwydd funudau cyn bod y trên i fod i adael, sydd, wrth gwrs, yn ei gwneud bron yn amhosibl i deithwyr i wneud trefniadau eraill. Mae un o'm hetholwyr, Christopher Banks, yn fyfyriwr sy'n byw yn y Drenewydd, yn astudio yn Amwythig, a dywed mewn e-bost i mi:
Effeithiodd penderfyniadau i ganslo'r gwasanaeth 7.38 ym mis Tachwedd arnaf i ar y trydydd ar ddeg, yr ail ar bymtheg, yr ugeinfed, yr unfed ar hugain, y seithfed ar hugain a'r nawfed ar hugain.
A gaf i ofyn, Prif Weinidog, a ydych chi'n credu bod hyn yn dderbyniol, ac, os nad ydych, a wnewch chi godi'r mater hwn, fel yr wyf i wedi ei wneud, gyda Threnau Arriva Cymru?
No, it's not acceptable. Of course, this is a service that is not devolved. There have been some cancelled services on the Cambrian line for various reasons: some are rolling stock shortages, which, when the new franchise starts, is something we want to see end, and there have been repair issues that I understand. But, no, I can understand the deep frustration felt by customers on the rail services, and Arriva Trains Wales have to ensure that they do what they can to avoid cancellations and, if there are cancellations, to put on alternative transport. That's what people would expect and that's the kind of service that we would urge them to provide.
Nac ydy, nid yw'n dderbyniol. Wrth gwrs, mae hwn yn wasanaeth nad yw wedi ei ddatganoli. Bu rhai gwasanaethau a ganslwyd ar reilffordd y Cambrian am amryw o resymau: mae rhai oherwydd prinder cerbydau, sydd, pan fydd y fasnachfraint newydd yn dechrau, yn rhywbeth yr ydym ni eisiau ei weld yn dod i ben, a bu problemau trwsio yr wyf i'n eu deall. Ond, na, gallaf ddeall y rhwystredigaeth ddwys a deimlir gan gwsmeriaid ar y gwasanaethau rheilffyrdd, ac mae'n rhaid i Drenau Arriva Cymru sicrhau eu bod yn gwneud yr hyn a allant i osgoi achosion o ganslo ac, os bydd achosion o ganslo, cynnig cludiant arall. Dyna'r hyn y byddai pobl yn ei ddisgwyl, a dyna'r math o wasanaeth y byddem yn eu hannog i'w ddarparu.
Wrth gwrs, fe fydd y gwasanaeth yn cael ei ddatganoli cyn bo hir a byddwch chi'n gyfrifol am y fasnachfraint newydd. Gan fod Arriva ei hunan wedi tynnu allan o'r broses yna, pa sicrwydd medrwch chi ei roi i'r bobl yn y gorllewin a'r canolbarth, drwof fi, fod y buddsoddiad staff presennol yn mynd i aros, o safbwynt yr orsaf trwsio a chadw a chynnal sydd ym Machynlleth, ac, wrth gwrs, y staff yn y gorsafoedd ar draws y rheilffordd? Rydw i'n gwybod bod cwsmeriaid yn gwerthfawrogi'r ffaith bod staff ar gael ar y rheilffordd fel hyn ac, wrth gwrs, yn ei dro, mae hynny wedi arwain at fwy o ddefnydd o'r rheilffordd.
Of course, the service will be devolved before too long and you will be responsible for the new franchise. As Arriva themselves have withdrawn from that process, what assurance can you give people in mid and west Wales, through me, that the current staffing investment will remain, in terms of the maintenance depot in Machynlleth, and the staff in stations across the rail network? I do know that customers appreciate the fact that staff are available on our rail lines, and, in turn, that has led to greater use of the railways.
Byddem ni'n erfyn, wrth gwrs, i Arriva sicrhau eu bod nhw'n cadw at delerau'r franchise tra'u bod nhw'n gyfrifol amdani, ac na fyddwn ni'n gweld unrhyw fath o leihad yn y gwasanaeth, o ran y gwasanaeth trenau na lefelau staff, tra'u bod nhw yn gyfrifol.
We expect Arriva, of course, to ensure that they adhere to the terms of the franchise whilst they are responsible for it, and that there won’t be any kind of diminution in the service, whether that be the railway service or the levels of staff, whilst they are responsible.
First Minister, the Welsh Government is committed to ensuring that the service from Ebbw Vale to Cardiff is doubled from one train an hour to two. Can the First Minister update—
Prif Weinidog, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod y gwasanaeth o Lynebwy i Gaerdydd yn cael ei ddyblu o un trên yr awr i ddau. A all y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf—
I know it's Christmas, but, even in the Christmas spirit, I'm not sure I can allow a question about mid and west Wales to include the Ebbw Vale-to-Cardiff line.
Gwn ei bod hi'n Nadolig, ond, hyd yn oed yn ysbryd y Nadolig, nid wyf yn siŵr y gallaf ganiatáu i gwestiwn am y canolbarth a'r gorllewin gynnwys rheilffordd Glynebwy i Gaerdydd.
I can try and link it, Llywydd.
Gallaf geisio ei gysylltu, Llywydd.
Try and twist it and I'm sure you'll get an answer. [Laughter.]
Ceisiwch ei droi ac rwy'n siŵr y cewch chi ateb. [Chwerthin.]
Do you want me to continue?
Ydych chi eisiau i mi barhau?
Yes, go on.
Ie, ewch ymlaen.
Thank you. Can the First Minister update the people of Islwyn on how the work being carried out by Network Rail is progressing and when the scheduled work is due for completion? [Laughter.]
Diolch. A all y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i bobl Islwyn ar hynt y gwaith sy'n cael ei wneud gan Network Rail a phryd y disgwylir i'r gwaith sydd wedi ei drefnu gael ei gwblhau? [Chwerthin.]
Yes, we know how important it is to be able to travel across the whole of Wales—[Laughter.]—including Islwyn and including, of course, mid and west Wales. It's hugely important that people are able to use the rail network to travel north-south and up and down and across our country. We want to make sure, of course, as part of the franchise that is agreed from the spring of next year onwards, that services are provided at a much higher level both for her constituency and indeed the mid and west of Wales.
Ie, rydym ni'n gwybod pa mor bwysig yw hi i allu teithio ar draws Cymru gyfan—[Chwerthin.]—gan gynnwys Islwyn a chan gynnwys, wrth gwrs, y canolbarth a'r gorllewin. Mae'n bwysig dros ben bod pobl yn gallu defnyddio'r rhwydwaith rheilffyrdd i deithio rhwng y gogledd a'r de ac i lawr ac ar draws ein gwlad. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr, wrth gwrs, yn rhan o'r fasnachfraint y cytunir arno o'r gwanwyn y flwyddyn nesaf ymlaen, y darperir gwasanaethau ar lefel uwch o lawer ar gyfer ei hetholaeth hi, ac yn wir y canolbarth a'r gorllewin.
Galwaf nawr ar arweinwyr y pleidiau i holi'r Prif Weinidog. Leanne Wood, arweinydd Plaid Cymru.
I now call on the party leaders to question the First Minister. Leanne Wood, the leader of Plaid Cymru.
First Minister, I've raised the question of homelessness with you several times this year, in the hope that you would take further action. Recent plunging temperatures have given this topic a new level of importance. In October, I asked you to abolish the Pereira test, which would end priority need so that everybody who's found to be homeless is then entitled to accommodation. At that time, you chose to answer a different question. You answered by saying that you didn't believe that welfare should be devolved. Can I therefore have an answer to my actual question today? Will you abolish the Pereira test, which would end priority need and intentional homelessness?
Prif Weinidog, rwyf i wedi codi'r cwestiwn o ddigartrefedd gyda chi sawl gwaith eleni, yn y gobaith y byddech chi'n cymryd camau pellach. Mae'r tymheredd diweddar sydd wedi gostwng yn sydyn yn rhoi lefel newydd o bwys i'r pwnc hwn. Ym mis Hydref, gofynnais i chi ddiddymu prawf Pereira, a fyddai'n rhoi terfyn ar angen blaenoriaeth fel bod gan bawb sy'n cael eu canfod yn ddigartref hawl i lety wedyn. Bryd hynny, fe ddewisoch ateb gwahanol gwestiwn. Fe wnaethoch ateb trwy ddweud nad oeddech chi'n credu y dylid datganoli lles. A allaf i gael ateb i'r cwestiwn a ofynnais mewn gwirionedd heddiw felly? A wnewch chi ddiddymu prawf Pereira, a fyddai'n rhoi terfyn ar angen blaenoriaeth a digartrefedd bwriadol?
Well, I think we should tread carefully in terms of looking at tests. What I can say is that we as a Government, of course, have delivered legislation to deal with homelessness. We know that many, many thousands of people have avoided homelessness because there is a duty now to be proactive in avoiding homelessness. Nevertheless, it still exists. I was at the purple bus last night with the Salvation Army. I saw and heard stories of people who are homeless and the multiple difficulties that many, many of them face. It was made clear to me that there needs to be an individual, tailored package for individuals in order to address the issue of homelessness for them.
Of course, we saw the sad news about the young woman who died in Cardiff, and that is something that I'm sure all Members would express great regret about. But in terms of looking to deal with homelessness, that is something that we've addressed via legislation.
Wel, rwy'n credu y dylwn i fod yn ofalus o ran edrych ar brofion. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw ein bod ni fel Llywodraeth, wrth gwrs, wedi cyflwyno deddfwriaeth i ymdrin â digartrefedd. Rydym ni'n gwybod bod miloedd lawer o bobl wedi osgoi digartrefedd gan fod dyletswydd erbyn hyn i fod yn rhagweithiol o ran osgoi digartrefedd. Serch hynny, mae'n dal i fodoli. Roeddwn i yn y bws porffor neithiwr gyda Byddin yr Iachawdwriaeth. Gwelais a chlywais straeon am bobl sy'n ddigartref a'r anawsterau lluosog y mae llawer iawn ohonyn nhw yn eu hwynebu. Fe'i gwnaed yn eglur i mi bod angen pecyn unigol, wedi'i deilwra ar gyfer unigolion er mwyn mynd i'r afael â'r broblem digartrefedd iddyn nhw.
Wrth gwrs, gwelsom y newyddion trist am y ferch ifanc a fu farw yng Nghaerdydd, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n siŵr y byddai pob aelod yn mynegi eu hedifeirwch amdano. Ond o ran ceisio ymdrin â digartrefedd, mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni wedi mynd i'r afael ag ef trwy ddeddfwriaeth.
Well, that's a change in tone to when my colleague, Bethan Jenkins, asked a similar question to the Government, when it was said to her that priority need could be reviewed. Abolishing priority need and intentionality is one of the steps we need to take towards moving towards a housing-first approach. That's the only way that we can tackle homelessness in the long run, and in the meantime we've got a crisis of rough sleeping. People are dying on the streets, First Minister. Still people are falling through the gaps. Street sleepers face great risks, and it's not helped by some of the stories I've heard, for example, where sleeping bags have been confiscated from street sleepers. Now, I can't corroborate that, but, if it is happening, will you join me in condemning those responsible?
Turning to your responsibilities as a Government, do you honestly believe that your Government is doing enough to tackle homelessness this winter?
Wel, mae hynna'n newid tôn i bryd y gwnaeth fy nghyd-Aelod, Bethan Jenkins, ofyn cwestiwn tebyg i'r Llywodraeth, pan ddywedwyd wrthi y byddai angen blaenoriaeth yn cael ei adolygu. Mae diddymu angen blaenoriaeth a bwriadoldeb yn un o'r camau y mae angen i ni eu cymryd tuag at symud tuag at ddull tai yn gyntaf. Dyna'r unig ffordd y gallwn ni fynd i'r afael â digartrefedd yn yr hirdymor, ac yn y cyfamser mae gennym ni argyfwng cysgu ar y stryd. Mae pobl yn marw ar y strydoedd, Prif Weinidog. Mae pobl yn dal i syrthio drwy'r bylchau. Mae pobl sy'n cysgu ar y stryd yn wynebu peryglon mawr, ac nid yw'n cael ei helpu gan rai o'r straeon yr wyf i wedi eu clywed, er enghraifft, lle mae sachau cysgu wedi cael eu cymryd oddi wrth bobl sy'n cysgu ar y stryd. Nawr, ni allaf gadarnhau hynny, ond os yw'n digwydd, a wnewch chi ymuno â mi i gondemnio'r rheini sy'n gyfrifol?
Gan droi at eich cyfrifoldebau fel Llywodraeth, a ydych chi wir yn credu bod eich Llywodraeth yn gwneud digon i fynd i'r afael â digartrefedd y gaeaf hwn?
Well, listening to what people said to me last night, it was clear that there are some people who have lived on the streets for years, and for some people it seems to be a choice that they make. For most it's not, of course; it's something that they find themselves having to deal with. What I did hear last night is that many people find that they are able to get accommodation within weeks, sometimes within one week. Could I pay tribute here to the work of the Salvation Army and the outreach work they do with the people who come to the purple bus?
She asked me particularly: what is humane about taking sleeping bags away from people, especially when the weather is so cold? People need as much insulation, if I can call it that, as they can in order to avoid dying in the cold weather. Nobody, surely, could agree with that course of action.
She asked what we are doing. We are already providing £460,000 to support a range of third sector services helping rough sleepers in Cardiff, including night shelters, outreach services and a day centre. In August, we announced an additional £218,000 for services in Cardiff to support rough sleepers, including improved emergency accommodation and funding for a new housing-first programme in the city. We have announced an additional £20 million to support homelessness services over the next two years in our draft budget, and we will shortly be announcing an action plan to tackle rough sleeping, which has been developed with front-line services.
Wel, o wrando ar yr hyn a ddywedodd pobl wrthyf neithiwr, roedd yn amlwg bod rhai pobl wedi byw ar y strydoedd ers blynyddoedd, ac i rai pobl mae'n ymddangos ei fod yn ddewis y maen nhw'n ei wneud. Nid yw hynny'n wir i'r mwyafrif, wrth gwrs; mae'n rhywbeth y maen nhw'n canfod eu hunain yn gorfod ymdopi ag ef. Yr hyn a glywais neithiwr yw bod llawer o bobl yn canfod eu bod yn gallu cael llety o fewn wythnosau, o fewn wythnos weithiau. A gaf i dalu teyrnged yn y fan yma i waith Byddin yr Iachawdwriaeth a'r gwaith allgymorth y maen nhw'n ei wneud gyda'r bobl sy'n dod i'r bws porffor?
Gofynnodd hi i mi yn benodol: beth sy'n drugarog am gymryd sachau cysgu oddi wrth bobl, yn enwedig pan fo'r tywydd mor oer? Mae pobl angen cymaint o inswleiddiad, os caf ei alw'n hynny, â phosibl er mwyn osgoi marw yn y tywydd oer. Ni allai neb, does bosib, gytuno â'r weithred honno.
Gofynnodd beth ydym ni'n ei wneud. Rydym ni eisoes yn darparu £460,000 i gynorthwyo amrywiaeth o wasanaethau trydydd sector sy'n helpu pobl sy'n cysgu ar y stryd yng Nghaerdydd, gan gynnwys llochesi nos, gwasanaethau allgymorth a chanolfan ddydd. Ym mis Awst, cyhoeddwyd £218,000 ychwanegol gennym ar gyfer gwasanaethau yng Nghaerdydd i gynorthwyo pobl sy'n cysgu ar y stryd, gan gynnwys llety brys gwell a chyllid ar gyfer rhaglen tai yn gyntaf newydd yn y ddinas. Rydym ni wedi cyhoeddi £20 miliwn ychwanegol i gynorthwyo gwasanaethau digartrefedd dros y ddwy flynedd nesaf yn ein cyllideb ddrafft, a byddwn yn cyhoeddi cynllun gweithredu yn fuan i fynd i'r afael â chysgu ar y stryd, a ddatblygwyd gyda gwasanaethau rheng flaen.
I'm just staggered to hear you say that some people are on the streets out of choice. If they are there out of choice, we're talking about a tiny, tiny number of people, and that is because there are no other options for them.
Recently, the Mayor of Manchester, Andy Burnham, announced that he was strengthening the severe weather emergency protocol. Now, this means that emergency cold weather shelter for homeless people will kick in as soon as the temperature dips below zero for one night instead of the UK Government's three-day minimum period. Now, I've had information that confirms that even that three-day period doesn't apply to Wales, let alone the stronger protocol that's going to be coming in in Manchester, and I've been informed that the Welsh Government has guidance asking local authorities to come up with a written plan but that none of this is binding. Now, that's clearly inadequate. It's not right that homeless people in Wales face a weaker protocol than they do in Manchester under a Labour Government. Will you confirm that that information is correct—that the guidance is non-binding—and if it is, will you now strengthen it to reduce the risks that people face from being forced to live on the streets, especially over Christmas?
Mae'n fy syfrdanu i eich clywed yn dweud bod rhai pobl ar y strydoedd o ddewis. Os ydyn nhw yno o ddewis, rydym ni'n sôn am nifer bach iawn o bobl, ac mae hynny oherwydd nad oes unrhyw ddewisiadau eraill ar eu cyfer.
Yn ddiweddar, cyhoeddodd maer Manceinion, Andy Burnham, ei fod yn cryfhau'r protocol brys ar gyfer tywydd garw. Nawr, mae hyn yn golygu y bydd lloches tywydd oer brys i bobl ddigartref ar gael cyn gynted ag y mae'r tymheredd yn gostwng yn is na sero am un noson yn hytrach na chyfnod gofynnol Llywodraeth y DU o dri diwrnod. Nawr, rwyf i wedi cael gwybodaeth sy'n cadarnhau nad yw'r cyfnod tri diwrnod hwnnw hyd yn oed yn berthnasol i Gymru, heb sôn am y protocol cryfach sy'n mynd i gael ei gyflwyno ym Manceinion, ac rwyf i wedi cael fy hysbysu bod gan Lywodraeth Cymru ganllawiau yn gofyn i awdurdodau lleol lunio cynllun ysgrifenedig ond nad yw dim o hyn yn rheidrwydd arnynt. Nawr, mae hynny'n amlwg yn annigonol. Nid yw'n iawn bod pobl ddigartref yng Nghymru yn wynebu protocol gwannach nag y maen nhw ym Manceinion o dan Lywodraeth Lafur. A wnewch chi gadarnhau bod y wybodaeth honno'n gywir—nad yw'r canllawiau'n orfodol—ac os felly, a wnewch chi eu cryfhau i leihau'r peryglon y mae pobl yn eu hwynebu o gael eu gorfodi i fyw ar y strydoedd, yn enwedig dros y Nadolig?
I was very surprised last night to be told that, for some people, that's what they were choosing to do. I think it's more to do with the fact that they find it difficult to cope with any other circumstance they find themselves in. They are a minority, that's right, and I was quite surprised to be told that last night. The vast majority of people—no, of course they don't choose to be living on the streets. For them, the impression I got last night is that it's easier to help them, because for them—. Well, that's what I was told. We can speculate as to why that is, but that's what I was told. Nevertheless, we know that there are people sleeping rough on the streets, and dealing with them is hugely important in order to be able to help them for the future.
With regard to the guidance, that is something I can write to her on. What I can say is that if guidance is not observed then of course we will look to take steps to strengthen the support that's in place for homeless people. That, of course, will form part of the action plan that we're developing in the future.
Cefais fy synnu'n fawr neithiwr o gael fy hysbysu, o ran rhai pobl, mae dyna'r oeddent yn dewis ei wneud. Rwy'n credu ei fod yn fwy i'w wneud â'r ffaith ei bod nhw'n ei chael hi'n anodd ymdopi ag unrhyw amgylchiad arall y maen nhw'n canfod eu hunain ynddo. Maen nhw'n lleiafrif, mae hynny'n wir, ac roeddwn i'n synnu braidd o glywed hynny neithiwr. Mae'r mwyafrif llethol o bobl—nac ydyn, wrth gwrs nad ydyn nhw'n dewis bod yn byw ar y strydoedd. Iddyn nhw, yr argraff a gefais neithiwr oedd ei bod yn haws eu helpu nhw, oherwydd iddyn nhw—. Wel, dyna ddywedwyd wrthyf i. Gallwn ddamcaniaethu ynghylch pam mae hynny'n wir, ond dyna ddywedwyd wrthyf i. Serch hynny, rydym ni'n gwybod bod pobl yn cysgu allan ar y strydoedd, ac mae ymdrin â nhw yn hynod bwysig er mwyn gallu eu helpu ar gyfer y dyfodol.
O ran y canllawiau, mae hynny'n rhywbeth y gallaf ysgrifennu ati yn ei gylch. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw, os na fydd canllawiau yn cael eu dilyn yna wrth gwrs byddwn yn ceisio cymryd camau i gryfhau'r cymorth sydd ar gael i bobl ddigartref. Bydd hynny, wrth gwrs, yn rhan o'r cynllun gweithredu yr ydym ni'n ei ddatblygu yn y dyfodol.
Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
Leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. As this is the last Plenary before the Xmas recess, may I wish the First Minister and other Members the compliments of the season? And in particular, hopefully, a happy and peaceful new year as well, First Minister.
First Minister, over the last couple of weeks, I've asked several questions in this Chamber and I've been reviewing those questions over the last couple of days. As we are now going into recess, I'd be grateful if you could provide some clarity to some of the answers that you have given over the last couple of weeks, namely: did you meet a former Member of your Cabinet in October 2014 to discuss their concerns about the behaviour of one of your special advisers?
Diolch, Llywydd. Gan mai dyma'r Cyfarfod Llawn olaf cyn toriad y Nadolig, a gaf i ddymuno cyfarchion y tymor i'r Prif Weinidog a'r Aelodau eraill? Ac yn arbennig, gobeithio, blwyddyn newydd hapus a heddychlon hefyd, Prif Weinidog.
Prif Weinidog, dros yr wythnos neu ddwy ddiwethaf, rwyf i wedi gofyn sawl cwestiwn yn y Siambr hon ac rwyf i wedi bod yn adolygu'r cwestiynau hynny dros y diwrnod neu ddau diwethaf. Gan ein bod ni'n mynd i doriad nawr, byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi roi rhywfaint o eglurder i rai o'r atebion yr ydych chi wedi eu rhoi dros yr wythnos neu ddwy ddiwethaf, sef: a wnaethoch chi gyfarfod â chyn aelod o'ch Cabinet ym mis Hydref 2014 i drafod ei bryderon am ymddygiad un o'ch cynghorwyr arbennig?
I think the time has come to leave this now for the independent adviser to look at, and the other inquiries. To have individual questions about individual dates three years ago—I mean, clearly, that's a piecemeal approach. I think the reasonable approach to this now is to let the independent adviser get on with his work, to let the investigation get on with its work, and of course, ultimately, the inquest.
Rwy'n credu bod yr amser wedi dod bellach i adael hyn i'r cynghorydd annibynnol ei ystyried, a'r ymchwiliadau eraill. I gael cwestiynau unigol am ddyddiadau unigol dair blynedd yn ôl—hynny yw, yn amlwg, mae hwnnw'n ddull tameidiog. Rwy'n credu mai'r dull rhesymol o ymdrin â hyn nawr yw gadael i'r cynghorydd annibynnol fwrw ymlaen â'i waith, gadael i'r ymchwiliad fwrw ymlaen â'i waith, ac wrth gwrs, yn y pen draw, y cwest.
I am grateful that those inquiries are under way, but I do think it is appropriate in this Chamber where we are elected to ask these questions, because if we don't ask those questions then what is our role? That's what First Minister's questions is about. I have to say, as I have spoken to people who don't normally show much of an interest in Welsh democracy, this is an issue that they have taken great interest in, like myself, and some of the answers do require some clarity over. That was a really straightforward question, asked succinctly, and I just wanted a simple answer for that. So, maybe if I try you on another question: were you, at any time in October 2014, made aware either by Ministers or special advisers of concerns about the behaviour of one of your special advisers, and did you ask another special adviser to make inquiries on these assertions?
Rwy'n ddiolchgar bod yr ymchwiliadau hynny wedi cychwyn, ond rwy'n meddwl ei bod hi'n briodol yn y Siambr hon lle'r ydym ni'n cael ein hethol i ofyn y cwestiynau hyn, oherwydd os nad ydym ni'n gofyn y cwestiynau hynny, yna beth yw ein swyddogaeth? Dyna ddiben cwestiynau i'r Prif Weinidog. Mae'n rhaid i mi ddweud, gan fy mod i wedi siarad â phobl nad ydynt yn dangos fawr o ddiddordeb yn nemocratiaeth Cymru fel rheol, mae hwn yn fater y maen nhw wedi cymryd diddordeb mawr ynddo, fel minnau, ac mae angen eglurder ynghylch rhai o'r atebion. Roedd hwnna'n gwestiwn cwbl syml, a ofynnwyd yn gryno, a'r cwbl yr oeddwn i ei eisiau oedd ateb syml iddo. Felly, efallai os rhoddaf gynnig ar gwestiwn arall i chi: a gawsoch chi, ar unrhyw adeg ym mis Hydref 2014, eich hysbysu naill ai gan Weinidogion neu gynghorwyr arbennig am bryderon am ymddygiad un o'ch cynghorwyr arbennig, ac a wnaethoch chi ofyn i gynghorydd arbennig arall wneud ymholiadau ynghylch yr haeriadau hyn?
Again, oral statements three years ago are things that I—. It wouldn't be right to comment on this without looking at the whole picture. As I say, I think it's perfectly reasonable, given the fact that we have now a number of inquiries running, that it's for those inquiries—and they are independent inquiries—to look at these issues now in the round. I think that's a perfectly reasonable approach.
Unwaith eto, mae datganiadau llafar dair blynedd yn ôl yn bethau yr wyf i—. Ni fyddai'n briodol gwneud sylwadau ynghylch hyn heb edrych ar y darlun cyfan. Fel y dywedaf, rwy'n credu ei bod yn gwbl resymol, o ystyried y ffaith bod gennym ni nifer o ymchwiliadau ar waith erbyn hyn, mai cyfrifoldeb yr ymchwiliadau hynny—ac maen nhw'n ymchwiliadau annibynnol—yw ystyried y materion hyn yn eu cyfanrwydd nawr. Rwy'n credu bod hwnnw'n ddull cwbl resymol.
I do regret again that you haven't been able to give me an answer to the second question. [Interruption.] With the greatest of respect, that is an elected Member's ability, to come to this Chamber—that's the privilege that we have as elected Members—to ask those questions. That's what First Minister's questions and ministerial questions and statements are about. We choose the questions, we try and elicit the answers. I do regret, on two rather straightforward questions, which are topical, that you have not been able to give me a more concise answer, in particular to clear up some of the answers that you've given over the last five weeks.
On two other occasions, I have asked you, and you haven't provided me with an answer: would you lift collective responsibility to Cabinet Ministers when they give evidence to the independent person you've appointed to make inquiries? On both occasions, and on a third occasion when Darren Millar has asked you the question, you still have not given a 'yes' or 'no' to that answer. Will you confirm that you will lift collective responsibility for Ministers to make those representations to the independent person if they so wish?
Rwy’n gresynu unwaith eto nad ydych chi wedi gallu rhoi ateb i'r ail gwestiwn i mi.[Torri ar draws.] Gyda'r parch mwyaf, dyna allu Aelod etholedig, i ddod i'r Siambr hon—dyna'r fraint sydd gennym ni fel Aelodau etholedig—i ofyn y cwestiynau hynny. Dyna yw diben cwestiynau i'r Prif Weinidog a chwestiynau a datganiadau gweinidogol. Rydym ni'n dewis y cwestiynau, rydym ni'n ceisio cael yr atebion. Rwy'n gresynu, ar ddau gwestiwn syml braidd, sy'n amserol, nad ydych chi wedi gallu rhoi ateb mwy cryno i mi, i egluro, yn benodol, rai o'r atebion yr ydych chi wedi eu rhoi dros y pum wythnos diwethaf.
Ar ddau achlysur arall, rwyf wedi gofyn i chi, ac nid ydych chi wedi rhoi ateb i mi: a fyddech chi'n diddymu cyfrifoldeb cyfunol Gweinidogion y Cabinet pan fyddant yn rhoi tystiolaeth i'r person annibynnol yr ydych chi wedi ei benodi i wneud ymholiadau? Ar y ddau achlysur, ac ar drydydd achlysur pan ofynnodd Darren Millar y cwestiwn i chi, nid ydych chi wedi rhoi ateb 'byddwn' neu 'na fyddwn' o hyd. A wnewch chi gadarnhau y byddwch chi'n diddymu cyfrifoldeb cyfunol Gweinidogion i wneud y sylwadau hynny i'r person annibynnol os byddant yn dymuno?
Collective responsibility applies to policy, it has never applied to anything else, and I made that particularly clear. But I think it is important that, with all these issues—and serious questions have been asked, I understand that, and they need answers, and they will get answers. But I do think it's important that those answers are provided as part of a whole picture. It's not right that people should pick out little bits, mention them, and then not give the full context in terms of which answers are given, for example, or the context of what happened some years ago. Now, he's asked questions, and I understand he wants answers. All these matters will be dealt with as part of the independent inquiry. I can't see that anybody reasonable out there would see that there's anything wrong with that. It's hugely important that those inquiries now are able to get on with their work. If people are serious about engaging with those inquiries then, of course, they should make their representations to the people running them.
Mae cyfrifoldeb cyfunol yn berthnasol i bolisi, nid yw erioed wedi bod yn berthnasol i unrhyw beth arall, ac fe wnes i hynny'n arbennig o eglur. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig, gyda'r holl faterion hyn—a gofynnwyd cwestiynau difrifol, rwy'n deall hynny, ac mae angen atebion iddynt, a byddant yn cael atebion. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod yr atebion hynny'n cael eu darparu yn rhan o'r darlun cyfan. Nid yw'n iawn y dylai pobl dynnu darnau bach allan, eu crybwyll, a pheidio â rhoi'r cyd-destun llawn iddyn nhw o ran pa atebion a roddir, er enghraifft, neu gyd-destun yr hyn a ddigwyddodd rai blynyddoedd yn ôl. Nawr, mae ef wedi gofyn cwestiynau, ac rwy'n deall ei fod eisiau atebion. Bydd yr holl faterion hyn yn cael sylw yn rhan o'r ymchwiliad annibynnol. Ni allaf weld y byddai unrhyw un rhesymol allan yna yn gweld bod unrhyw beth o'i le ar hynny. Mae'n bwysig dros ben bod yr ymchwiliadau'n gallu bwrw ymlaen â'u gwaith nawr. Os yw pobl o ddifrif am ymgysylltu â'r ymchwiliadau hynny yna, wrth gwrs, dylent gyflwyno eu sylwadau i'r bobl sy'n eu cynnal.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
Leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Diolch yn fawr, Llywydd. There's clearly no point in pursuing the line of questioning that the leader of the Conservatives has embarked upon, as you're determined to kick this issue as far into the long grass as possible, so I'd like to turn to something else.
I wonder if the First Minister saw in The Times last Thursday a news story under the headline 'End of wind turbine "blight" after Lake District campaign', which refers to the demolition of a major windfarm development. This is the first time this has ever happened after 25 years, because planning permission for extension was refused on grounds that the windfarm desecrated an area of outstanding natural beauty. This follows numerous examples in England and, indeed, in Northern Ireland where the protection of majestic landscapes has been given higher priority than reducing carbon dioxide emissions. I wonder if the First Minister, therefore, will follow this lead for Wales and give greater protection to our own majestic landscapes, rather than reducing carbon dioxide emissions.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae'n amlwg nad oes unrhyw bwynt mynd ar drywydd y cwestiynau y mae arweinydd y Ceidwadwyr wedi ei gychwyn, gan eich bod chi'n benderfynol o roi'r mater hwn cyn belled o'r neilltu â phosibl, felly hoffwn droi at rywbeth arall.
Tybed a welodd y Prif Weinidog yn The Times ddydd Iau diwethaf stori newyddion o dan y pennawd 'End of wind turbine "blight" after Lake Distric campaign', sy'n cyfeirio at ddymchwel datblygiad fferm wynt fawr. Dyma'r tro cyntaf erioed y mae hyn wedi digwydd ar ôl 25 mlynedd, oherwydd y gwrthodwyd caniatâd cynllunio ar gyfer estyniad ar y sail bod y fferm wynt yn halogi ardal o harddwch naturiol eithriadol. Mae hyn yn dilyn nifer o enghreifftiau yn Lloegr ac, yn wir, yng Ngogledd Iwerddon lle rhoddwyd blaenoriaeth uwch i ddiogelu tirweddau mawreddog na lleihau allyriadau carbon deuocsid. Tybed a wnaiff y Prif Weinidog, felly, ddilyn yr esiampl hon i Gymru a rhoi mwy o amddiffyniad i'n tirweddau mawreddog ein hunain, yn hytrach na lleihau allyriadau carbon deuocsid.
Technical advice note 8 does that, of course, because when TAN 8 was first developed it recognised, for example, that there were special conditions in national parks and there were particular areas where wind applications were due to come. He mentions wind turbines but nothing else. Is he saying, for example, that opencast is fine? Is he saying that other forms of energy like nuclear energy—? We support nuclear energy; we want to see a new nuclear power plant on Anglesey. But I don't think it's right to pick out windfarms and say they are particularly more of a blight on the landscape than anything else. Some people love them, some people hate them. That's what I've discovered over the years. What we do know is that we do need more sources of energy. We need our nuclear plants, that's true, but we also need to make sure that we have renewable sources of energy that create energy security—or are we saying that we need to import energy from other countries, which is something I'd be surprised if he was advocating? One way of doing that is to harness a renewable natural resource like wind, and also the tidal lagoon. We're still none the wiser as to whether the UK Government will back the tidal lagoon. We have out here in the Bristol channel one of the highest tidal reaches in the world. It is energy that will always be there as long as the moon is above us, and yet no decision yet from the UK Government. We need to make sure that we harness the renewable resources that we have, and it's about time the UK Government took a decision, supporting the tidal lagoon.
Mae nodyn cyngor technegol 8 yn gwneud hynny, wrth gwrs, oherwydd pan ddatblygwyd TAN 8 gyntaf, roedd yn cydnabod, er enghraifft, bod amodau arbennig mewn parciau cenedlaethol a bod ardaloedd penodol lle disgwyliwyd i geisiadau gwynt ddod. Mae'n crybwyll tyrbinau gwynt ond dim byd arall. A yw'n dweud, er enghraifft, bod cloddio glo brig yn iawn? A yw'n dweud bod mathau eraill o ynni fel ynni niwclear—? Rydym ni'n cefnogi ynni niwclear; rydym ni eisiau gweld gorsaf pŵer niwclear newydd ar Ynys Môn. Ond nid wyf yn meddwl ei bod hi'n iawn dethol ffermydd gwynt a dweud eu bod nhw'n fwy o falltod ar y dirwedd yn arbennig nag unrhyw beth arall. Mae rhai pobl yn hoff iawn ohonynt, mae rhai pobl yn eu casáu. Dyna'r wyf i wedi ei ddarganfod dros y blynyddoedd. Yr hyn yr ydym ni yn ei wybod yw bod angen mwy o ffynonellau ynni arnom. Rydym ni angen ein gorsafoedd niwclear, mae hynny'n wir, ond mae angen i ni hefyd wneud yn siŵr bod gennym ni ffynonellau ynni adnewyddadwy sy'n creu diogelwch ynni—neu a ydym ni'n dweud bod angen i ni fewnforio ynni o wledydd eraill, sy'n rhywbeth y byddwn i'n synnu pe byddai e'n ei annog? Un ffordd o wneud hynny yw harneisio adnodd naturiol adnewyddadwy fel y gwynt, a hefyd y morlyn llanw. Dydyn ni ddim callach o hyd a fydd Llywodraeth y DU yn cefnogi'r morlyn llanw. Mae gennym ni yma ym Môr Hafren un o'r hydoedd llanw uchaf y byd. Mae'n ynni a fydd bob amser yno cyhyd â bod y lleuad uwch ein pennau, ac eto dim penderfyniad eto gan Lywodraeth y DU. Mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n harneisio'r adnoddau adnewyddadwy sydd gennym ni, ac mae'n hen bryd i Lywodraeth y DU wneud penderfyniad, a chefnogi'r morlyn llanw.
I rise to the challenge that the First Minister gave to me. No, I would take exactly the same view of proposed opencast developments that intrude upon areas of outstanding natural beauty, and similarly with nuclear power stations. Indeed, there would be no Hinkley Point power station in prospect if it weren't for the UK Government's decision to pay ridiculous amounts of money for energy to be produced in many years' time, more than twice the going rate that we have at the moment. So, I agree with the First Minister in that respect.
He'll know that there have been many controversial projects involving windfarms in mid Wales. There is one currently, in respect of which there's an appeal, at Hendy windfarm near Llandegley Rocks in Radnorshire. The chairman of the Campaign for the Protection of Rural Wales in Brecon and Radnor says that
'The Hendy wind farm will have serious impacts, particularly on local landscape, historic culture, ecology and tourism. Let’s not forget one in six Welsh jobs depends on tourism.'
So, there is always a balance to be drawn in these cases, but I think the question of proportionality comes into play here. Wales is irrelevant, actually, in the context of reducing carbon dioxide emissions over the entire planet. We produce maybe 0.1 per cent of global carbon dioxide emissions. The whole UK produces only 1 per cent, so it makes no difference in terms of carbon dioxide emissions globally if Wales participates in this grand green project or not, but it does make a vast difference to the people of mid Wales if their landscapes are desecrated by having forests of windmills all over the place, and that impacts also on the tourism economy. So, what I'm asking, First Minister, is for more proportionality in the Welsh Government's policy on green energy.
Ymatebaf i'r her a roddodd y Prif Weinidog i mi. Na, byddwn o'r un farn un union ynghylch datblygiadau glo brig arfaethedig sy'n tarfu ar ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol, a chyda gorsafoedd pŵer niwclear yn yr un modd. Yn wir, ni fyddai unrhyw orsaf bŵer Hinkley Point yn yr arfaeth oni bai am benderfyniad Llywodraeth y DU i dalu symiau gwirion o arian i ynni gael ei gynhyrchu ymhen blynyddoedd lawer, mwy na dwywaith y gyfradd sydd gennym ni ar hyn o bryd. Felly, rwy'n cytuno â'r Prif Weinidog yn hynny o beth.
Bydd yn gwybod y bu llawer o brosiectau dadleuol yn ymwneud â ffermydd gwynt yn y canolbarth. Ceir un ar hyn o bryd, y mae apêl yn ymwneud ag ef, ar fferm wynt Hendy ger Creigiau Llandeglau yn Sir Faesyfed. Mae cadeirydd yr Ymgyrch dros Ddiogelu Cymru Wledig ym Mrycheiniog a Maesyfed yn dweud
Bydd fferm wynt Hendy yn cael effeithiau difrifol, yn enwedig ar dirwedd leol, diwylliant hanesyddol, ecoleg a thwristiaeth. Gadewch i ni gofio bod un o bob chwech o swyddi yng Nghymru yn dibynnu ar dwristiaeth.
Felly, mae cydbwysedd i'w sicrhau yn yr achosion hyn bob amser, ond credaf fod y cwestiwn o gymesuredd yn berthnasol yn y fan yma. Mae Cymru yn amherthnasol, mewn gwirionedd, yng nghyd-destun lleihau allyriadau carbon deuocsid dros y blaned gyfan. Rydym ni'n cynhyrchu 0.1 y cant efallai o allyriadau carbon deuocsid byd-eang. Mae'r DU gyfan yn cynhyrchu dim ond 1 y cant, felly nid yw'n gwneud unrhyw wahaniaeth o ran allyriadau carbon deuocsid yn fyd-eang os yw Cymru'n cymryd rhan yn y prosiect gwyrdd mawr hwn ai peidio, ond mae'n gwneud gwahaniaeth enfawr i bobl y canolbarth os yw eu tirweddau'n cael eu halogi trwy gael coedwigoedd o felinau gwynt ar hyd y lle, ac mae hynny hefyd yn effeithio ar yr economi dwristiaeth. Felly, yr hyn yr wyf i'n ei ofyn amdano, Prif Weinidog, yw mwy o gymesuredd ym mholisi Llywodraeth Cymru ar ynni gwyrdd.
The proportionality is already there. It's not all focused on one form of energy. I can't comment, obviously, on any appeal that is ongoing. What I can say to him is this: Wales is never irrelevant. Wales is never irrelevant, and we have a role to play in terms of reducing greenhouse gases for the good of all humanity.
Mae'r cymesuredd yno eisoes. Nid yw'r cwbl wedi ei ganolbwyntio ar un math o ynni. Ni allaf wneud sylwadau, wrth gwrs, ar unrhyw apêl sy'n dal i fynd rhagddi. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrtho yw hyn: nid yw Cymru byth yn amherthnasol. Nid yw Cymru byth yn amherthnasol, ac mae gennym ni ran i'w chwarae o ran lleihau nwyon tŷ gwydr er lles y ddynoliaeth gyfan.
The impact upon the planet from carbon dioxide emissions in Wales is, to all intents and purposes, irrelevant—that's the point I was making—given that our output is so small, whereas the effect on landscapes is immediate and apparent.
But on that note, I would like to wish the First Minister a happy Christmas and a successful new year, to congratulate him on the dexterity with which he's dodged or deflected most of the questions that I've asked him over the course of the year, and to look forward to many repetitions of today in the course of the next 12 months.
Mae'r effaith ar y blaned o allyriadau carbon deuocsid yng Nghymru yn amherthnasol i bob pwrpas—dyna'r pwynt yr oeddwn i'n ei wneud—o gofio bod ein hallbwn mor fach, tra bod yr effaith ar dirweddau yn uniongyrchol ac yn amlwg.
Ond ar y nodyn hwnnw, hoffwn ddymuno Nadolig llawen a blwyddyn newydd lwyddiannus i'r Prif Weinidog, ei longyfarch ar ei ddeheurwydd wrth osgoi neu fwrw i'r naill ochr y rhan fwyaf o'r cwestiynau yr wyf i wedi eu gofyn iddo yn ystod y flwyddyn, ac edrychaf ymlaen at ailadrodd heddiw lawer gwaith yn ystod y 12 mis nesaf.
Well, 'damned by faint praise' I'd call that. I return the compliment to him. I look forward to more relevant questions from him in the future. Nevertheless, he and I will not agree when it comes to climate change. In terms of carbon emissions, I take the view that the vast bulk of science shows us that climate change is happening and that human beings have an effect on climate change, and we in Wales must play our part, just like any other country.
Wel, 'glasganmol' fyddwn i'n galw hynna. Dychwelaf y cyfarchion iddo yntau. Edrychaf ymlaen at gwestiynau mwy perthnasol ganddo yn y dyfodol. Serch hynny, ni fydd ef a minnau yn cytuno pan ddaw i'r newid yn yr hinsawdd. O ran allyriadau carbon, rwyf i o'r farn bod y rhan helaethaf o lawer o wyddoniaeth yn dangos bod y newid yn yr hinsawdd yn digwydd a bod bodau dynol yn cael effaith ar y newid yn yr hinsawdd, ac mae'n rhaid i ni yng Nghymru chwarae ein rhan, yn union fel unrhyw wlad arall.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gymorth iechyd meddwl yn y gweithle yng Nghymru? OAQ51476
3. Will the First Minister make a statement on mental health support in the workplace in Wales? OAQ51476
Working with businesses to promote health in the workplace, including mental health, is a key principle of the economic action plan launched today. In addition, Healthy Working Wales and in-work support programmes provide support for employers and employees across Wales.
Mae gweithio gyda busnesau i hybu iechyd yn y gweithle, gan gynnwys iechyd meddwl, yn un o egwyddorion allweddol y cynllun gweithredu economaidd a lansiwyd heddiw. Hefyd, mae Cymru Iach ar Waith a rhaglenni cymorth yn y gwaith yn cynnig cymorth i gyflogwyr a chyflogeion ledled Cymru.
First Minister, Cardiff has recently been named the most stressful city in Britain, which I do find a remarkable finding. The report says that pressure at work, financial worries and concerns about health are leaving Britain in the grip of a stress epidemic, and I think many of us see this through our casework as well. A survey of 4,000 adults by the insurance company AXA found that four out of five felt stressed during a typical week and almost one in 10 were stressed all the time. This is very serious. Unison Cymru have also recently called for improved mental health services within the workplace. Can I welcome the fact that the economic action plan is going to address this? Do you agree with me that it's often middle management who are in a position to pick up on these issues and do need effective training so they can identify when those who they're responsible for supervising are under stress?
Prif Weinidog, mae Caerdydd wedi cael ei henwi'n ddiweddar fel y ddinas lle dioddefir y mwyaf o straen ym Mhrydain, sy'n ganfyddiad anhygoel. Mae'r adroddiad yn dweud bod pwysau yn y gwaith, pryderon ariannol a phryderon am iechyd yn gadael Prydain yng ngafael epidemig o straen, ac rwy'n meddwl bod llawer ohonom ni'n gweld hyn drwy ein gwaith achos hefyd. Canfu arolwg o 4,000 o oedolion gan y cwmni yswiriant AXA bod pedwar o bob pump yn teimlo dan straen yn ystod wythnos arferol a bod bron un o bob 10 o dan straen drwy'r amser. Mae hyn yn ddifrifol iawn. Mae Unsain Cymru hefyd wedi galw'n ddiweddar am well gwasanaethau iechyd meddwl yn y gweithle. A gaf i groesawu'r ffaith bod y cynllun gweithredu economaidd yn mynd i roi sylw i hyn? A ydych chi'n cytuno â mi mai rheolwyr canol sy'n aml mewn sefyllfa i ddarganfod y problemau hyn a bod angen hyfforddiant effeithiol arnynt fel y gallant nodi pan fo'r rheini y maen nhw'n gyfrifol am eu goruchwylio o dan straen?
Yes, that's absolutely right. Those who are closest to those who might experience stress are best placed to deal with it, but it's hugely important that people are able to recognise it. Particularly with some people, it's very difficult to recognise signs of stress. They will never exhibit signs of stress or complain about stress, but often, of course, those are the people who are experiencing internally the most stress, so I'd entirely agree. To have a more health workforce, it's important that those who are in positions of management are able to recognise stress in a way that might not be obvious to members of the general public and to deal with it, for the good of the person who's experiencing stress, of course, and to make them happier and more productive workers.
Ydw, mae hynny'n hollol gywir. Y rhai sydd agosaf at y rheini a allai ddioddef straen sydd yn y sefyllfa orau i ymdrin ag ef, ond mae'n bwysig dros ben bod pobl yn gallu ei adnabod. Yn enwedig gyda rhai pobl, mae'n anodd iawn adnabod arwyddion o straen. Ni fyddan nhw byth yn dangos arwyddion o straen nac yn achwyn am straen, ond yn aml, wrth gwrs, y rheini yw'r bobl sy'n dioddef y straen fwyaf yn fewnol, felly rwy'n cytuno'n llwyr. Er mwyn cael gweithlu mwy iach, mae'n bwysig bod y rhai sydd mewn swyddi rheoli yn gallu adnabod straen mewn ffordd na fyddai'n amlwg i'r cyhoedd yn gyffredinol ac i ymdrin ag ef, er lles y rhai sy'n dioddef straen, wrth gwrs, ac i'w gwneud yn weithwyr hapusach a mwy cynhyrchiol.
David Melding has actually just touched very briefly on the Unison event that took place recently. I wonder, First Minister, if you would join me in welcoming successful initiatives like the Unison mental health in the workplace conference that was organised in the Pierhead building, which I think once again showed the central role that trade unions can play in helping to tackle difficult issues in the workplace and demonstrates the valuable role of social partnership in delivering better outcomes for issues like tackling mental health in the workplace.
Mae David Melding newydd grybwyll yn gryno iawn y digwyddiad UNSAIN a gynhaliwyd yn ddiweddar. Tybed, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu mentrau llwyddiannus fel cynhadledd iechyd meddwl yn y gweithle Unsain a drefnwyd yn adeilad y Pierhead, a ddangosodd unwaith eto, yn fy marn i, swyddogaeth ganolog y gall undebau llafur ei chyflawni i helpu i fynd i'r afael â materion anodd yn y gweithle, ac mae'n dangos swyddogaeth werthfawr partneriaeth gymdeithasol i sicrhau gwell canlyniadau ar gyfer materion fel mynd i'r afael ag iechyd meddwl yn y gweithle.
Yes, I applaud what Unison have done. In terms of what we have done, Healthy Working Wales is our work and health programme. It aims to improve health at work by focusing on prevention and retention or rehabilitation for those made ill at work. Funding has been committed until 2020 as part of our 'Prosperity for All' commitment to focus on support for employees' health and well-being. I can say that Healthy Working Wales is delivered by Public Health Wales. Further work is taking place in partnership with Business Wales to target the programme for SMEs and to increase outreach, and that will include focusing on the need to improve the mental health and well-being of staff by putting in place policies and practices that protect mental health in the workplace.
Gwnaf, rwy'n cymeradwyo'r hyn y mae Unsain wedi ei wneud. O ran yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud, Cymru Iach ar Waith yw ein rhaglen iechyd a gwaith. Ei nod yw gwella iechyd yn y gwaith trwy ganolbwyntio ar atal a chadw neu adsefydlu ar gyfer y rheini a wnaed yn sâl yn y gwaith. Mae cyllid wedi ei ymrwymo tan 2020 yn rhan o'n hymrwymiad 'Ffyniant i Bawb' i ganolbwyntio ar gefnogi iechyd a llesiant cyflogeion. Gallaf ddweud bod Cymru Iach ar Waith yn cael ei darparu gan Iechyd Cyhoeddus Cymru. Mae rhagor o waith yn cael ei wneud mewn partneriaeth â Busnes Cymru i dargedu'r rhaglen ar gyfer BBaChau ac i gynyddu allgymorth, a bydd hynny'n cynnwys canolbwyntio ar yr angen i wella iechyd meddwl a llesiant staff trwy gyflwyno polisïau ac arferion sy'n diogelu iechyd meddwl yn y gweithle.
First Minister, we lose an average of 2.5 days per employee to mental health-related absence each year. It is also estimated that presenteeism, where mental health issues lessen work performance, costs the UK around £15 billion a year. It has been estimated that optimal treatment for mental health disorders will only reduce the impact of mental health illness by 28 per cent. So, we have to focus on prevention.
The mental health first aid programme can provide help to prevent mental health problems developing into a more serious state. First Minister, what can the Welsh Government do to encourage more businesses to train their staff in mental health first aid in the same way that they employ first aiders to treat physical ailments?
Prif Weinidog, rydym ni'n colli cyfartaledd o 2.5 diwrnod fesul cyflogai i absenoldeb sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl bob blwyddyn. Amcangyfrifir hefyd bod presenoldebaeth,pan fo materion iechyd meddwl yn gwaethygu perfformiad gwaith, yn costio tua £15 biliwn y flwyddyn i'r DU. Amcangyfrifir na fydd y driniaeth orau ar gyfer anhwylderau iechyd meddwl ddim ond yn lleihau effaith salwch meddwl gan 28 y cant. Felly, mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar atal.
Gall y rhaglen cymorth cyntaf iechyd meddwl roi cymorth i atal problemau iechyd meddwl rhag datblygu'n gyflwr mwy difrifol. Prif Weinidog, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i annog mwy o fusnesau i hyfforddi eu staff mewn cymorth cyntaf iechyd meddwl yn yr un modd ag y maen nhw'n cyflogi swyddogion cymorth cyntaf i drin anhwylderau corfforol?
Well, two things: first of all, it's already happening through Healthy Working Wales—3,549 organisations in Wales employing 503,914 people have engaged in the Healthy Working Wales range of programmes since July 2011, and that represents 36 per cent of the working population of Wales. It is something, of course, that will form part of the economic contract, as the Cabinet Secretary will explain later, as part of the economic action plan.
Wel, dau beth: yn gyntaf oll, mae eisoes yn digwydd trwy Cymru Iach ar Waith—mae 3,549 o sefydliadau yng Nghymru sy'n cyflogi 503,914 o bobl wedi cymryd rhan yn yr amrywiaeth o raglenni Cymru Iach ar Waith ers mis Gorffennaf 2011, ac mae hynny'n cynrychioli 36 y cant o boblogaeth weithio Cymru. Mae'n rhywbeth, wrth gwrs, a fydd yn rhan o'r contract economaidd, fel y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei esbonio yn ddiweddarach, yn rhan o'r cynllun gweithredu economaidd.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i hyrwyddo gweithio ar y cyd rhwng y sector iechyd a'r sector chwaraeon a hamdden yng Nghymru? OAQ51484
4. What action is the Welsh Government taking to promote joint working between the health sector and the leisure and sport sector in Wales? OAQ51484
‘Prosperity for All’ makes our expectations for collaboration very clear. We have asked Sport Wales and Public Health Wales to set out how they will build on existing examples of good practice and work together on joint policies.
Mae 'Ffyniant i Bawb' yn gwneud ein disgwyliadau o ran cydweithredu yn eglur iawn. Rydym ni wedi gofyn i Chwaraeon Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru nodi sut y byddant yn adeiladu ar enghreifftiau presennol o arfer da ac yn gweithio gyda'i gilydd ar bolisïau ar y cyd.
First Minister, if we are to meet the challenges of achieving a more preventative and proactive approach to better health in Wales, we do need a more physically active population. That is an important part of making that necessary change. In Newport, the Aneurin Bevan health board public health department, together with Newport Live, Newport City Council, Natural Resources Wales, local sports groups and many others, have been working together for some time to try and achieve a more physically active local population so that we do get that better health. In addition to what you've outlined in your initial answer, First Minister, I know locally—and I'm sure it applies to many other such initiatives across Wales—that there is great interest in what further action, what further support, Welsh Government might be able to provide to support those initiatives, to make that fundamental change to a more preventative and proactive approach to health in Wales.
Prif Weinidog, os ydym ni'n mynd i ymateb i'r heriau o sicrhau dull mwy rhagweithiol ac ataliol o gael gwell iechyd yng Nghymru, mae angen poblogaeth sy'n gwneud mwy o ymarfer corff arnom. Mae hynny'n rhan bwysig o wneud y newid angenrheidiol hwnnw. Yng Nghasnewydd, mae adran iechyd y cyhoedd bwrdd iechyd Aneurin Bevan, ynghyd â Casnewydd Fyw, Cyngor Dinas Casnewydd, Cyfoeth Naturiol Cymru, grwpiau chwaraeon lleol a llawer o grwpiau eraill wedi bod yn gweithio gyda'i gilydd ers cryn amser i geisio sicrhau poblogaeth leol sy'n gwneud mwy o ymarfer corff fel ein bod ni'n cael yr iechyd gwell hwnnw. Yn ogystal â'r hyn yr ydych chi wedi ei amlinellu yn eich ateb cychwynnol, Prif Weinidog, gwn yn lleol—ac rwy'n siŵr ei fod yn berthnasol i lawer o fentrau eraill o'r fath ledled Cymru—bod diddordeb mawr ym mha gamau pellach, pa gymorth pellach, y gallai Llywodraeth Cymru ei ddarparu i gynorthwyo'r mentrau hynny, i wneud y newid sylfaenol hwnnw i ddull mwy rhagweithiol ac ataliol o ymdrin ag iechyd yng Nghymru.
Well, I can tell my friend the Member for Newport East that the Public Health (Wales) Act 2017 places a requirement on Welsh Ministers to publish a national strategy on preventing and reducing obesity, while engaging in physical activity and tackling sedentary lifestyles will play an important role. That work is being led by the chief medical officer, and both the sports sector and health sector are fully engaged in the developing work. We also have, of course, the national exercise referral scheme, a Welsh Government-funded scheme that's delivered by Public Health Wales that's been developed to standardise exercise referral opportunities across all local authorities and local health boards in Wales. It targets patients who have a chronic condition or who are at risk of developing chronic disease, and there were over 28,000 referrals across Wales in 2016.
In terms of Newport, I can say that the total investment into Newport from Sport Wales, for example, is over £610,000—over £0.5 million of core funding, which covers work with schools, community participation, free swimming and other regional work with and through Positive Futures, and £100,000 roughly, which is community chest funding, which a local Newport community chest panel oversees.
Wel, gallaf ddweud wrth fy nghyfaill yr Aelod dros Ddwyrain Casnewydd bod Deddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017 yn ei gwneud yn ofyniad ar Weinidogion Cymru i gyhoeddi strategaeth genedlaethol ar atal a lleihau gordewdra, a bydd cymryd rhan mewn gweithgarwch corfforol a mynd i'r afael â ffyrdd eisteddog o fyw yn chwarae rhan bwysig. Mae'r gwaith hwnnw'n cael ei arwain gan y prif swyddog meddygol, ac mae'r sector chwaraeon a'r sector iechyd yn cymryd rhan lawn yn y gwaith sy'n datblygu. Mae gennym ni hefyd, wrth gwrs, y cynllun atgyfeirio ymarfer corff cenedlaethol, cynllun a ariennir gan Lywodraeth Cymru a ddarperir gan Iechyd Cyhoeddus Cymru a ddatblygwyd i safoni cyfleoedd atgyfeirio ymarfer corff ar draws holl awdurdodau lleol a byrddau iechyd lleol Cymru. Mae'n targedu cleifion sydd â chyflwr cronig, neu sydd mewn perygl o ddatblygu clefyd cronig, ac roedd dros 28,000 o atgyfeiriadau ledled Cymru yn 2016.
O ran Casnewydd, gallaf ddweud bod cyfanswm y buddsoddiad yng Nghasnewydd gan Chwaraeon Cymru, er enghraifft, yn fwy na £610,000—dros £0.5 miliwn o arian craidd, sydd ar gyfer gwaith gydag ysgolion, cyfranogiad cymunedol, nofio am ddim a gwaith rhanbarthol arall gyda a thrwy Dyfodol Cadarnhaol, a £100,000 yn fras, sy'n gyllid cist gymunedol, y mae panel cist gymunedol lleol yng Nghasnewydd yn ei oruchwylio.
First Minister, I listened to your initial answer to John Griffiths. I absolutely accept, and it was very clear during the public health Bill process, that Ministers are acutely aware of the need to improve our health and well-being by using sport and leisure. However, there is still a woeful level of interaction between those who are responsible for the commissioning of sport and leisure in order to provide these services and those who are responsible for driving the health and well-being agenda. I know what you say about Public Health Wales and Sports Wales. However, I would like to ask for (1) more imagination in what we provide because leisure does not just mean sport, and if you are elderly and infirm, to be frank, a sports hall down the road with a football in it is not going to do you any good, and secondly, what can your Government do to try to get at a local level these commissioning agents, those who have the duty to provide and those who want to have well-being and good healthy living for our citizens, to actually work together on a daily, weekly and monthly basis?
Prif Weinidog, gwrandewais ar eich ateb cychwynnol i John Griffiths. Rwy'n derbyn yn llwyr, ac roedd yn amlwg iawn yn ystod proses Bil iechyd y cyhoedd, bod y Gweinidogion yn ymwybodol iawn o'r angen i wella ein hiechyd a'n llesiant trwy ddefnyddio chwaraeon a hamdden. Fodd bynnag, ceir lefel druenus o ryngweithio o hyd rhwng y rhai sy'n gyfrifol am gomisiynu chwaraeon a hamdden er mwyn darparu'r gwasanaethau hyn a'r rheini sy'n gyfrifol am ddatblygu'r agenda iechyd a llesiant. Rwy'n deall yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am Iechyd Cyhoeddus Cymru a Chwaraeon Cymru. Fodd bynnag, hoffwn ofyn am (1) mwy o ddychymyg yn yr hyn yr ydym ni'n ei ddarparu oherwydd nid yw hamdden yn golygu chwaraeon yn unig, ac os ydych chi'n oedrannus ac yn fethedig, a bod yn onest, nid yw neuadd chwaraeon i lawr y ffordd gyda phêl-droed yn mynd i wneud unrhyw ddaioni i chi, ac yn ail, beth all eich Llywodraeth ei wneud i geisio cael yr asiantau comisiynu hyn ar lefel leol, y rheini sydd â dyletswydd i ddarparu a'r rheini sydd eisiau cael llesiant a byw'n iach i'n dinasyddion, i weithio gyda'n gilydd mewn gwirionedd yn feunyddiol, yn wythnosol ac yn fisol?
It's quite right to say it's not all about sport and more to do with activity and exercise, of course. I can say that work is taking place between Sport Wales and Public Health Wales, which will include the establishment of a new outcomes framework for physical activity, some shared performance measures, actions and methods for evaluating impact and value for money. The Cabinet Secretary for Health and Social Services and the Minister for Culture, Tourism and Sport have agreed to extend funding for 16 months for Let's Walk Cymru, delivered through Ramblers Cymru, and that works with local authority co-ordinators to develop a range of walks and routes across Wales for people with varying levels of abilities. And you're quite right to say that it is vital for older people and people with disabilities to be provided with opportunities to engage in leisure and cultural programmes. Of course, the recent OlympAge games are an excellent example of what can be achieved when organisations work collaboratively towards the shared goal of population health improvement. I'm pleased that that event was a success and I hope it continues next year.
Mae'n hollol iawn i ddweud nad yw'n fater o chwaraeon yn unig a'i fod yn fwy i'w wneud â gweithgarwch ac ymarfer corff, wrth gwrs. Gallaf ddweud bod gwaith yn cael ei wneud rhwng Chwaraeon Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru, a fydd yn cynnwys sefydlu fframwaith canlyniadau newydd ar gyfer gweithgarwch corfforol, rhai mesurau perfformiad, camau gweithredu a dulliau a rennir i werthuso effaith a gwerth am arian. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a'r Gweinidog Diwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon wedi cytuno i ymestyn cyllid i Dewch i Gerdded Cymru, a ddarperir drwy Ramblers Cymru, am 16 mis, ac mae hynny'n gweithio gyda chydgysylltwyr awdurdod lleol i ddatblygu amrywiaeth o deithiau a llwybrau cerdded ledled Cymru ar gyfer pobl â lefelau amrywiol o alluoedd. Ac rydych chi'n hollol iawn i ddweud ei bod yn hanfodol i bobl hŷn a phobl ag anableddau gael cyfleoedd i gymryd rhan mewn rhaglenni hamdden a diwylliant. Wrth gwrs, mae gemau Olympaidd yr henoed diweddar yn enghraifft wych o'r hyn y gellir ei gyflawni pan fydd sefydliadau yn gweithio ar y cyd tuag at y nod a rennir o wella iechyd y boblogaeth. Rwy'n falch bod y digwyddiad hwnnw'n llwyddiant ac rwy'n gobeithio y bydd yn parhau y flwyddyn nesaf.
Rydw i'n grediniol mai drwy'r system addysg y mae cael pobl ifanc ar y trywydd iawn tuag at weithgarwch corfforol er mwyn gwella eu hiechyd nhw. Mae cyfle fan hyn i dynnu sylw at ddechrau'r ymchwiliad gan y pwyllgor iechyd yma i mewn i weithgarwch corfforol gan blant a phobl ifanc. Rŵan, mae Iwerddon newydd gyflwyno gweithgaredd corfforol fel arholiad leaving certificate yno; i ba raddau ydych chi a’ch Llywodraeth yn credu bod angen elfen o brofi neu hyd yn oed arholi gorfodol er mwyn sicrhau bod pob person ifanc, drwy gydol eu hamser yn yr ysgol, yn sicrhau bod gweithgarwch corfforol yn uchel ar eu hagenda?
I am convinced that it’s through the education system that we can get young people on the right track towards physical activity in order to improve their health. There’s an opportunity here to draw attention to the beginning of the health committee inquiry into physical activity among children and young people. Now, Ireland has just introduced physical activity as an examination—for a leaving certificate—there. To what extent do you and your Government believe that we need an element of testing, or even examination, in order to ensure that every young person throughout their school career does ensure that physical activity is high on their agenda?
Wel, wrth gwrs, mae hynny’n digwydd yn yr ysgol yn barod, ynglŷn â’r ffaith bod addysg gorfforol yn rhywbeth y maen nhw’n gorfod ei wneud. Mae rhai yn cael eu harholi arni, mae hynny’n wir, ar lefel TGAU a lefel A, ond mae’n rhan o’r cwricwlwm i bawb. Mae’n wir i ddweud, rwy'n credu, ei bod yn hollbwysig sicrhau bod plant ifanc yn datblygu ffordd o fihafio er mwyn sicrhau eu bod nhw’n cario ymlaen i wneud chwaraeon yn y pen draw, ond rŷm ni yn colli pobl, wrth gwrs; mae oedran yn dod lle nad yw rhai pobl ifanc eisiau gwneud unrhyw fath o chwaraeon. I fi, dyna’r amser i ni ystyried pa fath o bethau eraill y bydd o ddiddordeb iddyn nhw. Efallai nad ydyn nhw’n moyn cystadlu; efallai eu bod nhw’n moyn gwneud pethau fel cerdded neu redeg, ond ddim cystadlu yn erbyn pobl eraill.
So, rwy’n credu bod yna sawl ffordd i ystyried hyn. Bydd rhai, wrth gwrs, yn moyn gwneud addysg gorfforol, byddan nhw’n moyn gwneud chwaraeon, ond beth mae’n rhaid inni sicrhau yw ein bod ni’n edrych, gydag ysgolion, ar beth y gallwn ni ei wneud i hybu’r rheini sydd efallai eisiau gwneud pethau, eisiau gwneud pethau corfforol, ond ddim eisiau gwneud chwaraeon. Yn fanna, rwy’n credu, mae’r ateb ynglŷn â sicrhau bod mwy o ferched ifanc, yn enwedig, yn cario ymlaen gyda, nid chwaraeon, ond ymarfer corfforol yn y pen draw.
Well, of course, that does happen in schools already, as physical education is compulsory, and some are actually examined on that—that’s true—at GCSE and A-level, but it’s part of the curriculum for all. It is true to say, I believe, that it is vital to ensure that young children develop behaviours in order to ensure that they can continue to participate in sport. But, of course, we do lose people, because they come to an age when they don’t want to participate. For me, that’s the time when we should consider what alternative activities would be of interest to them. Perhaps they don’t want to compete, but they could walk or do other activities.
So, I think there are a number of different approaches that we could take. Some will want to participate in PE or in sport, but we can work with the schools to see what we can do to assist and support those who want to do physical things but not sport—I think that is the answer to ensuring that more young girls, in particular, carry on with physical exercise.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cynllun cyflawni ar gyfer 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol'? OAQ51491
5. Will the First Minister make a statement on the delivery plan for 'Our Valleys, Our Future'? OAQ51491
Yes. The taskforce delivery plan sets out actions and milestones to deliver three priorities: good-quality jobs and the skills to do them, better public services, and strengthening communities. It is an excellent example of joined-up, collaborative working—all the buzz words there—involving partners from across public, private and third sectors and, most importantly, Valleys communities.
Gwnaf. Mae'r cynllun cyflawni'r tasglu yn nodi camau gweithredu a cherrig milltir i gyflawni tair blaenoriaeth: swyddi o ansawdd da a'r sgiliau i'w gwneud, gwell gwasanaethau cyhoeddus, a chryfhau cymunedau. Mae'n enghraifft ardderchog o weithio cydgysylltiedig a chydweithredol—yr holl eiriau poblogaidd yn y fan yna—yn cynnwys partneriaid o bob rhan o'r sectorau cyhoeddus a phreifat a'r trydydd sector ac, yn bwysicaf oll, cymunedau'r Cymoedd.
With that in mind, I particularly welcome the aspect that supports local small and medium-sized enterprises to bid for public sector procurement contracts. Caerphilly County Borough Council piloted a project for local SMEs to bid for contracts as part of the Welsh housing quality standard programme, and it brought together four SMEs who worked together to deliver an external refurbishment package worth £1.2 million.
The work was successfully completed, but the council was disappointed that the consortium of SMEs broke down soon afterwards, and then were unable to further bid for contracts that were in infancy. So, the concern that the council has is that there's limited support to help those small firms continue to work together. So, can the First Minister tell us what further support can be made available to insist and encourage such relationships in the future and how that then will be embedded in the economic plan?
Gyda hynny mewn golwg, croesawaf yn arbennig yr agwedd sy'n cefnogi mentrau bach a chanolig eu maint lleol i wneud cais am gontractau caffael y sector cyhoeddus. Treialwyd prosiect gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili ar gyfer BBaChau lleol i gynnig am gontractau yn rhan o raglen safon ansawdd tai Cymru, a daeth â phedwar o BBaChau ynghyd a weithiodd gyda'i gilydd i gyflwyno pecyn gwaith ailwampio allanol gwerth £1.2 miliwn.
Cwblhawyd y gwaith yn llwyddiannus, ond roedd y cyngor yn siomedig bod y consortiwm o BBaChau wedi chwalu yn fuan wedyn, ac nad oedd yn gallu cynnig ymhellach am gontractau a oedd ar gychwyn. Felly, y pryder sydd gan y cyngor yw mai prin yw'r cymorth sydd ar gael i helpu'r busnesau bach hynny i barhau i weithio gyda'i gilydd. Felly, a all y Prif Weinidog ddweud wrthym ni pa gymorth pellach y gellir ei ddarparu i fynnu ac annog cysylltiadau o'r fath yn y dyfodol a sut y bydd hynny'n cael ei ymgorffori wedyn yn y cynllun economaidd?
We know that they're hugely important to what we want to deliver as part of the economic action plan. Without a co-ordinated approach across Government, we won't succeed. I can say that the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services has met with all other Ministers and Cabinet Secretaries to discuss the work of the taskforce and the delivery plan, and it will be very much part of the delivery of the taskforce's work to work with those SMEs that are the bedrock of so many examples of enterprise in our communities.
Rydym ni'n gwybod eu bod nhw'n hynod bwysig i'r hyn yr ydym ni eisiau ei gyflawni yn rhan o'r cynllun gweithredu economaidd. Heb ddull gweithredu cydgysylltiedig ar draws y Llywodraeth, ni fyddwn yn llwyddo. Gallaf ddweud bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus wedi cyfarfod â'r holl Weinidogion ac Ysgrifenyddion Cabinet eraill i drafod gwaith y tasglu a'r cynllun cyflawni, a bydd yn sicr yn rhan o gyflawniad gwaith y tasglu i weithio gyda'r BBaChau hynny sy'n gonglfaen cymaint o enghreifftiau o fentergarwch yn ein cymunedau.
First Minister, 'Our Valleys, Our Future' pledges to exploit the job creation potential of major infrastructure investment, such as the M4 relief road and the south Wales metro project. The M4 relief road is currently bogged down in a public inquiry, and one of your own backbenchers has claimed that the south Wales metro project is being set up to fail. First Minister, what contingency plans do you have if your Government fails to deliver these projects, which are essential to the success of the 'Our Valleys, Our Future' strategy, and that are desperately needed there? Thank you.
Prif Weinidog, mae 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol' yn gwneud adduned i fanteisio ar botensial creu swyddi buddsoddiad seilwaith mawr, fel ffordd liniaru'r M4 a phrosiect metro de Cymru. Mae ffordd liniaru'r M4 yn sownd mewn ymchwiliad cyhoeddus ar hyn o bryd, ac mae un o aelodau eich meinciau cefn eich hun wedi honni bod prosiect metro de Cymru yn cael ei drefnu i fethu. Prif Weinidog, pa gynlluniau wrth gefn sydd gennych chi os bydd eich Llywodraeth yn methu â darparu'r prosiectau hyn, sy'n hanfodol i lwyddiant strategaeth 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol', ac y mae eu hangen yn daer yno? Diolch.
He will know that the M4 relief road is something that, as a Government, we've taken a view is very much needed. There has to be a public inquiry, because it's hugely important that these issues are tested. I don't think anybody would disagree with the need to do that, to make sure that any decision we take in the future is based on what the inquiry has found.
Secondly, given that I was the first person to talk about a south Wales metro, at Bedwas rugby club, if I remember, back in 2009, I can guarantee that it's not been set up to fail. I want the metro to work. It's hugely important, as far as south Wales is concerned. It provides huge opportunities, not just to get people to work faster, but to get investment into communities that, up to now, have struggled to get the right levels of investment because of where they sit geographically. So, the south Wales metro is definitely something that I want to see succeed for the people of Wales.
Bydd yn gwybod bod ffordd liniaru'r M4 yn rhywbeth, fel Llywodraeth, yr ydym ni wedi bod o'r safbwynt y bod wir ei hangen. Mae'n rhaid cael ymchwiliad cyhoeddus, oherwydd mae'n eithriadol o bwysig bod y materion hyn yn cael eu profi. Nid wyf yn credu y byddai neb yn anghytuno â'r angen i wneud hynny, i wneud yn siŵr bod unrhyw benderfyniad yr ydym ni'n ei wneud yn y dyfodol yn seiliedig ar yr hyn y mae'r ymchwiliad wedi ei ganfod.
Yn ail, o ystyried mai fi oedd y person cyntaf i siarad am fetro de Cymru, yng nghlwb rygbi Bedwas, os cofiaf yn iawn, yn ôl yn 2009, gallaf sicrhau nad yw wedi cael ei drefnu i fethu. Rwyf i eisiau i'r metro weithio. Mae'n bwysig dros ben, cyn belled ag y mae de Cymru yn y cwestiwn. Mae'n cynnig cyfleoedd enfawr, nid yn unig i gael pobl i'r gwaith yn gyflymach, ond i gael buddsoddiad i gymunedau sydd, hyd yma, wedi cael trafferth i gael y lefelau priodol o fuddsoddiad oherwydd eu lleoliad daearyddol. Felly, mae metro de Cymru yn sicr yn rhywbeth yr hoffwn i ei weld yn llwyddo ar gyfer pobl Cymru.
First Minister, the economic action plan that's just been published says that Government will be able to
'utilise the regional approach as a glue to bring together and integrate the interventions of the Valleys Taskforce and City Deals.'
Now, what that says to me is that the singular focus on the unique problems and opportunities of the Valleys will be lost. The Valleys taskforce has been disbanded, there's been no new money put on the table that I'm currently aware of, and so, without a structure to deliver it, without a specific budget, won't this strategy be just, once again, a long list of very good intentions that, unfortunately, won't be delivered upon?
