Y Cyfarfod Llawn
Plenary
21/10/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Y cwestiynau i'r Prif Weinidog fydd gyntaf, wrth gwrs, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Sam Rowlands.
Good afternoon and welcome to today's Plenary meeting. The first item is questions to the First Minister, and the first question is from Sam Rowlands.
1. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â'r effaith a gaiff cyllideb yr hydref sydd ar ddod, ar Gymru? OQ63310
1. What discussions has the First Minister had with the UK Government about the impact on Wales of the upcoming autumn budget? OQ63310
Things are night and day compared to what we had before. We've now got a UK Government that actually listens and works with us, not against us, and we're constantly pressing Wales's case with the UK Government, and our finance Minister is in regular contact with Treasury Ministers. Together, we're pushing for Wales to get what it needs—fair funding, flexibility to invest in our NHS and public services, and a real voice on UK-wide growth plans. And it's paying off—over £0.5 billion through the new local growth fund, for example, is something that has happened as a result of that relationship.
Mae pethau'n ddydd a nos o'i gymharu â'r hyn yr oedd gennym ni o'r blaen. Mae gennym ni Lywodraeth y DU sydd bellach yn gwrando ac yn gweithio gyda ni, nid yn ein herbyn ni, ac rydym ni'n pwysleisio dadl Cymru gyda Llywodraeth y DU yn gyson, ac mae ein Gweinidog cyllid mewn cysylltiad rheolaidd â Gweinidogion y Trysorlys. Gyda'n gilydd, rydym ni'n gwthio i Gymru i gael yr hyn sydd ei angen arni—cyllid teg, hyblygrwydd i fuddsoddi yn ein GIG a'n gwasanaethau cyhoeddus, a llais gwirioneddol ar gynlluniau twf ledled y DU gyfan. Ac mae'n talu ar ei ganfed—mae dros £0.5 biliwn drwy'r gronfa twf lleol newydd, er enghraifft, yn rhywbeth sydd wedi digwydd o ganlyniad i'r berthynas honno.
Thank you, First Minister, for your response. I'm pleased to hear that those conversations are going well, because it's vital, more than ever, that the strength of Wales in the United Kingdom is recognised. It's this partnership that enables Wales to benefit from the economic scale and stability of the United Kingdom and from that shared prosperity funding, but also funding in strategic infrastructure and support for our public services. There are those, though, First Minister, who would rather see Wales separated from the United Kingdom. We know that Plaid Cymru remains fixated on independence—a path that would risk billions in funding and would cost taxpayers in Wales £11,000 per year, per person. They want to create economic instability and burden future generations with uncertainty and cost. So, rather than pursuing division like Plaid Cymru, it's vital that we work well in a strong United Kingdom to deliver what's best for the people of Wales. Would you agree?
Diolch, Prif Weinidog, am eich ymateb. Rwy'n falch o glywed bod y sgyrsiau hynny'n mynd yn dda, oherwydd mae'n hanfodol, yn fwy nag erioed, bod cryfder Cymru yn y Deyrnas Unedig yn cael ei gydnabod. Y bartneriaeth hon sy'n galluogi Cymru i elwa o raddfa a sefydlogrwydd economaidd y Deyrnas Unedig ac o'r cyllid ffyniant cyffredin hwnnw, ond hefyd cyllid mewn seilwaith strategol a chymorth i'n gwasanaethau cyhoeddus. Ceir rhai, fodd bynnag, Prif Weinidog, y byddai'n well ganddyn nhw weld Cymru yn cael ei gwahanu oddi wrth y Deyrnas Unedig. Rydym ni'n gwybod bod Plaid Cymru yn dal i lygadu annibyniaeth—llwybr a fyddai'n peryglu biliynau mewn cyllid ac a fyddai'n costio £11,000 y flwyddyn, y pen i drethdalwyr yng Nghymru. Maen nhw eisiau creu ansefydlogrwydd economaidd a rhoi baich ansicrwydd a chost ar genedlaethau'r dyfodol. Felly, yn hytrach na mynd ar drywydd rhaniad fel Plaid Cymru, mae'n hanfodol ein bod ni'n gweithio'n dda mewn Teyrnas Unedig gref i gyflawni'r hyn sydd orau i bobl Cymru. A fyddech chi'n cytuno?
Look, I think we've got to be honest with the public when it comes to the budget. There are limited resources and you have to make tough decisions. That is what governing means. I can't speak for Plaid's budget. I can't speak for independence. What I do know is, if we fail to pass a budget in this place, we will see a 5 per cent cut across the board in terms of services in Wales. And it will be much greater than that when it comes to local government. So, I think it is important to understand that it's unrealistic to suggest that there will be additional commitments and additional services. Everybody would have to look for 5 per cent cuts across the board. So, I am grateful for the fact that Darren has written to me, and I'll be meeting with him in relation to the budget. I've written also to the leader of Plaid Cymru, and I look forward to receiving his response on whether he is also willing to meet and discuss the budget.
Edrychwch, rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn onest gyda'r cyhoedd o ran y gyllideb. Mae adnoddau'n gyfyngedig ac mae'n rhaid i chi wneud penderfyniadau anodd. Dyna beth mae llywodraethu yn ei olygu. Allaf i ddim siarad dros gyllideb Plaid Cymru. Allaf i ddim siarad dros annibyniaeth. Yr hyn yr wyf i'n ei wybod yw y byddwn ni'n gweld toriad o 5 y cant drwyddi draw o ran gwasanaethau yng Nghymru, os byddwn ni'n methu â phasio cyllideb yn y lle hwn. A bydd yn llawer mwy na hynny o ran llywodraeth leol. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig deall ei bod hi'n afrealistig awgrymu y bydd ymrwymiadau ychwanegol a gwasanaethau ychwanegol. Byddai'n rhaid i bawb chwilio am doriadau o 5 y cant ar draws y bwrdd. Felly, rwy'n ddiolchgar am y ffaith bod Darren wedi ysgrifennu ataf i, a byddaf yn cyfarfod ag ef ynglŷn â'r gyllideb. Rwyf i hefyd wedi ysgrifennu at arweinydd Plaid Cymru, ac edrychaf ymlaen at dderbyn ei ymateb ynghylch a yw yntau hefyd yn fodlon cyfarfod a thrafod y gyllideb.
Yn amlwg, elfen benodol o gyllideb Llywodraeth y Deyrnas Unedig y llynedd a greodd fwlch sylweddol yng nghyllideb Llywodraeth Cymru oedd y newidiadau i yswiriant gwladol. Felly, a gaf i ofyn pa drafodaethau—gan eu bod nhw yn gwrando gymaint arnoch chi—sydd wedi bod gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig o ran unioni hynny? A pha sicrwydd ydych chi wedi'i gael bod yna astudiaeth lawn yn mynd i fod o ran pob un o'r penderfyniadau y gwelwn ni yng nghyllideb y Deyrnas Unedig, o ran yr effaith benodol ar Gymru, i sicrhau nad oes yna fwlch cyffelyb yng nghyllideb Llywodraeth Cymru y tro yma?
Clearly, a specific element of the UK budget last year that created a significant gap in the Welsh Government's budget were the changes to national insurance. So, can I ask you what discussions—as they are listening so much to you now—have you had with the UK Government in terms of putting that right? And what assurance have you received that there will be a full assessment in terms of all of the decisions that we see in the UK budget, in terms of its specific impact on Wales, to ensure that there isn't a similar gap created again in the Welsh Government's budget?
Diolch yn fawr. Mae'r yswiriant—national insurance—yn elfen sy'n bwysig i ni, ac mae'r achos wedi cael ei wneud dro ar ôl tro i Lywodraeth y Deyrnas Unedig fod annhegwch wedi bod, ac mi fyddwn ni yn dal i wthio'r achos yna. Fe fyddaf i wastad yn gofyn am fwy gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig; dyna yw fy ngwaith i fel arweinydd y wlad.
Thank you very much. National insurance is an important element for us, and the case has been made time and again to the UK Government that there has been unfairness, and we will still be pushing that case. And I will always be asking for more from the UK Government; that's my job as the leader of the country.
Well, after 14 years of UK Tory Government austerity and economic mismanagement, I'm really pleased to see that we now have a UK Labour Government, working with a Welsh Labour Government, who care about public services, who care about our communities, who care about the people that deliver them. First Minister, you said that the real test of the budget is what people see in their everyday lives. Some people have told me recently that they have had their health appointments brought forward. Can you set out some of the progress being made now under this new partnership, and how fair funding from the UK Government will make a difference to people's everyday lives?
Wel, ar ôl 14 mlynedd o gyni cyllidol a chamreolaeth economaidd Llywodraeth Dorïaidd y DU, rwy'n falch iawn o weld bod gennym ni Lywodraeth Lafur y DU bellach, yn gweithio gyda Llywodraeth Lafur Cymru, sy'n ystyriol o wasanaethau cyhoeddus, sy'n ystyriol o'n cymunedau, sy'n ystyriol o'r bobl sy'n eu darparu. Prif Weinidog, fe wnaethoch chi ddweud mai gwir brawf y gyllideb yw'r hyn y mae pobl yn ei weld yn eu bywydau bob dydd. Mae rhai pobl wedi dweud wrthyf i'n ddiweddar bod eu hapwyntiadau iechyd wedi cael eu symud ymlaen. A allwch chi nodi rhywfaint o'r cynnydd sy'n cael ei wneud nawr o dan y bartneriaeth newydd hon, a sut y bydd cyllid teg gan Lywodraeth y DU yn gwneud gwahaniaeth i fywydau bob dydd pobl?
Thanks very much. People don't judge budgets by spreadsheets; they judge them by what they see and they experience in their daily lives. Across Wales, I think people are seeing the difference this Welsh Labour Government is making: new trains—over 70 per cent of journeys are now undertaken on those new trains; thousands of new homes; over 300 schools transformed; this week, we've completed 130,000 potholes filled; and NHS waiting lists are starting to come down. That's despite the fact that we have seen 14 years of Tory underinvestment. So, with a UK Government that actually listens and works with us, we've secured £6 billion more for Wales than we would have under the Tories. We've agreed to work to reform the Barnett formula, and we're pushing investments in renewables, AI and defence so that Wales leads the industries of the future. I think it probably is worth mentioning that agreement that the finance Minister secured last week—that the UK Government would actually undertake a review and look at the Barnett formula.
Diolch yn fawr iawn. Nid yw pobl yn barnu cyllidebau yn ôl taenlenni; maen nhw'n eu barnu yn ôl yr hyn y maen nhw'n ei weld ac y maen nhw'n cael profiad ohono yn eu bywydau bob dydd. Ledled Cymru, rwy'n credu bod pobl yn gweld y gwahaniaeth y mae'r Llywodraeth Lafur Cymru hon yn ei wneud: trenau newydd—mae dros 70 y cant o deithiau yn cael eu gwneud ar y trenau newydd hynny bellach; miloedd o gartrefi newydd; dros 300 o ysgolion wedi'u trawsnewid; yr wythnos hon, rydym ni wedi cwblhau'r gwaith o lenwi 130,000 o dyllau mewn ffyrdd; ac mae rhestrau aros y GIG yn dechrau lleihau. Mae hynny er gwaethaf y ffaith ein bod ni wedi gweld 14 mlynedd o danfuddsoddiad gan y Torïaid. Felly, â Llywodraeth y DU sydd wir yn gwrando ac yn gweithio gyda ni, rydym ni wedi sicrhau £6 biliwn yn fwy i Gymru nag y byddem ni wedi eu wneud o dan y Torïaid. Rydym ni wedi cytuno i weithio i ddiwygio fformiwla Barnett, ac rydym ni'n gwthio buddsoddiadau mewn ynni adnewyddadwy, deallusrwydd artiffisial ac amddiffyn fel bod Cymru yn arwain diwydiannau'r dyfodol. Rwy'n credu, yn ôl pob tebyg, ei bod hi'n werth sôn am y cytundeb hwnnw a sicrhaodd y Gweinidog Cyllid yr wythnos diwethaf—y byddai Llywodraeth y DU yn cynnal adolygiad mewn gwirionedd, ac yn edrych ar fformiwla Barnett.
Good afternoon, First Minister. I hope one of the areas that the Government in London—I nearly said 'Conservative Government' then; that was the wrong thing to say—the Labour Government, listens to you on is scrapping the two-child benefit cap. I know that you have personally committed to this, but the budget is coming up and we are hearing that there may not be a commitment to scrap that two-child benefit, as well as the concern that we've heard that there may be further cuts to the welfare benefits as well, which cannot go ahead. I hope you will speak strongly to ensure that those do not happen. We know, don't we, that 29 per cent of children here in Wales live in poverty and that that is scheduled to go up, in the next four years only, up to 34 per cent, which is absolutely shocking. We know that 21,000 families here in Wales are affected by the two-child benefit cap. So, could I ask you what representations you are making to the Chancellor to ensure that the two-child benefit cap is scrapped in the upcoming budget? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Rwy'n gobeithio mai un o'r meysydd y mae'r Llywodraeth yn Llundain—bu bron i mi â dweud 'Llywodraeth Geidwadol' yn y fan yna; dyna'r peth anghywir i'w ddweud—y Llywodraeth Lafur, yn gwrando arnoch chi yn ei gylch yw diddymu'r cap budd-dal dau blentyn. Rwy'n gwybod eich bod chi wedi ymrwymo i hyn yn bersonol, ond mae'r gyllideb ar ei ffordd ac rydym ni'n clywed efallai na fydd ymrwymiad i ddiddymu'r budd-dal dau blentyn hwnnw, yn ogystal â'r pryder yr ydym ni wedi ei glywed y gallai fod toriadau pellach i'r budd-daliadau lles hefyd, na all ddigwydd. Rwy'n gobeithio y gwnewch chi siarad yn gryf i sicrhau nad yw'r rhain yn digwydd. Rydym ni'n gwybod, onid ydym ni, bod 29 y cant o blant yma yng Nghymru yn byw mewn tlodi ac y disgwylir i hynny gynyddu, dim ond yn y pedair blynedd nesaf, i 34 y cant, sy'n hollol syfrdanol. Rydym ni'n gwybod bod 21,000 o deuluoedd yma yng Nghymru yn cael eu heffeithio gan y cap budd-dal dau blentyn. Felly, a gaf i ofyn i chi pa sylwadau yr ydych chi'n eu gwneud i'r Canghellor i sicrhau bod y cap budd-dal dau blentyn yn cael ei ddiddymu yn y gyllideb sydd ar fin cael ei chyhoeddi? Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much. We've been consistent in our request to the UK Government—under the Tories before, and now under the Labour Government—that we want to see an end to the two-child benefit cap. It is important, I think, for us to recognise that I don't think anybody in the Labour Party doesn't want to see an end to the child benefit cap, including the Chancellor. This is about making tough decisions. I would suggest and I would urge her to make this one of the priority areas that I think will make a difference to the lives of children in Wales. This would follow the red Welsh way of approaching politics.