Prif Weinidog, mae'r cynllun gweithredu economaidd sydd newydd ei gyhoeddi yn dweud y bydd y Llywodraeth yn gallu:
defnyddio'r dull rhanbarthol fel modd o gyfuno ac integreiddio ymyraethau Tasglu'r Cymoedd a'r Fargen Ddinesig.
Nawr, yr hyn y mae hynny'n ei ddweud wrthyf i yw y bydd y pwyslais unigol ar broblemau a chyfleoedd unigryw'r Cymoedd yn cael ei golli. Mae Tasglu'r Cymoedd wedi dod i ben, ni roddwyd unrhyw arian newydd ar y bwrdd yr wyf i'n ymwybodol ohono ar hyn o bryd, ac felly, heb strwythur i'w chyflawni, heb gyllideb benodol, onid yw'n wir mai'r cwbl fydd y strategaeth hon, unwaith eto, yw rhestr hir o fwriadau da iawn na fyddant, yn anffodus, yn cael eu gwireddu?
No. If we take the western Valleys, for example, which he will have an interest in, naturally, in terms of the area he represents, we know that the western Valleys are linked to the wider economy of south-west Wales, particularly the city of Swansea. So, how is that delivered? Well, the taskforce is working closely with the Swansea bay city deal to maximise its benefits to the Valleys communities and to ensure that the priorities of the city deal and the taskforce are aligned. So, it's a question of tapping into existing sources of funding, when it comes to the city deal. We know, of course, as we look at developing strategic hubs, for example, in the future, that we will need to consider what the financial obligations are in order to deliver on the recommendations of the taskforce.
Nac ydy. Os cymerwn ni'r Cymoedd gorllewinol, er enghraifft, y bydd ganddo ef ddiddordeb ynddynt, yn naturiol, o ran yr ardal y mae'n ei chynrychioli, rydym ni'n gwybod bod y Cymoedd gorllewinol wedi eu cysylltu ag economi ehangach y de-orllewin, yn enwedig dinas Abertawe. Felly, sut dylid cyflawni hynny? Wel, mae'r tasglu'n gweithio'n agos gyda bargen ddinesig bae Abertawe i sicrhau cymaint o fanteision â phosibl i gymunedau'r Cymoedd ac i sicrhau bod fargen ddinesig. Rydym ni'n gwybod, wrth gwrs, wrth i ni edrych ar ddatblygu canolfannau strategol, er enghraifft, yn y dyfodol, y bydd angen i ni ystyried beth yw'r rhwymedigaethau ariannol er mwyn cyflawni argymhellion y tasglu.
6. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu'r amserlen ar gyfer datganoli pwerau dros ynni o dan Ddeddf Cymru 2017? OAQ51486
6. Will the First Minister outline the schedule for the devolution of energy powers under the Wales Act 2017? OAQ51486
Bydd cymhwysedd gweithredol dros y pwerau yn ymwneud â rhoi caniatâd ar gyfer gorsafoedd cynhyrchu ynni a llinellau trydan uwchben yn cychwyn ar 1 Ebrill 2019. Bydd darpariaethau yn ymwneud â thrwyddedu olew a nwy yn cychwyn ar 1 Hydref 2018.
Executive competence for the powers relating to the consenting of energy-generating stations and overhead electric lines will be commenced on 1 April 2019. Provisions relating to oil and gas licensing will be commenced on 1 October 2018.
Diolch am yr ateb hwnnw, Brif Weinidog. Pan wnaeth Plaid Cymru bleidleisio yn erbyn cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Ddeddf yma, fe ddywedon ni ein bod ni'n gwneud hynny oherwydd ein bod ni'n colli grym yn ogystal ag ennill grym. Rwy'n eich cofio chi'n dweud a'r Llywodraeth yn dweud ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n gwneud hyn achos ein bod ni'n ennill y grym yma rydych chi newydd ei amlinellu dros bwerau ynni yng Nghymru. Pam, felly, nad ydych ch'n manteisio ar y cyfle cyntaf, fis Ebrill y flwyddyn nesaf, i ymgymryd â'r pwerau hyn, er enghraifft i wahardd ffracio yng Nghymru, rhywbeth a fyddai'n cael croeso eang iawn gan y boblogaeth? Mae'r Cynulliad hwn yn barod ar gyfer y pwerau hyn, mae pobl Cymru yn barod ar gyfer y pwerau hyn, pam nad ŷch chi?
Thank you for that response, First Minister. When Plaid Cymru voted against legislative consent for this Act, we said that we were doing so because we were losing powers as well as gaining powers. I remember you saying, and the Government saying, that it’s important that we did this because we would get these powers that you have just outlined on energy powers in Wales. Why, then, aren’t you taking this first opportunity, in April of next year, to take on these powers, for example to ban fracking in Wales, something that would receive a broad welcome among the Welsh population? This Assembly is ready for these powers, the people of Wales are ready for these powers, why aren’t you?
Wel, mae'n hollbwysig bod y strwythur mewn lle er mwyn inni allu defnyddio'r pwerau. Ni sydd wedi gofyn am hyn—bod y pwerau'n cael eu dodi bant am gwpwl o fisoedd—er mwyn bod y strwythur mewn lle inni allu gweithredu. Beth nad ydym ni'n moyn ei wneud ydy bod mewn sefyllfa lle'r ydym ni'n cymryd y pwerau ac, wedi hynny, nad ydym ni'n barod amdanyn nhw. Maen nhw'n gymhleth iawn. Maen nhw'n bwerau nad ydym ni wedi eu cael o'r blaen, ond rydym ni'n hyderus iawn, wrth gwrs, ynglŷn â'r amserlen rydym ni wedi ei chytuno â Llywodraeth y Deyrnas Unedig, fod hwn yn rhywbeth sydd yn rhoi cyfle inni ddodi strwythurau mewn lle er mwyn bod y pwerau'n dod.
Well, it’s all-important that the structure is in place so that we can use the powers. We have requested this—that the powers should be deferred for a few months—so that the structure is in place so that we can take action. We don’t want to be in a position where we take the powers and we’re not ready for them. They’re very complex—they’re powers that we haven’t had previously—but we’re very confident, of course, in terms of the timetable that we’ve agreed with the UK Government, that this is something that gives us an opportunity to put structures in place for when the powers are devolved.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar yr hyn sy’n gyfystyr â siaradwr Cymraeg yn y cynlluniau i gyflawni miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050? OAQ51445
7. Will the First Minister make a statement on what constitutes a Welsh speaker in the plans to achieve a million Welsh speakers by 2050? OAQ51445
Wel, dyna beth yw cwestiwn. A gaf i ddiolch i Mike am ofyn ei gwestiwn yn Gymraeg?
Data'r cyfrifiad yw sail y targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg. Roedd cyfrifiad 2011 wedi cofnodi bod 562,000 o ddinasyddion Cymru yn eu hadnabod eu hunain yn siaradwyr Cymraeg, ond mae e'n anodd ynglŷn ag ym mha ffordd mae rhywun yn diffinio ei hun fel rhywun sydd yn siarad Cymraeg. Rwyf i wedi cwrdd â phobl sydd â Chymraeg digon da, Cymraeg pob dydd, sydd ddim yn cyfrif eu hunain fel siaradwyr Cymraeg o achos y ffaith eu bod nhw'n clywed yr hyn maen nhw yn Gymraeg ar y teledu a'r radio a'n meddwl, 'Wel, os taw dyna beth yw Cymraeg, nid yw fy Nghymraeg i'n ddigon da.' So, i fi, mae yna dasg dros y blynyddoedd i fagu hyder gyda phobl—pobl sydd ddim ag unrhyw fath o gefndir llenyddol, pobl sydd ddim yn darllen pethau yn Gymraeg ond sy'n gallu siarad Cymraeg ar lafar, er mwyn eu bod nhw'n gallu ystyried eu hunain fel siaradwyr Cymraeg ac i ddiffinio eu hunain fel siaradwyr Cymraeg yn y cyfrifiad.
Well, that’s a great question, and may I thank Mike for asking the question in Welsh?
The basis of the target of 1 million Welsh speakers is data from the census. The 2011 census noted that 562,000 of the citizens of Wales identified themselves as Welsh speakers, but it is very difficult to know how you define yourself as a Welsh speaker. I've met people with good Welsh, but they don’t count themselves as Welsh speakers because they think that proper Welsh is what’s heard in the broadcast media and they think, 'Well, if that's Welsh, then my Welsh isn't good enough.' So, for me, there’s a task over the years to nurture people's confidence—people who haven’t got any kind of literary background and don’t even read in Welsh, but they are day-to-day Welsh speakers. We must ensure that they count themselves as Welsh speakers and define themselves as such in the census.
Diolch am eich ateb, Brif Weinidog. Nawr, yn Saesneg.
Thank you for that response, First Minister. I’ll turn to English now.
There are three levels for developing three levels of Welsh speakers: following the huge improvement in the teaching of Welsh in English-medium primary schools, no child should leave a primary school as a monoglot English speaker, which wasn't true when I was in school; those educated in schools through the medium of Welsh; and those who study Welsh in university. What strategy is being followed to achieve 1 million Welsh speakers by 2050? And, more importantly, as you said earlier, how do you get people who speak Welsh on a daily basis, but not to a technical level, to identify themselves as Welsh speakers?
Ceir tair lefel ar gyfer datblygu tair lefel o siaradwyr Cymraeg: yn dilyn y gwelliant aruthrol i addysgu Cymraeg mewn ysgolion cynradd cyfrwng Saesneg, ni ddylai unrhyw blentyn adael yr ysgol gynradd fel siaradwr uniaith Saesneg, nad oedd yn wir pan oeddwn i yn yr ysgol; y rhai sy'n cael eu haddysgu mewn ysgolion trwy gyfrwng y Gymraeg; a'r rhai sy'n astudio'r Gymraeg yn y brifysgol. Pa strategaeth sy'n cael ei dilyn i sicrhau 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050? Ac, yn bwysicach, fel y dywedasoch yn gynharach, sut ydych chi'n cael pobl sy'n siarad Cymraeg yn feunyddiol, ond nid i lefel dechnegol, nodi eu hunain fel siaradwyr Cymraeg?
Well, first of all, we have to make sure that people who have learned Welsh at school to a high standard or—. First of all, in English-medium schools, it's hugely important that Welsh is taken seriously. Of course, the Welsh short course has been a difficulty, and that is something that we are addressing, and to get rid of what I think is an artificial barrier between first and second language. How do you define that with any language? And to look at whether that actually works in terms of the Welsh language.
Secondly, it's hugely important that those who receive their education through Welsh and who don't live in a community where Welsh is spoken widely, who don't come from a Welsh-speaking family background, don't lose their Welsh as a result of leaving school, because of a lack of practice and a lack of opportunity to use it. That's why, of course, we've invested in hubs across Wales in order that people can go there and use their Welsh in a natural way in parts of Wales where it's not spoken on the street. So, that is part of it.
How do you get people to become more confident? That's a more complicated question. Individuals see themselves in different ways. We know, for example, looking at other surveys, that in other surveys the numbers of Welsh speakers can go up to 750,000, because people see the surveys as less formal than the census, whereas in the census, people tend to focus very strongly on what they think their level of proficiency is in a language. They might answer about their proficiency in English, but their proficiency in Welsh—. I do think a lot of people, and this is based on anecdotal evidence, tend to identify themselves as 'Welsh understanders' rather than Welsh speakers, particularly in some parts of Wales—Holyhead, parts of southern Carmarthernshire—even though their Welsh is good enough to be regarded as a native speaker. Encouraging those people to make that jump to see themselves as Welsh speakers is an important part of what we're trying to do.
Wel, yn gyntaf oll, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod pobl sydd wedi dysgu Cymraeg yn yr ysgol i safon uchel neu—. Yn gyntaf oll, mewn ysgolion cyfrwng Saesneg, mae'n hynod bwysig bod y Gymraeg yn cael ei chymryd o ddifrif. Wrth gwrs, mae'r cwrs Cymraeg cryno wedi bod yn anhawster, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n rhoi sylw iddo, ac i gael gwared ar hyn y credaf sy'n rhwystr artiffisial rhwng iaith gyntaf ac ail iaith. Sut ydych chi'n diffinio hynny gydag unrhyw iaith? Ac i ystyried a yw hynny wir yn gweithio o ran y Gymraeg.
Yn ail, mae'n hynod bwysig nad yw'r rhai sy'n derbyn eu haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg ac nad ydynt yn byw mewn cymuned lle siaredir y Gymraeg yn eang, nad ydynt yn dod o gefndir teuluol sy'n siarad Cymraeg, yn colli eu Cymraeg o ganlyniad i adael yr ysgol, oherwydd diffyg ymarfer a diffyg cyfle i'w defnyddio. Dyna pam, wrth gwrs, yr ydym ni wedi buddsoddi mewn canolfannau ledled Cymru fel y gall pobl fynd yno a defnyddio eu Cymraeg mewn ffordd naturiol mewn rhannau o Gymru lle nad yw'n cael ei siarad ar y stryd. Felly, mae hynny'n rhan ohono.
Sut ydych chi'n cael pobl i ddod yn fwy hyderus? Mae hwnnw'n gwestiwn mwy cymhleth. Mae unigolion yn gweld eu hunain mewn gwahanol ffyrdd. Rydym ni'n gwybod, er enghraifft, o edrych ar arolygon eraill, y gall nifer y siaradwyr Cymraeg mewn arolygon eraill fynd i fyny i gymaint â 750,000, gan fod pobl o'r farn bod yr arolygon yn llai ffurfiol na'r cyfrifiad, tra yn y cyfrifiad, mae pobl yn tueddu i ganolbwyntio'n gryf iawn ar beth maen nhw'n ei feddwl yw lefel eu hyfedredd yn yr iaith. Efallai y byddent yn ateb am eu hyfedredd yn y Saesneg, ond eu hyfedredd yn y Gymraeg—. Rwy'n meddwl bod llawer o bobl, ac mae hyn yn seiliedig ar dystiolaeth anecdotaidd, yn tueddu i nodi eu hunain fel 'deallwyr Cymraeg' yn hytrach na siaradwyr Cymraeg, yn enwedig mewn rhai rhannau o Gymru—Caergybi, rhannau o dde Sir Gaerfyrddin—er bod eu Cymraeg yn ddigon da i gael eu hystyried yn siaradwr brodorol. Mae annog y bobl hynny i wneud y naid honno i ystyried eu hunain yn siaradwyr Cymraeg yn rhan bwysig o'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud.
Diolch yn fawr, Llywydd. Wel, rwy'n cytuno 100 y cant â'r Prif Weinidog: mae'r Gymraeg wedi bod yn rhan o'r cwricwlwm ers datganoli, felly mae yna nifer fawr o bobl gyda sgiliau Cymraeg ond sydd ddim yn eu defnyddio, neu sydd ddim yn ystyried bod gyda nhw sgiliau Cymraeg.
Mae gan athrawon rhaglen sabothol, wrth gwrs. A oes gyda chi syniad eto am sut y gellid cefnogi'n ystyrlon unigolion allweddol mewn gweithluoedd eraill?
Thank you very much, Llywydd. I agree 100 per cent: the Welsh language has been part of the curriculum since devolution, and there are a number of people who do have Welsh language skills and who don’t use them, or who don’t consider themselves to have those skills.
Teachers—there’s a sabbatical programme available for teachers. Do you have any idea, as of yet, how meaningful support could be given to key individuals in other workforces?
Wel, dyna un o'r pethau, wrth gwrs, rydym ni'n ystyried fel rhan o'r strategaeth rydym ni wedi ei dodi mewn lle. Mae'n hollbwysig eu bod nhw'n cael y cyfle i ddefnyddio'r Gymraeg yn y gweithle. Mae hi hefyd yn bwysig dros ben fod pobl yn gallu gloywi eu Cymraeg nhw. Mae'n rhaid i mi ddweud, pan ddes i fan hyn yn 1999, ni fyddwn i fyth wedi sefyll ar fy nhraed a siarad yn Gymraeg—byth—achos y ffaith nad oedd hyder o gwbl gyda fi yn Gymraeg, yn yr eirfa oedd gyda fi. Nid oedd unrhyw fath o gefndir llenyddol gyda fi o gwbl. Ac felly, mae'n hollbwysig i roi'r cyfle i bobl i ddefnyddio'r Gymraeg yn y gweithle.
Ar un adeg, mae'n rhaid imi ddweud, nid oeddwn o blaid pobl yn gwisgo bathodyn, ond erbyn hyn rydw i wedi newid fy meddwl, achos rydw i'n credu ei fod e yn bwysig bod pobl yn gallu gweld bod rhywun yn siarad Cymraeg, ac yn gallu defnyddio'r Gymraeg gyda rhywun er mwyn rhoi'r cyfle i'r person yna i ddefnyddio'r Gymraeg hefyd. Felly, un o'r pethau hoffwn eu gweld yw mwy o bobl yn hybu eu staff i wisgo bathodynnau os maen nhw eisiau, er mwyn eu bod nhw'n gallu dangos i bobl eraill eu bod nhw'n gallu siarad Cymraeg, er mwyn, wrth gwrs, eu bod nhw'n gallu defnyddio eu Cymraeg yn y gweithle.
Well, that’s one of the things, of course, that we’re considering as part of the strategy that we've put in place. It is vital that people have the opportunity to use the Welsh language in the workplace, but it’s also extremely important that people are able to refresh their skills. I must say, when I came here in 1999, I would never have stood up and spoken in Welsh—never—because I didn’t have any confidence at all in my Welsh, in the vocabulary I had. I didn’t have any kind of literary background in Welsh. So, it is extremely important to give people the opportunity to use the Welsh language in the workplace.
At one time, I must say, I wasn’t in favour of people wearing a badge, but by now I've changed my mind, because I think that it’s very important that people are able to see that someone speaks Welsh, and are able to use Welsh with that person in order to give that person the opportunity to speak Welsh as well. So, I would like to see more people encouraging their staff to wear badges if they would like to do so, in order to show others that they’re able to speak Welsh, so that they can use their Welsh in the workplace.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i'n galw ar Julie James, arweinydd y tŷ, i wneud y datganiad. Julie James.
The next item is the business statement and announcement, and I call on Julie James, the leader of the house, to make the statement. Julie James.
Diolch, Llywydd. After this business statement, the Cabinet Secretary for Economy and Transport will make a statement on the economic action plan. Otherwise, business for the first three weeks of the new term is shown on the business statement and announcement found amongst the meeting papers, which are available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Ar ôl y datganiad busnes hwn, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth yn gwneud datganiad ar y cynllun gweithredu economaidd. Fel arall, dangosir busnes ar gyfer tair wythnos gyntaf y tymor newydd ar y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd i'w gweld ymhlith y papurau cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Health is more than hospitals and emergencies; it involves lifestyle choices. In trials, half the people who had type 2 diabetes for fewer than six years were cured by diet alone. We know how harmful smoking is and how important diet and exercise are. Working with GPs, we can improve health. I would like to ask for a statement on Government action to improve public health, including the role of primary care.
Mae iechyd yn fwy nag ysbytai ac achosion brys; mae'n ymwneud â dewisiadau o ran ffordd o fyw. Mewn treialon, cafodd hanner y bobl a oedd wedi bod â diabetes math 2 ers llai na chwe blynedd eu gwella gan ddeiet yn unig. Rydym ni'n gwybod pa mor niweidiol yw ysmygu a pha mor bwysig yw deiet ac ymarfer corff. Trwy weithio gyda meddygon teulu, gallwn wella iechyd. Hoffwn ofyn am ddatganiad ar gamau'r Llywodraeth i wella iechyd y cyhoedd, gan gynnwys swyddogaeth gofal sylfaenol.
Thanks for those very important remarks. Actually, it's very important, of course, that people understand how they can best help themselves in these matters. The health Secretary was here listening to you, and I know he takes these issues very seriously. I'm sure he'll update the Senedd in due course.
Diolch am y sylwadau pwysig iawn yna. A dweud y gwir, mae'n bwysig iawn, wrth gwrs, bod pobl yn deall sut y gallant helpu eu hunain orau yn y materion hyn. Roedd yr Ysgrifennydd iechyd yma yn gwrando arnoch chi, a gwn ei fod yn rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i'r materion hyn. Rwy'n siŵr y bydd yn diweddaru'r Senedd maes o law.
Cabinet Secretary, may I ask for a statement from the Cabinet Secretary for health on the provision of dementia services in south-east Wales, please? Proposals by the Aneurin Bevan university health board to close the dementia ward at Chepstow Community Hospital are causing considerable concern among the community in the area. If this ward closes, patients would have to travel to Ebbw Vale or Newport for treatment, which would cause huge difficulties in a rural county where public transport is infrequent, expensive and slow. It is reported that this proposal is the result of staffing problems in older adults' mental health care. That is the department where the real problem is, and they're going to close it down. So, can I ask for a statement on this damaging reorganisation, please? Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd ar ddarparu gwasanaethau dementia yn ne-ddwyrain Cymru, os gwelwch yn dda? Mae'r cynigion gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan i gau'r ward dementia yn Ysbyty Cymunedol Cas-gwent yn achosi cryn bryder ymhlith y gymuned yn yr ardal. Os bydd y ward hon yn cau, byddai'n rhaid i gleifion deithio i Lyn Ebwy neu Gasnewydd am driniaeth, a fyddai'n achosi anawsterau enfawr mewn sir wledig lle mae trafnidiaeth gyhoeddus yn achlysurol, yn ddrud ac yn araf. Adroddir bod y cynnig hwn o ganlyniad i broblemau staffio ym maes gofal iechyd meddwl oedolion hŷn. Hon yw'r adran â'r broblem go iawn, ac maen nhw'n mynd i'w chau. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad ar yr ad-drefnu niweidiol hwn, os gwelwch yn dda? Diolch.
I know that the health Secretary has been working very hard with the dementia community to put together the new dementia strategy for Wales, and indeed this came up in a business statement only a couple of weeks ago, when he confirmed that the strategy would be published in the new year. I'm sure he'll take into account the matters that you've raised in regard to this important service when he does so.
Rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd iechyd wedi bod yn gweithio'n galed iawn gyda'r gymuned dementia i lunio strategaeth dementia newydd ar gyfer Cymru, ac yn wir cododd hyn mewn datganiad busnes dim ond ychydig o wythnosau yn ôl, pan y cadarnhaodd y byddai'r strategaeth yn cael ei chyhoeddi yn y flwyddyn newydd. Rwy'n siŵr y bydd yn ystyried y materion yr ydych chi wedi eu codi o ran y gwasanaeth pwysig hwn pan fydd yn gwneud hynny.
The health Secretary announced last week a £68 million plan for health and care hubs, including 11 new hubs and GP centres, as well as the refurbishment of existing clinics and health centres, which is all very welcome. But there are towns in various parts of Wales that feel they haven't had a fair share of health service resources. As far as Montgomeryshire's concerned, last week's announcement will lead to a redevelopment of facilities in Machynlleth and a new primary healthcare centre in Llanfair Caereinion, but Newtown feels very much neglected and always seems to be forgotten about. There's been a massive hospital redevelopment project in Llandrindod Wells to the south of Newtown, so there are what we might call cinderella towns in Wales. Blaenau Ffestiniog is another that I've raised many times in this Chamber. I wonder if we can have a debate upon the subject of these cinderella towns that feel they've not got their fair share of resources from the NHS.
Cyhoeddodd yr Ysgrifennydd iechyd gynllun gwerth £68 miliwn yr wythnos diwethaf, ar gyfer canolfannau iechyd a gofal, gan gynnwys 11 o ganolfannau a meddygfeydd teulu newydd, yn ogystal ag adnewyddu clinigau a chanolfannau iechyd presennol, sydd i'w groesawu'n fawr. Ond mae trefi mewn gwahanol rannau o Gymru sy'n teimlo nad ydyn nhw wedi cael cyfran deg o adnoddau'r gwasanaeth iechyd. O ran Sir Drefaldwyn, bydd cyhoeddiad yr wythnos diwethaf yn arwain at ailddatblygu'r cyfleusterau ym Machynlleth a chanolfan gofal iechyd sylfaenol newydd yn Llanfair Caereinion, ond mae'r Drenewydd yn teimlo ei bod wedi'i hesgeuluso'n fawr iawn a'i bod yn cael ei hanghofio bob amser. Bu prosiect ailddatblygu ysbyty anferth yn Llandrindod i'r de o'r Drenewydd, felly mae'n un o'r trefi y gellir eu galw'n drefi sinderela yng Nghymru. Mae Blaenau Ffestiniog yn un arall yr wyf i wedi sôn amdani droeon yn y Siambr hon. Tybed a allwn ni gael dadl ar y pwnc trefi sinderela hyn sy'n teimlo nad ydyn nhw wedi cael eu cyfran deg o adnoddau gan y GIG.
I don't share the Member's definition of any town in Wales as a cinderella town. I'm sure all the towns in Wales are equally important, both to Wales as a whole, all of its communities and to the people who live therein. I don't see any reason why we should allow the Member to continue with such a description.
Nid wyf yn cyd-fynd â diffiniad yr aelod bod unrhyw dref yng Nghymru yn dref sinderela. Rwy'n siŵr bod yr holl drefi yng Nghymru yr un mor bwysig â'i gilydd, i Gymru gyfan, pob un o'i chymunedau ac i'r bobl sy'n byw ynddyn nhw. Nid wyf yn gweld unrhyw reswm pam y dylid caniatáu i'r Aelod barhau gyda disgrifiad o'r fath.
I've got two questions for you, leader of the house. Part of the commitment to the 'Code of Practice: Ethical Employment in Supply Chains' is for employers to progress towards becoming real living wage employers. Do you welcome Barry Town Council's commitment to become the first real living wage town in Wales? What support is being given to the real living wage campaign in Wales led by Citizens Cymru Wales and Cynnal Cymru?
My second question is: will you also welcome Patrick Oketcho from Tororo in Eastern Uganda, a student at Atlantic College who is here with us today, supported by Ugandan NGO Tocida and the Vale for Africa charity, of which I am a trustee? Patrick was able to join me at a meeting of the cross-party group today, which focused on international development, chaired by Rhun ap Iorwerth. Will the Welsh Government give a statement to update the Assembly on the Wales for Africa programme, supporting initiatives of mutual benefit to Wales and Africa?
Mae gennyf ddau gwestiwn i chi, arweinydd y tŷ. Rhan o'r ymrwymiad i'r 'Cod Ymarfer ar Gyflogaeth Foesegol mewn Cadwyni Cyflenwi' yw i gyflogwyr symud ymlaen tuag at ddod yn gyflogwyr cyflog byw go iawn. A ydych chi'n croesawu'r ymrwymiad Cyngor Tref y Barri i fod y dref cyflog byw go iawn gyntaf yng Nghymru? Pa gefnogaeth a roddir i'r ymgyrch cyflog byw go iawn yng Nghymru a arweinir gan Citizens Cymru Wales a Cynnal Cymru?
Fy ail gwestiwn yw: a wnewch chi hefyd groesawu Patrick Oketcho o Tororo yn Nwyrain Uganda, myfyriwr yng Ngholeg yr Iwerydd sydd yma gyda ni heddiw, gyda chefnogaeth cyrff Anllywodraethol Uganda Tocida a'r elusen Vale for Africa, yr wyf i'n ymddiriedolwr iddi? Roedd Patrick yn gallu ymuno â mi yng nghyfarfod y grŵp trawsbleidiol heddiw, a oedd yn canolbwyntio ar ddatblygu rhyngwladol, a gadeiriwyd gan Rhun ap Iorwerth. A fydd Llywodraeth Cymru yn rhoi datganiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ar y rhaglen Cymru o blaid Affrica sy'n cefnogi mentrau sydd o fudd i Gymru ac Affrica?
Yes, in terms of the Wales for Africa thing, I very much welcome Patrick. Patrick is the fourth Ugandan student to benefit from a two-year scholarship at Atlantic College under this great scheme, funded by the volunteers at Vale for Africa. Indeed, we were both at a reception for Atlantic College quite recently in the Senedd, and it was great to meet some of the parents and students and some of the teachers there as well.
Vale for Africa is one of more than 350 community groups across Wales with a link to sub-Saharan Africa and we're very proud of the programme and all of the benefits it brings, not only to the people of Africa, but actually to the people of Wales as well, in terms of the cultural exchange between them. We encourage more people in Wales to get involved in international development projects and help those projects make a real difference, as I say, both here and in Africa.
In the last three years, a total of £640,000 has been distributed by way of 131 grants to 89 Welsh organisations to support the partnership working in sub-Saharan Africa by Hub Cymru Africa, funded through the Wales for Africa programme. Actually, last year I opened the Wales international development summit in Swansea, attended by over 200 people, for Wales for Africa as well. So, it's a hugely important programme, both to us here in Wales and to the people of Africa. I very much congratulate Patrick for being here with us today. Maybe I'll get the chance to meet him—that would be great.
In terms of the real living wage, I very much do congratulate Barry Town Council for that. Actually, the Cabinet Secretary will shortly be launching his economic action plan, saying something in that about the need to recognise fair work across Wales. Our public sector is clearly going to lead the way in that, and it's very nice to see that Barry Town Council has signed up to that commitment in that way. Of course, the First Minister launched the new real living wage recently here at the Senedd, and indeed universities in Wales have recently announced that they too will all be paying the real living wage, and I very much welcome that development as well. So, it's an excellent development and they are very much to be congratulated.
Ie, o ran y peth Cymru o blaid Affrica, rwy'n croesawu Patrick yn fawr. Patrick yw'r pedwerydd myfyriwr o Uganda i elwa ar ysgoloriaeth ddwy flynedd yng Ngholeg yr Iwerydd o dan y cynllun gwych hwn, a ariennir gan y gwirfoddolwyr yn Vale for Africa. Yn wir, roedd y ddau ohonom ni mewn derbyniad ar gyfer Coleg yr Iwerydd yn ddiweddar yn y Senedd, ac roedd hi'n wych i gwrdd â rhai o'r myfyrwyr a'r rhieni a rhai o'r athrawon yno hefyd.
Mae Vale for Africa yn un o fwy na 350 o grwpiau cymunedol ledled Cymru sydd â chysylltiad ag Affrica is-Sahara ac rydym ni'n falch iawn o'r rhaglen a'r holl fanteision sydd iddi, nid yn unig i bobl Affrica, ond mewn gwirionedd i bobl Cymru hefyd, o ran y cyfnewid diwylliannol rhyngddynt. Rydym ni'n annog mwy o bobl yng Nghymru i gymryd rhan mewn prosiectau datblygu rhyngwladol a helpu'r prosiectau hynny i wneud gwahaniaeth gwirioneddol, fel yr wyf yn dweud, yma ac yn Affrica hefyd.
Yn y tair blynedd diwethaf, mae cyfanswm o £640,000 wedi'i ddosbarthu trwy 131 o grantiau i 89 o sefydliadau yng Nghymru i gefnogi'r gwaith partneriaeth yn Affrica is-Sahara drwy Hub Cymru Affrica, a ariennir drwy'r rhaglen Cymru o blaid Affrica. Mewn gwirionedd, y llynedd gwnes i agor uwchgynhadledd datblygu rhyngwladol Cymru yn Abertawe, y daeth dros 200 o bob iddi, ar gyfer Cymru o blaid Affrica hefyd. Felly, mae'n rhaglen hynod o bwysig i ni yma yng Nghymru ac i bobl Affrica. Rwy'n llongyfarch Patrick yn fawr iawn am fod yma gyda ni heddiw. Efallai y caf i gyfle i gwrdd ag ef—byddai hynny'n wych.
O ran cyflog byw go iawn, rwy'n llongyfarch Cyngor Tref y Barri yn fawr iawn am hynny. Mewn gwirionedd, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn lansio cyn bo hir ei gynllun gweithredu economaidd, gan ddweud rhywbeth ynddo ynghylch yr angen i gydnabod gwaith teg ledled Cymru. Mae ein sector cyhoeddus yn amlwg yn mynd i arwain y ffordd yn hynny o beth, ac mae'n braf iawn gweld bod Cyngor Tref y Barri wedi cytuno i'r ymrwymiad hwnnw yn y ffordd honno. Wrth gwrs, lansiodd y Prif Weinidog y cyflog byw gwirioneddol newydd fan hyn yn y Senedd yn ddiweddar, ac yn wir mae prifysgolion yng Nghymru wedi cyhoeddi yn ddiweddar y byddan nhw i gyd hefyd yn talu cyflog byw go iawn, ac rwy'n croesawu'r datblygiad hwnnw hefyd. Felly, mae'n ddatblygiad rhagorol a dylid eu llongyfarch yn fawr iawn.
It's been 15 months since the issue of woodchip fires and illegal dumping of woodchip was raised in the Chamber, so I'd be very grateful if we could have a statement from the Cabinet Secretary, or possibly from the environment Minister now, updating us on progress: on the areas of regulation that need reform, the evidence that's underpinned the decisions that they've come to, and what progress has been made on drafts of improved regulations that will help these serious incidents from occurring again. I did ask for the statement back in June and, as far as I can see, there's been no indication that that's forthcoming. So, if you could move that along, I'd be very grateful.
Bu'n 15 mis ers i'r mater o danau naddion pren a dympio naddion pren yn anghyfreithlon gael ei godi yn y Siambr, felly byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallem gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet, neu o bosibl gan Weinidog yr Amgylchedd nawr, i'n diweddaru ar y cynnydd: ar y meysydd rheoleiddio sydd angen eu diwygio, y dystiolaeth sydd wrth wraidd y penderfyniadau y maen nhw wedi eu gwneud, a pha gynnydd a wnaethpwyd ar ddrafftio gwell rheoliadau a fydd yn helpu i atal y digwyddiadau difrifol hyn rhag digwydd eto. Gofynnais am y datganiad yn ôl ym mis Mehefin, a hyd y gwelaf i, nid oes unrhyw arwydd bod hynny i ddod. Felly, os gallech chi symud ymlaen â hynny, byddwn i'n ddiolchgar iawn.
The environment Minister, who I think is responsible, is new in post and I'm sure she'll be bringing that statement forward as soon as she's able to in her portfolio. I'll certainly remind her of that.
Mae Gweinidog yr Amgylchedd, sy'n gyfrifol rwy'n credu, yn newydd i'r swydd ac rwy'n siŵr y bydd yn cyflwyno'r datganiad hwnnw cyn gynted ag y mae'n gallu yn ei phortffolio. Byddaf yn sicr o'i hatgoffa am hynny.
Next year, we celebrate the seventy-fifth anniversary of the founding of the national health service—one of the great civilising institutions that's ever been established by a Government. It is obviously very sad to see the way the NHS is being undermined and privatised across the border in England, but in Wales we've maintained the ethos and the principles of the national health service. I wonder if you could outline what the Welsh Government's intentions are to celebrate this major achievement and to celebrate this institution and its future.
Y flwyddyn nesaf, byddwn yn dathlu saith deg pump o flynyddoedd ers sefydlu'r Gwasanaeth Iechyd Gwladol—un o'r sefydliadau gwareiddio gorau a sefydlwyd gan Lywodraeth erioed. Mae'n amlwg yn drist iawn gweld y ffordd y mae'r GIG yn cael ei danseilio a'i breifateiddio dros y ffin yn Lloegr, ond yng Nghymru rydym ni wedi cynnal ethos ac egwyddorion y Gwasanaeth Iechyd Gwladol. Tybed a wnewch chi amlinellu beth yw bwriad Llywodraeth Cymru i ddathlu'r llwyddiant mawr hwn, ac i ddathlu'r sefydliad hwn a'i ddyfodol.
Absolutely, I'm very much looking forward to celebrating the seventy-fifth anniversary of the NHS at events in Tredegar, of course—the home of the NHS for the whole of the United Kingdom—and indeed celebrations right across Wales. The year 2018 provides us with an excellent opportunity to celebrate the people's decision to make a national health service for all of the people, and indeed to celebrate our decision to hold to the founding principles and ethos of the NHS here in Wales. We're very much working with organisations and groups across Wales to plan and co-ordinate the celebrations, and also to take the opportunity to look at the future of the NHS and how we can make it a more integrated and sustainable NHS to deliver our 'Healthy and Active' commitment outlined in 'Taking Wales Forward'.
Yn sicr, rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at ddathlu saith deg pum mlynedd ers sefydlu'r GIG mewn digwyddiadau yn Nhredegar, wrth gwrs—cartref y GIG ar gyfer y Deyrnas Unedig gyfan—ac yn wir dathliadau ledled Cymru. Mae'r flwyddyn 2018 yn rhoi cyfle ardderchog i ni ddathlu penderfyniad y bobl i greu gwasanaeth iechyd gwladol ar gyfer yr holl bobl, ac yn wir i ddathlu ein penderfyniad i gadw at egwyddorion ac ethos sefydlu'r GIG yma yng Nghymru. Rydym ni'n gwneud llawer o waith gyda grwpiau a sefydliadau ledled Cymru i gynllunio a chydgysylltu'r dathliadau, a hefyd i achub ar y cyfle i edrych ar ddyfodol y GIG a sut y gallwn ni ei wneud yn GIG mwy integredig a chynaliadwy i gyflawni ein hymrwymiad 'Byw yn Iach ac Egnïol' a amlinellir yn 'Symud Cymru Ymlaen'.
I'm looking for a Government statement on Roath brook. I welcome the proposed work being put on hold on by Natural Resources Wales, but if it goes ahead then people in this part of Penylan will lose half their park and a large number of mature trees will go. The reason given is flood prevention, but there's been no flood in this particular park for certainly more than 70 years, if ever, and the modelling undertaken by Natural Resources Wales looked at the whole area and the data circulated with the consultation was wrong—it was very badly wrong. So, I'm wondering if there's a Government policy on redoing consultations that are flawed and whether or not the people of Penylan in this Roath brook area will be listened to.
Rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar Nant y Rhath. Rwy'n croesawu'r ffaith bod y gwaith arfaethedig yn cael ei ohirio gan Cyfoeth Naturiol Cymru, ond os aiff yn ei flaen wedyn bydd pobl yn y rhan hon o Ben-y-lan yn colli hanner eu parc a nifer fawr o goed aeddfed. Y rheswm a roddwyd yw atal llifogydd, ond ni fu llifogydd yn y parc penodol hwn am fwy na 70 mlynedd yn sicr, os erioed, ac roedd y modelu a wnaed gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn edrych ar yr ardal gyfan ac roedd y data a ddosbarthwyd gyda'r ymgynghoriad yn anghywir—roedd yn anghywir iawn. Felly, tybed a oes polisi Llywodraeth ar ailwneud ymgynghoriadau sy'n ddiffygiol, ac a gaiff pobl Pen-y-lan yn ardal Nant y Rhath eu clywed neu beidio.
Well, the consultation is a matter for NRW. I'm sure that flood prevention is very important in every area of Wales. It causes real catastrophic damage, and as we approach winter we need to be really prepared for winter preparedness. It's actually really important to take it very seriously indeed. If the Member has specific problems with the consultation, I suggest he writes to the consultation sponsors and points out the specific issues.
Wel, mae'r ymgynghoriad yn fater i Cyfoeth Naturiol Cymru. Rwy'n siŵr bod atal llifogydd yn bwysig iawn ym mhob ardal o Gymru. Mae'n achosi niwed gwirioneddol drychinebus, ac wrth inni nesáu at y gaeaf mae angen inni fod yn barod mewn gwirionedd ar gyfer y gaeaf. Mae'n bwysig iawn mewn gwirionedd i gymryd hyn o ddifrif. Os oes gan yr Aelod broblemau penodol o ran yr ymgynghoriad, rwy'n awgrymu ei fod yn ysgrifennu at noddwyr yr ymgynghoriad ac yn nodi'r materion penodol.
Can I call for two statements? Firstly, on the impact of winter weather on transport after the weekend of disruption that we've had. Yesterday, along with thousands of others, it took me seven and a half hours, with multiple train changes, to travel from Wrexham to Cardiff. The staff, I have to say, on the train were fantastic, offering free coffee and goodness knows what else. They can't be responsible for snow and they can't be responsible for trees falling. There were signal failures as well with trains going backwards as well as forwards. The context of understanding how this could have happened in the way it did; the extent to which it was beyond anybody's control; and the extent to which we can plan better should there be any further recurrence of this sort of temperature, snowfall and ice as the winter progresses.
Secondly and finally, mesh implants. I know, last week, Neil McEvoy called on you for a Welsh Government statement on mesh implants and you replied that the health Secretary had already made a commitment to bring forward a statement on mesh implants, and you were sure he would be doing so very soon. Thus far, his statement, including written responses to me on behalf of constituents, have stated that he still believed that the benefits outweigh the risks. I'd therefore be grateful if you could ensure that the statement takes account of recent developments in this context. In Australia, their regulatory body in the department of health, the Therapeutic Goods Administration, has concluded that the benefits of using transvaginal mesh products in the treatment of pelvic organ prolapse do not outweigh the risks these products pose to patients. They also consider that there's a lack of adequate scientific evidence before them to be satisfied that the risk to patients associated with the use of mesh products, such as single-incision mini slings for the treatment of stress urinary incontinence, are outweighed by their benefits, and Australia is removing these products from their register of therapeutic goods. And, in the UK, it's reported that the health watchdog, NICE, the National Institute for Health and Care Excellence, has stated that vaginal mesh operations should be banned, and that, in the documents to be published after consultation this month, they say there are serious but well-recognised safety concerns. And, of course, use of the implants to treat both organ prolapse and urinary incontinence has already been suspended in Scotland. I'd therefore be grateful, when the promised statement is brought forward, that these developments could be brought into consideration. Thank you.
A gaf i alw am ddau ddatganiad? Yn gyntaf, ar effaith tywydd y gaeaf ar drafnidiaeth ar ôl y penwythnos o darfu a gawsom. Ddoe, ynghyd â miloedd o bobl eraill, fe gymerodd hi saith awr a hanner, a llawer o newid trenau, i mi deithio o Wrecsam i Gaerdydd. Roedd y staff ar y trên, mae'n rhaid i mi ddweud, yn wych, yn cynnig coffi am ddim a dyn a ŵyr beth arall. Ni allan nhw fod yn gyfrifol am eira ac ni allan nhw fod yn gyfrifol am goed yn cwympo. Cafwyd methiannau signalau yn ogystal â threnau a oedd mynd tuag yn ôl yn ogystal ag ymlaen. Cyd-destun deall sut gallai hyn fod wedi digwydd yn y ffordd a wnaeth; y graddau yr oedd hyn y tu hwnt i reolaeth unrhyw un; a'r graddau y gallwn ni gynllunio'n well pe byddai'r math hwn o dymheredd, eira a rhew yn digwydd eto, wrth i'r gaeaf fynd yn ei flaen.
Yn ail ac yn olaf, mewnblaniadau rhwyll. Rwy'n gwybod bod Neil McEvoy wedi galw arnoch chi, yr wythnos diwethaf, am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar fewnblaniadau rhwyll a gwnaethoch chi ateb bod yr Ysgrifennydd iechyd eisoes wedi gwneud ymrwymiad i gyflwyno datganiad ar fewnblaniadau rhwyll, ac roeddech chi'n siŵr y byddai'n gwneud hynny yn fuan iawn. Hyd yn hyn, mae ei ddatganiad, gan gynnwys ymatebion ysgrifenedig ataf i ar ran etholwyr, wedi dangos ei fod yn dal i gredu bod y manteision yn gwrthbwyso'r risgiau. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe gallech chi sicrhau bod y datganiad yn ystyried datblygiadau diweddar yn y cyd-destun hwn. Yn Awstralia, mae eu corff rheoleiddio yn adran iechyd, y weinyddiaeth nwyddau therapiwtig, wedi dod i'r casgliad nad yw manteision defnyddio cynhyrchion rhwyll drwy'r wain i drin brolaps organau'r pelfis yn gwrthbwyso'r risgiau y mae'r cynhyrchion hyn yn eu hachosi i gleifion. Maen nhw hefyd yn ystyried bod diffyg tystiolaeth wyddonol ddigonol ar gael iddyn nhw i fod yn fodlon bod y risg i gleifion sy'n gysylltiedig â defnyddio cynhyrchion rhwyll, fel slingiau bach un endoriad ar gyfer trin anymataliad wrinol cysylltiedig â straen, yn cael ei wrthbwyso gan eu manteision, ac mae Awstralia yn tynnu'r cynhyrchion hyn oddi ar eu cofrestr o nwyddau therapiwtig. Ac, yn y DU, adroddir bod y corff gwarchod iechyd, NICE, y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, wedi datgan y dylid gwahardd llawdriniaethau rhwyll drwy'r wain, ac yn y dogfennau sydd i'w cyhoeddi ar ôl ymgynghori y mis hwn, yn dweud bod pryderon diogelwch difrifol ond gwybyddus. Ac, wrth gwrs, mae defnyddio'r mewnblaniadau i drin prolaps organau ac anymataliad wrinol eisoes wedi'i atal yn yr Alban. Byddwn i felly'n ddiolchgar, pan ddaw'r datganiad a addawyd, pe gallai'r datblygiadau hyn gael eu hystyried. Diolch.
In terms of your first request for a statement, I know the Cabinet Secretary himself experienced some considerable difficulty getting down from north Wales, as did a large number of other Members in the Chamber, and he's indicated his willingness to bring forward a statement about what can be done in the terms the Member outlined—what couldn't have been avoided, what might be avoided in the future and so on. He's indicated his willingness to do so.
In terms of vaginal mesh implants, the Cabinet Secretary heard what you had to say. There are obviously very serious issues to take into account here on both sides of that argument, and I'm sure he'll take those into account when he brings forward his statement in due course.
O ran eich cais cyntaf am ddatganiad, rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet ei hun wedi cael anhawster sylweddol yn dod i lawr o'r gogledd, fel nifer fawr o Aelodau eraill yn y Siambr, ac mae wedi nodi ei barodrwydd i gyflwyno datganiad am yr hyn y gellir ei wneud yn y modd y mae'r Aelod yn ei amlinellu—yr hyn na ellir bod wedi ei osgoi, yr hyn y gellir ei osgoi yn y dyfodol ac ati. Mae ef wedi nodi ei barodrwydd i wneud hynny.
O ran mewnblaniadau rhwyll drwy'r wain, clywodd Ysgrifennydd y Cabinet yr hyn a oedd gennych chi i'w ddweud. Yn amlwg, mae materion difrifol iawn i'w hystyried yn y fan hyn ar ddwy ochr y ddadl honno, ac rwy'n siŵr y bydd yn ystyried y rhai hynny pan fydd yn cyflwyno ei ddatganiad maes o law.
Finally, David Rees.
Yn olaf, David Rees.
Diolch, Llywydd. Leader of the house, you may be aware—you should be aware—of the concerns over the British Steel pension scheme and the actual advice being received by steelworkers, and the fact that some steelworkers may have lost money because of poor advice. Now, one of the firms that's been identified is Celtic Wealth Management, which was given Welsh Government money. Can we get a statement from the Cabinet Secretary for economy and infrastructure to discuss how they're ensuring that the money they invest in companies such as this is being used wisely, and therefore steelworkers, who have spent many years building up their pension pots, are not losing out because of bad advice coming from either companies supported by the Welsh Government or companies they're passing on as a consequence?
Diolch, Llywydd. Arweinydd y Tŷ, efallai eich bod chi'n ymwybodol—dylech chi fod yn ymwybodol—o'r pryderon ynghylch cynllun pensiwn Dur Prydain a'r cyngor y mae gweithwyr dur yn ei gael mewn gwirionedd, a'r ffaith bod rhai gweithwyr dur wedi colli arian, mewn gwirionedd, oherwydd cyngor gwael. Nawr, un o'r cwmnïau sydd wedi'i nodi yw Celtic Wealth Management, a gafodd arian gan Lywodraeth Cymru. A gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a seilwaith i drafod sut y maen nhw'n sicrhau bod yr arian y maen nhw'n ei fuddsoddi mewn cwmnïau fel hyn yn cael ei ddefnyddio'n ddoeth, ac felly nad yw gweithwyr dur, sydd wedi treulio blynyddoedd lawer yn cronni eu potiau pensiwn, ar eu colled oherwydd cyngor gwael sy'n dod naill ai gan gwmnïau a gefnogir gan Lywodraeth Cymru neu gan gwmnïau y maen nhw'n eu pasio ymlaen o ganlyniad?
I share the Member's concern about the steelworkers' pensions, and I was actually very alarmed at some of the stories. I've no idea of the—. I haven't had any chance to corroborate some of the stories, but I also have constituents affected. I'd be very happy to broker a meeting between you, the Cabinet Secretary, and any other Members with a constituency interest in this, to take the matter forward.
Rwy'n rhannu pryder yr Aelod ynghylch pensiynau gweithwyr dur, ac roedd rhai o'r straeon yn fy nychryn i yn fawr iawn. Nid oes gennyf syniad o'r—. Nid wyf wedi cael unrhyw gyfle i gadarnhau rhai o'r storïau, ond mae gennyf etholwyr sydd wedi'u heffeithio hefyd. Byddwn i'n hapus iawn i drefnu cyfarfod rhyngoch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ac unrhyw Aelodau eraill sydd â diddordeb etholaethol yn hyn, i ystyried y mater ymhellach.
Diolch i arweinydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Rwyf wedi cytuno y gall Darren Millar wneud datganiad personol. Galwaf felly ar Darren Millar.
I have agreed that Darren Millar may make a personal statement. I therefore call on Darren Millar.
Diolch, Llywydd. I'm very grateful for you giving me the opportunity to make this personal statement today. It's a statement that I'm making after much soul searching, but which I feel a moral obligation and duty to make to the National Assembly so that it appears on our Record of Proceedings. Last Tuesday, during First Minister's questions, I indicated that I would be seeking to present evidence to the independent investigator, James Hamilton, in relation to allegations of bullying in the Welsh Government back in 2014 and whether the First Minister misled the National Assembly. The Assembly record attests to the fact that, on 4 November 2014, I tabled the following three questions:
'Has the First Minister ever received any reports or been made aware of any allegations of bullying by special and/or specialist advisers at any time in the past three years and, if so, when and what action, if any, was taken?'
'Will the First Minister confirm whether any exit interviews were conducted with special and/or specialist advisers in each of the past three years and, if so, what was the outcome of these?'
and
'Will the First Minister advise as to how many individuals have ceased being employed as special and/or specialist advisers in each of the past three years, including the date their employment ceased and the reason for their departure?'
The reason I wish to present evidence to the independent investigator is because I was requested to table those questions by somebody else. That person was our former Assembly colleague, Carl Sargeant. I had a private conversation with Carl in early October 2014, away from the National Assembly building. During that conversation Carl told me that he was unhappy, because there was bullying going on within the Welsh Government, which was coming from an individual in the First Minister's office, and that this was taking a toll on him personally, along with others. I will not be naming the individual who Carl identified to me today, but I wish to make it absolutely clear, at this point, that at no time did Carl in his discussions with me ever accuse the First Minister himself of bullying. I offered to help, although I felt powerless to do so. Carl responded by thanking me and said that he would think about my offer and come back to me.
Around two weeks later, on 22 October 2014, Carl approached me in the Members' tea room during Plenary with a handwritten note containing draft questions for me to consider tabling to the First Minister. He explained that he hoped that the tabling of the questions would be sufficient to prompt internal Welsh Government action by the First Minister to address the bullying problem. I chose to redraft the questions slightly and I shared these privately with Carl. He was happy with the redrafts but he asked me not to table the questions immediately. Instead, he requested that I hold off until he spoke to me again about the matter. During the first week of November 2014, Carl indicated to me that the time was now right for me to table the questions as a complaint had, indeed, been made to the First Minister about the conduct of a special adviser. I subsequently tabled the questions on 4 November 2014, and the answers that were provided by the First Minister are now a matter of public record. Once I had received the written answers I passed them on to Carl before they were published on the Assembly website. He was surprised and disappointed by the First Minister's answers and resigned himself to the situation continuing.
Let me be clear: Carl Sargeant was a loyal member of the Welsh Government and a loyal member of the Labour Party. He took his Cabinet duties and collective responsibility seriously. His only motivation in disclosing the problems within the Welsh Government to me and requesting my support in this way was to attempt to resolve the frustration and stress of the ongoing situation at that time for him and his colleagues in the Welsh Government. It was out of his loyalty to the Government and the party that he loved that he wanted the issues to be addressed, and at no other time in the 10 years we served together as Members of the National Assembly did Carl ever approach me in this way or ask me to do anything of this nature.
Back in 2014, Paul Davies was made aware of the reasons that I tabled the questions and he's prepared to corroborate the facts in this statement. I understand that others were also made aware by Carl Sargeant himself that he had asked me to table the questions and of the circumstances surrounding them. Out of respect to Carl's family, I did not wish to make this statement prior to laying Carl to rest or without their knowledge. I can confirm that they are aware that I'm making this statement today and a copy has been shared with them in advance.
In closing, I would like to thank the Presiding Officer for allowing me to make this short personal statement today. In it I've simply stated the facts to you as my fellow Assembly Members—facts that my conscience compelled me to share with you and to put on the public record, and I want this personal statement to be considered as evidence by James Hamilton to assist him with his inquiry. I will not be discussing this matter further outside of that inquiry and nor will I be speaking to the press. Diolch yn fawr.
Diolch, Llywydd. Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am roi'r cyfle imi wneud y datganiad personol hwn heddiw. Mae'n ddatganiad yr wyf yn ei wneud ar ôl llawer o hunanholi, ond rwy'n teimlo bod gennyf ddyletswydd foesol i'w gyflwyno i'r Cynulliad Cenedlaethol er mwyn iddo ymddangos ar Gofnod y Trafodion. Ddydd Mawrth diwethaf, yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog, nodais y byddwn i'n gofyn i gael cyflwyno tystiolaeth i'r ymchwilydd annibynnol, James Hamilton, ynghylch yr honiadau o fwlio yn Llywodraeth Cymru yn ôl yn 2014 a pha un a oedd y Prif Weinidog wedi camarwain y Cynulliad Cenedlaethol. Mae Cofnod y Cynulliad yn tystio i'r ffaith i mi gyflwyno, ar 4 Tachwedd 2014, y tri chwestiwn canlynol:
'A yw'r Prif Weinidog erioed wedi derbyn unrhyw adroddiadau neu wedi'i wneud yn ymwybodol o unrhyw honiadau o fwlio gan gynghorwyr arbennig a/neu arbenigol ar unrhyw adeg yn ystod y tair blynedd diwethaf ac, os felly, pryd a pha gamau a gymerwyd, os bu rhai?'
'A wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau a gynhaliwyd unrhyw gyfweliadau ymadael gyda chynghorwyr arbennig a/neu arbenigol ym mhob un o'r tair blynedd diwethaf ac, os felly, beth oedd canlyniad y rhain?'
ac
'A wnaiff y Prif Weinidog ddweud faint o unigolion y daeth eu cyflogaeth fel cynghorwyr arbennig a/neu arbenigol i ben ym mhob un o'r tair blynedd diwethaf, gan gynnwys y dyddiad y daeth eu cyflogaeth i ben a'r rheswm dros adael?'
Y rheswm yr wyf i'n dymuno cyflwyno tystiolaeth i'r ymchwilydd annibynnol yw oherwydd y gofynnwyd imi gyflwyno'r cwestiynau hynny gan rywun arall. Y person hwnnw oedd ein cyn gyd-Aelod Cynulliad, Carl Sargeant. Cefais sgwrs breifat gyda Carl ddechrau mis Hydref 2014, i ffwrdd o adeilad y Cynulliad Cenedlaethol. Yn ystod y sgwrs honno dywedodd Carl wrthyf ei fod yn anhapus, oherwydd bod bwlio yn digwydd o fewn Llywodraeth Cymru, a oedd yn dod gan unigolyn yn swyddfa Prif Weinidog Cymru, a bod hynny'n cael effaith arno ef yn bersonol, ynghyd ag eraill. Ni fyddaf heddiw yn enwi'r unigolyn y nododd Carl wrthyf, ond hoffwn ei gwneud yn gwbl glir nawr na wnaeth Carl, ar unrhyw adeg, yn ei drafodaethau â mi erioed gyhuddo y Prif Weinidog ei hun o fwlio. Cynigiais i helpu, ond roeddwn i'n teimlo'n gwbl ddi-rym i wneud hynny. Ymatebodd Carl drwy ddiolch i mi a dywedodd y byddai'n ystyried fy nghynnig ac yn dod yn ôl ataf.
Ryw bythefnos yn ddiweddarach, ar 22 Hydref 2014, daeth Carl ataf i yn ystafell de yr Aelodau yn ystod y Cyfarfod Llawn gyda nodyn mewn llawysgrifen a oedd yn cynnwys cwestiynau drafft i mi ystyried eu cyflwyno i'r Prif Weinidog. Esboniodd ei fod yn gobeithio y byddai cyflwyno'r cwestiynau yn ddigonol i ysgogi gweithredu mewnol yn Llywodraeth Cymru gan y Prif Weinidog i fynd i'r afael â'r broblem bwlio. Dewisais i ailddrafftio rhywfaint ar y cwestiynau, a rhannais y rhain yn breifat gyda Carl. Roedd yn fodlon â'r ailddrafftio ond gofynnodd i mi beidio â chyflwyno'r cwestiynau ar unwaith. Yn hytrach, gofynnodd i mi aros tan ei fod wedi siarad â mi unwaith eto am y mater. Yn ystod wythnos gyntaf mis Tachwedd 2014, dywedodd Carl wrthyf bod yr amser yn addas erbyn hyn i mi gyflwyno'r cwestiynau, gan fod cwyn mewn gwirionedd wedi ei gwneud, i'r Prif Weinidog, am ymddygiad cynghorydd arbennig. Cyflwynais y cwestiynau wedyn ar 4 Tachwedd 2014, ac mae'r atebion a roddwyd gan y Prif Weinidog bellach ar y cofnod cyhoeddus. Ar ôl i mi dderbyn yr ymatebion ysgrifenedig, trosglwyddais nhw i Carl cyn iddyn nhw gael eu cyhoeddi ar wefan y Cynulliad. Roedd wedi ei synnu, ac roedd yn siomedig ag atebion y Prif Weinidog, a phenderfynodd bod yn rhaid iddo dderbyn y byddai'r sefyllfa'n parhau.
Gadewch imi fod yn glir: roedd Carl Sargeant yn aelod ffyddlon o Lywodraeth Cymru ac yn aelod ffyddlon o'r Blaid Lafur. Roedd yn cymryd ei ddyletswyddau Cabinet a'i gyfrifoldeb ar y cyd o ddifrif. Ei unig ysgogiad wrth ddatgelu'r problemau o fewn Llywodraeth Cymru wrthyf i a gofyn am fy nghymorth yn y modd hwn oedd i geisio datrys y rhwystredigaeth a straen y sefyllfa a oedd yn parhau ar yr adeg honno er ei fwyn ef a'i gydweithwyr yn Llywodraeth Cymru. Ei deyrngarwch i'r Llywodraeth a'r blaid yr oedd yn ei charu oedd y rheswm pam yr oedd eisiau i'r problemau gael eu datrys, ac ni wnaeth Carl gysylltu â mi yn y ffordd hon na gofyn i mi wneud unrhyw beth o'r math hyn ar unrhyw adeg arall yn y 10 mlynedd y gwnaethom ni wasanaethu gyda'n gilydd fel Aelodau o'r Cynulliad Cenedlaethol.
Yn ôl yn 2014, gwnaed Paul Davies yn ymwybodol o'r rhesymau pam y cyflwynais y cwestiynau ac mae'n barod i gadarnhau'r ffeithiau yn y datganiad hwn. Rwy'n deall bod pobl eraill hefyd wedi cael gwybod gan Carl Sargeant ei hun ei fod wedi gofyn imi gyflwyno'r cwestiynau ac am yr amgylchiadau a oedd yn gysylltiedig â nhw. Fel parch at deulu Carl, nid oeddwn i eisiau gwneud y datganiad hwn cyn angladd Carl na heb roi gwybod iddyn nhw. Gallaf i gadarnhau eu bod yn ymwybodol fy mod yn gwneud y datganiad hwn heddiw ac mae copi wedi'i rannu â nhw ymlaen llaw.
I gloi, hoffwn ddiolch i'r Llywydd am ganiatáu imi wneud y datganiad personol byr hwn heddiw. Ynddo rwyf wedi nodi'r ffeithiau yn syml i chi fel fy nghyd-Aelodau Cynulliad—ffeithiau yr oedd fy nghydwybod yn fy ngorfodi i i'w rhannu gyda chi ac i'w rhoi ar y cofnod cyhoeddus, ac rwyf eisiau i'r datganiad personol hwn gael ei ystyried fel tystiolaeth gan James Hamilton i'w gynorthwyo â'i ymchwiliad. Ni fyddaf yn trafod y mater hwn ymhellach y tu allan i'r ymchwiliad hwnnw nac yn siarad â'r wasg. Diolch yn fawr.
Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni, felly, yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ar y cynllun gweithredu economaidd, ac rydw i'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad, Ken Skates.
The next item on our agenda is the statement by the Cabinet Secretary for the Economy and Transport on the economic action plan, and I call on the Cabinet Secretary to make the statement, Ken Skates.
Thank you, Presiding Officer. Since devolution, we have strengthened the foundations of the Welsh economy. Our labour market performance is strong, with more people in work than ever before. We have a record number of active businesses and new business births are at their highest level for over a decade. Our exports and levels of foreign direct investment continue to impress, demonstrating global confidence in the quality of Welsh business, products and services.
Diolch i chi, Llywydd. Ers datganoli, rydym ni wedi cryfhau sylfeini economi Cymru. Mae ein perfformiad yn y farchnad lafur yn gryf, ac mae mwy o bobl yn gweithio nag erioed o'r blaen. Mae gennym y nifer uchaf erioed o fusnesau gweithredol ac mae nifer busnesau newydd ar y lefel uchaf ers dros ddegawd. Mae ein hallforion a lefelau buddsoddi uniongyrchol o dramor yn parhau i greu argraff, gan ddangos hyder byd-eang yn ansawdd busnes, cynnyrch a gwasanaethau Cymru.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
However, this is not a time to stand still. We live in an age of unprecedented change alongside huge opportunity. Fired by the fourth industrial revolution, the way we work, live and spend our leisure time is transforming before our eyes.
This has implications for all of us—for every business and every community. We must get ahead of that change to equip our people, places and businesses to face the future with confidence, and that is why I am publishing 'Prosperity for All: the Economic Action Plan'. The plan sets a clear vision—a vision of inclusive growth, an economy built on strong foundations, supercharged industries of the future and regions empowered to become more productive. Responding to what businesses, trade unions and communities have told us over the last year, this is a whole-Government plan for growth. I am grateful for the work of Cabinet and ministerial colleagues whose input into this framework has been essential and will be critical to delivering it on the ground over the coming years.
This is a plan for everyone in Wales, a plan that meets the needs of today and the opportunities of tomorrow, a plan that drives change in policy, delivery and the way we work in Government and with others. Amongst its key changes are a new economic contract to frame a fresh and dynamic relationship with business, based upon the principle of public investment with a social purpose. As part of a reciprocal relationship, we expect businesses to commit to growth, fair work, reducing carbon footprints, health, skills, and learning in the workplace. In return, we will simplify our finance offer and deliver a competitive wider offer to business.
We will help businesses overcome the key challenges of the future, summarised by our five calls to action: decarbonisation, because we want to enable more of our business base to become carbon-light or free. Innovation, entrepreneurship and headquarters—we want to support businesses to innovate, to introduce new products and services. Exports and trade—we want to proactively support trade with the UK and with the rest of the world. High-quality employment, skills development and fair work—we want to improve our skills base and ensure that work is fairly rewarded. Research and development, automation and digitalisation—we want to help to develop new products, automate and digitise to remain competitive in the fourth industrial age.
We will change our primary support mechanisms to focus on these calls to action. Any business asking for direct financial support will be required to develop proposals that respond to and align with at least one of these. This will ensure the financial support we provide delivers against businesses preparing for the future. And whilst our economic contract requires a business to do the right things today, the calls to action require businesses to respond to the challenges of tomorrow. Together, they ensure the investment we provide to business delivers for the present and for the future.
As part of our offer, we are responding to the call from business and others for greater simplicity. We will streamline and simplify our approach into a single, consolidated economy futures fund. The fund will align the financial support we provide business to our five calls to action and the economic contract. For the first time, we will actively encourage and work with groups of businesses to develop challenge proposals delivering against our calls to action. We'll consider proposals that have a transformative effect on those businesses themselves, as well as wider regional impacts. This approach empowers the business community to drive change with bold and ambitious proposals. In addition, I will establish a cross-party group of Assembly Members to help to identify challenge proposals that focus on the key themes in the economic action plan, and its calls to action in particular.
To maximise our impact, we need to focus our financial resources and target our support—we cannot proactively work with every sector in the economy. So, in response to the rapidly-changing economic environment, including a convergence of sector boundaries, we are simplifying our approach around three thematic sectors and four foundation sectors. Our national thematic sectors are: tradable services, including fintech services, online insurance and creative; high-value manufacturing, including compound semiconductors and new composites manufacturing; and enablers, including digital, energy-efficiency and renewables. Our foundation sectors are tourism, food, retail and care. We'll work across Government on a range of issues in these foundation sectors, including skills development, new business models and infrastructure. We'll also work with the sectors to develop enabling plans to capitalise on opportunities for growth and innovation and to address key issues.
Despite being a small country, we are no less diverse. Each of us represents different parts of Wales that have their own distinctive opportunities and challenges. It's time for us to recognise and respond to these. Rather than a one-size-fits-all approach, we will strengthen regional collaboration and use local intelligence to tailor our national delivery. Chief regional officers will promote regional interests in Government. This will complement good activity already happening on a regional basis, including city and growth deals. In order to make a success of regional and local economic development, it will require more effective partnership working on the ground, and I am keen that this plan works with, and complements, associated announcements such as the new model for regional economic development being launched later this week.
The regional footprint of the plan is consistent with our local government reform agenda and those used by the regional skills partnerships. We do not discount the importance of mid Wales, and commit in the plan to working with partners there on a growth deal proposal. We will improve our infrastructure and, through the plan, we commit to a five-year programme of transport capital funding aimed at delivering projects in the most efficient and effective way. This will have a headline target of driving 15 per cent to 20 per cent efficiencies across the five-year investment portfolio for new projects. Taking the 2018-19 draft published budget figures for transport capital over the next three years as an average annual spend, potential efficiencies of up to £630 million over a 10-year period may be achievable. Pumping savings of this magnitude back into business, skills and infrastructure development will further enhance our growth and competitiveness.
This is an exciting agenda for change in what we do and how we respond to challenges and opportunity. We understand the need to measure the progress we are making through this new approach, recognising economic outcomes are influenced by a range of issues beyond our control. UK Government policy, EU exit negotiations and the state of the global economy are all hugely influential. The well-being indicators provide us with a clear and consistent measuring framework across Government. We will use these to track progress over the longer term, in line with the 'Prosperity for All' national strategy measures.
I am keen that, in taking forward this plan, we work within an international framework, learning from the very best practice across the world. In the context of Brexit, this challenge is more important than ever. This means opening ourselves up to constructive challenge from international bodies with expertise in economic development. For this reason, I am keen to open a dialogue with the Organisation for Economic Co-operation and Development and other international partners in this area and will seek further engagement in the future.
Change is rarely easy, but it can be necessary. Unless we change our future today, we will never grasp the opportunities of tomorrow. We cannot do this alone, though. I call upon all of us—the business community, our learning institutions, trade unions and wider society—to join with us. Let us unite for a growing Wales, a fairer Wales, and a Wales that seizes opportunities for prosperity for all.
Fodd bynnag, nid dyma'r amser i sefyll yn stond. Rydym yn byw mewn oes o newid na welwyd ei fath o'r blaen yn ogystal â chyfnod o gyfleoedd heb eu hail. Yn sgil y pedwerydd chwyldro diwydiannol, mae'r ffordd yr ydym ni'n gweithio, yn byw ac yn treulio ein hamser hamdden yn newid o flaen ein llygaid.
Mae gan hyn oblygiadau i bob un ohonom—ar gyfer pob busnes a phob cymuned. Mae'n rhaid inni achub y blaen ar y newid hwnnw i sicrhau bod ein pobl, ein lleoedd a'n busnesau yn barod i wynebu'r dyfodol yn hyderus, a dyna pam yr wyf i'n cyhoeddi 'Ffyniant i Bawb: y cynllun gweithredu ar yr economi'. Mae'r cynllun yn gosod gweledigaeth glir—gweledigaeth ar gyfer twf cynhwysol, economi sydd wedi ei hadeiladu ar sylfaeni cadarn, diwydiannau grymus ar gyfer y dyfodol, ac i alluogi rhanbarthau i fod yn fwy cynhyrchiol. Wrth ymateb i'r hyn y mae busnesau, undebau llafur a chymunedau wedi ei ddweud wrthym yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae hwn yn gynllun Llywodraeth gyfan ar gyfer twf. Rwyf yn ddiolchgar am waith y Cabinet a chyd-Weinidogion, oherwydd mae eu cyfraniad i'r fframwaith hwn wedi bod yn hanfodol a bydd yn hollbwysig ar gyfer ei gyflawni ar lawr gwlad yn ystod y blynyddoedd nesaf.
Mae hwn yn gynllun ar gyfer pawb yng Nghymru, cynllun sy'n diwallu'r anghenion presennol a chyfleoedd y dyfodol, cynllun sy'n ysgogi newid mewn polisi, darpariaeth a'r ffordd yr ydym yn gweithio yn y Llywodraeth a gydag eraill. Ymhlith ei newidiadau allweddol, mae contract economaidd newydd i lunio perthynas newydd a deinamig gyda busnesau, yn seiliedig ar yr egwyddor o fuddsoddi arian cyhoeddus at ddiben cymdeithasol. Yn rhan o'r berthynas gytbwys, rydym ni'n disgwyl i fusnesau ymrwymo i dwf, gwaith teg, lleihau yr ôl troed carbon, iechyd, sgiliau a dysgu yn y gweithle. Yn gyfnewid am hynny, byddwn yn symleiddio ein cynnig cyllid ac yn darparu cynnig ehangach cystadleuol i fusnesau.
Byddwn yn helpu busnesau i oresgyn heriau allweddol y dyfodol, drwy ein pum maes gweithredu: datgarboneiddio, oherwydd ein bod eisiau helpu mwy o fusnesau Cymru i fod yn garbon-ysgafn neu'n ddi-garbon. Arloesi, entrepreneuriaeth a phencadlys—rydym ni eisiau cefnogi busnesau i arloesi, ac i gyflwyno cynnyrch a gwasanaethau newydd. Allforion a masnach—rydym ni eisiau mynd ati'n rhagweithiol i gefnogi cyfleoedd masnachu â gweddill y DU a gweddill y byd. Swyddi o'r ansawdd gorau, datblygu sgiliau a gwaith teg – rydym ni eisiau gwella ein sylfaen sgiliau a sicrhau bod gwaith yn cael ei gydnabod yn deg. Ymchwil a datblygu, awtomeiddio a digideiddio—rydym ni eisiau helpu i ddatblygu cynhyrchion newydd, i awtomeiddio ac i ddigideiddio i sicrhau bod Cymru yn parhau yn gystadleuol yn y bedwaredd oes ddiwydiannol.
Byddwn yn newid ein mecanweithiau cymorth sylfaenol i ganolbwyntio ar y meysydd gweithredu hyn. Bydd yn ofynnol i unrhyw fusnes sy'n gofyn am gymorth ariannol uniongyrchol ddatblygu cynigion sy'n ymateb i o leiaf un o'r rhain, ac yn cyd-fynd ag un ohonyn nhw. Bydd hyn yn sicrhau ein bod yn darparu cymorth ariannol i'r busnesau sy'n paratoi ar gyfer y dyfodol. Ac er bod ein contract economaidd yn ei gwneud yn ofynnol i fusnesau wneud y pethau iawn heddiw, mae ein meysydd gweithredu yn ei gwneud yn ofynnol i fusnesau ymateb i heriau'r dyfodol. Gyda'i gilydd, maen nhw'n sicrhau bod y buddsoddiadau yr ydym yn eu cynnig i fusnesau yn darparu ar gyfer y presennol a'r dyfodol.
Yn rhan o'n cynnig, rydym ni'n ymateb i'r alwad gan fusnes ac eraill, am fwy o symlrwydd. Byddwn yn moderneiddio ac yn symleiddio ein dull i un gronfa, dyfodol yr economi gyfunol. Bydd y gronfa yn cyfochri'r cymorth ariannol yr ydym yn ei ddarparu i fusnesau, i'n pum maes gweithredu a'r contract economaidd. Am y tro cyntaf, byddwn yn annog ac yn gweithio yn rhagweithiol gyda grŵp o fusnesau i ddatblygu cynigion heriol sy'n cyflawni yn erbyn ein meysydd gweithredu. Byddwn yn ystyried cynigion sy'n cael effaith drawsnewidiol ar y busnesau hynny eu hunain, yn ogystal ag effeithiau rhanbarthol ehangach. Mae'r dull hwn yn grymuso'r gymuned fusnes i ysgogi newid, gyda chynigion beiddgar ac uchelgeisiol. Yn ogystal, byddaf yn sefydlu grŵp trawsbleidiol sy'n cynnwys Aelodau Cynulliad i helpu i nodi cynigion heriol sy'n canolbwyntio ar y themâu allweddol a nodir yn y cynllun gweithredu economaidd, a'i feysydd gweithredu yn arbennig.
I sicrhau'r effaith gorau, mae angen inni hoelio ein hadnoddau ariannol a thargedu ein cymorth—ni allwn weithio mewn modd rhagweithiol â phob sector yn yr economi. Felly, mewn ymateb i'r amgylchedd economaidd sy'n newid yn gyflym, gan gynnwys cydgyfeirio ffiniau sectorau, rydym yn symleiddio ein ffordd o weithio gan ymdrin â thri sector thematig a phedwar sector sylfaen. Ein sectorau thematig cenedlaethol yw: gwasanaethau y gellir eu masnachu, gan gynnwys gwasanaethau technoleg ariannol, yswiriant ar-lein a chreadigol; gweithgynhyrchu uchel ei werth, gan gynnwys lled-ddargludyddion cyfansawdd a gweithgynhyrchu cyfansoddion newydd; a galluogwyr, gan gynnwys y sector digidol, arbed ynni ac ynni adnewyddadwy. Ein sectorau sylfaen yw twristiaeth, bwyd, manwerthu a gofal. Byddwn yn gweithio ym mhob rhan o'r Llywodraeth ar amryw o faterion yn y sectorau sylfaen hyn, gan gynnwys datblygu sgiliau, modelau busnes newydd a seilwaith. Byddwn hefyd yn gweithio gyda'r sectorau i ddatblygu cynlluniau galluogi i fanteisio ar y cyfleoedd ar gyfer twf ac arloesedd, ac i ymdrin â materion allweddol.
Er mai gwlad fach yw Cymru, nid ydym yn llai amrywiol. Mae pob un ohonom yn cynrychioli gwahanol rannau o Gymru sydd â'u cyfleoedd a'u heriau unigryw eu hunain. Mae'n bryd i ni gydnabod ac ymateb i'r rhain. Yn hytrach na defnyddio un dull ar gyfer pawb, byddwn yn atgyfnerthu trefniadau cydweithio rhanbarthol ac yn defnyddio gwybodaeth leol i deilwra'r ffordd yr ydym yn darparu cymorth yn genedlaethol. Bydd prif swyddogion rhanbarthol yn hyrwyddo buddiannau rhanbarthol yn y Llywodraeth. Bydd hyn yn ategu'r gweithgarwch da sydd eisoes yn digwydd ar sail ranbarthol, gan gynnwys cytundebau dinas a thwf. Er mwyn sicrhau bod y datblygiad economaidd lleol a rhanbarthol yn llwyddiannus, bydd angen cydweithio yn fwy effeithiol ar lawr gwlad, ac rwyf yn awyddus bod y cynllun hwn yn gweithio gydag, ac yn ategu cyhoeddiadau cysylltiedig megis y model newydd ar gyfer datblygiad economaidd rhanbarthol a fydd yn cael ei lansio yn ddiweddarach yr wythnos hon.
Mae ôl-troed rhanbarthol y cynllun yn gyson â'n hagenda i ddiwygio Llywodraeth Leol a'r rhai a ddefnyddir gan y partneriaethau sgiliau rhanbarthol. Nid ydym yn diystyru pwysigrwydd y canolbarth, ac rydym yn ymrwymo yn y cynllun i weithio gyda phartneriaid yno, ar gynnig bargen twf. Byddwn yn gwella ein seilwaith a, thrwy'r cynllun, rydym yn ymrwymo i raglen pum mlynedd ar gyfer cyllid cyfalaf trafnidiaeth gyda'r nod o gyflawni prosiectau yn y ffordd fwyaf effeithlon ac effeithiol. Prif darged hyn fydd sicrhau arbedion effeithlonrwydd o 15 y cant i 20 y cant ym mhob rhan o'r portffolio buddsoddi pum mlynedd ar gyfer prosiectau newydd. Gan ddefnyddio ffigurau a geir yn y gyllideb ddrafft 2018-19 ar gyfer cyfalaf trafnidiaeth dros y tair blynedd nesaf fel cyfartaledd y gwariant blynyddol, gellid cyflawni arbedion effeithlonrwydd o hyd at £630 miliwn dros gyfnod o 10 mlynedd. Bydd gwario'r arbedion helaeth hyn ar fusnesau, sgiliau a datblygu seilwaith yn gwella ein twf a'n cystadleurwydd ymhellach.
Mae hon yn agenda cyffrous ar gyfer newid yr hyn a wnawn a sut yr ydym yn ymateb i heriau a chyfleoedd. Rydym yn deall yr angen i fesur y cynnydd yr ydym yn ei wneud drwy'r dull gweithredu newydd hwn, gan nodi bod y canlyniadau economaidd yn cael eu dylanwadu gan amrywiaeth o faterion y tu hwnt i'n rheolaeth. Mae polisi Llywodraeth y DU, trafodaethau gadael yr UE a chyflwr yr economi fyd-eang yn ddylanwadol iawn. Mae'r dangosyddion lles yn darparu fframwaith mesur clir a chyson i ni ar draws y Llywodraeth. Byddwn yn defnyddio'r rhain i olrhain cynnydd yn y tymor hwy, yn unol â mesurau strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb'.
Rwyf yn awyddus, wrth ddatblygu'r cynllun hwn, ein bod yn gweithio o fewn fframwaith rhyngwladol, gan ddysgu o'r arferion gorau ledled y byd. Yng nghyd-destun Brexit, mae'r her hon yn bwysicach nag erioed. Mae hyn yn golygu bod yn agored fel gwlad i her adeiladol gan gyrff rhyngwladol sydd ag arbenigedd ym maes datblygu economaidd. Am y rheswm hwn, rwy'n awyddus i ddechrau deialog gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a phartneriaid rhyngwladol eraill yn y maes hwn, a byddaf yn ceisio gwneud mwy o ymgysylltu yn y dyfodol.
Anaml y mae newid yn rhwydd, ond gall fod yn angenrheidiol. Oni fyddwn yn newid ein dyfodol heddiw, ni fyddwn ni'n gallu manteisio ar gyfleoedd yfory. Ni allwn wneud hyn ar ein pennau ein hunain fodd bynnag. Galwaf ar bob un ohonom—y gymuned fusnes, ein sefydliadau dysgu, yr undebau llafur a'r gymdeithas ehangach—i ymuno â ni. Gadewch inni uno ar gyfer Cymru sy'n tyfu, Cymru decach, a Chymru sy'n achub ar gyfleoedd ar gyfer ffyniant i bawb.
Thank you. Russell George.
Diolch. Russell George.
Diolch, Deputy Presiding Officer. Cabinet Secretary, I'm pleased that you have finally launched your economic action plan. I would say it has come 19 months since the 2016 Assembly elections, in which, of course, you stated that the economy would be your Government's No. 1 priority. The document was only received this morning by Assembly Members, but I've done my best to read as much as I can in the time I've had this morning.
I am somewhat underwhelmed by your passive approach. The plan has no reflective merit upon the economic challenges that face Wales. Back in 1999, the then Welsh Government announced its intention to raise gross value added in Wales to 90 per cent of the UK average in order to deliver a strong Welsh economy and higher wages to the ordinary Welsh worker. Now, the economic action plan today is the fourth economic strategy launched by the Welsh Government since 1999—almost 20 years of these economic strategies. Welsh GVA has shrunk from 72 per cent of the UK average in 1999 to 71 per cent in 2015. The practical results of these successive failures, I would say, in strategies is that productivity in Wales is now the lowest out of all home nations and regions, and Wales, therefore, now faces an acute productivity crisis and Wales has the lowest weekly earnings in the UK. It's no surprise that the 90 per cent GVA target has been quietly dropped by successive Welsh Governments as a stated aim for the performance level of the Welsh economy.
Looking at the action plan, there are very laudable ambitions, I think, in the action plan, but the strategy is devoid of any strategic insight and methods of delivery, and though I welcome the intent, of course, in the action plan, it seems that the commitments are simply ambitions and words with little insight and direction as to how they will be driven forward, and little support for businesses.
As you would expect and as is also correct, I want to closely scrutinise the development of the ambitions as they move from words to reality, but this is going to be almost impossible as the action plan includes no measures and no measurable outcomes. So, can I ask: what is the timetable for delivery on these ambitions and how will you measure success? You say that the scale of your ambition is huge. That's what you say in the document. But what is the final goal? What does success look like, in your view?
Turning to the specifics of the action plan, the document makes no mention of the resources that will accompany the plan or the Welsh Government's flagship economic policies, including enterprise zones and the attraction of foreign direct investment into Wales. The omission of these policies, perhaps, from the action plan, I'd suggest, speaks volumes about the complete lack of success on these measures.
Through the economic contract and calls to action, you also appear to be changing your approach from targeting a number of priority sectors to broad headline sectors, but it provides no meaningful detail as to how the Welsh Government plans to support businesses going forward. So, it does nothing to increase or speed up business lending, I'd say, and only adds to the administrative burden facing firms seeking support to grow and flourish.
From a business perspective, I do have concerns about whether businesses will be able to identify which sector they belong to. As you're no longer going after sectors, I would welcome more detail on why the Welsh Government has adopted this change of approach.
Turning to the economy futures fund, I understand that the fund will operate as a mix of grants and loans, with the balance between the two changing, depending on the economic cycle. So, this doesn't appear to be very different from the system of repayable finance. So, I would welcome more detail on the following areas. What do you envisage the mix of grants and loans will be in the first year of the fund? What will be the reporting milestones in assessing the balance between the mix of grants and loans? And what existing funds are going to be simplified and consolidated into this fund?
Finally, I welcome the shift to a more regional approach and addressing regional inequalities. I was very pleased to see this direction in the action plan. I have to say that I am sceptical about the way in which you have drawn up the map, grouping together mid and south-west Wales. Parts of Powys have very little in common, I would say, with Swansea and Port Talbot. The economies are very, very different. So, I would like to understand more about your logic in terms of how you've developed the map.
Reading on page 23 of the plan—
Diolch, Dirprwy Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf yn falch eich bod wedi lansio eich cynllun gweithredu economaidd o'r diwedd. Byddwn i'n dweud bod y cynllun wedi cyrraedd 19 mis ar ôl etholiadau'r Cynulliad yn 2016, pryd, wrth gwrs, y gwnaethoch chi ddatgan mai'r economi fyddai prif flaenoriaeth eich Llywodraeth. Dim ond y bore yma y derbyniodd Aelodau'r Cynulliad y ddogfen hon, ond fe wnes i fy ngorau i ddarllen cymaint ag sy'n bosibl yn yr amser a gefais y bore yma.
Rwyf braidd yn siomedig yn eich dull goddefol. Nid yw'r cynllun hwn yn adlewyrchu'n ddigonol yr heriau economaidd sy'n wynebu Cymru. Yn 1999, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ar y pryd ei bwriad i godi gwerth ychwanegol gros yng Nghymru i 90 y cant o gyfartaledd y DU er mwyn sicrhau bod economi Cymru yn gryf a bod cyflogau y gweithiwr cyffredin yng Nghymru yn uwch. Nawr, y cynllun gweithredu economaidd heddiw yw'r bedwaredd strategaeth economaidd a lansiwyd gan Lywodraeth Cymru ers 1999—bron i 20 mlynedd o'r strategaethau economaidd hyn. Mae gwerth ychwanegol gros Cymru wedi gostwng o 72 y cant o gyfartaledd y DU yn 1999 i 71 y cant yn 2015. Canlyniadau ymarferol y methiannau hyn o ran strategaethau, yn fy marn i, yw bod cynhyrchiant Cymru yr isaf o'r holl wledydd a rhanbarthau cartref, ac mae Cymru, felly, yn wynebu argyfwng cynhyrchiant difrifol, ac enillion wythnosol Cymru yw'r isaf yn y Deyrnas Unedig. Nid oes syndod bod Llywodraethau Cymru olynol wedi anwybyddu'n dawel targed y GYG o 90 y cant fel nod datganedig ar gyfer lefel perfformiad economi Cymru.
Gan edrych ar y cynllun gweithredu, ceir uchelgeisiau canmoladwy iawn, yn fy marn i, yn y cynllun gweithredu, ond nid yw'r strategaeth yn cynnwys unrhyw ddealltwriaeth strategol na dulliau cyflawni, ac er fy mod i'n croesawu'r bwriad, wrth gwrs, yn y cynllun gweithredu, mae'n ymddangos mai uchelgeisiau a geiriau yn unig yw'r ymrwymiadau, heb fawr o ddealltwriaeth a chyfarwyddyd ynghylch sut y bydden nhw'n cael eu datblygu, a phrin yw'r cymorth i fusnesau.
Fel y byddech yn disgwyl, ac fel sy'n iawn hefyd, rwyf eisiau craffu ar ddatblygiad yr uchelgeisiau yn fanwl, wrth iddynt newid o eiriau i realiti, ond bydd hyn bron yn amhosibl, gan nad yw'r cynllun gweithredu yn cynnwys unrhyw fesurau nac unrhyw ganlyniadau mesuradwy. Felly, a gaf i ofyn: beth yw'r amserlen ar gyfer cyflwyno'r uchelgeisiau hyn a sut y byddwch chi'n mesur y llwyddiant? Rydych chi'n dweud bod eich uchelgais yn enfawr. Dyna'r hyn a ddywedwch yn y ddogfen. Ond beth yw'r nod terfynol? Beth yw llwyddiant, yn eich barn chi?
Gan droi at fanylion y cynllun gweithredu, nid yw'r ddogfen yn sôn am yr adnoddau a fydd yn ategu'r cynllun na pholisïau economaidd blaenllaw Llywodraeth Cymru, gan gynnwys ardaloedd menter a denu buddsoddiad uniongyrchol o dramor i Gymru. Mae hepgor y polisïau hyn, efallai, o'r cynllun gweithredu, byddwn i'n awgrymu, yn dweud llawer wrthym am ddiffyg llwyddiant y mesurau hyn.
Drwy'r contract economaidd a'r meysydd gweithredu, ymddengys hefyd eich bod yn newid eich dull o dargedu nifer o sectorau blaenoriaeth i brif sectorau ehangach, ond nid yw'n darparu unrhyw fanylion ystyrlon ynghylch sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cefnogi busnesau yn y dyfodol. Felly, nid yw'n gwneud unrhyw beth i gynyddu na chyflymu'r benthyciadau i fusnes, yn fy marn i, ac yn gwneud dim ond ychwanegu at y baich gweinyddol sy'n wynebu cwmnïau sy'n ceisio cymorth i dyfu a ffynnu.
O safbwynt busnes, mae gennyf bryderon ynghylch pa un a fydd busnesau yn gallu adnabod pa sector y maen nhw'n perthyn iddo. Gan nad ydych chi bellach yn dilyn sectorau, byddwn yn croesawu mwy o fanylion ynghylch pam mae Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu'r newid hwn mewn agwedd.
Gan droi at gronfa dyfodol yr economi, deallaf y bydd y gronfa yn gweithredu fel cyfuniad o grantiau a benthyciadau, a'r cydbwysedd rhwng y ddau yn newid, yn dibynnu ar y cylch economaidd. Felly, nid yw'n ymddangos bod hyn yn wahanol iawn i'r system cyllid ad-daladwy. Felly, byddwn i'n croesawu mwy o fanylion am y meysydd canlynol. Beth ydych chi'n ei ragweld fydd y gymysgedd o grantiau a benthyciadau ym mlwyddyn gyntaf y gronfa? Beth fydd y cerrig milltir adrodd o ran asesu'r cydbwysedd rhwng y gymysgedd o grantiau a benthyciadau? A pha gronfeydd presennol a fydd yn cael eu symleiddio a'u hymgorffori yn y gronfa hon?
Yn olaf, croesawaf y symudiad tuag at ymagwedd fwy rhanbarthol a mynd i'r afael ag anghydraddoldebau rhanbarthol. Roeddwn i'n falch iawn o weld y cyfeiriad hwnnw yn y cynllun gweithredu. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn amheus ynghylch y ffordd yr ydych chi wedi llunio'r map, gan grwpio'r canolbarth a'r de-orllewin gyda'i gilydd. Nid oes gan rannau o Bowys fawr ddim yn gyffredin, yn fy marn i, gydag Abertawe a Phort Talbot. Mae'r economïau yn wahanol iawn, iawn. Felly, hoffwn ddeall mwy am eich rhesymeg o ran sut yr ydych chi wedi datblygu'r map.
Gan ddarllen ar dudalen 23 y cynllun—
I'm sorry, I think you had a 'finally' then, so I'm going to say that you've had a 'finally', thank you. Cabinet Secretary.
Mae'n ddrwg gennyf, rwy'n credu eich bod chi wedi dweud 'yn olaf' yn y fan yna, felly rwyf yn mynd i ddweud eich bod wedi cael 'yn olaf', diolch. Ysgrifennydd y Cabinet.
Can I thank the Member for his questions? I'm sure that there will be many more opportunities to question the plan further. I'm happy to offer any Member in this Chamber a briefing session on the economic action plan. Implementation of the plan will be crucially important and this will be conducted in consultation with social partners, including businesses and trade unions, the third sector and other stakeholders. But I am delighted that this action plan has been published, following the publication, of course, of the national strategy 'Prosperity for All'.
The Member asks us to reflect on the challenges of the Welsh economy. I think they've been well rehearsed, but what's clear, especially from the Member's own contribution, is that the productivity gap with the UK, and indeed much of the western world, is our key concern, but so too is the degree of inequality.
Over the last five years or so, the economy has performed exceptionally well in terms of jobs growth and in terms of driving down unemployment and economic inactivity, but what's quite clear is that the benefits of economic growth have not fallen equally across Wales. That's why we're keen to pursue a place-based approach to economic development and that's why, in turn, we're keen to make sure that there is a regional development ethos to what we offer.
But there are some obvious areas of intervention that can be made to improve the productivity of the Welsh economy. We've examined them and we've found that, principally, improving the skills base of Welsh workers, improving the infrastructure of Wales, improving leadership within business, improving the diffusion of innovation across the Welsh economy and improving working practices will contribute to improved productivity. These align with the calls to action and the employability plan, and, of course, the Welsh infrastructure investment plan. All of our interventions are now designed to improve the productivity of the Welsh economy.
Now, as I say, implementation will be crucial, and this is a plan for the long term. It would be easy to chase targets, but the problem with many targets is that they're easy to meet if you pick off the low-lying fruits. We now need to deal with those deep structural problems within the Welsh economy, and that is why I have every confidence in the likes of the OECD to provide external and expert challenge, to be able to monitor our success or any failure to perform against international best practice. I'm also confident that we should be judging our success and progress against the well-being indicators. My view is that success takes a very simple form: that we improve and increase the level of well-being and wealth across Wales whilst at the same time reducing levels of inequality across Wales.
This isn't about spending, necessarily, more money on our interventions; it's about making sure that the money that we spend across Government is better aligned with our priorities, and that's why I think it was essential that we introduced 'Prosperity for All: the National Strategy' ahead of this particular action plan. Although the plan does not go into detail in terms of the specific allocation of resources to the economy futures fund, because there are literally dozens of funds that are going to be consolidating and we're looking at the launch of that new economy futures fund at the start of the next financial year, the plan does identify approximately £630 million over the course of a decade that could be invested back into delivery, and that could make a major difference to our competitiveness and our productivity levels.
I do think that the balance of grants and repayable finance that we offer currently is appropriate for the economic cycle, and I think we need to be able to flex appropriately to remain competitive, in any given time of the economic cycle. Right now, our export rates and our foreign direct investments are all healthy. What we need to do is make sure that our investment in those areas that drive up productivity remain healthy and appropriate for any given space in time.
In terms of the sectors, well, sectors in their traditional sense are already converging, and I think this has been recognised as well by the UK Government with its recent UK industrial strategy. It's very difficult to determine, for example, whether fintech sits neatly with digital or whether it sits neatly with financial and professional services. The fact is that many new industries of tomorrow overlap the current sectors that we operate and support, so it's absolutely vital that we look to the future, that we leap to the future, that we're not dragged there or that we don't follow others into a new way of supporting business development. So, our thematic sectors, with experts and support from Welsh Government, available to support the growth of those new thematic areas in business, I think, is the right path to be taken.
In terms of our foundational economy, we determined that those four particular areas of the foundational economy are most significant because of the numbers employed within those particular sectors, because of the numbers of people that are employed across all regions of Wales—these are, in many respects, the foundations of the economy across every community in Wales, and particularly in the rural economy—and also we identified them because they present some of the most pressing social and health changes, as well, in the coming years, particularly if you take, for example, care and food and retail. Retail is one area where we will be giving a new focus, a renewed focus, in terms of place building, as well. The approach that we're taking to the foundational economy therefore aligns very well with the announcement recently made by my colleague Rebecca Evans concerning the £100 million regeneration scheme that will significantly add to the potential to improve quality of place and, with it, the retail potential in towns and cities across Wales.
As I say, there will be an opportunity to consult further during the implementation stage. I think it's going to be vital that we continue to work in partnership with business and trade unions and other social partners, as we have done during the design of the economic action plan. But this is a plan for the long term. This is a plan for the next two decades or more.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau? Rwy'n siŵr y bydd llawer mwy o gyfleoedd i gwestiynnu'r cynllun ymhellach. Rwy'n fodlon cynnig sesiwn briffio ar y cynllun gweithredu economaidd i unrhyw Aelod yn y Siambr hon. Bydd gweithredu'r cynllun yn hanfodol bwysig a bydd hyn yn cael ei wneud wrth ymgynghori â phartneriaid cymdeithasol, gan gynnwys busnesau ac undebau llafur, y trydydd sector a rhanddeiliaid eraill. Ond rwy'n falch iawn bod y cynllun gweithredu hwn wedi'i gyhoeddi, yn dilyn cyhoeddi, wrth gwrs, y strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb'.
Mae'r Aelod hefyd yn gofyn inni fyfyrio ar heriau economi Cymru. Rwy'n credu eu bod nhw wedi'u trafod yn helaeth, ond yr hyn sy'n glir, yn enwedig o gyfraniad yr Aelod ei hun, yw mai bwlch mewn cynhyrchiant rhyngom ni a'r DU, ac yn wir llawer o'r byd gorllewinol, yw ein prif bryder, ond hefyd yn yr un modd, y lefel o anghydraddoldeb.
Yn ystod y pum mlynedd diwethaf, mwy neu lai, mae'r economi wedi perfformio'n eithriadol o dda o ran twf swyddi ac o ran lleihau diweithdra ac anweithgarwch economaidd, ond yr hyn sy'n eithaf amlwg yw nad yw manteision y twf economaidd wedi bod yn gyfartal ledled Cymru. Dyna pam yr ydym yn awyddus i ddilyn dull gweithredu sy'n seiliedig ar leoliad wrth ddatblygu'r economi, a dyna pam, yn ei dro, yr ydym ni'n awyddus i sicrhau bod ethos datblygu rhanbarthol yn rhan o bob peth yr ydym ni'n ei gynnig.
Ond ceir rhai mannau amlwg lle y gellid ymyrryd i wella cynhyrchiant economi Cymru. Rydym ni wedi eu harchwilio ac rydym wedi canfod, yn bennaf, y bydd gwella sylfaen sgiliau gweithwyr Cymru, gwella seilwaith Cymru, gwella'r arweinyddiaeth mewn busnesau, gwella sut yr ymestynnir arloesedd i bob rhan o economi Cymru a gwella arferion gwaith yn cyfrannu at wella cynhyrchiant. Mae'r rhain yn cyd-fynd â'r meysydd gweithredu a'r cynllun cyflogadwyedd, ac, wrth gwrs, y cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru. Mae ein holl ymyraethau bellach wedi'u cynllunio i wella cynhyrchiant economi Cymru.
Nawr, fel yr wyf yn dweud, bydd y gweithredu yn hollbwysig, ac mae hwn yn gynllun ar gyfer yr hirdymor. Byddai'n hawdd mynd ar drywydd targedau, ond y broblem gyda nifer o dargedau yw eu bod yn hawdd eu cyflawni os byddwch chi'n dewis pethau gweddol rwydd. Bellach mae angen inni ymdrin â'r problemau strwythurol mawr yn economi Cymru, a dyna pam mae gennyf bob ffydd yn Y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd er enghraifft, i ddarparu her allanol ac arbenigol, i allu monitro ein llwyddiant neu unrhyw fethiant i berfformio yn erbyn arferion gorau rhyngwladol. Rwyf hefyd yn ffyddiog y dylem ni farnu ein llwyddiant a chynnydd yn erbyn dangosyddion lles hefyd. Fy marn i yw bod llwyddiant yn digwydd ar ffurf syml iawn: ein bod yn gwella ac yn cynyddu lefel y lles a chyfoeth ledled Cymru, ac ar yr un pryd yn lleihau lefelau anghydraddoldeb ledled Cymru.
Nid yw hyn, o reidrwydd, yn ymwneud â gwario mwy o arian ar ein hymyraethau; mae'n ymwneud â sicrhau bod yr arian a wariwn ar draws y Llywodraeth, yn cyd-fynd yn well â'n blaenoriaethau, a dyna pam yr wyf i'n credu ei bod yn hanfodol inni gyflwyno 'Ffyniant i Bawb: y Strategaeth Genedlaethol' cyn y cynllun gweithredu penodol hwn. Er nad yw'r cynllun yn cynnwys gwybodaeth fanwl am ddyraniad penodol o adnoddau i gronfa dyfodol yr economi, gan y bydd sawl gronfa yn cael eu huno yn llythrennol, ac rydym ni'n gobeithio y bydd y gronfa dyfodol yr economi newydd yn cael ei lansio ddechrau'r flwyddyn ariannol nesaf, mae'r cynllun yn nodi y gellid buddsoddi oddeutu £630 miliwn yn ystod y degawd nesaf yn ôl i'r broses gyflawni, a gallai hynny wneud gwahaniaeth mawr i'n gallu i gystadlu a'n lefelau cynhyrchiant.
Credaf fod y cydbwysedd o grantiau a chyllid ad-daladwy yr ydym yn ei gynnig ar hyn o bryd yn addas ar gyfer y cylch economaidd, a chredaf fod angen i ni allu addasu'n briodol i barhau i fod yn gystadleuol, ar unrhyw gyfnod o'r cylch economaidd. Ar hyn o bryd, mae ein cyfraddau allforio a'n buddsoddiadau tramor uniongyrchol i gyd yn iach. Yr hyn y mae angen inni ei wneud yw sicrhau bod ein buddsoddiad yn y meysydd hynny sy'n sbarduno cynhyrchiant yn parhau yn iach ac yn briodol ar gyfer unrhyw gyfnod penodol.
O ran y sectorau, wel, mae sectorau yn yr ystyr traddodiadol eisoes yn cyfuno, a chredaf fod hyn wedi'i gydnabod hefyd gan Lywodraeth y DU yn strategaeth ddiwydiannol ddiweddar y DU. Mae'n anodd iawn penderfynu, er enghraifft, os yw technoleg ariannol yn gorwedd yn dwt yn yr un sector â digidol neu a yw'n gorwedd yn dwt yn y sector gwasanaethau cyllid a phroffesiynol. Y gwir amdani yw bod nifer o ddiwydiannau newydd y dyfodol yn gorgyffwrdd â'r sectorau presennol yr ydym ni'n eu gweithredu ac yn eu cefnogi, felly mae'n gwbl hanfodol ein bod yn edrych tuag at y dyfodol, ac ein bod ni'n neidio at y dyfodol, yn hytrach na chael ein llusgo i'r dyfodol neu nad ydym yn dilyn eraill yn y ffordd newydd o gefnogi datblygiad busnes. Felly, yn fy marn i, ein sectorau thematig, gydag arbenigwyr a chefnogaeth gan Lywodraeth Cymru, sydd ar gael i gefnogi twf y meysydd thematig newydd hynny mewn busnes, yw'r llwybr cywir i'w ddilyn.
O ran ein heconomi sylfaenol, fe wnaethom ni benderfynu mai'r pedwar maes penodol hwnnw o'r economi sylfaenol yw'r rhai mwyaf arwyddocaol oherwydd y nifer a gyflogir yn y sectorau penodol hynny, oherwydd nifer y bobl sy'n cael eu cyflogi ym mhob rhanbarth yng Nghymru—y rhain, mewn sawl ffordd, yw sylfeini yr economi ym mhob cymuned yng Nghymru, yn enwedig yn yr economi wledig—ac fe wnaethom ni eu nodi nhw hefyd oherwydd eu bod nhw'n cynrychioli rhai o'r newidiadau cymdeithasol ac iechyd pwysicaf, hefyd, yn y blynyddoedd sydd i ddod, yn enwedig os ydych chi'n ystyried, er enghraifft, gofal a bwyd a manwerthu. Mae manwerthu yn un maes y byddwn yn rhoi pwyslais newydd arno, pwyslais wedi'i adnewyddu, o ran adeiladu lle, hefyd. Mae'r dull yr ydym yn ei weithredu yn yr economi sylfaenol felly, yn cyd-fynd yn dda iawn â'r cyhoeddiad a wnaed yn ddiweddar gan fy nghyd-Aelod, Rebecca Evans, ynghylch y cynllun adfywio gwerth £100 miliwn a fydd yn ychwanegu llawer at y potensial i wella ansawdd lleoliadau ac, yn sgil hynny, y potensial manwerthu mewn trefi a dinasoedd ledled Cymru.
Fel y dywedais, bydd cyfle i ymgynghori ymhellach yn ystod y cam gweithredu. Credaf ei bod yn hanfodol i ni barhau i weithio mewn partneriaeth â busnesau ac undebau llafur a phartneriaid cymdeithasol eraill, fel yr ydym wedi'i wneud wrth lunio'r cynllun gweithredu economaidd. Ond cynllun ar gyfer yr hirdymor yw hwn. Mae hwn yn gynllun ar gyfer y ddau ddegawd nesaf neu fwy.
There are some aspects of this economic action plan that are to be welcomed—the new focus on the foundational economy and decarbonisation, for example. But, in stepping back and looking at the economic strategy as a whole, I think it's important to benchmark it against the three key ingredients that we know, from across the world, make up successful economic strategies. A strategy needs to diagnose what is holding us back, it needs to identify new activities that we're particularly well placed to develop, and it needs to build institutions that have the co-ordinating capacity to leverage collaboration within and across sectors. Against all three of those benchmarks, it's difficult to see how this strategy takes us forward. Indeed, arguably, I think it takes us a step back.
Let's take one of them, that issue of: do we understand our unique competitive advantage, those areas in which we can grow and develop? The strategy here is, at best, unclear. I think it's unconvincing that the Government is binning the sectoral prioritisation approach first adopted in 2009 for a much broader one. Cabinet Secretary, you referred in your Western Mail article to evidence that shows that tradable services, high-value manufacturing and the catch-all category of 'enablers' offer particular opportunities to grow the industries of the future. I would be very interested to hear: are you talking there about global evidence or evidence that is particular to Wales? Because the sectors, or the broad themes that you're referring to there, are very generic. They could apply in almost any advanced economy in the world, and we know that that sort of cookie-cutter approach to economic development simply doesn't work. You need to actually understand where your competitive advantages lie.
Now, we did have that attempt, I think, with the sectoral list that we did have before. Indeed, it was partially successful. You actually say in the economic action plan:
'Since 2009, our approach has been to support individual sectors, many of which like creative industries...have become huge success stories.'
So much of a success story that it isn't mentioned again in the economic action plan. Life sciences, again, was a cornerstone growth sector, it was mentioned in the innovation strategy from only three years ago, but it has disappeared, apart from a desultory reference to 'refocusing the Life Sciences Hub' behind us here, which has been half empty since you created it.
You referred to innovation—very welcome as a theme, yet your Government is cutting innovation expenditure by 78 per cent next year. You demoted the post of director of innovation within Welsh Government. You're abolishing the innovation advisory council and you're going to replace it with a sub-committee of the new tertiary education body, even though research quoted by the Be The Spark initiative, which you support, points out that 97 per cent of innovation in Wales doesn't happen on the lab benches of our universities, it happens on the workbenches of our businesses.
I think that's the area, Cabinet Secretary, where I think the strategy is weakest: it's an action plan with five calls to action but no clarity about who the actors are. Who's going to do the acting? You're abolishing the 48 advisory panels; it's a kind of mini bonfire of the quangos, mark 2. You're replacing them with a single ministerial advisory board. I don't understand the difference between that and the council for economic renewal. Maybe you can explain it to us. Just three regional officers across Wales, and underneath that tier, with the exception of the development bank, an institutional desert.
The problem, Cabinet Secretary, that small businesses face in a small nation is not so much being small, but being lonely, and it's the job of Government to build up that social capital to create the kind of economic institutions that other nations have at their disposal: a trade and investment promotion agency, a chamber of commerce movement on the continental model, regional development corporations, a national innovation body. We are facing the economic equivalent of climate change, and epochal challenges of global proportions from Brexit to automation, but I fear, Cabinet Secretary, you are leaving us naked in the eye of that storm.
Mae rhai agweddau ar y cynllun gweithredu economaidd hwn sydd i'w croesawu—y pwyslais newydd ar yr economi sylfaenol a datgarboneiddio, er enghraifft. Ond, wrth gamu yn ôl ac edrych ar y strategaeth economaidd yn gyffredinol, rwy'n credu ei bod yn bwysig i'w meincnodi o'i chymharu â'r tri chynhwysyn allweddol yr ydym yn gwybod, o bob rhan o'r byd, sydd yn ffurfio strategaethau economaidd llwyddiannus. Mae angen i strategaeth ganfod beth sy'n ein dal ni yn ôl, mae angen iddi nodi gweithgareddau newydd yr ydym mewn sefyllfa arbennig o dda i'w datblygu, ac mae angen iddi adeiladu sefydliadau sydd â'r gallu cydlynol i sbarduno cydweithio o fewn ac ar draws sectorau. O'i chymharu â phob un o'r tri o'r meincnodau hynny, mae'n anodd gweld sut y mae'r strategaeth hon yn ein symud ymlaen. Yn wir, gellid dadlau, rwy'n credu ei bod yn mynd â ni gam yn ôl.
Gadewch i ni gymryd un ohonyn nhw, y mater hwnnw o: a ydym ni'n deall ein mantais gystadleuol unigryw, y meysydd hynny y gallwn eu tyfu a'u datblygu? Ar y gorau, mae'r strategaeth yma yn aneglur. Nid wyf yn credu bod y ffaith fod y Llywodraeth yn cael gwared ar y dull blaenoriaethu sectorau a fabwysiadwyd yn gyntaf yn 2009 am un llawer ehangach, yn ein hargyhoeddi. Ysgrifennydd y Cabinet, fe wnaethoch gyfeirio at eich erthygl yn y Western Mail sy'n dangos tystiolaeth fod gwasanaethau masnachadwy, gweithgynhyrchu gwerth uchel a'r categori hollgynhwysol 'galluogwyr' yn cynnig cyfleoedd arbennig i dyfu diwydiannau y dyfodol. Mae gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed: a ydych chi'n sôn yn y fan yna am dystiolaeth fyd-eang neu dystiolaeth sy'n benodol i Gymru? Oherwydd, mae'r sectorau, neu'r themâu eang yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw yn y fan yna, yn gyffredinol iawn. Fe allen nhw fod yn berthnasol i fwy neu lai unrhyw economi ddatblygedig yn y byd, ac rydym ni'n gwybod nad yw'r math honno o ymagwedd unffurf at ddatblygiad economaidd yn gweithio. Mae angen i chi ddeall mewn gwirionedd ble mae eich manteision cystadleuol.
Nawr, fe gawsom ni'r ymgais honno, rwy'n credu, gyda'r rhestr sectoraidd a oedd gennym yn flaenorol. Yn wir, roedd yn rhannol lwyddiannus. Rydych chi'n dweud mewn gwirionedd yn y cynllun gweithredu economaidd:
Ers 2009, ein dull fu cefnogi sectorau unigol, ac mae llawer ohonynt, fel y diwydiannau creadigol...wedi dod yn hanesion o lwyddiant mawr.
Cymaint o hanes o lwyddiant fel nad oes sôn am hynny eto yn y cynllun gweithredu economaidd. Roedd gwyddorau bywyd, eto, yn sector twf a oedd yn gonglfaen, fe'i nodwyd yn y strategaeth arloesi o dim ond tair blynedd yn ôl, ond mae wedi diflannu, ar wahân i gyfeiriad digyswllt i roi pwyslais newydd i'r ganolfan gwyddorau bywyd y tu ôl i ni yn y fan yma, sydd wedi bod yn hanner gwag ers i chi ei chreu.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at arloesi—derbyniol iawn fel thema, ond mae eich Llywodraeth chi yn gweithredu toriad o 78 y cant ar y gwariant ar arloesi y flwyddyn nesaf. Fe wnaethoch chi israddio'r swydd cyfarwyddwr arloesedd o fewn Llywodraeth Cymru. Rydych chi'n diddymu'r cyngor cynghorol ar arloesi ac rydych chi'n mynd i'w ddisodli gan is-bwyllgor o'r corff addysg drydyddol newydd, er bod ymchwil a ddyfynnwyd gan y fenter Creu Sbarc, yr ydych chi'n ei chefnogi, yn nodi nad yw 97 y cant o arloesi yng Nghymru yn digwydd ar feinciau labordai ein prifysgolion, mae'n digwydd ar feinciau gweithio ein busnesau.
Rwy'n credu mai dyna'r maes, Ysgrifennydd y Cabinet, lle mae'r strategaeth ar ei gwanaf, yn fy marn i: mae'n gynllun gweithredu â phum galwad i weithredu ond heb unrhyw esboniad ynghylch pwy fydd yn gweithredu. Pwy sy'n mynd i weithredu? Rydych chi'n diddymu'r 48 o baneli cynghori; mae'n fath o goelcerth fach o'r cwangos, unwaith eto. Rydych chi'n eu disodli gydag un bwrdd cynghori gweinidogol. Dydw i ddim yn deall y gwahaniaeth rhwng hynny a'r cyngor adnewyddu'r economi. Efallai y gallwch chi egluro wrthym ni. Dim ond tri swyddog rhanbarthol ledled Cymru, ac o dan yr haen honno, ac eithrio'r banc datblygu, anialwch sefydliadol.
Ysgrifennydd y Cabinet, nid y ffaith eu bod yn fach yw'r broblem sy'n wynebu busnesau bach mewn cenedl fach, ond bod yn unig, a gwaith y Llywodraeth yw adeiladu'r cyfalaf cymdeithasol hwnnw i greu'r math o sefydliadau economaidd sydd gan wledydd eraill: asiantaeth hyrwyddo masnach a buddsoddiad, mudiad siambr fasnach ar y model cyfandirol, corfforaethau datblygu rhanbarthol, corff arloesi cenedlaethol. Rydym ni'n wynebu'r hyn sy'n cyfateb i newid yn yr hinsawdd yn y maes economaidd, a heriau byd-eang enfawr o Brexit i awtomeiddio, ond rwy'n ofni, Ysgrifennydd y Cabinet, eich bod yn ein gadael ni'n ddiymgeledd yng nghanol y storm honno.
Can I thank the Member for those compliments that he's given to the plan—the elements of the plan that he has welcomed, the change that he has welcomed? And insofar as the criticisms that he also raises, I'll try to address them.
First of all, I think in his final words he presented what he believes is a way forward for Wales, which is to create more bodies, whether that be in terms of international trade or new mini WDAs across the regions of Wales. What we have been clear of is that there is a need to simplify and enhance what we're doing well. We have achieved record levels of employment, we have driven down unemployment to the lowest level in a generation, but we recognise that to deal with the stubborn structural problems, we now need to change direction, and that direction must be to the future.
I know that it's very difficult for some Members to appreciate that the move from nine priority sectors to three thematic national sectors is a radical departure, but one that will mean that wherever a business sat in the traditional silos, provided they are operating in a way that will futureproof them, provided that they are operating in a way that aligns with the calls to action, they will be able to get the appropriate support from Government and support with Government in order to become more productive and more competitive in the future. The industries of the future align with those thematic areas and align with—and, indeed, have to embrace; if they're going to survive, they're going to have to embrace—the principles of the calls to action.
Now, I agree; I agree with the point the Member made at the outset that any economy, to be successful, has to contain three key factors. Actually, those three key factors also relate to businesses themselves, and I think, actually, they were contained in the analysis by Jim Collins in his book Good to Great. He framed it in a slightly different way. He said that you need to face the brutal facts, you need a hedgehog—what you do best, what your unique offer is—and also you have to have the right people on the bus.
In terms of the brutal facts, we know that our productivity is lagging because we need to improve our skills base. We're going to deliver that through the new employability plan. We also know that we need to improve our infrastructure. We're going to do that by building as never before. We also know that we need to improve leadership skills within business, and, again, the calls to action are designed to do that: to offer that financial support, to offer that incentive to improve leadership skills. And, of course, with the focus being in particular—and I know Members in the Chamber have already raised it today—on mental health and well-being in the workplace, if we have a focus on that, by virtue of focusing on that, if we're successful, if businesses are successful, then they will have also achieved improvement, discernible improvement, in terms of leadership practices.
In terms of the other areas that you could constitute as brutal facts—those factors that are holding us back, the barriers—as I said to Russell George, you have to have the right regional economic development vehicle in order to support businesses, and I think it's absolutely right that we do have the regions acting as key influencers with one chief regional officer. But not one office; a whole range of offices across the regions, working, as well, with those officers in local government and with the regional skills partnerships who are able to, in turn, influence Government policy and, in turn, also work with, where necessary, cross-border partners. This will be a new feature of our objective in empowering and growing the regional economies of Wales.
In terms of getting the right people on the bus, Wales is a very, very small country, and when I came into this job, I was somewhat surprised, given the small size of our country, by the number of advisory boards, groups and panels that currently exist—more than 40. I think, by any measure, anybody reasonably minded would suggest that that is too many. Consolidating much of the expertise into a ministerial advisory board, I believe, is the right thing to do in order to not waste people's time, but also in order to bring together experts from across the sectors and from across the regions to work together to be able to share ideas and innovation.
Speaking of innovation, the Member also raised this as a crucial factor in the development of sustainable and resilient economies—highly productive economies. Well, our call to action has innovation running through its veins. The challenge proposals are designed to extract the best innovation and the best calls for innovation from across the business community. In terms of the actors, well, the actors are our partners with us: in business, in trade unions, in social enterprise. We must work together—we are all actors. And in terms of what our unique offer is, it has to be our people, our human capital.
That's why I am determined, through the economic contract, to ensure that people in Wales don't wake up each working day dreading the working day ahead of them, but get up looking forward to work, being productive in the workplace. Caroline Jones was right; £15 billion is lost in productivity as a consequence of people turning up at work and not being able to operate to the best of their ability. I want Wales to be known as a place where people want to work, where they don't just deliver enough during the working day, but where they excel, where they have unique skills—all of them—and they are able to utilise their skills, where they have transferable skills, where they have secure employment, but also know, and have the security of mind knowing, that they have the skills that can easily be transferred to other occupations should they lose their place of employment. And I want another additional unique prospect for Wales being a fair-work country. We have to set our ambitions high insofar as the country and the values and the principles of Wales are concerned, and this action plan sets out to do just that.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am y ganmoliaeth a roddodd i'r cynllun—yr elfennau o'r cynllun y mae ef wedi'u croesawu, y newid y mae ef wedi'i groesawu? Ac o ran y feirniadaeth y mae ef hefyd yn ei nodi, ceisiaf ymdrin â hynny.
Yn gyntaf oll, rwy'n credu yn ei eiriau olaf iddo gyflwyno yr hyn y mae o'r farn sy'n ffordd ymlaen i Gymru, sef creu mwy o gyrff, boed hynny o ran masnach ryngwladol neu asiantaethau datblygu Cymru newydd bach ar draws rhanbarthau Cymru. Yr hyn yr ydym ni wedi bod yn glir yn ei gylch yw bod angen symleiddio a gwella'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yn dda. Rydym ni wedi cyflawni'r lefelau uchaf erioed o gyflogaeth, rydym wedi gostwng diweithdra i'r lefel isaf mewn cenhedlaeth, ond rydym yn cydnabod er mwyn ymdrin â phroblemau strwythurol ystyfnig, bod angen i ni newid cyfeiriad yn awr, ac mae'n rhaid mynd i gyfeiriad y dyfodol.
Rwy'n gwybod ei bod yn anodd iawn i rai Aelodau werthfawrogi bod symud o naw sector blaenoriaeth i dri sector cenedlaethol thematig yn newid cyfeiriad sylweddol, ond mae'n un a fydd yn golygu, pryd bynnag yr oedd busnes yn sefyll yn y seilos traddodiadol, ar yr amod eu bod yn gweithredu mewn ffordd a fydd yn eu diogel at y dyfodol, ar yr amod eu bod yn gweithredu mewn ffordd sy'n cyd-fynd â'r galwadau i weithredu, y byddant yn gallu cael y cymorth priodol gan y Llywodraeth a chymorth gyda'r Llywodraeth er mwyn dod yn fwy cynhyrchiol ac yn fwy cystadleuol yn y dyfodol. Mae diwydiannau'r dyfodol yn cyd-fynd â'r meysydd thematig hynny ac yn cyd-fynd â—ac, yn wir, mae'n rhaid iddyn nhw gofleidio; os ydyn nhw'n mynd i oroesi, mae'n rhaid iddyn nhw gofleidio—egwyddorion y galwadau i weithredu.
Nawr, rwy'n cytuno; rwy'n cytuno â'r pwynt a wnaeth yr Aelod ar y dechrau bod yn rhaid i unrhyw economi, i fod yn llwyddiannus, gynnwys tri ffactor allweddol. Mewn gwirionedd, mae'r tri ffactor allweddol hynny hefyd yn ymwneud â busnesau eu hunain, ac rwy'n credu, mewn gwirionedd, eu bod wedi'u cynnwys yn y dadansoddiad gan Jim Collins yn ei lyfr Good to Great. Gwnaeth ef ei fframio mewn ffordd ychydig yn wahanol. Dywedodd fod yn rhaid ichi wynebu'r ffeithiau creulon, bod angen draenog arnoch chi—yr hyn yr ydych chi'n ei wneud orau, y peth unigryw yr ydych chi'n ei gynnig—a hefyd bod angen i chi fod â'r bobl iawn ar y bws.
O ran y ffeithiau creulon, rydym ni'n gwybod bod ein cynhyrchiant yn llusgo y tu ôl oherwydd bod angen inni wella ein sylfaen sgiliau. Rydym ni'n mynd i gyflawni hynny drwy ein cynllun cyflogadwyedd newydd. Rydym ni hefyd yn gwybod bod angen inni wella ein seilwaith. Rydym ni'n mynd i wneud hynny drwy adeiladu mwy nag erioed o'r blaen. Rydym ni hefyd yn gwybod bod angen inni wella sgiliau arwain o fewn busnes, ac, unwaith eto, mae'r galwadau i weithredu wedi'u cynllunio i wneud hynny: i gynnig y cymorth ariannol hwnnw, i gynnig y cymhelliant hwnnw i wella sgiliau arweinyddiaeth. Ac, wrth gwrs, gan fod y pwyslais yn benodol—a gwn fod Aelodau yn y Siambr eisoes wedi ei godi heddiw—ar iechyd meddwl a lles yn y gweithle, os oes gennym bwyslais ar hynny, drwy ganolbwyntio ar hynny, os ydym ni'n llwyddiannus, os yw busnesau yn llwyddiannus, yna byddan nhw hefyd wedi cyflawni gwelliant, gwelliant amlwg, o ran arferion arweinyddiaeth.
O ran y meysydd eraill y gallech chi eu hystyried yn ffeithiau creulon—y ffactorau hynny sy'n ein dal yn ôl, y rhwystrau—fel y dywedais wrth Russell George, mae'n rhaid bod gennych y cyfrwng datblygu economaidd rhanbarthol cywir er mwyn cefnogi busnesau, ac rwy'n credu ei bod yn hollol iawn fod gennym y rhanbarthau yn gweithredu fel dylanwadwyr allweddol gydag un prif swyddog rhanbarthol. Ond nid un swyddfa; ystod gyfan o swyddfeydd ar draws y rhanbarthau, yn gweithio, hefyd, gyda'r swyddogion hynny mewn llywodraeth leol a gyda'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol sy'n gallu, yn eu tro, ddylanwadu ar bolisi'r Llywodraeth ac, yn eu tro, gweithio hefyd gyda, pan fo angen, partneriaid traws-ffiniol. Bydd hyn yn nodwedd newydd o'n hamcan i rymuso a thyfu economïau rhanbarthol Cymru.
O ran sicrhau bod y bobl iawn ar y bws, mae Cymru yn wlad fach iawn, iawn, a phan ddechreuais i yn y swydd hon, roeddwn i'n synnu braidd, o ystyried maint bach ein gwlad, bod cynifer o fyrddau cynghori, grwpiau a phaneli yn bodoli ar hyn o bryd—mwy na 40. Rwy'n credu, pa bynnag ffordd yr ydych yn eu mesur, y byddai unrhyw un rhesymol yn awgrymu bod hynny'n ormod. Cydgrynhoi llawer o'r arbenigedd mewn bwrdd cynghori gweinidogol, yn fy marn i, yw'r peth iawn i'w wneud er mwyn peidio â gwastraffu amser pobl, ond hefyd er mwyn dwyn ynghyd arbenigwyr o'r holl sectorau ac o'r holl ranbarthau i weithio gyda'i gilydd i allu rhannu syniadau ac arloesedd.
A sôn am arloesi, cododd yr Aelod hyn hefyd fel ffactor hollbwysig yn natblygiad economïau cynaliadwy a chydnerth—economïau cynhyrchiol iawn. Wel, mae ein galwad i weithredu yn cynnwys arloesedd ymhob rhan ohono. Mae'r cynigion her wedi'u cynllunio i echdynnu'r arloesi gorau a'r galwadau gorau am arloesedd o bob rhan o'r gymuned fusnes. O ran y gweithredwyr, wel, y gweithredwyr yw ein partneriaid gyda ni: mewn busnes, mewn undebau llafur, mewn mentrau cymdeithasol. Mae'n rhaid inni weithio gyda'n gilydd—rydym ni i gyd yn weithredwyr. Ac o ran beth yw ein cynnig unigryw, mae'n rhaid mai ein pobl yw hwnnw, ein cyfalaf dynol.
Dyna pam yr wyf yn benderfynol, drwy'r contract economaidd, i sicrhau nad yw pobl yng Nghymru yn deffro bob diwrnod gwaith yn ofni'r diwrnod gwaith sydd o'u blaenau, ond yn codi yn edrych ymlaen at fynd i'r gwaith, bod yn gynhyrchiol yn y gweithle. Roedd Caroline Jones yn iawn; mae £15 biliwn yn cael ei golli mewn cynhyrchiant o ganlyniad i bobl yn dod i'r gwaith ond heb fod yn gallu gweithredu hyd eithaf eu gallu. Rwyf i eisiau i Gymru gael ei hadnabod fel man lle mae pobl eisiau gweithio, lle nad ydyn nhw ond yn cyflawni digon yn ystod y diwrnod gwaith, ond lle maen nhw'n rhagori, lle mae ganddyn nhw sgiliau unigryw—pob un ohonyn nhw—a'u bod yn gallu defnyddio eu sgiliau, lle mae ganddyn nhw sgiliau trosglwyddadwy, lle mae ganddyn nhw gyflogaeth sicr, ond hefyd eu bod yn gwybod, a bod ganddyn nhw y sicrwydd o wybod, bod ganddyn nhw y sgiliau y gellir eu trosglwyddo'n rhwydd i alwedigaethau eraill pe bydden nhw'n colli eu man cyflogaeth. Ac rwyf i eisiau gobaith unigryw ychwanegol arall i Gymru fod yn wlad gwaith teg. Mae'n rhaid i'r nod fod yn uchel ar gyfer Cymru, ei gwerthoedd a'i hegwyddorion, a nod y cynllun gweithredu hwn yw gwneud yn union hynny.
Thank you. I am going to have to ask for shorter answers, though, Minister. We've had two very lengthy answers to only two questions, and we're way past into the third sector of this statement. I have four speakers, so it's going to be—. We're going to have to have tighter answers. Hefin David.
Diolch. Ond mae'n rhaid i mi ofyn am atebion byrrach, Gweinidog. Rydym ni wedi cael dau ateb hir iawn i ddau gwestiwn yn unig, ac rydym ni ymhell i mewn i drydedd rhan y datganiad hwn. Mae gennyf bedwar siaradwr, felly mae'n mynd i fod—. Mae'n rhaid i ni gael atebion mwy cryno. Hefin David.
I welcome the economic plan, and Adam Price has already made reference in the Chamber to my Cardiff University briefing back in September. I had no sight of the action plan before the embargo, but I would say that it does reflect some of the things that we've been talking about as backbenchers on this side of the Chamber, certainly the introduction, and particularly the foundational economy. You mentioned human capital, Adam Price mentioned social capital, and I think that is the key. I don't think you answer that question, though, through institution building, it's got to be said; I think you answer it through skill building, which was the gist of my question to the First Minister earlier. I think that's what the focus should be, particularly in the foundational sector.
So, in order to recognise the time constraints and cut things short, I'd like to reflect on that question I asked the First Minister earlier. Where you've got microfirms and self-employed people bidding for contracts collectively, how do you ensure—and how will this plan ensure—those foundational sectors are able to continue and sustain their collaborative working through skill development, sustain that collaborative working beyond the contracts to which they apply, to ensure that you aren't just creating a short-term collaborative approach, but you're sustaining that for the longer term?
Rwy'n croesawu’r cynllun economaidd, ac mae Adam Price eisoes wedi cyfeirio yn y Siambr at fy sesiwn briffio gan Brifysgol Caerdydd yn ôl ym mis Medi. Ni chefais weld y cynllun gweithredu cyn yr embargo, ond byddwn i'n dweud nad yw'n adlewyrchu rhai o'r pethau yr ydym ni wedi bod yn eu trafod fel Aelodau meinciau cefn ar yr ochr hon i'r Siambr, yn sicr y cyflwyniad ac yn arbennig yr economi sylfaenol. Gwnaethoch chi sôn am gyfalaf dynol, soniodd Adam Price am gyfalaf cymdeithasol, ac rwy'n credu bod hynny'n allweddol. Dydw i ddim yn credu eich bod yn ateb y cwestiwn hwnnw, fodd bynnag, drwy adeiladu sefydliad, mae'n rhaid i mi ddweud; rwy'n credu eich bod yn ei ateb drwy adeiladu sgiliau, sef hanfod fy nghwestiwn i'r Prif Weinidog yn gynharach. Rwy'n credu mai dyna y dylid canolbwyntio arno, yn enwedig yn y sector sylfaenol.
Felly, er mwyn cydnabod y cyfyngiadau amser a bod yn gryno, hoffwn i fyfyrio ar y cwestiwn hwnnw a ofynnais i'r Prif Weinidog yn gynharach. Pan fo gennych chi gwmnïau micro a phobl hunangyflogedig yn cynnig am gontractau ar y cyd, sut ydych chi'n sicrhau—a sut y bydd y cynllun hwn yn sicrhau—bod y sectorau sylfaenol hynny yn gallu parhau a chynnal eu gwaith ar y cyd drwy ddatblygu sgiliau, cynnal y gwaith ar y cyd hwnnw y tu hwnt i'r contractau y maen nhw'n gwneud cais ar eu cyfer, er mwyn sicrhau nad ydych chi ond yn creu dull cydweithredol tymor byr, ond eich bod yn cynnal hynny ar gyfer y tymor hwy?
I do think that Be The Spark, albeit a new initiative, is one that is already making great progress in bringing together stakeholders from across academia, finance and Government, and ensuring that the collaboration stretches over the long term, and stretches beyond traditional boundaries and silos. But I also think that if the Member looks at—I think it's page 16 in particular—there is a particular focus on disaggregating components of major procurement exercises so that we can better benefit smaller and medium-sized enterprises. It's absolutely essential, though, that microbusinesses and people who are self-employed get opportunities to get on the procurement ladder and grow as a consequence, and we're working to ensure—with the work that is taking place by my colleague Mark Drakeford—that people who are self-employed and people who operate microbusinesses are able to take advantage of all procurement opportunities in their local area. There is a lot of work that can be done in the coming months in implementing this plan, but also in taking full advantage of the reforms that have been taken forward by Mark Drakeford, which could and should benefit micro-sized firms across Wales. I think in particular the pilots that are taking place in the Valleys taskforce area concerning Better Jobs Closer to Home offer a template for this sort of improved opportunity across Wales, and certainly I'm looking forward to seeing the outcomes of those pilots. I have every confidence in them being successful and enabling us to extend the same principles across the Welsh economy.
Rwy'n credu bod Creu Sbarc, er ei bod yn fenter newydd, yn un sydd eisoes yn gwneud cynnydd mawr o ran dwyn ynghyd rhanddeiliaid o bob rhan o'r byd academaidd, cyllid a Llywodraeth, ac sy'n sicrhau bod y cydweithio yn ymestyn dros y tymor hir, ac yn ymestyn y tu hwnt i ffiniau traddodiadol a seilos. Ond rwy'n credu hefyd os bydd yr Aelod yn edrych ar—tudalen 16 yn benodol, rwy'n credu—mae pwyslais penodol ar ddadgyfuno cydrannau o ymarferion caffael mawr er mwyn i ni allu bod o fwy o fudd i fentrau bach a chanolig. Mae'n gwbl hanfodol, fodd bynnag, bod microfusnesau a phobl sy'n hunangyflogedig yn cael cyfleoedd i gamu ar yr ysgol gaffael a thyfu o ganlyniad i hynny, ac rydym ni'n gweithio i sicrhau—gyda'r gwaith sy'n cael ei wneud gan fy nghyd-Aelod Mark Drakeford—bod pobl sy'n hunangyflogedig a phobl sy'n gweithredu microfusnesau yn gallu manteisio ar bob cyfle i gaffael yn eu hardal leol. Mae llawer o waith y gellir ei wneud yn y misoedd nesaf i weithredu'r cynllun hwn, ond hefyd o ran cymryd mantais lawn o'r diwygiadau y gwnaeth Mark Drakeford fwrw ymlaen â nhw, a allai ac a ddylai fod o fudd i gwmnïau maint micro ledled Cymru. Rwy'n credu yn arbennig bod y cynlluniau treialu sydd ar waith yn ardal tasglu'r Cymoedd ynghylch swyddi gwell yn nes at y cartref yn cynnig templed ar gyfer y math hwn o gyfle gwell ledled Cymru, ac yn sicr rwy'n edrych ymlaen at weld canlyniadau'r cynlluniau treialu hynny. Mae gennyf bob ffydd y byddan nhw'n llwyddiannus ac y bydda nhw'n ein galluogi i ymestyn yr un egwyddorion ar draws economi Cymru.
We in UKIP welcome this plan and recognise such things as the central Cardiff enterprise zone, which has been a major success story for Wales's financial and professional services sector. We would hope that it's a model for further expansion across all sectors of the economy. We also note the Cabinet Secretary's past admission that, with all the challenges that we face in Wales, we can only succeed in partnership with the business sector. Those challenges include digitalisation, automation and an ageing population, all difficult obstacles to overcome. But if we are successful in dealing with this change of pace in our economy, it will establish Wales's future for generations to come.
Whilst having some political differences with the Cabinet Secretary, I sincerely do not want him to fail in his comprehensive ambitions for the Welsh economy. But can I ask him to note that the key enablers to economic success must include business support for the private sector, which should involve access to finance and minimum regulation, taxation or public sector intervention; a robust support regime for innovation and entrepreneurship in partnership with our universities; and, perhaps most of all, investment in our youth in the form of the very best education, both academically and vocationally? Above all, we must instil aspiration in our youth, who are partners in this enterprise. The road to long-term improvement can only come through raising the education and training levels of our people, especially in ensuring that adequate literacy and numeracy levels are universal. But it must be pointed out that even the right educational policies will not alone be sufficient to change Wales's economic position. However, it is a necessary element that few, if any, would dispute.
In order to achieve its economic objectives, the Welsh Government needs to have a system of targeting companies who provide higher value and a greater degree of sustainable tenure in Wales than has hitherto been the case. We must move away from a satellite companies approach to one that encourages those who will locate their headquarters in Wales.
Economic development does not just happen. There is no invisible force that creates jobs, provides new investment or expands the tax base authority of local government. It is people and organisations who make economic development happen, either through private or collective decisions. We need a heavy emphasis on investing in science and technology research and development in this country's self-established goals, and we need to understand the failures of the past—the 'clear red water' ideology that led us to what are termed the wasted years, where billions of pounds of so-called European money has been spent with little or no improvement in the economic prosperity of the nation or its people.
Wales can no longer afford an economy that is based on a bloated public sector that adds little or no financial benefits to the economy. Economic policy in Wales needs to be considered and assimilated with appropriate adaptations to local conditions. We acknowledge the current situation of the Welsh economy can be described as challenging: gross value added lower than the UK average, our country's peripheral position, the lack of large conurbations and relatively low skill levels in the general population all exacerbate the difficulties Wales faces. We in UKIP welcome the economic ambitions, including the plans, and look forward to a stronger economy it promises that will hopefully benefit all of Welsh society.
Rydym ni yn UKIP yn croesawu'r cynllun hwn ac yn cydnabod pethau fel parth menter canol Caerdydd, sydd wedi bod yn llwyddiant mawr i sector gwasanaethau ariannol a phroffesiynol Cymru. Rydym yn gobeithio y bydd yn fodel ar gyfer rhagor o ehangu ar draws pob sector o'r economi. Nodwn hefyd gyfaddefiad Ysgrifennydd y Cabinet yn y gorffennol, o ystyried yr holl heriau yr ydym yn eu hwynebu yng Nghymru, y gallwn lwyddo dim ond mewn partneriaeth â'r sector busnes. Mae'r heriau hynny yn cynnwys digideiddio, awtomatiaeth a phoblogaeth sy'n heneiddio, pob un ohonyn nhw'n rhwystrau anodd eu goresgyn. Ond os ydym ni'n llwyddiannus wrth ymdopi â'r newid cyflymdra hwn yn ein heconomi, bydd yn sefydlu dyfodol Cymru am genedlaethau i ddod.
Er bod rhai gwahaniaethau gwleidyddol rhyngof i ac Ysgrifennydd y Cabinet, yn sicr nid wyf am iddo fethu yn ei uchelgeisiau cynhwysfawr ar gyfer economi Cymru. Ond a gaf i ofyn iddo nodi bod yn rhaid i alluogwyr allweddol llwyddiant economaidd gynnwys cymorth busnes ar gyfer y sector preifat, a dylai hyn gynnwys y gallu i gael cyllid a chyn lleied o reoleiddio, trethi ac ymyrraeth gan y sector cyhoeddus â phosibl; cyfundrefn cymorth gadarn ar gyfer arloesedd ac entrepreneuriaeth mewn partneriaeth â'n prifysgolion; ac efallai yn fwy na dim, buddsoddi yn ein pobl ifanc ar ffurf yr addysg gorau posibl, yn academaidd ac yn alwedigaethol? Yn anad dim, mae'n rhaid inni ennyn dyhead yn ein pobl ifanc, sy'n bartneriaid yn y fenter hon. Dim ond trwy godi lefelau addysg a hyfforddiant ein pobl y gallwn fod ar y ffordd i welliant tymor hir, yn enwedig o ran sicrhau bod lefelau llythrennedd a rhifedd digonol gan bawb. Ond mae'n rhaid nodi na fydd hyd yn oed y polisïau addysgol iawn ar eu pennau eu hunain yn ddigon i newid sefyllfa economaidd Cymru. Fodd bynnag, mae'n elfen angenrheidiol na fyddai braidd neb, os o gwbl, yn dadlau yn ei chylch.
Er mwyn cyflawni ei hamcanion economaidd, mae angen i Lywodraeth Cymru fod â system o dargedu cwmnïau sy'n darparu gwerth uwch a mwy o ddeiliadaeth gynaliadwy yng Nghymru nag sydd wedi bod yn y gorffennol. Mae'n rhaid inni symud oddi wrth ymagwedd is-gwmnïau i un sy'n annog y rhai hynny a fydd yn lleoli eu pencadlys yng Nghymru.
Nid yw datblygu economaidd yn digwydd ar ei ben ei hun. Nid oes unrhyw rym anweledig sy'n creu swyddi, yn darparu buddsoddiad newydd neu'n ehangu awdurdod sylfaen drethu Llywodraeth Leol. Pobl a sefydliadau sy'n gwneud i ddatblygu economaidd ddigwydd, naill ai drwy benderfyniadau preifat neu ar y cyd. Mae angen pwyslais trwm ar fuddsoddi mewn ymchwil a datblygu gwyddoniaeth a thechnoleg fel amcanion hunansefydledig y wlad hon, ac mae angen inni ddeall methiannau'r gorffennol—yr ideoleg 'dŵr coch clir' sydd wedi ein harwain at yr hyn a elwir y blynyddoedd a wastraffwyd, pan wariwyd biliynau o bunnoedd o'r hyn a elwir yn arian Ewropeaidd gydag ychydig iawn neu ddim gwelliant i ffyniant economaidd y genedl na'i phobl.
Ni all Cymru bellach fforddio economi sy'n seiliedig ar sector cyhoeddus chwyddedig sy'n ychwanegu ychydig iawn neu ddim manteision ariannol i'r economi. Mae angen ystyried a chymhathu polisi economaidd yng Nghymru gydag addasiadau priodol i amodau lleol. Rydym ni'n cydnabod y gellir disgrifio sefyllfa bresennol economi Cymru fel bod yn heriol: mae gwerth ychwanegol gros sy'n is na chyfartaledd y DU, sefyllfa ymylol ein gwlad, diffyg cytrefi mawr a lefelau sgiliau cymharol isel yn y boblogaeth gyffredinol i gyd yn gwaethygu'r anawsterau y mae Cymru yn eu hwynebu. Rydym ni yn UKIP yn croesawu'r uchelgeisiau economaidd, gan gynnwys y cynlluniau, ac rydym ni'n edrych ymlaen at yr economi gryfach y maen nhw'n ei haddo a fydd, gobeithio, er lles bob rhan o gymdeithas Cymru.
I don't think I actually heard a question from the UKIP spokesperson, but I'm sure there were some comments that you could perhaps briefly respond to.
Dydw i ddim yn credu fy mod i wedi clywed cwestiwn gan lefarydd UKIP, mewn gwirionedd, ond rwy'n siŵr y bu rhai sylwadau y gallech chi efallai ymateb yn fyr iddyn nhw.
I'd like to thank the Member for welcoming the economic action plan, and for giving it his party's best wishes. The Member raises some important points about education, and the role that education and skills training has in developing a modern and secure economy.
I think, also, the Member touched on—. I think it's worth, actually, my reflecting on the point that was made about appropriate regulation. There is a Welsh Ministers' business service that currently exists, but we will be looking at strengthening that service, working with the council for economic development and the new ministerial advisory board in shaping regulation that is appropriate—regulations that are fit for purpose, of course minimal regulation, but also regulation that protects people as well as ensuring that businesses are as competitive as they can possibly be. And I would say that whilst employment numbers within the public sector have indeed reduced in recent times, the public sector still offers £6 billion of procurement opportunities for the private sector, and it's essential that Welsh-based companies are able to take full advantage of those opportunities.
In terms of growth potential, well, that's going to be part of the economic contract: if you you're going to get to base camp, you're going to have to prove that you have growth potential. And then, as part of the climb to the summit, we will offer, through the calls to action, an opportunity to draw down Welsh Government funding and support if you are willing to headquarter in Wales, because I think every person in this Chamber would recognise the need to have more HQs in our country.
Hoffwn ddiolch i'r Aelod am groesawu'r cynllun gweithredu economaidd, ac am roi dymuniadau gorau ei blaid iddo. Mae'r Aelod yn codi rhai pwyntiau pwysig ynghylch addysg a'r swyddogaeth sydd gan addysg a hyfforddiant sgiliau wrth ddatblygu economi fodern a diogel.
Hefyd, rwy'n credu bod yr Aelod wedi crybwyll—. Rwy'n meddwl, mewn gwirionedd, ei bod werth i mi fyfyrio ar y pwynt a wnaethpwyd ynghylch rheoleiddio priodol. Ceir gwasanaeth busnes Gweinidogion Cymru sy'n bodoli ar hyn o bryd, ond byddwn yn ceisio cryfhau'r gwasanaeth hwnnw, gan weithio gyda chyngor datblygu'r economi a'r bwrdd cynghori'r Gweinidog newydd wrth lunio rheoliadau priodol—rheoliadau sy'n addas i'w diben, cyn lleied o reoliadau â phosibl, wrth gwrs, ond hefyd rheoliadau sy'n diogelu pobl yn ogystal â sicrhau bod busnesau mor gystadleuol ag y gallant fod. Ac rwyf i'n credu, er bod y niferoedd a gyflogir yn y sector cyhoeddus wedi gostwng yn ddiweddar, bod y sector cyhoeddus yn dal i gynnig £6 biliwn o gyfleoedd caffael ar gyfer y sector preifat, ac mae'n hanfodol bod cwmnïau o Gymru yn gallu manteisio'n llawn ar y cyfleoedd hynny.
O ran y potensial i dyfu, wel, bydd hynny'n rhan o'r contract economaidd: os ydych chi'n mynd i gyrraedd y cam cyntaf, mae'n rhaid i chi brofi bod gennych chi'r potensial i dyfu. Ac yna, yn rhan o'r daith i'r copa, byddwn yn cynnig, drwy'r galwadau i weithredu, cyfle i ddefnyddio cyllid a chymorth Llywodraeth Cymru os ydych chi'n barod i leoli eich pencadlys yng Nghymru, oherwydd fy mod i'n credu y byddai pawb yn y Siambr hon yn cydnabod yr angen i gael mwy o bencadlysoedd yn ein gwlad.
I'd like to start by congratulating you, Cabinet Secretary, on the publication of your long-awaited economic action plan, and looking at the way it's cross-cutting across all aspects of Government, I think it very much was worth the wait.
I welcome, in particular, the commitment to develop new structures to support the key foundational aspects of the Welsh economy. This is something that I, along with other backbench Labour AMs, have been calling for for some time. With around four in 10 Welsh jobs being based in the foundational economy, this area, I would argue, has never yet been properly integrated into Welsh economic policy. So, I'm very glad that you have redressed this.
I have two questions for you today. Firstly, we know that there can be challenges around the quality of jobs in these foundational sectors. How do you plan to work with foundational employers to improve the social ask of their firms and enhance their employment offer? And secondly, I welcome your reference to simplifying business support structures too. I know that evidence already heard as part of the cross-party group inquiry on small shops into entrepreneurship has strongly supported this, but what can the Welsh Government do around supporting those entrepreneurs who may have a great idea but who lack the time, capacity or skills to apply for funding?
Hoffwn ddechrau drwy eich llongyfarch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am gyhoeddi eich cynllun gweithredu economaidd hir-ddisgwyliedig, ac o weld y ffordd y mae'n drawsbynciol ar draws pob agwedd ar Lywodraeth, rwy'n credu y bu'n sicr werth aros amdano.
Rwy'n croesawu, yn benodol, yr ymrwymiad i ddatblygu strwythurau newydd i gefnogi agweddau sylfaenol allweddol ar economi Cymru. Mae hyn yn rhywbeth yr wyf i, ynghyd ag ACau Llafur eraill o'r meinciau cefn, wedi bod yn galw amdano ers peth amser. O ystyried bod tua phedwar o bob 10 o swyddi Cymru yn yr economi sylfaenol, byddwn yn dadlau nad yw'r maes hwn erioed wedi'i integreiddio'n briodol ym mholisi economaidd Cymru hyd yn hyn. Felly, rwy'n falch iawn eich bod chi wedi unioni hyn.
Mae gennyf ddau gwestiwn i chi heddiw. Yn gyntaf, gwyddom y gall fod heriau o ran ansawdd swyddi yn y sectorau sylfaenol hyn. Sut ydych chi'n bwriadu gweithio gyda chyflogwyr sylfaenol i wella gofynion cymdeithasol eu cwmnïau a gwella'r hyn y maen nhw'n ei gynnig o ran cyflogaeth? Ac yn ail, rwy'n croesawu eich cyfeiriad at symleiddio'r strwythurau cymorth busnes hefyd. Rwy'n gwybod bod tystiolaeth sydd eisoes wedi'i chlywed yn rhan o ymchwiliad y grŵp trawsbleidiol ar siopau bach i entrepreneuriaeth wedi cefnogi hyn yn gryf, ond beth all Llywodraeth Cymru ei wneud ynghylch cynorthwyo'r entrepreneuriaid hynny sydd â syniad gwych, efallai, ond sy'n brin o amser, adnoddau neu sgiliau i wneud cais am arian?
Can I thank Vikki Howells for her questions and put on record my thanks to her, and to colleagues, for the encouragement that is being given for developing an approach that will support the foundation economy across Wales—an economy that, in many parts of Wales, is the only economy? I think many of the most marginalised communities in Wales are those that have great potential to develop the foundation economy over other parts of the economy, other sectors of the economy. It's going to be incredibly important, as we move forward, to recognise that some big societal challenges that we face—an aging population and the childcare demands that are faced across communities—are also huge opportunities to grow the foundation economy.
But each of the four foundation sectors that we have identified have their own unique challenges, own unique opportunities, and will therefore have different interventions applied to them. For the care sector, for example, there is particular need to address the skills challenge and the need for more sustainable business models. So, we'll be working with the sector to develop—again through short, sharp, task and finish work, aligned to the ministerial advisory board—we'll be looking at solutions that deal with those challenges.
In retail, we know that a major problem facing the retail sector is competition posed by online retail, but also the lack of quality places where people can feel safe, where people can feel good shopping. Therefore, it's absolutely essential that, as part of the intervention to support the retail sector, we look at enhancing the quality of place across communities in Wales.
For tourism—well, tourism has already been invested heavily in by the Welsh Government, but it continues to possess huge potential. In all likelihood, given changes to the way that we work, people will have more leisure time in the years to come, and therefore there is great potential to fill that leisure time with business opportunities within the tourism sector.
And then with food—well, there is a good story to tell for the Welsh food sector. I think exports in the past few years have risen by approximately 95 per cent. We have carved out a very distinct, high-quality identity as a food-producing nation. We wish to support an improvement and an increase in the quality and availability of food produce, again working with the sector in this regard.
Each of the approaches will therefore be different, but in order to drive up—and Vikki was absolutely right, some of these areas of economic activity offer, I'm afraid, job opportunities that are currently poorly paid and are not secure. But interventions in the foundation sectors will also be relevant to the economic contract, and dependent on those criteria being met. Where those criteria cannot be met, there will be support offered through other means, and in particular for smaller and medium-sized enterprises—and there are a huge number of those in the foundation economy—there will be the support Business Wales, the development bank, of course, and other services outside of Government.