Diolch yn fawr iawn. Rydym ni wedi bod yn gyson yn ein cais i Lywodraeth y DU—o dan y Torïaid gynt, a bellach o dan y Llywodraeth Lafur—ein bod ni eisiau gweld diwedd ar y cap budd-dal dau blentyn. Mae'n bwysig, rwy'n credu, i ni gydnabod nad wyf i'n credu bod neb yn y Blaid Lafur ddim eisiau gweld diwedd ar y cap budd-dal plant, gan gynnwys y Canghellor. Mater o wneud penderfyniadau anodd yw hyn. Byddwn yn awgrymu a byddwn yn ei hannog i wneud hwn yn un o'r meysydd blaenoriaeth yr wyf i'n credu fyddai'n gwneud gwahaniaeth i fywydau plant yng Nghymru. Byddai hyn yn dilyn y ffordd goch Gymreig o ymdrin â gwleidyddiaeth.
2. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu blaenoriaethau'r Llywodraeth ar gyfer Maes Awyr Caerdydd ar gyfer gweddill y Senedd hon? OQ63303
2. Will the First Minister outline the Government's priorities for Cardiff Airport for the remainder of this Senedd? OQ63303
Cardiff Airport is a national asset, supporting hundreds of jobs, connecting Wales to the world and driving our visitor economy. Since coming into public ownership, it has seen real progress—new routes, better passenger experiences and growing private investment. It's a vital gateway for tourism and major events, from concerts and sporting fixtures to the 2017 Champions League final, which brought over £40 million into Wales. Our focus now is on green, sustainable economic growth.
Mae Maes Awyr Caerdydd yn ased cenedlaethol, sy'n cefnogi cannoedd o swyddi, yn cysylltu Cymru â'r byd ac yn ysgogi ein heconomi ymwelwyr. Ers dod i berchnogaeth gyhoeddus, gwelwyd cynnydd gwirioneddol yno—llwybrau newydd, gwell profiadau i deithwyr a buddsoddiad preifat cynyddol. Mae'n borth hanfodol ar gyfer twristiaeth a digwyddiadau mawr, o gyngherddau a gemau chwaraeon i rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr 2017, a ddaeth â dros £40 miliwn i mewn i Gymru. Mae ein pwyslais nawr ar dwf economaidd gwyrdd, cynaliadwy.
I'm glad to see that you're still living in your parallel universe, First Minister, given that the Welsh taxpayers put over £250 million into the airport. I want to see a successful Cardiff Airport. One of the things that you could do to develop a successful Cardiff Airport is re-establish the Qatar Airways link to Doha. At one time, you couldn't stop a First Minister or a Minister of the economy and transport from this building jumping on a plane and going to Doha to secure that route, and I do commend the Government for doing that. [Interruption.] I hear the Member for Llanelli shouting over there that COVID happened. Every other airport in the UK that had the Doha link with Qatar Airways has had that link re-established. So, it might be worth while, instead of chopsing, that he reads the paperwork on this. When is the First Minister and her Government going to actually re-establish that link, because that would be the biggest sign that Wales is open for business and a real vote of confidence in the airport by your Government, which owns it?
Rwy'n falch o weld eich bod chi'n dal i fyw yn eich bydysawd cyfochrog, Prif Weinidog, o gofio bod trethdalwyr Cymru wedi buddsoddi dros £250 miliwn yn y maes awyr. Rwyf i eisiau gweld Maes Awyr Caerdydd llwyddiannus. Un o'r pethau y gallech chi ei wneud i ddatblygu Maes Awyr Caerdydd llwyddiannus yw ailsefydlu'r cysylltiad Qatar Airways i Doha. Ar un adeg, ni allech chi atal Prif Weinidog neu Weinidog yr economi a thrafnidiaeth o'r adeilad hwn rhag neidio ar awyren a mynd i Doha i sicrhau'r llwybr hwnnw, ac rwy'n canmol y Llywodraeth am wneud hynny. [Torri ar draws.] Rwy'n clywed yr Aelod dros Lanelli yn gweiddi draw yn y fan yna bod COVID wedi digwydd. Mae pob maes awyr arall yn y DU a oedd â'r cysylltiad Doha gyda Qatar Airways wedi llwyddo i ailsefydlu'r cysylltiad hwnnw. Felly, efallai y byddai'n werth chweil, yn hytrach na checru, iddo ddarllen y gwaith papur ar hyn. Pryd mae'r Prif Weinidog a'i Llywodraeth yn mynd i ailsefydlu'r cysylltiad hwnnw mewn gwirionedd, oherwydd dyna fyddai'r arwydd mwyaf bod Cymru yn agored i fusnes ac yn hwb gwirioneddol i hyder yn y maes awyr gan eich Llywodraeth chi, sy'n berchen arno?
Thank you very much. Conversations have never stopped with the Government of Qatar. We're still in conversation. We're still trying to convince them to restart that route. What I can tell you is the airport announced today that we've seen a 5.3 per cent increase in the number of passengers between September 2024 and September 2025. So, almost 1 million passengers now. So, we are heading in the right direction. I hope you will join with me in welcoming that.
Diolch yn fawr iawn. Nid yw sgyrsiau erioed wedi dod i ben gyda Llywodraeth Qatar. Rydym ni'n dal i sgwrsio. Rydym ni'n dal i geisio eu hargyhoeddi i ailgychwyn y llwybr hwnnw. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod y maes awyr wedi cyhoeddi heddiw ein bod ni wedi gweld cynnydd o 5.3 y cant i nifer y teithwyr rhwng Medi 2024 a Medi 2025. Felly, bron i 1 filiwn o deithwyr bellach. Felly, rydym ni'n symud i'r cyfeiriad cywir. Gobeithio y gwnewch chi ymuno â mi i groesawu hynny.
While many mistakes have been made along the way, Plaid Cymru are in favour of the general principle of public ownership of the airport. I'm sure the First Minister would agree that we, as a nation, deserve a national airport that we can be proud of. The fact remains that Cardiff is, in terms of location, a much more convenient airport to fly from for many people in our country when compared to places like Bristol. Furthermore, I've found it to be a much nicer experience than flying from Bristol, which has become very overcrowded in the departure area, making it difficult to find seats to enjoy food or a drink before take-off. I'd like to know specifically what the Government is doing to attract airlines to Cardiff Airport, which is crucial to boosting passenger numbers, and, allied to that, what plans has the Government to improve public transportation links to the airport?
Er bod llawer o gamgymeriadau wedi cael eu gwneud ar hyd y ffordd, mae Plaid Cymru o blaid yr egwyddor gyffredinol o berchnogaeth gyhoeddus o'r maes awyr. Rwy'n siŵr y byddai'r Prif Weinidog yn cytuno ein bod ni, fel cenedl, yn haeddu maes awyr cenedlaethol y gallwn ni fod yn falch ohono. Y ffaith amdani o hyd yw bod Caerdydd, o ran lleoliad, yn faes awyr llawer mwy cyfleus i hedfan ohono i lawer o bobl yn ein gwlad o'i gymharu â lleoedd fel Bryste. Ar ben hynny, rwyf i wedi canfod ei fod yn brofiad llawer brafiach na hedfan o Fryste, sydd wedi dod yn orlawn iawn yn yr ardal ymadael, gan ei gwneud hi'n anodd dod o hyd i seddi i fwynhau bwyd neu ddiod cyn esgyn. Hoffwn wybod yn benodol beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i ddenu cwmnïau hedfan i Faes Awyr Caerdydd, sy'n hanfodol i gynyddu nifer y teithwyr, ac, yn gysylltiedig â hynny, pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i wella cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus â'r maes awyr?
Thanks very much. We were not willing to be one of the only countries in Europe without a national airport. I make no apologies for making sure that the Welsh Labour Government stepped in and made sure that people were still able to use that facility. It's not just a travel facility, it is as much an economic development tool as anything else. When it comes to routes, in 2025, Ryanair will have the largest ever Cardiff programme in future. The airport and Visit Wales attended the Routes World event in Hong Kong in September to promote Wales and the airport on the world stage. So, we're making big efforts to make sure that they know there is a great facility, there are opportunities, and to encourage them to come and base themselves in Cardiff Airport.
Diolch yn fawr iawn. Nid oeddem ni'n fodlon bod yn un o'r unig wledydd yn Ewrop heb faes awyr cenedlaethol. Nid wyf i'n ymddiheuro o gwbl am wneud yn siŵr bod Llywodraeth Lafur Cymru wedi camu i mewn a gwneud yn siŵr bod pobl yn dal i allu defnyddio'r cyfleuster hwnnw. Nid cyfleuster teithio yn unig ydyw, mae'n offeryn datblygu economaidd gymaint ag unrhyw beth arall. O ran llwybrau, yn 2025, bydd gan Ryanair y rhaglen fwyaf erioed yng Nghaerdydd yn y dyfodol. Aeth y maes awyr a Croeso Cymru i'r digwyddiad Routes World yn Hong Kong ym mis Medi i hyrwyddo Cymru a'r maes awyr ar lwyfan y byd. Felly, rydym ni'n gwneud ymdrechion mawr i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gwybod bod cyfleuster gwych, bod cyfleoedd, ac i'w hannog nhw i ddod i leoli eu hunain ym Maes Awyr Caerdydd.
First Minister, it is encouraging that passenger numbers have increased by more than 5 per cent in the year to September, and it shows that things are heading in the right direction. But, of course, our airport is more than a gateway—important though that is—in connecting Wales to the world and the world to Wales; it's also about our overall economic vision, I think. I wonder if you could say a little bit about how that investment from airlines based at the airport will fit with the Welsh Government's economic priorities around things like growing our crucial visitor economy and, indeed, our renewables sector.
Prif Weinidog, mae'n galonogol bod nifer y teithwyr wedi cynyddu mwy na 5 y cant yn y flwyddyn hyd at fis Medi, ac mae'n dangos bod pethau'n symud i'r cyfeiriad cywir. Ond, wrth gwrs, mae ein maes awyr yn fwy na phorth—er bod hynny'n bwysig—o ran cysylltu Cymru â'r byd a'r byd â Chymru; mae hefyd yn ymwneud â'n gweledigaeth economaidd gyffredinol, rwy'n credu. Tybed a allech chi sôn ychydig am sut y bydd y buddsoddiad hwnnw gan gwmnïau hedfan sydd wedi'u lleoli yn y maes awyr yn cyd-fynd â blaenoriaethau economaidd Llywodraeth Cymru o ran pethau fel tyfu ein heconomi ymwelwyr hollbwysig ac, yn wir, ein sector ynni adnewyddadwy.
Thanks very much, John. You're quite right—Cardiff Airport is absolutely central to our wider economic strategy. It connects Wales to global markets, supports our visitor economy and also helps to attract inward investment. Through our £206 million 10-year investment package, we're supporting air service development and air cargo and sustainable aviation technology, so that the airport grows in a way that supports green industries and skilled Welsh jobs. That complements the Welsh Government's work on renewables, on trade, on tourism, on making sure that Wales is very much open for business, proud of our national assets, and that we're ready to compete in that cleaner, greener economy of the future.
Diolch yn fawr iawn, John. Rydych chi'n gwbl gywir—mae Maes Awyr Caerdydd yn gwbl ganolog i'n strategaeth economaidd ehangach. Mae'n cysylltu Cymru â marchnadoedd byd-eang, yn cefnogi ein heconomi ymwelwyr a hefyd yn helpu i ddenu mewnfuddsoddiad. Drwy ein pecyn buddsoddi 10 mlynedd gwerth £206 miliwn, rydym ni'n cefnogi datblygiad gwasanaethau awyr a chargo awyr a thechnoleg hedfanaeth gynaliadwy, fel bod y maes awyr yn tyfu mewn ffordd sy'n cefnogi diwydiannau gwyrdd a swyddi medrus yng Nghymru. Mae hynny'n ategu gwaith Llywodraeth Cymru ar ynni adnewyddadwy, ar fasnach, ar dwristiaeth, ar wneud yn siŵr bod Cymru'n sicr yn agored i fusnes, yn falch o'n hasedau cenedlaethol, a'n bod ni'n barod i gystadlu yn economi lanach a gwyrddach honno y dyfodol.
Arweinydd y Ceidwadwyr nawr, i ofyn cwestiynau gan arweinwyr y pleidiau—Darren Millar.
The leader of the Conservatives now, to ask questions from party leaders—Darren Millar.
Diolch, Llywydd. If you'll indulge me, as today marks the fifty-ninth anniversary since 116 children and 28 adults perished in their school and homes in the Aberfan disaster, I'm sure that we'd all like to say that those victims are very much in our thoughts today, as is the extraordinary and resilient community of Aberfan.