Our intention is to offer the incentive to become a responsible employer, a fair working place of employment, and that should apply not just to advanced manufacturing and fintech and life sciences, it should also apply, Deputy Presiding Officer, to those sectors in the foundational economy.
A gaf i ddiolch i Vikki Howells am ei chwestiynau a chofnodi fy niolch iddi, ac i gyd-Aelodau, am yr anogaeth a roddir i ddatblygu dull a fydd yn cefnogi'r economi sylfaenol ledled Cymru—yr unig fath o economi mewn sawl rhan o Gymru. Rwy'n credu mai llawer o'r cymunedau mwyaf ymylol yng Nghymru yw'r rhai sydd â photensial mawr i ddatblygu'r economi sylfaenol yn hytrach na rhannau eraill o'r economi, sectorau eraill yr economi. Mae'n mynd i fod yn anhygoel o bwysig, wrth inni symud ymlaen, i gydnabod bod rhai o'r heriau cymdeithasol mawr sy'n ein hwynebu—poblogaeth sy'n heneiddio a gofynion gofal plant a wynebir ar draws cymunedau—hefyd yn gyfleoedd enfawr i dyfu'r economi sylfaenol.
Ond mae gan bob un o'r pedwar sector sylfaenol a nodwyd gennym eu heriau unigryw eu hunain, eu cyfleoedd unigryw ei hunain, ac felly bydd gwahanol ymyraethau yn cael eu defnyddio. Ar gyfer y sector gofal, er enghraifft, mae angen penodol i fynd i'r afael â'r her sgiliau a'r angen am fodelau busnes mwy cynaliadwy. Felly, byddwn yn gweithio gyda'r sector i ddatblygu—eto drwy waith gorchwyl a gorffen cyflym, sydd wedi'i gyfochri â bwrdd cynghori'r Gweinidogion—byddwn yn ystyried atebion sy'n ymdrin â'r heriau hynny.
Ym maes manwerthu, rydym yn gwybod mai problem fawr sy'n wynebu'r sector manwerthu yw cystadleuaeth gan fanwerthwyr ar-lein, ond hefyd y diffyg lleoedd o ansawdd da lle y gall pobl deimlo'n ddiogel, lle y gall pobl deimlo'n dda wrth siopa. Felly, mae'n gwbl hanfodol, yn rhan o'r ymyrraeth i gefnogi'r sector manwerthu, ein bod yn ystyried gwella ansawdd lleoedd ledled cymunedau yng Nghymru.
Ar gyfer twristiaeth—wel, mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi buddsoddi'n helaeth mewn twristiaeth, ond mae potensial enfawr i hynny o hyd. Yn ôl pob tebyg, o gofio'r newidiadau i'r ffordd yr ydym ni'n gweithio, bydd gan bobl fwy o amser hamdden yn y blynyddoedd i ddod, ac felly mae potensial mawr i lenwi'r amser hamdden hwnnw â chyfleoedd busnes yn y sector twristiaeth.
Ac yna gyda bwyd—wel, mae stori dda i'w hadrodd am y sector bwyd yng Nghymru. Rwy'n credu y bu cynnydd o ryw 95 y cant mewn allforion yn yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Rydym ni wedi creu hunaniaeth wahanol iawn, o ansawdd uchel fel cenedl sy'n cynhyrchu bwyd. Rydym ni'n dymuno gwelliant a chynnydd mewn ansawdd cynnyrch bwyd a'r bwyd sydd ar gael i ni, eto gan weithio gyda'r sector yn y cyswllt hwn.
Bydd pob un o'r dulliau felly yn wahanol, ond er mwyn cynyddu—ac roedd Vikki yn hollol iawn, mae rhai o'r meysydd hyn o weithgarwch economaidd, mae arna i ofn, yn cynnig cyfleoedd am swyddi sydd yn talu'n wael ar hyn o bryd ac nid ydyn nhw'n ddiogel. Ond bydd ymyraethau yn y sectorau sylfaenol hefyd yn berthnasol i'r contract economaidd, ac yn dibynnu ar fodloni'r meini prawf hynny. Pan na ellir bodloni'r meini prawf hynny, cynigir cymorth drwy ddulliau eraill, ac yn arbennig ar gyfer mentrau llai a chanolig—ac mae nifer fawr o'r rheini yn yr economi sylfaenol—bydd cymorth gan Busnes Cymru, y banc datblygu, wrth gwrs, a gwasanaethau eraill y tu allan i'r Llywodraeth.
Ein bwriad ni yw cynnig cymhelliant i ddod yn gyflogwr cyfrifol, yn lle gweithio teg, a dylai hynny fod yn berthnasol nid yn unig i weithgynhyrchu uwch a thechnoleg ariannol a gwyddorau bywyd, dylai fod yn wir hefyd, Dirprwy Lywydd, i'r sectorau hynny yn yr economi sylfaenol.
Thank you. And finally, with a question—just one question—Rhianon Passmore.
Diolch. Ac yn olaf, gyda chwestiwn—un cwestiwn yn unig—Rhianon Passmore.
Thank you. I would like to obviously, though, welcome this particularly important and innovative document, and also the innovation around the new economic contracts. My question really is around the potential for the communities of Islwyn around tourism. I wonder how the Cabinet Secretary foresees the future of the Cwmcarn forest scenic drive—it is an area of stunning Welsh landscape, historically and for the future of that community. Also, how would you characterise the Welsh Government's 'Prosperity for All' plan on key sectors, such as within the steel industry, in comparison to the paucity of vision shown in the UK Tory Government's expression of an industrial strategy? Thank you.
Diolch. Er hynny, mae'n amlwg, hoffwn groesawu'r ddogfen arbennig o bwysig ac arloesol hon, a hefyd yr arloesi o ran y contractau economaidd newydd. Mae fy nghwestiwn i mewn gwirionedd yn ymwneud â'r posibiliadau ar gyfer cymunedau Islwyn o ran twristiaeth. Tybed sut mae Ysgrifennydd y Cabinet yn rhagweld dyfodol y daith hyfryd mewn car trwy goedwig Cwmcarn—mae hon yn ardal drawiadol o dirwedd Cymru, yn hanesyddol ac i ddyfodol y gymuned honno. Hefyd, sut byddech chi'n disgrifio cynllun Llywodraeth Cymru 'Ffyniant i bawb' o ran sectorau allweddol, fel yn y diwydiant dur, o'i gymharu â'r diffyg gweledigaeth a ddaw i'r amlwg ym mynegiant Llywodraeth Dorïaidd y DU o strategaeth ddiwydiannol? Diolch.
Can I thank Rhianon Passmore for the questions that she has offered, and also for the determination that she's shown in terms of delivering a reopened Cwmcarn forest drive? I think that would contribute to the place-building objectives of the local authority, and indeed the Member herself—. I'm keen that I and my colleague in Government Dafydd Elis-Thomas take forward, if possible, the proposals to reopen the forest drive, potentially through an investment aligned with the Year of Discovery in 2019.
In terms of steel, no matter how much money we throw at the steel sector, unless it can be globally competitive, ultimately, at some point, it will fail. Therefore, our investment in the future has to be aligned to those calls to action to decarbonise and therefore to become more energy efficient. Investment in research and development brings new products to market sooner and products are facing shorter lifespans: the cycle of a product is shortening by the day. Therefore, our investment in the sector, as with many other sectors, has to be based on making it more competitive and futureproofing it from competition around the world.
A gaf i ddiolch i Rhianon Passmore am y cwestiynau a ofynnodd, a hefyd am y penderfyniad a ddangoswyd ganddi i ailagor y llwybr i geir drwy goedwig Cwmcarn? Credaf y byddai hynny'n cyfrannu at amcanion yr awdurdod lleol i feithrin mangreoedd, ac yn wir yr Aelod ei hun—. Rwy'n awyddus i'm cyd-Weinidog yn y Llywodraeth Dafydd Elis-Thomas a minnau fwrw ymlaen â'r cynigion, os oes modd, i ailagor y llwybr i geir drwy'r goedwig, o bosibl drwy gyfrwng buddsoddiad i gyd-fynd â Blwyddyn Darganfod yn 2019.
O ran dur, ni waeth faint o arian yr ydym yn ei daflu at y sector dur, oni bai y gall fod yn gystadleuol drwy'r byd, yn y pen draw, ar ryw adeg, bydd yn methu. Gan hynny, bydd yn rhaid i'n buddsoddiad i'r dyfodol fod yn gyson â'r galwadau hynny i gymryd camau i ddatgarboneiddio, ac felly ddefnyddio ynni'n fwy effeithlon. Mae buddsoddiad mewn ymchwil a datblygu yn dod â chynhyrchion newydd i'r farchnad yn gynt ac mae cynhyrchion yn wynebu oes fyrrach: mae oes cynnyrch yn byrhau fesul diwrnod. Felly, bydd yn rhaid i'n buddsoddiad yn y sector, fel yn achos llawer o sectorau eraill, fod yn seiliedig ar ei gwneud yn fwy cystadleuol a'i diogelu i'r dyfodol rhag cystadleuaeth ledled y byd.
Thank you very much. Thank you, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn. Diolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 4 on the agenda is a statement by the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services on working together for safer communities, and I call on the Cabinet Secretary, Alun Davies, to make the statement.
Eitem 4 ar yr agenda yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus am weithio gyda'n gilydd i greu cymunedau mwy diogel, ac rwy'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet, Alun Davies, i wneud y datganiad.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Next year marks the twentieth anniversary of the Crime and Disorder Act 1998 that puts statutory partnership working at the heart of efforts to address community safety issues.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Bydd y flwyddyn nesaf yn nodi ugain mlynedd ers Deddf Trosedd ac Anhrefn 1998 sy'n rhoi partneriaeth statudol ar waith wrth wraidd yr ymdrechion i fynd i'r afael â materion diogelwch cymunedol.
Although the partnership principle of the original Act still holds, today’s social, political, economic and environmental conditions in Wales are clearly very different to those in which community safety partnerships were established in the 1990s. Today’s challenges include a range of new types of crime, including modern slavery and hate crime, the escalating threat from international terrorism, the influence of new psychoactive substances and the effects of cyber-enabled offending.
Public service structures in Wales have evolved since 1998 as a result of devolution, and there have been numerous changes to the primary legislation itself. The Auditor General for Wales's critical report 'Community safety in Wales', published in October 2016, suggested that Welsh community safety partnerships were not as effective as they should be. It highlighted important issues including the complex and confusing policy landscape in which partners now operate, and concerns about leadership and accountability in the delivery of community safety priorities. However, the report doesn’t fully reflect our work to create more sustainable partnership approaches to public services delivery. The recommendations are also unlikely to address the challenges and issues that the auditor general himself identifies.
Building on previous work, we have now undertaken a comprehensive and wide-ranging review of community safety partnership working in Wales. I am confident this will help us further develop the many successes of the Welsh Government’s approach. In partnership with the Youth Justice Board Cymru, we have achieved significant and sustained reductions in the number of first-time entrants to the youth justice system. We have halved the number of fire casualties and fires, including grass fires set deliberately. Welsh police forces have recruited an additional 500 community support officers, paid for by the Welsh Government, while many areas in England are losing these valuable community assets. We have introduced groundbreaking legislation to address violence against women, domestic abuse and sexual violence and are leading the way with our pioneering work to address modern slavery.
Announcing the nature and scope of the review in March, the former Cabinet Secretary for Communities and Children, Carl Sargeant, said he wanted the review to be ambitious in its thinking and that the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 gave us an unprecedented opportunity to establish a sustainable approach to safer communities. I am pleased to say that the review has lived up to his hopes, placing the sustainable development principle at the heart of its approach. It has involved the widest possible range of stakeholders, aided by an oversight group with representation from local government, fire and rescue services, police and crime commissioners, the Youth Justice Board Cymru, police chiefs, probation and prison services, the third sector and UK Government departments.
As the review report is being published today, I do not propose to rehearse its conclusions here this afternoon. I will, however, say that I’m very encouraged by the overriding conclusion that, despite the issues and challenges identified by the auditor general, we have much to be proud of and to build upon in establishing a new and shared vision for working together for safer communities. This vision will be achieved through collaborative and integrated multi-agency activity that is evidence based and intelligence led, is supported by appropriate skills and knowledge, is sustainably resourced and matches local needs, engages and involves citizens, takes a preventative approach and intervenes as early as possible, and focuses on long-term improvements and benefits. This is a vision that is underpinned by our Welsh Government ambition to create prosperity for all.
The Welsh Government is therefore committed to a long-term safer communities programme of work in partnership with our devolved and non-devolved partners and stakeholders. The safer communities programme of work will: work with the justice commission for Wales to consider how we can do things differently in Wales and identify options for the development of a distinct Welsh justice system; develop a different relationship and strategic approach with non-devolved community safety partners, which establishes a more effective community safety leadership role for Welsh Government; establish a community safety partnership policy and practice leadership function within the Welsh Government; and, finally, develop new Wales-specific guidance that builds upon the sustainable development principle and the hallmarks of effective partnership. We will consider how to establish a new and inclusive national community safety network for Wales to support future Welsh community safety policy and practice development, and to help to build the appropriate skills and knowledge required. We will explore opportunities for piloting joint thematic inspection arrangements for partnership working around the reducing reoffending theme, and we will consider how to improve community safety funding programmes to secure longer term and more flexible outcomes-focused funding.
Deputy Presiding Officer, I look forward to working with our many partners and stakeholders, both devolved and non-devolved, in leading this programme to help us achieve our ambitions and sustainable vision for safer communities and prosperity for all across Wales.
Er bod yr egwyddor o bartneriaeth yn y Ddeddf wreiddiol yn parhau, mae'r amgylchiadau cymdeithasol, gwleidyddol, economaidd ac amgylcheddol yng Nghymru heddiw yn amlwg yn wahanol iawn i'r rhai a gafwyd pan sefydlwyd y partneriaethau diogelwch cymunedol yn y 1990au. Mae heriau heddiw yn cynnwys amrywiaeth o fathau newydd o droseddau, gan gynnwys caethwasiaeth fodern a throseddau casineb, y bygythiad cynyddol o derfysgaeth ryngwladol, dylanwad sylweddau seicoweithredol newydd ac effeithiau troseddau a gyflawnir ar y we.
Mae strwythurau gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru wedi esblygu ers 1998 o ganlyniad i ddatganoli, a chafwyd nifer o newidiadau i'r ddeddfwriaeth sylfaenol ei hun. Roedd adroddiad beirnidaol Archwilydd Cyffredinol Cymru 'Diogelwch cymunedol yng Nghymru', a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2016, yn awgrymu nad oedd partneriaethau diogelwch cymunedol Cymru mor effeithiol ag y dylen nhw fod. Tynnodd sylw at faterion pwysig, gan gynnwys y dirwedd polisi gymhleth a dryslyd y mae partneriaid bellach yn gweithredu ynddi, ac at bryderon o ran arweinyddiaeth ac atebolrwydd wrth gyflawni blaenoriaethau diogelwch cymunedol. Fodd bynnag, nid yw'r adroddiad yn adlewyrchu'n llawn ein gwaith i greu dulliau o bartneriaeth sy'n gynaliadwy i ddarpariaeth gwasanaethau cyhoeddus. Mae'r argymhellion hefyd yn annhebygol o fynd i'r afael â'r heriau a'r materion y mae'r Archwilydd Cyffredinol ei hun yn eu nodi.
Gan adeiladu ar waith blaenorol, rydym bellach wedi ymgymryd ag adolygiad cynhwysfawr ac eang o bartneriaeth diogelwch cymunedol fel y mae'n gweithio yng Nghymru. Rwy'n hyderus y bydd hyn yn ein helpu i ddatblygu ymhellach ar lwyddiannau niferus dull Llywodraeth Cymru o weithredu. Mewn partneriaeth â Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid Cymru, rydym wedi cyflawni gostyngiadau sylweddol a pharhaus yn nifer y rhai sy'n dod gerbron y system cyfiawnder ieuenctid am y tro cyntaf. Rydym wedi haneru nifer y rhai sy'n marw oherwydd tân a thanau, gan gynnwys tanau glaswellt bwriadol. Mae heddluoedd Cymru wedi recriwtio 500 o swyddogion cymorth cymunedol yn ychwanegol, y talwyd amdanyn nhw gan Lywodraeth Cymru, tra bo llawer o ardaloedd yn Lloegr yn colli'r asedau cymunedol gwerthfawr hyn. Rydym wedi cyflwyno deddfwriaeth arloesol i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ac rydym yn dangos y ffordd gyda'n gwaith arloesol i fynd i'r afael â chaethwasiaeth fodern.
Wrth gyhoeddi natur a chwmpas yr adolygiad ym mis Mawrth, dywedodd cyn-Ysgrifennydd y Cabinet dros gymunedau a phlant, Carl Sargeant, ei fod yn awyddus i'r adolygiad fod yn uchelgeisiol ei feddylfyd a bod Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 wedi rhoi inni gyfle hollol newydd i sefydlu dull cynaliadwy o greu cymunedau mwy diogel. Rwy'n falch o ddweud bod yr adolygiad wedi gwireddu ei obeithion ef, gan osod egwyddor datblygiad cynaliadwy wrth wraidd ei ddull o weithredu. Mae wedi cynnwys yr ystod ehangaf bosibl o randdeiliaid, wedi eu cynorthwyo gan grŵp goruchwylio gyda chynrychiolaeth o Lywodraeth Leol, gwasanaethau tân ac achub, comisiynwyr heddlu a throseddu, Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid Cymru, a phenaethiaid yr heddlu, gwasanaethau prawf a charchardai, y trydydd sector ac adrannau o Lywodraeth y DU.
Gan y bydd yr adolygiad yn cael ei gyhoeddi heddiw, nid wyf i'n bwriadu ymarfer ei gasgliadau o flaen llaw yma y prynhawn yma. Er hynny, rwyf am ddweud fy mod i wedi cael fy nghalonogi'n fawr gan y canlyniad pwysicaf sef, er gwaethaf y materion a'r heriau a nodwyd gan yr Archwilydd Cyffredinol, fod gennym lawer i ymfalchïo ynddo ac i adeiladu arno wrth sefydlu gweledigaeth newydd a chyffredin i gydweithio ar gyfer cymunedau mwy diogel. Caiff y weledigaeth hon ei chyflawni drwy weithgareddau aml-asiantaeth integredig a chydweithredol sy'n yn seiliedig ar dystiolaeth a gaiff ei thywys gan wybodaeth, a gefnogir gan sgiliau a gwybodaeth briodol, a gaiff ei hadnoddau mewn ffordd sy'n gynaliadwy ac yn cyfateb i anghenion lleol, sydd yn ymgysylltu ac yn cynnwys dinasyddion, yn mabwysiadu dull ataliol ac ymyrryd mor gynnar â phosibl, ac sy'n canolbwyntio ar welliannau a manteision hirdymor. Gweledigaeth yw hon a ategwyd gan ein uchelgais yn Llywodraeth Cymru i greu ffyniant i bawb.
Mae Llywodraeth Cymru felly wedi ymrwymo i raglen waith hirdymor o gymunedau mwy diogel mewn partneriaeth â'n partneriaid datganoledig a heb eu datganoli, a rhanddeiliaid. Bydd y rhaglen waith cymunedau mwy diogel yn: gweithio gyda chomisiwn cyfiawnder Cymru i ystyried sut y gallwn wneud pethau'n wahanol yng Nghymru a nodi dewisiadau i ddatblygu system cyfiawnder benodol i Gymru; datblygu perthynas wahanol a dull gweithredu strategol gyda phartneriaid diogelwch cymunedol nad ydyn nhw wedi'u datganoli, sy'n sefydlu swyddogaeth arweinyddiaeth diogelwch cymunedol fwy effeithiol ar gyfer Llywodraeth Cymru; sefydlu polisi partneriaeth diogelwch cymunedol ac ymarfer swyddogaeth arweiniol o fewn Llywodraeth Cymru; ac yn olaf, datblygu canllawiau newydd penodol i Gymru sy'n adeiladu ar yr egwyddor o ddatblygu cynaliadwy ac ar nodweddion partneriaeth effeithiol. Byddwn yn ystyried sut i sefydlu rhwydwaith diogelwch cymunedol cenedlaethol newydd a chynhwysol ar gyfer Cymru i gefnogi datblygiad polisi ac arferion diogelwch cymunedol Cymru i'r dyfodol, ac i helpu i feithrin y sgiliau a'r wybodaeth briodol sydd yn angenrheidiol. Byddwn yn edrych ar gyfleoedd i dreialu trefniadau arolygu ar y cyd ar themâu, gan weithio mewn partneriaeth ar thema lleihau aildroseddu, a byddwn yn ystyried sut i wella rhaglenni sy'n ariannu diogelwch cymunedol er mwyn sicrhau ariannu hirdymor a mwy hyblyg sy'n seiliedig ar ganlyniadau.
Dirprwy Lywydd, rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'n partneriaid a'n rhanddeiliaid, y rhai datganoledig a heb eu datganoli. i arwain y rhaglen hon i'n helpu i gyflawni ein huchelgeisiau a'n gweledigaeth gynaliadwy ar gyfer cymunedau mwy diogel a ffyniant i bawb ledled Cymru.
Thanks for that statement and you indicate or refer to the auditor general's critical report, 'Community safety in Wales', published last October. When the communities and children Secretary, Carl Sargeant, announced his review of community safety, actually on 7 February, he said he was establishing an oversight group to review the current arrangements, and said it would help to develop a shared vision for safer communities in Wales and also take account of the auditor general's recommendations, and he wanted the review to develop a clear vision for community safety that is for the long term. You do use the words 'long term' in your statement. But how do you respond to the auditor general's recommendation that we needed to improve strategic planning by replacing the existing planning framework with a national strategy supported by regional and local plans; his statement said that we needed to formally create effective community safety boards to replace existing community safety structures; and his statement that we needed to ensure the effective management of the performance of community safety by setting appropriate measures at each level, ensuring performance information covers the work of all relevant agencies and establishing measures to judge inputs, outputs and impact to be able to understand the effects of investment decisions and support oversight and scrutiny?
Previously, I've repeatedly raised concerns—not with you directly, but with other members of the Welsh Government—expressed by the four chief constables and police and crime commissioners in Wales over their inability to access the £2 million they've paid for the apprenticeship levy and their statement that it will result in fewer police officers and in recruits choosing to sign up across the border in English forces instead. When I raised this with the First Minister, he said,
'We have received a share of that and we will use that money to pay for apprenticeships, but we cannot...pay towards...schemes that sit in non-devolved areas.'
Yet, the Welsh Government received £128 million, which was actually a £8 million extra sum above the reductions in other areas. The office of the Police and Crime Commissioner for North Wales told me two weeks ago the situation had been delayed as it was Carl Sargeant who was going to bring together the Westminster and Cardiff Governments' stakeholders. He said that due to the very sad and sensitive events in recent weeks this had not been taken forward and he said it's now for the new Cabinet Secretary to decide whether to continue with the commitment of the previous Cabinet Secretary on this issue. Can you indicate, alongside the welcome work with PCSOs, that the Welsh Government, that you will take up, or are taking up, the work that Carl was taking forward on this area? Whatever the reasons, whatever the whys and wherefores, this must be resolved if we're not going to have a negative impact.
You refer many times to partnership in different contexts and you refer to the third sector being one of those that has worked in the review group. But how or will you recognise the key role that third sector partners will play in the delivery of community safety as we go forward? A key, direct front-line role is played by drug and alcohol charities in Wales: organisations like the British Red Cross welfare service—I went out with them in Wrexham a few weeks ago; street pastors; organisations like the Wallich dealing with homelessness issues, and so on, without whom the statutory bodies could not deliver alone.
Finally, in the north Wales context, you'll be aware of many references to the situation in Wrexham town centre, largely driven by synthetic drugs like black mamba and spice. A year ago, here in a debate on substance misuse, I quoted the chair of the north Wales safer communities board who said that too much is being spent on firefighting and not enough on intervention and prevention. He is now the deputy leader and lead member for people, communities, partnership, public protection and community safety in Wrexham, and he says that having learned from their experiences, that council is bringing together a body of professionals working in a way that is now seen as an exemplar. So, what engagement will you have or are you, perhaps, already having with that exemplar to see how you can learn together about ways that might benefit all in the future?
Diolch am y datganiad yna ac rydych yn nodi neu'n cyfeirio at adroddiad beirniadol yr Archwilydd Cyffredinol, 'Diogelwch cymunedol yng Nghymru', a gyhoeddwyd fis Hydref diwethaf. Pan gyhoeddodd yr Ysgrifennydd dros gymunedau a phlant, Carl Sargeant, ei adolygiad o ddiogelwch cymunedol, ar 7 Chwefror mewn gwirionedd, dywedodd ei fod yn sefydlu grŵp goruchwylio i adolygu'r trefniadau presennol, a dywedodd y byddai'n helpu i ddatblygu argymhellion y weledigaeth ar gyfer cymunedau mwy diogel yng Nghymru a hefyd yn cymryd argymhellion yr Archwilydd Cyffredinol i ystyriaeth. Roedd yn awyddus hefyd i'r adolygiad ddatblygu gweledigaeth glir ar gyfer diogelwch cymunedol i'r hirdymor. Rydych chi'n defnyddio'r gair 'hirdymor' yn eich datganiad. Ond sut yr ydych chi'n ymateb i argymhelliad yr Archwilydd Cyffredinol bod angen inni wella gwaith cynllunio strategol drwy ddisodli'r fframwaith cynllunio presennol gan strategaeth genedlaethol a gefnogir gan gynlluniau rhanbarthol a lleol; a'i ddatganiad bod angen inni greu byrddau diogelwch cymunedol ffurfiol effeithiol i ddisodli'r strwythurau diogelwch cymunedol presennol; a'i ddatganiad bod angen inni sicrhau bod rheoli perfformiad diogelwch cymunedol yn effeithiol drwy osod mesurau priodol ar bob lefel, sicrhau bod gwybodaeth am berfformiad yn ymdrin â gwaith yr holl asiantaethau perthnasol, a sefydlu mesurau i farnu mewnbwn, allbwn ac effaith i allu deall dylanwadau penderfyniadau buddsoddi a chymorth trosolwg a chraffu?
Yn flaenorol, rwyf wedi mynegi pryderon dro ar ôl tro—nid gyda chi yn uniongyrchol, ond gydag aelodau eraill o Lywodraeth Cymru—a fynegwyd gan y pedwar prif gwnstabl a'r comisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru am eu hanallu i gael gafael ar y £2 filiwn y maen nhw wedi eu dalu am yr ardoll prentisiaethau a'u datganiad y bydd hynny'n arwain at lai o swyddogion heddlu a recriwtiaid sy'n dewis ymuno'n gwneud hynny dros y ffin yn lluoedd Lloegr. Pan godais i hynny gyda'r Prif Weinidog, dywedodd,
"Rydym wedi cael cyfran o hwnnw a byddwn yn defnyddio'r arian i dalu am brentisiaethau, ond ni allwn...dalu tuag at...gynlluniau sy'n aros mewn meysydd nad ydyn nhw wedi'u datganoli."
Eto i gyd, mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn £128 miliwn, a oedd mewn gwirionedd yn swm o £8 miliwn ychwanegol dros ben y gostyngiadau a wnaed mewn meysydd eraill. Dywedodd swyddfa Comisiynydd Heddlu a Throsedd Gogledd Cymru wrthyf i bythefnos yn ôl fod oedi yn y sefyllfa gan mai Carl Sargeant oedd yn mynd i ddwyn rhanddeiliaid Llywodraeth San Steffan a Chaerdydd at ei gilydd. Dywedodd nad oedd hynny wedi'i ddwyn ymlaen oherwydd y digwyddiadau trist a sensitif iawn yn ystod yr wythnosau diwethaf, a dywedodd mai penderfyniad Ysgrifennydd newydd y Cabinet fydd hi nawr i benderfynu a yw am barhau ag ymrwymiad Ysgrifennydd blaenorol y Cabinet i'r mater hwn. A wnewch chi ddweud, ochr yn ochr â'r gwaith sydd i'w groesawu gyda swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu, y bydd Llywodraeth Cymru, y byddwch chi yn ymgymryd â, neu yr ydych chi eisoes yn ymgymryd â'r gwaith yr oedd Carl yn ei ddatblygu yn y maes hwn? Beth bynnag fo'r rhesymau, beth bynnag fo'r achosion, bydd rhaid datrys hyn os ydym yn mynd i osgoi effaith negyddol.
Rydych chi'n cyfeirio droeon at bartneriaeth mewn gwahanol gyd-destunau ac rydych yn cyfeirio at y trydydd sector yn un o'r rhai sydd wedi gweithio yn y grŵp adolygu. Ond sut neu a fyddech chi'n cydnabod y swyddogaeth allweddol y bydd y trydydd sector a phartneriaid yn ei chael yn y gwaith o sicrhau diogelwch cymunedol wrth inni symud ymlaen? Caiff swyddogaeth allweddol rheng flaen, uniongyrchol ei chyflawni gan elusennau cyffuriau ac alcohol yng Nghymru: sefydliadau fel gwasanaeth lles y Groes Goch Brydeinig—euthum gyda nhw i Wrecsam ychydig wythnosau yn ôl; bugeiliaid y stryd; sefydliadau fel y Wallich sy'n ymdrin â materion digartrefedd, ac ati, ac ni allai cyrff statudol wneud eu gwaith oni bai amdanyn nhw.
Yn olaf, yng nghyd-destun y Gogledd, byddwch yn ymwybodol o lawer o gyfeiriadau at y sefyllfa yng nghanol tref Wrecsam, sy'n cael ei achosi'n bennaf gan gyffuriau synthetig fel mamba ddu a sbeis. Flwyddyn yn ôl, yma yn y ddadl ar gamddefnyddio sylweddau, roeddwn i'n dyfynnu cadeirydd bwrdd cymunedau mwy diogel y gogledd a ddywedodd fod llawer gormod yn cael ei wario ar ddiffodd tân a dim digon ar ymyrryd ac atal tân. Ef yw'r dirprwy arweinydd bellach ac aelod arweiniol dros y bobl, cymunedau, partneriaeth, amddiffyn y cyhoedd a diogelwch cymunedol yn Wrecsam. Dywed ei fod wedi dysgu o'u profiadau nhw, ac mae'r cyngor hwnnw yn dwyn ynghyd gorff o weithwyr proffesiynol sy'n gweithio mewn ffordd sy'n cael ei gweld bellach yn esiampl ddisglair. Felly, pa ymgysylltiad fydd gennych chi neu sydd gennych chi eisoes, efallai, â'r esiampl ddisglair honno er mwyn gweld sut y gallwch chi ddysgu gyda'ch gilydd am ffyrdd a allai fod o fudd i bawb yn y dyfodol?
I'm grateful to the Conservative spokesperson for his remarks. I will say at the outset that this is the first opportunity that I've had as Cabinet Secretary to outline my approach and the Government's approach to this area since the statements were made and those commitments undertaken. So, I will, with your patience, Deputy Presiding Officer, seek to outline the approach that I would like to take in delivering on the commitments made by our friend Carl Sargeant.
I felt at the time, and I do now, that Carl's foresight in establishing a group to look at those long-term issues is now beginning to bear fruit. I think the work of the oversight group over the last year has been demonstrated in the production of a report today, but also in the way that it is taken forward. The criticisms made in the auditor general's report, but also the wider analysis that underpinned those criticisms, I recognise and I welcome the report of the auditor general in shining a light, if you like, on these issues and the way in which he argued for a significant change in the way that we deliver community safety in Wales. I hope that the work of the oversight group and the work that's been undertaken will continue to be undertaken over the coming months in delivering on the vision outlined in the report, which is one that will deliver on both the strategic planning but also on the delivery of those longer term visions.
And I will answer directly the question he asked me on third sector bodies. We do certainly see and appreciate the value of the third sector, both in delivering the strategy, but also managing and reviewing that strategy as well. We want the third sector to be fully a part of both the development, management and delivery of the overall programme.
In terms of some of the wider issues that the Conservative spokesperson raises, I will say to him that whilst we would probably disagree on some aspects of these different policy imperatives, I hope that we would agree that this is one area where the devolution settlement is most broken. I don't for a moment disagree with the challenges that he's placed upon the record this afternoon, and his challenge to me as a Minister, but I will say to him that many of the issues that we face in terms of community safety and the wider aspects of justice policy are made more difficult, and are more difficult in Wales than in any other part of the United Kingdom, because we do not have the tools available to bring together devolved and non-devolved areas and functions to deliver a holistic and comprehensive response to those challenges. And it is a matter for the United Kingdom Government to demonstrate that their vision for a devolution settlement, which is not supported by the majority in this Chamber or, I believe, a majority in this country, is one that is sustainable, robust and coherent. It is my concern that the current settlement is neither coherent, sustainable nor robust, and it is at this point of policy that it is at its most broken. It would therefore be, I think, an imperative for all of us to demonstrate that we will work within the settlement to deliver at present, but he must recognise as well that it is the failure of the United Kingdom Government to resource the police and also to provide for a constitutional settlement for this country that enables a holistic a broad-ranging and wide-ranging response to the challenges he rightly outlines in his contribution that lies at the heart of many of the issues we're seeking to resolve.
Rwy'n ddiolchgar i lefarydd y Ceidwadwyr am ei sylwadau. Byddaf yn dweud ar y dechrau mai dyma'r cyfle cyntaf i mi ei gael fel Ysgrifennydd y Cabinet i sôn am fy null i o weithredu a dull gweithredu'r Llywodraeth o ran y maes hwn ers i'r datganiadau a'r ymrwymiadau hynny gael eu gwneud. Felly, byddaf, gyda'ch amynedd chi, Dirprwy Lywydd, yn ceisio sôn am y dull yr hoffwn ei gymryd i gyflawni'r ymrwymiadau a wnaeth ein cyfaill Carl Sargeant.
Roeddwn yn teimlo bryd hynny, ac felly hefyd yn awr, fod gweledigaeth Carl wrth iddo sefydlu grŵp i edrych ar y materion hirdymor hynny erbyn hyn yn dechrau dwyn ffrwyth. Credaf fod gwaith y grŵp a fu'n goruchwylio'r gwaith dros y flwyddyn ddiwethaf wedi dod i'r amlwg wrth gynhyrchu adroddiad heddiw, ond hefyd o ran y ffordd y caiff ei ddwyn yn ei flaen. Rwy'n cydnabod y beirniadaethau a gafwyd yn adroddiad yr archwilydd cyffredinol, ond hefyd y dadansoddiad ehangach yn sail y beirniadaethau hynny, ac rwy'n croesawu adroddiad yr archwilydd cyffredinol wrth iddo roi goleuni, os mynnwch, ar y materion hyn a'r ffordd yr oedd yn dadlau dros newid sylweddol yn y ffordd yr ydym yn darparu diogelwch cymunedol yng Nghymru. Rwy'n gobeithio y bydd gwaith y grŵp sy'n goruchwylio a'r gwaith a wnaed yn parhau dros y misoedd nesaf gan gyflawni'r weledigaeth a amlinellir yn yr adroddiad, sef gweledigaeth a fydd yn cyflawni o ran cynllunio strategol ond hefyd o ran darparu'r gweledigaethau hynny yn y tymor hwy.
A byddaf yn rhoi ateb uniongyrchol i'r cwestiwn a ofynnodd i mi am gyrff trydydd sector. Yn sicr rydym yn gweld ac yn gwerthfawrogi gwerth y trydydd sector, o ran gweithredu'r strategaeth, ond hefyd wrth reoli ac adolygu'r strategaeth honno hefyd. Rydym yn dymuno i'r trydydd sector fod yn rhan o ddatblygiad, rheolaeth a darpariaeth y rhaglen gyffredinol.
O ran rhai o'r materion ehangach y mae llefarydd y Ceidwadwyr yn eu codi, byddwn yn dweud wrtho, er ei bod yn debygol y byddem yn anghytuno ar rai agweddau ar yr hanfodion polisi gwahanol hyn, gobeithio y gallem gytuno bod hwn yn un maes lle mae'r setliad datganoli yn fwyaf toredig. Nid wyf i am eiliad yn anghytuno â'r heriau y mae wedi'u rhoi ar gofnod y prynhawn yma, a'i her i mi fel Gweinidog. Ond dywedaf wrtho fod llawer o'r materion yr ydym yn eu hwynebu o ran diogelwch cymunedol ac agweddau ehangach polisi cyfiawnder yn cael eu gwneud yn fwy anodd, a'u bod yn fwy anodd yng Nghymru nag yn unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig, oherwydd nad oes gennym yr adnoddau ar gael i ddwyn ynghyd feysydd a swyddogaethau datganoledig a'r rhai sydd heb eu datganoli i ddarparu ymateb cyfannol a chynhwysfawr i'r heriau hynny. A mater i Lywodraeth y Deyrnas Unedig yw dangos bod eu gweledigaeth nhw ar gyfer setliad datganoli, nad yw'n cael ei gefnogi gan y mwyafrif yn y Siambr hon, na chan y mwyafrif yn y wlad hon, credaf, yn un sydd yn gynaliadwy, cadarn a chydlynol. Fy mhryder i yw nad yw'r setliad presennol yn gydlynol, yn gynaliadwy nac yn gadarn, ac ar y pwynt hwn o bolisi y mae'n fwyaf toredig. Felly, credaf y byddai'n rheidrwydd ar bob un ohonom i ddangos y byddwn yn gweithio o fewn y setliad i gyflawni ar hyn o bryd. Ond mae'n rhaid iddo gydnabod hefyd mai'r hyn sydd wrth wraidd llawer o'r materion yr ydym yn ceisio eu datrys yw methiant Llywodraeth y Deyrnas Unedig i roi adnoddau i'r heddlu a hefyd i ddarparu ar gyfer setliad cyfansoddiadol i'r wlad hon, sy'n caniatáu dull cyfannol o ymateb eang i'r heriau y mae ef yn eu hamlinellu'n briodol yn ei gyfraniad.
Thank you for this statement and initially, I think, what it shows is the complexity of the arrangements in Wales and that the lines of accountability are clearly divergent. As has been mentioned previously, I think the devolution settlement in this regard is highly convoluted. We see a situation where the police, the police commissioners, the Welsh Government, the health boards, all, in some way, have responsibility or play their part. It's holding them to account when there are those different devolutionary processes that makes it more complex to deliver and for us to scrutinise those services. So, it's always going to be more difficult when we look at the picture as it stands. That's why you would not be surprised to hear us say, as a party, that we need to have a separate Welsh legal jurisdiction and devolution of justice to Wales so that we can come to grips with some of these issues. I hope that's what the Cabinet Secretary means by a 'distinct Welsh justice system', because without all the tools in the box it's very difficult for us to come to sound conclusions.
What I would say with regard to this particular statement is it should be called an understatement, as it clearly understates the issues that have been raised in both the auditor general's review and the Welsh Government review. I'm struggling to see the solutions to those conclusions that you didn't want to rehearse. Your statement is very fond of using words such as 'develop', 'consider', 'explore' when listing the programmes of work resulting from this review. So, if I may, can I ask for some more meat on the bones about what you are considering?
My first question relates to the review's conclusion that, and I quote:
'There is evidence of structural and resourcing conflicts and confusion posed by an array of both regional and local operational and strategic partnership "footprints" at play within the community safety agenda'.
Can I ask how the programme of work will be clarifying and streamlining these partnerships to tackle these conflicts?
Secondly, the review states, and I quote:
'We also found a confusion of community safety funding streams from multiple governmental sources, with many of grants tied to quite prescriptive and inflexible terms and conditions and requiring significant levels of administrative effort, monitoring and reporting for what are usually comparatively small and short-term sums of money.'
How are you going to tackle this directly, Cabinet Secretary?
Moving on to the third issue that I've got here today, and I quote:
'There is limited evidence of any significant shift in partnership investment toward "invest-to-save" principles, supporting more prevention and early intervention services, with the majority of community safety resources appearing to be directed toward crisis management and "treatment".'
Clearly, in line with other Government priorities, we want to be seeing proactive investment as opposed to this crisis management only. So, do you think that this is an inherent limitation of austerity or do you think it's to do with the fact that we don't have power over all services? I'd like to hear your view.
My final view, I think, on this is I remember speaking to Carl Sargeant about the fact that he was quite passionate about how we integrated services in Swansea. He gave an example of how ambulance services were providing places for people who were intoxicated on a night out to go to get treatment. This was then funded by the police commissioner. He was very keen to see how those services could be better integrated so that the cost could be divvied out and not one service within the Welsh Government would take all the hit from that. That was something that I heard quite clearly from him and I was wondering if that's something you are going to progress too.
Diolch ichi am y datganiad hwn. Yr hyn y mae'n ei ddangos i ddechrau, rwy'n credu, yw cymhlethdod y trefniadau yng Nghymru a bod llinellau atebolrwydd yn amlwg yn wahanol. Fel y crybwyllwyd yn flaenorol, rwyf i o'r farn bod y setliad datganoli yn astrus iawn yn hyn o beth. Rydym yn gweld sefyllfa lle mae gan yr heddlu, y comisiynwyr heddlu, Llywodraeth Cymru, y byrddau iechyd, pob un ohonyn nhw, mewn rhyw ffordd, gyfrifoldeb neu ran i'w chwarae. Eu dal nhw i gyfrif pan geir y prosesau datganoli gwahanol hynny sy'n ei gwneud yn fwy cymhleth i gyflawni ac i ninnau graffu ar y gwasanaethau hynny. Felly, mae bob amser yn mynd i fod yn fwy anodd wrth inni edrych ar y darlun sydd ohoni nawr. Dyna pam na ddylech chi synnu pan fyddwch yn ein clywed yn dweud, fel plaid, bod angen inni gael awdurdodaeth gyfreithiol ar wahân i Gymru a datganoli cyfiawnder i Gymru fel y gallwn fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn. Rwy'n gobeithio mai dyna y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei olygu wrth sôn am 'system gyfiawnder benodol i Gymru', oherwydd mae'n anodd iawn i ni ddod i gasgliadau cadarn heb yr holl offer yn y blwch.
Yr hyn yr hoffwn ei ddweud o ran y datganiad penodol hwn yw y dylid ei alw'n danddatganiad gan ei fod yn amlwg yn tanddatgan y materion a godwyd gan adolygiad yr archwilydd cyffredinol ac adolygiad Llywodraeth Cymru fel ei gilydd. Rwy'n gweithio'n galed i weld y datrysiadau i'r casgliadau hynny nad oeddech chi'n dymuno eu hymarfer o flaen llaw. Mae eich datganiad yn hoff iawn o ddefnyddio geiriau fel 'datblygu', 'ystyried', 'archwilio' wrth restru rhaglenni gwaith sy'n deillio o'r adolygiad hwn. Felly, os caf, hoffwn ofyn am fwy o gig ar yr esgyrn am yr hyn yr ydych yn ei ystyried?
Mae fy nghwestiwn cyntaf yn ymwneud â chasgliad yr adolygiad hwnnw, ac rwy'n dyfynnu:
Ceir tystiolaeth o wrthdaro a dryswch o ran strwythur ac adnoddau a achoswyd gan amrywiaeth o "olion traed" partneriaeth weithredol a strategol rhanbarthol a lleol yn weithredol o fewn yr agenda diogelwch cymunedol.
A gaf i ofyn sut y bydd y rhaglen waith yn egluro ac yn symleiddio'r partneriaethau hyn i fynd i'r afael â'r gwrthdrawiadau hynny?
Yn ail, noda'r adolygiad, ac rwy'n dyfynnu:
Gwelwyd hefyd bod dryswch o ran ffrydiau ariannu diogelwch cymunedol o nifer o ffynonellau llywodraethol, gyda llawer o grantiau wedi'u clymu i delerau ac amodau tra rhagnodol ac anhyblyg sy'n gofyn am lefelau sylweddol o ymdrech weinyddol, monitro ac adrodd am yr hyn sydd fel arfer yn symiau o arian cymharol fach a byrdymor.
Sut yr ydych chi'n bwriadu mynd i'r afael â hyn yn uniongyrchol, Ysgrifennydd y Cabinet?
Gan symud ymlaen at y trydydd mater sydd gennyf yma heddiw, ac rwy'n dyfynnu:
Prin yw'r dystiolaeth am unrhyw newid sylweddol mewn buddsoddi partneriaeth tuag at egwyddorion "buddsoddi i arbed", gan gefnogi mwy o wasanaethau atal ac ymyrraeth gynnar, ac ymddengys bod y rhan fwyaf o adnoddau diogelwch cymunedol wedi'u cyfeirio tuag at rheoli argyfwng a "thriniaeth".
Yn amlwg, yn unol â blaenoriaethau eraill y Llywodraeth, rydym yn eiddgar i weld buddsoddi rhagweithiol yn hytrach na rheoli argyfwng yn unig. Felly, a ydych chi'n credu mai un o gyfyngiadau annatod caledi yw hyn neu a ydych yn credu ei fod yn ymwneud â'r ffaith nad oes gennym ni rym dros y gwasanaethau i gyd? Hoffwn glywed eich barn.
Fy marn olaf ar hyn, rwy'n credu, yw fy mod yn cofio siarad gyda Carl Sargeant am y ffaith ei fod yn teimlo'n angerddol am y modd y gwnaethom ni integreiddio gwasanaethau yn Abertawe. Rhoddodd enghraifft o sut yr oedd gwasanaethau ambiwlans yn rhoi cyfle i bobl a oedd yn feddw ar noson allan i fynd a chael triniaeth. Ariannwyd hynny wedyn gan gomisiynydd yr heddlu. Roedd yn awyddus iawn i weld sut y gallai'r gwasanaethau hynny gael eu hintegreiddio'n well fel y gellid rhannu'r gost rhwng llawer ac ni fyddai un gwasanaeth o fewn y Llywodraeth yn cymryd yr ergyd gyfan yn sgil hynny. Roedd hynny'n rhywbeth a glywais yn eithaf clir ganddo ef ac roeddwn yn meddwl tybed a yw hynny'n rhywbeth yr ydych chi'n mynd i'w ddatblygu hefyd.
I'll start by thanking the Plaid Cymru spokesman for her very warm words at the beginning of her statement. I must say, I think there's probably a fair degree of agreement across the Chamber on these matters.
I will start by answering your final question first, if you don't mind. I certainly do endorse and give a reply that reinforces my commitment to the points that were made by Carl Sargeant. It certainly is my intention to take forward the work and the objectives that he set at that time in the way that he outlined to you. I think the conversation that you repeated between yourself and Carl reflects very well his commitment to many of these issues and that's certainly a commitment that I would seek to undertake and to repeat this afternoon.
In terms of the wider remarks and the questions that you asked on this statement, you began your response, of course, by describing some of the complexities in the current structures that we have available to us. That is a complexity that I sought to outline myself in my answer to Mark Isherwood. And much of that complexity is imposed upon us rather than of our own creation. What I seek to do in this statement this afternoon is to seek to find a way through that complexity by bringing people together, agreeing on what our objectives are and then setting out a very clear work programme that will achieve those objectives.
In answering the Petitions Committee debate on the prison in Baglan last week, I sought there to outline my approach to this area of policy. And, in many ways, you have—. I'm being tempted again, Deputy Presiding Officer, into going perhaps further than my thinking has allowed me to do in the few short weeks I've had this responsibility. But let me say this: I think the work that's been done by the oversight group over the last year, over the last nine months, has been excellent. It's used the auditor general's report as a foundation, but it hasn't been restricted by the auditor general's reports, his findings or his recommendations. It's gone further and sometimes in a different direction to that outlined by the auditor general, and I'm grateful for that tension, if you like, which has delivered what I hope is a reasonable and a well-thought-out policy approach.
I want to meet the oversight group in the new year in order to understand their thinking along different lines and to understand how we can take forward this work. It is my view that the work that has been undertaken has been groundbreaking in the way it sought to bring together these different areas and different policy fields but also that we need to be able to set some very clear targets for what we want to achieve over the coming years, and it is my intention to do that.
It is also my intention to take forward the work that has begun with the police commissioners. You referred to the work of different police commissioners, and so did Mark Isherwood. They were represented, of course, on the oversight group, and I've been able to meet some police commissioners since my appointment last month. It's my intention to take forward conversations with the police commissioners to ensure that we do have the wider holistic view of policy.
In terms of the overall approach, let me conclude by saying this: I hope that I was clear in answer to a question from Jenny Rathbone last week that I regard youth and female offending as a priority, one where a holistic approach would take the place of previous approaches and one where I would seek to bring together all the devolved services, together with non-devolved services and the Ministry of Justice, in trying to pioneer a different way of working. I believe that is a fundamental tenet of how we approach this area of policy. It is overly complex—I agree with your analysis and your criticism—but for us it isn't sufficient simply to criticise structures. For us, we have to create new structures, new objectives, a clear vision and a means of achieving those ambitions.
Rwyf am ddechrau drwy ddiolch i lefarydd Plaid Cymru am ei geiriau caredig iawn ar ddechrau ei datganiad. Mae'n rhaid imi ddweud, rwy'n credu fod yna gryn dipyn o gytundeb ledled y Siambr, mae'n debyg, ar y materion hyn.
Rwy'n dechrau trwy ateb eich cwestiwn olaf yn gyntaf, os nad oes ots gennych chi. Rwyf i yn sicr yn cefnogi hyn a byddaf yn rhoi ateb sy'n atgyfnerthu fy ymrwymiad i'r pwyntiau a wnaed gan Carl Sargeant. Fy mwriad i yn sicr yw bwrw ymlaen â'r gwaith a'r amcanion a osododd ef ar y pryd yn y modd yr amlinellodd hynny i chi. Rwy'n credu bod y sgwrs a gawsoch chi a Carl yn adlewyrchu'n dda iawn ei ymrwymiad i lawer o'r materion hyn ac yn sicr mae hynny'n ymrwymiad y byddwn yn ceisio ei gynnal a'i ailadrodd y prynhawn yma.
O ran sylwadau ehangach a'r cwestiynau a wnaethoch chi eu gofyn am y datganiad hwn, fe ddechreuoch chi eich ymateb, wrth gwrs, drwy ddisgrifio rhai o'r cymhlethdodau yn y strwythurau sydd ar gael i ni. Mae hwn yn gymhlethdod yr oeddwn yn ceisio ei amlinellu fy hun yn fy ateb i Mark Isherwood. Ac mae llawer o'r cymhlethdod hwnnw yn cael ei osod arnom yn hytrach na'n bod ni'n ei greu ein hunain. Yr hyn yr wyf yn ceisio ei wneud yn y datganiad hwn y prynhawn yma yw ceisio dod o hyd i ffordd drwy'r cymhlethdod hwnnw drwy ddod â phobl ynghyd, cytuno ar ein hamcanion ac yna nodi rhaglen waith glir iawn a fydd yn cyflawni'r amcanion hynny.
Wrth ateb dadl Pwyllgor Deisebau ar y carchar ym Maglan yr wythnos diwethaf, ceisiais amlinellu fy null gweithredu i yn y maes polisi hwn. Ac, mewn sawl ffordd, mae gennych chi—. Rwy'n cael fy nhemtio eto, Dirprwy Lywydd, i fynd ymhellach efallai nag y mae fy meddwl wedi caniatáu imi ei wneud yn ystod yr ychydig wythnosau byr yr wyf wedi bod â'r cyfrifoldeb hwn. Ond gadewch i mi ddweud hyn: Rwyf i o'r farn bod y gwaith sydd wedi'i wneud gan y grŵp sy'n goruchwylio'r gwaith dros y flwyddyn ddiwethaf, dros y naw mis diwethaf, wedi bod yn rhagorol. Defnyddiodd adroddiad yr archwilydd cyffredinol yn gynsail, ond ni chafodd ei gyfyngu gan adroddiadau'r archwilydd cyffredinol, na'i ganfyddiadau na'i argymhellion. Aeth ymhellach ac weithiau mewn cyfeiriad gwahanol i'r un a amlinellwyd gan yr archwilydd cyffredinol, ac rwy'n ddiolchgar am y tensiwn hwnnw, os hoffech chi, sydd wedi cyflawni yr hyn yr wyf yn gobeithio sy'n ddull rhesymol ac ystyriol o weithredu polisi.
Rwy'n awyddus i gyfarfod â'r grŵp goruchwylio yn y flwyddyn newydd er mwyn deall eu meddylfryd ar hyd llinellau gwahanol a deall sut y gallwn ni symud ymlaen â'r gwaith hwn. Fy marn i yw bod y gwaith wedi bod yn arloesol yn y ffordd y ceisiodd ddwyn y gwahanol feysydd hyn a'r gwahanol feysydd polisi hyn ynghyd ond bod hefyd eisiau inni allu gosod targedau clir iawn ar gyfer yr hyn yr ydym yn dymuno ei gyflawni dros y blynyddoedd nesaf, ac mae'n fwriad gennyf i wneud hynny.
Hefyd, fy mwriad yw bwrw ymlaen â'r gwaith a ddechreuwyd gyda'r comisiynwyr heddlu. Roeddech chi'n cyfeirio at waith gwahanol gomisiynwyr yr heddlu, fel y gwnaeth Mark Isherwood. Fe gawson nhw eu cynrychioli, wrth gwrs, yn y grŵp sy'n goruchwylio'r gwaith, ac rydym wedi gallu cyfarfod â rhai comisiynwyr heddlu ers fy mhenodiad i fis diwethaf. Rwy'n bwriadu parhau'r sgyrsiau gyda chomisiynwyr yr heddlu i sicrhau bod gennym y safbwynt cyfannol mwy eang ar bolisi.
O ran y dull cyffredinol, gadewch i mi orffen drwy ddweud hyn: rwy'n gobeithio fy mod wedi egluro wrth ateb cwestiwn gan Jenny Rathbone yr wythnos diwethaf fy mod yn ystyried troseddau ieuenctid a menywod yn flaenoriaeth, yn un lle byddai dull cyfannol yn disodli dulliau blaenorol ac yn un lle byddwn yn ceisio dwyn ynghyd y gwasanaethau datganoledig, ynghyd â gwasanaethau sydd heb eu datganoli a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder, wrth geisio arloesi gyda ffordd wahanol o weithio. Rwy'n credu bod hynny yn un o egwyddorion sylfaenol y maes polisi hwn. Mae'n rhy gymhleth—rwy'n cytuno â'ch dadansoddiad chi a'ch beirniadaeth chi—ond i ni nid yw'n hi ddigon beirniadu strwythurau'n unig. I ni, mae'n rhaid inni greu strwythurau newydd, amcanion newydd, gweledigaeth glir a ffordd o gyflawni'r uchelgeisiau hynny.
Thank you. Gareth Bennett.
Diolch ichi. Gareth Bennett.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thanks to the Minister for today's statement. Community safety is an interesting subject. A generation ago, when I was growing up, there were a lot more children playing in the streets and, in the summertime, in public parks, completely unsupervised by adults. I was probably doing this myself from an early age. I observed a few years later that parents were becoming more and more averse to allowing children to play on the streets due to fears of too much traffic and the impracticalities of too many parked cars, and also in public parks, which was largely due to fear of strangers. The odd thing is that children have increasingly become confined to their homes, and we now discover a few years later that they can also be unsafe in their home environment due to people interacting with them on the internet through social media.
The only solution to this might be to encourage parents to spend more time organising park outings in groups so that there is a safe environment for children to interact with each other in outdoor play. So, I wondered, Minister, when you consider the replacement schemes for Communities First, whether there is room for this kind of scheme enabling safer community play.
Another problem touching on this is that of substance misuse, because drug addicts don't always shoot up in back bedrooms; they sometimes do it in semi-public places, and there have been concerns over needles being left in public places. We've had newspaper reports about this fairly recently in Cardiff's Butetown area and residents in Valleys towns have also complained about this issue. There is a danger of children picking up the needles and inadvertently harming themselves. There have also been calls in some quarters for special areas where drug addicts can safely shoot up, called safe injecting zones. So, I'm wondering what your thoughts are on this subject, Minister. Would the safe injecting zones lead to a safer community, in your view, or is this kind of liberal provision only likely to encourage further drug abuse?
This is a pertinent issue, since several of the western states of the USA are now moving towards more liberal drug laws in general. But these moves have divided opinion among policymakers. There is a certain amount of statistical evidence already indicating that, where you do liberalise the drug laws, what you end up with, within a few short years, is simply more drug abusers, meaning more people having to be treated by health professionals, so they do become more of a drain on society.
Now, we're having a debate here in the new year about the medicinal use of cannabis. People taking cannabis for medicinal use is not the same as heroin addicts shooting up with needles, I fully understand that, but the liberalisation of drug policy has to start somewhere, so I suppose people who want to legalise hard drugs may have a good starting point in advocating the medicinal use of cannabis. So, I wondered what are your views on this subject and what are the views of the Welsh Government.
We've had a couple of debates here recently concerning the so-called superprison that you mentioned in your last remarks. I was intrigued to listen to some of the contributions in last week's debate, and to note that most of the people opposing the prison were doing so partly on the grounds that they didn't agree with the concept of superprisons. I thought this was interesting since I wasn't aware that we had legal competence over this aspect of the criminal justice system here in the Assembly. But, of course, some of the people who oppose superprisons may also want us to have legal competence over aspects of the criminal justice system. Bethan, I take it that that is yours and Plaid's position and I also take it, from your remarks, Minister, that that may well be your position. You spoke about the current devolution settlement not being coherent. What is your vision of how things would work if you had all the legal competence over the justice system that you wanted to have?
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Gweinidog am ddatganiad heddiw. Mae diogelwch cymunedol yn bwnc diddorol. Genhedlaeth yn ôl, pan oeddwn yn tyfu i fyny, roedd yna lawer mwy o blant yn chwarae yn y strydoedd ac, yn yr haf, mewn parciau cyhoeddus heb oruchwyliaeth o gwbl gan oedolion. Roeddwn innau'n gwneud hynny fy hunan mae'n debyg pan oeddwn yn ifanc iawn. Sylwais rai blynyddoedd yn ddiweddarach fod rhieni yn mynd yn fwy ac yn fwy cyndyn i ganiatáu i blant chwarae yn y strydoedd oherwydd yr ofn ynghylch gormod o draffig a gormod o geir wedi'u parcio yno, a hefyd mewn parciau cyhoeddus oherwydd, i raddau helaeth, ofn dieithriaid. Y peth rhyfedd yw fod plant wedi'u caethiwo fwyfwy i'w cartrefi, ac rydym bellach yn darganfod rai blynyddoedd yn ddiweddarach y gallan nhw hefyd fod mewn perygl yn eu cartrefi oherwydd bod pobl yn cysylltu â nhw ar y rhyngrwyd drwy'r cyfryngau cymdeithasol.
Yr unig ateb allasai fod i hyn yw annog rhieni i dreulio rhagor o amser yn trefnu tripiau i barciau mewn grwpiau i sicrhau amgylchedd diogel i blant gael bod gyda'i gilydd yn yr awyr agored. Felly, tybed, Gweinidog, pan fyddwch chi yn ystyried y cynlluniau newydd ar gyfer Cymunedau yn Gyntaf, a oes cyfle ar gyfer y math hwn o gynllun i ganiatáu chwarae cymunedol sy'n fwy diogel.
Problem arall sy'n cyffwrdd â hyn yw camddefnyddio sylweddau, oherwydd nid yw'r rhai sy'n gaeth i gyffuriau bob amser yn chwistrellu'r cyffuriau yn eu hystafelloedd gwely; weithiau maen nhw'n gwneud hynny mewn mannau lled-gyhoeddus, a bu pryderon ynglŷn â nodwyddau yn cael eu gadael mewn mannau cyhoeddus. Rydym wedi cael adroddiadau papur newydd am hynny'n weddol ddiweddar yn ardal Butetown Caerdydd ac mae trigolion mewn trefi yn y cymoedd hefyd yn cwyno am y mater hwn. Mae perygl y bydd plant yn codi'r nodwyddau ac yn peri niwed i'w hunain yn anfwriadol. Bu galwadau hefyd mewn rhai mannau am fangreoedd arbennig lle gallai rhai sy'n gaeth i gyffuriau chwistrellu yn ddiogel, ac fe'u gelwir yn barthau chwistrellu diogel. Felly, rwy'n holi tybed beth yw eich barn chi ar y pwnc hwn, Gweinidog. A fyddai parthau chwistrellu diogel yn arwain at gymuned fwy diogel, yn eich barn chi, neu a yw darpariaeth ryddfrydol fel hon yn debygol o wneud dim ond annog mwy o gam-drin cyffuriau?
Mae hwn yn fater perthnasol, gan fod nifer o daleithiau gorllewinol UDA yn symud yn awr tuag at gyfreithiau mwy rhyddfrydol o ran cyffuriau yn gyffredinol. Ond mae'r symudiadau hyn wedi rhannu barn llunwyr polisi. Mae rhywfaint o dystiolaeth ystadegol ar gael eisoes yn nodi, lle bynnag y byddwch chi'n llacio rheolau'r cyfreithiau cyffuriau, yr hyn a gewch chi o fewn ychydig flynyddoedd yw dim ond rhagor o rai sy'n camddefnyddio cyffuriau. Mae hyn yn golygu bod mwy o bobl i'w trin gan weithwyr iechyd proffesiynol, ac mae mwy o faich ar gymdeithas.
Nawr, byddwn yn cael dadl yma yn y flwyddyn newydd am y defnydd meddyginiaethol o ganabis. Nid yw pobl sy'n cymryd canabis at ddefnydd meddyginiaethol yn gyfystyr â phobl sy'n gaeth i heroin ac n chwistrellu gyda nodwyddau, rwy'n deall hynny'n iawn, ond mae'n rhaid dechrau llacio'r polisi cyffuriau yn rhywle. Felly mae'n debyg y bydd gan bobl sydd yn awyddus i gyfreithloni cyffuriau caled fan cychwyn da wrth argymell y defnydd meddyginiaethol o ganabis. Tybed beth yw eich barn chi ar y pwnc hwn a beth yw barn Llywodraeth Cymru?
Rydym wedi cael dadl neu ddwy yma yn ddiweddar am yr archgarchar, fel y'i gelwir, yr oeddech chi'n sôn amdano yn eich sylwadau diwethaf. Roedd gwrando ar rai o'r cyfraniadau yn y ddadl yr wythnos diwethaf yn ennyn fy niddordeb, a'r ffaith bod mwyafrif y bobl sy'n gwrthwynebu'r carchar yn gwneud hynny yn rhannol ar y sail nad oedden nhw'n cytuno gydag archgarchardai yn eu hanfod. Roeddwn yn gweld hynny'n ddiddorol oherwydd nid oeddwn yn ymwybodol fod gennym ni allu cyfreithiol dros yr agwedd hon ar y system cyfiawnder troseddol yma yn y Cynulliad. Ond, wrth gwrs, efallai y bydd rhai o'r bobl sy'n gwrthwynebu'r archgarchardai hefyd yn dymuno inni gael gallu cyfreithiol dros agweddau ar y system cyfiawnder troseddol. Bethan, rwy'n cymryd mai hwnnw yw eich safbwynt chi a safbwynt Plaid Cymru ac rwyf innau hefyd yn cymryd, o'ch sylwadau chi, Gweinidog, mai dyna yw eich safbwynt chithau hefyd o bosibl. Roeddech chi'n dweud nad yw'r setliad datganoli presennol yn gydlynol. Beth yw eich gweledigaeth chi o ran sut y byddai pethau'n gweithio pe bai gennych chi'r gallu cyfreithiol, yr ydych yn awyddus i'w gael, dros y system cyfiawnder?
Thank you. Cabinet Secretary.
Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet.
I'm not sure where I'm going to start, Deputy Presiding Officer, but let me start with his final question, again—I seem to have fallen into a habit of doing so. My vision is very, very clear: I think that policing should be devolved to the National Assembly, alongside justice policy, within a distinct Welsh legal jurisdiction, which will provide us with the clarity and the ability to both deliver holistic policy approaches and to do so within the structures of a clear devolution settlement where we have clarity of accountability—for this place to be responsible for all of those different policy imperatives and approaches. And let me tell you why: in terms of where we are today, this isn't simply a dry constitutional debate to take place amongst lawyers late at night; this is about how we deliver policy for some of the most vulnerable people in the country.
The UKIP representative spent some time talking about substance misuse and other potentially criminal activity. You do not address those issues with a policing response alone. The one lesson we have learnt, time and time again—and forgotten all too often—is that if we are to address offending at its most basic level then we need to take a far more comprehensive and holistic approach involving social and other services, as well as policing and other enforcement agencies. It is not possible—and I think most people recognise this; whether UKIP do or not, I don't know—to address these issues around community safety and around offending simply using a policing and a prison or a penal policy approach. That certainly is not the view of this Government in the way that we address these issues. So, we do want to see a more holistic approach to a more comprehensive way of delivering safer communities within a justice policy that has rehabilitation at its heart.
I will say this in terms of the original points of the introduction that was made by the UKIP spokesperson this afternoon. One of the passions, if you like, of Carl Sargeant in office was that of creating an environment where children didn't simply grow up, but were nurtured—were nurtured in warm, loving families in communities where they were able to go out and play and grow up feeling safe and secure.
He brought the whole question of ACEs—adverse childhood experiences—into the heart of Government, and I sat round many tables talking with him, as he drove home the importance of childhood and ensuring a safe and happy childhood for children across the whole of this country. At its heart, what we're seeking to do in developing policy on safer communities is to enable all of us to live safe lives where we feel safe in our homes, safe on our streets and where we're able to grow up and to grow old in a community that cares for everyone.
Nid wyf yn siŵr ble i dechrau, Dirprwy Lywydd, ond gadewch i mi ddechrau gyda'i gwestiwn olaf, eto—ymddangys fy mod wedi dod i'r arfer â gwneud hynny. Mae fy ngweledigaeth i yn eglur iawn, iawn: rwy'n credu y dylid datganoli plismona i'r Cynulliad Cenedlaethol, yn gyfochrog â pholisi cyfiawnder, o fewn awdurdodaeth gyfreithiol unigryw i Gymru, a fydd yn rhoi eglurder a gallu i gyflawni dulliau cyfannol o weithredu polisi ac i wneud hynny o fewn strwythurau setliad datganoli clir lle mae gennym ni eglurder o ran atebolrwydd—i'r lle hwn fod yn gyfrifol am yr holl wahanol orchmynion a dulliau polisi hynny. A gadewch i mi ddweud pam wrthych chi: o ran ein safle ar hyn o bryd, nid dadl gyfansoddiadol sych yw hon fydd yn digwydd ymysg cyfreithwyr yn hwyr y nos; dyma sut y byddwn yn cyflwyno polisi ar gyfer rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn y wlad.
Treuliodd cynrychiolydd UKIP gryn amser yn sôn am gamddefnyddio sylweddau a gweithgarwch arall a allai fod yn droseddol. Nid ydych yn ymdrin â'r materion hynny drwy ymateb gan yr heddlu yn unig. Un wers y gwnaethom ni ei dysgu, dro ar ôl tro—ac wedi ei hanghofio yn rhy aml—yw, os ydym am fynd i'r afael â throseddu ar ei lefel mwyaf sylfaenol, yna mae angen inni ddefnyddio dull llawer mwy cynhwysfawr a chyfannol sy'n ymwneud â gwasanaethau cymdeithasol a gwasanaethau eraill, yn ogystal ag asiantaethau plismona ac asiantaethau gorfodi eraill. Nid oes modd—ac mae'r rhan fwyaf o bobl yn sylweddoli hyn; a yw UKIP yn sylweddoli hynny ai peidio, nid wn—inni fynd i'r afael â'r materion hyn sy'n ymwneud â diogelwch cymunedol a throseddu gan ddefnyddio plismona a charchar neu ddulliau cosb yn unig. Yn sicr nid dyna farn y Llywodraeth hon o ran y modd y byddwn yn mynd i'r afael â materion hyn. Felly, rydym yn awyddus i weld dull mwy cyfannol a chynhwysfawr o sicrhau cymunedau mwy diogel o fewn polisi cyfiawnder lle mae adsefydlu'n rhan ganolog ohono.
Dywedaf hyn o ran pwyntiau gwreiddiol y cyflwyniad a wnaeth llefarydd UKIP y prynhawn yma. Un o ddiddordebau angerddol Carl Sargeant yn ei swydd, os mynnwch chi, oedd creu amgylchedd lle'r oedd plant yn tyfu, ond hefyd yn cael eu meithrin—eu meithrin mewn teuluoedd cynnes, cariadus mewn cymunedau lle roedden nhw'n gallu mynd allan i chwarae a thyfu i fyny gan deimlo'n ddiogel ac yn saff.
Daeth â holl fater ACEs—profiadau niweidiol yn ystod plentyndod—i mewn i galon y Llywodraeth, a bûm yn eistedd o gylch byrddau lawer yn siarad ag ef, wrth iddo fynd â'r maen i'r wal o ran pwysigrwydd plentyndod a sicrhau plentyndod hapus a diogel i blant ledled y wlad. Yn ei hanfod, yr hyn yr ydym yn ceisio ei wneud wrth ddatblygu polisi ar gyfer cymunedau mwy diogel yw galluogi pob un ohonom i fyw bywydau diogel lle gallwn deimlo'n ddiogel yn ein cartrefi, yn ddiogel yn ein strydoedd a lle gallwn dyfu'n oedolion a thyfu'n hen mewn cymuned sy'n gofalu am bawb.
Can I thank the Cabinet Secretary for his statement? I want to take this opportunity to reflect on a couple of my recent experiences in my area, which I think reinforce a number of the points that you've raised in your statement. Can I start by saying—? I'd just like to take a moment, really, to stress that Merthyr Tydfil is not the town that was portrayed in the tv series Valley Cops. I just think anybody that's been in the area for the last few days and seen the community's response to the poor weather conditions—it has shown yet again that this is a town with a big heart that's always ready to go the extra mile for its neighbours when adversity strikes. I think our response to the need for ever safer communities needs to reflect that spirit.
At the core of that work has got to be policing with consent from the community, and a co-operative and responsive partnership approach. As you've already identified, Cabinet Secretary, the co-operation has to be between the community, the police and other partners. And in that spirit of co-operation, each has responsibility and each has a part to play. The community has to take responsibility for reporting crime and disorder, as that is the only way that the police gather evidence for their work, but, in return, communities require effective responses from the police to the intelligence that's shared with them, and that does include a visible presence of police and PCSOs that builds community confidence. But, as you alluded to in your response to Mark Isherwood, even though the Welsh Government has increased the number of PCSOs—unlike England, where they've been cut—a visible presence of police officers is not easy when their numbers have been and continue to be cut, and PCSOs can really only offer limited support.
However, I will give one example of community safety partnership work in my area. I was recently very pleased to see the Gwent police and crime commissioner, Jeff Cuthbert, respond positively to concerns around anti-social behaviour raised by residents in the upper Rumney valley. He called partners together to discuss these issues, and we are now following up with actions based around those concerns. Some of those actions and responses are coming from partners other than police, because working together for safety in communities is clearly a team game, and we're all part of that team. And we need that response from other partners. Some of these issues, for example substance abuse, require intervention and support that are not police focused. Similarly, with mental health, a crime-based response will not be the best solution, but other partners can help. So, I'm interested to know, Cabinet Secretary, how you think we can focus our efforts more effectively to ensure that the local partnership models that we need can deliver safer communities against the backdrop of the many obstacles that your statement acknowledges.
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad? Hoffwn achub ar y cyfle hwn i fyfyrio ar un neu ddau o'm profiadau diweddar yn fy ardal i, sydd yn fy marn i yn atgyfnerthu nifer o bwyntiau yr ydych wedi'u codi yn eich datganiad. A gaf i ddechrau trwy ddweud—? Hoffwn gymryd munud, mewn gwirionedd, i bwysleisio nad Merthyr Tudful yw'r dref a gafodd ei phortreadu yn y gyfres deledu Valley Cops. Rwyf i o'r farn y byddai unrhyw un sydd wedi bod yn yr ardal yn ystod yr ychydig ddyddiau diwethaf ac sydd wedi gweld ymateb y gymuned i'r tywydd mawr— mae wedi dangos unwaith eto mai tref â chalon gynnes yw hon sydd bob amser yn barod i fynd yr ail filltir ar gyfer ei chymdogion pan ddaw adfyd ar eu traws nhw. Credaf fod angen i'n hymateb ni i'r angen am gymunedau sydd yn fwy diogel adlewyrchu'r ysbryd hwnnw.
Wrth wraidd y gwaith hwnnw mae'n rhaid cael plismona â chydsyniad y gymuned, a dull partneriaeth cydweithredol ac ymatebol. Fel yr ydych chi eisoes wedi'i nodi, Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n rhaid i'r cydweithrediad fod rhwng y gymuned, yr heddlu a phartneriaid eraill. Ac yn yr ysbryd hwnnw o gydweithredu, mae gan bob un gyfrifoldeb ac mae gan bob un ei ran i'w chwarae. Mae'n rhaid i'r gymuned gymryd y cyfrifoldeb dros adrodd am droseddau ac anhrefn, honno yw'r unig ffordd y gall yr heddlu gasglu tystiolaeth ar gyfer eu gwaith. Ond, yn gyfnewid am hynny, mae cymunedau yn gofyn am ymateb effeithiol gan yr heddlu i'r wybodaeth a roddir iddyn nhw, ac mae hynny'n cynnwys presenoldeb amlwg gan yr heddlu a swyddogion cymorth cymunedol sy'n magu hyder y gymuned. Ond, fel y gwnaethoch chi gyfeirio ato yn eich ymateb i Mark Isherwood, er bod Llywodraeth Cymru wedi cynyddu nifer y swyddogion cymorth cymunedol—yn wahanol i Loegr, lle maen nhw wedi'u cwtogi—nid yw presenoldeb amlwg gan swyddogion yr heddlu yn hawdd pan mae cwtogi wedi digwydd ac yn parhau i ddigwydd ar eu niferoedd, a dim ond cymorth cyfyngedig y gall swyddogion cymorth cymunedol ei gynnig mewn gwirionedd.
Fodd bynnag, rhoddaf i un enghraifft o waith partneriaeth diogelwch cymunedol yn fy ardal i. Roeddwn yn falch iawn yn ddiweddar o weld comisiynydd heddlu a throseddu Gwent, Jeff Cuthbert, yn ymateb yn gadarnhaol i bryderon am ymddygiad gwrthgymdeithasol a godwyd gan drigolion yng Nghwm Rhymni uchaf. Galwodd ef bartneriaid at ei gilydd i drafod y materion hyn, ac rydym bellach yn dilyn hynny gyda chamau gweithredu sy'n seiliedig ar y pryderon hynny. Daw rhai o'r camau gweithredu a'r ymatebion hynny oddi wrth bartneriaid yn ogystal â'r heddlu, oherwydd mae'n amlwg mai gêm i'r tîm cyfan yw gweithio gyda'i gilydd er diogelwch ein cymunedau, ac rydym ni oll yn rhan o'r tîm hwnnw. Ac mae angen yr ymateb hwnnw gan bartneriaid eraill. Mae rhai o'r materion hyn, er enghraifft camddefnyddio sylweddau, yn gofyn am ymyrraeth a chymorth nad ydyn nhw wedi'u canoli ar yr heddlu. Yn yr un modd, gyda phroblemau iechyd meddwl, ni fydd yr ateb gorau yw'r ymateb sy'n seiliedig ar drosedd, ond gall partneriaid eraill helpu. Felly, rwy'n awyddus i gael gwybod, Ysgrifennydd y Cabinet, sut y credwch chi y gallwn ni ganolbwyntio ein hymdrechion yn fwy effeithiol i wneud yn siŵr y gall y modelau o bartneriaeth leol y mae eu hangen arnom sicrhau cymunedau mwy diogel yn erbyn y cefndir o rwystrau niferus a gydnabyddir yn eich datganiad.
Myself and the Member for Merthyr Tydfil represent very similar communities in the Heads of the Valleys, and I saw her response to the Valley Cops tv programme. I shared many of your frustrations. Sometimes, programme makers' desire to create drama on our screens means that they don't always represent the reality of life in our communities, wherever they happen to be. I think that's certainly a case in point.
Can I say this? I've met with both the police commissioners from South Wales Police and from Gwent Police. I met them last week to discuss this report, but also how we take these matters forward over the coming months and years. I found it very refreshing to hear both police commissioners talking about how they wanted to work alongside their colleagues in Dyfed-Powys and in north Wales, and also seeing themselves as a part of our communities, wanting to work with, across and through some of the barriers that have been created by statute, which affect us all. I felt that it was a very positive example of how police commissioners can actually help act as catalysts themselves to bring together different community groups to deliver community safety within and across all of our communities whereby some of the issues that have been raised by the Member for Merthyr are clearly affecting the lives of too many people at present.
So, I hope that we will be able to continue with the Welsh Government providing a catalyst and leadership, bringing together devolved and non-devolved agencies and organisations to ensure that we have very clear shared vision of how we intend to deliver for our communities, and then to establish—and this is absolutely key, Deputy Presiding Officer, to what I'd like to say this afternoon—is that we need to establish a very clear plan of action so that we will be able to create a tempo whereby we can move forward with pace and with some speed in order to deliver some very real community benefits. I think we've already seen some of that: the groundbreaking work of this Government and the previous Assembly in the violence against women Act has brought together services that couldn't have been done before and without the leadership of the Welsh Government and the National Assembly for Wales. I hope that that has established a template for how we can move forward in the future to deliver a holistic approach to some of the deepest rooted problems we have in our communities, and I'm absolutely convinced that that holistic approach is one that will deliver real benefits for people in Merthyr and elsewhere in the country.
Mae'r Aelod dros Ferthyr Tudful a minnau yn cynrychioli cymunedau tebyg iawn ym Mlaenau'r Cymoedd, a gwelais ei hymateb i'r rhaglen deledu Valley Cops. Roeddwn innau'n rhannu llawer o'r un rhwystredigaethau â chi. Weithiau, mae awydd y gwneuthurwyr rhaglenni i greu drama ar ein sgriniau yn golygu nad ydyn nhw bob amser yn cynrychioli realiti bywyd yn ein cymunedau, ble bynnag y maen nhw'n digwydd bod. Credaf mai achos sicr o hynny sydd yma.
A gaf i ddweud hyn? Rwyf i wedi cyfarfod â chomisiynwyr yr heddlu o Heddlu De Cymru a Heddlu Gwent. Fe wnes i gyfarfod â nhw yr wythnos ddiwethaf i drafod yr adroddiad hwn, ond hefyd sut y byddwn ni'n datblygu'r materion hyn dros y misoedd a'r blynyddoedd nesaf. Roedd yn braf iawn clywed y ddau gomisiynwr heddlu yn sôn am sut y maen nhw'n awyddus i weithio ochr yn ochr â'u cydweithwyr yn Nyfed-Powys ac yn y Gogledd, a hefyd sut roedden nhw'n gweld eu hunain yn rhan o'n cymunedau, yn awyddus i weithio gyda'r rhwystrau, ar eu traws a thrwyddynt, sydd wedi'u creu drwy statud, ac sy'n effeithio ar bob un ohonom ni. Roeddwn i'n teimlo bod honno'n enghraifft gadarnhaol iawn o'r modd y gall comisiynwyr heddlu helpu fel catalyddion eu hunain i ddwyn ynghyd y gwahanol grwpiau cymunedol i gyflwyno diogelwch cymunedol o fewn a ledled ein holl gymunedau, fel y dangoswyd gan rai o'r materion a godwyd gan yr aelod dros Ferthyr sydd yn amlwg yn effeithio ar fywydau llawer gormod o bobl ar hyn o bryd.
Felly, rwy'n gobeithio y byddwn yn gallu parhau gyda Llywodraeth Cymru i ddarparu catalydd ac arweiniad, gan ddwyn ynghyd sefydliadau ac asiantaethau datganoledig a heb eu datganoli i sicrhau bod gennym weledigaeth gyffredin eglur iawn o'r ffordd y bwriadwn gyflawni ar gyfer ein cymunedau, ac yna i sefydlu—ac mae hyn yn gwbl allweddol, Dirprwy Lywydd, i'r hyn yr hoffwn ei ddweud y prynhawn yma—mae angen inni sefydlu cynllun gweithredu clir iawn a chreu proses y gallwn symud ymlaen ynddi gyda chyflymder ac ar fyrder er mwyn cyflawni rhai buddiannau gwirioneddol i'r gymuned. Credaf ein bod wedi gweld rhywfaint o hynny'n barod: mae gwaith arloesol y Llywodraeth hon a'r Cynulliad blaenorol yn y Ddeddf ar drais yn erbyn menywod wedi dwyn gwasanaethau at ei gilydd nad oedd yn bosibl cyn hynny ac heb arweinyddiaeth Llywodraeth Cymru a Chynulliad Cenedlaethol Cymru. Rwy'n gobeithio bod hynny wedi sefydlu patrwm ar gyfer symud ymlaen yn y dyfodol i gyflwyno dull cyfannol o ymdrin â rhai o'r problemau sydd wedi'u gwreiddio ddyfnaf yn ein cymunedau, ac rwy'n gwbl argyhoeddedig fod y dull cyfannol hwnnw yn un a fydd yn darparu budd gwirioneddol i bobl ym Merthyr Tudful ac mewn mannau eraill yn y wlad.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
We now move on to a statement by the Cabinet Secretary for Economy and Transport on connecting Wales, a strategic approach to transport, and I call on the Cabinet Secretary for Economy and Transport to make the statement. Ken Skates.
Symudwn yn awr at ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ar gysylltu Cymru, ymagwedd strategol at drafnidiaeth, ac rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth i wneud y datganiad. Ken Skates.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Transport has a pivotal role to play in improving Wales’s prosperity, connecting people, communities and businesses to jobs, facilities, services and markets. It has a key role in delivering cohesive communities and against our 'healthier' and 'more responsible' well-being goals through the choices people make and a modal shift to more sustainable travel modes, including public transport, cycling and walking.
The Transport (Wales) Act 2006 imposes a duty on us to develop policies for the promotion and encouragement of safe, integrated, sustainable, efficient and economic transport facilities and services to, from and within Wales. These policies are set out in the Wales transport strategy, together with how the Welsh Government proposes to fulfil these policies. The current strategy was published in 2008 and was reviewed in 2013, when the decision was taken that policies and interventions within the strategy remained relevant and appropriate to meeting the transport needs of the people of Wales. More recently, however, there have been a number of key policy and legislative developments in Wales that require that we revisit the strategy to ensure that our policies and actions taken to improve transport in Wales continue to make a positive contribution to delivering prosperity for all.
The Welsh Government’s programme for government sets out how the Government will deliver more and better jobs through a stronger, fairer economy, improve and reform our public services, and build a united, connected and sustainable Wales. To support our programme for government, which sets out the headline commitments we will deliver between now and 2021, our national strategy brings together the efforts of the whole public sector towards this Government’s central mission of delivering prosperity for all. Both the programme for government and the national strategy will help us maximise our contribution to the national well-being goals required under the Wellbeing of Future Generations (Wales) Act 2015. We also need to consider the coming into force of the Environment (Wales) Act 2016, which will lead to statutory emission and carbon reduction targets for Wales, of which transport represents the third largest emissions sector, accounting for approximately 13 per cent of total carbon emissions in Wales.
The demand for private vehicle ownership and use continues to increase. Private vehicles remain the dominant force for journeys and for freight transport. Indeed, 85 per cent of journeys made in Wales are by car, with bus and rail journeys each accounting for approximately 8 per cent. Walking is the highest mode chosen for the primary school journey, which is replaced by bus travel at the secondary level. Demand for public and private transport is forecast to increase significantly over the next 10 years. Forecasts show increased demand of at least 150 per cent for public transport and private vehicle modes by 2030. The potential impact on our environment, together with people's health and well-being, requires that we need to refine our policy approach that enables us to better tackle the challenges we need to address in the coming decade.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae gan drafnidiaeth ran ganolog i'w chwarae i wella ffyniant Cymru, gan gysylltu pobl, cymunedau a busnesau â swyddi, cyfleusterau, gwasanaethau a marchnadoedd. Mae ganddi swyddogaeth allweddol i sicrhau cymunedau cydlynol a bodloni ein nodau lles 'iachach' a 'mwy cyfrifol' drwy ddewisiadau pobl a newid moddol at ddulliau teithio mwy cynaliadwy, gan gynnwys trafnidiaeth gyhoeddus, beicio a cherdded.
Mae Deddf Trafnidiaeth (Cymru) 2006 yn rhoi dyletswydd arnom ni i ddatblygu polisïau i hyrwyddo ac annog cyfleusterau a gwasanaethau trafnidiaeth diogel, integredig, cynaliadwy, effeithlon ac economaidd i Gymru, o Gymru ac o fewn Cymru. Mae’r polisïau hyn wedi'u nodi yn strategaeth drafnidiaeth Cymru, ynghyd â sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyflawni'r polisïau hyn. Cyhoeddwyd y strategaeth gyfredol yn 2008 a chafodd ei hadolygu yn 2013, pan benderfynwyd bod y polisïau a’r ymyriadau o fewn y strategaeth yn dal i fod yn berthnasol ac yn briodol i ddiwallu anghenion trafnidiaeth pobl Cymru. Yn fwy diweddar, fodd bynnag, mae nifer o ddatblygiadau allweddol o ran polisïau a deddfwriaeth wedi digwydd yng Nghymru, sy’n golygu bod angen inni ailedrych ar y strategaeth i sicrhau bod ein polisïau a'r camau a gymerwyd i wella trafnidiaeth yng Nghymru yn dal i gyfrannu’n gadarnhaol at ddarparu ffyniant i bawb.
Mae rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru yn nodi sut y bydd y Llywodraeth yn darparu mwy o swyddi, a swyddi gwell, drwy economi gryfach, decach, yn gwella ac yn diwygio ein gwasanaethau cyhoeddus, ac yn adeiladu Cymru unedig, gysylltiedig a chynaliadwy. I gefnogi ein rhaglen lywodraethu, sy'n nodi’r prif ymrwymiadau y byddwn yn eu cyflawni rhwng nawr a 2021, mae ein strategaeth genedlaethol yn dwyn ynghyd ymdrechion y sector cyhoeddus cyfan tuag at genhadaeth ganolog y Llywodraeth hon o ddarparu ffyniant i bawb. Bydd y rhaglen lywodraethu a'r strategaeth genedlaethol yn ein helpu i fanteisio i'r eithaf ar ein cyfraniad at y nodau llesiant cenedlaethol sy'n ofynnol o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae angen inni hefyd ystyried y bydd Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 yn dod i rym, ac yn arwain at dargedau statudol i leihau carbon ac allyriadau yng Nghymru; yma, trafnidiaeth yw’r trydydd sector mwyaf o ran allyriadau, ac mae’n gyfrifol am tua 13 y cant o allyriadau carbon yng Nghymru.
Mae’r galw am berchnogaeth a defnydd o gerbydau preifat yn parhau i gynyddu. Cerbydau preifat yw’r grym mwyaf o hyd ar gyfer teithiau ac i gludo nwyddau. Yn wir, mae 85 y cant o’r teithiau sy’n cael eu gwneud yng Nghymru yn digwydd mewn ceir, ac mae teithiau mewn bysiau ac ar y rheilffyrdd yn gyfrifol am tuag 8 y cant yr un. Cerdded yw’r modd uchaf a ddewiswyd ar gyfer y daith i ysgol gynradd, a theithio mewn bysiau yw’r uchaf ar y lefel uwchradd. Rhagwelir y bydd y galw am drafnidiaeth gyhoeddus a phreifat yn cynyddu’n sylweddol dros y 10 mlynedd nesaf. Mae'r rhagolygon yn dangos cynnydd o 150 y cant o leiaf yn y galw am y moddau trafnidiaeth gyhoeddus a cherbydau preifat erbyn 2030. Mae’r effaith bosibl ar ein hamgylchedd, ynghyd ag iechyd a lles pobl, yn golygu bod angen inni fireinio ein dulliau polisi sy'n ein galluogi i ymdrin yn well â’r heriau y mae angen inni roi sylw iddynt yn y degawd i ddod.
New responsibilities in relation to the registration of local bus services, licensing of taxis and private hire vehicles, and the setting up of the traffic commissioner's office here in Wales, are new realities, together with additional responsibilities for the management of the Welsh rail service, which is expected to take place early in 2018. So, our transport strategy not only needs to reflect these realities, but needs to be framed in the context of the United Kingdom's departure from the European Union, exploiting the opportunities to be gained through trade in the emerging global economy, and harnessing technological developments in the transport sector in developing ultra-low-emission vehicles, autonomous vehicles and other new technologies. We need to design tools that enable us to maximise these opportunities.
And so, I am pleased to announce that our new Welsh transport appraisal guidance will be published tomorrow and will better enable transport planners to develop and implement interventions that better meet the transport needs of people living in Wales. This guidance will be critical to the success of the three metro programmes, and delivery of key transport projects such as on the M4 and along the A55 corridor, and the A40 in west Wales. Taking all of these factors into account in developing a new Wales transport strategy, I am proposing a two-tier approach, comprising an overarching policy statement supported by a number of thematic policy statements. The overarching statement will set out our wider aims and objectives for the transport network in Wales. It will cover how we propose to take account of changes and, crucially, the wider Government policy agenda in relation to land use planning, public service delivery, the mitigation of and adaptation to climate change, and sustainable development.
I recognise that an ambitious transport strategy will require a radical change in land use policies, planning and service delivery, which is set out within the economic action plan. The target to decarbonise 80 per cent by 2050 may require a high level of ambition and will be dependent on the pathway the Welsh Government adopts to reach this target. This two-tier approach will allow us to adopt a more dynamic, responsive and progressive approach by bringing forward new policy statements or refining existing policies in the future to respond to emerging technologies and priorities.
I propose that the Wales transport strategy will be a more flexible approach to policy development and objective setting, focused on outcomes and able to be refined to reflect new environments and address emerging priorities, such as our desire to improve accessibility and inclusion on the public transport network. A year ago I promised to work with equality groups to develop outcome-focused objectives designed to improve accessibility and inclusion, and I am pleased to say that, today, I published a policy position statement, setting out six outcome-focused objectives to improve the accessibility and inclusivity of the public transport network here in Wales. These objectives have been developed with the help of organisations representing the interests of disabled people in Wales, and I am sure that they will make a positive contribution to advancing equality of opportunity for all people living in Wales. This policy position will provide one of the cornerstones of our new transport strategy. I am confident that the revised strategy, taken together with our new way of working to deliver sustainable transport that delivers for all people in Wales, will make a significant contribution to the fulfilment of our objectives for delivering prosperity for all.
Later this month I will be launching our update of the national transport finance plan, which was published in July 2015. The plan, whilst not a policy document, sets out how we propose to deliver the outcomes described in our Wales transport strategy. Following requests from the Economy, Infrastructure and Skills Committee, and their view on how frequently the plan should be updated, I have agreed with their recommendation of an annual review. This updated version of the national transport finance plan provides information on progress made since 2015, the new schemes that will appear in the programme for the next three years, and it also sets out the programme to be delivered, its costs and sources of funding. As is the case with the 2015 plan, the programme is an ambitious one and includes important interventions such as the roll-out of metro concepts in north-east Wales, in south-west Wales in Swansea bay, and the western Valleys. There is a clear shift also to undertaking smaller, more affordable interventions that can still achieve a big impact and target more communities, such as the pinch-point programme to tackle road congestion and improve bus service reliability.
Sustainable forms of transport are also prominent in our programme—targeting new railway stations, improvements to bus and rail services and promoting walking and cycling and integrated transport solutions. A new strategy, a refreshed transport appraisal toolkit and an annual delivery plan is a good platform to deliver a modern and sustainable transport system for Wales.
Mae cyfrifoldebau newydd o ran cofrestru gwasanaethau bysiau lleol, trwyddedu tacsis a cherbydau hurio preifat, a sefydlu swyddfa’r comisiynydd traffig yma yng Nghymru, yn realiti newydd, ynghyd â chyfrifoldebau ychwanegol i reoli gwasanaeth rheilffyrdd Cymru; disgwylir i hynny ddigwydd yn gynnar yn 2018. Felly, nid yn unig y mae angen i’n strategaeth drafnidiaeth adlewyrchu’r realiti hwn, ond mae angen ei fframio yng nghyd-destun y Deyrnas Unedig yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, a manteisio ar y cyfleoedd y gellir eu hennill drwy fasnachu yn yr economi fyd-eang newydd, a harneisio datblygiadau technolegol yn y sector trafnidiaeth wrth ddatblygu cerbydau ag allyriadau isel iawn, cerbydau ymreolus a thechnolegau newydd eraill. Mae angen inni gynllunio offer i’n galluogi i fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd hyn.
Ac felly, rwy’n falch o gyhoeddi y caiff ein canllawiau arfarnu newydd ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru eu cyhoeddi yfory; bydd y rhain yn ei gwneud yn haws i gynllunwyr trafnidiaeth ddatblygu a gweithredu ymyriadau sy'n diwallu anghenion trafnidiaeth pobl sy'n byw yng Nghymru yn well. Bydd y canllawiau hyn yn hollbwysig i lwyddiant y tair rhaglen metro, ac i gyflawni prosiectau trafnidiaeth allweddol megis ar yr M4 ac ar hyd coridor yr A55, a’r A40 yn y gorllewin. Rwy’n ystyried yr holl ffactorau hyn wrth ddatblygu strategaeth drafnidiaeth newydd Cymru, ac rwy’n cynnig dull dwy haen, sy'n cynnwys datganiad polisi cyffredinol wedi’i ategu gan nifer o ddatganiadau polisi thematig. Bydd y datganiad cyffredinol yn nodi ein nodau a'n hamcanion ehangach ar gyfer y rhwydwaith trafnidiaeth yng Nghymru. Bydd yn ymdrin â sut rydym yn bwriadu ystyried newidiadau ac, yn hollbwysig, agenda polisi ehangach y Llywodraeth o ran cynllunio defnyddio tir, cyflenwi gwasanaethau cyhoeddus, lliniaru newid yn yr hinsawdd ac addasu iddo a datblygu cynaliadwy.
Rwy’n cydnabod y bydd strategaeth drafnidiaeth uchelgeisiol yn golygu bod angen newid radical i bolisïau defnyddio tir, cynllunio a darparu gwasanaethau; mae’r cynllun gweithredu economaidd yn nodi hynny. Efallai y bydd angen llawer o uchelgais i daro’r targed i ddatgarboneiddio 80 y cant erbyn 2050, a bydd yn dibynnu ar y llwybr y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddilyn i gyrraedd y targed hwn. Bydd y dull dwy haen hwn yn caniatáu inni fabwysiadu dull mwy deinamig, ymatebol a blaengar drwy gyflwyno datganiadau polisi newydd neu fireinio polisïau presennol yn y dyfodol i ymateb i dechnolegau a blaenoriaethau newydd.
Rwy’n cynnig y bydd strategaeth trafnidiaeth Cymru yn agwedd fwy hyblyg at ddatblygu polisïau a gosod amcanion, gan ganolbwyntio ar ganlyniadau ac yn gallu cael ei mireinio i adlewyrchu amgylcheddau newydd a rhoi sylw i flaenoriaethau newydd, fel ein hawydd i wella hygyrchedd a chynhwysiant ar y rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus. Flwyddyn yn ôl addewais weithio gyda grwpiau cydraddoldeb i ddatblygu amcanion seiliedig ar ganlyniadau gyda’r bwriad o wella hygyrchedd a chynhwysiant, ac rwy’n falch o ddweud, heddiw, fy mod wedi cyhoeddi datganiad sefyllfa polisi, sy'n nodi chwe amcan seiliedig ar ganlyniadau er mwyn gwella hygyrchedd a chynhwysiant y rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus yma yng Nghymru. Cafodd yr amcanion hyn eu datblygu gyda chymorth sefydliadau sy'n cynrychioli buddiannau pobl anabl yng Nghymru, ac rwy’n siŵr y byddant yn cyfrannu’n gadarnhaol at hyrwyddo cyfle cyfartal i bawb sy'n byw yng Nghymru. Bydd y safbwynt polisi hwn yn un o gonglfeini ein strategaeth drafnidiaeth newydd. Rwy’n hyderus y bydd y strategaeth ddiwygiedig, ynghyd â’n ffordd newydd o weithio i ddarparu trafnidiaeth gynaliadwy sydd o fudd i holl bobl Cymru, yn cyfrannu’n sylweddol at gyflawni ein hamcanion o ddarparu ffyniant i bawb.
Yn ddiweddarach y mis hwn, byddaf yn lansio ein diweddariad am y cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2015. Mae'r cynllun, er nad yw’n ddogfen bolisi, yn nodi sut yr ydym yn cynnig cyflawni'r canlyniadau a ddisgrifir yn ein strategaeth drafnidiaeth Cymru. Yn dilyn ceisiadau gan Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, a’u barn am ba mor aml y dylid diweddaru'r cynllun, rwyf wedi cytuno â’u hargymhelliad o adolygiad blynyddol. Mae’r fersiwn hwn wedi'i ddiweddaru o'r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol yn darparu gwybodaeth am y cynnydd a wnaethpwyd ers 2015, y cynlluniau newydd a fydd yn ymddangos yn y rhaglen am y tair blynedd nesaf, ac mae hefyd yn amlinellu’r rhaglen a ddarperir, ei chostau a’i ffynonellau cyllid. Fel yn achos cynllun 2015, mae’r rhaglen yn un uchelgeisiol ac mae’n cynnwys ymyriadau pwysig fel cyflwyno'r cysyniadau metro yn y gogledd-ddwyrain, yn y de-orllewin ym Mae Abertawe ac yng ngorllewin y Cymoedd. Mae symudiad clir hefyd at ymgymryd ag ymyriadau llai, mwy fforddiadwy a fydd yn dal i allu cael effaith fawr a thargedu mwy o gymunedau, fel y rhaglen mannau cyfyng i ymdrin â thagfeydd ar y ffyrdd a gwella dibynadwyedd gwasanaethau bysiau.
Mae mathau cynaliadwy o drafnidiaeth yn amlwg yn ein rhaglen hefyd—targedu gorsafoedd rheilffordd newydd, gwella gwasanaethau bysiau a rheilffyrdd a hybu cerdded a beicio a datrysiadau trafnidiaeth integredig. Mae strategaeth newydd, pecyn arfarnu trafnidiaeth ar newydd wedd a chynllun cyflenwi blynyddol yn fan cychwyn da i ddarparu system drafnidiaeth fodern a chynaliadwy i Gymru.
Thank you. Russell George.
Diolch. Russell George.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Cabinet Secretary, can I broadly welcome the updating of the Welsh Government's Wales transport strategy? I think it's right that the strategy is updated to take account of both new powers and recent legislation. I also agree that seamless transport infrastructure is key to economic growth. Of course, for years we've had talk of the M4 relief road, and I'm a bit concerned about some scaling back on some commitments about improving connectivity in other parts of Wales, such as the A40 and the A55, so I hope the Cabinet Secretary can give some assurance that these vital improvements are to be considered as a priority as part of the new transport strategy.
I do have real concerns, though, that our traffic infrastructure is failing members of the public. The Cabinet Secretary heard my question to the First Minister this morning with regard to Arriva train services, and with regard to the Cambrian line. I'm also aware that the number of registered bus services operating in Wales has decreased dramatically in recent years. And the practical economic impact of our inadequate transport network is, of course, acute congestion, which costs Wales's drivers and communities billions every year. The current Wales and borders franchise is characterised by overcrowding and underinvestment—I'm aware of that from my own journeys on the network—a total of £2.1 million was cut, of course, from supported bus funding in 2015-16. That's a 11.3 per cent reduction. And any future Wales transport strategy must address these acute transport issues.
I welcome the publication of the policy position statement to improve the accessibility and inclusivity of the public transport network in Wales. However, I do have concerns as to whether we will achieve the legislative obligations: by 2020, all stations and trains must be fully accessible, and at present just 53 per cent of stations in Wales cater for full accessibility. As the Arriva Trains franchise of course comes to an end next year, there's no legal obligation on them to deliver these improvements, so my question is: is Wales on track to deliver these improvements, and to deliver these important legislative demands to ensure that disabled people across Wales have full accessibility access to the rail network?
You also made reference to the traffic commissioner's office in Wales in your statement. The commissioner did tell the Economy, Infrastructure and Skills Committee just a few weeks ago that he doesn't even have an office or staff. So, as you have mentioned his office in your statement, I wonder if you could offer any support in that area.
You also note the increase in demand for private vehicles and the challenges that will pose as a result of new carbon reduction legislation. Therefore, can I ask what plans the Welsh Government has to develop a network of electric vehicle charging points across Wales, as part of this new transport strategy, to ensure that our country is obviously fit for the future? I would remind you that you have previously informed me that you don't have any immediate plans to use public funds for electric vehicle infrastructure. As far as I can gather, the Welsh Government doesn't currently have a policy in place on this issue. So, given, of course, the UK Government's announcement stating its wishes to phase out diesel cars by 2040, I would ask if you could perhaps change your position in this regard. I'd welcome any change in attitude from the Welsh Government through this transport strategy, so we can meet obligations under the Environment (Wales) Act 2016 and Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. I would be grateful if you could comment on that.
I am pleased that you will be updating the national transport finance plan on an annual basis. I very much welcome that. And I have avoided, Deputy Presiding Officer, saying the words 'And finally' this time. [Laughter.]
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i roi croeso cyffredinol i ddiweddaru strategaeth trafnidiaeth Cymru Llywodraeth Cymru? Rwy’n meddwl ei bod yn briodol i ddiweddaru’r strategaeth er mwyn ystyried pwerau newydd a deddfwriaeth ddiweddar. Rwyf hefyd yn cytuno bod seilwaith trafnidiaeth di-dor yn allweddol i dwf economaidd. Wrth gwrs, ers blynyddoedd rydym ni wedi clywed sôn am ffordd liniaru'r M4, ac rwyf i braidd yn bryderus am ychydig o droi’n ôl ar rai ymrwymiadau ynghylch gwella cysylltedd mewn rhannau eraill o Gymru, fel yr A40 a'r A55, felly rwy’n gobeithio y gall Ysgrifennydd y Cabinet roi rhywfaint o sicrwydd y caiff y gwelliannau hanfodol hyn eu hystyried yn flaenoriaeth fel rhan o’r strategaeth drafnidiaeth newydd.
Mae gennyf i bryderon go iawn, fodd bynnag, bod ein seilwaith traffig yn siomi aelodau o'r cyhoedd. Clywodd Ysgrifennydd y Cabinet fy nghwestiwn i'r Prif Weinidog y bore yma ynglŷn â gwasanaethau trenau Arriva, ac ynglŷn â’r llinell Cambria. Rwyf i hefyd yn gwybod bod nifer y gwasanaethau bysiau cofrestredig sy'n gweithredu yng Nghymru wedi gostwng yn ddramatig yn y blynyddoedd diwethaf. Ac wrth gwrs, effaith economaidd ymarferol ein rhwydwaith trafnidiaeth annigonol yw tagfeydd difrifol, sy'n costio biliynau i yrwyr a chymunedau Cymru bob blwyddyn. Nodweddir masnachfraint bresennol Cymru a'r gororau gan orlenwi a thanfuddsoddi—rwy’n gwybod hynny o fy nheithiau fy hun ar y rhwydwaith—cafodd cyfanswm o £2.1 miliwn ei dorri, wrth gwrs, o gyllid bysiau gyda chymorth yn 2015-16. Mae hynny'n ostyngiad o 11.3 y cant. A rhaid i unrhyw strategaeth trafnidiaeth Cymru yn y dyfodol ymdrin â'r materion trafnidiaeth acíwt hyn.
Rwy’n croesawu cyhoeddi’r datganiad sefyllfa polisi i wella hygyrchedd a chynwysoldeb y rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru. Fodd bynnag, mae gennyf bryderon ynghylch a fyddwn ni'n cyflawni'r rhwymedigaethau deddfwriaethol: erbyn 2020, mae'n rhaid i bob gorsaf a phob trên fod yn gwbl hygyrch, ac ar hyn o bryd dim ond 53 y cant o orsafoedd Cymru sy’n darparu hygyrchedd llawn. Gan fod masnachfraint Trenau Arriva wrth gwrs yn dod i ben y flwyddyn nesaf, does dim rhwymedigaeth gyfreithiol arnyn nhw i gyflawni'r gwelliannau hyn, felly fy nghwestiwn i yw: a yw Cymru ar y trywydd iawn i gyflawni'r gwelliannau hyn, ac i gyflawni’r gofynion deddfwriaethol pwysig hyn i sicrhau bod gan bobl anabl ledled Cymru fynediad cwbl hygyrch i'r rhwydwaith rheilffyrdd?
Gwnaethoch chi hefyd gyfeiriad at swyddfa’r comisiynydd traffig yng Nghymru yn eich datganiad. Dywedodd y Comisiynydd wrth Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau rai wythnosau'n ôl nad oes ganddo swyddfa na staff hyd yn oed. Felly, gan eich bod wedi sôn am ei swyddfa yn eich datganiad, tybed a allech chi gynnig unrhyw gymorth yn y maes hwnnw.
Rydych chi hefyd yn nodi’r cynnydd yn y galw am gerbydau preifat a'r heriau y bydd hynny’n eu hachosi o ganlyniad i ddeddfwriaeth newydd ar gyfer lleihau allyriadau carbon. Felly, a gaf i ofyn pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ddatblygu rhwydwaith o fannau gwefru cerbydau trydan ledled Cymru, fel rhan o’r strategaeth drafnidiaeth newydd hon, i sicrhau bod ein gwlad yn amlwg yn addas ar gyfer y dyfodol? Hoffwn i eich atgoffa eich bod wedi dweud wrthyf o'r blaen nad oes gennych unrhyw gynlluniau uniongyrchol i ddefnyddio arian cyhoeddus ar gyfer seilwaith cerbydau trydan. Cyn belled ag y gallaf i ei ddeall, nid oes gan lywodraeth Cymru unrhyw bolisi ar waith ar hyn o bryd ar y mater hwn. Felly, o ystyried, wrth gwrs, cyhoeddiad Llywodraeth y DU yn nodi eu dymuniadau i gael gwared yn raddol ar geir diesel erbyn 2040, rwy'n gofyn a allech chi efallai newid eich safbwynt yn hyn o beth. Byddwn yn croesawu unrhyw newid agwedd gan Lywodraeth Cymru drwy’r strategaeth drafnidiaeth hon, fel y gallwn fodloni rhwymedigaethau o dan Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 a Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech wneud sylw ar hynny.
Rwy’n falch y byddwch yn diweddaru’r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol yn flynyddol. Rwy’n croesawu hynny'n fawr. Ac rwyf wedi osgoi, Dirprwy Lywydd, dweud y geiriau 'Ac yn olaf' y tro hwn. [Chwerthin.]
You're very good. You get a star for learning very quickly. [Laughter.] Cabinet Secretary.
Rydych chi'n dda iawn. Cewch chi seren am ddysgu’n gyflym iawn. [Chwerthin.] Ysgrifennydd y Cabinet.
Can I thank Russell George for his questions and the fact that he broadly welcomes the announcements that I've made today? The new strategy is being revisited, of course, during a period of immense technological change, change in terms of legislation, change in terms of powers, and change in terms of the way that people connect with one another across Wales and across the UK. But I can assure the Member that I am determined that there is to be no scaling back of investments on the A40 or the A55—quite the opposite. Recently, I published a resilience study concerning the latter of those trunk roads and the resilience study outlines interventions over the short, medium and long term, if we are to upgrade the A55 and ensure that it continues to become an expressway for the north of our country.
I think it's essential that we better connect the whole of Wales. The Member did outline some of the creaks that are currently affecting the rail services across Wales, and also some of the congestion challenges that are affecting many communities and many trunk roads across Wales. The pinch-point programme is designed to address not just known pinch points in congestion affecting roads, but also congestion affecting bus services as well. I think one of the most important factors that determines whether people travel by bus or not is whether they know they can get to or from their chosen places, destinations and departure places in time and on a reliable and punctual service. So, resolving congestion is absolutely essential, and the pinch-point programme is designed to do just that.
Of course, in terms of rail problems, which have been quite clear this week, it does not help that historically Wales has been under funded so badly in terms of the infrastructure in our rail network. Whilst Arriva Trains Wales and Network Rail have endeavoured to do the best that they can in terms of ensuring that tracks remain clear, the problems that we face are not just exclusive to Wales, and services affected once they cross the border have an impact on journey reliability and punctuality when they depart from or arrive in Wales. So, we need an investment not just in Wales—greater investment in our rail infrastructure in Wales—but also right across the borders area as well. That is something that we've demanded of UK Government for many years.
In terms of bus services, they're set to de reformed with detailed proposals coming forward in the spring of next year as a consequence of the consultations that have already taken place and that are currently taking place as well. With regard to the obligations that must be met by 2020 concerning disabled access, well, the Welsh Government has been funding a number of stations to ensure that they are compliant with the regulations that have to be met in 2020. We've provided additional investment as part of the national station improvement programme to improve railway stations' accessibility, and, of course, as part of the roll-out of the south-east Wales metro programme. But, in addition to that, we have made it very clear to those who are bidding for the next rail franchise that their obligation to disabled and people of limited mobility must stand by 2020, and that the rolling stock must be adequately equipped with all of the provisions necessary for those requirements to be met.
With regard to the transport commissioner, I had the pleasure of meeting with him recently, and I think it would be fair to say that rather than outline any support that may be forthcoming from Welsh Government, our position is one of responding to any requests from the commissioner. But, certainly, if any requests for support are forthcoming, then I will consider them very, very sympathetically.
And in terms of electric vehicle charging points, as a consequence of the budget deal reached with Plaid Cymru, I'm very pleased to say that a significant sum of money is being made available for the provision of charging points across Wales. We're currently conducting some work examining where there is the greatest degree of market failure. So far we've found that along the A55 and the M4 the provision of electric charging points is adequate. However, in-between the M4 and the A55 there are precious few, so we wish to resolve that entire section of north from the M4 and south from the A55, and ensure that people are able to drive between the north and the south and across the middle of Wales without the worry of whether they will be able to use an electric vehicle charging point. We're also looking at whether they should be installed at sites such as Cadw monuments, where there are visitor experiences to be had, at hospitals and also, Deputy Presiding Officer, at major employment sites. This work is being taken forward by officials in my department and also under the leadership of Lesley Griffiths, and we hope to begin installing electric vehicle charging points in the next 12 months. We are determined to ensure that Wales does not miss out on UK Government support either, and that's why we've been encouraging local authorities to bid for electric vehicle charging point resource, but it's also why we're going to continue to put pressure on all stakeholders in Wales to embrace new vehicle technology and to make sure that our infrastructure is fit for the twenty-first century.
A gaf i ddiolch i Russell George am ei gwestiynau a'r ffaith ei fod yn gyffredinol yn croesawu’r cyhoeddiadau yr wyf wedi’u gwneud heddiw? Rydym ni'n ailystyried y strategaeth newydd, wrth gwrs, yn ystod cyfnod o newid technolegol aruthrol, newid o ran deddfwriaeth, newid o ran pwerau, a newid o ran sut y mae pobl yn cysylltu â'i gilydd ar draws Cymru ac ar draws y DU. Ond gallaf i sicrhau'r Aelod fy mod yn benderfynol na fydd unrhyw leihad yn y buddsoddiadau ar yr A40 na’r A55—i'r gwrthwyneb. Yn ddiweddar, cyhoeddais astudiaeth gwydnwch ynghylch yr olaf o'r cefnffyrdd hynny ac mae’r astudiaeth gwydnwch yn amlinellu ymyriadau dros y tymor byr, canolig a hir, os ydym ni am uwchraddio'r A55 a sicrhau ei bod yn dal i fod yn brif ffordd ar gyfer gogledd ein gwlad.
Rwy’n meddwl ei bod yn hanfodol ein bod yn cysylltu Cymru gyfan yn well. Amlinellodd yr Aelod rai o'r rhaniadau sy’n effeithio ar y gwasanaethau rheilffyrdd ledled Cymru ar hyn o bryd, ynghyd â rhai o'r heriau â thagfeydd sy'n effeithio ar lawer o gymunedau a llawer o gefnffyrdd ledled Cymru. Bwriad y rhaglen mannau cyfyng yw ymdrin nid yn unig â’r mannau cyfyng hysbys sy'n achosi tagfeydd sy'n effeithio ar ffyrdd, ond hefyd tagfeydd sy'n effeithio ar wasanaethau bysiau hefyd. Rwy’n meddwl mai un o'r ffactorau pwysicaf wrth i bobl benderfynu teithio ar y bws ai peidio yw pa un a ydyn nhw'n gwybod y gallan nhw deithio i’r lleoedd, y cyrchfannau a’r mannau ymadael dan sylw ac oddi yno mewn pryd ac ar wasanaeth dibynadwy a phrydlon. Felly, mae datrys tagfeydd yn gwbl hanfodol, ac mae'r rhaglen mannau cyfyng wedi'i chynllunio i wneud hynny.
Wrth gwrs, o ran problemau â’r rheilffyrdd, sydd wedi bod yn glir iawn yr wythnos hon, nid yw'n helpu bod Cymru yn hanesyddol wedi cael ei thanariannu mor wael o ran y seilwaith yn ein rhwydwaith rheilffyrdd. Er bod Trenau Arriva Cymru a Network Rail wedi ceisio gwneud eu gorau o ran sicrhau bod y traciau’n aros yn glir, nid yw'r problemau a wynebwn yn unigryw i Gymru, ac os yw hyn yn effeithio ar wasanaethau wrth iddynt groesi’r ffin, mae hynny’n effeithio ar ddibynadwyedd a phrydlondeb y teithiau pan fyddan nhw'n gadael Cymru neu’n cyrraedd yma. Felly, mae angen inni fuddsoddi nid yn unig yng Nghymru—mwy o fuddsoddi yn ein seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru—ond ar draws ardal y gororau hefyd. Mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni wedi gofyn amdano gan Lywodraeth y DU ers blynyddoedd lawer.
O ran gwasanaethau bysiau, maen nhw ar fin cael eu diwygio a bydd cynigion manwl yn cael eu cynnig yng ngwanwyn y flwyddyn nesaf o ganlyniad i’r ymgynghoriadau sydd eisoes wedi digwydd a rhai sy’n dal i ddigwydd hefyd. O ran y rhwymedigaethau y mae'n rhaid eu bodloni erbyn 2020 o ran mynediad i bobl anabl, wel, mae Llywodraeth Cymru wedi ariannu nifer o orsafoedd i sicrhau eu bod yn cydymffurfio â’r rheoliadau y mae’n rhaid eu bodloni yn 2020. Rydym wedi darparu buddsoddiad ychwanegol fel rhan o'r rhaglen genedlaethol i wella hygyrchedd gorsafoedd rheilffordd, ac, wrth gwrs, fel rhan o'r broses o gyflwyno rhaglen metro’r de-ddwyrain. Ond, yn ogystal â hynny, rydym wedi ei gwneud yn glir iawn i'r rheini sy’n gwneud cais am y fasnachfraint rheilffyrdd nesaf bod yn rhaid i’w rhwymedigaeth i bobl anabl a phobl â symudedd cyfyngedig sefyll erbyn 2020, a bod yn rhaid i'r cerbydau fod wedi’u paratoi'n ddigonol â’r holl ddarpariaethau sydd eu hangen er mwyn bodloni’r gofynion hynny.
O ran y comisiynydd trafnidiaeth, cefais y pleser o gyfarfod ag ef yn ddiweddar, ac rwy’n meddwl y byddai'n deg dweud, yn hytrach nag amlinellu unrhyw gefnogaeth a allai fod ar ei ffordd gan Lywodraeth Cymru, mai ein safbwynt yw y byddwn ni'n ymateb i unrhyw geisiadau gan y Comisiynydd. Ond, yn sicr, os cawn ni unrhyw geisiadau am gymorth, byddaf yn eu hystyried â llawer iawn o gydymdeimlad.
Ac o ran mannau gwefru cerbydau trydan, o ganlyniad i'r fargen ar y gyllideb â Phlaid Cymru, rwy’n falch iawn o ddweud y bydd swm sylweddol o arian ar gael i ddarparu mannau gwefru ledled Cymru. Rydym ar hyn o bryd yn cynnal gwaith i archwilio ble mae’r methiant mwyaf yn y farchnad. Hyd yn hyn, rydym ni wedi canfod bod darpariaeth mannau gwefru trydan ar hyd yr A55 a'r M4 yn ddigonol. Fodd bynnag, rhwng yr M4 a'r A55, ychydig iawn sydd, felly hoffem ddatrys y rhan gyfan honno i’r gogledd i'r M4 ac i'r de i'r A55, a sicrhau bod pobl yn gallu gyrru rhwng y gogledd a'r de ac ar draws y canolbarth heb boeni a fyddan nhw'n gallu defnyddio man gwefru cerbydau trydan. Rydym ni hefyd yn ystyried a ddylid eu gosod ar safleoedd fel henebion Cadw, lle mae profiadau i ymwelwyr ar gael, mewn ysbytai ac hefyd, Dirprwy Lywydd, ar safleoedd cyflogaeth mawr. Mae swyddogion yn bwrw ymlaen â’r gwaith hwn yn fy adran i ac hefyd o dan arweiniad Lesley Griffiths, ac rydym yn gobeithio dechrau gosod mannau gwefru cerbydau trydan yn y 12 mis nesaf. Rydym yn benderfynol o sicrhau na wnaiff Cymru golli allan ar gymorth gan Lywodraeth y DU ychwaith, a dyna pam yr ydym wedi bod yn annog awdurdodau lleol i wneud cais am adnoddau mannau gwefru cerbydau trydan, ond dyna hefyd pam yr ydym yn mynd i barhau i roi pwysau ar yr holl randdeiliaid yng Nghymru i groesawu technoleg cerbydau newydd ac i wneud yn siŵr bod ein seilwaith yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain.
It's always a pleasure to have statements from the Cabinet Secretary, but—there is a 'but' here—I have to say I'm confused here and slightly disappointed, because what we had from the Cabinet Secretary—correct me if I'm wrong, by all means—was a statement about a one-policy-position statement that he has made today, Welsh transport appraisal guidance that he's going to publish tomorrow, a national transport finance plan that he's going to publish later in the month, and a transport strategy that will arrive at some point in the distant future maybe. And, you know, it's not good enough. We've had Assembly Members saying today, quite rightly in my view, that there isn't enough time in the day. Well, surely, what we want from Government is actually a statement about actual published documents that we scrutinise. We don't want a running commentary or hints about the future shape of policy—we need to see the documents themselves.
So, can I ask him in relation to the national transport finance plan, which he says is going to be published by the end of the month, will we have a future opportunity to have a statement so that we can actually respond, rather than talking about—? All we know now is there's going to be one published by the end of the month. How are we supposed to respond to that? Can he tell us, actually—maybe he can tell us—a little bit about what are the changes? What's the direction of travel—no pun intended—in that strategy?
In terms of the Welsh transport strategy overall, can he at least give us a sense—more than what he's told us—about some of the broad parameters, things that are very, very important to my party, for example? At the heart of the original Welsh transport strategy was the importance of north-south connection and, unfortunately, in the revision in 2013 and certainly ever since then, that has been quietly forgotten about, and instead of a transport policy that is about the cohesion of Wales as a nation, it's our adhesion to the nation next door, with all the emphasis going on west-east connections. That's the kind of thing where we really need to see the transport strategy itself, Cabinet Secretary, if we're going to be able to do our job of scrutinising you.
Mae bob amser yn bleser cael datganiadau gan Ysgrifennydd y Cabinet, ond—mae 'ond' yma—rhaid imi ddweud fy mod yn ddryslyd yma ac ychydig yn siomedig, oherwydd yr hyn a gawsom gan Ysgrifennydd y Cabinet—cywirwch fi os ydw i'n anghywir, ar bob cyfrif—oedd datganiad ynghylch datganiad sefyllfa-un-polisi y mae wedi’i wneud heddiw, canllawiau arfarnu trafnidiaeth Cymru y mae’n mynd i’w cyhoeddi yfory, cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol y bydd yn ei gyhoeddi’n ddiweddarach yn y mis, a strategaeth trafnidiaeth a fydd yn cyrraedd rywbryd yn y dyfodol pell efallai. Ac, wyddoch chi, nid yw hynny'n ddigon da. Mae rhai Aelodau Cynulliad wedi dweud heddiw, yn gwbl briodol yn fy marn i, nad oes digon o amser yn y dydd. Wel, does bosib, yr hyn yr ydym ni ei eisiau mewn gwirionedd gan y Llywodraeth yw datganiad am ddogfennau sydd wedi’u cyhoeddi y gallwn ni graffu arnyn nhw. Nid rhyw sylwebaeth neu awgrymiadau ynghylch ffurf polisi yn y dyfodol—mae angen inni weld y dogfennau eu hunain.
Felly, a gaf i ofyn iddo ynglŷn â’r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol, y mae’n dweud y caiff ei gyhoeddi erbyn diwedd y mis, a gawn ni gyfle yn y dyfodol i gael datganiad fel y gallwn ymateb mewn gwirionedd, yn hytrach na sôn am—? Y cyfan yr ydym ni'n ei wybod nawr yw y caiff un ei gyhoeddi erbyn diwedd y mis. Sut ydym ni i fod i ymateb i hynny? A yw'n gallu dweud wrthym ni, mewn gwirionedd—efallai y gall ddweud wrthym ni—ychydig ynghylch beth yw'r newidiadau? Beth yw’r cyfeiriad teithio—heb chwarae ar eiriau—yn y strategaeth honno?
O ran strategaeth trafnidiaeth Cymru yn gyffredinol, a all o leiaf roi syniad inni—mwy nag y mae wedi’i ddweud wrthym ni—am rai o'r paramedrau bras, pethau sy'n bwysig iawn, iawn i'm plaid i, er enghraifft? Roedd pwysigrwydd y cysylltiad rhwng y gogledd a'r de yn ganolog i’r strategaeth trafnidiaeth Cymru wreiddiol ac, yn anffodus, yn y diwygiad yn 2013, ac yn sicr byth ers hynny, mae hynny wedi cael ei anghofio’n dawel, ac yn hytrach na pholisi trafnidiaeth sy’n ymwneud â chydlynu Cymru fel cenedl, mae'n ymwneud â’n glynu at y genedl drws nesaf, gyda’r pwyslais i gyd ar gysylltiadau dwyrain-gorllewin. Dyna'r math o beth lle mae gwir angen inni weld y strategaeth trafnidiaeth ei hun, Ysgrifennydd y Cabinet, er mwyn gallu gwneud ein gwaith o graffu arnoch.
Few Members in this Chamber describe hearing my statements as a great pleasure, but I'm pleased that that is the way they are received by Adam Price. I would say that I find it bizarre that he's suggesting that there should be less scrutiny of the work that I and my officials do. I think the update today provides a valuable opportunity to scrutinise an important document and important policy position. Actually, saying that this doesn't matter is nothing more than an insult to those young people from Whizz-Kidz who brought forward an important petition regarding this very significant piece of work. There are people the length and breadth of Wales who often lack a voice, but nonetheless require strong representation. Disabled people require Government to operate in a way that gives them more connective opportunities.
I think it's absolutely right that I bring forward this policy statement today. Whilst, yes, there are indications of the work that is to come, I can also give a guarantee to the Member that there will be further opportunities to scrutinise me on the national transport finance plan, on the strategy, on WelTAG 17, and on the vision for the metro in the north-east of Wales. With regard to the connectivity of Wales north-south, west-east, I don't know why the Member and his colleagues are often het up on one or the other of these taking priority. It's absolutely essential that we better connect Wales west to east, east to west, north to south, south to north and diagonally in between.
Ychydig iawn o Aelodau yn y Siambr hon sy’n disgrifio clywed fy natganiadau fel pleser mawr, ond rwy’n falch mai dyna sut y mae Adam Price yn ymateb iddyn nhw. Byddwn i'n dweud fy mod yn ei gweld yn rhyfeddol ei fod yn awgrymu y dylai fod llai o graffu ar fy ngwaith i a gwaith fy swyddogion. Rwy’n meddwl bod y diweddariad heddiw’n rhoi cyfle gwerthfawr i graffu ar ddogfen bwysig a safbwynt polisi pwysig. A dweud y gwir, mae dweud nad yw hyn yn bwysig yn sarhad llwyr i’r bobl ifanc hynny o Whizz-Kidz sydd wedi cyflwyno deiseb bwysig ynghylch y darn sylweddol hwn o waith. Mae yna bobl ar hyd a lled Cymru, sydd yn aml heb lais, ond serch hynny mae angen cynrychiolaeth gref arnynt. Mae ar bobl anabl angen i’r Llywodraeth weithredu mewn ffordd sy'n rhoi mwy o gyfleoedd cysylltiol iddynt.
Rwy’n meddwl ei bod yn gwbl briodol fy mod yn cyflwyno’r datganiad polisi hwn heddiw. Er bod, oes, arwyddion o’r gwaith sydd i ddod, gallaf hefyd roi sicrwydd i'r Aelod y bydd rhagor o gyfleoedd i graffu arnaf i ar y cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol, ar y strategaeth, ar WelTAG 17, ac ar y weledigaeth ar gyfer y metro yn y gogledd-ddwyrain. O ran cysylltiadau gogledd-de, gorllewin-dwyrain yng Nghymru, dwi ddim yn gwybod pam mae’r Aelod a'i gydweithwyr yn aml yn cynhyrfu ynglŷn â blaenoriaethu un neu'r llall o’r rhain. Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn cysylltu Cymru yn well o’r gorllewin i’r dwyrain, o’r dwyrain i'r gorllewin, o’r gogledd i'r de, o’r de i'r gogledd ac yn lletraws hefyd.
Cabinet Secretary, I do hope that the appraisal guidance to be published tomorrow isn't just going to be a revisit because it seems to me that, after 10 years, we really do need a complete rewrite of the transport strategy. Because, one of the key goals of the 2008 strategy was that there would be modal shift to public transport: park and ride, walking and cycling. We simply haven't seen that. I am somewhat alarmed by the sentence in your statement that says,
'Forecasts show increased demand of at least 150% for public transport and private vehicle modes by 2030.'
This seems to be a neutral statement, you know, standing by it. Are we not going to do anything about that? We absolutely, in my view, have to do something about getting that modal shift that was promised in 2008 that has failed to be delivered. Otherwise the Welsh Government will end up in court because of the illegal levels of air pollution that my constituents are suffering.
So, are we going to passively continue to pander to the car lobby, who will undoubtedly continue to demand a free lunch, asking the taxpayer to pay for more and more roads, which they refuse to pay for, while people who rely on public transport continue to see increase after increase in the amount they have to pay to travel by it? That is the explanation why people continue to use cars in order to get to work. This is not an efficient use of their time; it's because they simply don't have affordable, integrated public transport that is reliable and will get them there on time.
What I want to know is: will this radical change of land-use planning that you referred to mean we won't see any more out-of-town shopping centres, which artificially drive up car journeys and bleed town centres and local economies of Welsh pounds? And will this radical change of land-use planning mean we won't allow private house builders to develop large housing estates on greenfield sites, unless they are connected to the metro or other substantial public transport? Because, that is what we need if we are going to really meet our climate change obligations; not simply standing by and allowing more and more car journeys to drown out all the public transport journeys that were previously there before.
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n gobeithio y bydd y canllawiau gwerthuso a gyhoeddir yfory’n fwy nag adolygiad oherwydd mae'n ymddangos i mi, ar ôl 10 mlynedd, bod gwir angen inni ailysgrifennu'r strategaeth drafnidiaeth yn llwyr. Oherwydd, un o nodau allweddol strategaeth 2008 oedd y byddai newid moddol i drafnidiaeth gyhoeddus: parcio a theithio, cerdded a beicio. Nid ydym ni wedi gweld hynny. Rwyf wedi fy mrawychu braidd gan y frawddeg yn eich datganiad sy'n dweud,
'Mae rhagolygon yn dangos cynnydd yn y galw o 150% o leiaf am foddau trafnidiaeth gyhoeddus a cherbydau preifat erbyn 2030.'
Mae hwn yn edrych fel datganiad niwtral, wyddoch chi, a’ch bod yn segur. Onid ydyn ni’n mynd i wneud rhywbeth am hynny? Yn sicr, yn fy marn i, rhaid inni wneud rhywbeth i sicrhau’r newid moddol hwnnw a addawyd yn 2008 ond nad yw wedi digwydd. Fel arall bydd Llywodraeth Cymru yn y llys yn y pen draw oherwydd y lefelau anghyfreithlon o lygredd aer y mae fy etholwyr yn eu dioddef.
Felly, a ydym yn mynd i barhau i foddio’r lobi ceir yn oddefol, a fydd yn ddi-os yn parhau i fynnu cinio am ddim, a gofyn i drethdalwyr dalu am fwy a mwy o ffyrdd, ac yn gwrthod talu amdanynt eu hunain, tra bo pobl sy'n dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus yn parhau i weld cynnydd ar ôl cynnydd yn y swm y mae’n rhaid iddyn nhw ei dalu i deithio arni? Dyna’r esboniad pam mae pobl yn dal i ddefnyddio ceir i fynd i’r gwaith. Nid mater o ddefnyddio amser yn effeithlon ydyw; mae'n digwydd oherwydd nad oes ganddyn nhw drafnidiaeth gyhoeddus fforddiadwy ac integredig sy’n ddibynadwy ac yn eu cludo yno mewn pryd.
Yr hyn yr wyf i am ei wybod yw: a fydd y newid radical hwn i gynllunio defnydd tir y gwnaethoch chi gyfeirio ato’n golygu na fyddwn ni'n gweld dim mwy o ganolfannau siopa ar gyrion trefi, sy’n cynyddu teithiau mewn ceir yn artiffisial ac yn achosi i ganol trefi ac economïau lleol golli punnoedd o Gymru? Ac a fydd y newid radical hwn i gynllunio defnydd tir yn golygu na fyddwn yn caniatáu i adeiladwyr tai preifat ddatblygu ystadau tai mawr ar safleoedd tir glas, oni bai bod ganddynt gysylltiad â’r metro neu drafnidiaeth gyhoeddus sylweddol arall? Oherwydd dyna beth sydd ei angen os ydym ni wir yn mynd i gyflawni ein rhwymedigaethau newid hinsawdd; nid bod yn segur a chaniatáu i fwy a mwy o deithiau mewn ceir foddi'r holl deithiau trafnidiaeth gyhoeddus a arferai fod yno cynt.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I'd agree with the Member's assertion that we need to ensure that the investment in the metros in the south, the north and potentially in the Swansea bay and western valleys leads to more homes, more services and more businesses being located around hubs and around station developments. It's absolutely essential that we take this once-in-a-generation opportunity of infrastructure—huge infrastructure investment—to develop communities that are more cohesive, better connected and which encourage a shift in the modes of transport that are utilised by citizens.
I'd just like to take up the issue of demand for public and private transport. With the likely roll-out of autonomous and connected vehicles in years to come, it's likely that ownership of vehicles will reduce. It is also entirely probable that demand for autonomous vehicles will be greater than for driven vehicles. As a consequence of ownership dropping, vehicles will be on the road more regularly and they will become, in all likelihood, more accessible as well. That means that we have to design the infrastructure in such a way as to ensure that people are connected, whether it's by public transport or by autonomous private vehicle. But, also, there's something in between, which is essentially community transport and also urban transport, which sits in between traditional forms of public transport, such as buses and trains, and taxis, and they could be autonomous or semi-autonomous minibuses as well.331
There is a whole raft of interventions that could be planned and utilised, particularly in urban areas, and I think this is an exciting time. It requires the most creative and determined people to drive the sort of change that will benefit not just individuals, but also the economy and the environment. I can assure the Member that WelTAG 17 is something that is a departure from the past. It's a departure because we designed this and developed this hand in hand with the future generations commissioner, and tomorrow I hope that Members will be able to be reassured that WelTAG 17 is a distinctly different set of guidance proposals than currently exists.
Rwy'n cytuno â honiad yr Aelod bod angen inni sicrhau bod y buddsoddiad yn y metros yn y de, y gogledd, ac o bosibl ym mae Abertawe a gorllewin y Cymoedd yn arwain at sefyllfa lle mae mwy o gartrefi, mwy o wasanaethau a mwy o fusnesau wedi’u lleoli o gwmpas canolfannau ac o gwmpas datblygiadau gorsafoedd. Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn cymryd y cyfle unwaith mewn cenhedlaeth hwn i’n seilwaith—buddsoddiad seilwaith enfawr—i ddatblygu cymunedau sy'n fwy cydlynol, sydd wedi’u cysylltu’n well ac sy'n annog newid yn y dulliau trafnidiaeth a ddefnyddir gan ddinasyddion.
Hoffwn sôn am fater y galw am drafnidiaeth gyhoeddus a phreifat. Mae’n debygol y caiff cerbydau awtonomaidd a cherbydau cysylltiedig eu cyflwyno mewn blynyddoedd i ddod, ac felly mae’n debygol y bydd perchnogaeth ar gerbydau yn lleihau. Mae hefyd yn hollol debygol y bydd y galw am gerbydau awtonomaidd yn fwy na’r galw am gerbydau i’w gyrru. O ganlyniad i lai o berchnogaeth, bydd cerbydau ar y ffordd yn fwy rheolaidd a byddan nhw, yn ôl pob tebyg, yn fwy hygyrch hefyd. Mae hynny'n golygu bod yn rhaid inni gynllunio'r seilwaith mewn ffordd sy'n sicrhau bod pobl wedi’u cysylltu, boed hynny drwy drafnidiaeth gyhoeddus neu gerbydau preifat awtonomaidd. Ond, hefyd, mae yna rywbeth rhwng y ddau, sef yn y bôn trafnidiaeth gymunedol a thrafnidiaeth drefol hefyd, sydd rhwng ffurfiau traddodiadol o drafnidiaeth gyhoeddus, fel bysiau a threnau, a thacsis, a gallai’r rhain fod yn fysiau mini awtonomaidd neu led-awtonomaidd hefyd.
Mae llu o ymyriadau y gellid eu cynllunio a'u defnyddio, yn enwedig mewn ardaloedd trefol, ac rwy’n credu bod hwn yn gyfnod cyffrous. Mae angen y bobl fwyaf creadigol a phenderfynol i greu’r math o newid a fydd o fudd nid yn unig i unigolion, ond hefyd i'r economi a'r amgylchedd. Gallaf i sicrhau'r Aelod bod WelTAG 17 yn rhywbeth sy'n wahanol i’r gorffennol. Mae'n wahanol oherwydd rydym ni wedi cynllunio hyn a datblygu hyn law yn llaw â'r comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, ac yfory, rwy'n gobeithio gallu rhoi sicrwydd i’r Aelodau bod WelTAG 17 yn gyfres wahanol o gynigion canllawiau i’r rhai sy'n bodoli ar hyn o bryd.
Can I thank the Cabinet Secretary for his updated statement? We all acknowledge that transport, in whatever form, is essential for most aspects of daily life. It provides opportunities for people to gain access to jobs, leisure and social activities, as well as vital services, including health and education. It is crucial as a driver of economic prosperity, connecting businesses with their customers and their suppliers. It can also have a profound effect on the environment, communities and even our health. The accessibility and availability of transport can influence where people live and work, their leisure activities and their opportunities to interact with friends, family and the wider community.
Does the Cabinet Secretary believe that the financial support afforded to bus companies is adequate enough for them to deliver their obligations in this sector? The lack of good transport links causes congestion, which costs the economy millions of pounds each year, which is why improved transport links and reliability are consistently cited by Welsh business as one of its top priorities. There are also growing concerns about the impact transport has on our health and well-being. We note here the legislation and initiatives, such as active travel, which have been brought forward by the Welsh Government with very laudable aims. But does the Cabinet Secretary believe that enough is being done to promote active travel, given its potential to ease the—I'm sorry, I've lost the word; I really have lost the word this time—'congestion' is the word I'm looking for—[Laughter.]—congestion in both our cities and our towns?
Wales needs a transport system that reflects our country's distinct geographical and historic nature. The traditional industries such as coal and steel meant travel was limited for much of the population, with many being able to walk to work. The decline of these industries has meant that the population often has to use some form of transport to access work, many for medium or long journeys. Growing affluence has meant that the predominant form of transport is the car. The Welsh Government faces an uphill fight to replace this cheap, flexible and convenient form of transport. Does the Cabinet Secretary not agree that only by making public transport cheap, reliable and readily accessible can he hope to facilitate this sea change in our approach to accessing work?
The huge change in work patterns is witnessed in the flows of traffic into and out of our major conurbations—the primary inward flows being those for Cardiff, Swansea and Newport in the south, and Caernarfon, Bangor and Wrexham in the north; and outward flows being from the Vale of Glamorgan, Caerphilly and the south Wales Valleys in south Wales, and from Anglesey and the north-west in north Wales. Does the Cabinet Secretary believe that there is a strong enough holistic approach to facilitate a comprehensive solution to Wales's transport problems? We acknowledge that the metro, both in the north and more especially in the south, is designed to solve many of the problems mentioned above. Why, therefore, Cabinet Secretary, are we not seeing the delivery of the metro on the ground?
Despite the questions raised, we look forward to working with the Cabinet Secretary to deliver these ambitious plans, which are so vital in delivering a vibrant Welsh economy.
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad wedi'i ddiweddaru? Rydym ni i gyd yn cydnabod bod trafnidiaeth, ar ba ffurf bynnag, yn hanfodol ar gyfer y rhan fwyaf o agweddau ar fywyd bob dydd. Mae'n darparu cyfleoedd i bobl fynd i swyddi, gweithgareddau hamdden a chymdeithasol, yn ogystal â gwasanaethau hanfodol, gan gynnwys iechyd ac addysg. Mae'n hollbwysig fel sbardun i ffyniant economaidd, gan gysylltu busnesau â'u cwsmeriaid a’u cyflenwyr. Gall hefyd gael effaith ddifrifol ar yr amgylchedd, cymunedau a hyd yn oed ein hiechyd. Gall trafnidiaeth hygyrch sydd ar gael yn rhwydd ddylanwadu ar ble mae pobl yn byw ac yn gweithio, eu gweithgareddau hamdden a'u cyfleoedd i ryngweithio gyda ffrindiau, teulu a'r gymuned ehangach.
Ydy Ysgrifennydd y Cabinet yn credu bod y cymorth ariannol a roddir i gwmnïau bysiau yn ddigonol iddynt gyflawni eu rhwymedigaethau yn y sector hwn? Mae’r diffyg cysylltiadau trafnidiaeth da yn achosi tagfeydd, sy'n costio miliynau o bunnoedd i’r economi bob blwyddyn, a dyna pam mae busnesau Cymru yn gyson yn nodi gwella cysylltiadau trafnidiaeth a’u dibynadwyedd ymysg eu prif flaenoriaethau. Hefyd, mae pryderon yn cynyddu am effaith trafnidiaeth ar ein hiechyd a'n lles. Rydym ni'n nodi yn y fan yma y ddeddfwriaeth a’r mentrau, megis teithio llesol, sydd wedi cael eu cyflwyno gan Lywodraeth Cymru gyda nodau canmoladwy iawn. Ond a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn credu bod digon yn cael ei wneud i hyrwyddo teithio llesol, o ystyried ei botensial i liniaru—mae'n ddrwg gennyf, rydw i wedi colli’r gair; rydw i wedi colli’r gair go iawn y tro hwn—'tagfeydd' yw'r gair yr wyf yn chwilio amdano—[Chwerthin.]—tagfeydd yn ein dinasoedd ac yn ein trefi?
Mae angen system drafnidiaeth ar Gymru sy'n adlewyrchu natur ddaearyddol a hanesyddol unigryw ein gwlad. Roedd y diwydiannau traddodiadol fel glo a dur yn golygu nad oedd angen i lawer o’r boblogaeth deithio rhyw lawer; roedd llawer ohonyn nhw'n gallu cerdded i'r gwaith. Mae dirywiad y diwydiannau hyn wedi golygu bod y boblogaeth yn aml yn gorfod defnyddio rhyw fath o drafnidiaeth i fynd i’r gwaith, a llawer yn gwneud teithiau canolig neu hir. Mae’r cynnydd mewn cyfoeth wedi golygu mai ceir yw’r prif ffurf o deithio. Mae Llywodraeth Cymru yn wynebu gwaith caled i ddisodli'r ffurf rad, hyblyg a chyfleus hon o drafnidiaeth. Onid yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno mai dim ond drwy sicrhau bod trafnidiaeth gyhoeddus yn rhad, yn ddibynadwy ac ar gael yn rhwydd y gall obeithio hwyluso'r newid mawr hwn i’n dulliau o fynd i’r gwaith?
Mae’r newid enfawr i batrymau gwaith i’w weld yn y llifoedd traffig i mewn ac allan o'n cytrefi mawr—y prif lifoedd i mewn yng Nghaerdydd, Abertawe a Chasnewydd yn y de, a Chaernarfon, Bangor a Wrecsam yn y gogledd; a’r llifoedd allan o Fro Morgannwg, Caerffili a Chymoedd y de yn y de, ac o Ynys Môn a’r gogledd-orllewin yn y gogledd. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn credu bod dulliau cyfannol digon cryf yn bodoli i hwyluso ateb cynhwysfawr i broblemau trafnidiaeth Cymru? Rydym ni'n cydnabod y bwriedir i'r metro, yn y gogledd ac yn arbennig yn y De, ddatrys llawer o'r problemau y soniwyd amdanynt uchod. Pam, felly, Ysgrifennydd y Cabinet, nad ydym yn gweld y metro yn cael ei ddarparu ar lawr gwlad?
Er gwaethaf y cwestiynau a godwyd, rydym ni'n edrych ymlaen at weithio gyda Ysgrifennydd y Cabinet i gyflawni'r cynlluniau uchelgeisiol hyn, sydd mor hanfodol i sicrhau economi ffyniannus i Gymru.
Can I thank the Member for his questions? The point that the Member made concerning the availability of affordable public transport is, perhaps, the most important point made. I'm reminded of a pretty terrifying statistic from the Mersey-Dee area, where 20 per cent of young, unemployed people are unable to get to job interviews because they cannot afford public transport, or cannot access public transport in order to get to those interviews—too many young people, and that's in an urban area. Far too many young people are being shut out of the jobs market, because they cannot access opportunities to even be interviewed for jobs.
So, I encourage anybody with an interest in breaking down that particular barrier to young people's employment to take part in the consultation that's taking place right now on youth concessionary fares. But more needs to be done and will be done. I think deregulation in 1986 was nothing short of a disaster for local bus services across Wales and the rest of Britain, but next year, reforms will be brought forward and radical change will be proposed to make bus services better serve the people of Wales, rather than profit motive.
The Member rightly asked whether I think enough financial resource is being invested in bus services across Wales right now to make them fit for purpose, fit for the passengers that they are meant to serve. I'd say, 'yes'; I do believe that enough resource is being invested right now—something to the tune of £0.25 billion a year. There are approximately 100 million passenger journeys taken on bus services, so you can estimate how much is spent as a subsidy on each passenger. But what I think is essential is that we get more bang for our buck from bus services and that bus service providers do more to drive up the number of fare-paying passengers as well, to make themselves more sustainable.
Are we taking a sufficiently holistic approach to integrating transport? I would suggest, until recently, perhaps not, but with the creation of Transport for Wales, with our determined focus on the creation of integrated travel, on active travel, I think we are heading in the right direction, but far more needs to be done, and I think in particular in the area of encouraging people to take up active travel alternatives to motor vehicles.
We're revising the road safety framework to address one of the key concerns that particularly young people have in using active travel as an alternative to bus services or other forms of motor vehicles. It's quite telling that, up to secondary school, the majority of people will walk to school, whereas at secondary school they take a bus. Now, in many instances, schools are too far from homes for people to walk, but they're not necessarily too far to cycle. A major barrier is the fear, not just of those young people, but also the fear of their parents that they may not be safe on the roads. In order to address this, yes, more needs to be done in terms of educating young people and their parents, but also there needs to be better and more consistent training of young people in not just cycling safety and proficiency, but also in walking safety, as well. This is something that we are seeking to deliver through the newly revised road safety framework. This will cover all young people from the age of three to 16.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau? Y pwynt a wnaeth yr Aelod am argaeledd trafnidiaeth gyhoeddus fforddiadwy, efallai, yw’r pwynt pwysicaf un. Caf fy atgoffa o ystadegyn eithaf dychrynllyd o ardal Mersi a Dyfrdwy, lle mae 20 y cant o bobl ifanc ddi-waith yn methu â mynd i gyfweliadau swydd am nad ydynt yn gallu fforddio trafnidiaeth gyhoeddus, neu am nad oes trafnidiaeth gyhoeddus ar gael iddyn nhw i gyrraedd y cyfweliadau hynny—gormod o bobl ifanc, ac mae hynny mewn ardal drefol. Mae llawer gormod o bobl ifanc yn cael eu cau allan o'r farchnad swyddi, oherwydd na allan nhw hyd yn oed gael cyfleoedd i gael eu cyfweld am swyddi.
Felly, rwy'n annog unrhyw un sydd â diddordeb mewn chwalu'r rhwystr penodol hwnnw rhag cyflogaeth i bobl ifanc i gymryd rhan yn yr ymgynghoriad sy'n digwydd ar hyn o bryd ar docynnau teithio rhatach i bobl ifanc. Ond mae angen gwneud mwy, a byddwn yn gwneud mwy. Rwy’n meddwl nad oedd dadreoleiddio yn 1986 yn ddim llai na thrychineb i wasanaethau bws lleol ledled Cymru a gweddill Prydain, ond y flwyddyn nesaf, caiff diwygiadau eu cyflwyno a chaiff newid radical ei gynnig i sicrhau bod gwasanaethau bysiau’n gwasanaethu pobl Cymru yn well, yn hytrach na'r cymhelliad i wneud elw.
Gofynnodd yr Aelod yn ddigon teg a wyf yn meddwl bod digon o adnoddau ariannol yn cael eu buddsoddi mewn gwasanaethau bysiau ledled Cymru ar hyn o bryd i'w gwneud yn addas at eu diben, yn addas i’r teithwyr y maen nhw i fod i’w gwasanaethu. Byddwn i'n dweud, ‘oes’; rwy’n credu bod digon o adnoddau’n cael eu buddsoddi ar hyn o bryd—o gwmpas £0.25 biliwn y flwyddyn. Mae tua 100 miliwn o deithiau teithwyr yn cael eu cymryd ar wasanaethau bysiau, felly gallwch chi amcangyfrif faint sy’n cael ei wario fel cymhorthdal i bob teithiwr. Ond yr hyn yr wyf i’n meddwl ei fod yn hanfodol yw ein bod yn cael mwy o werth am ein harian o wasanaethau bysiau a bod darparwyr gwasanaethau bysiau’n gwneud mwy i gynyddu nifer y teithwyr sy'n talu hefyd, i’w gwneud eu hunain yn fwy cynaliadwy.
A ydym ni'n cymryd ymagwedd ddigon cyfannol at integreiddio trafnidiaeth? Byddwn yn awgrymu, hyd yn ddiweddar, efallai nad ydym, ond ers creu Trafnidiaeth Cymru, gyda’n pwyslais penderfynol ar greu teithio integredig, ar deithio llesol, rwy’n meddwl ein bod yn mynd i'r cyfeiriad cywir, ond mae angen gwneud llawer mwy, ac rwy’n meddwl yn enwedig ym maes annog pobl i fanteisio ar ddewisiadau teithio llesol yn lle cerbydau modur.