First Minister, you'll recall that, back in January, I outlined that there was clear evidence of child exploitation by grooming gangs here in Wales. Your Government denied at that time that this was the case, and you challenged me then to provide evidence, even though the independent inquiry into child sexual abuse had already identified exploitation by gangs in Swansea and in spite of the bravery of victims, like Emily Vaughn, who spoke openly about their experiences. You also failed to back my calls at that time for a public inquiry. You, in addition, refused to publish correspondence between the Welsh Government, the police and social services departments in Wales. And you went on to say, and I quote, that there were 'no current widespread issues' with regard to grooming gangs in Wales. Then, when the UK Government finally caved in to public pressure and gave the go-ahead for an England and Wales inquiry, you did a u-turn and backed it, which I welcome. First Minister, can you now provide an update on the progress with regard to the establishment of that public inquiry and the Welsh Government's engagement with the UK Government on this very important issue?
Diolch, Llywydd. Os gwnewch chi faddau i mi, gan ei bod hi'n hanner cant a naw o flynyddoedd heddiw ers i 116 o blant a 28 o oedolion farw yn eu hysgol a'u cartrefi yn nhrychineb Aberfan, rwy'n siŵr yr hoffem ni i gyd ddweud bod y dioddefwyr hynny yn sicr yn ein meddyliau heddiw, fel y mae cymuned anhygoel a gwydn Aberfan.
Prif Weinidog, byddwch yn cofio, yn ôl ym mis Ionawr, fy mod i wedi amlinellu bod tystiolaeth eglur o gamfanteisio ar blant gan gangiau meithrin perthynas amhriodol yma yng Nghymru. Fe wnaeth eich Llywodraeth wadu bryd hynny bod hyn yn wir, ac fe wnaethoch chi fy herio bryd hynny i ddarparu tystiolaeth, er bod yr ymchwiliad annibynnol i gam-drin plant yn rhywiol eisoes wedi nodi camfanteisio gan gangiau yn Abertawe ac er gwaethaf dewrder dioddefwyr, fel Emily Vaughn, a siaradodd yn agored am eu profiadau. Fe wnaethoch chi hefyd fethu â chefnogi fy ngalwadau ar y pryd am ymchwiliad cyhoeddus. Hefyd, fe wnaethoch chi wrtho cyhoeddi gohebiaeth rhwng Llywodraeth Cymru, yr heddlu ac adrannau gwasanaethau cymdeithasol yng Nghymru. Ac aethoch ymlaen i ddweud, ac rwy'n dyfynnu, nad oedd 'unrhyw broblemau eang cyfredol' o ran gangiau meithrin perthynas amhriodol yng Nghymru. Yna, pan ildiodd Llywodraeth y DU i bwysau cyhoeddus o'r diwedd a rhoi sêl bendith i ymchwiliad Cymru a Lloegr, fe wnaethoch chi dro pedol a'i gefnogi, yr wyf i'n ei groesawu. Prif Weinidog, a allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf nawr am y cynnydd o ran sefydlu'r ymchwiliad cyhoeddus hwnnw ac ymgysylltiad Llywodraeth Cymru â Llywodraeth y DU ar y mater pwysig iawn hwn?
Well, thanks very much. And I too would like to note today as being the anniversary of that tragedy in Aberfan. There are still families today who mourn the loss of their children and I'm sure our thoughts are with them today. It's the anniversary of another event in the history of Wales. It's on this day in 1965 that the Llyn Celyn reservoir was officially opened as well. Clearly, this was another injustice that happened and not one Welsh Labour MP voted for that. So, Tryweryn is something that is also worth noting on this particular day.
When it comes to the grooming gangs inquiry, I think the most important thing to do is for us to remember the survivors of the dreadful abuse that occurred at that time. I have written to the Home Secretary to ask to ensure that Welsh voices will be heard in that inquiry, and it is, I think, important that that inquiry starts as soon as possible.
Wel, diolch yn fawr iawn. A hoffwn innau hefyd nodi heddiw fel pen-blwydd y drasiedi honno yn Aberfan. Ceir teuluoedd o hyd heddiw sy'n galaru colled eu plant ac rwy'n siŵr bod ein meddyliau gyda nhw heddiw. Mae'n ben-blwydd digwyddiad arall yn hanes Cymru. Ar y diwrnod hwn ym 1965 agorwyd cronfa ddŵr Llyn Celyn yn swyddogol hefyd. Yn amlwg, roedd hwn yn anghyfiawnder arall a ddigwyddodd ac ni phleidleisiodd yr un AS Llafur Cymru dros hynny. Felly, mae Tryweryn yn rhywbeth sy'n werth ei nodi ar y diwrnod penodol hwn hefyd.
O ran yr ymchwiliad i gangiau meithrin perthynas amhriodol, rwy'n credu mai'r peth pwysicaf i'w wneud yw i ni gofio goroeswyr y cam-drin ofnadwy a ddigwyddodd bryd hynny. Rwyf wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cartref i ofyn am sicrwydd y bydd lleisiau o Gymru yn cael eu clywed yn yr ymchwiliad hwnnw, ac mae'n bwysig bod yr ymchwiliad hwnnw yn cychwyn cyn gynted â phosibl.
With respect, First Minister, you didn't answer my question, which was about the engagement that the Welsh Government had had so far about taking this inquiry forward. And I agree with you that we've got to make sure that survivors are at the very heart of the inquiry that goes forward, including Welsh survivors.
Yesterday, we found out that two grooming gang survivors quit their roles in the UK Government's inquiry into grooming gangs. Fiona Goddard and Ellie-Ann Reynolds resigned from the inquiry's victims and survivors liaison panel in protest, because they said that the two shortlisted chairs of the inquiry both had backgrounds in policing and social services, and that that was evidence, and I quote, of a 'disturbing conflict of interest', because these services had, and I quote the victims again,
'contributed most to the cover-up of the national mass rape and trafficking of children'.
They complained that the inquiry has become
'less about the truth and more about a cover-up'.
First Minister, do you agree with them about that assessment of the situation, and if not, why not?
Gyda pharch, Prif Weinidog, wnaethoch chi ddim ateb fy nghwestiwn, a oedd yn ymwneud â'r ymgysylltiad yr oedd Llywodraeth Cymru wedi ei gael hyd yma am fwrw ymlaen â'r ymchwiliad hwn. Ac rwy'n cytuno â chi bod yn rhaid i ni wneud yn siŵr bod goroeswyr yn gwbl ganolog i'r ymchwiliad sy'n cael ei gynnal, gan gynnwys goroeswyr o Gymru.
Ddoe, fe wnaethom ni ddarganfod bod dau o oroeswr gangiau meithrin perthynas amhriodol wedi rhoi'r gorau i'w swyddogaethau yn ymchwiliad Llywodraeth y DU i gangiau meithrin perthynas amhriodol. Ymddiswyddodd Fiona Goddard ac Ellie-Ann Reynolds o banel cyswllt dioddefwyr a goroeswyr yr ymchwiliad mewn protest, gan eu bod nhw'n dweud bod gan y ddau gadeirydd ar restr fer yr ymchwiliad gefndiroedd ym meysydd plismona a gwasanaethau cymdeithasol, a bod hynny'n dystiolaeth, ac rwy'n dyfynnu, o 'wrthdaro buddiannau annymunol', oherwydd bod y gwasanaethau hyn, ac rwy'n dyfynnu'r dioddefwyr eto, wedi
'cyfrannu fwyaf at guddio'r treisio torfol a masnachu plant cenedlaethol'.
Fe wnaethon nhw gwyno bod yr ymchwiliad wedi dod yn
'llai am y gwir a mwy am guddio ffeithiau'.
Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â nhw ynglŷn â'r asesiad hwnnw o'r sefyllfa, ac os nad ydych chi, pam ddim?
You asked me about Welsh Government involvement, and I can assure you that Welsh Government officials have met regularly with UK Government officials, as well as colleagues in the National Crime Agency who are leading on recommendation 2, and to ensure that Wales is fully involved. I hope the chair will be appointed as soon as possible, but obviously this is a matter for the UK Government.
Fe wnaethoch chi ofyn i mi am gyfranogiad Llywodraeth Cymru, a gallaf eich sicrhau chi bod swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cyfarfod yn rheolaidd â swyddogion Llywodraeth y DU, yn ogystal â chydweithwyr yn yr Asiantaeth Troseddu Genedlaethol sy'n arwain ar argymhelliad 2, ac i sicrhau bod Cymru yn cymryd rhan lawn. Rwy'n gobeithio y bydd y cadeirydd yn cael ei benodi cyn gynted â phosibl, ond yn amlwg, mater i Lywodraeth y DU yw hwn.
Again, you didn't answer the question. I asked whether you agreed with the brave victims who set themselves apart from the victims and survivors liaison panel because of their concerns about a conflict of interest. Perhaps you can answer that question in response to my third question here as well.
Because the truth is, First Minister, that there doesn't seem to be any sense of urgency from you or your Welsh Government on this matter. You wrote to me back in June to say that you were setting up your own victims and survivors reference group here in Wales, as part of your strategy for preventing and responding to child sexual abuse here in Wales, and yet here we are, four months later. Yet, according to Emily Vaughn, the brave victim in Wales who has spoken out about her experiences, that group, that reference group that you promised to set up back in June hasn't met a single time. And this is in spite of the fact that there have been yet further arrests this summer in relation to the sexual exploitation of children by gangs in north Wales, this time in Rhyl.
Can you tell us, First Minister, why hasn't this group met? Why is it such a low priority for your Welsh Government? And what action will you now take, so that the brave victims of these evil crimes can get the justice that they deserve?
Eto, wnaethoch chi ddim ateb y cwestiwn. Fe wnes i ofyn a oeddech chi'n cytuno â'r dioddefwyr dewr a eithriodd eu hunain o'r panel cyswllt dioddefwyr a goroeswyr oherwydd eu pryderon am wrthdaro buddiannau. Efallai y gallwch chi ateb y cwestiwn hwnnw mewn ymateb i fy nhrydydd cwestiwn yma hefyd.
Oherwydd y gwir amdani, Prif Weinidog, yw nad yw'n ymddangos bod unrhyw ymdeimlad o frys gennych chi na'ch Llywodraeth Cymru ar y mater hwn. Fe wnaethoch chi ysgrifennu ataf yn ôl ym mis Mehefin i ddweud eich bod chi'n sefydlu eich grŵp cyfeirio dioddefwyr a goroeswyr eich hun yma yng Nghymru, yn rhan o'ch strategaeth ar gyfer atal ac ymateb i gam-drin plant yn rhywiol yma yng Nghymru, ac eto dyma ni, bedwar mis yn ddiweddarach. Eto, yn ôl Emily Vaughn, y dioddefwr dewr yng Nghymru sydd wedi siarad am ei phrofiadau, nid yw'r grŵp hwnnw, y grŵp cyfeirio hwnnw y gwnaethoch chi addo ei sefydlu yn ôl ym mis Mehefin wedi cyfarfod unwaith. Ac mae hyn er gwaethaf y ffaith y bu arestiadau pellach eto yr haf hwn o ran camfanteisio'n rhywiol ar blant gan gangiau yn y gogledd, yn y Rhyl y tro hwn.
A allwch chi ddweud wrthym ni, Prif Weinidog, pam nad yw'r grŵp hwn wedi cyfarfod? Pam mae'n flaenoriaeth mor isel i'ch Llywodraeth Cymru chi? A pha gamau wnewch chi eu cymryd nawr, fel y gall dioddefwyr dewr y troseddau anfad hyn gael y cyfiawnder y maen nhw'n ei haeddu?
Look, I think that we all want to make sure that there is an understanding of and compassion for those survivors who have come forward, and that they have their voices heard. What I can tell you is that, in July, the Welsh Government launched a consultation outlining our 10-year national strategy for preventing and responding to child sexual abuse. That closed on 8 October, and that includes child sexual exploitation. It's worth pointing out that officials are currently analysing the responses that we have received.
Edrychwch, rwy'n credu ein bod ni i gyd eisiau gwneud yn siŵr bod dealltwriaeth o'r goroeswyr hynny sydd wedi dod ymlaen, a thosturi tuag atyn nhw, a bod eu lleisiau yn cael eu clywed. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod Llywodraeth Cymru wedi lansio ymgynghoriad ym mis Gorffennaf yn amlinellu ein strategaeth genedlaethol 10 mlynedd ar gyfer atal ac ymateb i gam-drin plant yn rhywiol. Daeth hwnnw i ben ar 8 Hydref, ac mae hynny'n cynnwys camfanteisio'n rhywiol ar blant. Mae'n werth nodi bod swyddogion wrthi'n dadansoddi'r ymatebion yr ydym ni wedi eu cael.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd, ac mae hi yn ddiwrnod o gofio i ni yma yng Nghymru heddiw. Rydyn ni'n cofio am yr holl fywydau a gollwyd yn Aberfan, ac rydyn ni'n cofio am anghyfiawnder boddi Capel Celyn, ac yn y ddau achos, mae'n bwysig ein bod ni i gyd fel un yn dweud, 'Byth eto.'
Thank you, Llywydd, and it is a day of remembrance for us here in Wales. We remember all of the lives lost in Aberfan, and we also remember the injustice of the drowning of Capel Celyn, and in both cases, it's important that we all come together to say, 'Never again.'
In so many ways, Llywydd, Wales stands at a crossroads. We see it in the Caerphilly by-election, where progressive voters are seeing the need to back the party best placed to defeat the division of Reform, that's Plaid Cymru, and we see it in the choice rapidly approaching us in next May's election, of course. With the status quo being firmly rejected, I'll encourage Wales to go for the positive choice. Again, that's Plaid Cymru.