Rydym ni'n adolygu'r fframwaith diogelwch ffyrdd i roi sylw i un o'r pryderon allweddol sydd gan bobl ifanc yn enwedig ynglŷn â defnyddio teithio llesol fel dewis amgen i wasanaethau bysiau neu fathau eraill o gerbydau modur. Mae'n eithaf arwyddocaol, hyd at ysgol uwchradd, y bydd y rhan fwyaf o bobl yn cerdded i'r ysgol, ac yn yr ysgol uwchradd eu bod yn mynd ar fws. Nawr, mewn llawer o achosion, mae ysgolion yn rhy bell o gartrefi i bobl gerdded, ond dydyn nhw ddim o reidrwydd yn rhy bell i feicio. Un rhwystr mawr yw'r ofn—nid dim ond ofn y bobl ifanc, ond hefyd ofn eu rhieni na fyddan nhw'n ddiogel ar y ffyrdd. Er mwyn ymdrin â hyn, oes, mae angen gwneud mwy i addysgu pobl ifanc a’u rhieni, ond hefyd mae angen hyfforddi pobl ifanc yn well ac yn fwy cyson nid dim ond ynglŷn â diogelwch a hyfedredd beicio, ond hefyd diogelwch wrth gerdded. Mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni'n ceisio ei gyflawni drwy’r fframwaith diogelwch ffyrdd newydd diwygiedig. Bydd hyn yn cwmpasu pob person ifanc rhwng tair ac 16 oed.
Can I thank the Cabinet Secretary for bringing forward this important statement? Before I get to the main issues that I want to ask you about, I'd like to just make a few comments on how the strategic approach to transport has to reflect our wider ambitions for the Valleys. Because it's not just a matter of effective and efficient transport—as important as that is—but it is also about unlocking further potential across our Valleys communities, whether that's for our people, the economy or whether it's the tourist industry, and I know that that's something that you agree with.
As I've said before, one of the Welsh Government's key achievements is investing to protect the social fabric of our communities, and we have a number of strategies to that end. But we protect that social fabric in order to provide the opportunities for people in communities to flourish, and, in order to flourish, they require better transport connectivity. So, a quick history lesson: it was on 21 February 1804 that the world's first-ever railway journey ran nine miles between the ironworks at Penydarren to the Merthyr-Cardiff canal in a steam locomotive designed by Richard Trevithick. But, having achieved that feat in 1804, I'm sure Trevithick would have expected a journey of just 30 miles from Merthyr to Cardiff to take less than the one hour that it takes by train in 2017. This is why a strategic view of transport has to reflect our vision for the Valleys and to ensure that transport links are upgraded to deliver the systems that people and communities need.
On that point, Cabinet Secretary, you will recall the discussions that we've had over my concerns for the Upper Rhymney valley. I know that Caerphilly council were pressing a very good case for a metro depot in that area, and they have my wholehearted support for that, as we need to ensure that all our Valleys communities benefit economically and socially from the metro. I have no doubt that the upgrading of the Rhymney line, with more frequent services, could bring much-needed help to break down the relative isolation of communities in the Upper Rhymney valley. Of course, our transport vision must also include the completion of the Heads of the Valleys road, progressing the plans from Dowlais to Hirwaun and then onwards, because delivering those effective east-to-west Valleys road connections has to be a high priority in any transportation strategy.
But, if I may now come to my main point today, it is that, as we look at our vision for the future, we can't overlook the critical importance of removing strategic problems in our existing networks now. One such problem, which I have raised before, and I know you have acknowledged, is the lack of evening bus services in the Merthyr Tydfil and Rhymney area, and further services are being cut as we speak. This is a major barrier for people without cars trying to secure employment in jobs that operate outside of standard working hours, and is a significant contributory factor in social isolation if you have little or no chance of getting anywhere after 5.30 p.m.
This, I would suggest, is also a contributory factor to the next problem, which is the regular traffic chaos on the A470 at the Cyfarthfa retail park, and the fear of this being compounded by the opening of the new Trago Mills development next April. While Trago Mills is another very welcome development for the economy of Merthyr Tydfil, the development is based on a 20-year-old planning consent, when traffic was much, much lighter than it is now. So, the road network there needs some early and strategic intervention to try and avoid misery for road users come next spring and summer, when Trago Mills opens, around what is already a regularly gridlocked junction at weekends and holiday periods.
So, I welcome the initial response that you've made on these issues, Cabinet Secretary, particularly the pinchpoint programme on congestion, but, in concluding, can you give me your assurance that these specific, key and immediate transport issues are receiving urgent attention and that we can expect some constructive, early proposed solutions to these problems?
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am gyflwyno'r datganiad pwysig hwn? Cyn imi gyrraedd y prif faterion yr hoffwn i ofyn ichi amdanynt, hoffwn i wneud rhai sylwadau ynglŷn â sut y mae’n rhaid i’r ymagwedd strategol at drafnidiaeth adlewyrchu ein dyheadau ehangach ar gyfer y Cymoedd. Oherwydd nid dim ond mater o drafnidiaeth effeithiol ac effeithlon yw hwn, er bod hynny’n bwysig; mae hefyd yn fater o ddatgloi potensial pellach ledled ein cymunedau yn y Cymoedd, boed hynny o ran ein pobl, yr economi neu’r diwydiant twristiaeth, ac rwy’n gwybod bod hynny'n rhywbeth yr ydych chi'n cytuno ag ef.
Fel yr wyf wedi’i ddweud o’r blaen, un o lwyddiannau allweddol Llywodraeth Cymru yw buddsoddi i amddiffyn ffabrig cymdeithasol ein cymunedau, ac mae gennym ni nifer o strategaethau i'r perwyl hwnnw. Ond rydym yn amddiffyn y ffabrig cymdeithasol hwnnw er mwyn darparu’r cyfleoedd i bobl mewn cymunedau ffynnu, ac er mwyn ffynnu, mae angen gwell cysylltedd trafnidiaeth arnynt. Felly, gwers hanes gyflym: ar 21 Chwefror 1804 gwnaethpwyd y daith reilffordd gyntaf erioed yn y byd dros naw milltir o waith haearn Penydarren i gamlas Merthyr-Caerdydd mewn locomotif ager a ddyluniwyd gan Richard Trevithick. Ond, ar ôl cyflawni’r gamp honno yn 1804, rwy’n siŵr y byddai Trevithick wedi disgwyl i daith o ddim ond 30 milltir o Ferthyr i Gaerdydd gymryd llai na’r awr y mae'n ei gymryd i drên yn 2017. Dyma pam mae’n rhaid i olwg strategol ar drafnidiaeth adlewyrchu ein gweledigaeth ar gyfer y Cymoedd a sicrhau bod cysylltiadau trafnidiaeth yn cael eu huwchraddio i ddarparu’r systemau sydd eu hangen ar bobl a chymunedau.
Ar y pwynt hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet, byddwch chi'n cofio’r trafodaethau yr ydym ni wedi’u cael ynglŷn â fy mhryderon am Gwm Rhymni uchaf. Rwy’n gwybod bod Cyngor Caerffili wedi pwyso achos da iawn o blaid depo metro yn yr ardal honno, ac mae ganddyn nhw fy nghefnogaeth frwd i hynny, oherwydd mae angen inni sicrhau bod ein holl gymunedau yn y Cymoedd yn elwa yn economaidd ac yn gymdeithasol o’r metro. Does gennyf i ddim amheuaeth y gallai uwchraddio llinell Rhymni, gyda gwasanaethau amlach, ddod â chymorth mawr ei angen i wneud cymunedau’n llai ynysig yng Nghwm Rhymni uchaf. Wrth gwrs, mae'n rhaid i’n gweledigaeth drafnidiaeth hefyd gynnwys cwblhau ffordd Blaenau'r Cymoedd, gan ddatblygu'r cynlluniau o Ddowlais i Hirwaun ac yna ymlaen, oherwydd mae’n rhaid i ddarparu’r cysylltiadau ffyrdd effeithiol hynny o’r dwyrain i'r gorllewin yn y Cymoedd fod yn flaenoriaeth uchel mewn unrhyw strategaeth drafnidiaeth.
Ond, nawr rwyf am ddod at fy mhrif bwynt heddiw, sef, wrth inni edrych ar ein gweledigaeth ar gyfer y dyfodol, na allwn ni anwybyddu pwysigrwydd hanfodol dileu'r problemau strategol sydd yn ein rhwydweithiau presennol nawr. Un broblem o'r fath, yr wyf i wedi’i chodi o’r blaen—ac rwy’n gwybod eich bod wedi’i chydnabod—yw’r diffyg gwasanaethau bysiau gyda'r nos yn ardal Merthyr Tudful a Rhymni, ac mae mwy o wasanaethau’n cael eu torri ar hyn o bryd. Mae hyn yn rhwystr mawr i bobl heb geir sy’n ceisio sicrhau cyflogaeth mewn swyddi sy'n gweithredu y tu allan i oriau gwaith safonol, ac mae’n ffactor mawr sy’n cyfrannu at unigedd cymdeithasol os nad oes gennych chi brin ddim siawns o gyrraedd unrhyw le ar ôl 5.30 p.m.
Mae hyn, byddwn i'n awgrymu, hefyd yn ffactor sy'n cyfrannu at y broblem nesaf, sef yr anhrefn traffig rheolaidd ar yr A470 ym mharc adwerthu Cyfarthfa, a’r ofn y bydd hyn yn gwaethygu wedi i’r datblygiad Trago Mills newydd agor fis Ebrill nesaf. Er bod Trago Mills yn ddatblygiad arall i economi Merthyr Tudful a groesewir yn fawr, mae’r datblygiad yn seiliedig ar ganiatâd cynllunio 20 mlwydd oed, pan oedd y traffig yn llawer, llawer ysgafnach nag ydyw nawr. Felly, mae angen ymyriadau cynnar a strategol ar y rhwydwaith ffyrdd yno er mwyn ceisio osgoi poen i ddefnyddwyr y ffordd erbyn gwanwyn a haf y flwyddyn nesaf, pan fydd Trago Mills yn agor, o amgylch cyffordd sydd eisoes yn dagfa yn rheolaidd ar benwythnosau a gwyliau.
Felly, rwy’n croesawu’r ymateb cychwynnol a wnaethoch chi ar y materion hyn, Ysgrifennydd y Cabinet, yn enwedig y rhaglen mannau cyfyng ar dagfeydd, ond, i gloi, a allwch chi roi imi eich sicrwydd bod y problemau trafnidiaeth penodol, allweddol a brys hyn yn cael sylw ar unwaith ac y gallwn ni ddisgwyl cynnig atebion cynnar adeiladol i'r problemau hyn?
Can I thank Dawn Bowden for her questions and also say that I've probably learned more about Merthyr in the space of the last 18 or so months from the Member than I have from any books or history lessons? And, again, today, Dawn Bowden gave a fascinating insight into the history of the area that she represents, and I think she was absolutely right to say that transport plays a crucial role in ensuring that the social fabric of our communities remain strong.
I think Maslow's hierarchy of needs identifies that in order for people to live lives that are minimised in terms of stress and anxiety and maximised in terms of fulfilment we need to feel connected—connected emotionally, but also connected physically. The role of transport, therefore, is absolutely crucial. If we don't have good transport connectivity, people and communities can often feel marginalised or excluded—excluded, in particular, from economic growth—and I'm afraid that is what many communities, particularly in the constituency that Dawn Bowden represents, have felt over the last decade or more, since de-industrialisation took root. So, we need to make sure that those communities are better connected, not just with each other but also with the larger urban centres of Cardiff, Newport and other major cities. Better jobs closer to home requires us to invest more heavily in those communities where job prospects are minimal and it also means ensuring that, if you work in Cardiff but would like to live in a community outside of the city, you are able to access work on a more frequent basis—more frequent services and in a timely fashion. So, the metro vision is aimed at better connecting all people across an entire region. It's aiming to ensure that private sector investment is maximised in those Valleys communities and, as well as shaping a long-term vision of the redevelopment of the Valleys, we were also determined to use the metro vision in the short term as a means of, in tandem with the work of the Valleys taskforce, developing the Valleys as an attractive place for investors to develop their businesses.
I can assure the Member that we are looking always at pushing out public sector jobs from areas where there is zero unemployment to areas where there is high unemployment, and I know that officials are looking not just at the maintenance depot that has been raised today, but other opportunities to get public sector work higher up into the north of the Valleys. I'd also say that in the short term we are committed to an ambitious programme of road and rail and active travel infrastructure upgrades specifically designed to meet the needs of people across the region that will be served in the medium and long term by the metro.
A gaf i ddiolch i Dawn Bowden am ei chwestiynau a dweud hefyd fy mod i'n siŵr fy mod wedi dysgu mwy am Ferthyr yn ystod y 18 mis diwethaf gan yr Aelod nag a wnes o unrhyw lyfrau neu wersi hanes? Ac, unwaith eto, heddiw, rhoddodd Dawn Bowden gipolwg hynod ddiddorol ar hanes yr ardal y mae'n ei chynrychioli, ac rwy’n meddwl ei bod yn hollol gywir i ddweud bod trafnidiaeth yn chwarae rhan hanfodol o ran sicrhau bod ffabrig cymdeithasol ein cymunedau’n aros yn gryf.
Rwy’n meddwl bod hierarchaeth anghenion Maslow yn nodi, er mwyn i bobl fyw bywydau â chyn lleied â phosibl o straen a phryder a chymaint â phosibl o fodlondeb, bod angen inni deimlo’n gysylltiedig—cysylltiedig yn emosiynol, ond hefyd cysylltiedig yn gorfforol. Mae swyddogaeth trafnidiaeth, felly, yn gwbl hanfodol. Os nad oes gennym ni gysylltedd trafnidiaeth da, yn aml gall pobl a chymunedau deimlo eu bod ar y cyrion neu wedi'u heithrio—wedi’u heithrio, yn benodol, o dwf economaidd—ac mae arnaf ofn mai dyna beth mae llawer o gymunedau, yn enwedig yn yr etholaeth y mae Dawn Bowden yn ei chynrychioli, wedi’i deimlo dros y degawd neu fwy diwethaf, ers i ddad-ddiwydiannu ddigwydd. Felly, mae angen inni wneud yn siŵr bod y cymunedau hynny wedi'u cysylltu’n well, nid dim ond â'i gilydd, ond hefyd â chanolfannau trefol mawr Caerdydd, Casnewydd a dinasoedd mawr eraill. I gael swyddi gwell yn agosach at adref, mae angen inni fuddsoddi mwy yn y cymunedau hynny lle nad yw'r rhagolygon am swyddi’n dda ac mae hefyd yn golygu sicrhau, os ydych chi'n gweithio yng Nghaerdydd ond yn dymuno byw mewn cymuned y tu allan i'r ddinas, eich bod yn gallu mynd i’r gwaith yn amlach—gwasanaethau yn amlach ac yn amserol. Felly, bwriad y weledigaeth metro yw cysylltu'r holl bobl ar draws y rhanbarth cyfan yn well. Y nod yw sicrhau cymaint â phosibl o fuddsoddiad gan y sector preifat yn y cymunedau hynny yn y Cymoedd ac, yn ogystal â llunio gweledigaeth hirdymor ar gyfer ailddatblygu’r Cymoedd, roeddem hefyd yn benderfynol o ddefnyddio gweledigaeth y metro yn y tymor byr fel ffordd, ochr yn ochr â gwaith tasglu’r Cymoedd, o ddatblygu’r Cymoedd fel lle deniadol i fuddsoddwyr i ddatblygu eu busnesau.
Gallaf sicrhau'r Aelod ein bod bob amser yn ystyried symud swyddi sector cyhoeddus o'r ardaloedd lle nad oes dim diweithdra i ardaloedd lle ceir llawer o ddiweithdra, ac rwy’n gwybod bod swyddogion yn edrych nid dim ond ar y depo cynnal a chadw sydd wedi ei godi heddiw, ond ar gyfleoedd eraill i gael gwaith sector cyhoeddus yn uwch i fyny yng ngogledd y Cymoedd. Byddwn hefyd yn dweud, yn y tymor byr, ein bod wedi ymrwymo i raglen uchelgeisiol o uwchraddio seilwaith ffyrdd a rheilffyrdd a theithio llesol a gynlluniwyd yn benodol i ddiwallu anghenion pobl ar draws y rhanbarth a gaiff eu gwasanaethu yn y tymor canolig ac yn hirdymor gan y metro.
I'm certainly looking forward to seeing a Wales-wide transformative strategy for transport that will not only revolutionise how we move around our country, but change attitudes towards how we want to move around our country. But I think we all have also in our constituencies particular elements of transport planning that we might want to focus on today.
I see in your statement—or I heard in your statement—that you said that sustainability will be a key driver in moves towards opening new railway stations. I was pleased when you announced recently that Llangefni was on a list of stations that could be reopened—somewhat surprised, because it's not just about reopening stations; there's no railway line open to Llangefni, so that would have to be addressed first of all. Can I ask for an assurance that that is still in the pipeline, and can I urge you to move expediently towards what I hope will be a positive outcome on the possibility of opening the line to Llangefni, opening Llangefni station, but also—and crucially—beyond Llangefni and on to Amlwch? Because opening a line to Amlwch really would be transformational for a town that has struggled of late, and we have a unique opportunity here in that we have a line there already and in very, very good condition, which just needs a little bit of upgrading and support from Welsh Government. So, I look forward for a positive response on that.
A reason why I ask for an expedient process is that, whilst you presumably are looking at this as a positive way forward, delays could inadvertently lead to holding back progress on work that has already been done on opening, say, a heritage line from Llangefni to Amlwch, because—. It's good uncertainty, in a way, because now we have the prospect of a Government-backed scheme to open the line, but it is uncertainty nonetheless, and it's uncertainty that I would certainly like to see being resolved as soon as possible.
Rwyf i, yn sicr, yn edrych ymlaen at weld strategaeth drawsnewid ledled Cymru ar gyfer trafnidiaeth a fydd nid yn unig yn chwyldroi sut yr ydym ni'n symud o gwmpas ein gwlad, ond yn newid agweddau tuag at sut yr hoffem ni symud o gwmpas ein gwlad. Ond rwy'n meddwl bod gennym ni i gyd hefyd, yn ein hetholaethau, elfennau penodol ar gynllunio trafnidiaeth yr hoffem ganolbwyntio arnyn nhw heddiw.
Rwy’n gweld yn eich datganiad—neu clywais i yn eich datganiad—eich bod wedi dweud y bydd cynaliadwyedd yn sbardun allweddol i symud tuag at agor gorsafoedd rheilffordd newydd. Roeddwn i'n falch pan gyhoeddwyd gennych yn ddiweddar bod Llangefni ar restr o orsafoedd y gellid eu hailagor—yn synnu braidd, oherwydd nid dim ond mater o ailagor gorsafoedd yw hwn; does dim rheilffordd agored i Langefni, felly byddai angen ymdrin â hynny’n gyntaf oll. A gaf i ofyn am sicrwydd bod hynny’n dal i fod ar y gweill, ac a gaf i eich annog i symud yn gyflym tuag at yr hyn yr wyf i'n gobeithio y bydd yn ganlyniad cadarnhaol o ran y posibilrwydd o agor y rheilffordd i Langefni, agor gorsaf Llangefni, ond hefyd—ac yn hollbwysig—y tu hwnt i Langefni ac ymlaen i Amlwch? Oherwydd byddai agor llinell i Amlwch wir yn drawsnewidiol i dref sydd wedi cael trafferth yn ddiweddar, ac mae gennym gyfle unigryw yma gan fod gennym reilffordd yno eisoes sydd mewn cyflwr da iawn, iawn, a dim ond ychydig bach o uwchraddio a chefnogaeth gan Lywodraeth Cymru sydd ei angen. Felly, rwy’n edrych ymlaen at ymateb cadarnhaol ar hynny.
Un rheswm pam yr wyf i'n gofyn am broses gyflym yw, er fy mod yn tybio eich bod chi’n edrych ar hyn fel ffordd gadarnhaol ymlaen, gallai oedi arwain at arafu cynnydd y gwaith sydd wedi'i wneud eisoes ar agor, dyweder, rheilffordd treftadaeth o Langefni i Amlwch, oherwydd—. Mae’n ansicrwydd da, mewn ffordd, oherwydd nawr mae gennym y posibilrwydd o gynllun wedi’i gefnogi gan y Llywodraeth i agor y llinell, ond serch hynny mae'n ansicrwydd, ac mae’n ansicrwydd y byddwn i, yn sicr, yn hoffi ei weld yn cael ei ddatrys cyn gynted â phosibl.
Can I thank the Member for his comments generally about how we need to change attitudes and behaviours about how people move around Wales? I think, in terms of changing attitudes about how we move around Wales, we need to ensure that the quality of rail services improves so that people's attitudes towards rail services shift. We also need to ensure that people's attitudes to active travel change by making sure that it's safer to use bikes and to walk from A to B.
The Member has been passionate about reopening the station at Llangefni, and indeed the line to Amlwch, and it's something that I am supportive of also. We're trying to put stations in Wales in pole position for attracting UK Government investment, but, with regard to this specific example, I'd be happy to meet with the Member to discuss progress, if it is being made, because I think it has massive potential in the short term, perhaps, as a heritage line, but in the longer term as a wholescale passenger line. I think there is also exciting potential in improving links between the main line and Anglesey Airport.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei sylwadau yn gyffredinol am sut y mae angen inni newid agweddau ac ymddygiad o ran sut y mae pobl yn symud o gwmpas Cymru? Rwy’n meddwl, o ran newid agweddau ynghylch sut yr ydym ni'n symud o gwmpas Cymru, bod angen inni sicrhau bod ansawdd gwasanaethau rheilffyrdd yn gwella fel bod agweddau pobl tuag at wasanaethau rheilffordd yn newid. Mae angen inni hefyd sicrhau bod agweddau pobl at deithio llesol yn newid drwy wneud yn siŵr ei bod yn fwy diogel i ddefnyddio beiciau a cherdded o A i B.
Mae'r Aelod wedi bod yn angerddol am ailagor yr orsaf yn Llangefni, ac yn wir y llinell i Amlwch, ac mae'n rhywbeth yr wyf i’n ei gefnogi hefyd. Rydym yn ceisio sicrhau bod gorsafoedd yng Nghymru mewn sefyllfa i ddenu buddsoddiad gan Lywodraeth y DU, ond, o ran yr enghraifft benodol hon, byddwn yn hapus i gyfarfod â’r Aelod i drafod cynnydd, os yw’n digwydd, oherwydd rwy’n meddwl bod ganddo botensial enfawr yn y tymor byr tymor, efallai, fel rheilffordd treftadaeth, ond yn fwy hirdymor fel rheilffordd lawn i deithwyr. Rwy'n meddwl hefyd bod potensial cyffrous i wella cysylltiadau rhwng y brif reilffordd a Maes Awyr Ynys Môn.
Cabinet Secretary, when you do the same thing, you expect the same results, and, as my friend Dawn Bowden has just mentioned, when you allow shopping developments on road-based developments, you're going to get more traffic. I note from your statement that the Welsh Government is anticipating a 150 per cent increase in demand in transport over the next 17 years or so. Are you considering how we stop demand, how we reduce demand, how we manage demand, rather than simply continuing the habits of the past, of this predict-and-provide model, where we model future growth and then try and build capacity to meet it? Because that isn't working and it's not consistent with the principles of the environment Act or the future generations Act and we need to reset our transport policy for those solutions, not keep trying the approaches of the past.
Ysgrifennydd y Cabinet, pan eich bod yn gwneud yr un peth, rydych yn disgwyl yr un canlyniadau, ac, fel y mae fy ffrind Dawn Bowden newydd ei grybwyll, pan fyddwch chi'n caniatáu datblygiadau siopa ar ddatblygiadau ar y ffordd, byddwch yn gweld mwy o draffig. Sylwaf o'ch datganiad fod Llywodraeth Cymru yn rhagweld cynnydd o 150 y cant yn y galw o ran trafnidiaeth yn ystod y 17 mlynedd nesaf fwy neu lai. A ydych chi'n ystyried sut yr ydym am atal galw, mae sut yr ydym yn lleihau galw, sut yr ydym yn rheoli galw, yn hytrach na pharhau ag arferion y gorffennol, y model rhagweld a darparu hwn, pan ein bod yn modelu twf yn y dyfodol ac wedyn yn ceisio adeiladu gallu i'w gyrraedd? Oherwydd nid yw hynny'n gweithio ac nid yw'n gyson ag egwyddorion Deddf yr Amgylchedd na Deddf Cenedlaethau'r Dyfodol ac mae angen i ni ailfeddwl ein polisi trafnidiaeth ar gyfer yr atebion hynny, yn hytrach na cheisio cadw dulliau'r gorffennol.
I do take the point from the Member that relying on a traditional predict-and-provide model does not always deliver the desired outcomes that we would wish to see in our communities. However, in all probability, as I said earlier to Jenny Rathbone, the development and the roll-out of autonomous vehicles and the reduced ownership but increased usage of vehicles could well lead to increased demand, therefore, for road space on a more regular basis. It is essential that we use an evidence base but, equally, that we do what we can to shift behaviours and attitudes towards transport. That can be a longer term objective, but it's nonetheless one that we are keen to pursue. It's one that we are keen to pursue from the earliest age, which is why I said earlier that we are changing the framework for road safety in Wales to encourage more young people, from the age of three upwards, to view active travel as the most desirable form of travel. I think the sort of behavioural change that is required in order to reduce the use and the dependence on private vehicles is something that we should instill at the earliest age. Almost like the change in attitudes towards recycling, I do believe that changing attitudes towards active travel can be shaped and can be inspired by younger people. That's certainly something that I'm determined to do.
Rwyf yn derbyn y pwynt gan yr Aelod nad yw dibynnu ar fodel rhagweld a darparu traddodiadol bob tro yn darparu'r canlyniadau a ddymunir yr hoffem eu gweld yn ein cymunedau. Fodd bynnag, yn ôl pob tebyg, fel y dywedais i'n gynharach wrth Jenny Rathbone, gallai datblygu a chyflwyno cerbydau awtonomaidd a lleihau perchnogaeth ond cynyddu'r defnydd o gerbydau arwain yn wir at gynnydd yn y galw, ac felly am fwy o le ar y ffordd yn fwy rheolaidd. Mae'n hanfodol ein bod yn defnyddio tystiolaeth, ond, yn yr un modd, ein bod yn gwneud yr hyn y gallwn i newid ymddygiad ac agweddau tuag at drafnidiaeth. Gall hynny fod yn amcan tymor hwy, ond serch hynny, yn un yr ydym yn awyddus i fynd ar ei drywydd. Mae'n un yr ydym yn awyddus i fynd ar ei drywydd o'r oedran cynharaf, a dyna pam y dywedais yn gynharach ein bod yn newid y fframwaith ar gyfer diogelwch ar y ffyrdd yng Nghymru i annog mwy o bobl ifanc, o dair oed i fyny, i ystyried teithio llesol fel y ffurf fwyaf dymunol o deithio. Rwy'n credu bod y math o newid ymddygiad sydd ei angen er mwyn lleihau'r defnydd o gerbydau preifat a'r ddibyniaeth arnyn nhw yn rhywbeth y dylem ei sefydlu ar yr oedran cynharaf. Bron fel y newid mewn agweddau tuag at ailgylchu, rwyf yn credu y gall newid agweddau tuag at deithio llesol gael ei lunio a'i ysbrydoli gan bobl iau. Mae hynny'n sicr yn rhywbeth yr wyf i'n benderfynol o'i wneud.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r Rheoliadau Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) 2017, ac rydw i'n galw ar y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol i wneud y cynnig—Huw Irranca-Davies.
The next item is the Regulated Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) Regulations 2017, and I call on the Minister for Children and Social Care to move the motion—Huw Irranca-Davies.
Cynnig NDM6609 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru; yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o’r Rheoliadau Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) 2017 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Tachwedd 2017.
Motion NDM6609 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales; in accordance with Standing Order 27.5:
Approves that the draft The Regulated Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) Regulations 2017 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 17 November 2017.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd, and I move the motion. The Regulation and Inspection of Social Care (Wales) Bill was passed and became the Act, unanimously, almost two years ago. The Act provides the statutory framework for the regulation and inspection of social care services and the regulation of the social care workforce in Wales.
There are several items of subordinate legislation flowing from the Act, and you, the Members here today, have already passed a number of these regulations. My officials have worked closely with the regulator, and with the sector, to develop regulations that are proportionate, that are robust, and that are fit for purpose. The regulations before you today, the Regulated Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) Regulations 2017, exercise a number of the powers contained in the Act. They have been subject to wide public consultation.
One of the intentions of the Act is to rationalise the amount of legislation and to ensure an appropriate level of consistency right across the range of regulated services. So, consequently, these regulations apply to care homes, domiciliary support services, secure accommodation and residential family centres. They're supported by statutory guidance, which sets out in greater detail how providers and responsible individuals may comply with the requirements.
The Act empowers the Welsh Ministers to place requirements on providers of regulated services, and these regulations provide clarity and certainty by setting out those requirements in detail. They focus on outcomes and well-being, and encompass matters that will underpin the quality and the safety of services. This includes the governance of the service, the way in which the service is carried on, its staffing, and how it safeguards the people in its care. There are also requirements in relation to accommodation-based services so as to ensure that premises are suitable for the people living in them. For new premises, there is a greater degree of prescription in order to support an overall improvement over time in the built estate.
The quality of care is inextricably linked to the quality and the stability of the workforce who provide that care. So, to support this, I have taken this opportunity to place specific requirements on providers of domiciliary support services. This will ensure that workers are offered a choice of contractual arrangements and that care time is planned appropriately, without being eroded by travel time. The Act strengthens corporate accountability by requiring providers to designate a responsible individual as part of their registration. Aligned to that, the Act allows Welsh Ministers to place duties on that responsible individual. The regulations place specific requirements on responsible individuals in terms of the quality and the compliance of the service, and I expect responsible individuals to be involved with, rather than detached from, the service. So, this does include a requirement to visit the service.
The regulations also set out which services are exempt from regulation. It is important that we have clarity here, so that providers are certain as to whether they come within the scope of these regulations or not. These largely replicate the exemptions under existing legislation, but also specify other arrangements, which are intended to fall outside regulation. The regulator must be able to act should providers fall short. The requirements in these regulations are therefore capable of enforcement by the regulator. The regulations also provide clarity as to which breaches of the requirements will be treated as an offence. The regulations also deal with other matters, such as the notification requirements and the arrangements that will apply in the event that a liquidator is appointed or that a provider who is an individual dies. They also set out the circumstances in which the Welsh Ministers, instead of the service provider, may designate an individual to be the responsible individual. These particular regulations are largely technical in nature, but are nonetheless essential to the smooth operation of the overall system.
The regulations as a whole will shape the way in which these care and support services are provided for years to come. I was very pleased with the level of engagement during the public consultation process and naturally there are certain aspects that attracted particular interest. So, I've considered the feedback from the consultations carefully, and have made some amendments as a consequence. In some cases, this has been necessary to clarify the original intention. In other cases, the amendments respond to issues that were raised during the consultation process. So, I've taken, for example, the opportunity to clarify the requirements in relation to registered nurses. I have also adjusted the requirements in relation to shared rooms for adults, and the frequency of Disclosure and Barring Service checks. Likewise, having reflected on the frequency of visits by the responsible individual, I have amended this requirement.
I am satisfied, Llywydd, that these changes are necessary to establish a system that works effectively in the round without compromising our intentions. I have published a report on the outcome of our public consultation. These regulations are necessary to deliver the new system for regulating and inspecting social care services in Wales from April next year. They will ensure that the same high standards and the focus on improvement and good practice apply right across these regulated services, and I commend them to Members and look forward to contributions today.
Diolch, Llywydd, ac rwy'n cynnig y cynnig. Cafodd y Bil Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) ei basio ac fe ddaeth yn Ddeddf, yn unfrydol, bron i ddwy flynedd yn ôl. Mae'r Ddeddf yn darparu fframwaith statudol ar gyfer rheoleiddio ac arolygu gwasanaethau gofal cymdeithasol a rheoleiddio'r gweithlu gofal cymdeithasol yng Nghymru.
Ceir sawl eitem o is-ddeddfwriaeth sy'n deillio o'r Ddeddf, ac rydych chi, yr Aelodau yma heddiw, eisoes wedi pasio nifer o'r rheoliadau hyn. Mae fy swyddogion wedi gweithio'n agos gyda'r rheoleiddiwr, a gyda'r sector, i ddatblygu rheoliadau sy'n gymesur, sy'n gadarn, ac sy'n addas i'w diben. Mae'r rheoliadau sydd ger eich bron heddiw, y Rheoliadau Gwasanaethau Rheoleiddedig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) 2017, yn arfer nifer o'r pwerau sydd wedi'u cynnwys yn y Ddeddf. Maen nhw wedi bod yn destun ymgynghoriad cyhoeddus eang.
Un o amcanion y Ddeddf yw rhesymoli maint y ddeddfwriaeth a sicrhau lefel briodol o gysondeb ar draws yr ystod gyfan o wasanaethau rheoleiddedig. Felly, o ganlyniad i hyn, mae'r rheoliadau hyn yn berthnasol i gartrefi gofal, gwasanaethau cymorth yn y cartref, llety diogel a chanolfannau preswyl i deuluoedd. Maen nhw'n cael eu cefnogi gan ganllawiau statudol, sy'n nodi'n fanylach sut y gall darparwyr a'r unigolion cyfrifol gydymffurfio â gofynion.
Mae'r Ddeddf yn rhoi pŵer i Weinidogion Cymru osod gofynion ar ddarparwyr gwasanaethau rheoleiddedig, ac mae'r rheoliadau hyn yn darparu eglurder a sicrwydd drwy nodi'r gofynion hynny yn fanwl. Maen nhw'n canolbwyntio ar ganlyniadau a lles, ac yn cwmpasu materion a fydd yn sail i ansawdd a diogelwch gwasanaethau. Mae hyn yn cynnwys llywodraethu'r gwasanaeth, sut y darperir y gwasanaeth, sut y caiff ei staffio, a sut y mae hyn yn diogelu pobl sydd dan ei ofal. Hefyd, mae gofynion o ran gwasanaethau yn llety'r defnyddiwr er mwyn sicrhau bod y safle yn addas i'r bobl sy'n byw ynddo. Ar gyfer safleoedd newydd, ceir mwy o ragnodi er mwyn cefnogi gwelliant cyffredinol dros amser yn yr ystâd adeiledig.
Mae ansawdd y gofal wedi'i gysylltu'n anorfod ag ansawdd a sefydlogrwydd y gweithlu sy'n darparu'r gofal hwnnw. Felly, er mwyn cefnogi hyn, rwyf i wedi achub ar y cyfle hwn i osod gofynion penodol ar ddarparwyr gwasanaethau cymorth yn y cartref. Bydd hyn yn sicrhau bod y gweithwyr yn cael dewis o drefniadau cytundebol a bod amser gofal wedi'i gynllunio'n briodol, heb fod amser teithio yn ei leihau. Mae'r Ddeddf yn atgyfnerthu atebolrwydd corfforaethol drwy ei gwneud yn ofynnol i ddarparwyr ddynodi unigolyn cyfrifol yn rhan o'u cofrestriad. I gyd-fynd â hynny, mae'r Ddeddf yn caniatáu i Weinidogion Cymru osod dyletswyddau ar yr unigolyn cyfrifol hwnnw. Mae'r rheoliadau yn gosod gofynion penodol ar unigolion cyfrifol o ran ansawdd a chydymffurfiaeth y gwasanaeth, ac rwy'n disgwyl i unigolion cyfrifol fod yn rhan o'r gwasanaeth, yn hytrach na bod wedi datgysylltu oddi wrtho. Felly, mae hyn yn cynnwys gofyniad i ymweld â'r gwasanaeth.
Mae'r rheoliadau hefyd yn nodi pa wasanaethau sydd wedi eu heithrio o'r rheoleiddio. Mae'n bwysig bod eglurder yn hyn o beth, fel bod darparwyr yn sicr pa un a ydyn nhw wedi'u cynnwys yng nghwmpas y Rheoliadau hyn ai peidio. Mae'r rhain yn efelychu'r eithriadau o dan y ddeddfwriaeth bresennol i raddau helaeth, ond maen nhw hefyd yn nodi trefniadau eraill, y bwriedir iddyn nhw fod y tu allan i reoleiddio. Mae'n rhaid i'r rheoleiddiwr allu gweithredu pe byddai darparwyr yn ddiffygiol. Felly gall y rheoleiddiwr orfodi'r gofynion yn y rheoliadau hyn. Mae'r rheoliadau hefyd yn darparu eglurder ynglŷn â pha achosion o dorri’r gofynion a gaiff eu trin fel trosedd. Mae'r rheoliadau hefyd yn ymdrin â materion eraill, megis y gofynion hysbysu a'r trefniadau a fydd yn berthnasol pe byddai datodwr yn cael ei benodi neu pe byddai darparwr sy'n unigolyn yn marw. Maen nhw hefyd yn nodi o dan ba amgylchiadau y caiff Gweinidogion Cymru, yn hytrach na darparwr gwasanaethau, ddynodi unigolyn i fod yr unigolyn cyfrifol. Mae natur y rheoliadau penodol hyn yn dechnegol i raddau helaeth, ond serch hynny, yn hanfodol i weithrediad llyfn y system gyffredinol.
Bydd y rheoliadau yn eu cyfanrwydd yn dylanwadu ar y ffordd y darperir y gwasanaethau gofal a chymorth hyn am flynyddoedd i ddod. Roeddwn i'n falch iawn o lefel yr ymgysylltu yn ystod proses yr ymgynghoriad cyhoeddus ac, yn naturiol, roedd agweddau penodol wedi denu diddordeb arbennig. Felly, rwyf i wedi ystyried yr adborth o'r ymgynghoriadau yn ofalus, ac wedi gwneud ambell i newid o ganlyniad i hyn. Mewn rhai achosion, bu hyn yn angenrheidiol i egluro'r bwriad gwreiddiol. Mewn achosion eraill, mae'r diwygiadau mewn ymateb i faterion a godwyd yn ystod y broses ymgynghori. Felly, rwyf i, er enghraifft, wedi achub ar y cyfle i egluro'r gofynion o ran nyrsys cofrestredig. Rwyf hefyd wedi addasu'r gofynion o ran ystafelloedd a rennir ar gyfer oedolion, ac amlder archwiliadau'r Gwasanaeth Datgelu a Gwahardd. Yn yr un modd, ar ôl ystyried amlder yr ymweliadau gan yr unigolyn cyfrifol, rwyf i wedi diwygio'r gofyniad hwn.
Rwy'n fodlon, Llywydd, bod angen y newidiadau hyn i sefydlu system sy'n gweithio'n effeithiol yn gyffredinol heb amharu ar ein bwriadau. Rwyf wedi cyhoeddi adroddiad ar ganlyniad ein hymgynghoriad cyhoeddus. Mae'r rheoliadau hyn yn angenrheidiol i ddarparu system newydd ar gyfer rheoleiddio ac arolygu gwasanaethau gofal cymdeithasol yng Nghymru o fis Ebrill y flwyddyn nesaf ymlaen. Byddan nhw'n sicrhau bod yr un safonau uchel a'r un pwyslais ar wella ac arfer da yn berthnasol i'r ystod gyfan hon o wasanaethau a reoleiddir, ac rwy'n eu cymeradwyo i'r Aelodau ac yn edrych ymlaen at eu cyfraniadau heddiw.
Thank you very much for the introductory contribution there, Minister. I've a lot of questions on this. I wasn't actually involved with the two Acts that are referred to in this when they came through, so you'll forgive me if I say that I think that some of these regulations have been used as an opportunity to develop policy rather than to implement it—and why it is so important that we get the opportunity in this place through the affirmative procedure to scrutinise regulations. One of the things I wanted to say upfront, actually, is that it's really, really pleasing to see that some of the regulations here make it clear for people who are subject to those regulations how they are to comply with the regulations, in terms of the evidence that they have to provide in order to comply. I think those were omissions in some of the earlier legislation that we brought through in this place, but I think this is a vast improvement on that particular score.
In a way, Minister, I just want to treat this a little bit more as a statement rather than a debate, so I hope I can just ask you a few questions. The first is that the document that we've got today,—and it's a fairly chunky one, I have to say—only affects four types of regulated service, as defined in the 2016 regulation and inspection Act. I just wondered if you have any plans to introduce separate regulations for the regulated services that aren't covered in this. They may not actually be necessary, but it would be quite useful to have your take on that. And, in identifying those requirements that I've just mentioned to provide evidence, in this case for good standards of care and support by a service provider, Ministers have to have regard to an individual's well-being, as you might expect, and any particular standards set out in a code issued under Section 9 of 2014 social services and well-being Act—obviously, a different Act. At the moment, I understand that there are no codes under that Act. They haven't been issued. But, as we know with school standards and reorganisation, the existence and interpretation of codes have been material in supporting one party's position or another. So, I suppose my question is whether you are expecting any codes to emerge from the 2014 Act, and if some do, will these regulations that you're looking at today be revisited in order to take anything that might be in those codes into account in the future?
On staffing, you mentioned that you'd taken into account information that came to you via the public consultation. You might remember in particular there was some concern—I raised this with your predecessor, actually—about the removal of the requirement for 24-hour nursing care in some homes, despite there being expectations on the part of the people in those homes that that's what they would be getting, and indeed, in some cases, contractual obligations to provide that. Can you tell me how vulnerable to prosecution would the responsible individual be under these regulations in circumstances where nursing care is required unexpectedly for somebody who wasn't actually assessed as needing nursing care as an ongoing requirement—either because of that reason, or because a nurse was identified as necessary but isn't available for some reason, or whether there's a temporary staffing shortage, as opposed to deliberate flouting of the rules? Because we just have to watch out for responsible individuals who might find themselves in this quandary. I'm quite happy to take some written replies to these, because I appreciate some of them are quite detailed.
On zero-hours contracts, I'm really pleased to see that there's something in these regulations about this, although, as I say, this actually feels like policy development as well as bringing some clarity to the position. I just wanted to ask you on this: in the case where a zero-hours-contract care worker might choose to go on a contract, if we were looking at the first choice of contract, which is based on the average number of hours worked in the previous few months, have you made an assessment about the risk of care providers reducing artificially the amount of time that's worked by a care worker during the preceding three months in order to artificially deflate the average number of hours that they're working for a new contract? And, in the case of a contract that would be for less than that average, which is also an option open to a care worker, what would be the benefit for the people being cared for in those circumstances Because potentially they could choose to go on a sort of 'Let's have two hours a week' contract, which probably in some cases would even reduce the continuity of care for some of the people being cared for. As I say, you may not have answers for these today, but I'm genuinely curious to know how that's being looked at.
Then finally—am I allowed to say 'finally'? The delineation between the travel and caring time—I think this is something that we all recognised needed looking at, and I really welcome what you've done on this. Paragraph 41(3)(b) does actually attempt to answer some of my questions regarding this, but in a situation where a care provider has assessed the travel time for a particular individual and that turns out to be inadequate, does the care worker then have a right to go back to the service provider and insist that they relook at that particular period of time that's been assessed? I couldn't find it in the regs. I'm hoping there is something. Thank you very much, Llywydd.
Diolch yn fawr iawn ichi am y cyfraniad agoriadol yna, Weinidog. Mae gen i lawer o gwestiynau ynghylch hyn. Nid oeddwn i mewn gwirionedd yn ymwneud â'r ddwy Ddeddf y cyfeirir atyn nhw yn hyn pan gawson nhw eu pasio, felly maddeuwch imi am ddweud fy mod i'n credu bod rhai o'r Rheoliadau hyn wedi'u defnyddio fel cyfle i ddatblygu polisi yn hytrach na'i roi ar waith—a dyna pam mae mor bwysig ein bod yn cael y cyfle yn y lle hwn drwy'r weithdrefn gadarnhaol i graffu ar y rheoliadau. Un o'r pethau yr oeddwn i'n dymuno ei ddweud ar y cychwyn, mewn gwirionedd, yw ei bod yn bleser o'r mwyaf i weld bod rhai o'r rheoliadau hyn yn egluro i bobl sy'n ddarostyngedig i'r rheoliadau hynny sut y dylen nhw gydymffurfio â'r rheoliadau, o ran y dystiolaeth y mae'n rhaid iddyn nhw ei darparu er mwyn cydymffurfio. Rwy'n credu bod hynny wedi'i hepgor mewn peth o'r ddeddfwriaeth gynharach y gwnaethom ei llywio drwy'r lle hwn, ond rwy'n credu bod hyn yn welliant enfawr o ran y pwynt penodol hwnnw.
Mewn ffordd, Gweinidog, rwyf i'n dymuno trin hyn ychydig yn fwy fel datganiad yn hytrach na dadl, felly rwy'n gobeithio y caf i ofyn dim ond ambell i gwestiwn i chi. Y cyntaf yw bod y ddogfen sydd gennym heddiw,—ac mae'n un eithaf swmpus, mae'n rhaid imi ddweud—dim ond yn effeithio ar bedwar math o wasanaeth rheoleiddiedig, fel y'u diffinnir yn Neddf rheoleiddio ac arolygu 2016. Tybed a oes gennych chi unrhyw fwriad o gyflwyno rheoliadau ar wahân ar gyfer y gwasanaethau rheoleiddiedig nad ydynt wedi'u cynnwys y tro hwn. Efallai nad oes eu hangen mewn gwirionedd, ond byddai'n eithaf defnyddiol cael eich barn ar hynny. Ac, wrth nodi'r gofynion hynny yr wyf i wedi'u crybwyll i ddarparu tystiolaeth, yn yr achos hwn ar gyfer safonau da o ofal a chymorth gan ddarparwr gwasanaeth, mae'n rhaid i Weinidogion roi ystyriaeth i les unigolion, fel y gallech ddisgwyl, ac unrhyw safonau penodol a nodir mewn cod a gyflwynwyd o dan Adran 9 o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant 2014—yn amlwg, Deddf wahanol. Ar hyn o bryd, deallaf nad oes unrhyw godau o dan y Ddeddf honno. Nid ydyn nhw wedi'u cyflwyno. Ond, fel y gwyddom gyda safonau ac ad-drefnu ysgolion, roedd bodolaeth a dehongliad y codau yn hollbwysig i gefnogi safbwynt un blaid neu'r llall. Felly, mae'n debyg mai fy nghwestiwn i yw pa un a ydych chi'n disgwyl y bydd unrhyw godau yn deillio o Ddeddf 2014, ac os bydd, a fydd y rheoliadau hyn yr ydych yn edrych arnyn nhw heddiw yn cael eu hailystyried er mwyn rhoi sylw i unrhyw beth a allai fod yn y codau hynny yn y dyfodol?
O ran staffio, fe wnaethoch chi sôn eich bod wedi rhoi ystyriaeth i wybodaeth a ddaeth i chi drwy'r ymgynghoriad cyhoeddus. Efallai y byddwch yn cofio yn arbennig, bod rhywfaint o bryder—codais y mater hwn gyda'ch rhagflaenydd, mewn gwirionedd—ynghylch cael gwared ar y gofyniad am ofal nyrsio 24 awr mewn rhai cartrefi, er gwaethaf y ffaith bod disgwyliadau gan y bobl yn y cartrefi hynny mai dyna beth y bydden nhw'n ei gael, ac yn wir, mewn rhai achosion, rhwymedigaethau cytundebol i ddarparu hynny. A wnewch chi ddweud wrthyf pa mor agored i erlyn fyddai'r unigolyn cyfrifol o dan y Rheoliadau hyn mewn sefyllfa pan fyddai angen annisgwyl am ofal nyrsio ar rywun nad yw mewn gwirionedd wedi'i asesu fel bod angen gofal nyrsio parhaus—naill ai am y rheswm hwnnw, neu oherwydd y nodwyd bod angen nyrs ond nad oes un ar gael am ryw reswm, neu pa un a oes prinder staff dros dro, yn hytrach nag anwybyddu'r rheolau yn fwriadol? Oherwydd mae'n rhaid i gefnogi unigolion cyfrifol a allai ganfod eu hunain yn y sefyllfa hon. Rwy'n ddigon hapus i dderbyn atebion ysgrifenedig i'r rhain, oherwydd fy mod i'n gwerthfawrogi bod rhai ohonyn nhw'n eithaf manwl.
O ran contractau dim oriau, rwy'n falch iawn o weld bod sôn am hynny yn y Rheoliadau yma, er, fel y dywedais, mae hyn mewn gwirionedd yn teimlo fel datblygiad polisi yn ogystal â rhoi rhywfaint o eglurder i'r sefyllfa. Rwy'n dymuno gofyn i chi ar y mater hwn: mewn achos pan allai gweithiwr gofal ar gontract dim oriau ddewis mynd ar gontract, pe byddem ni'n edrych ar y dewis cyntaf o gontract, sy'n seiliedig ar y nifer cyfartalog o oriau a weithiwyd yn y misoedd blaenorol, a ydych chi wedi cynnal asesiad o'r perygl y bydd darparwyr gofal yn lleihau yn artiffisial faint o amser y mae gweithiwr gofal wedi ei weithio yn ystod y tri mis blaenorol er mwyn lleihau yn artiffisial y nifer cyfartalog o oriau y mae'n eu gweithio ar gyfer contract newydd? Ac, mewn achos o gontract a fyddai am lai o oriau na'r cyfartaledd hwnnw, sydd hefyd yn ddewis sydd ar gael i weithiwr gofal, beth fyddai'r budd i'r bobl sy'n derbyn gofal yn yr amgylchiadau hynny? Oherwydd mae'n bosibl y gallai ddewis contract ar ffurf 'Rhowch i mi ddwy awr yr wythnos', a fyddai, mwy na thebyg, mewn rhai achosion, hyd yn oed yn lleihau dilyniant y gofal ar gyfer rhai o'r bobl sy'n derbyn gofal. Fel y dywedais, efallai nad oes gennych chi atebion ar gyfer y rhain heddiw, ond rwy'n wirioneddol awyddus i wybod sut y mae hynny'n cael ei ystyried.
Yna yn olaf—ydw i'n cael dweud 'yn olaf'? Y tynnu llinell rhwng amser teithio ac amser gofalu—rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth yr ydym ni i gyd yn cydnabod bod angen edrych arno, ac rwy'n croesawu, mewn gwirionedd, yr hyn yr ydych chi wedi ei wneud yn hyn o beth. Mae Paragraff 41(3)(b) mewn gwirionedd yn ceisio ateb rhai o'm cwestiynau ynglŷn â hyn, ond mewn sefyllfa pan fo darparwr gofal wedi asesu'r amser teithio ar gyfer unigolyn penodol a bod hynny yn profi i fod yn annigonol yn y pen draw, a oes hawl gan y gweithiwr gofal hwnnw i fynd yn ôl at y darparwr gwasanaeth a mynnu ei fod yn edrych eto ar y cyfnod hwnnw o amser sydd wedi'i asesu? Nid oeddwn i'n gallu dod o hyd i hynny yn y rheoliadau. Rwy'n gobeithio bod rhywbeth. Diolch yn fawr iawn, Lywydd.
Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl. Huw Irranca-Davies.
I call on the Minister to reply to the debate. Huw Irranca-Davies.
Diolch. [Interruption.] Yes. I will do my best to reply to a string of questions, but can I first of all just thank you, Suzy, for the broad welcome you have for the detail within these regulations, and also the clarity that the regulations do bring for providers? I think some of that clarity has come through, I have to acknowledge, the scrutiny that it has received in its transition to this point, including under the previous Bill by Assembly Members, but also the work done by my former colleague the Minister on my left, as well. There's been extensive stakeholder engagement, and that I think has informed the progress of this to get to this level of detail. In some ways, whilst the focus has been on that continual improvement and driving up standards both from the service and the workforce, it has also been on pragmatic solutions that will work, as well, with the sector. So, I think we've come to a pretty good place.
Let me try and turn to some of the issues that she mentioned. First of all, one of the issues that was quite interesting in terms of the consultation and broader feedback was exactly that point about accommodation or other services that are not caught within the compass of this current set of regulations. Well, there is actually scope within the Act to revisit that. So, for example, one of the ones that's been mentioned previously has been the issue of day centres. Now, there are day centres and there are day centres. There are day centres that can operate almost like a lunch club—arriving for a couple of hours and a great medium for social engagement and wider things. There are other ones that are, in effect, for people who are attending for two or three days of the week for a large segment of time. Now, those don't fall, based on the feedback that we've had, currently within this, but the Act allows that flexibility to revisit and review as time goes by other services that could be deemed to be within the care provision generally there.
On the codes that you mentioned, I can tell you that the codes relevant to those areas have actually been issued already flowing from the 2014 Act, but I'll happily write with more detail on that. [Interruption.] Ah, right, okay. Well, in that case, to clarify, I'll happily write to clarify on that, Suzy, if you're receiving some different information there.
In terms of the approach, whether it's to the requirements on nursing—which, by the way, now are very much focused on the outcomes of individuals; it's very much person centred, rather than in any way more prescriptive, normative thing that say that you must have x number of nurses for x numbers of people, and so on. This is much more to do with—there is a requirement here on the manager and on the responsible individual who oversees those managers of the individual services to make sure that the needs of those individual people in each individual service have been accounted for, and if that requires full-time nursing presence of one or two, or whatever, that will be provided for.
The question that you raised was, 'What happens if there is a failure in that?' This is exactly where the regulator then would step in, but taking, I have to say, a proportionate approach, because if it was part of a clear and deliberate pattern, I suspect the regulator would take a very different approach to something that happened on a temporary, emergency basis, where there was a process being filled in to fill that gap rapidly. So, a proportionate approach would be taken, I think, by the regulator.
You also touched on the issue of travel time and the role there as well, the clarity that is now given with this and the regulator. Again, the oversight of the—. What we haven't done in here, deliberately based on the consultation, is taken, again, an overly prescriptive way that says to a provider, 'You must do exactly this model of how you account for travel time and care time'. What we've said is, 'You've got to have, according to these regulations, a plan in place, you've got to have a planned approach towards your rota-ing of staff'. We recognise it will vary in different locations and different types of service provided, but we want to see that, and the regulator will want to see that. And if that is not in place, then there is the ability of the regulator here to actually step in, and if there isn't a proper model in place then the regulator will take a dim view of this, and has the powers within here.
So, there is a requirement here both on the manager of that service, but also on that responsible individual, to make sure that those plans are in place and that there is that separation of the travel time and the care time. At the moment, as we know, unfortunately, what we have sometimes—not all providers, because there's some very good practice out there—but some are too encroached upon each other, and that is neither good necessarily for the care of the individual, but it's also not good for the way that the staff themselves feel valued as part of their profession. A key part of my approach is to make sure that we—part of the regulations do this, whether it's this or the approach that we're taking to zero hours within here—actually say to the profession, 'This is valued profession, we want to see you lifted up.'
If there is anything in terms of the codes that I need to write on clarity to you, I'd be happy to do that. Were there any other aspects? I think I've dealt with—
Diolch. [Torri ar draws.] Gwnaf. Gwnaf i fy ngorau i ateb cyfres o gwestiynau, ond a gaf i'n gyntaf ddiolch i chi, Suzy, am y croeso bras yr ydych chi wedi'i roi i'r manylion yn y rheoliadau hyn, a hefyd i'r eglurder y mae'r rheoliadau yn ei roi i ddarparwyr? Rwy'n credu bod rhywfaint o'r eglurder hwnnw wedi deillio, mae'n rhaid i mi gydnabod, o'r craffu ar y rheoliadau ar eu hynt i'r pwynt hwn, gan gynnwys o dan y Bil blaenorol gan Aelodau'r Cynulliad, ond hefyd y gwaith a wnaethpwyd gan fy nghyn gyd-Aelod y Gweinidog ar fy chwith, hefyd. Bu llawer o ymgysylltu â rhanddeiliaid, ac rwy'n credu bod hynny wedi llywio'r cynnydd i gyflawni'r lefel hon o fanylder. Mewn rhai ffyrdd, er y bu'r pwyslais ar y gwelliant parhaus hwnnw a gwella safonau'r gwasanaeth a'r gweithlu, bu pwyslais hefyd ar atebion ymarferol a fydd yn gweithio, hefyd, gyda'r sector. Felly, rwy'n credu ein bod ni wedi cyrraedd man eithaf da.
Gadewch imi geisio troi at rai o'r materion y cyfeiriodd hi atyn nhw. Yn gyntaf, un o'r materion a oedd yn eithaf diddorol o ran yr ymgynghoriad a'r adborth ehangach oedd yr union bwynt hwnnw am lety neu wasanaethau eraill nad ydyn nhw wedi'u cynnwys yng nghwmpas y gyfres gyfredol o reoliadau. Wel, mae cwmpas mewn gwirionedd o fewn y Ddeddf i ailystyried hynny. Felly, er enghraifft, un o'r rhai a grybwyllwyd yn flaenorol yw'r mater o ganolfannau dydd. Nawr, ceir gwahanol fathau o ganolfannau dydd. Mae yna ganolfannau dydd a all weithredu bron fel clwb cinio—cyrraedd am awr neu ddwy a chyfrwng gwych i ymgysylltu'n gymdeithasol a phethau ehangach. Ceir eraill sydd, i bob pwrpas, ar gyfer pobl sy'n mynychu am ddau neu dri diwrnod yr wythnos am gyfnod helaeth o amser. Nawr, nid yw'r rhai hynny wedi'u cynnwys, ar sail yr adborth yr ydym ni wedi'i gael, ar hyn o bryd, ond mae'r Ddeddf yn caniatáu'r hyblygrwydd hwnnw i ailystyried ac adolygu, wrth i amser fynd heibio, gwasanaethau eraill y gellid ystyried eu bod o fewn y ddarpariaeth gofal yn gyffredinol yn hynny o beth.
O ran y codau y gwnaethoch chi sôn amdanynt, gallaf ddweud wrthych fod y codau sy'n berthnasol i'r meysydd hynny wedi, mewn gwirionedd eu cyhoeddi eisoes yn deillio o Ddeddf 2014, ond byddaf i'n hapus i ysgrifennu i roi rhagor o fanylion am hynny. [Torri ar draws.] A, iawn, iawn. Wel, felly, i egluro, byddaf i'n hapus i ysgrifennu i egluro hynny, Suzy, os ydych chi'n cael rhywfaint o wybodaeth wahanol yn y fan yna.
O ran y dull gweithredu, pa un ai o ran y gofynion nyrsio—sydd, gyda llaw, yn canolbwyntio'n helaeth iawn ar ganlyniadau unigolion erbyn hyn; mae'n canolbwyntio yn helaeth iawn ar y person, yn hytrach na bod yn fwy rhagnodol, normadol mewn unrhyw ffordd sy'n dweud bod yn rhaid i chi gael hyn a hyn o nyrsys i hyn a hyn o bobl, ac ati. Mae hyn yn ymwneud llawer yn fwy â—mae yna ofyniad yma ar y rheolwyr a'r unigolion cyfrifol sy'n goruchwylio rheolwyr y gwasanaethau unigol hynny i wneud yn siŵr bod anghenion y bobl unigol hynny ym mhob gwasanaeth unigol wedi eu hystyried, ac os oes angen presenoldeb nyrsio llawn amser ar un neu ddau, neu beth bynnag, bydd hynny'n cael ei ddarparu.
Y cwestiwn a godwyd gennych chi oedd, 'Beth sy'n digwydd os oes methiant yn hynny?' Dyma yn union lle y byddai'r rheoleiddiwr yn mynd ati i weithredu, ond gan ddefnyddio, mae'n rhaid imi ddweud, dull cymesur, oherwydd os oedd yn rhan o batrwm clir a bwriadol, rwy'n amau y byddai'r rheoleiddiwr yn gweithredu mewn modd gwahanol iawn i rywbeth a ddigwyddodd dros dro, mewn argyfwng, pan oedd proses yn cael ei defnyddio er mwyn llenwi'r bwlch hwnnw'n gyflym. Felly, byddai dull cymesur yn cael ei ddefnyddio, rwy'n credu, gan y rheoleiddiwr.
Fe wnaethoch chi gyfeirio hefyd at y mater o amser teithio a'r swyddogaeth o ran hynny o beth hefyd, yr eglurder a roddir i hyn bellach a'r rheoleiddiwr. Unwaith eto, mae goruchwyliaeth y—. Yr hyn nad ydym ni wedi'i wneud yma, yn fwriadol ar sail yr ymgynghoriad, yw dilyn, unwaith eto, ffordd rhy ragnodol sy'n dweud wrth ddarparwr, 'Mae'n rhaid i chi ddilyn y model hwn yn union i gyfrifo eich amser teithio a'ch amser gofal'. Yr hyn yr ydym ni wedi ei ddweud yw, 'Mae'n rhaid bod gennych, yn ôl y Rheoliadau hyn, gynllun ar waith, mae'n rhaid bod gennych chi ddull wedi'i gynllunio o lunio rota i'ch staff'. Rydym yn cydnabod y bydd yn amrywio mewn gwahanol leoliadau a gwahanol fathau o wasanaeth a ddarperir, ond rydym ni eisiau gweld hynny, a bydd y rheoleiddiwr eisiau gweld hynny. Ac os nad yw hynny ar waith, mae gan y rheoleiddiwr y gallu yn y fan yma i gamu i mewn, mewn gwirionedd, ac os nad oes model priodol ar waith, ni fydd y rheoleiddiwr yn fodlon â hynny, ac mae ganddo bwerau yn hyn o beth.
Felly, mae gofyniad yma ar reolwr y gwasanaeth hwnnw, ond hefyd ar yr unigolyn cyfrifol hwnnw, i wneud yn siŵr bod y cynlluniau hynny ar waith a bod amser teithio ac amser gofal yn cael eu gwahanu. Ar hyn o bryd, fel y gwyddom, yn anffodus, yr hyn sydd gennym weithiau—nid yr holl ddarparwyr, oherwydd bod arferion da iawn ar waith—ond mae rhai yn mynd â gormod o amser ei gilydd, ac nid yw hynny o reidrwydd yn dda i ofal yr unigolyn, ond nid yw'n ffordd dda ychwaith ar gyfer ymdeimlad y staff eu hunain o'u gwerth yn eu proffesiwn. Rhan allweddol o fy null gweithredu i yw gwneud yn siŵr ein bod—mae rhan o'r rheoliadau yn gwneud hyn, pa un a yw'n hyn neu'r agwedd yr ydym yn ei chymryd tuag at gontractau dim oriau o fewn hyn—gan ddweud wrth y proffesiwn mewn gwirionedd 'Rydym yn gwerthfawrogi'r proffesiwn hwn, rydym ni eisiau eich gweld yn cael eich dyrchafu.'
Os oes unrhyw beth o ran y codau y mae angen imi ysgrifennu atoch i'w egluro, byddaf i'n hapus i wneud hynny. A oedd unrhyw agweddau eraill? Rwy'n credu fy mod i wedi ymdrin â—
I don't think we've got time.
Nid wyf yn credu bod amser gennym.
—all of your points. Well, thank you very much for those contributions. I'll write to clarify what's happened as a result of the 2014 Act in terms of the issuing of codes. Thank you.
—pob un o'ch pwyntiau. Wel, diolch yn fawr iawn am y cyfraniadau hynny. Byddaf yn ysgrifennu i egluro'r hyn sydd wedi digwydd o ganlyniad i Ddeddf 2014 o ran cyhoeddi codau. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rhun ap Iorwerth, a gwelliannau 2, 3 a 4 yn enw Paul Davies.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rhun ap Iorwerth, and amendments 2, 3 and 4 in the name of Paul Davies.
Dyma ni'n dod, felly, i'r ddadl ar adolygiad blynyddol y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol ar gyfer 2016-17. Rwy'n galw ar arweinydd y tŷ i wneud y cynnig—Julie James.
We come now to the debate on the Equality and Human Rights Commission annual review 2016-2017. I call on the leader of the house to move the motion—Julie James.
Cynnig NDM6608 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi Adolygiad Blynyddol Pwyllgor Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol Cymru 2016-2017.
Motion NDM6608 Julie James
To propose the National Assembly of Wales:
Notes the Equality and Human Rights Commission Wales Committee Annual Review 2016-2017.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I very much welcome the opportunity today to debate the 'Equality and Human Rights Commission Wales Committee Annual Review 2016-2017'. I very much welcome the EHRC's annual review and reaffirm the Welsh Government's commitment to work with the commission to address the vital issues it highlights. We've already aligned the key objectives of our strategic equality plan for 2016-20 with the seven key equality and human rights challenges identifies in the commission's overarching report, 'Is Wales Fairer?' These seven key challenges highlight where improvements are needed in Wales. Aligning our plan and objectives with the commission's challenges ensures we are taking a targeted, joined-up approach to tackling inequality in Wales.
Our strategic equality plan provides a flexible basis for a wide range of work we're doing across many aspects of equality and human rights. This includes, for example, investing strongly in new and improved sites for Gypsies and Travellers, our new equality and inclusion funding programme, close partnership working to tackle all forms of hate crime and improved levels of reporting, increased support for refugees and asylum seekers with more funding to support unaccompanied asylum-seeking children. In all of this work and other examples I will mention shortly, we have taken careful note of the EHRC's advice and research. We will continue with this approach both by working with the commission and by listening and responding when they challenge us.
It is fair to say that this year's annual review covers an unprecedented period for equality and human rights in the UK. the UK's impending exit from the European Union brings with it uncertainty about many things, including the future of important European funding streams. The decades of EU membership have produced a legacy of benefits covering many aspects of daily life in Wales, for example cherished employment rights. We aim to safeguard these benefits to daily life in Wales and we will vigorously oppose any attempt to cut corners and create worse conditions as we leave the EU.
The UK Government's plans to reform human rights are currently on hold until the UK's withdrawal from the EU is finalised. The UK Government has also said it intends to remain a signatory to the European convention on human rights for the duration of this current Parliament. We are very alert to the temporary nature of this statement.
The Welsh Government has said on numerous occasions that we are strongly against any regressive reform of the rights currently enjoyed by the people of Wales. This includes plans to repeal the Human Rights Act 1998. Despite the way it is sometimes caricatured, the Act is an inclusive piece of legislation that protects all our citizens and allows people to challenge inequality and injustice and to hold those in power accountable. This was recently illustrated during the second inquest into the Hillsborough disaster, where families of the victims were able to use the Human Rights Act to seek justice.
Last Sunday was Human Rights Day, which commemorates the day in 1948 when the UN General Assembly adopted the universal declaration of human rights. The declaration was drafted by representatives from all regions of the world and was the first internationally agreed definition of the rights of all people. It was written following the horrific violations of rights during the second world war, and it lay the ground work for the UN treaty system, which the Welsh Government actively participates in. Next year marks the seventieth anniversary of this milestone document, and it's a timely reminder of why we should value human rights and of the importance of promoting and safeguarding the rights of all people.
It continues to be a challenging time for human rights in the UK both at home and abroad. There are sections of the media and some politicians who are intent on fostering suspicion of human rights, even questioning the need for them. In these challenging times, the work of the Equality and Human Rights Commission is as important as it ever has been.
It's been another busy year for the commission. In April, Ruth Coombs was appointed the new head of the Equality and Human Rights Commission in Wales, and I know that Ruth is here. I'm looking forward to welcoming her to this role and very much looking forward to working with her in the future. I'd also like to take the opportunity to congratulate Kate Bennett, who led the EHRC's work in Wales for many years before her retirement at the end of 2016, on the award of her OBE in the Queen's birthday honours—very richly deserved.
This year, the commission was heavily involved in the UN examination of the UK on the implementation of the convention on the rights of disabled people. We welcome the UN committee's criticism of the UK Government's austerity measures. The chair of the committee went so far as to say that the UK Government policies have led to 'a human catastrophe' for disabled people living in the UK. This criticism comes less than a year since the UN held an inquiry into the UK Government's welfare reforms and cuts to public services. The inquiry concluded that there have been grave and systematic violations of the rights of disabled people in the UK. This is the harsh reality for some disabled people in the UK, and we will continue our efforts to mitigate the impact of austerity measures on some of the most disadvantaged people in Wales.
The UN convention reporting system provides an opportunity to highlight the work of the Welsh Government to promote human rights. We were pleased that the UN committee welcomed the introduction of our Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 in its concluding observations. We acknowledge that there is more to do in Wales to promote disabled people's rights, and we value the feedback from the committee on several areas where there is room for improvement.
We will now consider how to take forward the recommendations of the committee as they apply to Wales. We are also taking into account the EHRC's report 'Being disabled in Britain', which was published in April. Throughout this year, we have been working closely with disabled people across Wales to review our framework for action on independent living, which was published in 2013. I would very much like to take this opportunity to thank all those who've taken part in our engagement events, including the members of the steering group that has overseen the process.
We will shortly be setting out anew how our national strategy will support disabled people in Wales, taking account of the UN convention and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 to provide the basis for a new stronger approach. We will continue to rely heavily on public engagement as we develop our policies, now in the context of 'Prosperity for All'. Our focus on equality across the whole of the Welsh Government and beyond helps to ensure that our national strategy really is inclusive of everyone.
In September, the Welsh Government signed up to the Working Forward pledge, the commission's nationwide campaign to make workplaces the best they can be for pregnant women and new mothers. The commission established the pledge following its research that shows that pregnancy and maternity discrimination and disadvantage at work affect around 390,000 pregnant women and new mothers across Britain each year. The pledge supports the Welsh Government's equality objective to become an exemplar in the equality, diversity and inclusion agenda by 2020.
For the commission itself, it was another year of well-attended events. These included its annual lecture with human rights barrister Adam Wagner and its annual conference, which attracted over 120 people to the Cardiff City stadium. Once again, the commission has released a number of informative and challenging publications over the past year, in addition to the report on disability I've mentioned already. There have been reports on faith-friendly workplaces, reducing pay gaps, and a report called 'Healing the divisions' on protecting equality and human rights after we leave the European Union. These and many others are all available online and I recommend them to all Members.
This year, the EHRC celebrates its 10-year anniversary. The commission held an event at the Senedd last month to mark this milestone and also to formally launch the annual review. I would therefore like to thank the commission not only for its work over the last year but also for a decade of dedication to improving the lives of people in the UK. The commission is an evaluator, an enforcer, an influencer and a catalyst for change. We remain grateful for its guidance and we value its strong and distinct presence here in Wales. Diolch.
Diolch, Llywydd. Rwy'n croesawu'n fawr iawn y cyfle heddiw i drafod 'Adolygiad Blynyddol 2016-17 Pwyllgor Cymru y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol'. Croesawaf adolygiad blynyddol y Comisiwn yn fawr ac rwy'n ailddatgan ymrwymiad Llywodraeth Cymru i weithio gyda'r Comisiwn i fynd i'r afael â'r materion hollbwysig y mae'n tynu sylw atynt. Rydym ni eisoes wedi cysoni amcanion allweddol ein cynllun cydraddoldeb strategol ar gyfer 2016-20 gyda'r saith her cydraddoldeb a hawliau dynol a nodir yn adroddiad cyffredinol y Comisiwn, 'A yw Cymru'n decach?' Mae'r saith her allweddol hyn yn tynnu sylw at y gwelliannau sydd eu hangen yng Nghymru. Mae cysoni ein cynllun a'n hamcanion gyda heriau'r Comisiwn yn sicrhau ein bod yn mynd ati mewn modd cydlynol a phenodol i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb yng Nghymru.
Mae ein cynllun cydraddoldeb strategol yn cynnig sylfaen hyblyg ar gyfer y gwaith amrywiol iawn yr ydym ni'n ei wneud mewn sawl agwedd ar gydraddoldeb a hawliau dynol. Mae hyn yn cynnwys, er enghraifft, buddsoddi'n helaeth mewn safleoedd newydd a gwell ar gyfer Sipsiwn a Theithwyr, ein rhaglen cyllid cydraddoldeb a chynhwysiant newydd, cydweithio clos er mwyn mynd i'r afael â phob math o droseddau casineb a chael mwy o bobl i roi gwybod am droseddau o'r fath, mwy o gymorth ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches gyda mwy o arian i gefnogi plant sy'n ceisio lloches sy'n teithio ar eu pen eu hunain. Ym mhob rhan o'r gwaith hwn, ac mewn enghreifftiau eraill y byddaf yn sôn amdanynt cyn hir, rydym wedi rhoi ystyriaeth ofalus i gyngor ac ymchwil y Comisiwn. Byddwn yn parhau gyda'r dull hwn drwy weithio gyda'r Comisiwn a thrwy wrando ac ymateb panfgyddan nhw yn ein herio.
Mae'n deg dweud bod adolygiad blynyddol eleni yn cwmpasu cyfnod digynsail o ran cydraddoldeb a hawliau dynol yn y DU. Mae ymadawiad y DU â'r Undeb Ewropeaidd, a fydd yn digwydd cyn hir, wedi esgor ar sawl ansicrwydd ynghylch llawer o bethau, gan gynnwys dyfodol y ffynonellau ariannol Ewropeaidd pwysig. Mae degawdau o aelodaeth o'r UE wedi creu gwaddol o fanteision sy'n cwmpasu sawl agwedd ar fywyd bob dydd yng Nghymru, er enghraifft yr hawliau cyflogaeth yr ydym ni'n eu coleddu. Ein nod yw diogelu'r buddiannau hyn sy'n elfennau o fywyd bob dydd yng Nghymru a byddwn yn gwrthwynebu'n gryf unrhyw ymgais i dorri corneli a chreu amodau gwaeth wrth inni adael yr UE.
Mae cynlluniau Llywodraeth y DU i ddiwygio hawliau dynol ar hyn o bryd wedi eu rhoi o'r neilltu nes y bydd cytundeb terfynol ynglŷn ag ymadawiad y DU o'r Undeb Ewropeaidd. Mae Llywodraeth y DU hefyd wedi dweud ei bod hi'n yn bwriadu parhau i fod yn un o lofnodwyr y Confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol drwy gydol y Senedd bresennol. Rydym ni'n effro iawn i natur dros dro y datganiad hwn.
Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud droeon ein bod ni'n wrthwynebus iawn i unrhyw ddiwygio ar yr hawliau y mae pobl Cymru yn eu mwynhau ar hyn o bryd ac yn mynd â ni gam yn ôl. Mae hyn yn cynnwys cynlluniau i ddiddymu Deddf Hawliau Dynol 1998. Er gwaetha'r modd y dychenir y Ddeddf weithiau, mae hi'n ddarn cynhwysol o ddeddfwriaeth sy'n diogelu ein dinasyddion ac yn galluogi pobl i herio anghyfiawnder ac anghydraddoldeb a dwyn y rhai sydd mewn grym i gyfrif. Dangoswyd hyn yn ddiweddar yn ystod yr ail gwest i drychineb Hillsborough, lle roedd teuluoedd y dioddefwyr yn gallu defnyddio'r Ddeddf Hawliau Dynol i geisio cael cyfiawnder.
Dydd Sul diwethaf oedd diwrnod hawliau dynol, sy'n coffáu'r diwrnod ym 1948 pan fabwysiadwyd y datganiad cyffredinol o hawliau dynol gan Gynulliad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig. Roedd y datganiad wedi'i ddrafftio gan gynrychiolwyr o bob rhanbarth yn y byd a hwn oedd y diffiniad rhyngwladol cytunedig cyntaf o hawliau pob person. Cafodd ei ysgrifennu yn dilyn y tramgwyddo erchyll ar hawliau yn ystod yr ail ryfel byd, a gosododd y sylfeini ar gyfer system gytundebau y Cenhedloedd Unedig, y mae Llywodraeth Cymru'n rhan flaenllaw ohoni. Mae'r flwyddyn nesaf yn nodi dengmlwyddiant a thrigain y garreg filltir hon o ddogfen, ac mae'n atgof amserol o'r rheswm pam y dylem werthfawrogi hawliau dynol ac o bwysigrwydd hyrwyddo a diogelu hawliau pawb.
Mae'n parhau i fod yn amser heriol ar gyfer hawliau dynol yn y DU a thramor. Mae adrannau o'r cyfryngau a rhai gwleidyddion sy'n benderfynol o hau amheuaeth o hawliau dynol, a hyd yn oed yn cwestiynu'r angen amdanynt. Yn y cyfnod heriol hwn, mae gwaith y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol mor bwysig ag erioed.
Bu'n flwyddyn brysur arall i'r comisiwn. Ym mis Ebrill, penodwyd Ruth Coombs yn bennaeth newydd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yng Nghymru, ac rwy'n gwybod bod Ruth yma. Rwy'n edrych ymlaen at ei chroesawu i'r swyddogaeth hon ac yn edrych ymlaen at weithio gyda hi yn y dyfodol. Hoffwn i hefyd achub ar y cyfle i longyfarch Kate Bennett, a fu'n arwain gwaith y Comisiwn yng Nghymru am flynyddoedd lawer cyn ei hymddeoliad ddiwedd 2016, am gael ei gwobrwyo â'r OBE yn anrhydeddau pen-blwydd y Frenhines — mae hi'n llwyr haeddu'r anrhydedd.
Eleni, roedd y comisiwn yn rhan fawr o archwiliad y Cenhedloedd Unedig o'r DU ynglŷn â gweithredu'r Confensiwn ar Hawliau Pobl Anabl. Rydym yn croesawu beirniadaeth Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig o fesurau cyni Llywodraeth y DU. Aeth Cadeirydd y Pwyllgor mor bell â dweud bod polisïau Llywodraeth y DU wedi arwain at 'drychineb ddynol' ar gyfer pobl anabl sy'n byw yn y DU. Daw'r feirniadaeth hon lai na blwyddyn ers i'r Cenhedloedd Unedig gynnal ymchwiliad i ddiwygiadau lles Llywodraeth y DU a'r toriadau i wasanaethau cyhoeddus. Daeth yr ymchwiliad i'r casgliad bod tramgwyddo dwys a systematig ar hawliau pobl anabl yn y DU. Dyma'r realiti creulon ar gyfer rhai pobl anabl yn y DU, a byddwn yn parhau yn ein hymdrechion i liniaru effaith y mesurau cyni ar rai o'r bobl fwyaf difreintiedig yng Nghymru.
Mae system adrodd Confensiwn y Cenhedloedd Unedig yn gyfle i dynnu sylw at waith Llywodraeth Cymru i hyrwyddo hawliau dynol. Roeddem yn falch bod Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig yn ei sylwadau terfynol yn croesawu'r ffaith ein bod wedi cyflwyno Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Rydym ni'n cydnabod bod mwy i'w wneud yng Nghymru i hyrwyddo hawliau pobl anabl, ac rydym yn gwerthfawrogi'r
Byddwn nawr yn ystyried sut i weithredu ar argymhellion y Pwyllgor fel y maen nhw'n berthnasol i Gymru. Rydym hefyd yn ystyried adroddiad y Comisiwn 'Bod yn anabl ym Mhrydain', a gyhoeddwyd ym mis Ebrill. Drwy gydol y flwyddyn hon, buom yn gweithio'n agos â phobl anabl ledled Cymru i adolygu ein fframwaith gweithredu ar gyfer byw'n annibynnol, a gyhoeddwyd yn 2013. Hoffwn yn fawr iawn achub ar y cyfle hwn i ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn ein digwyddiadau ymgysylltu, gan gynnwys aelodau o'r grŵp llywio sydd wedi goruchwylio'r broses.
Byddwn cyn hir yn disgrifio o'r newydd sut y bydd ein strategaeth genedlaethol yn cefnogi pobl anabl yng Nghymru, gan ystyried Confensiwn y Cenhedloedd Unedig a Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 er mwyn darparu'r sylfeini ar gyfer dull newydd a chadarnach o weithio. Byddwn yn parhau i ddibynnu'n fawr ar ymgysylltiad cyhoeddus wrth inni ddatblygu ein polisïau, nawr yng nghyd-destun 'Ffyniant i Bawb'. Mae ein pwyslais ar gydraddoldeb ledled Llywodraeth Cymru a thu hwnt yn helpu i sicrhau bod ein strategaeth genedlaethol mewn gwirionedd yn cynnwys pawb.
Ym mis Medi, ymrwymodd Llywodraeth Cymru i'r adduned Gweithio Ymlaen, sef ymgyrch genedlaethol y Comisiwn i sicrhau bod gweithleoedd y gorau y gallant fod ar gyfer menywod beichiog a mamau newydd. Sefydlodd y Comisiwn yr addewid yn dilyn ei ymchwil sy'n dangos bod gwahaniaethu ar sail beichiogrwydd a mamolaeth ac anfantais yn y gwaith yn effeithio ar tua 390,000 o fenywod beichiog a mamau newydd ledled Prydain bob blwyddyn. Mae'r addewid yn cefnogi Amcan Cydraddoldeb Llywodraeth Cymru i ddod yn esiampl i'w efelychu yn yr agenda cydraddoldeb, amrywiaeth a chynhwysiant erbyn 2020.
O ran y Comisiwn ei hun, roedd hi'n flwyddyn arall o ddigwyddiadau poblogaidd. Roedd y rhain yn cynnwys ei ddarlith flynyddol gyda'r bargyfreithiwr hawliau dynol, Adam Wagner, a'i gynhadledd flynyddol a ddenodd dros 120 o bobl i Stadiwm Dinas Caerdydd. Unwaith eto, mae'r Comisiwn wedi rhyddhau nifer o gyhoeddiadau defnyddiol a heriol dros y flwyddyn ddiwethaf, yn ychwanegol at yr adroddiad ar anabledd yr wyf i wedi ei grybwyll eisoes. Bu adroddiadau ar weithleoedd sy'n ystyriol o ffydd pobl, lleihau'r bwlch cyflog, ac adroddiad o'r enw 'Healing the divisions' ynglŷn â diogelu cydraddoldeb a hawliau dynol ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'r cyhoeddiadau hyn a llawer o rai eraill i gyd ar gael ar-lein ac rwy'n eu hargymell i bob Aelod.
Eleni, mae'r comisiwn yn dathlu ei ben-blwydd yn 10 oed. Cynhaliodd y Comisiwn ddigwyddiad yn y Senedd fis diwethaf i nodi'r garreg filltir hon a hefyd i lansio'r adolygiad blynyddol ffurfiol. Hoffwn i ddiolch felly i'r Comisiwn am ei waith nid yn unig dros y flwyddyn ddiwethaf ond hefyd am ddegawd o ymroddiad i wella bywydau pobl yn y DU. Mae'r Comisiwn yn gwerthuso, yn gorfodi, yn dylanwadu ac yn gatalydd ar gyfer newid. Rydym ni'n parhau'n ddiolchgar am ei arweiniad ac yn gwerthfawrogi ei bresenoldeb cadarn ac unigryw yma yng Nghymru. Diolch.
Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i’r cynnig, a galwaf ar Siân Gwenllian i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth—Siân Gwenllian.
I have selected the four amendments to the motion, and I call on Siân Gwenllian to move amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth—Siân Gwenllian.
Gwelliant 1. Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn gresynu at y ffaith bod nod y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol o gael gwared ar drais yn y gymuned yn cael ei lesteirio gan y diffyg cynnydd o ran gweithredu Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015.
Amendment 1. Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Regrets that the Equality and Human Right’s Commission’s aim of eliminating violence in the community is hampered by the lack of progress in implementation of the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence Act (Wales) 2015.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Llywydd. Mae’r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn parhau i wneud gwaith pwysig yn yr hinsawdd wleidyddol heriol presennol, a hoffwn innau hefyd ddiolch iddyn nhw am eu gwaith. Ddydd Sul oedd Diwrnod Hawliau Dynol—cydraddoldeb, cyfiawnder a rhyddid rhag trais ydy rhai o’r themâu mawr. Mae cwmpas gwaith y comisiwn yn eang, ac felly heddiw rydw i wedi penderfynu canolbwyntio ar un agwedd benodol ar gydraddoldeb a hawliau dynol, sef rhyddid rhag trais, ac, yn fwy penodol, rhyddid merched a genethod i fyw heb ofni trais a chamdriniaeth ddomestig.
Yn ôl Byw Heb Ofn, sy’n ymgyrchu i roi terfyn ar drais yn erbyn menywod, mae 7.7 y cant o ferched wedi adrodd eu bod nhw wedi profi rhyw fath o drais yn y cartref—tua 1.2 miliwn ledled Cymru a Lloegr. Mae’r ffigur yn debygol o fod llawer uwch, o gofio natur guddiedig y math yma o drais.
Nid wyf am ymddiheuro am ddefnyddio’r ddadl prynhawn yma i hoelio sylw ar yr un agwedd yma. Mae trais yn erbyn merched ar gynnydd ac yn arwydd o ddiffyg cydraddoldeb systemig o fewn ein cymdeithas heddiw. Mae’n gwelliant ni yn gresynu am y diffyg cynnydd wrth weithredu’r Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Mae’r gwelliant yn debyg i un y Ceidwadwyr. Y gwahaniaeth ydy bod y gwelliant hwnnw’n nodi bod angen gweithredu, tra bod ein gwelliant ni yn gresynu nad ydy’r gweithredu wedi digwydd yn ddigonol. Mater o eiriau, efallai, ond mae yna wahaniaeth pendant.
Yr wythnos diwethaf, wrth holi’r Gweinidog cydraddoldeb, mi wnes i amlinellu rhes o broblemau gyda gweithredu’r ddeddfwriaeth bwysig yma, ac mi oeddwn i’n falch o glywed y Gweinidog cydraddoldeb yn cydnabod y problemau ac yn dangos awydd i symud ymlaen efo’r materion. Dyma sydd wedi dod i’r amlwg: nid oes yna gynllun gweithredu o hyd ar gyfer gweithredu’r strategaeth trais yn erbyn merched, dros flwyddyn wedi’i chyhoeddi. Roedd y strategaeth ei hun yn wan ac wedi’i chyhoeddi ar frys er mwyn cydymffurfio â’r amserlenni a gafodd eu rhestru yn y Ddeddf. Ymddengys na chyhoeddwyd canllawiau yng nghyswllt strategaethau lleol. Nid yw’r grŵp arbenigol ar addysg am berthynas iach wedi cyhoeddi ei argymhellion ar y cwricwlwm newydd. Roedd y rheini i fod allan yn yr hydref. Yr wythnos diwethaf, clywyd mai yn y flwyddyn newydd y bydd y rhain yn cael eu cyhoeddi. Ni wnaf i ymhelaethu—mae yna fwy ac mi wnes i restru’r rheini’n llawn yr wythnos diwethaf.
Mae’n hollol amlwg, felly, fod yna gryn lusgo traed. Yn anffodus, mae rhai o fewn y Llywodraeth yn dal i feddwl bod popeth yn iawn ac yn clodfori’r Ddeddf. Yn gynharach heddiw, cawsom ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus a oedd yn honni, unwaith eto, fod y Ddeddf yn torri tir newydd. Un peth ydy torri tir newydd drwy ddeddfwriaeth, peth arall ydy’i gweithredu. Nid ydy hi'n ddigon i yrru deddfwriaeth drwy’r Siambr yma ac wedyn eistedd nôl yn disgwyl i bopeth ddisgyn i'w le. Yn wir, unwaith bod sêl bendith frenhinol wedi cael ei chyflwyno, bryd hynny ydy’r amser i weithredu er mwyn cyflawni’r newid rydym ni am ei weld.
Ni wnaf i dderbyn bod y Ddeddf yma’n arloesol ac yn torri tir newydd tan imi weld bod yr ystadegau ynglŷn â cham-drin domestig yn dechrau gostwng. Ni wnaf i dderbyn bod y Ddeddf yma’n arloesol tan imi ddechrau gweld newid ymddygiad gwirioneddol gan ein sefydliadau ac yn ein cymdeithas. Mae rhyddid merched i fyw heb drais ac i fyw heb ofni trais yn hawl dynol sylfaenol, di-gwestiwn. Rydw i’n mawr obeithio y gwelwn ni weithredu buan gan y Llywodraeth er mwyn symud yr agenda yma ymlaen ar ôl y llusgo traed rydym ni wedi ei weld. Mi fyddaf i’n craffu’r gwaith yn ofalus ac rydw i’n mawr obeithio y gallwn ni adrodd stori llawer mwy cadarnhaol wrth inni drafod adroddiad blynyddol y comisiwn y flwyddyn nesaf, ac rwy'n hapus iawn i gydweithio efo’r Gweinidog cydraddoldeb ar hyn. Diolch.
Thank you, Llywydd. The Equality and Human Rights Commission continues to do important work in the challenging political climate facing us, and I too would like to thank them for their work. Sunday was Human Rights Day—equality, justice and freedom from violence are some of the major themes. The remit of the commission's work is broad, and therefore today I have decided to focus on one specific aspect of equality and human rights, namely freedom from violence, and, specifically, the freedom of women and girls to live without fearing violence and domestic abuse.
According to Byw Heb Ofn/Live Fear Free, which campaigns to put an end to violence against women, 7.7 per cent of women have reported that they have experienced some sort of domestic violence—around 1.2 million throughout England and Wales. That figure is likely to be much higher, bearing in mind the hidden nature of this kind of violence.
I'm not going to apologise for using this afternoon's debate to focus on this single aspect. Violence against women is on the increase and is a sign of a lack of equality that is systemic within society today. Our amendment regrets the lack of progress in implementing the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015. The amendment is similar to a Conservative amendment; the difference is that that amendment notes that action needs to be taken, whilst our amendment regrets that that action hasn’t been sufficient to date. A matter of semantics, perhaps, but there is a significant difference.
Last week, in questioning the Minister for equality, I outlined a list of issues with the implementation of this important legislation, and I was pleased to hear the Minister for equality recognising and acknowledging these projects, and showing a desire to move forward in this area. This is what has emerged: there is still no action plan for implementing the violence against women strategy, over a year since its publication. The strategy itself was weak, and was published hastily in order to comply with the timetables listed in the legislation. It appears that guidance wasn’t published in relation to local strategies, and the expert group on education and healthy relationships hasn’t published its recommendations on the new curriculum. They were to be issued in the autumn. Last week, we heard that these will now be published in the new year. I won’t expand on this—there is more, and I did list them in full last week.
It is apparent, therefore, that there has been some dragging of feet in this area. Unfortunately, some within Government still believe that everything is fine and praised the legislation. Earlier today, we heard a statement from the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, who claimed, once again, that the Act broke new ground. It’s one thing to break new ground through legislation, it’s another thing to actually implement that legislation. It’s not enough just to drive legislation through this Chamber and to sit back expecting everything to fall into place. Indeed, once Royal Assent has been given, that is the time to actually take action in order to deliver the change that we want to see.
I won’t accept that this Act is innovative and groundbreaking until I see that the statistics on domestic abuse start to fall. I won’t accept that this Act is innovative until I start to see a change in behaviour from our institutions and within wider society. The freedom of women to live free of violence and to live without the fear of violence is a basic human right. I very much hope that we will see early action from the Government in order to progress this agenda, after the dragging of feet that we have seen. I will be scrutinising that very carefully, and I do very much hope that we will have a far more positive story to tell as we discuss the next Equality and Human Rights Commission annual review next year. I’m happy to work with the Minister for equality on this issue. Thank you.
Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig gwelliannau 2, 3 a 4, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Mark Isherwood.
I call on Mark Isherwood to move amendments 2, 3 and 4, tabled in the name of Paul Davies. Mark Isherwood.
Gwelliant 2. Paul Davies
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi bod nod y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol o gael gwared ar drais yn y gymuned yn golygu bod angen gweithredu'r addweidion ehangach a wnaeth Llywodraeth Cymru yn ystod hynt Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015.
Gwelliant 3. Paul Davies
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi â phryder y cynnydd mewn troseddau casineb yr adroddwyd arnynt yng Nghymru.
Gwelliant 4. Paul Davies
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi bod ymdrechion y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol i sicrhau bod cydraddoldeb a hawliau dynol yn cael eu hymgorffori yn y gwaith a gaiff ei wneud o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2017 yn golygu y bydd angen 'deialog gwirioneddol rhwng cymunedau, unigolion a’u gwasanaethau cyhoeddus' yn unol â'r hyn y galwodd Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol amdano yn ei chynllun strategol drafft.
Amendment 2. Paul Davies
Add as new point at end of motion:
Notes that the Equality and Human Rights Commission’s aim of eliminating violence in the community requires implementation of the wider Welsh Government pledges made during the passage of the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence Act (Wales) 2015.
Amendment 3. Paul Davies
Add as new point at end of motion:
Notes with concern the increase in reported hate crime in Wales.
Amendment 4. Paul Davies
Add as new point at end of motion:
Notes that the Equality and Human Right’s Commission’s efforts to ensure that equality and human rights are embedded in work taken forward under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2017 will require 'real and meaningful dialogue between communities, individuals and their public services' as called for by the Future Generations Commissioner in her draft strategic plan.
Cynigiwyd gwelliannau 2, 3 a 4.
Amendments 2, 3 and 4 moved.
Diolch, Llywydd. As this annual review begins, the Equality and Human Rights Commission is here to make Wales a fairer place, and as it states, one of its key challenges is to eliminate violence, abuse and harassment in the community.
Working alongside Plaid Cymru’s Jocelyn Davies and Liberal Democrat Peter Black, I was one of the three AMs in the last Assembly who took the Welsh Government to the line over passage of the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence Act (Wales) 2015. And Welsh Women's Aid are now concerned about the lack of health budget being invested in specialist violence against women, domestic abuse and sexual violence providers.
We will therefore be supporting amendment 1 and, in this context, I also move amendment 2, noting that the commission’s aim of eliminating violence in the community requires implementation of the wider Welsh Government pledges made during the passage of the Act.
I moved amendments then calling for national and local strategies to meet the gender-specific needs of women and men. The Stage 1 committee report recommended that Welsh Minister should ensure that services are tailored to the specific needs of men and women respectively. The Minister then opposed these amendments, stating that this will already be taken into consideration by authorities in the preparation and implementation of national and local strategies.
In emphasising that women and girls are disproportionately impacted by violence, the Domestic Abuse Safety Unit in Shotton also provides a gender-neutral service, because they say that domestic abuse and sexual violence affect both genders. When I visited them recently, they told me that their male refuge received five referrals for just two spaces on its first day, that it had been full ever since and that they are currently operating waiting lists. I understand it's the only male refuge in north Wales, currently funded by the council, supporting victims until next March, with funding for female victims supported only one year more. A written Welsh Government response to me last month stated that a 2015 survey showed 274 refuge spaces across Wales, of which four in Montgomery were provided for males.
I moved then amendments calling for the national strategy to include provision for at least one perpetrator programme. As Relate Cymru have told committee, 90 per cent of the partners they question some time after the end of their programme said
'that there has been a complete stop in violence and intimidation by their partner.'
The Minister responded that he did not consider my amendments appropriate, but had jointly funded research to help inform future responses to perpetrators. Well, as reiterated at the last meeting of the cross-party group on violence against women and children, Relate's programme Choose 2 Change is the only current Respect-accredited programme in Wales. Tomorrow, I'll be chairing a meeting of the cross-party group highlighting the Respect accreditation standard for work with perpetrators, its evidence-based focus on behaviour change and risk management, and its emphasis on the safety of survivors and children.
We fought resolutely for inclusion in the Act of healthy relationships education. As I said in the Stage 4 debate, the three opposition parties had worked together
'to secure concessions from the Minister',
and he then said he would involve stakeholders from the violence against women sector in developing proposals for healthy relationships education within the curriculum. So, this Welsh Government must note the Minister’s pledge then to report back to the Assembly on both this and perpetrator programmes.
I move amendment 3, noting the increase in reported hate crime in Wales, with the majority being racially motivated, but the biggest increase being in disability and transgender hate crimes, although this is in part due to better crime recording and more people coming forward.
Finally, I move amendment 4, which notes that the commission's
'efforts to ensure that equality and human rights are embedded in work taken forward under the Well-being of Future Generations (Wales) Act'
2015—there's an error on the paper, it should say 2015—detailed in their annual review will require, quote, the
'real and meaningful dialogue between communities, individuals and their public services'
—end of quote—called for by the future generations commissioner in her draft strategic plan.
Equally, the Social Services and Well-being (Wales) Act places a specific duty on public authorities to promote the involvement of people in the design and delivery of care and support services. But tell that to the deaf community in Conwy denied their independence, to wheelchair users in Flintshire denied access to the coastal path, and to disabled learners in Wales denied access to apprenticeships, where 1.3 per cent of all apprenticeships were started by them, compared with 9 per cent in England. There's much left to do.
Diolch, Llywydd. Wrth i'r adolygiad blynyddol hwn ddechrau, mae'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yma i wneud Cymru yn lle tecach, ac fel y dywed, un o'i heriau allweddol yw dileu trais, cam-drin ac aflonyddu yn y gymuned.
Gan weithio ochr yn ochr â Jocelyn Davies o Blaid Cymru a'r Democrat Rhyddfrydol Peter Black, roeddwn i'n un o'r tri Aelod Cynulliad yn y Cynulliad diwethaf a ddaliodd Llywodraeth Cymru yn atebol ynglŷn â phasio Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. A bellach mae Cymorth i Ferched Cymru yn pryderu mai prin iawn yw'r arian o'r gyllideb iechyd a fydd yn cael ei fuddsoddi yn y cyrff hynny sy'n darparu gwasanaethau arbenigol o ran trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol.
Byddwn felly yn cefnogi gwelliant 1 ac, yn y cyd-destun hwn, rwyf hefyd yn cynnig gwelliant 2, gan nodi bod angen gweithredu addewidion ehangach Llywodraeth Cymru a wnaed yn ystod hynt y Ddeddf er mwyn cyflawni nod y Comisiwn o gael gwared ar drais yn y gymuned.
Cynigiais welliannau wedyn yn galw am strategaethau cenedlaethol a lleol i ddiwallu anghenion rhyw-benodol o ran menywod a dynion. Roedd Adroddiad Cyfnod 1 y Pwyllgor yn argymell y dylai Gweinidogion Cymru sicrhau bod gwasanaethau wedi'u teilwra i anghenion penodol dynion a menywod fel ei gilydd. Fe wnaeth y Gweinidog wedyn wrthwynebu'r gwelliannau hyn, gan ddweud y bydd awdurdodau eisoes yn ystyried hyn wrth baratoi a gweithredu strategaethau cenedlaethol a lleol.
Wrth bwysleisio yr effeithir ar fenywod a merched yn anghymesur gan drais, mae'r Uned Diogelwch Cam-drin Domestig yn Shotton hefyd yn darparu gwasanaeth niwtral o ran rhyw, oherwydd maen nhw'n dweud bod cam-drin domestig a thrais rhywiol yn effeithio ar y ddau ryw. Pan ymwelais â nhw yn ddiweddar, dywedwyd wrthyf fod pum person wedi eu cyfeirio at eu lloches dynion ar y diwrnod cyntaf er mai dim ond dau le oedd ar gael, ac y bu'n llawn byth ers hynny ac maen nhw ar hyn o bryd yn cadw rhestrau aros. Deallaf mai hwn yw'r unig loches i ddynion yn y Gogledd. Caiff ei ariannu ar hyn o bryd gan y Cyngor. Bydd yn cynorthwyo dioddefwyr tan fis Mawrth nesaf, gyda'r cyllid ar gyfer cefnogi dioddefwyr benywaidd dim ond ar gael am flwyddyn arall. Dywedodd Llywodraeth Cymru mewn ateb ysgrifenedig ataf fis diwethaf fod arolwg 2015 yn dangos bod 274 o leoedd lloches ar gael ledled Cymru, gyda phedwar yn Sir Drefaldwyn ar gyfer dynion.
Wedyn fe wnes i gynnig gwelliannau sy'n galw ar i'r strategaeth genedlaethol gynnwys darpariaeth ar gyfer o leiaf un rhaglen droseddwyr. Fel y dywedodd Relate Cymru wrth y Pwyllgor, roedd 90 y cant o'r partneriaid y gwnaethon nhw eu cwestiynu beth amser ar ôl diwedd eu rhaglen yn dweud
bod y trais a'r bygythiadau gan eu partner wedi peidio'n llwyr.
Ymatebodd y Gweinidog nad oedd yn ystyried bod fy ngwelliannau i'n briodol, ond ei fod wedi cydariannu ymchwil i helpu i benderfynu sut yr eir ati yn y dyfodol i ymdrin â throseddwyr. Wel, fel y pwysleisiwyd yng nghyfarfod diwethaf y grŵp trawsbleidiol ar drais yn erbyn menywod a phlant, rhaglen Relate - Choose 2 Change - yw'r unig raglen wedi ei achredu gan Respect sy'n bodoli yng Nghymru ar hyn o bryd. Yfory, byddaf yn cadeirio cyfarfod y grŵp trawsbleidiol a fydd yn tynnu sylw at safon achrededig Respect ar gyfer gwaith gyda throseddwyr, ei bwyslais ar newid ymddygiad a rheoli risg, a hwnnw'n seiliedig ar dystiolaeth niferus, a'i bwyslais ar ddiogelwch goroeswyr a phlant.
Fe wnaethom frwydro'n galed i gynnwys addysg am gydberthnasau iach yn y Ddeddf. Fel y dywedais yn y ddadl ar Gyfnod 4, roedd y tair gwrthblaid wedi gweithio gyda'i gilydd
i sicrhau consesiynau gan y Gweinidog,
a dywedodd yntau wedyn y byddai'n cynnwys rhanddeiliaid o'r sector trais yn erbyn menywod yn y gwaith o ddatblygu cynigion ar gyfer addysg am gydberthnasau iach o fewn y cwricwlwm. Felly, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru, y Llywodraeth hon, gofio am addewid y Gweinidog wedyn i adrodd yn ôl i'r Cynulliad ynglŷn â hyn a rhaglenni i droseddwyr.
Rwy'n cynnig gwelliant 3, gan nodi'r cynnydd yn y troseddau casineb yng Nghymru sy'n cael eu cofnodi, gyda'r mwyafrif yn rhai sy'n ymwneud â hiliaeth, ond y cynnydd mwyaf yw troseddau casineb yn erbyn pobl anabl a thrawsrywiol, er bod hyn yn rhannol oherwydd cofnodi troseddau'n well a mwy o bobl yn dod ymlaen.
Yn olaf, rwy'n cynnig gwelliant 4, sy'n nodi bod
'ymdrechion y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol i sicrhau bod cydraddoldeb a hawliau dynol yn cael eu hymgorffori yn y gwaith a gaiff ei wneud o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru)'
2015—mae gwall ar y papur, dylai ddweud 2015—yr ymdrechion y manylir arnyn nhw yn eu hadroddiad blynyddol, a bydd angen, ac rwy'n dyfynnu,
'deialog wirioneddol rhwng cymunedau, unigolion a’u gwasanaethau cyhoeddus'
—diwedd y dyfyniad—y galwodd Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol amdani yn ei chynllun strategol drafft.
Yn yr un modd, mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) yn rhoi dyletswydd benodol ar awdurdodau cyhoeddus i hyrwyddo'r elfen o gynnwys pobl wrth gynllunio a darparu gofal a gwasanaethau cymorth. Ond dywedwch hynny wrth y gymuned fyddar yng Nghonwy na chawsant eu hannibyniaeth, wrth ddefnyddwyr cadair olwyn yn Sir y Fflint a gawsant eu hatal rhag defnyddio llwybr yr arfordir, ac wrth ddysgwyr anabl yng Nghymru a gawsant eu hamddifadu rhag gwneud prentisiaethau, pan ddechreuwyd 1.3 y cant o'r holl brentisiaethau ganddyn nhw, o'i gymharu â 9 y cant yn Lloegr. Mae llawer eto i'w wneud.
I am pleased to speak in this debate today as Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee. The commission, of course, is one of the committee's key stakeholders. We have enjoyed a very positive and constructive relationship with them, and, over the past year, they have directly informed a number of pieces of our work, including our report on refugees and asylum seekers in Wales. More recently, we were pleased to welcome the chief executive to Cardiff, earlier this term, to hear her perspective on human rights in Wales post Brexit.
I welcome the commission's 2016-17 annual review, published as the commission celebrates 10 years since its establishment. In that time, their work in Wales has had a significant impact, and I am confident that that will continue. I would, as well, Llywydd, like to pay tribute to the central role that Kate Bennett, the first Wales director, has played during those 10 years, and also welcome Ruth Coombs, Kate's successor. We've already had the pleasure working with Ruth since she was appointed to the role of director.
The annual review, then, for 2016-17, detailed some of the commission's most significant achievements, which I think it's fair to say have been realised in the challenging and, indeed, unsettled political climate. Before moving on to some of those achievements, I wanted to mention briefly some of the statistics that indicate the challenges that we face: 32 per cent of all children live in poverty in Wales—32 per cent of our children live in poverty; black workers with a degree earn 23.1 per cent less on average than white workers; and in 2014-15 only 1.3 per cent of all apprenticeships in Wales were started by disabled learners. So, there is significant progress to be made—further progress to be made. And, of course, Brexit is a crucial framework in terms of how we move forward on these issues and all issues facing us at the moment.
On a UK level, the commission's report, 'Healing the divisions', was a positive response to some of the key equalities and human rights issues that have emerged following the 2016 referendum, and that report helped inform our work on human rights. We support the commission's call that the UK's current level of equalities and human rights protections should be retained, and that, going forward, the UK should continue to be a global leader on equalities and human rights.
As a committee, one of our key strands of work over the course of this Assembly is poverty in Wales. We are looking at this across a range of inquiries that are exploring different aspects. The most recent research published by the commission last month stated that the overall impact of changes to tax and welfare policy has been regressive in terms of equality. Ethnic minority households; households with one or more disabled members; lone parents; women; and older people have faced the most significant decreases in household income as a result of these policies. We also know from the UK poverty 2017 report of the Joseph Rowntree Foundation that Wales has consistently had the highest levels of poverty of the four UK nations. During the 2016-17 review period, the commission produced their report 'Is Wales Fairer?', which identified the seven key equality and human rights challenges facing the Welsh Government. All of these link with the work that the committee, my committee, is taking forward in terms of poverty. There are particular challenges around the need to encourage fair recruitment, development and rewards in employment; improving living conditions in cohesive communities, and eliminating violence, abuse and harassment in the community; and the committee will be pursuing further work in terms of our post-legislative scrutiny of the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015.
Llywydd, there is much then that's very important and significant in terms of the work of the commission and the work that my committee is taking forward, and we very much value our relationship with them. Included in their future work, relevant to our work, is their recent announcement of an inquiry into the Grenfell Tower tragedy. I do believe it is significant that they will ensure that there is no overlooking of the human rights and equality dimension of the fire and the surrounding circumstances, and hopefully that will help prevent future tragedies happening. So, I very much look forward to continuing the committee's relationship with the commission, Llywydd, over the coming year on these matters of shared interest.
Rwy'n falch o siarad yn y ddadl hon heddiw â minnau'n Gadeirydd y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol. Mae'r Comisiwn, wrth gwrs, yn un o randdeiliaid allweddol y Pwyllgor. Rydym ni wedi mwynhau perthynas gadarnhaol ac adeiladol gyda nhw. Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, maen nhw wedi dylanwadu'n uniongyrchol ar sawl darn o'n gwaith ni, gan gynnwys ein hadroddiad ar ffoaduriaid a cheiswyr lloches yng Nghymru. Yn fwy diweddar, roeddem yn falch o groesawu'r Prif Weithredwr i Gaerdydd, yn gynharach y tymor hwn, i glywed ei safbwynt ar hawliau dynol yng Nghymru ar ôl Brexit.
Rwy'n croesawu adolygiad blynyddol 2016-17 y Comisiwn, a gyhoeddwyd wrth i'r Comisiwn ddathlu 10 mlynedd ers ei sefydlu. Yn ystod yr amser hwnnw, mae eu gwaith yng Nghymru wedi cael effaith sylweddol, ac rwy'n ffyddiog y bydd hynny'n parhau. Hoffwn i hefyd, Llywydd, dalu teyrnged i'r rhan ganolog a chwaraeodd Kate Bennett, cyfarwyddwr cyntaf Cymru, yn ystod y 10 mlynedd hynny, a chroesawu hefyd Ruth Coombs, olynydd Kate. Rydym eisoes wedi cael y pleser o weithio gyda Ruth ers ei phenodi i swydd y cyfarwyddwr.
Felly, roedd yr adolygiad blynyddol ar gyfer 2016-17 yn manylu ar rai o lwyddiannau mwyaf arwyddocaol y Comisiwn, ac rwy'n credu ei bod yn deg dweud y cawson nhw eu gwireddu mewn hinsawdd wleidyddol heriol ac, yn wir, ansefydlog. Cyn symud ymlaen at rai o'r llwyddiannau hynny, roeddwn i eisiau sôn yn fyr am rai o'r ystadegau sy'n dangos yr heriau sy'n ein hwynebu: mae 32 y cant o holl blant Cymru yn byw mewn tlodi—mae 32 y cant o'n plant yn byw mewn tlodi; mae gweithwyr croenddu gyda gradd yn ennill 23.1 y cant yn llai ar gyfartaledd na gweithwyr croenwyn; ac yn 2014-15 roedd dysgwyr anabl wedi dechrau ar 1.3 y cant yn unig o'r holl brentisiaethau yng Nghymru. Felly, mae cynnydd sylweddol i'w wneud—rhagor o gynnydd i'w wneud. Ac, wrth gwrs, mae Brexit yn fframwaith hanfodol o ran sut yr ydym yn symud ymlaen ar y materion hyn a'r holl faterion sy'n ein hwynebu ni ar hyn o bryd.
Ar lefel y DU, roedd adroddiad y Comisiwn, 'Healing the Divisions' yn ymateb cadarnhaol i rai o'r materion allweddol o ran cydraddoldeb a hawliau dynol sydd wedi dod i'r amlwg ers refferendwm 2016, ac roedd yr adroddiad hwnnw'n gymorth i lywio ein gwaith ar hawliau dynol. Rydym yn cefnogi galwad y Comisiwn y dylid parhau i amddiffyn cydraddoldeb a hawliau dynol yn y DU i'r un graddau ag y gwneir yn awr, ac, yn y dyfodol, y dylai'r DU barhau i fod yn arweinydd byd-eang ar hawliau dynol a chydraddoldeb.
Fel pwyllgor, un o elfennau allweddol ein gwaith yn ystod y Cynulliad hwn yw tlodi yng Nghymru. Rydym yn edrych ar hyn mewn darnau amrywiol o waith ymchwil sy'n rhoi sylw i wahanol agweddau. Nododd yr ymchwil ddiweddaraf a gyhoeddwyd gan y Comisiwn fis diwethaf bod effaith gyffredinol y newidiadau i dreth a pholisi lles wedi bod yn gam yn ôl o ran cydraddoldeb. Mae aelwydydd lleiafrifol ethnig; aelwydydd gydag un neu fwy o bobl anabl; rhieni sengl; menywod; a phobl hŷn wedi gweld y gostyngiadau mwyaf sylweddol mewn incwm cartref o ganlyniad i'r polisïau hyn. Rydym hefyd yn gwybod o adroddiad 'UK poverty 2017' Sefydliad Joseph Rowntree fod Cymru yn gyson wedi gweld y lefelau uchaf o dlodi o blith pedair gwlad y DU. Yn ystod cyfnod adolygu 2016-17, cynhyrchodd y Comisiwn eu hadroddiad 'A yw Cymru'n decach?', a oedd yn nodi'r saith her allweddol o ran cydraddoldeb a hawliau dynol sy'n wynebu Llywodraeth Cymru. Mae'r rhain i gyd yn gysylltiedig â'r gwaith y mae'r pwyllgor, fy mhwyllgor i, yn gweithio arno o ran tlodi. Mae heriau penodol ynghylch yr angen i annog recriwtio, datblygu a gwobrwyo teg ym maes cyflogaeth; gwella amodau byw a chreu cymunedau cydlynus, a dileu trais, cam-drin ac aflonyddu yn y gymuned; a bydd y pwyllgor yn gwneud gwaith pellach o ran ein gwaith craffu yn sgil pasio Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015.
Llywydd, mae sawl peth felly sy'n hynod o bwysig a sylweddol o ran gwaith y Comisiwn a'r gwaith y mae fy Mhwyllgor yn bwrw ymlaen ag ef, ac rydym yn gwerthfawrogi ein perthynas â nhw yn fawr iawn. Wedi ei gynnwys yn y gwaith y maen nhw'n ei gynllunio ar gyfer y dyfodol, ac sy'n berthnasol i'n gwaith ni, mae eu cyhoeddiad diweddar o ymchwiliad i drasiedi Tŵr Grenfell. Credaf ei bod yn arwyddocaol y byddan nhw'n sicrhau na chaiff agweddau ynglŷn â hawliau dynol a chydraddoldeb mewn perthynas â'r tân a'r amgylchiadau cysylltiedig eu hanwybyddu, a gobeithio y bydd hynny'n helpu i atal trychinebau rhag digwydd yn y dyfodol. Felly, rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at weld perthynas y Pwyllgor gyda'r Comisiwn yn parhau, Llywydd, dros y flwyddyn sydd i ddod ynglŷn â'r materion hyn sydd o ddiddordeb i ni ein dau.
Thanks to the Wales Committee of the Equality and Human Rights Commission for their annual review. I think it would be fair to say that many of us in UKIP don't quite share the same enthusiasm for so-called human rights as people in other parties.
Diolch i Bwyllgor Cymru o'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol am eu hadolygiad blynyddol. Rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud nad oes llawer ohonom ni yn UKIP yn rhannu yr un brwdfrydedd dros hawliau dynol, fel y'u gelwir nhw, â phobl mewn pleidiau eraill.
Beautifully put.
Dyna ddweud hyfryd.
That's true.
Mae hynny'n wir.
Yes. We are specifically concerned that the increasing focus on the rights of minorities will ultimately impact negatively on the rights of the majority population. Now, we have to make a distinction here between—[Interruption.] No, I'm not taking any interventions—
Ydy. Rydym yn pryderu'n benodol y bydd y pwyslais cynyddol ar hawliau lleiafrifoedd yn y pen draw yn cael effaith negyddol ar hawliau'r boblogaeth fwyafrifol. Nawr, mae'n rhaid inni wahaniaethu yma rhwng—[torri ar draws.] Na, nid wyf yn mynd i dderbyn unrhyw ymyriadau—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I have no time.
Nid oes gennyf amser.
You've got plenty of time.
Mae gennych chi ddigon o amser.
Thank you for the offer, Joyce, but there is no time.
Now, we have to make a distinction here between the very genuine and meaningful rights that we enjoy here in the United Kingdom that have evolved over 1,000 years and more, and the very narrowly focused minority rights stuff that we get told, today, signifies human rights.
We have a functioning democracy here in the UK. We have basic freedoms, and these things have existed in effect for a long time—regardless of whether or not they are specifically written down. Obviously, we don't have a written constitution, but we have a bill of rights, among other things. You can trace these rights back to the Magna Carta in 1215, but they go back even before that to Alfred the Great, who was, to some extent, the English lawgiver. These rights are nothing to do with the European Court of Justice or the European Court of Human Rights, or with any other international organisation. They are rights that evolved here in the United Kingdom, and we won't lose these rights with Brexit. They also don't have anything to do with Amnesty International or Liberty or any other group that is fixated on minority rights.
What we have to understand, in terms of minority rights, is that minorities are members of society. Therefore they—
Diolch am y cynnig, Joyce, ond nid oes amser.
Nawr, mae'n rhaid inni wahaniaethu yma rhwng yr hawliau gwirioneddol ac ystyrlon iawn sydd gennym ni yma yn y Deyrnas Unedig sydd wedi esblygu dros 1,000 o flynyddoedd a mwy, a'r peth hawliau lleiafrifoedd cyfyng iawn yma y dywedir wrthym ni, heddiw, sy'n gyfystyr â hawliau dynol.
Mae gennym ddemocratiaeth sy'n gweithio yma yn y DU. Mae gennym ryddfreiniau sylfaenol, ac mae'r pethau hyn wedi bodoli mewn gwirionedd ers amser maith—ni waeth a ydyn nhw'n ysgrifenedig ai peidio. Yn amlwg, nid oes gennym gyfansoddiad ysgrifenedig, ond mae gennym Fesur Hawliau, ymhlith pethau eraill. Gallwch olrhain yr hawliau hyn yn ôl i'r Magna Carta ym 1215, ond maen nhw'n mynd yn ôl hyd yn oed cyn hynny i Alfred Fawr, a roddodd gyfraith i Loegr, i ryw raddau. Nid oes gan yr hawliau hyn unrhyw beth i'w wneud â Llys Cyfiawnder Ewrop neu Lys Hawliau Dynol Ewrop, nac ag unrhyw sefydliad rhyngwladol arall. Maen nhw'n hawliau a esblygodd yma yn y Deyrnas Unedig, ac ni fyddwn yn colli'r hawliau hyn gyda Brexit. Hefyd nid oes a wnelo nhw ddim ag Amnest Rhyngwladol na Liberty nac unrhyw grŵp arall sydd ag obsesiwn ynglŷn â hawliau lleiafrifoedd.
Yr hyn sy'n rhaid inni ei ddeall, o ran hawliau lleiafrifoedd, yw bod lleiafrifoedd yn aelodau o gymdeithas. Felly maen nhw—
And therefore they have rights.
Ac felly mae ganddyn nhw hawliau.
Yes, well done, Simon. Therefore, they should enjoy some rights. But we can't go on as a society endlessly acceding to the demands of minorities. At some point, we have to recognise that granting more rights to a particular minority group will negatively impact on the rights of the majority of people in our society as a whole.
We have a perfect example of this with the recent controversies over transgender rights. A Conservative Government at Westminster is proposing some fairly wide-ranging increases to the rights of transgender people. This could mean that anyone who wishes to identify as being of a gender different to their physical gender may be able to do so, simply by defining themselves as such. So, we could have men entering women's public toilets because these men claim to define themselves as women. We could have male criminals demanding to be sent to women's prisons because they define themselves as women. We could end up with the Girl Guide movement having to accept men who define themselves as women as guide leaders, because if the Girl Guide movement refuses to do this, they may end up facing prosecution because they have somehow breached somebody's so-called human rights. We are going to have a lot of fun with this over the next few years if we continue to proceed as a society with this kind of minority-obsessed nonsense.
What we need to do is have a grown-up conversation about the issue of minority rights and accept that there have to be limits to them. There is only so much deviation from the norm that any society can take before that society completely implodes. And if we carry on down this road of appeasing the nuttiest elements of the transgender movement, then what we will face as a society, within a very short space of time, is total implosion.
Now, having made this general observation, that is not to say that there is no good work taking place in the field of human rights in Wales. There is some good work going on. But some of the concern that this report expresses is certainly, in my view, misplaced. For instance, there is the issue of prisoners getting the vote. To quote the report,
'Prisoners in Wales, as in the rest of Britain, remain subject to a blanket ban on voting in elections, which the European Court of Human Rights has found to be in violation of their convention rights.'
End of quote. My response to that would be that prisoners are in prison because they have committed offences—that is, apart from the relatively small number who have been wrongfully convicted. They have therefore acted against the interests of society as a whole. In doing so, they have forfeited some fairly major rights, such as the right to their own liberty. Therefore, they are locked up. The right to liberty is a greater right than the right to vote. Therefore, if they forfeit the right to their own liberty, what lunatic dreamed up the notion that they should have the right to vote?
We are about to leave the European Union precisely because of nonsense like this. This proposal to give prisoners the vote has no popular consent. If this is what the European Court of Human Rights comes up with, then the sooner we leave it and all the other related institutions, then the better. Thank you.
Oes, da iawn, Simon. Felly, fe ddylen nhw fwynhau rhai hawliau. Ond ni allwn ddal ati fel cymdeithas i gytuno'n dragwyddol â galwadau lleiafrifoedd. Rywbryd, mae'n rhaid inni gydnabod y bydd rhoi mwy o hawliau i grŵp lleiafrifol penodol yn cael effaith negyddol ar hawliau y rhan fwyaf o bobl yn ein cymdeithas yn ei chyfanrwydd.
Mae gennym enghraifft berffaith o hyn gyda'r dadleuon diweddar dros hawliau pobl drawsryweddol. Mae'r Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan yn cynnig rhai diwygiadau eithaf cynhwysfawr i hawliau pobl drawsryweddol. Gallai hyn olygu y gallai unrhyw un sy'n dymuno nodi bod eu rhyw yn wahanol i'w rhyw corfforol wneud hynny o bosibl, dim ond drwy ddiffinio eu hunain fel y cyfryw. Felly, gallem weld dynion yn mynd i mewn i doiledau cyhoeddus menywod oherwydd mae'r dynion hyn yn honni eu bod nhw'n diffinio eu hunain fel menywod. Gallem weld troseddwyr gwrywaidd yn mynnu cael eu hanfon i garchardai i fenywod oherwydd maen nhw'n diffinio'u hunain fel menywod. Gallem yn y diwedd weld mudiad y 'Girl Guides' yn gorfod derbyn dynion sy'n diffinio eu hunain fel menywod yn arweinwyr, oherwydd os yw mudiad y 'Girl Guides' yn gwrthod gwneud hyn, efallai yn y pen draw y byddan nhw'n wynebu cael eu herlyn oherwydd maen nhw rywsut wedi torri hawliau dynol honedig rhywun. Rydym yn mynd i gael llawer o hwyl gyda hyn dros yr ychydig flynyddoedd nesaf os ydym yn parhau i roi sylw fel cymdeithas i'r math hwn o ffwlbri sydd ag obsesiwn am leiafrifoedd.
Yr hyn sydd angen inni ei wneud yw cael trafodaeth aeddfed am yr elfen o hawliau lleiafrifoedd a derbyn bod yn rhaid cael terfynau iddynt. Dim ond hyn a hyn o wyro oddi wrth y norm y gall unrhyw gymdeithas ei dderbyn cyn bod cymdeithas yn ymffrwydro'n llwyr. Ac os parhawn ni ar hyd y ffordd hon o geisio plesio elfennau mwyaf gwallgof y mudiad trawsryweddol, yna'r hyn y byddwn ni'n ei wynebu fel cymdeithas, o fewn dim o dro, fydd chwalfa lwyr.
Nawr, ar ôl gwneud y sylw cyffredinol hwn, nid yw hynny'n golygu nad oes unrhyw waith da yn digwydd ym maes hawliau dynol yng Nghymru. Mae rhywfaint o waith da yn digwydd. Ond mae rhai o'r pryderon a fynegir yn yr adroddiad hwn yn sicr, yn fy marn i, yn gyfeiliornus. Er enghraifft, dyna'r mater o roi'r bleidlais i garcharorion. I ddyfynnu o'r adroddiad,
'Mae carcharorion yng Nghymru, fel sy'n wir yng ngweddill Prydain, yn parhau i fod yn destun gwaharddiad cyffredinol ar bleidleisio mewn etholiadau, ac mae Llys Hawliau Dynol Ewrop wedi canfod ei fod yn groes i'w hawliau Confensiwn.'
Diwedd y dyfyniad. Fy ymateb i hynny fyddai bod carcharorion yn y carchar oherwydd eu bod nhw wedi troseddu—hynny yw, ar wahân i nifer cymharol fychan sydd wedi eu collfarnu ar gam. Maen nhw felly wedi ymddwyn yn groes i fuddiannau'r gymdeithas yn ei chyfanrwydd. Wrth wneud hynny, maen nhw wedi ildio rhai hawliau eithaf sylweddol, megis yr hawl i'w rhyddid eu hunain. Felly, maen nhw dan glo. Mae'r hawl i ryddid yn fwy o hawl na'r hawl i bleidleisio. Felly, os ydyn nhw'n ildio'u hawl i'w ryddid eu hunain, pa wallgofddyn a gafodd y syniad y dylen nhw gael yr hawl i bleidleisio?
Rydym ar fin gadael yr Undeb Ewropeaidd yn union oherwydd ffwlbri fel hyn. Nid oes unrhyw gydsyniad poblogaidd i'r cynnig hwn i sicrhau bod carcharorion yn cael pleidleisio. Os mai dyma beth mae Llys Hawliau Dynol Ewrop yn ceisio'i ddweud, yna gorau po gyntaf y byddwn ni'n cefnu arno a'r holl sefydliadau eraill cysylltiedig. Diolch.
Thank you very much. I'm very pleased to speak in this debate, and I'd like to start by paying tribute to the Equality and Human Rights Commission, and thank them for the very important work that they do in Wales, highlighting issues that affect so many different groups in society. I'd also to thank Kate Bennett, my constituent for many years, for all the work that she's done there, and I look forward to working with Ruth Coombs.
I think it's particularly interesting in their report how they point out that they are going to work strategically with the future generations commissioner, work with the children's commissioner, and also the work with the prison service I think is very important. I also think it's very important about the human rights that they will be working to protect when we leave the European Union. I'm also very pleased that they highlight the inequalities and promote the rights of Gypsies and Travellers, which I strongly welcome as the Chair of the cross-party group on Gypsies and Travellers. And I notice that they do mention in the report about how the mental health of Gypsies and Travellers is worse than the rest of the population, which I think is a very important point, because the other important point to note is that most Gypsies and Travellers actually live in houses, and the effect of living in houses for people whose lifestyles is not geared towards that way of life does have a big toll on their mental health. So, I'm very pleased that those points are highlighted in their report.
I looked at the Plaid amendment and listened to Siân Gwenllian's speech, and I took the opportunity to discuss with people active in the field of domestic abuse to see what impetus the Act is actually having at the moment. And, obviously, everyone welcomes the principles of the Act and the statement of intent, but they do agree that the implementation is absolutely the key issue. So, looking at my own local authority, Cardiff, I had a discussion with Cardiff Women's Aid to see how they felt that the violence against women Act was actually affecting the work that they were actually doing, and they really feel that Cardiff council has actually done a really good job of adopting the principles of the Bill into their commissioning strategy, very much supported by third sector agencies, and they've actually taken a very welcome holistic report. So, I did find that in my own authority it was very positive towards the way that the Act was being implemented. But, of course, that is just one local authority, so we really do need to keep up the scrutiny of the implementation of the Act, and to keep this very firmly on the political agenda, because it does depend so much on how individual authorities are operating. But, as I say, that was good feedback.
I also discussed it with the Black Association of Women Step Out, and Bawso felt that there has been some initial churn, but that now they really feel that things are coming together and they're getting to grips with the issues. And I just wanted to briefly mention an example of very good practice of the Identification of Referral to Improve Safety project being delivered by Cardiff Women's Aid, Atal y Fro in the Vale, and Bawso, and it's funded up until March next year by the police and crime commissioners. This scheme targets GPs, because that's where 80 per cent of the women who have been abused say they feel comfortable going to talk about abuse, and it's the one place they can go without their partner being suspicious or trying to stop them. And GPs are offered training sessions to help them identify victims of domestic abuse, and there's a clear referral pathway. And this has resulted in a huge increase in the number of women the GPs in the pilot scheme have referred for help—it's gone up from four or five a year to 202 this last year. This scheme is a forerunner of the 'ask and act' training, which is due to be implemented as part of the Act. So, I wanted to highlight that good practice that is actually going on.
There are two points I wanted to raise with the Minister. I know that there's been a delay in the appointment of the national adviser. I wonder if she had any information about when that might happen, and, of course, the UK is appointing a UK commissioner, and I wondered if she'd given any thought about how the national adviser here in Wales would relate to the UK commissioner, who would presumably be working on non-devolved issues, but it seems to me that's quite an important area.
And then the final point is a point that was raised by Siân Gwenllian about the expert group on sex and healthy relationships, which I know I've asked about lots of times. I wondered if she had any information about when that was likely to report, and, obviously, the key issue that has already been raised is about how will any recommendations from that group be implemented.
Diolch yn fawr. Rwy'n falch iawn o allu siarad yn y ddadl hon, a hoffwn i ddechrau drwy dalu teyrnged i'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, a diolch iddyn nhw am y gwaith pwysig iawn y maen nhw yn ei wneud yng Nghymru, gan dynnu sylw at faterion sy'n effeithio ar gynifer o wahanol grwpiau mewn cymdeithas. Hoffwn i hefyd ddiolch i Kate Bennett, un o'm hetholwr am flynyddoedd lawer, am y gwaith y mae hi wedi'i wneud yno, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda Ruth Coombs.
Credaf ei bod yn arbennig o ddiddorol yn eu hadroddiad sut maen nhw'n nodi y byddan nhw'n gweithio'n strategol gyda Chomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol, yn gweithio gyda'r Comisiynydd Plant, ac rwy'n credu bod y gwaith gyda'r gwasanaeth carchardai yn bwysig iawn hefyd. Credaf hefyd fod yr hawliau dynol y byddan nhw'n gweithio i'w hamddiffyn pan rydym ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd yn bwysig iawn. Rwyf hefyd yn falch iawn eu bod nhw'n tynnu sylw at yr anghydraddoldebau a wynebir gan Sipsiwn a Theithwyr ac yn hyrwyddo'u hawliau. Rwy'n croesawu hyn yn fawr, â minnau'n Gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar Sipsiwn a Theithwyr. A sylwaf eu bod yn sôn yn yr adroddiad ynghylch sut y mae iechyd meddwl Sipsiwn a Theithwyr yn waeth na gweddill y boblogaeth. Credaf fod hynny'n bwynt pwysig iawn, oherwydd y pwynt pwysig arall i'w nodi yw bod y rhan fwyaf o Sipsiwn a Theithwyr mewn gwirionedd yn byw mewn tai, ac mae effaith byw mewn tai ar bobl nad yw eu ffordd o fyw yn gydnaws â hynny yn cael effaith fawr ar eu hiechyd meddwl. Felly, rwy'n falch iawn bod y pwyntiau hynny yn cael sylw yn eu hadroddiad.
Fe wnes i edrych ar welliant Plaid Cymru a gwrando ar araith Siân Gwenllian, ac achubais ar y cyfle i drafod gyda'r bobl sy'n weithgar yn y maes cam-drin domestig i weld pa effaith y mae'r Ddeddf yn ei chael ar hyn o bryd mewn gwirionedd. Ac, yn amlwg, mae pawb yn croesawu egwyddorion y Ddeddf a'r datganiad o fwriad, ond maen nhw yn gytûn mai gweithredu'r Ddeddf yw'r mater allweddol. Felly, o edrych ar fy awdurdod lleol fy hun, Caerdydd, cefais drafodaeth gyda Chymorth i Fenywod Caerdydd i weld sut roedden nhw'n teimlo bod y Ddeddf Trais yn erbyn Menywod mewn gwirionedd yn effeithio ar y gwaith yr oedden nhw'n ei wneud. Maen nhw o ddifrif yn teimlo bod Cyngor Caerdydd wedi gwneud gwaith da iawn, yn wir, o gynnwys egwyddorion y Bil yn eu strategaeth gomisiynu, y mae cefnogaeth frwd iawn iddo o du asiantaethau trydydd sector, ac maen nhw mewn gwirionedd wedi mynd ati mewn modd cynhwysfawr iawn. Felly, gwelais yn fy awdurdod i fy hun fod elfen gadarnhaol iawn tuag at y ffordd yr oedd y Ddeddf yn cael ei gweithredu. Ond, wrth gwrs, dim ond un awdurdod lleol yw hwnnw, felly mae gwir angen inni ddal ati i graffu ar sut mae'r Ddeddf yn cael ei gweithredu, ac i gadw hyn yn gadarn ar yr agenda wleidyddol, oherwydd mae'n dibynnu cymaint ar sut y mae awdurdodau unigol yn gweithredu. Ond, fel y dywedais, roedd hynny yn adborth da.
Hefyd trafodais hyn â'r 'Black Association of Women Step Out', ac roedd Bawso yn teimlo bod peth dryswch wedi bod ar y cychwyn, ond maen nhw bellach yn gwbl grediniol fod pethau yn dod at ei gilydd a'u bod nhw'n mynd i'r afael â'r problemau. A dim ond eisiau sôn oeddwn i yn fyr am enghraifft o arfer da iawn ar ffurf y prosiect Adnabod ac Atgyfeirio i Wella Diogelwch, y mae Cymorth i Fenywod Caerdydd, Atal y Fro a Bawso yn ei ddarparu ac sy'n cael ei ariannu hyd at fis Mawrth y flwyddyn nesaf gan y Comisiynwyr Heddlu a Throsedd. Mae'r cynllun hwn yn targedu meddygon teulu, oherwydd dyna ble y dywed 80 y cant o fenywod sydd wedi cael eu cam-drin eu bod nhw'n teimlo'n gyfforddus yn mynd i siarad am gam-drin, a dyma'r un lle y gallan nhw fynd heb i'w partner amau neu geisio eu hatal. Ac mae meddygon teulu yn cael cynnig sesiynau hyfforddiant i'w helpu i adnabod dioddefwyr cam-drin domestig, ac mae llwybr cyfeirio clir. Mae hyn wedi arwain at gynnydd enfawr yn nifer y menywod y mae meddygon teulu yn y cynllun peilot wedi eu cyfeirio am gymorth—mae wedi codi o bedair neu bump bob blwyddyn i 202 y llynedd. Mae'r cynllun hwn yn rhagflaenydd i'r hyfforddiant 'holi a gweithredu', sydd i'w roi ar waith fel rhan o'r Ddeddf. Felly, roeddwn i eisiau tynnu sylw at yr arferion da hynny sy'n digwydd mewn gwirionedd.
Mae dau bwynt yr hoffwn i eu codi gyda'r Gweinidog. Rwy'n gwybod bod oedi wedi bod wrth benodi ymgynghorydd cenedlaethol. Tybed a oes ganddi unrhyw wybodaeth ynglŷn â phryd y mae hynny'n debygol o ddigwydd. Ac, wrth gwrs, mae'r DU yn penodi comisiynydd ar gyfer y DU, a meddwl oeddwn i tybed a oedd hi wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i sut y byddai'r ymgynghorydd cenedlaethol yma yng Nghymru yn ymwneud â chomisiynydd y DU, a fyddai yn ôl pob tebyg yn gweithio ar faterion nad ydyn nhw wedi'u datganoli. Ond mae'n ymddangos i mi fod hwnnw'n faes eithaf pwysig.
Ac yna mae'r pwynt olaf yn bwynt y cododd Siân Gwenllian ynglŷn â'r grŵp arbenigol ar ryw a pherthnasoedd iach, yr wyf i, rwy'n gwybod, wedi holi yn ei gylch lawer tro. Tybed a oes ganddi unrhyw wybodaeth ynghylch pryd mae'r grŵp hwnnw'n debygol o adrodd yn ôl, ac, yn amlwg, mae'r mater allweddol a godwyd eisoes ynglŷn â sut y gweithredir unrhyw argymhellion gan y grŵp hwnnw.
I welcome this annual review, which identifies seven key equality and human rights challenges. I want to address in my brief contribution today one of those challenges: the elimination of violence, abuse and harassment in the community, and I particularly want to address the issue of Islamophobia, and antisemitism in the same way.
There were 500 more hate crimes in Wales this year compared to last year. That is a staggering figure, and we must stop it. This represents a rise of more than 22 per cent in Wales, and the majority of them were racially motivated—more than 2,000 incidents across Wales, mainly in the South Wales Police area. Offences tend to increase following terrorist attacks such as the ones at Westminster bridge and the Parsons Green tube bombing. In such circumstances, it is natural for people to look to the politicians and ask what we are doing to tackle hate crimes in Wales.
We sometimes overlook what our Muslim communities are doing to reassure people and encourage greater cohesion between the communities. Following the Parsons Green tube attacks a number of arrests were made across the country, including in Cardiff and Newport. A member of Al Noor mosque in Newport moved to reassure people that they had nothing to worry about, that a strong and diverse local community spirit would be continued. The mosque's general secretary, Mr Abdul Rahman Mujahid, issued a powerful statement totally condemning the bombing, and he went on to say, in his words:
'These people do not represent our views, all of us are British and Britain is our home where we have chosen to live and bring up our families, we support and enhance diversity.'
He keeps on saying:
'All communities live together happily in Newport and we respect each other’s belief and faith. Nowhere in Muslim religion...is it stated to hurt innocent people.'
That is not in Islam, and we don't agree with it.
Presiding Officer, I fully endorse these sentiments. This is an example of positive action being taken by a community to allay the negative impression being conveyed. Only last week, the Muslim Council of Wales organised a wonderful event in City Hall, Cardiff. Some of my colleagues were there. Jane Hutt was given a great service to the community award there. The fact is there were Jews, Muslims, Christians and every other ethnic minority hierarchy—the Archbishop of Wales, the chief Muslim Imam from Europe was there, and other dignitaries were there. As a matter of fact, we should celebrate our festivities together, and we must from the top down go towards the schools and the children must understand and enjoy our festivities, like Christmas coming—so, Muslims, Jews, Christians and everybody must enjoy it. Similarly, our Eids and our—.
So, what I saw last week is one example. Saleem Kidwai and the Muslim Council of Wales are doing a wonderful job. My point there is: why can't we have some sort of linkage, as Julie just mentioned? A commissioner, or some link or threads towards one focus point where all the communities can not only understand each other, but educate and celebrate each other's festivities. That is the point I want to make, Presiding Officer. I fully endorse these sentiments, and this is an example that has already been mentioned by Newport Imams. I call on Muslim communities all over Wales to reach out and engage with other faiths and other communities to promote greater cohesion. And not only Muslims—all other communities, I mean. In this way, Presiding Officer, we can tackle the surge of hate crime in Wales forever, and for our next generation.
Rwy'n croesawu'r adolygiad blynyddol hwn, sy'n nodi saith prif her o ran cydraddoldeb a hawliau dynol. Hoffwn i roi sylw yn fy nghyfraniad byr heddiw i un o'r heriau hynny: dileu trais, cam-drin ac aflonyddu yn y gymuned, a hoffwn yn benodol fynd i'r afael â'r agwedd o Islamoffobia a gwrth-Semitiaeth yn yr un modd.
Roedd 500 yn fwy o droseddau casineb yng Nghymru eleni o'i gymharu â'r llynedd. Mae hwnnw'n ffigur syfrdanol, ac mae'n rhaid inni roi terfyn arno. Mae hyn yn cynrychioli cynnydd o fwy na 22 y cant yng Nghymru, ac roedd y rhan fwyaf ohonyn nhw'n hiliol—mwy na 2,000 o ddigwyddiadau ledled Cymru, yn bennaf yn ardal Heddlu De Cymru. Mae troseddau yn tueddu i gynyddu yn dilyn ymosodiadau terfysgol fel y rhai ar bont Westminster a'r bomio yn nhiwb Parsons Green. Mewn amgylchiadau o'r fath, mae'n naturiol i bobl edrych at y gwleidyddion a gofyn beth ydym ni'n ei wneud i fynd i'r afael â throseddau casineb yng Nghymru.
Weithiau rydym yn anghofio am yr hyn y mae ein cymunedau Mwslimaidd yn ei wneud i dawelu meddyliau pobl ac annog mwy o gydlyniant rhwng y cymunedau. Yn dilyn yr ymosodiadau yng ngorsaf tiwb Parsons Green cafodd nifer o bobl eu harestio ledled y wlad, gan gynnwys yng Nghaerdydd a Chasnewydd. Aeth aelod o fosg Al Noor yng Nghasnewydd ati i dawelu meddyliau pobl nad oedd ganddyn nhw ddim byd i boeni yn ei gylch, y byddai ysbryd cymunedol lleol cryf ac amrywiol yn parhau. Cyhoeddodd Ysgrifennydd Cyffredinol y mosg, Mr Abdul Rahman Mujahid, ddatganiad grymus yn llwyr gondemnio'r bomio, ac aeth ymlaen i ddweud, o gyfieithu ei eiriau i'r Gymraeg:
'Nid yw'r bobl hyn yn cynrychioli ein barn ni, mae pob un ohonom ni'n Brydeinwyr, a Phrydain yw ein cartref, lle rydym wedi dewis byw a magu ein teuluoedd. Rydym ni'n cefnogi ac yn gwella amrywiaeth.'
Aeth yn ei flaen i ddweud:
'Mae'r holl gymunedau yn cyd-fyw yn hapus yng Nghasnewydd ac yn parchu cred a ffydd ei gilydd. Ni ddywedir yn unman yn y grefydd Foslemaidd...y dylid brifo pobl ddiniwed.
Nid Islam yw hynny, ac nid ydym yn cytuno â hynny.
Llywydd, rwy'n llwyr gymeradwyo'r teimladau hyn. Dyma enghraifft o'r pethau cadarnhaol a wneir gan gymuned i dawelu'r argraff negyddol sy'n cael ei chyfleu. Dim ond yr wythnos ddiwethaf, trefnodd Cyngor Mwslimiaid Cymru ddigwyddiad ardderchog yn Neuadd y Ddinas, Caerdydd. Roedd rhai o'm cyd-Aelodau yno. Rhoddwyd gwobr i Jane Hutt yno am wasanaeth cymunedol gwych. Y ffaith yw bod Iddewon, Mwslimiaid, Cristnogion a phob hierarchaeth arall yn cynrychioli lleiafrifoedd ethnig yno— roedd Archesgob Cymru yno, roedd y Prif Imam Mwslimaidd o Ewrop yno, ac roedd gwesteion eraill yno. I ddweud y gwir, dylem ddathlu ein gwyliau gyda'n gilydd, ac mae'n rhaid inni o'r haenau uchaf i lawr fynd i'r ysgolion ac mae'n rhaid i'r plant ddeall a mwynhau ein dathliadau, fel y Nadolig yn agosáu—felly, mae'r rhaid i'r Mwslimiaid, Iddewon, Cristnogion a phawb ei fwynhau. Yn yr un modd, ein gwyliau Eid a'n—.
Felly, mae'r hyn a welais i yr wythnos diwethaf yn un enghraifft. Mae Saleem Kidwai a Chyngor Mwslimiaid Cymru yn gwneud gwaith gwych. Fy mhwynt yma yw: pam na allwn ni gael rhyw fath o gysylltiad, fel mae Julie newydd ei ddweud? Comisiynydd, neu ryw gyswllt neu linyn tuag at un man canolog lle gall cymunedau nid yn unig deall ei gilydd, ond dysgu oddi wrth ei gilydd a dathlu gwyliau ei gilydd. Dyna'r pwynt yr wyf i eisiau ei wneud, Llywydd. Rwy'n llwyr gymeradwyo'r teimladau hyn, ac mae hon yn enghraifft a grybwyllwyd eisoes gan Imamiaid Casnewydd. Rwy'n galw ar gymunedau Mwslimaidd ledled Cymru i estyn allan ac ymwneud â chrefyddau eraill a chymunedau eraill i hyrwyddo mwy o gydlyniant. Ac nid Mwslimiaid yn unig—rwy'n golygu pob cymuned arall. Yn y modd hwn, Llywydd, gallwn fynd i'r afael â'r ymchwydd o droseddau casineb yng Nghymru am byth, ac ar gyfer ein cenhedlaeth nesaf.
I'm very pleased to speak in support of the Equality and Human Rights Commission , with special reference to the chapter on improving Welsh workplaces. The Equality and Human Rights Commission's stated aim is to improve workplaces by working with employers and by encouraging effective equality and human rights workplace practices. I welcome the working forward coalition that the EHRC has set up, with a commitment made by over 20 organisations in Wales, including the Welsh Government, to attract, develop and retain women at work, and this will help address the inequalities women are still facing, with the gender pay gap in Britain standing at 18.1 per cent. Further statistics they give in their review: 86 per cent of Welsh employers saying that they're firm supporters of female staff during and after pregnancy, but 71 per cent of mothers still saying that they have a negative or possibly discriminatory experience at work.
These statistics show how much further we need to go and I was reminded of this at the twenty-fifth anniversary of Chwarae Teg, which I attended last week, when the chief executive, Cerys Furlong, looked back to the start of Chwarae Teg when I was appointed as the first director, following a major survey of the role of women in the Welsh workforce. At that time, one in five women were not in work; by 2010, it was one in 10. But Cerys told us that women still carry out, on average, 60 per cent more unpaid work than men, at 26 hours per week compared with 16 hours. She reminded us that Chwarae Teg has been working over the last 25 years with women, businesses, schools and policy makers to ensure that women in Wales can enter the workplace, develop their skills and build rewarding careers.
Can I draw attention to the Chwarae Teg Agile Nation 2 programme set up to help improve the position of women in the workforce? The European Social Fund and Welsh Government funded programme was developed as a direct response to a body of evidence, showing a clear need for positive measures to be taken to support the progression of women in Wales. For example, national figures show that 7 per cent of employed women in Wales are in management, compared with 11 per cent of men. And women are underrepresented in key STEM industries—science, technology, engineering and maths. Agile Nation 2 will support 2,207 women and 500 businesses during its planned life cycle.
At this point, I want to pay tribute to Val Feld, former Assembly Member for Swansea East, who was the leading force behind the setting up of Chwarae Teg when she was director of the Equal Opportunities Commission in Wales. I know that this Assembly will be pleased to hear that we've progressed with the plan to install a purple plaque at this Senedd in the new year, when we can give due time and attention to her considerable legacy before her life was cut short after a brave fight against cancer. In memory of Val and in support of Chwarae Teg, ambitious about their goal to make Wales the global lead in gender equality, can I welcome Chwarae Teg's new fair play employer benchmark, launched last week? I know Val would be so pleased to hear of this and of their ambition.
The fair play employer benchmark will help employers see where they are ranked in terms of gender equality and equip them with an action plan to take them forward in terms of gender pay reporting. This fair play initiative will be available to public, private and third sector employers to help them receive recognition as a fair play employer. Can I just ask the Cabinet Secretary if Welsh Government can engage with this inspiring new initiative? I think this must be embedded in the economic action plan, on which, of course, there was a statement made by Ken Skates this afternoon. We must show our determination to drive change for gender equality in Wales to take us forward and I do thank the Equality and Human Rights Commission for their informative annual review.
Rwy'n falch iawn o gael siarad o blaid y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, gan gyfeirio'n arbennig at y bennod ynglŷn â gwella gweithleoedd Cymru. Nod penodol y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yw gwella gweithleoedd drwy weithio gyda chyflogwyr a thrwy hyrwyddo arferion effeithiol yn y gweithle o ran cydraddoldeb a hawliau dynol. Rwy'n croesawu'r glymblaid Gweithio Ymlaen a sefydlwyd gan y Comisiwn, gyda mwy nag 20 o sefydliadau yng Nghymru, gan gynnwys Llywodraeth Cymru, wedi ymrwymo i ddenu, datblygu a chadw menywod yn y gwaith. Bydd hyn yn helpu i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau y mae menywod yn dal i'w hwynebu, gyda'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn 18.1 y cant ym Mhrydain. Dyma rai ystadegau eraill y maen nhw'n eu rhoi yn eu hadolygiad: mae 86 y cant o gyflogwyr Cymru yn dweud eu bod nhw'n gefnogwyr cadarn o staff benywaidd yn ystod ac ar ôl beichiogrwydd, ond mae 71 y cant o famau yn dal i ddweud eu bod nhw'n cael profiadau negyddol neu, o bosibl, wahaniaethol yn y gwaith.
Mae'r ystadegau hyn yn dangos pa mor bell y mae angen inni fynd o hyd, a chefais fy atgoffa o hyn yn nathliad pen-blwydd Chwarae teg yn bump-ar-hugain mlwydd oed, yr oeddwn i ynddo yr wythnos diwethaf. Roedd y Prif Weithredwr, Cerys Furlong, yn edrych yn ôl i'r cyfnod y sefydlwyd Chwarae Teg pan gefais i fy mhenodi'n gyfarwyddwr cyntaf y mudiad, yn dilyn arolwg mawr o swyddogaeth menywod yn y gweithle yng Nghymru. Bryd hynny, nid oedd un o bob pum menyw yn gweithio; erbyn 2010, y ffigur oedd un o bob 10. Ond dywedodd Cerys wrthym fod menywod yn dal i wneud, ar gyfartaledd, 60 y cant yn fwy o waith di-dâl na dynion, sef 26 awr yr wythnos o'i gymharu ag 16 awr. Atgoffodd ni fod Chwarae Teg wedi bod yn gweithio dros y 25 mlynedd diwethaf gyda menywod, busnesau, ysgolion a llunwyr polisi i sicrhau y gall menywod yng Nghymru weithio, meithrin eu sgiliau ac adeiladu gyrfaoedd gwerth chweil.