And there's the question, then, of how determined we are collectively to stand up for Wales. We've been reminded again of the need to stand firm on the high speed 2 rail line, for example. Last week, the UK Minister of State for Rail, Peter Hendy, gave evidence to the Senedd in which he appeared to confirm that the UK Labour Government has no intention of giving Wales the billions it is owed from England-only rail spend. When pressed on what he said in 2023, that something is amiss with how the Barnett formula is applied to HS2 spend, Mr Hendy gave this astonishing reply:
'At the time I made my previous comments, I wasn't a Minister in the Government; now I am.'
What happened to principles? Was the First Minister as staggered as I was when she heard Lord Hendy's comments?
Mewn cynifer o ffyrdd, Llywydd, mae Cymru yn sefyll wrth groesffordd. Rydym ni'n ei weld yn isetholiad Caerffili, lle mae pleidleiswyr blaengar yn gweld yr angen i gefnogi'r blaid sydd yn y sefyllfa orau i drechu rhaniad Reform, sef Plaid Cymru, ac rydym ni'n ei weld yn y dewis sy'n agosáu yn gyflym yn etholiad mis Mai nesaf, wrth gwrs. Gyda'r sefyllfa bresennol yn cael ei gwrthod yn bendant, fe wnaf i annog Cymru i wneud y dewis cadarnhaol. Eto, Plaid Cymru yw hwnnw.
Ac mae'r cwestiwn, wedyn, o ba mor benderfynol ydym ni gyda'n gilydd o sefyll yn gadarn dros Gymru. Rydym ni wedi cael ein hatgoffa eto o'r angen i sefyll yn gadarn ar y llinell reilffordd cyflymder uchel 2, er enghraifft. Yr wythnos diwethaf, rhoddodd Gweinidog Gwladol y DU dros Rheilffyrdd, Peter Hendy, dystiolaeth i'r Senedd lle'r oedd yn ymddangos iddo gadarnhau nad oes gan Lywodraeth Lafur y DU unrhyw fwriad o roi'r biliynau i Gymru sy'n ddyledus iddi o wariant rheilffyrdd Lloegr yn unig. Pan ofynnwyd iddo am yr hyn a ddywedodd yn 2023, bod rhywbeth o'i le gyda sut mae fformiwla Barnett yn cael ei chymhwyso i wariant HS2, rhoddodd Mr Hendy yr ateb rhyfeddol hwn:
'Ar yr adeg y gwnes i fy sylwadau blaenorol, doeddwn i ddim yn Weinidog yn y Llywodraeth; nawr mi ydw i.'
Beth ddigwyddodd i egwyddorion? A chafodd y Prif Weinidog ei syfrdanu gymaint â fi pan glywodd sylwadau'r Arglwydd Hendy?
Look, I will always stand up for Wales. I think that there is, and was, an injustice when it came to rail underfunding. I'm glad that the UK Labour Party has started to correct that injustice, but let's be clear: it is just the start. We have a long way to go, and I will be looking for a longer term commitment from the UK Government. We're not always going to get what we want, but I'll tell you what, I'm going to be pushing and pushing and pushing to make sure that Wales's voice is heard at every level of government in the UK.
Edrychwch, byddaf bob amser yn sefyll yn gadarn dros Gymru. Rwy'n credu bod, ac roedd anghyfiawnder o ran tanariannu rheilffyrdd. Rwy'n falch bod Plaid Lafur y DU wedi dechrau cywiro'r anghyfiawnder hwnnw, ond gadewch i ni fod yn eglur: dim ond y dechrau ydyw. Mae gennym ni ffordd bell i fynd, a byddaf yn chwilio am ymrwymiad tymor hwy gan Lywodraeth y DU. Dydyn ni ddim bob amser yn mynd i gael yr hyn yr ydym ni ei eisiau, ond ddywedaf i wrthych chi beth, rwy'n mynd i fod yn gwthio a gwthio a gwthio i wneud yn siŵr bod llais Cymru yn cael ei glywed ar bob lefel o lywodraeth yn y DU.
Well, I'm not sure how hard this Government is pushing. Here's more evidence about Labour's questionable claim to be standing up for Wales. This summer, the Deputy First Minister issued a written statement on preparing for the devolution of justice, which stated, and I quote,
'We continue to support the devolution of justice in its entirety, as recommended by the Commission on Justice in Wales.'
So, I was a bit surprised, to say the least, to read about the Counsel General's comments to a Legal Wales conference this month. The Law Society Gazette reports that:
'Any prospect of a separate Welsh legal jurisdiction has been kicked firmly into touch, with the country’s top lawyer confirming it is not an option for the foreseeable future.'
The Counsel General appears to be rowing back on Labour's pledge to devolve justice and policing and to develop a distinct Welsh legal system, but of course she's not the only one; so has the Secretary of State for Wales, Jo Stevens, and the prisons Minister, Lord Timpson. This comes despite the Thomas commission reporting that the people of Wales are being let down by the justice system in its current state and recommending that justice should be wholly devolved and a Welsh jurisdiction created. Did the First Minister give the Counsel General her blessing to say what she said?
Wel, dydw i ddim yn siŵr pa mor galed mae'r Llywodraeth hon yn gwthio. Dyma fwy o dystiolaeth am honiad amheus Llafur o fod yn sefyll yn gadarn dros Gymru. Yr haf hwn, cyhoeddodd y Dirprwy Brif Weinidog ddatganiad ysgrifenedig ar baratoi ar gyfer datganoli cyfiawnder, a ddatganodd, ac rwy'n dyfynnu,
'Rydym yn parhau i gefnogi datganoli cyfiawnder yn ei gyfanrwydd, fel yr argymhellwyd gan y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru.'
Felly, cefais fy synnu braidd, a dweud y lleiaf, o ddarllen am sylwadau'r Cwnsler Cyffredinol i gynhadledd Cymru'r Gyfraith y mis hwn. Mae'r Law Society Gazette yn adrodd bod:
'Unrhyw obaith o awdurdodaeth gyfreithiol ar wahân i Gymru wedi cael ei hepgor yn llwyr, wrth i brif gyfreithiwr y wlad gadarnhau nad yw'n opsiwn ar gyfer y dyfodol rhagweladwy.'
Mae'n ymddangos bod y Cwnsler Cyffredinol yn gwneud tro pedol ar addewid Llafur i ddatganoli cyfiawnder a phlismona a datblygu system gyfreithiol ar wahân i Gymru, ond wrth gwrs nid hi yw'r unig un; felly hefyd y mae Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Jo Stevens, a'r Gweinidog carchardai, yr Arglwydd Timpson. Daw hyn er i gomisiwn Thomas adrodd bod pobl Cymru yn cael eu siomi gan y system gyfiawnder yn ei chyflwr presennol ac yn argymell y dylai cyfiawnder gael ei ddatganoli yn gyfan gwbl gan greu awdurdodaeth Cymru. A roddodd y Prif Weinidog ei bendith i'r Cwnsler Cyffredinol ddweud yr hyn a ddywedodd?
We've been clear in the Welsh Government that we would like to see the devolution of youth justice. I'm pleased to say that the Deputy First Minister has had very constructive engagement with the Lord Chancellor. Things are moving on and we will continue to progress that subject.
Rydym ni wedi bod yn eglur yn Llywodraeth Cymru yr hoffem ni weld cyfiawnder ieuenctid yn cael ei ddatganoli. Rwy'n falch o ddweud bod y Dirprwy Brif Weinidog wedi cael ymgysylltiad adeiladol iawn gyda'r Arglwydd Ganghellor. Mae pethau'n symud ymlaen a byddwn yn parhau i fwrw ymlaen â'r pwnc hwnnw.
I'll remind the First Minister that the pledge is on justice, not just youth justice.
I'll return, finally, to Peter Hendy's comments, this time on the Barnett formula and the way in which Wales is funded. Mr Hendy told Senedd Members that, and I quote again,
'I can't comment about any changes to Barnett because, as far as I'm aware, none are currently proposed'.
Again, deeply disappointing given that, last year, the First Minister assured us that the Prime Minister and Chancellor were in listening mode on how Wales is funded. So far, there is no evidence of that listening. There is an emerging pattern here, isn't there? No HS2 consequentials, meaning billions lost to Wales; no devolution of justice, meaning we're stuck with a broken system that is letting down the people of Wales; and still no reform of the funding formula, meaning Wales can't adequately fund its public services and local authorities.
What happened to the partnership in power? Isn't Neal Lawson right in his article on the death of Labour in Wales in the New Statesman this week, that Labour now stands for orthodoxy, caution and the establishment, that people are desperate for change, and that Plaid Cymru is the face of that progressive change for Wales?
Fe wnaf i atgoffa'r Prif Weinidog bod yr addewid ar gyfiawnder, nid cyfiawnder ieuenctid yn unig.
Fe wnaf i ddychwelyd, i gloi, at sylwadau Peter Hendy, y tro hwn ar fformiwla Barnett a'r ffordd y mae Cymru yn cael ei hariannu. Dywedodd Mr Hendy wrth Aelodau'r Senedd, a dyfynnaf eto,
'Ni allaf wneud sylwadau am unrhyw newidiadau i Barnett oherwydd, hyd y gwn i, nid oes rhai wedi'u cynnig ar hyn o bryd'.
Eto, siomedig dros ben o gofio, y llynedd, bod y Prif Weinidog wedi ein sicrhau bod Prif Weinidog y DU a'r Canghellor yn barod i wrando o ran sut mae Cymru yn cael ei hariannu. Hyd yn hyn, nid oes unrhyw dystiolaeth o'r gwrando hwnnw. Mae patrwm yn dod i'r amlwg yn y fan yma, onid oes? Dim cyllid canlyniadol HS2, sy'n golygu biliynau wedi'u colli i Gymru; dim datganoli cyfiawnder, sy'n golygu ein bod ni'n cael ein gadael â system sydd wedi torri sy'n siomi pobl Cymru; a dim diwygio'r fformiwla ariannu o hyd, sy'n golygu na all Cymru ariannu ei gwasanaethau cyhoeddus a'i hawdurdodau lleol yn ddigonol.
Beth ddigwyddodd i'r bartneriaeth mewn grym? Onid yw Neal Lawson yn iawn yn ei erthygl ar farwolaeth Llafur yng Nghymru yn y New Statesman yr wythnos hon, bod Llafur bellach yn sefyll dros uniongrededd, pwyll a'r sefydliad, bod pobl eisiau newid yn daer, ac mai Plaid Cymru yn wyneb y newid blaengar hwnnw i Gymru?
Well, let me be clear: I don't think there's anything unradical about getting rid of profit in children's care homes. I don't think there's anything unradical about making sure that we feed the children in our primary schools. I think that the Barnett formula—[Interruption.] It's probably worth mentioning that the Barnett formula—. On Friday, it was agreed in a meeting with the finance Secretary that there would be work to improve the Barnett formula by the relevant UK Government Minister, and we need to make sure that we move together to make sure that there is an understanding, not just with the UK Government, but obviously, as it is the Barnett formula, we will have to have an agreement with Scotland and Northern Ireland as well.
Wel, gadewch i mi fod yn eglur: nid wyf i'n credu bod unrhyw beth anradicalaidd am gael gwared ar elw mewn cartrefi gofal plant. Nid wyf i'n credu bod unrhyw beth anradicalaidd am wneud yn siŵr ein bod ni'n bwydo'r plant yn ein hysgolion cynradd. Rwy'n credu bod fformiwla Barnett—[Torri ar draws.] Mae'n debyg ei bod hi'n werth sôn bod fformiwla Barnett—. Ddydd Gwener, cytunwyd mewn cyfarfod gyda'r Ysgrifennydd cyllid y byddai gwaith yn cael ei wneud i wella fformiwla Barnett gan Weinidog perthnasol Llywodraeth y DU, ac mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n symud gyda'n gilydd i wneud yn siŵr bod dealltwriaeth, nid yn unig gyda Llywodraeth y DU, ond yn amlwg, gan mai fformiwla Barnett ydyw, bydd yn rhaid i ni gael cytundeb gyda'r Alban a Gogledd Iwerddon hefyd.
3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi datblygu sgiliau digidol? OQ63315
3. How is the Welsh Government supporting the development of digital skills? OQ63315
Sgiliau digidol yw sylfaen ein heconomi yn y dyfodol ac rŷm ni eisoes yn cyflawni. Bellach, mae gan bob dysgwr yng Nghymru fynediad at Hwb, ein platfform dysgu digidol. Rŷm ni hefyd wedi cynnwys codio a meddwl cyfrifiadurol yn y Cwricwlwm i Gymru newydd. Rŷm ni wedi cefnogi hyn drwy fuddsoddi mewn seilwaith digidol ysgolion, prentisiaethau newydd a'r academi deallusrwydd artiffisial genedlaethol. Bydd yr academi hon yn hyfforddi gweithwyr ar gyfer y genhedlaeth nesaf o swyddi. Dyma'r ffordd goch Gymreig: nid yn unig datblygu economi ddigidol, ond sicrhau bod pob person ym mhob cwr o Gymru yn gallu bod yn rhan ohoni.
Digital skills are the foundation of our future economy and we’re already delivering. Every learner in Wales now has access to Hwb, our digital learning platform. We’ve also embedded coding and computational thinking through the new Curriculum for Wales. We’ve backed this up with investment in digital infrastructure in schools, new apprenticeships and the national artificial intelligence academy. The academy will train workers for the next generation of jobs. This is the red Welsh way: not just developing the digital economy, but making sure that everyone in every part of Wales can be part of it.
I'm glad that you've recognised in your answer how essential these digital skills are for the future of Wales, and for more than two decades the Technocamps programme, based at Swansea University, has been delivered by computer science departments across Welsh universities, training around 900 teachers and running bilingual workshops for 30,000 pupils annually. I had the pleasure of visiting a Technocamps workshop at Swansea University, and I saw how they deliver on the Government's strategic goals for digital education. They provide successful, bespoke, bilingual, face-to-face support for 900 teachers each year, ensuring every school in Wales is fully supported. But these teachers are now concerned that the Government has cut Technocamps funding and that instead of this support, £1.4 million, twice the funding Technocamps received, is being given to the University of York to provide online resources, with only face-to-face sessions in priority areas.
How can the Government consider this to be an adequate, cost-effective replacement for in-person, local, made-in-Wales support, particularly given that research by Nesta suggests that this could
'amplify...inequalities and hierarchies rather than empower more people'?
What's your response to Beti Williams MBE, patron of Technocamps, who has described this decision as outrageous, and accuses the Government of disrespecting Wales and disregarding the specific needs of our schools?
Rwy'n falch eich bod chi wedi cydnabod yn eich ateb pa mor hanfodol yw'r sgiliau digidol hyn ar gyfer dyfodol Cymru, ac ers dros ddau ddegawd mae'r rhaglen Technocamps, sydd wedi'i lleoli ym Mhrifysgol Abertawe, wedi cael ei chyflwyno gan adrannau cyfrifiadureg ar draws prifysgolion Cymru, gan hyfforddi tua 900 o athrawon a chynnal gweithdai dwyieithog ar gyfer 30,000 o ddisgyblion bob blwyddyn. Cefais y pleser o ymweld â gweithdy Technocamps ym Mhrifysgol Abertawe, a gwelais sut maen nhw'n cyflawni nodau strategol y Llywodraeth ar gyfer addysg ddigidol. Maen nhw'n darparu cymorth llwyddiannus, wedi'i deilwra, dwyieithog, wyneb yn wyneb i 900 o athrawon bob blwyddyn, gan sicrhau bod pob ysgol yng Nghymru yn cael ei chefnogi'n llawn. Ond mae'r athrawon hyn yn poeni bellach bod y Llywodraeth wedi torri cyllid Technocamps ac yn hytrach na'r cymorth hwn bod £1.4 miliwn, dwywaith y cyllid a gafwyd gan Technocamps, yn cael ei roi i Brifysgol Efrog i ddarparu adnoddau ar-lein, â sesiynau wyneb yn wyneb mewn meysydd blaenoriaeth yn unig.
Sut all y Llywodraeth feddwl bod hwn yn opsiwn digonol a chost-effeithiol i ddisodli cymorth personol, lleol, wedi'i wneud yng Nghymru, yn enwedig o gofio bod gwaith ymchwil gan Nesta yn awgrymu y gallai hyn
'gynyddu...anghydraddoldebau a hierarchaethau yn hytrach na grymuso mwy o bobl'?
Beth yw eich ymateb i Beti Williams MBE, noddwr Technocamps, sydd wedi disgrifio'r penderfyniad hwn fel un cywilyddus, ac yn cyhuddo'r Llywodraeth o ddangos diffyg parch at Gymru ac o ddiystyru anghenion penodol ein hysgolion?
Applicants for this grant went, as I understand it, through a robust process of appraisal and moderation against a published specification. We had a number of different applications, so difficult decisions had to be made. We've prioritised professional learning, so we're giving schools the tools to do the job and to ensure schools across Wales benefit from our investment. We've increased our funding to develop computing and digital skills to £1.4 million over the next three years. Let us not forget that that wouldn't have happened if you'd been holding the reins of power, because we wouldn't have got our budget through.
Aeth ymgeiswyr am y grant hwn, fel yr wyf i'n ei deall hi, trwy broses gadarn o arfarnu a chymedroli yn erbyn manyleb gyhoeddedig. Cawsom nifer o wahanol geisiadau, felly bu'n rhaid gwneud penderfyniadau anodd. Rydym ni wedi blaenoriaethu dysgu proffesiynol, felly rydym ni'n rhoi'r arfau i ysgolion wneud y gwaith ac i sicrhau bod ysgolion ledled Cymru yn elwa o'n buddsoddiad. Rydym ni wedi cynyddu ein cyllid i ddatblygu sgiliau cyfrifiadurol a digidol i £1.4 miliwn dros y tair blynedd nesaf. Gadewch i ni beidio ag anghofio na fyddai hynny wedi digwydd pe baech chi wedi bod yn dal awenau grym, gan na fyddem ni wedi cael ein cyllideb drwodd.
First Minister, the pace of technological development is accelerating almost faster than we can keep up with. Who would have thought just a few short years ago that computer programmes would have the ability to write computer programmes? But that is where we are with AI. Not only do we have to prepare the current generation with the digital skills to be fully engaged with the changing world, but we must also equip future generations with the digital skills to adapt to technology we can't even fathom. First Minister, how is the Welsh Government working with the tech sector to keep IT teaching and teachers up to date with the latest technology advancements, particularly artificial intelligence?
Prif Weinidog, mae cyflymder datblygiad technolegol yn cyflymu bron yn gynt nag y gallwn gadw i fyny ag ef. Pwy fyddai wedi meddwl ychydig flynyddoedd yn ôl y byddai gan raglenni cyfrifiadurol y gallu i ysgrifennu rhaglenni cyfrifiadurol? Ond dyna lle'r ydym ni gyda deallusrwydd artiffisial. Nid yn unig y mae'n rhaid i ni baratoi'r genhedlaeth bresennol gyda'r sgiliau digidol i gymryd rhan lawn yn y byd sy'n newid, ond mae'n rhaid hefyd i ni arfogi cenedlaethau'r dyfodol gyda'r sgiliau digidol i addasu i dechnoleg na allwn ni hyd yn oed ei dirnad. Prif Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r sector technoleg i gadw addysg ac athrawon TG yn gyfredol o ran y datblygiadau technoleg diweddaraf, yn enwedig deallusrwydd artiffisial?
Thanks very much, Altaf. As we all know, AI is going to transform all of our lives whether we like it or not. We do need to make sure that we adjust and put some guardrails around it. What we've done in Wales is establish a strategic AI advisory group to provide leadership, to identify opportunities, to promote responsible innovation to help grow strong, ethical AI ecosystems that deliver real benefits to people and communities across Wales, and on top of that, to champion, as you suggest, AI literacy.
Diolch yn fawr iawn, Altaf. Fel yr ydym ni i gyd yn ei wybod, mae deallusrwydd artiffisial yn mynd i drawsnewid ein bywydau ni i gyd pa un a ydym ni'n ei hoffi ai peidio. Mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n addasu ac yn rhoi rhai mesurau diogelwch o'i gwmpas. Yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yng Nghymru yw sefydlu grŵp cynghori ar ddeallusrwydd artiffisial strategol i roi arweinyddiaeth, i nodi cyfleoedd, i hyrwyddo arloesedd cyfrifol i helpu i dyfu ecosystemau deallusrwydd artiffisial cryf a moesegol sy'n cynnig manteision gwirioneddol i bobl a chymunedau ledled Cymru, ac ar ben hynny, i hyrwyddo, fel yr ydych chi'n ei awgrym, llythrennedd deallusrwydd artiffisial.
4. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo rhoi organau? OQ63298
4. What is the Welsh Government doing to promote organ donation? OQ63298
Hundreds of lives has been saved and hundreds of others transformed since Wales pioneered the introduction of deemed consent for organ donation legislation in the UK. In December, we'll be celebrating 10 years since the legislation came into effect. Our national donation and transplantation plan, part of a wider UK approach, sets our long-term commitment and actions to improving rates of donation. The Welsh Labour Government can be really proud of a made-in-Wales policy that's now being copied across the UK, saving lives every single day.
Mae cannoedd o fywydau wedi cael eu hachub a channoedd o rai eraill wedi cael eu trawsnewid ers i Gymru arloesi cyflwyniad deddfwriaeth cydsyniad tybiedig ar gyfer rhoi organau yn y DU. Ym mis Rhagfyr, byddwn yn dathlu 10 mlynedd ers i'r ddeddfwriaeth ddod i rym. Mae ein cynllun rhoi a thrawsblannu cenedlaethol, sy'n rhan o ddull ehangach yn y DU, yn cyflwyno ein hymrwymiad a'n camau gweithredu hirdymor i wella cyfraddau rhoi organau. Gall Llywodraeth Lafur Cymru fod yn wirioneddol falch o bolisi a wnaed yng Nghymru sydd bellach yn cael ei gopïo ledled y DU, gan achub bywydau bob un dydd.
Diolch am yr ateb.
Thank you for that response.
On 1 December, a new memorial garden to educate and support and honour those around organ donation is being opened at Thornhill crematorium in my constituency of Cardiff North. It has been driven forward by Anna-Louise Bates and her team at Believe, and I hope the First Minister may attend the opening. Anna-Louise tragically lost her husband and son in an accident 10 years ago and since then has campaigned tirelessly for organ donation, and for education around organ donation in particular. She has visited schools, she has gone to colleges, she has created an animation, and has campaigned endlessly to try to promote organ donation.
This garden will be the first garden outside of a hospital of its kind to educate and support those around organ donation and, as I say, to honour those involved. It will include an 82m-wide heart that will be able to be viewed by Google Maps, mounds to reflect the liver and kidneys, physical signposting to other charities to explain diseases around donation, and quotes from donor families and medical professions to dispel myths and misconceptions. As we know, across the UK, organ donation rates are declining. It's really important, I think, that this important education work is done. So, please can the First Minister confirm what the Welsh Government is doing in particular to promote education surrounding organ donation in Wales?
Ar 1 Rhagfyr, mae gardd goffa newydd i addysgu a chefnogi ac anrhydeddu'r rhai sy'n ymwneud â rhoi organau yn cael ei hagor yn amlosgfa Thornhill yn fy etholaeth i, Gogledd Caerdydd. Fe'i hysgogwyd gan Anna-Louise Bates a'i thîm yn Believe, ac rwy'n gobeithio y gallai'r Prif Weinidog fod yn bresennol yn yr agoriad. Collodd Anna-Louise ei gŵr a'i mab yn drasig mewn damwain 10 mlynedd yn ôl ac ers hynny mae wedi ymgyrchu'n ddiflino dros roi organau, a dro addysg ar roi organau yn arbennig. Mae wedi ymweld ag ysgolion, mae wedi mynd i golegau, mae wedi creu animeiddiad, ac wedi ymgyrchu'n ddiddiwedd i geisio hyrwyddo rhoi organau.
Yr ardd hon fydd yr ardd gyntaf y tu allan i ysbyty o'i math i addysgu a chefnogi'r rhai sy'n ymwneud â rhoi organau ac, fel y dywedais i, i anrhydeddu'r rhai dan sylw. Bydd yn cynnwys calon 82m o led y bydd modd ei gweld ar Google Maps, twmpathau i adlewyrchu'r afu a'r arennau, cyfeiriadau ffisegol at elusennau eraill i esbonio clefydau sy'n ymwneud â rhoi organau, a dyfyniadau gan deuluoedd rhoddwyr a phroffesiynau meddygol i chwalu mythau a chamdybiaethau. Fel yr ydym ni'n gwybod, ledled y DU, mae cyfraddau rhoi organau yn gostwng. Mae'n bwysig iawn, rwy'n credu, bod y gwaith addysg pwysig hwn yn cael ei wneud. Felly, a all y Prif Weinidog gadarnhau os gwelwch yn dda beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn arbennig i hyrwyddo addysg yn ymwneud â rhoi organau yng Nghymru?
Thanks very much, Julie, and thanks for your enthusiasm for this very important law that has transformed the lives of so many people in Wales. I must say that Anna-Louise Bates sounds like a remarkable woman, and I'd like to thank her for the work she's been doing with the Believe charity. I think what she's done in the face of personal tragedy is truly inspirational—helping families, healthcare professionals and schools to have those vital conversations about organ donation. It's amazing, I think, after 10 years, to think that more than 640 organs have been donated through deemed consent. That's hundreds of lives saved or transformed.
But, as you suggest, legislation can only take you so far. Families still need to play a crucial role, and that's why that education and awareness that you're talking about is so crucial. So, what we've got is a donation and transplantation plan for Wales, and that's in partnership with the NHS blood and transplant body. We continue to fund campaigns, school resources and public engagement so that people talk to their loved ones and register their decisions. So, I would like to commend the new memorial garden at Thornhill. I think it's a wonderful, creative way to honour donors and to raise awareness.
Diolch yn fawr iawn, Julie, a diolch am eich brwdfrydedd tuag at y gyfraith bwysig iawn hon sydd wedi trawsnewid bywydau cynifer o bobl yng Nghymru. Mae'n rhaid i mi ddweud bod Anna-Louise Bates yn swnio fel menyw ryfeddol, a hoffwn ddiolch iddi i am y gwaith y mae hi wedi bod yn ei wneud gydag elusen Believe. Rwy'n credu bod yr hyn y mae wedi ei wneud yn wyneb trasiedi bersonol wir yn ysbrydoliaeth—helpu teuluoedd, gweithwyr gofal iechyd proffesiynol ac ysgolion i gael y sgyrsiau hanfodol hynny am roi organau. Mae'n anhygoel meddwl, rwy'n credu, ar ôl 10 mlynedd, bod mwy na 640 o organau wedi cael eu rhoi trwy gydsyniad tybiedig. Mae hynny'n gannoedd o fywydau wedi'u hachub neu eu trawsnewid.
Ond, fel rydych chi'n ei awgrymu, dim ond mor bell y gall deddfwriaeth fynd â chi. Mae angen i deuluoedd chwarae rhan hanfodol o hyd, a dyna pam mae'r addysg a'r ymwybyddiaeth hynny yr ydych chi'n siarad amdanyn nhw mor hanfodol. Felly, yr hyn sydd gennym ni yw cynllun rhoi a thrawsblannu ar gyfer Cymru, ac mae hynny mewn partneriaeth â chorff gwaed a thrawsblaniadau'r GIG. Rydym ni'n parhau i ariannu ymgyrchoedd, adnoddau ysgol ac ymgysylltu â'r cyhoedd fel bod pobl yn siarad â'u hanwyliaid ac yn cofrestru eu penderfyniadau. Felly, hoffwn ganmol yr ardd goffa newydd yn Thornhill. Rwy'n credu ei bod yn ffordd wych, greadigol o anrhydeddu rhoddwyr ac o godi ymwybyddiaeth.