A gaf i dynnu eich sylw at raglen Cenedl Hyblyg 2 Chwarae Teg a sefydlwyd er mwyn helpu i wella safle menywod yn y gweithlu? Caiff y rhaglen ei hariannu drwy Gronfa Gymdeithasol Ewrop a Llywodraeth Cymru a chafodd ei datblygu fel ymateb uniongyrchol i gorff o dystiolaeth, sy'n dangos angen clir am fesurau cadarnhaol y mae angen eu gweithredu i gefnogi cynnydd menywod yng Nghymru. Er enghraifft, mae'r ffigurau cenedlaethol yn dangos bod 7 y cant o fenywod yng Nghymru mewn swyddi rheoli, o'i gymharu ag 11 y cant o ddynion. Ac mae merched wedi eu tangynrychioli mewn diwydiannau STEM allweddol— gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg. Bydd Cenedl Hyblyg 2 yn cefnogi 2,207 o fenywod a 500 o fusnesau yn ystod ei gylch oes arfaethedig.
Ar y pwynt hwn, hoffwn i dalu teyrnged i Val Feld, cyn-Aelod Cynulliad dros Ddwyrain Abertawe. Hi arweiniodd y ffordd i sefydlu Chwarae Teg pan oedd yn gyfarwyddwr y Comisiwn Cyfle Cyfartal yng Nghymru. Rwy'n gwybod y bydd y Cynulliad hwn yn falch o glywed ein bod ni wedi gwneud cynnydd gyda'r cynllun i osod plac porffor ar y Senedd hon yn y flwyddyn newydd, pryd y gallwn ni roi amser a sylw dyledus i'w gwaddol sylweddol cyn ei marwolaeth annhymig ar ôl brwydr ddewr yn erbyn canser. Er cof am Val ac i gefnogi Chwarae Teg, a chyda Chwarae Teg yn uchelgeisiol ynghylch ei nod i wneud Cymru yn arweinydd byd-eang o ran cydraddoldeb rhwng y rhywiau, a gaf i groesawu meincnod newydd chwarae teg y mudiad a gafodd ei lansio yr wythnos diwethaf? Rwy'n gwybod y byddai Val yn eithriadol o falch o glywed am hyn ac am eu huchelgais.
Bydd y meincnod cyflogwr chwarae teg yn helpu cyflogwyr i weld sut maen nhw wedi eu graddio o ran cydraddoldeb rhwng y rhywiau a rhoi cynllun gweithredu iddyn nhw fel y gallan nhw wneud cynnydd o ran datgelu cyflog merched a dynion. Bydd y fenter chwarae teg ar gael i gyflogwyr sector cyhoeddus, preifat a'r trydydd sector i'w helpu i gael cydnabyddiaeth fel cyflogwr chwarae teg. A gaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet a all Llywodraeth Cymru fabwysiadu'r fenter newydd ysbrydoledig hon? Rwy'n credu bod yn rhaid ymgorffori hyn yn y cynllun gweithredu economaidd, y cafwyd datganiad yn ei gylch gan Ken Skates y prynhawn yma. Mae'n rhaid inni ddangos ein bod yn benderfynol o sbarduno newid o ran cydraddoldeb rhwng y rhywiau yng Nghymru i fynd â ni ymlaen ac rwyf yn diolch i'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol am eu hadolygiad blynyddol diddorol.
Some really good words across the Chamber. I did smile at the UKIP Member's reference to 'so-called human rights'. Well, human rights are human rights. And I disagree with the phrase 'minority rights'; I would, preferably, say 'rights for all'. Everybody needs to be respected and everybody should have a right, because, when everybody is respected, that brings harmony to our society.
The legislation that is the subject of the amendments is the Violence Against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015. Well, a very obvious question from me is: what about men? What about boys? And what about a bit of equality? The legislation says that violence against women and girls means gender-based violence, domestic abuse and sexual violence where the victim is female. Well, one in three victims are male, they're men, and 10 per cent—only 10 per cent—of men will report domestic abuse.
I deal with a lot of casework with lots of fathers coming into the surgery who are victims of domestic abuse, and it's very difficult in south Wales to get men recognised as such, and it's taken my intervention in a number of cases to get those people classified as victims. There's nowhere in this city, or region in fact, to send those people for non-judgemental support—nowhere. Men are assessed because they're classified as perpetrators because we are male, and no other reason. The commission has issued a legal opinion stating that this is discrimination, and I would ask the Government if they're going to move on that.
The Cabinet Secretary said two weeks ago that two women per week are victims of murder through domestic violence. In fact, the figure of two a week includes men, and the breakdown is 29 males and 79 females for 2015-16. You also said that we need to get our priorities right. Now, are those 29 people not a priority? Of course, it's a UK figure. Are men and boys not a priority? They should be, so I would ask you if you want to include them in your list of priorities, as you've said.
I'm here elected to represent everybody. It doesn't matter what your gender is, whether you're male, female or no gender or transgender. I'm here to represent you, and we all are, and we should all speak out against discrimination. Domestic violence affects everyone, can affect everyone—all classes, all occupations, and it's something that needs to be recognised.
I do want to touch on what Mohammad Asghar said about Islamophobia—some great words there. And I think it was John Griffiths who mentioned black people, people of colour. I would ask all Assembly Members to walk around this Assembly and see whether you can find many persons of colour who don't work in security or don't wok in cleansing. There are not many people at all. That's something this Assembly needs to address, and I hope the Government will come forward with proposals to do that. If you look at the walk-to-work area around this Assembly—Butetown, Riverside, Grangetown—it's the most diverse area in Wales, and you will not see that reflected in the people employed here behind the scenes in this Assembly, unless you're talking about cleansing and security. So, I think that's something that really needs to be worked on and there's an effort to be made.
I just go back to my original point, really, because it really is high time—high time—that it is recognised that men can be victims of domestic violence as well. Some of us know that all too well. Diolch yn fawr.
Dyna eiriau da iawn o ochr arall y Siambr. Fe wnes i wenu pan wnaeth yr aelod o UKIP gyfeirio at 'hawliau dynol honedig'. Wel, mae hawliau dynol yn hawliau dynol. Ac rwy'n anghytuno â'r ymadrodd 'hawliau lleiafrifoedd'; buaswn i, gorau oll, yn dweud 'hawliau i bawb'. Mae angen parchu pawb a dylai pawb gael hawl, oherwydd, pan fydd pawb yn cael eu parchu, daw hynny â chytgord i'n cymdeithas.
Y ddeddfwriaeth sy'n destun y diwygiadau yw Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Wel, cwestiwn amlwg iawn gen i yw: beth am ddynion? Beth am fechgyn? A beth am ychydig o gydraddoldeb? Mae'r ddeddfwriaeth yn dweud bod trais yn erbyn menywod a merched yn golygu trais ar sail rhyw, cam-drin domestig a thrais rhywiol lle mae dioddefwyr yn fenywod. Wel, mae un o bob tri dioddefwr yn ddyn, dynion ydyn nhw, a 10 y cant —dim ond 10 y cant—o ddynion fydd yn rhoi gwybod am gam-drin domestig.
Rwy'n ymwneud â llawer o waith achos gyda llawer o dadau yn dod i'r feddygfa sy'n dioddef cam-drin domestig, ac mae'n anodd iawn yn y De i gael dynion wedi eu cydnabod fel y cyfryw, a dim ond drwy imi ymyrryd mewn nifer o achosion y llwyddwyd i gydnabod y bobl hynny fel dioddefwyr. Nid oes unman yn y ddinas hon, neu yn y rhanbarth hwn i ddweud y gwir, i anfon y bobl hynny i gael cymorth anfeirniadol—dim un man. Asesir dynion oherwydd maen nhw'n cael eu cyfrif fel y rhai sy'n cyflawni'r trais oherwydd mai dynion ydym ni, a dim rheswm arall. Mae'r Comisiwn wedi cyhoeddi barn gyfreithiol sy'n datgan mai gwahaniaethu yw hyn, a byddaf yn gofyn i'r Llywodraeth a ydynt yn bwriadu symud ymlaen o ran hynny.
Bythefnos yn ôl, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet bod dwy fenyw yr wythnos yn cael eu llofruddio drwy drais yn y cartref. Mewn gwirionedd, mae'r ffigur o ddau yr wythnos yn cynnwys dynion, a'r dadansoddiad yw 29 dyn a 79 menyw ar gyfer 2015-6. Dywedasoch hefyd fod angen inni gael ein blaenoriaethau'n iawn. Nawr, onid yw'r 29 person hynny'n flaenoriaeth? Wrth gwrs, mae hwn yn ffigur ar gyfer y DU. Onid yw dynion a bechgyn yn flaenoriaeth? Dylen nhw fod, felly rwy'n gofyn ichi a ydych chi eisiau eu cynnwys nhw yn eich rhestr o flaenoriaethau, fel yr ydych chi wedi dweud.
Rwyf wedi fy ethol yma i gynrychioli pawb. Does dim ots beth yw eich rhyw, p'un a ydych chi'n wryw, benyw neu heb ryw neu yn drawsryweddol. Rwyf yma i'ch cynrychioli chi, ac mae hynny'n wir am bob un ohonom ni, a dylem ni i gyd siarad yn erbyn gwahaniaethu. Mae trais domestig yn effeithio ar bawb, gall effeithio ar bawb—pob dosbarth, pob galwedigaeth, ac mae'n rhywbeth y mae angen ei gydnabod.
Rwyf eisiau sôn am yr hyn a ddywedodd Mohammad Asghar am Islamoffobia—roedd yna rai sylwadau gwych ganddo. A chredaf mai John Griffiths a soniodd am bobl groenddu, pobl groendywyll. Rwy'n gofyn i holl Aelodau'r Cynulliad gerdded o amgylch y Cynulliad hwn a gweld a allwch chi ddod o hyd i lawer o bobl groendywyll nad ydyn nhw'n gweithio yn y maes diogelwch neu lanhau. Does dim llawer o bobl o gwbl. Mae hynny'n rhywbeth y mae angen i'r Cynulliad hwn roi sylw iddo, ac rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn cyflwyno cynigion i wneud hynny. Os edrychwch chi ar yr ardal gerdded i'r gwaith o amgylch y Cynulliad hwn—Butetown, Glan yr Afon, Grangetown — hi yw'r ardal fwyaf amrywiol yng Nghymru, ond ni welwch chi hynny'n cael ei adlewyrchu yn y bobl a gyflogir yma y tu ôl i'r llenni yn y Cynulliad hwn, oni bai eich bod chi'n sôn am lanhau a diogelwch. Felly, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y mae gwir angen gweithio arno a dylid gwneud yr ymdrech.
Rwy'n dychwelyd at fy mhwynt gwreiddiol, mewn gwirionedd, oherwydd mae'n hen bryd—yn hen bryd—cydnabod y gall dynion fod yn ddioddefwyr trais domestig hefyd. Mae rhai ohonom ni'n gwybod hynny yn iawn. Diolch yn fawr.
Last week, I attended the Women's Equality Network Wales's AGM. You might expect, and it was the case, that many of these issues were on their agenda. In discussing equality and human rights, inevitably you end up talking about Brexit. So, I am really encouraged that the Equality and Human Rights Commission is providing advice to the Welsh Government advisory group on Brexit and also, we've heard, to Members through their committees. Brexit is fundamental to the conversation because, when we leave the EU, we will leave the charter of fundamental rights. That means rights not covered by the UK Human Rights Act 1998, like various workers' rights, and rules around discrimination could be scrapped, and we want and need to understand that.
The UK Government has, of course, promised to protect them under the great repeal Bill. Sounds great, but I'm a sceptic that a Conservative Party that opposed many of those rights and freedoms in the first place will defend them to the hilt once the ink is dry on the divorce papers. And even—
Yr wythnos diwethaf, roeddwn i yng nghyfarfod cyffredinol blynyddol Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru. Gallech ddisgwyl y byddai llawer o'r materion hyn ar eu hagenda, ac roedd hynny'n wir. Wrth drafod cydraddoldeb a hawliau dynol, yn anochel mae'r sgwrs yn troi at Brexit. Felly, mae'n galonogol iawn bod y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn rhoi cyngor i Grŵp Ymgynghorol Brexit Llywodraeth Cymru a hefyd, fel y clywsom ni, i Aelodau drwy eu pwyllgorau. Mae Brexit yn sylfaenol i'r sgwrs oherwydd, pan fyddwn yn gadael yr UE, byddwn yn gadael y siarter hawliau sylfaenol. Mae hynny'n golygu hawliau nad ydyn nhw wedi eu cynnwys yn Neddf Hawliau Dynol 1998 y DU, fel hawliau gweithwyr amrywiol, a gellid diddymu rheolau sy'n ymwneud â gwahaniaethu, ar rydym eisiau deall ac mae angen inni ddeall hynny.
Mae Llywodraeth y DU, wrth gwrs, wedi addo eu hamddiffyn o dan y Bil Diddymu Mawr. Mae'n swnio'n ardderchog, ond rwy'n amau a fydd Plaid Geidwadol a wrthwynebodd lawer o'r hawliau a'r rhyddfreiniau yn y lle cyntaf yn eu hamddiffyn hyd yr eithaf unwaith i'r inc sychu ar y papurau ysgaru. A hyd yn oed—
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
In a minute.
And, even where rights are protected, I worry there will be moves to downgrade rights in Britain post Brexit. For example, EU law says that compensation for victims of sex discrimination mustn't be capped, but Conservative MPs have openly said that they want to limit those payments, and that has already happened with unfair dismissal, which is not protected by EU law.
Mewn munud.
Ac, hyd yn oed os diogelir hawliau, rwy'n poeni y bydd cynlluniau i israddio hawliau ym Mhrydain ar ôl Brexit. Er enghraifft, mae cyfraith yr UE yn dweud na ddylid gosod terfyn ar iawndal i bobl sy'n dioddef gwahaniaethu ar sail rhyw. Ond mae Aelodau Seneddol Ceidwadol wedi dweud ar goedd eu bod nhw eisiau cyfyngu ar y taliadau hynny, ac mae hynny eisoes wedi digwydd gyda diswyddo annheg, nad yw wedi ei amddiffyn gan gyfraith yr UE.
Thank you. Does she recall that the Labour Government, under Tony Blair, also opposed the charter, and only accepted it finally on the basis that it wouldn't be legally binding and would have all the legal potency of The Beano, according to the then Minister for Europe?
Diolch. A yw hi'n cofio bod Llywodraeth Lafur, o dan Tony Blair, hefyd wedi gwrthwynebu'r Siarter, ac y gwnaethon nhw ei dderbyn yn y pen draw dim ond ar y sail na ellid ei orfodi yn ôl y gyfraith, ac na fyddai ganddo fwy o rym cyfreithiol na'r Beano, yn ôl y Gweinidog Ewrop ar y pryd?
My answer to you is this: I will protect and always have protected human rights. That's my answer to you. I'm not here to discuss Tony Blair. I'm here to discuss what I believe to be fundamental principles in life, and one of those is human rights.
So, we've seen a steep rise in the cost of bringing forward dismissal cases. In fact, if you haven't got £1,500 in your back pocket, you're going to have a huge problem taking forward a case of unfair dismissal. And it was the Conservative Government that ensured that that's what you're going to need. So, I think that Wales has to be alert to rights deflation throughout and after Brexit, and the EHRC's oversight will be hugely important in that. We cannot afford to fall behind Europe, and there are warning signs. Because at the same time that the UK has been entangled in Brexit talks—and it has been a big tangle—the European Commission has been discussing with trade unions and employer organisations a new package of rights to improve work-life balance that include carers' leave, flexible working and stronger protection from dismissal for new mothers. The reality is that, outside the EU, we will have to fight harder for new rights and harder to defend the existing ones. But we should be ambitious. We can be pacemakers. We mustn't get lapped, whatever else happens in other parts of the UK.
Julie—no, I think it might have been Jane—already talked about the fact that female staff during and after pregnancy do suffer disproportionately. There is evidence that nearly one in five male human resource decision makers say that they are reluctant to hire young women who might have children, despite it being illegal to consider that factor when recruiting. There was a YouGov poll of 800 HR decision makers, and they found that one in 10 female HR staff were also hesitant to hire women in their 20s and their 30s. A quarter of decision makers said that they work for companies that considered whether a woman was pregnant or had young children when making a decision about promotion, and Carole Easton, chief executive of Young Women's Trust, representing women aged between 16 and 30 on low or no pay, and which commissioned the survey, said that it is shocking, and indeed it is absolutely shocking.
I want to finish by saying that I absolutely completely disassociate myself from any of the comments made by UKIP here today. I will not stay quiet, because staying quiet is what allowed injustice and abuse of human rights in the very first place.
Fy ateb i chi yw hyn: Byddaf yn amddiffyn ac rwyf wastad wedi amddiffyn hawliau dynol. Dyna fy ateb i chi. Nid wyf yma i drafod Tony Blair. Rwyf yma i drafod yr hyn a ystyriaf yn egwyddorion sylfaenol bywyd, ac un o'r rheini yw hawliau dynol.
Felly, rydym wedi gweld cynnydd mawr yn y gost o gyflwyno achosion diswyddo. Yn wir, os nad oes gennych chi £1,500 yn eich poced gefn, bydd gennych chi broblem enfawr yn dwyn achos o ddiswyddo annheg. A'r Llywodraeth Geidwadol a sicrhaodd mai dyna fyddai ei angen arnoch chi. Felly, rwy'n credu bod angen i Gymru fod yn effro i lastwreiddio hawliau yn ystod ac ar ôl Brexit, a bydd goruchwyliaeth y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn aruthrol bwysig yn hynny o beth. Ni allwn fforddio syrthio y tu ôl i Ewrop, ac mae rhybuddion. Wrth i'r DU ymrafael â thrafodaethau Brexit—a bu hynny'n ymrafael fawr—mae'r Comisiwn Ewropeaidd wedi bod yn trafod pecyn newydd o hawliau i wella'r cydbwysedd bywyd-gwaith gyda'r undebau llafur a sefydliadau cyflogwyr. Mae'n cynnwys gwyliau gofalwyr, gweithio hyblyg a mwy o amddiffyniad i famau newydd rhag cael eu diswyddo. Y gwir amdani yw, y tu allan i'r UE, y bydd yn rhaid inni ymladd yn galetach am hawliau newydd ac yn galetach i amddiffyn y rhai sydd eisoes yn bodoli. Ond dylem fod yn uchelgeisiol. Gallwn ni fod yn dangnefeddwyr. Rhaid inni beidio â llusgo ar ei hôl hi beth bynnag arall sy'n digwydd mewn rhannau eraill o'r DU.
Mae Julie—na, Jane o bosibl—eisoes wedi sôn am y ffaith bod staff benywaidd yn ystod ac ar ôl beichiogrwydd yn dioddef yn anghymesur. Mae tystiolaeth bod bron un o bob pum dyn sy'n gwneud penderfyniadau ynglŷn ag adnoddau dynol yn amharod i gyflogi menywod ifanc sydd efallai'n mynd i gael plant, er ei bod yn anghyfreithlon ystyried y ffactor honno wrth recriwtio. Cafwyd arolwg YouGov o 800 o bobl sy'n gwneud penderfyniadau adnoddau dynol, a chanfuwyd bod un o bob 10 aelod o staff adnoddau dynol benywaidd yn gyndyn i gyflogi menywod yn eu 20au a'u 30au. Dywedodd chwarter y bobl sy'n gwneud penderfyniadau eu bod nhw'n gweithio i gwmnïau sy'n ystyried a yw menyw yn feichiog neu a oes ganddi blant ifanc wrth wneud penderfyniad ynghylch dyrchafiad, a dywedodd Carole Easton, Prif Weithredwr yr Ymddiriedolaeth Menywod Ifanc, sy'n cynrychioli menywod rhwng 16 a 30 mlwydd oed sydd ar gyflog bychan neu ddim cyflog, ac a gomisiynodd yr arolwg, ei bod hi'n sefyllfa syfrdanol, ac yn wir, yn gwbl syfrdanol.
Rwyf eisiau gorffen trwy ddweud fy mod i'n datgysylltu fy hun yn llwyr ac yn gyfan gwbl o'r holl sylwadau a wnaed gan UKIP yma heddiw. Ni wnaf i ddim aros yn dawel, oherwydd aros yn dawel a ganiataodd anghyfiawnder a thramgwyddo hawliau dynol yn y lle cyntaf.
Galwaf ar arweinydd y tŷ i ymateb i'r ddadl—Julie James.
I call on the leader of the house to reply to the debate—Julie James.
Diolch, Llywydd. I'd like to thank Assembly Members for participating today. One Member in particular has, perhaps inadvertently, strongly demonstrated why it is important that the Equality and Human Rights Commission continues to have a strong and distinct presence in Wales to combat the sort of prejudice and discrimination that, unfortunately, we've heard in the Chamber. I must say I have to reference my friend Lily, who lost her fight for life last year, and her defiant championing of transgender rights. I wish that she had been here to hear the vile accusations made by Gareth Bennett, and I recommend to him her blog, in which she outlines why transgender people are people like everybody else and deserve the same human rights as everybody else. I commend Joyce's disassociation; I'd like to associate myself with that.
Turning to the amendments, we will be opposing amendment 1. We do continue to make progress in implementing measures to prevent violence against women, domestic abuse and sexual violence. We have a number of things that are already happening. Julie Morgan highlighted one of them and, in response to her question about the national adviser, I do hope to be making an announcement very shortly about the national adviser, who will, of course then be working very closely with the UK, as we take this agenda forward. For example, I know that Kirsty Williams will shortly be making a statement about establishing her expert group to advise her on current and future sex and relationship education in Wales, and we look forward to hearing from her on that.
However, we do recognise that there are still areas to progress and we will build on the foundations that have already been made. I very much want to welcome Siân Gwenllian's offer to work alongside us in progressing this agenda and I look forward to working with her on doing it. There is so very much more to do. I very much welcome the contributions for that. We want to make absolutely certain that we take this agenda forward in the best possible way.
I also welcome Mark Isherwood's remarks. He outlined some areas of concern, but I do invite him also to think about the impact of the Tory Government's austerity agenda in this area because there's absolutely no doubt at all that it is hampering efforts to help some of the people who he rightly highlighted require our help.
We do support amendment 2. Violence against women, domestic abuse and sexual violence prevention is central to improving health and well-being, reducing crime and the harm caused by violent crime, safeguarding children and adults, promoting education and learning, and promoting equality. I agree that there is very much more to do, though, and many Members, and particularly Jane Hutt, reminded us why we need to do that work so very much more and all of the myriad ways that we need to combat it.
Diolch, Llywydd. Hoffwn i ddiolch i Aelodau'r Cynulliad am gymryd rhan heddiw. Mae un Aelod yn benodol, efallai drwy amryfusedd, wedi dangos yn gryf pam ei bod yn bwysig bod y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn parhau i fod â phresenoldeb cryf ac unigryw yng Nghymru er mwyn gwrthsefyll y math o ragfarn a gwahaniaethu, yn anffodus, yr ydym ni wedi ei glywed yn y Siambr. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod i am gyfeirio at fy ffrind Lily, a gollodd ei brwydr i fyw y llynedd, a'r modd heriol y bu hi'n hyrwyddo hawliau pobl drawsryweddol. Buaswn wedi hoffi iddi fod yma i glywed y cyhuddiadau ffiaidd a wnaeth Gareth Bennett, ac rwy'n argymell iddo ddarllen ei blog hi, lle mae'n disgrifio pam mae pobl drawsryweddol yn bobl fel pawb arall ac yn haeddu'r un hawliau dynol â phawb arall. Rwy'n canmol Joyce am ddatgysylltu ei hun; hoffwn innau ddatgysylltu fy hun o hynny.
Gan droi at y gwelliannau, byddwn yn gwrthwynebu gwelliant 1. Rydym yn parhau i wneud cynnydd wrth weithredu mesurau i atal trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae gennym nifer o bethau sydd eisoes ar y gweill. Nododd Julie Morgan un ohonyn nhw ac, mewn ymateb i'w chwestiwn am y Cynghorydd Cenedlaethol, rwyf yn gobeithio gwneud cyhoeddiad yn fuan am y Cynghorydd Cenedlaethol, a fydd, wrth gwrs wedyn yn gweithio'n agos iawn gyda'r DU, wrth inni symud yr agenda hon ymlaen. Er enghraifft, rwy'n gwybod y bydd Kirsty Williams cyn hir yn gwneud datganiad am sefydlu ei grŵp arbenigol i'w chynghori ynglŷn â'r sefyllfa bresennol a'r dyfodol o ran addysg ryw a pherthnasoedd yng Nghymru. Rydym yn edrych ymlaen at glywed ganddi hi am hynny.
Fodd bynnag, rydym yn cydnabod bod meysydd y mae angen eu datblygu o hyd a byddwn yn adeiladu ar y sylfeini sydd eisoes wedi'u gosod. Rwy'n arbennig o awyddus i groesawu cynnig Siân Gwenllian i weithio ochr yn ochr â ni i ddatblygu'r agenda hon ac edrychaf ymlaen at weithio gyda hi yn hynny o beth. Felly, mae llawer iawn mwy i'w wneud.yn datblygu'r agenda hon ymlaen yn y ffordd orau bosibl.
Rwyf hefyd yn croesawu sylwadau Mark Isherwood. Amlinellodd rai meysydd o bryder, ond gofynnaf iddo ystyried effaith agenda gyni y Llywodraeth Dorïaidd yn y maes hwn oherwydd nid oes unrhyw amheuaeth o gwbl fod hynny'n llesteirio'r ymdrechion i helpu rhai o'r bobl y cyfeiriodd atyn nhw'n sy'n llwyr haeddu ein cymorth.
Rydym yn cefnogi gwelliant 2. Mae atal trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn ganolog i wella iechyd a lles, lleihau troseddu a'r niwed a achosir gan droseddau treisgar, diogelu plant ac oedolion, hyrwyddo dysgu ac addysgu, a hyrwyddo cydraddoldeb. Rwy'n cytuno bod llawer iawn mwy i'w wneud, fodd bynnag, ac mae llawer o'r Aelodau, ac yn enwedig Jane Hutt, wedi ein hatgoffa pam mae angen inni wneud llawer iawn mwy o'r gwaith hwnnw ac am yr holl ffyrdd amrywiol y mae angen inni fynd i'r afael â hynny.
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
Certainly.
Wrth gwrs.
Do you recognise that the points that I made—and I'm not going to talk about another place—had they been implemented or were they to be implemented, it would actually save money for secondary services because they are preventative interventionist proposals as opposed to additional costs in dealing with symptoms?
A ydych chi'n cydnabod bod y pwyntiau a wnes i—ac nid wyf yn mynd i sôn am le arall—pe baen nhw wedi cael eu gweithredu, y byddai hynny mewn gwirionedd yn arbed arian ar gyfer gwasanaethau eilaidd oherwydd maen nhw'n gynigion ymyraethol ataliol yn hytrach na chostau ychwanegol wrth ymdrin â symptomau?
I take that point, but I do think the Member ought to also realise that some of the austerity impacts that they're having on the ability of people who live independently, for example, with disability and so on, are very much impacting on the services that they require. But I'm more than happy to work with him on identifying any areas in which he thinks we can invest to save, because that's of great interest to us.
But, as I was saying, Jane Hutt really highlighted why we need an integrated approach to ending all forms of violence against women, domestic abuse and sexual violence from leadership to front-line professionals, which mainstreams and prioritises the issues, making it absolutely everyone's business here in Wales.
Mohammad Asghar also highlighted the issue of Islamophobia, and I share his concerns in this area and very much welcome his views about delivering wider community cohesion in some of the ideas that he outlined.
We do support amendment 3, but we should be clear that there have been significant steps taken to increase the confidence of victims to come forward and report. The number of hate crimes reported in Wales in 2016-17 was up 22 per cent on the previous year, but part of the 22 per cent increase is due to an increase in the rates of reporting. This reflects the amount of work the Welsh Government, the police, the third sector and our partners have put into encouraging victims to report. An increase is welcome, as we know from research that almost 50 per cent of hate crimes are still not being reported. However, part of that increase is very likely due to a genuine rise in hate crime around the time of the EU referendum and following the terrorist attacks that took place during the reporting period. I thought that Mohammad Asghar outlined some of the issues there very ably indeed.
The Welsh Government remains committed to protecting and supporting victims of hate crime, violence and abuse. We will continue to deliver our framework for action with our partners across Wales. I'd just like to highlight Neil McEvoy's intervention. Of course, we want to work with all victims of all kinds of hate crime, violence and abuse wherever they are and wherever they are found in Wales.
We support amendment 4. The sustainable development principle in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, includes in its five ways of working a requirement for public bodies to involve people in their full diversity in everything they do. Therefore, it is entirely within the existing framework and spirit of the Act for real and meaningful dialogue between communities, individuals and their public services to be the expectation when embedding the work of the commission. The work of the Equality and Human Rights Commission contributes very directly to the goals of a more equal Wales, a Wales of cohesive communities and a Wales of vibrant culture and thriving Welsh language, but, because of their interdependence, it's also clearly essential to progress towards all of these goals together.
I'll close this debate by once again thanking the Equality and Human Rights Commission. For the past 10 years, the commission has worked alongside the public sector, private sector and third sector to tackle inequality and injustice in Wales. Year on year, the commission has delivered its distinct and relevant work programme to reflect the unique political, legal and social landscape of Wales. The commission is a critical friend to the National Assembly for Wales—here to guide us all and bring about positive change. I look forward to working with them in the future and continuing our very positive and productive relationship. Diolch.
Rwy'n derbyn y pwynt hwnnw, ond rwyf yn credu y dylai'r Aelod sylweddoli hefyd bod rhai o effeithiau cyni ar allu pobl sy'n byw yn annibynnol, er enghraifft, gydag anabledd ac ati, yn cael effaith fawr iawn ar y gwasanaethau hynny sydd eu hangen arnynt. Ond rwy'n fwy na pharod i weithio gydag ef i ddod o hyd i unrhyw feysydd lle mae'n credu y gallwn ni fuddsoddi er mwyn arbed, oherwydd mae hynny o ddiddordeb mawr i ni.
Ond, fel y dywedais, amlygodd Jane Hutt yn briodol iawn pam bod angen dull integredig i roi terfyn ar bob math o drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, o'r arweinyddiaeth hyd at y gweithwyr rheng flaen. Mae hyn yn blaenoriaethu'r materion ac yn dod â nhw i olau dydd, gan ei gwneud hi'n gyfrifoldeb pawb yma yng Nghymru yn ddiwahan.
Tynnodd Mohammad Asghar sylw hefyd at fater Islamoffobia, ac rwy'n rhannu ei bryderon ynghylch hyn ac yn rhoi croeso gwresog iawn i'w farn ynghylch darparu cydlyniant cymunedol ehangach mewn rhai o'r syniadau a amlinellodd.
Rydym yn cefnogi gwelliant 3, ond dylem fod yn glir y gwnaed camau breision i gynyddu hyder dioddefwyr i ddod ymlaen a gwneud adroddiad. Roedd nifer y troseddau casineb a gofnodwyd yng Nghymru yn 2016-17 22 y cant yn fwy na'r flwyddyn flaenorol. Ond mae rhan o'r cynnydd o 22 y cant yn ganlyniad i gynnydd yn y cyfraddau adrodd. Mae hyn yn adlewyrchu faint o waith a wnaed gan Lywodraeth Cymru, yr heddlu, y trydydd sector a'n partneriaid i annog dioddefwyr i ddod ymlaen. Mae cynnydd i'w groesawu, oherwydd fe wyddom o waith ymchwil nad yw bron 50 y cant o droseddau casineb yn cael eu dwyn i sylw'r awdurdodau. Fodd bynnag, mae'n debygol iawn bod rhan o'r cynnydd hwnnw oherwydd cynnydd gwirioneddol yn y troseddau casineb adeg refferendwm yr UE ac yn dilyn yr ymosodiadau terfysgol a fu yn ystod y cyfnod adrodd. Rwy'n credu bod Mohammad Asghar wedi amlinellu rhai o'r problemau yn fedrus iawn.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau'n ymrwymedig i amddiffyn a chefnogi dioddefwyr troseddau casineb, trais a cham-drin. Byddwn yn parhau i gyflawni ein fframwaith gweithredu gyda'n partneriaid ledled Cymru. Hoffwn i dynnu sylw at ymyriad Neil McEvoy. Wrth gwrs, rydym eisiau gweithio gyda phawb sy'n dioddef unrhyw fath o drosedd casineb, trais a cham-drin ble bynnag y bônt a ble bynnag y maent yn digwydd yng Nghymru.
Rydym yn cefnogi gwelliant 4. Mae'r egwyddor datblygu cynaliadwy yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn cynnwys gofyniad yn ei bum ffordd o weithio ar i gyrff cyhoeddus gynnwys pobl yn eu holl amrywiaeth ym mhopeth a wnânt. Felly, mae'n gwbl gydnaws â fframwaith ac ysbryd presennol y Ddeddf bod deialog ystyrlon rhwng cymunedau, unigolion a'u gwasanaethau cyhoeddus yn ddisgwyliedig wrth ymgorffori gwaith y Comisiwn. Mae gwaith y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn cyfrannu mewn modd uniongyrchol iawn at yr amcanion o greu Cymru fwy cyfartal, Cymru o gymunedau cydlynus a Chymru fywiog ei diwylliant ble mae'r Gymraeg yn ffynnu. Ond, oherwydd eu cyd-ddibyniaeth, mae hefyd yn amlwg yn hanfodol gwneud cynnydd tuag at y nodau hyn i gyd gyda'i gilydd.
Rwy'n cloi'r ddadl hon drwy ddiolch unwaith eto i'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol. Ers y 10 mlynedd diwethaf, mae'r Comisiwn wedi gweithio ochr yn ochr â'r sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb ac anghyfiawnder yng Nghymru. Flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae'r Comisiwn wedi darparu ei raglen waith benodol a pherthnasol i adlewyrchu tirwedd wleidyddol, gyfreithiol a chymdeithasol unigryw Cymru. Mae'r Comisiwn yn gyfaill beirniadol i Gynulliad Cenedlaethol Cymru—yma i'n harwain ni i gyd a sicrhau newid cadarnhaol. Edrychaf ymlaen at weithio gyda'r Comisiwn yn y dyfodol ac i barhau â'n perthynas gadarnhaol a chynhyrchiol iawn. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar Gyfnod 4 o'r Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru). Rwy'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i wneud y cynnig—Kirsty Williams.
The next item is the debate on Stage 4 of the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill. I call on the Cabinet Secretary for Education to move the motion—Kirsty Williams.
Cynnig NDM6613 Kirsty Williams
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.47:
Yn cymeradwyo Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a’r Tribiwnlys Addysg (Cymru).
Motion NDM6613 Kirsty Williams
To propose that the National Assembly for Wales in accordance with Standing Order 26.47:
Approves the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Llywydd. I formally move the motion on this afternoon's order paper.
Nearly a quarter of all children and young people will have some form of additional learning need during their education. The current system of support is based on a model introduced more than 30 years ago and we know it is no longer fit for purpose. For over a decade, reports and reviews have challenged the Government to find a more effective and less adversarial way to ensure that children and young people get the right support and get it quickly, so that they can achieve their full potential. This Bill is the foundation of our ambitious programme to transform the current system. It has been a long time in the making. That's why today, the anniversary of its introduction, is so important; important for this National Assembly, yes, but more importantly, for the hundreds and thousands of young people and families who will benefit from the new additional learning needs system.
Members are aware of 'Education in Wales: Our national mission', our plan for delivering an education system that is a source of national pride and public confidence. Our ALN transformation programme is a key aspect of this and I'm delighted that it has reached this stage. I would like to take this opportunity to thank my predecessors in this and the last Assembly for bringing forward this vital piece of legislation. I'm grateful in particular to the former Minister for Lifelong Learning and Welsh Language, Alun Davies, for taking the Bill through the scrutiny stages. It is my privilege to be able to help steer it through its final stages and onto the statute books, and, crucially, towards implementation.
The then Minister said two things at the start of this legislative journey. He said he wanted
'a good Act, and not a quick Bill'
and that the Government had no monopoly on good ideas. The events of the last year, as this Bill has progressed, have proved him right on both counts. The Bill is a product of years of co-construction, joint development, engagement, testing and learning, with partners and stakeholders deeply involved and, indeed, often leading the way throughout. When it was introduced a year ago, the Bill was already well considered and supported, but there is no doubt it has benefited from the scrutiny undertaken by this Assembly.
I'd also like to take this opportunity to thank the Chairs, members and staff of the Children, Young People and Education Committee, the Constitutional and Legislative Affairs Committee and the Finance Committee for their diligent consideration, which has strengthened the robustness of the Bill. I also wish to put on record my thanks to the spokespeople of the Welsh Conservatives and Plaid Cymru in particular for their support and challenge. Their contributions have directly benefited the Bill in key areas, including around the role of the health service and the place of the Welsh language in the new system.
I want to quickly mention a very recent development that will require a minor amendment to the Bill when it becomes an Act. Appointments to the Special Educational Needs Tribunal for Wales were not previously part of the Judicial Appointments Commission, which was an oddity. An order made by the UK Government's Ministry of Justice, which came into force on 1 December, remedied that for the first time and that is to be welcomed. As a result, we propose to amend section 91 of the Bill by order. This will remove the agreement role of the Lord Chief Justice and the president. It will bring appointments to the future education tribunal into line and normalise the position, as has been done for SENTW. An agreement has been reached with the UK Government for dealing with this, which in practice is a small, technical issue.
I want now to focus on the future as we move into a new and exciting phase. The transformation programme is a priority I know we all share. Yesterday, I set out how we intend to implement the Bill and the wider reforms. There will be challenges ahead, but we are in a good place with key delivery partners engaged and supporting us to drive the change. The new transformation leads who'll take up post in the new year will help accelerate the progress up to and beyond 2020.
In closing, Presiding Officer, let me reiterate the real and genuine opportunity we have today. Passing this Bill will represent a huge step towards improving the life chances of our learners with additional learning needs. They may be a minority in our education system, but they have a right to equity in their education, securing successful futures for them, and I know that this is something all of us across this Chamber will want to see.
Diolch ichi, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig yn ffurfiol ar bapur y drefn y prynhawn yma.
Bydd gan bron i chwarter yr holl blant a phobl ifanc ryw fath o anghenion dysgu ychwanegol yn ystod eu haddysg. Mae'r system bresennol o gymorth yn seiliedig ar fodel a gyflwynwyd dros 30 mlynedd yn ôl, ac rydym yn gwybod nad yw bellach yn addas at y diben. Ers dros ddegawd, mae adroddiadau ac adolygiadau wedi herio'r Llywodraeth i ddod o hyd i ffordd fwy effeithiol a llai gwrthwynebus i sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael y cymorth iawn ac yn ei gael yn gyflym, er mwyn iddyn nhw allu cyflawni eu potensial llawn. Y Bil hwn yw sylfaen ein rhaglen uchelgeisiol i drawsnewid y system bresennol. Mae wedi bod yn hir iawn yn cyrraedd. Dyna pam y mae heddiw, pen-blwydd ei gyflwyno, mor bwysig; yn bwysig ar gyfer y Cynulliad Cenedlaethol hwn, ie, ond yn bwysicach fyth, ar gyfer y cannoedd ar filoedd o bobl ifanc a theuluoedd y bydd y system anghenion dysgu ychwanegol newydd o fudd iddyn nhw.
Mae'r Aelodau yn ymwybodol o 'Addysg yng Nghymru: Cenhadaeth ein Cenedl', ein cynllun ar gyfer darparu system addysg sy'n ffynhonnell o falchder cenedlaethol a hyder y cyhoedd. Mae ein rhaglen drawsnewid ADY yn agwedd allweddol ar hyn ac rwy'n falch ei bod wedi cyrraedd y cyfnod hwn. Hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddiolch i fy rhagflaenwyr yn hyn o beth a'r Cynulliad diwethaf am gyflwyno'r darn hanfodol hwn o ddeddfwriaeth. Rwy'n ddiolchgar yn arbennig i gyn Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes, Alun Davies, am arwain y Bil drwy'r cyfnodau craffu. Mae'n fraint gennyf i allu helpu i'w lywio drwy ei gyfnodau terfynol ac i'r llyfrau statud, ac, yn hollbwysig, tuag at ei weithredu.
Dywedodd y Gweinidog ar y pryd ddau beth ar ddechrau'r daith ddeddfwriaethol hon. Dywedodd
'Hoffwn gael Deddf dda, ac nid Bil cyflym'
ac nad oedd gan y Llywodraeth fonopoli ar syniadau da. Mae digwyddiadau y llynedd, fel y mae'r Bil hwn wedi symud yn ei flaen, wedi ei brofi'n iawn ynghylch y ddau beth yma. Mae'r Bil yn gynnyrch blynyddoedd o gyd-adeiladu, datblygu ar y cyd, ymgysylltu, profi a dysgu, gyda phartneriaid a rhanddeiliaid sy'n ymwneud yn ddwfn ac, yn wir, yn aml yn arwain y ffordd trwy gydol y broses. Pan gafodd ei gyflwyno flwyddyn yn ôl, roedd y Bil eisoes wedi'i ystyried a'i gefnogi'n dda, ond nid oes unrhyw amheuaeth ei fod wedi elwa ar y gwaith craffu a wnaed gan y Cynulliad hwn.
Hoffwn hefyd gymryd y cyfle hwn i ddiolch i'r Cadeiryddion, aelodau a staff y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol y Pwyllgor Cyllid am eu hystyriaeth ddiwyd, sydd wedi cryfhau cydnerthedd y Bil. Hoffwn hefyd gofnodi fy niolch i lefarwyr Ceidwadwyr Cymru a Phlaid Cymru yn arbennig am eu cymorth a'u her. Bu eu cyfraniadau o fudd uniongyrchol i'r Bil mewn meysydd allweddol, gan gynnwys swyddogaeth y gwasanaeth iechyd a safle'r Gymraeg yn y system newydd.
Hoffwn i sôn yn gyflym am ddatblygiad diweddar iawn a fydd yn mynnun mân ddiwygiad i'r Bil pan ddaw'n Ddeddf. Nid oedd penodiadau i'r Tribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru yn rhan o'r Comisiwn Penodiadau Barnwrol yn flaenorol, a oedd yn rhyfedd. Gwnaeth gorchymyn a wnaed gan Weinyddiaeth Gyfiawnder Llywodraeth y DU, a ddaeth i rym ar 1 Rhagfyr, datrys hynny am y tro cyntaf ac mae hynny i'w groesawu. O ganlyniad, rydym yn cynnig diwygio adran 91 o'r Bil drwy orchymyn. Bydd hyn yn dileu swyddogaeth gytuno yr Arglwydd Brif Ustus a'r llywydd. Bydd yn cysoni penodiadau i'r tribiwnlys addysg yn y dyfodol ac yn normaleiddio sefyllfa, fel sydd wedi digwydd i TAAAC. Mae cytundeb â Llywodraeth y DU ar gyfer ymdrin â hyn, sydd mewn gwirionedd yn fater technegol, bach.
Hoffwn i ganolbwyntio ar y dyfodol nawr wrth inni symud i gyfnod newydd a chyffrous. Mae'r rhaglen drawsnewid yn flaenoriaeth yr ydym ni i gyd yn ei rhannu, mi wn. Ddoe, nodais sut yr ydym yn bwriadu gweithredu'r Bil a'r diwygiadau ehangach. Bydd heriau o'n blaenau, ond rydym mewn sefyllfa dda gyda phartneriaid cyflawni allweddol sy'n ein cefnogi ni i sbarduno'r newid. Bydd yr arweinwyr trawsnewid newydd a fydd yn dechrau eu swyddi yn y flwyddyn newydd yn helpu i gyflymu'r cynnydd hyd at 2020, a thu hwnt.
I gloi, Llywydd, gadewch imi bwysleisio'r cyfle gwirioneddol a dilys sydd gennym ni heddiw. Bydd pasio'r Bil hwn yn gam enfawr tuag at wella cyfleoedd bywyd ein dysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol. Efallai eu bod yn lleiafrif yn ein system addysg, ond mae ganddyn nhw hawl i degwch yn eu haddysg, gan sicrhau dyfodol llwyddiannus ar eu cyfer, a gwn fod hyn yn rhywbeth y mae pob un ohonom ni yn y Siambr hon eisiau ei weld.
Can I thank the Cabinet Secretary for her opening statement today in this important debate? I share with her the ambition that we should have an additional learning needs system that meets the needs of children and young people across Wales, and that deals with some of the deficiencies in the current special educational needs system, which are all too apparent from much of the casework that we receive as Assembly Members. I think it goes without saying that I think there were still some other improvements that could have been made to the Bill, and that's why I tabled amendments at Stage 3, particularly around the national health service and its redress system not fitting completely and discretely within the new ALN system that will emerge as a result of this Bill.
But that said, I think that this Bill is something that we as Welsh Conservatives want to commend. It is something that we want to see implemented as soon as possible so that we can have that system, which some people are already benefiting from because of the pilots that were initiated by the previous portfolio holder. And I want to pay tribute to the previous portfolio holder for the way that he engaged with the committee during Stages 1 and 2, and also for the way that he gave us access to some of his officials as well from time to time, and the discussions that they had with me and my office in helping to develop our thinking as well in terms of the way that the Bill was taken forward.
I was very pleased indeed to see the Welsh Government accept recommendations and amendments around ensuring that the UN conventions on the rights of the child and disabled persons were embedded into the face of this legislation, and I'm looking forward to seeing this new system up and running as soon as possible. You made references to the scrutiny process and how that has helped to improve this Bill. Can I say that I was really pleased with the response of the Welsh Government to the concerns that I raised in the committee at Stage 2 in relation to young people who are detained for mental health reasons, and making sure that we still will have adequate provision for those young people should they have additional learning needs? And I was very grateful for the engagement and the assurances that you've given us through the amendments that have now been made that their needs will not be overlooked.
And just finally, I am a little bit disappointed, obviously, that at such a late stage the reference to the UK Government's order has only just been picked up. I do think that it brings into question, really, just how departments here are checking what's going on at Westminster and the implications that that might have here for us in the National Assembly, and indeed for the things that the Welsh Government are doing. I can hear people rumbling in the Chamber at those comments, but I think from our discussion on Friday, Cabinet Secretary, you appreciate that this is a point that needs to be made and, indeed, you share some of those concerns. So, I think it is important that where things are taking place at Westminster that may have implications for our legislation, that we pick those up as soon as possible. This one can be rescued—that's why we're supporting Stage 4 today, and we very much hope that this Bill will make a difference to the lives of people across the whole of Wales.
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei datganiad agoriadol heddiw yn y ddadl bwysig hon? Rwy'n rhannu ei huchelgais y dylai fod gennym system anghenion dysgu ychwanegol sy'n diwallu anghenion plant a phobl ifanc ledled Cymru, ac sy'n ymdrin â rhai o ddiffygion y system anghenion addysgol arbennig presennol, sydd i'w gweld yn amlwg iawn yn llawer o'r gwaith achos a gawn fel Aelodau Cynulliad. Nid oes yn rhaid imi ddweud fy mod yn credu bod gwelliannau eraill y gellid bod wedi'u gwneud i'r Bil, a dyna pam y cyflwynais i welliannau yng Nghyfnod 3, yn enwedig ynghylch y gwasanaeth iechyd gwladol a'r ffaith nad yw ei system unioni yn cyd-fynd yn llwyr ac yn gynnil â'r system ADY newydd a fydd yn ymddangos o ganlyniad i'r Bil hwn.
Ond wedi dweud hynny, rwy'n credu bod y Bil hwn yn rhywbeth yr ydym ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn dymuno ei ganmol. Mae'n rhywbeth yr ydym ni'n dymuno ei weld yn cael ei weithredu cyn gynted â phosibl er mwyn i ni fod â'r system honno y mae rhai pobl eisoes yn elwa arni oherwydd y cynlluniau treialu a gychwynnwyd gan ddeiliad blaenorol y portffolio. A hoffwn i dalu teyrnged i ddeiliad blaenorol y portffolio am y modd yr ymgysylltodd ef â'r pwyllgor yn ystod Cyfnodau 1 a 2, a hefyd am y modd y gwnaeth yn siŵr bod rhai o'i swyddogion ar gael ar ein cyfer hefyd o bryd i'w gilydd, a'r trafodaethau a gawsant gyda mi a'm swyddfa i helpu i ddatblygu ein syniadau ni hefyd, o ran y modd o fwrw ymlaen â'r Bil.
Roeddwn i'n falch iawn o weld Llywodraeth Cymru yn derbyn argymhellion a gwelliannau yn ymwneud â sicrhau bod confensiynau'r Cenhedloedd Unedig ar hawliau'r plentyn a phersonau anabl yn cael eu hymgorffori ar wyneb y ddeddfwriaeth hon, ac rwy'n edrych ymlaen at weld y system newydd hon yn gweithredu mor fuan â phosibl. Gwnaethoch chi gyfeirio at y broses graffu a sut y mae honno wedi helpu i wella'r Bil hwn. A gaf i ddweud fy mod i'n falch iawn ag ymateb Llywodraeth Cymru i'r pryderon a godais yn y pwyllgor yng Nghyfnod 2 ynghylch pobl ifanc sy'n cael eu rhoi dan gadwad am resymau iechyd meddwl, a gwneud yn siŵr bod gennym y ddarpariaeth ddigonol ar eu cyfer pe bai gan y bobl ifanc hyn anghenion dysgu ychwanegol hefyd? Ac roeddwn i'n ddiolchgar iawn am yr ymgysylltu a'r sicrwydd yr ydych chi wedi'i roi inni, drwy'r gwelliannau sydd bellach wedi eu gwneud, na fydd eu hanghenion yn cael eu hesgeuluso.
Ac yn olaf, rwyf i ychydig yn siomedig, yn amlwg, y bu'r cyfeiriad at orchymyn Llywodraeth y DU mor hir yn cael ei nodi, ac ond newydd ei godi ar gam mor hwyr. Rwy'n credu bod hyn yn bwrw amheuaeth, mewn gwirionedd, ar sut y mae adrannau yn y fan yma yn gwirio beth sy'n digwydd yn San Steffan a goblygiadau posibl hynny i ni yn y fan hyn yn y Cynulliad Cenedlaethol, ac yn wir sut y mae'n effeithio ar y pethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud. Gallaf glywed pobl yn rhygnu yn y Siambr ar y sylwadau hynny, ond rwy'n credu o'n trafodaeth ddydd Gwener, Ysgrifennydd y Cabinet, eich bod yn sylweddoli bod hwn yn bwynt y mae angen ei wneud, ac yn wir, eich bod yn rhannu rhai o'r pryderon hynny. Rwy'n credu felly ei bod yn bwysig, pan fo pethau yn digwydd yn San Steffan a allai fod â goblygiadau ar gyfer ein deddfwriaeth ni, ein bod yn codi'r rheini cyn gynted â phosibl. Gallwn ni achub yr un hwn—dyna pam yr ydym ni'n cefnogi Cyfnod 4 heddiw, ac rydym ni'n mawr obeithio y bydd y Bil hwn yn gwneud gwahaniaeth i fywydau pobl ledled Cymru gyfan.
A gaf i ategu'r diolchiadau sydd wedi cael eu talu i bawb sydd wedi chwarae eu rhan, o'r budd-ddeiliaid i gynrychiolwyr y Llywodraeth ac aelodau'r pwyllgor, a swyddogion y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg hefyd, wrth i'r Bil yma fynd ar ei daith drwy'r Senedd? Nid oes yna amheuaeth fod yna gonsensws wedi bod o'r cychwyn am yr angen i ddiwygio y maes anghenion dysgu ychwanegol. Rydym wedi clywed yn barod am y teimlad fod y ddeddfwriaeth bresennol wedi dyddio a'i bod wedi arwain at system orgymhleth a oedd yn creu gormod o wrthdaro ac anghydweld, ac hefyd fod y darlun yn anghyson ar draws Cymru. Mae 'loteri cod post' yn derm sy'n cael ei ddefnyddio mewn sawl cyd-destun, ond mae'n sicr yn wir yn yr achos yma o safbwynt y darlun o ddarpariaeth sydd ar gael ar draws Cymru.
Mi oedd deddfwriaeth newydd, mwy addas ei phwrpas yn rhan o faniffesto Plaid Cymru, wrth gwrs, yn etholiad y Cynulliad. Mi oedd hefyd yn rhan o'r cytundeb rhwng fy mhlaid i a'r Llywodraeth, ac rwy'n falch ein bod ni wedi cyrraedd fan hyn heddiw a'n bod ni mewn sefyllfa i gwblhau'r broses, o safbwynt y Senedd, beth bynnag, a throi y Bil yn Ddeddf. Rwyf hefyd eisiau cydnabod bod yr Ysgrifennydd Cabinet a'r Gweinidog blaenorol yn sicr wedi gwrando ar y materion a godwyd gan y budd-ddeiliad, gan y pwyllgor, gen i ac eraill, ac wedi ymateb yn bositif ar lawer iawn o'r rheini yn ogystal. Nid yw hynny i ddweud bod y Bil yn union fel y byddwn i yn dymuno iddo fe fod, ond yn sicr mae e yn wahanol a thipyn yn well na'r un a osodwyd ar y cychwyn.
Fe lwyddom ni i gryfhau yn sylweddol, fel rydym wedi clywed, dyletswyddau o safbwynt confensiynau'r cenhedloedd unedig ar hawliau'r plentyn a phobl anabl. Roedd hynny'n argymhelliad cryf gan y pwyllgor ac yn rhywbeth roedd Plaid Cymru yn ei arddel o'r cychwyn. Hefyd, fel rydym wedi clywed, mi fydd awdurdodau lleol, byrddau llywodraethu ysgolion, ac yn y blaen, hefyd angen ystyried anghenion penodol siaradwyr Cymraeg sydd ag anghenion dysgu ychwanegol. Rwy'n falch hefyd ein bod ni wedi llwyddo i sicrhau bod darpariaeth cynllunio gweithlu hirdymor yn ei lle yn y Bil er mwyn sicrhau bod yna weithlu digonol ar gael i gwrdd ag anghenion plant ag anghenion dysgu ychwanegol, ym mha bynnag iaith, mewn blynyddoedd i ddod.
May I echo the thanks that have been given to everyone who have participated, from the stakeholders to Government representatives and committee members, and the officials of the Children, Young People and Education Committee, as this Bill has proceeded through the Senedd? There is no doubt that there has been a consensus from the outset on the need to reform additional learning needs. We've already heard the view that the current legislation is dated and has led to a system that is overly complex and created too much conflict, and that the picture is inconsistent across Wales. 'Postcode lottery' is a term used in many contexts, but it's certainly true in this case from the point of view of the provision available across Wales.
New, more fit-for-purpose legislation was part of the Plaid Cymru manifesto, of course, in the Assembly election. It was also part of the agreement between my party and the Government, and I am pleased that we've reached this point today and that we are in a position to complete the process, in terms of this Parliament, anyway, to make this Bill an Act. I also want to recognise that the Cabinet Secretary and the predecessor Minister had certainly listened to the issues raised by stakeholders, by the committee, by myself and by others, and had responded positively to many of those issues. That's not to say that the Bill is exactly as I would want it to be, but certainly it is different and much improved compared to the Bill that was originally tabled.
We succeeded in significantly strengthening, as we have already heard, the duties in terms of the UN conventions on the rights of children and disabled people. That was a strong recommendation made by the committee and something that Plaid Cymru had endorsed from the outset. As we've heard, local authorities, boards of governors of schools, and so on, will also have to consider the specific needs of Welsh speakers who have additional learning needs. I am also pleased that we've succeeded in ensuring that long-term workforce planning provision is in place in the Bill in order to ensure that there is an adequate workforce available to meet the needs of children with additional learning needs, in whatever language, in years to come.
The inclusion of medical conditions in the definition of additional learning needs certainly is a positive outcome, and an all-Wales template and clear timescales for preparing independent development plans, provision for preschool children and young people in further education and the provision of independent advice and advocacy as well are all positives.
That's not to say that everything in the ALN garden is rosy. We were disappointed that the Government hasn't given the education tribunal full powers over health, which is clearly one area of disagreement. The narrative for the Bill and the wider reforms was to create a simpler, easier to navigate, child-centred system. Retaining two systems of redress—one for education, one for health—for a sector where very often there is crossover between the two, I think, undermines that somewhat and I think that is a missed opportunity, as is not including work-based learning in the provisions of the Bill. We talk very often about parity of esteem, and we are told by stakeholders that children and young people with additional learning needs are more likely to go into a vocational education. For us to omit work-based learning, I think, is another missed opportunity.
The additional learning needs code, of course, will be consulted on in the autumn, and that will be crucial in terms of the Bill's implementation. Many promises have been made regarding the content of the code and it'll be down to all of us now to make sure that we hold the Government to those promises. Transport, as well, is an important factor that didn't find its way onto the face of the Bill, but will certainly be a key part of the code. It's something we've rehearsed in committee regularly and it needs to be addressed substantially in the code.
Now, the passage of the legislation hasn't been without challenge, clearly. Twice this year the Welsh Government had to recalculate how much the legislation would cost to implement, which led to some delays in the process, and, as we've already heard in the last few days, issues relating to tribunal appointments have come to the fore. So, I can only say that, clearly, lessons will need to be learnt from those experiences. But, looking ahead, I'd say it's crucial now that adequate resources are provided to cover the costs of implementation and that the workforce is fully prepared for what will be a fundamental change and, I have to say, on the whole, a change for the better for children and young people with additional learning needs.
With your permission, Presiding Officer, I would like to make one final point. One party in this Assembly told us when they came here that they were coming here to shake things up. That same party has been largely invisible over the last 12 months of scrutinising and amending this legislation. Throughout committee stage, not a single amendment. Of the hundreds of amendments put forward, not a single solitary amendment from UKIP. At Plenary stage, no amendments. Not a single word uttered in support or otherwise of any aspect of this legislation. That leads me to conclude that either they have no opinion on this, which is difficult to believe for a party that is usually quite opinionated on most issues, or they haven't engaged in this process at all, which does a disservice to those children and young people who most need this legislation, it's a disservice to your electors, and it's a disservice to this institution. It's left me, and many of the stakeholders who've raised this issue with me, feeling frustrated, let down and very, very angry.
Mae cynnwys cyflyrau meddygol yn y diffiniad o anghenion dysgu ychwanegol yn sicr yn ganlyniad cadarnhaol, ac mae templed Cymru gyfan ac amserlenni clir ar gyfer paratoi cynlluniau datblygu annibynnol, darpariaeth ar gyfer plant cyn oed ysgol a phobl ifanc mewn addysg bellach, a darparu eiriolaeth a chyngor annibynnol i gyd yn elfennau cadarnhaol.
Nid yw hynny'n golygu bod popeth yn y maes ADY yn fêl i gyd. Roeddem ni'n siomedig nad yw'r Llywodraeth wedi rhoi pwerau llawn dros iechyd i'r tribiwnlys addysg, sy'n amlwg yn un maes yr ydym ni'n anghytuno arno. Y bwriad ar gyfer y Bil a'r diwygiadau ehangach oedd creu system symlach, haws ei llywio, sy'n canolbwyntio ar y plentyn. Mae cadw dwy system o unioni—un ar gyfer addysg, un ar gyfer iechyd—ar gyfer sector lle ceir gorgyffwrdd rhwng y ddau yn aml, rwy'n credu, yn tanseilio hynny rhywfaint ac rwy'n credu bod hwnnw'n gyfle a gollwyd, fel y mae peidio â chynnwys dysgu seiliedig ar waith yn narpariaethau'r Bil. Rydym ni'n sôn yn aml am barch cydradd, a dywedir wrthym gan randdeiliaid bod plant a phobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol yn fwy tebygol o fynd i addysg alwedigaethol. Rwy'n credu bod hepgor dysgu seiliedig ar waith yn gyfle arall a gollwyd.
Byddwn yn ymgynghori ar y cod anghenion dysgu ychwanegol, wrth gwrs, yn yr hydref, a bydd hynny'n hollbwysig o ran gweithredu'r Bil. Mae llawer o addewidion wedi'u gwneud ynglŷn â chynnwys y cod a gwaith pob un ohonom ni nawr fydd gwneud yn siŵr ein bod yn dwyn y Llywodraeth i gyfrif am yr addewidion hynny. Mae trafnidiaeth, hefyd, yn ffactor pwysig na chafodd le ar wyneb y Bil, ond bydd yn sicr yn rhan allweddol o'r cod. Mae'n rhywbeth yr ydym ni wedi'i drafod yn helaeth yn y Pwyllgor yn rheolaidd ac mae angen rhoi llawer o sylw iddo yn y Cod.
Nawr, nid yw hynt y ddeddfwriaeth wedi bod yn ddi-her, yn amlwg. Ddwywaith y flwyddyn hon bu'n rhaid i Lywodraeth Cymru ail-gyfrifo faint y byddai'r ddeddfwriaeth yn gostio i'w gweithredu, ac arweiniodd hynny at rywfaint o oedi yn y broses, ac, fel yr ydym ni eisoes wedi clywed yn y dyddiau diwethaf, mae materion sy'n ymwneud â phenodiadau Tribiwnlys wedi dod i'r amlwg. Felly, gallaf ond dweud, yn amlwg, y bydd angen dysgu gwersi o'r profiadau hynny. Ond, wrth edrych i'r dyfodol, byddwn i'n dweud ei bod hi'n hanfodol bellach bod digon o adnoddau yn cael eu darparu i dalu'r costau gweithredu a bod y gweithlu yn gwbl barod ar gyfer yr hyn a fydd yn newid sylfaenol, ac mae'n rhaid imi ddweud, ar y cyfan, newid er gwell i blant a phobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol.
Gyda'ch caniatâd chi, Llywydd, hoffwn wneud un pwynt olaf. Dywedodd un blaid yn y Cynulliad hwn wrthym ni pan ddaethant yma eu bod yn dod yma i chwyldroi pethau. Mae'r blaid honno wedi bod yn anweledig i raddau helaeth dros y 12 mis diwethaf o graffu a diwygio'r ddeddfwriaeth hon. Trwy gydol y cyfnod pwyllgor, ni chafwyd yr un gwelliant. O'r cannoedd o welliannau a gyflwynwyd, ni chafwyd yr un gwelliant gan UKIP. Ar adeg y cyfarfod llawn, dim un gwelliant. Ni ddywedwyd yr un gair o blaid na fel arall ar unrhyw agwedd ar y ddeddfwriaeth hon. Mae hynny'n fy arwain i ddod i'r casgliad naill ai nad oes ganddyn nhw unrhyw farn ar hyn, sy'n anodd ei gredu am blaid sydd fel arfer yn eithaf cryf ei barn ar y rhan fwyaf o faterion, neu nad ydyn nhw wedi cymryd rhan yn y broses hon o gwbl, sy'n gwneud anghymwynas â'r plant a'r bobl ifanc hynny sydd fwyaf angen y ddeddfwriaeth hon, mae'n anghymwynas â'ch etholwyr, ac mae'n anghymwynas â'r sefydliad hwn. Mae hyn wedi fy ngwneud i, a llawer o'r rhanddeiliaid sydd wedi codi'r mater hwn gyda mi, i deimlo'n rhwystredig, wedi ein siomi ac yn flin iawn, iawn.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i ymateb i'r ddadl. Kirsty Williams.
I call on the Cabinet Secretary for Education to reply to the debate. Kirsty Williams.
Thank you very much, Presiding Officer.
All I can say, Llyr, in response to the comments that you've made, is that sometimes the issue isn't about quantity, it's about quality, and I'm very grateful to the Plaid Cymru group and to the Conservative group for the quality of their work on this legislation as it goes forward. I think that should be acknowledged. As I said in my opening statement, I think that this is a better piece of legislation because of the contribution that has been put forward by both parties, and that is how it should be.
Llyr is absolutely right: there was cross-party support in the Assembly elections and a recognition that the status quo was not an option and that change was needed. I hope that, as we move forward with this process, we will deliver the change that so many children, their parents, their carers and, indeed, the professionals that work with those families need.
Darren, I'm very grateful for your support, and can I just take this opportunity to pay tribute also to Angela Burns, who took a huge interest in this issue in the previous Assembly and who, because of portfolio changes, hasn't been able to follow this piece of legislation through. But I know that she has been keeping a close watch on what you've been saying at the committee and what you've been doing as you've shadowed this piece of legislation through, because I know of her personal commitment to this agenda.
Darren is absolutely right: we are not sitting back and waiting for Royal Assent; change is already happening in schools. The Welsh Government is already funding regional multi-agency innovation projects to develop and test aspects of this new approach. So, there is change happening now.
Llyr, you will have heard in the Stage 3 debate the Government's commitments around the issue of transport and the issue of work-based learning. Perhaps there are opportunities, as we've said before, between contracts with work-based learning providers to address some of these issues, and, of course, we are embarked on a wider set of post-compulsory education and training reforms, so there are opportunities to look at these issues there.
It is right, Presiding Officer, that, sometimes, legislation isn't easy. Of course, there is that old hackneyed saying about legislation and sausages—you really don't want to be too familiar with the process of what happens; what's really important is the project that you get at the end. And I would like to commend this particular product to the Assembly. I hope that, with support from Members across the Chamber today, we can create another historic day, this time for Welsh education. It's my pleasure to present this Bill, but let us be under no illusions: this Bill is just the start of the process, because it will be the code and the subordinate legislation and changes in attitude and practice on the ground that will really make the difference, but we cannot move forward without this legislation. Therefore, I commend it to colleagues across the Chamber.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Y cyfan y gallaf i ei ddweud, Llyr, mewn ymateb i'r sylwadau a wnaethoch chi, yw nad yw'r mater yn ymwneud â faint weithiau, mae'n ymwneud ag ansawdd, ac rwyf i'n ddiolchgar iawn i grŵp Plaid Cymru ac i grŵp y Ceidwadwyr am ansawdd eu gwaith ar y ddeddfwriaeth hon wrth iddi fynd yn ei blaen. Rwy'n credu y dylid cydnabod hynny. Fel y dywedais yn fy natganiad agoriadol, rwy'n credu bod hwn yn well darn o ddeddfwriaeth oherwydd y cyfraniadau sydd wedi'u cyflwyno gan y ddwy blaid, a dyna sut y dylai fod.
Mae Llyr yn hollol gywir: roedd cefnogaeth drawsbleidiol yn etholiadau'r Cynulliad a chydnabyddiaeth nad oedd y sefyllfa bresennol yn ddewis a bod angen newid. Rwy'n gobeithio, wrth inni symud ymlaen â'r broses hon, y byddwn ni'n cyflawni'r newid hwnnw yr oedd ei angen ar gymaint o blant, eu rhieni, eu gofalwyr ac, yn wir, y gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio gyda'r teuluoedd hynny.
Darren, rwy'n ddiolchgar iawn am eich cefnogaeth, ac a gaf i achub ar y cyfle hwn i dalu teyrnged hefyd i Angela Burns, a gymerodd ddiddordeb mawr yn y mater hwn yn y Cynulliad blaenorol sydd, oherwydd newidiadau i bortffolios, heb allu bwrw ymlaen â'r darn hwn o deddfwriaeth. Ond rwy'n gwybod ei bod hi'n cadw llygad agos ar yr hyn yr ydych chi wedi bod yn ei ddweud yn y pwyllgor a'r hyn yr ydych chi wedi bod yn ei wneud wrth i chi gysgodi'r darn hwn o ddeddfwriaeth ar ei hynt, oherwydd gwn am ei hymrwymiad personol i'r agenda hon.
Mae Darren yn llygad ei le: nid ydym ni'n eistedd yn ôl ac yn aros am gydsyniad Brenhinol; mae newid eisoes yn digwydd mewn ysgolion. Mae Llywodraeth Cymru eisoes yn cyllido prosiectau arloesi amlasiantaeth rhanbarthol i ddatblygu a phrofi agweddau ar y dull newydd hwn. Felly, mae newid yn digwydd yn awr.
Llyr, byddwch chi wedi clywed yn y ddadl Cyfnod 3 ymrwymiadau'r Llywodraeth ynghylch y mater o drafnidiaeth a'r mater dysgu seiliedig ar waith. Efallai bod cyfleoedd, fel yr ydym ni wedi dweud o'r blaen, rhwng contractau gyda darparwyr dysgu seiliedig ar waith i fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn, ac, wrth gwrs, rydym ni wedi cychwyn ar gyfres ehangach o ddiwygiadau i hyfforddiant ac addysg ôl-orfodol, felly mae yna gyfleoedd i edrych ar y materion hyn.
Mae'n iawn, Llywydd, nad yw deddfwriaeth yn rhwydd weithiau. Wrth gwrs, mae'r hen ddywediad cyfarwydd hwnnw am ddeddfwriaeth a selsig—mewn gwirionedd dydych chi ddim eisiau bod yn rhy gyfarwydd â'r broses o beth sy'n digwydd; yr hyn sy'n wirioneddol bwysig yw y prosiect a gewch chi yn y pen draw. A hoffwn i gymeradwyo'r cynnyrch penodol hwn i'r Cynulliad. Rwy'n gobeithio, gyda chefnogaeth Aelodau ar draws y Siambr heddiw, y gallwn ni greu diwrnod hanesyddol arall, y tro hwn ar gyfer addysg yng Nghymru. Mae'n bleser gennyf gyflwyno'r Bil hwn, ond gadewch inni beidio â chael ein twyllo: dim ond dechrau'r broses yw'r Bil hwn, oherwydd y cod a'r is-ddeddfwriaeth a newidiadau mewn agwedd ac arferion ar lawr gwlad fydd mewn gwirionedd yn gwneud y gwahaniaeth, ond ni allwn symud ymlaen heb y ddeddfwriaeth hon. Felly, rwy'n ei chymeradwyo i gyd-Aelodau ar draws y Siambr.
Yn unol â Rheol Sefydlog 26.50C, rhaid cymryd pleidlais wedi'i chofnodi ar gynigion Cyfnod 4. Felly, rwy'n gohirio'r pleidleisio ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
In accordance with Standing Order 26.50C, a recorded vote must be taken on Stage 4 motions. Therefore, I defer voting on this motion until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, rydw i'n symud yn syth i'r cyfnod pleidleisio.
Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.
Mae'r bleidlais gyntaf ar y ddadl ar adolygiad blynyddol y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol. Rydw i'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 22, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Dau yn ymatal—rwy'n cywiro fy hun. Dau yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 1.
The first vote is on the debate on the Equality and Human Rights Commission annual review. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 22, no abstentions, 27 against. Two abstentions—I correct myself. Two abstentions, 27 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
NDM6608 - Gwelliant 1: O blaid: 22, Yn erbyn: 27, Ymatal: 2
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6608 - Amendment 1: For: 22, Against: 27, Abstain: 2
Amendment has been rejected
Pleidlais, felly, ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r pleidlais. O blaid 40, tri yn ymatal, wyth yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 2.
I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 40, three abstentions, eight against. Therefore, amendment 2 is agreed.
NDM6608 - Gwelliant 2: O blaid: 40, Yn erbyn: 8, Ymatal: 3
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6608 - Amendment 2: For: 40, Against: 8, Abstain: 3
Amendment has been agreed
Y bleidlais nesaf ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r pleidlais. O blaid 47, neb yn ymatal, tri yn erbyn. Derbyniwyd gwelliant 3.
I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 47, no abstentions, three against. Amendment 3 is agreed.
NDM6608 - Gwelliant 3: O blaid: 47, Yn erbyn: 3, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6608 - Amendment 3: For: 47, Against: 3, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Galwaf am bleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 50, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Derbyniwyd gwelliant 4.
I call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 50, no abstentions, no-one against. Therefore, amendment 4 is agreed.
NDM6608 - Gwelliant 4: O blaid: 50, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6608 - Amendment 4: For: 50, Against: 0, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Pleidlais nawr ar y cynnig wedi'i ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Julie James.
I call for a vote, therefore, on the motion as amended, tabled in the name of Julie James.
Cynnig NDM6608 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi Adolygiad Blynyddol Pwyllgor Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol Cymru 2016-2017.
2. Yn nodi bod nod y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol o gael gwared ar drais yn y gymuned yn golygu bod angen gweithredu'r addewidion ehangach a wnaeth Llywodraeth Cymru yn ystod hynt Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015.
3. Yn nodi â phryder y cynnydd mewn troseddau casineb yr adroddwyd arnynt yng Nghymru.
4. Yn nodi bod ymdrechion y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol i sicrhau bod cydraddoldeb a hawliau dynol yn cael eu hymgorffori yn y gwaith a gaiff ei wneud o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2017 yn golygu y bydd angen "deialog gwirioneddol rhwng cymunedau, unigolion a’u gwasanaethau cyhoeddus" yn unol â'r hyn y galwodd Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol amdano yn ei chynllun strategol drafft.
Motion NDM6608 as amended:
To propose the National Assembly of Wales:
1. Notes the Equality and Human Rights Commission Wales Committee Annual Review 2016-2017
2. Notes that the Equality and Human Rights Commission’s aim of eliminating violence in the community requires implementation of the wider Welsh Government pledges made during the passage of the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence Act (Wales) 2015.
3. Notes with concern the increase in reported hate crime in Wales.
4. Notes that the Equality and Human Right’s Commission’s efforts to ensure that equality and human rights are embedded in work taken forward under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2017 will require “real and meaningful dialogue between communities, individuals and their public services” as called for by the Future Generations Commissioner in her draft strategic plan.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 51, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig wedi'i ddiwygio.
Open the vote. Close the vote. In favour 51, no abstentions, none against. Therefore, the motion as amended is agreed.
NDM6608 - Cynnig (wedi'i ddiwygio): O blaid: 51, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6608 - Motion (as amended): For: 51, Against: 0, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar Gyfnod 4 y Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru). Rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Kirsty Williams. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 50, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Ac felly derbyniwyd y cynnig.
The next vote is on the debate on the Stage 4 of the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Kirsty Williams. Open the vote. Close the vote. In favour 50, no abstentions, no-one against. Therefore, the motion is agreed.
NDM6613 - Dadl: Cyfnod 4 y Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru): O blaid: 50, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM6613 - Stage 4 of the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill: For: 50, Against: 0, Abstain: 0
Motion has been agreed
Dyna ddod â'n trafodion i ben am y dydd.
That brings today's proceedings to a close for the day.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:36.
The meeting ended at 18:36.