First Minister, as you are aware, patient and family consent is an important factor that affects whether donation, and ultimately transplantation, can proceed. Each year, a large proportion of families either override this consent, or the consent of the person who had previously given it, or refuse consent for their loved ones' organs to be donated. The donation and transplantation plan for Wales 2022-26, developed by the Wales transplantation advisory group, highlights this as a persistent problem, and identifies, amongst several reasons, a propensity for missed opportunities, where specialist nurses in organ donation were not present during family discussions, and that staff had insufficient training and poor emotional timing when approaching families. With this in mind, what specific measures are being implemented to address these contributing factors to reduce family overrides, and how will the Welsh Government ensure that NHS trusts are effective in improving training? Thank you.
Prif Weinidog, fel yr ydych chi'n ymwybodol, mae cydsyniad cleifion a theuluoedd yn ffactor pwysig sy'n effeithio ar ba un a all rhodd, a thrawsblaniad yn y pen draw, fynd rhagddo. Bob blwyddyn, mae cyfran fawr o deuluoedd naill ai'n diystyru'r cydsyniad hwn, neu gydsyniad y sawl a oedd wedi ei roi yn flaenorol, neu'n gwrthod caniatâd i organau eu hanwyliaid gael eu rhoi. Mae'r cynllun rhoi a thrawsblannu ar gyfer Cymru 2022-26, a ddatblygwyd gan grŵp cynghori ar drawsblannu Cymru, yn tynnu sylw at hon fel problem barhaus, ac mae'n nodi, ymhlith sawl rheswm, dueddiad i fethu cyfleoedd, lle nad oedd nyrsys arbenigol mewn rhoi organau yn bresennol yn ystod trafodaethau teuluol, a bod gan staff hyfforddiant annigonol ac amseru emosiynol gwael wrth fynd at deuluoedd. Gyda hyn mewn golwg, pa fesurau penodol sy'n cael eu rhoi ar waith i fynd i'r afael â'r ffactorau hyn sy'n cyfrannu at leihau diystyriadau teuluol, a sut wnaiff Llywodraeth Cymru sicrhau bod ymddiriedolaethau'r GIG yn effeithiol o ran gwella hyfforddiant? Diolch.
Thanks very much, Joel. I think we need to keep talking as a society and with our families about organ donation decisions. I think it's important that we give our loved ones clarity in our decision, whether that's by registering a decision or telling our family of our decision. Because, as you suggest, many people mistakenly believe that they're automatically enrolled on the organ donation register, and due to the soft opt-out nature of the law, it's relatively easy for family members to override deemed consent. As a result, in almost half the cases, families override deemed consent, in contrast to those who have actually opted in, where less than 10 per cent of cases are overridden by family members. So, it's is important that people sign up, but that they also inform their families of their decisions.
Diolch yn fawr iawn, Joel. Rwy'n credu bod angen i ni barhau i siarad fel cymdeithas a chyda'n teuluoedd am benderfyniadau rhoi organau. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n rhoi eglurder i'n hanwyliaid yn ein penderfyniad, boed hynny trwy gofrestru penderfyniad neu ddweud wrth ein teulu am ein penderfyniad. Oherwydd, fel rydych chi'n ei awgrymu, mae llawer o bobl yn credu'n anghywir eu bod nhw wedi eu cofrestru yn awtomatig ar y gofrestr rhoi organau, ac oherwydd natur optio allan meddal y gyfraith, mae'n gymharol hawdd i aelodau'r teulu ddiystyru cydsyniad tybiedig. O ganlyniad, mewn bron i hanner yr achosion, mae teuluoedd yn diystyru cydsyniad tybiedig, mewn cyferbyniad â'r rhai sydd wedi optio i mewn, lle mae llai na 10 y cant o achosion yn cael eu diystyru gan aelodau o'r teulu. Felly, mae'n bwysig bod pobl yn cofrestru, ond eu bod nhw hefyd yn hysbysu eu teuluoedd am eu penderfyniadau.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella arweiniad clinigol a darpariaeth gwasanaethau ar gyfer syndrom Tourette? OQ63273
5. What steps is the Welsh Government taking to improve clinical guidance and service provision for Tourette syndrome? OQ63273
People who live with Tourette syndrome encounter huge anxiety and many are extremely sensitive about their conditions, particularly when they're out in public. We know families have struggled to get the right diagnosis and support, and we're determined to try and change that. We're improving neurodevelopmental services, recruiting specialist clinicians, and bringing services closer to home. We're also updating clinical guidance, making sure GPs, schools and health boards work together so people aren't bounced around the system. It's part of our wider plan to make neurodiverse services in Wales fairer, faster and more joined up so that every child and adult with Tourette's gets the understanding and care that they deserve.
Mae pobl sy'n byw gyda syndrom Tourette yn wynebu gorbryder enfawr ac mae llawer yn hynod sensitif am eu cyflyrau, yn enwedig pan fyddan nhw allan yn gyhoeddus. Rydym ni'n gwybod bod teuluoedd wedi cael trafferth cael y diagnosis a'r cymorth cywir, ac rydym ni'n benderfynol o geisio newid hynny. Rydym ni'n gwella gwasanaethau niwro-ddatblygiadol, yn recriwtio clinigwyr arbenigol, ac yn dod â gwasanaethau yn agosach at adref. Rydym ni hefyd yn diweddaru canllawiau clinigol, gan wneud yn siŵr bod meddygon teulu, ysgolion a byrddau iechyd yn gweithio gyda'i gilydd fel nad yw pobl yn cael eu hadlamu o gwmpas y system. Mae'n rhan o'n cynllun ehangach i wneud gwasanaethau niwrowahaniaeth yng Nghymru yn decach, yn gyflymach ac yn fwy cydgysylltiedig fel bod pob plentyn ac oedolyn sydd â syndrom Tourette yn cael y ddealltwriaeth a'r gofal y maen nhw'n eu haeddu.
Thank you for that answer. The new film I Swear is based on the true story of the Tourette syndrome campaigner John Davidson. As the title suggests, it's about a man with involuntary tics that cause him to swear. But this isn't true for some 90 per cent of people diagnosed with Tourette syndrome. It's a hugely misunderstood condition. Most tics are uncomfortable, sometimes painful, often distressing and almost always exhausting. About the same number of people have Tourette syndrome as have autism. But as the Welsh Government recently confirmed to me in a written answer, no health board currently provides a comprehensive diagnostic and treatment pathway for children and young people for tics, there is significant variation in service provision, and there is no NICE guidance, which is a factor contributing to inconsistencies in service design and delivery. To get a diagnosis, families in Wales have to fight—and it is a fight—for referral via child and adolescent mental health services, which clogs up their waiting lists, and then for funding for the only specialist centre in the UK to see them, and that's Great Ormond Street Hospital in London. But even if you get that far, First Minister, and you do get a diagnosis after a long wait, there is no support that follows locally in Wales. First Minister, this isn't good enough. Would you please watch this funny and tender film and gather NHS leaders together to agree a way forward?
Diolch am yr ateb yna. Mae'r ffilm newydd I Swear wedi'i seilio ar stori wir yr ymgyrchydd syndrom Tourette, John Davidson. Fel y mae'r teitl yn ei awgrymu, mae'n ymwneud â dyn â thiciau anwirfoddol sy'n achosi iddo regi. Ond nid yw hyn yn wir i tua 90 y cant o bobl sy'n cael diagnosis o syndrom Tourette. Mae'n gyflwr sy'n cael ei gamddeall yn aruthrol. Mae'r rhan fwyaf o'r ticiau yn anghyfforddus, weithiau'n boenus, yn aml yn peri gofid a bron bob amser yn blino rhywun. Mae gan tua'r un nifer o bobl syndrom Tourette ag awtistiaeth. Ond fel y cadarnhaodd Llywodraeth Cymru i mi yn ddiweddar mewn ateb ysgrifenedig, nid oes unrhyw fwrdd iechyd yn darparu llwybr diagnostig a thriniaeth cynhwysfawr i blant a phobl ifanc ar gyfer ticiau ar hyn o bryd, ceir amrywiad sylweddol yn y ddarpariaeth o wasanaethau, ac nid oes unrhyw ganllawiau NICE, sy'n ffactor sy'n cyfrannu at anghysondebau o ran dyluniad a darpariaeth gwasanaethau. I gael diagnosis, mae'n rhaid i deuluoedd yng Nghymru frwydro—ac mae'n frwydr—am atgyfeiriad trwy wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed, sy'n gorlenwi eu rhestrau aros, ac yna am gyllid i'r unig ganolfan arbenigol yn y DU eu gweld, ac Ysbyty Great Ormond Street yn Llundain yw honno. Ond hyd yn oed os byddwch chi'n cyrraedd mor bell â hynny, Prif Weinidog, a'ch bod chi'n cael diagnosis ar ôl arhosiad maith, nid oes unrhyw gymorth sy'n dilyn yn lleol yng Nghymru. Prif Weinidog, nid yw hyn yn ddigon da. A wnewch chi wylio'r ffilm ddoniol a thyner hon os gwelwch yn dda, a dod ag arweinwyr y GIG at ei gilydd i gytuno ar ffordd ymlaen?
Thanks very much, Lee. I've certainly learned a lot from you there. I wasn't aware that the proportion of people with tics was anywhere near the same thing as autism, so that is something that I'd very much welcome—to have that information. Clearly, this is something that needs more attention. It doesn't help that there are no NICE guidelines. That doesn't help, because that means that there's a lack of consistency. What we do have in Wales is the neurology quality statement, so that takes us some way along the path. One of the things we've got also is the Welsh Government sitting on the Tourette syndrome steering group, which is led by Nottingham university.
There are examples of practice being better in some areas than others. In Hywel Dda, for example, they're piloting psychoeducation groups for parents and carers of children with tics and Tourette's within CAMHS and child health. They've also piloted a Tourette's pathway to improve access for children and young people with Tourette syndrome as part of the neurodivergence pathway. So, there are examples where some health boards are going further than others, but I think probably this is an area that does need a bit more attention.
Diolch yn fawr iawn, Lee. Rwy'n sicr wedi dysgu llawer gennych chi yn y fan yna. Doeddwn i ddim yn ymwybodol bod cyfran y bobl â thiciau yn agos o gwbl at fod yr un faint ag awtistiaeth, felly mae hynny'n rhywbeth y byddwn i'n ei groesawu'n fawr—cael yr wybodaeth honno. Yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth sydd angen mwy o sylw. Nid yw'n helpu nad oes unrhyw ganllawiau NICE. Nid yw hynny'n helpu, oherwydd mae hynny'n golygu bod diffyg cysondeb. Yr hyn sydd gennym ni yng Nghymru yw'r datganiad ansawdd niwroleg, felly mae hwnnw'n mynd â ni rywfaint o ffordd ar hyd y llwybr. Un o'r pethau sydd gennym ni hefyd yw Llywodraeth Cymru yn eistedd ar grŵp llywio syndrom Tourette, sy'n cael ei arwain gan brifysgol Nottingham.
Ceir enghreifftiau bod ymarfer yn well mewn rhai ardaloedd nag eraill. Yn Hywel Dda, er enghraifft, maen nhw'n treialu grwpiau seicoaddysg i rieni a gofalwyr plant â thiciau a syndrom Tourette o fewn CAMHS ac iechyd plant. Maen nhw hefyd wedi treialu llwybr syndrom Tourette i wella mynediad i blant a phobl ifanc â syndrom Tourette yn rhan o'r llwybr niwrowahaniaeth. Felly, mae enghreifftiau lle mae rhai byrddau iechyd yn mynd ymhellach nag eraill, ond rwy'n credu yn ôl pob tebyg bod hwn yn faes sydd angen ychydig mwy o sylw.
Tourette syndrome, attention deficit hyperactivity disorder and autism are distinct neurodevelopmental disorders that can co-occur, showing some overlapping symptoms and characteristics. Despite the Welsh Government's veneer of support for this, I continue to be contacted almost daily by families pushed into crisis by senior public officials who refuse to understand the barriers they're facing. Only this week, for example, I was contacted by a parent of two children presenting with clear neurodevelopmental issues over the past 10 years. Both have needed to reach crisis point before the health board has taken any significant action to help them. They were forced to obtain a private assessment for one, showing he has autism and inattentive ADHD, alongside already diagnosed Tourette syndrome. He was never going to learn by standard methods, and needed a lot of help much sooner. The other was sent home from school in June with fatigue and concerns about his eating. He was first seen by CAMHS about a suspected eating disorder in January 2020. Most recently, he was given an urgent appointment by CAMHS, which showed his weight to be close to dangerously low levels with a risk of organ failure. When, if ever, will you finally redesign services with these families in order to tackle the culture of blame, bullying and labelling, which continues to push them into crisis?
Mae syndrom Tourette, anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd ac awtistiaeth yn anhwylderau niwroddatblygiadol gwahanol a all gyd-ddigwydd, gan ddangos rhai symptomau a nodweddion sy'n gorgyffwrdd. Er gwaethaf cefnogaeth arwynebol Llywodraeth Cymru i hyn, mae teuluoedd sy'n cael eu gwthio i argyfwng gan uwch swyddogion cyhoeddus sy'n gwrthod deall y rhwystrau y maen nhw'n eu hwynebu yn parhau i gysylltu â mi bron bob dydd. Dim ond yr wythnos hon, er enghraifft, cysylltodd rhiant i ddau blentyn sydd wedi cyflwyno â phroblemau niwroddatblygiadol eglur dros y 10 mlynedd diwethaf â mi. Bu'n rhaid i'r ddau gyrraedd pwynt argyfwng cyn i'r bwrdd iechyd gymryd unrhyw gamau sylweddol i'w helpu. Fe'u gorfodwyd i gael asesiad preifat ar gyfer un, yn dangos bod ganddo awtistiaeth ac ADHD diffyg canolbwyntio, ochr yn ochr â syndrom Tourette y cafwyd diagnosis ohono eisoes. Nid oedd byth yn mynd i ddysgu trwy ddulliau safonol, ac roedd angen llawer o gymorth arno yn llawer cynt. Cafodd y llall ei anfon adref o'r ysgol ym mis Mehefin gyda blinder a phryderon am ei fwyta. Cafodd ei weld gyntaf gan CAMHS ynglŷn ag anhwylder bwyta tybiedig ym mis Ionawr 2020. Yn fwyaf diweddar, cafodd apwyntiad brys gan CAMHS, a ddangosodd fod ei bwysau yn agos at lefelau peryglus o isel gyda risg o fethiant organau. Pryd, os o gwbl, wnewch chi ail-ddylunio gwasanaethau gyda'r teuluoedd hyn o'r diwedd er mwyn mynd i'r afael â'r diwylliant o feio, bwlio a labelu, sy'n parhau i'w gwthio i argyfwng?
Thanks very much. We recognise that service provision in this area varies, and support is offered through neurodivergence or CAMHS services. There's a code for autism, and that acknowledges the need for services to support individuals. That new code will include Tourette syndrome. I think it's probably worth noting also that the neurodivergence improvement programme is working with Tourettes Action and third-sector partners to raise awareness and enhance professional understanding to improve services and awareness of Tourette syndrome. So, we know there’s more work to do in this area, and we're working with the experts in their field to help us to develop a better offer for the Welsh people.
Diolch yn fawr iawn. Rydym ni'n cydnabod bod y ddarpariaeth o wasanaethau yn y maes hwn yn amrywio, a chynigir cymorth trwy wasanaethau niwrowahaniaeth neu CAMHS. Ceir cod ar gyfer awtistiaeth, ac mae hwnnw'n cydnabod yr angen am wasanaethau i gynorthwyo unigolion. Bydd y cod newydd hwnnw'n cynnwys syndrom Tourette. Rwy'n credu yn ôl pob tebyg ei bod hi'n werth nodi hefyd bod y rhaglen gwella niwrowahaniaeth yn gweithio gyda Tourettes Action a phartneriaid trydydd sector i godi ymwybyddiaeth ac i wella dealltwriaeth broffesiynol i wella gwasanaethau ac ymwybyddiaeth o syndrom Tourette. Felly, rydym ni'n gwybod bod mwy o waith i'w wneud yn y maes hwn, ac rydym ni'n gweithio gyda'r arbenigwyr yn eu maes i'n helpu i ddatblygu cynnig gwell i bobl Cymru.
Fe wnes i godi cwestiwn yr wythnos diwethaf, os gwnewch chi gofio, Brif Weinidog, ar restrau aros niwroamrywiaeth yn y gogledd, ac fe roesoch chi ateb oedd yn eithaf amddiffynnol, os caf i ddweud, yn dweud eich bod wedi rhoi £2.7 miliwn i mewn i drio datrys y rhestrau aros yma, ac eich bod chi'n mynd i gyflwyno 1,700 o asesiadau ychwanegol. Hyd yn oed efo'r 1,700 o asesiadau ychwanegol yna, mi fydd y rhestrau aros yn dal yn 12 mlynedd o hyd. Ond mewn ateb i gais rhyddid gwybodaeth ddaru etholwraig i fi gael dros yr haf, fe ddywedodd y bwrdd iechyd, ynghylch yr arian ar gyfer lleihau rhestrau aros:
I raised a question last week, if you recall, First Minister, on neurodivergence waiting lists in north Wales, and you gave a response that was quite defensive, if I may say so. You said that you had provided £2.7 million to try and resolve these waiting times and that you are going to introduce another 1,700 assessments. Even with those additional assessments, the waiting lists will still be 12 years long. But in response to a freedom of information request that a constituent received over the summer, the health board said, of the funding for reducing waiting lists:
'We are still awaiting a ministerial decision on priorities and a delivery plan.'
'Rydym ni'n dal i aros am benderfyniad gweinidogol ar flaenoriaethau a chynllun cyflawni.'
Dyna oedd ateb y bwrdd iechyd. Allwch chi gadarnhau bod y penderfyniad yna wedi cael ei wneud, bod y blaenoriaethau wedi cael eu gosod, bod delivery plan yn mynd i gael ei gyflwyno, a'u bod nhw'n gwybod beth i'w wneud efo'r arian yna?
That was the health board's response. Can you confirm that that decision has been made, that the priorities have been set, that a delivery plan will be introduced, and that they’ll know what to do with that funding?
Thanks. I understand that the delivery plan has been signed off, and the Minister suggests that she's happy to share that. My understanding is that all four-year waits in Betsi have been cleared. So, we are absolutely heading in the right direction when it comes to assessments.
Diolch. Rwy'n deall bod y cynllun cyflawni wedi cael ei gadarnhau, ac mae'r Gweinidog yn awgrymu ei bod yn hapus i rannu hynny. Fy nealltwriaeth i yw bod yr holl arosiadau pedair blynedd yn Betsi wedi cael eu clirio. Felly, rydym ni'n sicr yn symud i'r cyfeiriad cywir o ran asesiadau.
6. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn monitro'r modd y mae datblygiadau o arwyddocâd cenedlaethol yn cyflawni gwelliannau cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol? OQ63293
6. How does the Welsh Government monitor how developments of national significance deliver social, environmental and cultural improvements? OQ63293
Mae 'Cymru'r Dyfodol', ein cynllun cenedlaethol, yn glir iawn: mae'n rhaid i ddatblygiadau mawr ddod â manteision i bobl a'r blaned, nid elw yn unig. Rŷn ni wedi adeiladu fframwaith monitro cryf fel ein bod yn gallu tracio yn union sut mae prosiectau'n perfformio, o arbedion carbon i swyddi lleol. Bydd y data hwn yn bwydo'n uniongyrchol i'n hadolygiad o'r cynllun y flwyddyn nesaf.
Rŷn ni hefyd yn gwthio datblygwyr i fynd ymhellach, i wneud perchnogaeth gymunedol, cronfeydd budd lleol a phartneriaethau go iawn gyda'r cymunedau sy'n gartref i'r cynlluniau. Mae egni adnewyddadwy yn mynd i fod o fudd i Gymru, ond mae'n bwysig ein bod ni ddim jest yn eu gweld nhw'n cael eu hadeiladu yma, ond ein bod ni'n elwa ohonyn nhw yma yng Nghymru.
'Future Wales', our national plan, is crystal clear: major developments must deliver benefits for people and the planet, not just profit. We've built in a strong monitoring framework so that we can track exactly how projects perform, from carbon savings to local jobs. That data will feed directly into our review of the plan next year.
We're also pushing developers to go further, to implement community ownership, local benefit funds and genuine partnerships with host communities. Renewable energy is going to be of benefit to Wales, but it's important that we don't just see them being built here, but that we benefit from them here in Wales.
Diolch am yr ymateb hwnnw. Dwi'n meddwl y pwynt roeddwn i'n ei ofyn oedd ynglŷn â'r hyn dŷch chi'n ei ddweud ynglŷn â gwthio'n bellach, oherwydd mae gwthio yn un peth, ond dŷn ni'n gweld yn barod, hyd yn oed yn fy rhanbarth i, fod yna gannoedd o filoedd o bunnau a fyddai yn bosib ddim yn cael eu rhoi yn ôl i'r gymuned ar y funud. Ac o ran perchnogaeth leol, dŷn ni ddim yn gweld bod y cwmnïau yma yn mynd rhagddo efo hynny.
Felly, yn benodol o ran y gwelliannau cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol, ydych chi'n credu bod yn rhaid inni ddechrau bod yn fwy penodol o ran beth yn union dŷn ni'n ei olygu ac yn disgwyl o ran hynny, a bod y monitro yn benodol, fel ein bod ni'n cael yr holl fuddion i'r cymunedau lleol yma, oherwydd dydy hynny ddim yn digwydd wrth fod yn gwthio pobl? Oes angen gweithredu mwy pendant gan y Llywodraeth?
Thank you for that response. I think the point that I was referring to was what you said about pushing further, because pushing is one thing, but we're already seeing, even in my region, that there are hundreds of thousands of pounds that are possibly not being ploughed back into the community at the moment. And in terms of local ownership, we don't see that these companies are proceeding with that.
So, specifically in terms of the social, environmental and cultural benefits, do you think that we need to be more specific in terms of exactly what we mean and expect in terms of that, and that that monitoring is specific, so that we get all those benefits for these local communities, because that's not happening by pushing people? Do we need more definitive action from the Government?
Diolch yn fawr. Dwi'n meddwl bod yna ddisgwyliad, ac mae'n ddiddorol i weld y ffordd mae ffermydd gwynt yn ymateb yn wahanol. Dwi'n meddwl bod angen mwy o gysondeb pan mae'n dod i beth yw'r buddiannau sy'n dod i'r cymunedau hynny. Ac felly dwi'n meddwl bod hwn yn rhan o'r trafodaethau mae'n rhaid inni eu cael gyda'r cwmnïau yma.
Ond beth dwi eisiau dweud yw: dwi'n meddwl ei fod e'n bwysig iawn ein bod ni'n gweld datblygiadau egni adnewyddadwy, yn arbennig pan ŷn ni'n sôn am wynt, ac mae'n bwysig ein bod ni'n elwa o'r swyddi sydd yn mynd i ddod fel canlyniad i hyn, a dyna pam, ar ddydd Sul, roedd yna gyhoeddiad y bydd gwaith tuag at ynni glân yn creu 15,000 o swyddi newydd yma yng Nghymru erbyn 2030. Mae hynny yn ddiolch i'r cynllun cenedlaethol cyntaf erioed i recriwtio gweithwyr ar gyfer y genhedlaeth hon ac ar gyfer egni adnewyddadwy.
Thank you very much. I think there is an expectation, and it's interesting to see how windfarms respond differently. I do think we need greater consistency when it comes to community benefits. And so I do think that this is part of the discussion that we must have with these companies.
But what I would want to say is: I do think it's important that we do see renewable energy developments, particularly when we're looking at wind energy, and it's important that we do benefit from the jobs that will be created as a result of that, and that's why, on Sunday, there was an announcement that work on clean energy would create 15,000 new jobs here in Wales by 2030. That is thanks to the first national plan to recruit workers for this generation and for renewable energy.
7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i greu economi gylchol? OQ63316
7. What action is the Welsh Government taking to create a circular economy? OQ63316
Wales is already world class when it comes to recycling—second best on the planet—and that's down to the people of Wales and the councils who are doing the hard graft day in, day out. But we're going further. We've rolled out workplace recycling, banned single-use plastics and vapes, and we're investing millions in new reuse and repair hubs across Wales. The circular economy isn't just good for the environment, it's creating good, green jobs too. From Shotton Mill in Deeside to Jayplas in Swansea, businesses are choosing Wales because we've got the skills, the vision and the track record to make waste work for Wales.
Mae Cymru eisoes ymhlith y goreuon yn y byd o ran ailgylchu—yn ail safle'r blaned gyfan—ac mae hynny oherwydd pobl Cymru a'r cynghorau yn gwneud y gwaith caled o ddydd i ddydd. Ond rydym ni am fynd ymhellach. Rydym ni wedi cyflwyno ailgylchu yn y gweithle, wedi gwahardd plastigau a fêps untro, ac rydym ni'n buddsoddi miliynau mewn canolfannau ailddefnyddio ac atgyweirio newydd ledled Cymru. Mae'r economi gylchol nid yn unig yn llesol i'r amgylchedd ond mae hi'n creu swyddi da, gwyrdd hefyd. O Shotton Mill yng Nglannau Dyfrdwy i Jayplas yn Abertawe, mae busnesau yn dewis dod i Gymru am fod sgiliau, y weledigaeth a'r hanes gennym ni o wneud i wastraff weithio er mwyn Cymru.
Diolch, Prif Weinidog. We should rightly be proud of our record and ambition as a global leader here in Wales. I recently met with the brilliant Ysgol Bryn Coch eco-council: Finley, Thomas, Esme, Jack and Harry. This came on the back of them writing to me asking why we're not able to recycle soft plastics at the kerbside at home, like we can do with so many other things. They were really pleased to get a response from the Deputy First Minister confirming that Welsh Government is planning to introduce this in early 2027, and also about two pilot projects currently taking place in Swansea and the Vale of Glamorgan.
So, First Minister, will you join with me in recognising the wonderful work of the eco-council and the important role councils like them play in reducing waste and achieving a truly circular economy? Do you think it would be possible to link up Ysgol Bryn Coch with a school in one of the pilot areas, so that they can learn from each other and share ideas? After all, we're only going to reach our ambitions of a truly circular economy if they are central to it. Diolch.
Diolch, Prif Weinidog. Fe ddylem ni fod yn falch o'n henw da a'n huchelgais i arwain yn fyd-eang yma yng Nghymru, a hynny'n haeddiannol. Yn ddiweddar, fe wnes i gyfarfod â chyngor eco gwych Ysgol Bryn Coch: Finley, Thomas, Esme, Jack a Harry. Fe ddigwyddodd hynny ar ôl iddyn nhw ysgrifennu ataf i'n gofyn pam nad ydym ni'n cael ailgylchu plastigau meddal ar fin y palmant wrth y tŷ, fel rydym ni'n ei wneud gyda chymaint o bethau eraill. Roedden nhw'n falch iawn o gael ymateb oddi wrth y Dirprwy Brif Weinidog i gadarnhau bod Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyflwyno hyn yn gynnar yn 2027, ac yn sôn hefyd am ddau brosiect treialu sy'n cael eu cynnal ar hyn o bryd yn Abertawe ac ym Mro Morgannwg.
Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i gydnabod gwaith gwych y cyngor eco a'r swyddogaeth bwysig sydd gan gynghorau fel hwn o ran lleihau gwastraff a chyflawni economi wirioneddol gylchol? A ydych chi'n credu y byddai hi'n bosibl cysylltu Ysgol Bryn Coch ag ysgol yn un o'r ardaloedd yn y cynllun treialu, er mwyn iddyn nhw ddysgu oddi wrth ei gilydd a rhannu syniadau? Wedi'r cyfan, ni fyddwn yn cyflawni ein huchelgeisiau o economi wirioneddol gylchol heb iddyn nhw fod yn ganolog i hynny. Diolch.
Diolch yn fawr. Can I thank the Member for that question and the incredible enthusiasm of the pupils at Ysgol Bryn Coch, in particular those members on the eco-council? I think they're a real credit to their community and to their school.
I think our success in becoming the second-best recycler in the world is down to the enthusiasm of the public. They have responded—we've set them a target and they have responded enthusiastically. And the only way this is going to work is if we get that. So, to hear that the next generation is also up for, 'Come on, let's go further. What more can we do in this space?' is exactly where we should be. So, I'm really pleased that that soft plastic recycling strategy is being worked towards by 2027. I'll be more than happy to link Ysgol Bryn Coch with one of the pilot schools in the Vale of Glamorgan and Swansea. I've seen first-hand through the Climate Challenge Cymru schools projects that I ran for a few years in my own region, how children are really taken by this issue, how enthusiastic they are and how they're the people who drive their parents to behave differently within their homes. This is something we should be really proud of, and it's that leadership we see from those children that we need to see across the whole of our communities.
Diolch yn fawr. A gaf ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn yna a brwdfrydedd anhygoel disgyblion Ysgol Bryn Coch, yn enwedig yr aelodau hynny sydd ar y cyngor eco? Rwy'n credu eu bod nhw'n glod gwirioneddol i'w cymuned a'u hysgol.
Rwy'n credu bod ein llwyddiant ni wrth ddod yn ail yn y byd am ailgylchu yn deillio o frwdfrydedd y cyhoedd. Maen nhw wedi ymateb—fe wnaethom ni bennu nod iddyn nhw ac maen nhw wedi ymateb yn frwdfrydig. A'r unig ffordd y bydd hyn yn gweithio yw os cawn ni hynny. Felly, mae clywed bod y genhedlaeth nesaf yn barod i ddweud, 'Dewch ymlaen, gadewch i ni fynd ymhellach. Beth yn fwy y gallwn ni ei wneud yn hyn o beth?' yn golygu ein bod ni'n hollol yn y sefyllfa y dylem ni fod ynddi hi. Felly, rwy'n falch iawn ein bod yn gweithio tuag at y strategaeth ailgylchu honno ynglŷn â phlastigau erbyn 2027. Rwy'n fwy na pharod i gysylltu Ysgol Bryn Coch ag un o'r ysgolion yn ardaloedd y cynllun treialu ym Mro Morgannwg ac Abertawe. Fe welais i brosiectau ysgolion Her Hinsawdd Cymru drosof fy hunan pan oeddwn i'n rhedeg honno rai blynyddoedd yn ôl yn fy rhanbarth fy hun, sut mae plant yn ymgymryd â'r mater hwn, pa mor frwdfrydig ydyn nhw a sut maen nhw'n ysgogi eu rhieni i ymddwyn yn wahanol yn eu cartrefi. Mae hyn yn rhywbeth y dylem ni fod yn falch iawn ohono, ac mae'r arweinyddiaeth a welwn ni gan y plant hynny'n rhywbeth y mae angen i ni ei weld ar draws ein cymunedau i gyd.
Yn olaf, cwestiwn 8, James Evans.
Finally, question 8, James Evans.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar bolisi ynni adnewyddadwy Llywodraeth Cymru? OQ63275
8. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government’s renewable energy policy? OQ63275
The war in Ukraine made our energy prices shoot up and they're still incredibly high, causing a huge amount of suffering across Wales. To avoid this from being our fate in future, it's essential for us to improve our energy security and reduce our dependence on imported energy.
Now, with our abundance of natural resources, we're in an ideal position in Wales to ramp up our renewable energy contribution and at the same time address the climate change challenges. So, our policy is to scale up renewable energy projects in Wales, including both offshore and onshore, creating valuable jobs and bringing investment to our communities.
Fe achosodd y rhyfel yn Wcráin i'n prisiau ynni ni neidio i fyny ac maen nhw'n dal i fod yn anhygoel o uchel, gan achosi llawer iawn o ddioddef ledled Cymru. Er mwyn osgoi tynged fel hon i ni yn y dyfodol, mae hi'n hanfodol ein bod ni'n grymuso ein diogeledd ynni ac yn lleihau ein dibyniaeth ni ar ynni sy'n cael ei fewnforio.
Nawr, gyda digonedd o adnoddau naturiol, rydym ni mewn sefyllfa ddelfrydol yng Nghymru i gynyddu ein cyfraniad o ynni adnewyddadwy a mynd i'r afael â'r heriau newid hinsawdd ar yr un pryd. Felly, ein polisi ni yw ehangu prosiectau ynni adnewyddadwy yng Nghymru, gan gynnwys ar fôr ac ar dir, gan greu swyddi gwerthfawr a denu buddsoddiad i'n cymunedau ni.
First Minister, you mentioned there about onshore wind developments, and communities across mid Wales feel utterly ignored as our beautiful countryside is being targeted by speculative and often opaque windfarm developers, many of them driven by profit and not any genuine commitment to sustainability or community development. These massive projects threaten jobs, tourism and the very character of the landscape across mid Wales. They do not support environmental benefits or sustainability, because if you actually take into consideration the transport cost, the impact of construction and the wider grid infrastructure connections, they're not as environmentally friendly as windfarms let on that they are.
So, it's clear, isn't it, First Minister, that these onshore developments are going to damage rural Wales, so isn't it right now that the Welsh Government puts a line under this and bans onshore wind development across Wales in the interests of all those communities who are going to be affected by these proposals?
Prif Weinidog, fe wnaethoch chi sôn nawr am ddatblygiadau gwynt ar y tir, ac mae cymunedau ledled y canolbarth yn teimlo eu bod nhw'n cael eu hanwybyddu yn llwyr wrth i ddatblygwyr ffermydd gwynt, hapfasnachol ac anhryloyw yn aml, anelu at gefn gwlad gogoneddus Cymru ac mae llawer ohonyn nhw'n cael eu hysgogi gan elw ac nid gan unrhyw ymrwymiad gwirioneddol i gynaliadwyedd neu ddatblygiad cymunedau. Mae'r prosiectau enfawr hyn yn bygwth swyddi, twristiaeth a chymeriad y dirwedd ar draws y canolbarth. Nid ydyn nhw'n cefnogi manteision amgylcheddol na chynaliadwyedd, oherwydd os ydych chi'n ystyried cost trafnidiaeth, effaith adeiladu a'r cysylltiadau seilwaith grid ehangach, nid ydyn nhw mor gyfeillgar i'r amgylchedd ag y mae'r ffermydd gwynt yn honni eu bod nhw.
Felly, mae hi'n amlwg, onid yw hi, Prif Weinidog, y bydd y datblygiadau hyn ar y tir yn hagru cefn gwlad Cymru, felly oni fyddai hi'n iawn nawr i Lywodraeth Cymru dynnu llinell o dan hyn i gyd a gwahardd datblygiadau gwynt ar y tir ledled Cymru er mwyn yr holl gymunedau hynny yr effeithir arnynt gan y cynigion hyn?
Thanks very much. Let me just make it clear that our Labour Government thinks that climate change is real, and it's a serious issue that needs to be addressed. What we need to do is to make sure that we play our part in addressing that climate issue. Now, what we also know is that by 2050, we expect to see a three-fold increase in the amount of electricity used in Wales. How do you propose that we can fix that unless we have continued dependence on people from other countries? You've seen the prices that people are paying today in Wales as a result of our overdependence on imported energy. [Interruption.] Can I just finish? Job creation is key in this sector, and the weekend we heard that 15,000 jobs are going to be created as a result of renewable energy. That is not something I'm going to apologise for. It is something I'm going to triumph, it is something that I'm going to be proud of, and I'm going to make sure that the people in Powys have the opportunities to get involved in developing those windfarms, in making sure they have the green skills available to them and to make sure that we deliver for the people of Wales, because in future the people of Powys will also need to make a contribution, as the people of the Valleys have done for over a century, when the coal was there.
Diolch yn fawr. Gadewch i mi ei gwneud hi'n glir fod ein Llywodraeth Lafur ni o'r farn fod newid hinsawdd yn real, ac mae'n fater difrifol y mae angen mynd i'r afael ag ef. Yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw sicrhau ein bod ni'n gwneud ein rhan wrth ymdrin â'r mater hinsawdd hwnnw. Nawr, yr hyn a wyddom ni hefyd yw ein bod yn disgwyl gweld cynnydd triphlyg yn y swm o drydan a ddefnyddir yng Nghymru erbyn 2050. Sut ydych chi'n cynnig y gallwn ni gyweirio hynny heb fod â dibyniaeth barhaus ar bobl o wledydd eraill? Rydych chi wedi gweld y prisiau y mae pobl yn eu talu heddiw yng Nghymru o ganlyniad i'n gorddibyniaeth ar ynni a gafodd ei fewnforio. [Torri ar draws.] A gaf i orffen? Mae creu swyddi yn allweddol yn y sector hwn, a thros y penwythnos fe glywsom ni y bydd 15,000 o swyddi yn cael eu creu o ganlyniad i ynni adnewyddadwy. Nid yw hynny'n rhywbeth yr wyf i am ymddiheuro amdano. Rwyf i am ganu clodydd hyn, mae'n rhywbeth y byddaf i'n falch ohono, ac fe fyddaf i'n sicrhau y bydd pobl Powys yn cael cyfleoedd i gyfranogi yn y gwaith o ddatblygu'r ffermydd gwynt hynny, i sicrhau bod sgiliau gwyrdd ar gael iddyn nhw a sicrhau ein bod ni'n cyflawni er mwyn pobl Cymru, oherwydd yn y dyfodol fe fydd angen i bobl Powys wneud cyfraniad hefyd, fel gwnaeth pobl y Cymoedd ers dros ganrif, pan oedd y glo yno.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a'r Trefnydd sy'n gwneud y datganiad hynny. Y Trefnydd, felly, i wneud y datganiad busnes—Jane Hutt.
The next item will be the business statement and announcement, and the Trefnydd is to make that statement. The Trefnydd, therefore, to make the business statemen—Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae sawl newid i fusnes y Cyfarfod Llawn yr wythnos hon. Mae'r rhain i'w gweld yn yr agenda sydd wedi ei chyhoeddi. Mae busnes y tair wythnos nesaf wedi ei nodi yn y datganiad busnes sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There are several changes to this week's Plenary business, as set out in the published agenda. Business for the next three weeks is shown on the business statement, which is available to Members electronically.
Trefnydd, I'd be grateful if we could have a statement from the Welsh Government regarding the delivery of community-based mental health services in Wales. I've been working with Megan's Starr Foundation, a local youth-led charity that delivers support and therapies in Milford Haven. They are helping young people via counselling sessions and workshops. They've set up the Megan's Starr community coffee house, where young individuals can connect, share their stories and find a supportive community. They even have a speakeasy coffee van, which allows them to take their support services on the road, reaching rural areas where young people might not otherwise be able to access help and support.
Trefnydd, the work that the foundation does is remarkable, and I was extremely proud to welcome them to the Senedd today, and I hope that Members visited their stand in Y Farchnad to learn more about their life-saving work. Now, I believe that this sort of good practice should be rolled out more widely, so I'd be grateful if we could have a statement from the Welsh Government on how it's supporting innovative charities like Megan's Starr Foundation, given the important work they do to support young people who have often been overlooked by mainstream services.
Trefnydd, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe caem ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â darparu gwasanaethau iechyd meddwl cymunedol yng Nghymru. Rwyf i wedi bod yn gweithio gyda Sefydliad Megan's Starr, sef elusen leol dan arweiniad ieuenctid sy'n darparu cymorth a therapïau yn Aberdaugleddau. Maen nhw'n helpu pobl ifanc trwy gynnal sesiynau cwnsela a gweithdai. Maen nhw wedi sefydlu tŷ coffi cymunedol Megan's Starr, lle gall unigolion ifanc gysylltu â'i gilydd, rhannu eu straeon a dod o hyd i gymuned sy'n eu cefnogi nhw. Mae ganddyn nhw speakeasy mewn fan goffi hyd yn oed, sy'n caniatáu iddyn nhw fynd â'u gwasanaethau cymorth ar y ffordd, gan fynd i ardaloedd gwledig lle efallai na fyddai pobl ifanc yn gallu cael gafael ar gymorth na chefnogaeth fel arall.
Trefnydd, mae'r gwaith y mae'r sefydliad yn ei wneud yn rhyfeddol, ac roeddwn i'n hynod falch o'u croesawu nhw i'r Senedd heddiw, ac rwy'n gobeithio bod yr Aelodau wedi ymweld â'u stondin nhw yn Y Farchnad i ddysgu mwy am eu gwaith sy'n achub bywydau. Nawr, rwy'n credu y dylid cyflwyno'r math hwn o arfer da yn fwy eang, ac felly fe fyddwn i'n ddiolchgar pe caem ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ei dull o gefnogi elusennau arloesol fel Sefydliad Megan's Starr, o ystyried y gwaith pwysig y maen nhw'n ei wneud i gefnogi pobl ifanc sydd wedi cael eu hanwybyddu yn aml gan y gwasanaethau prif ffrwd.
Thank you very much indeed for that very important question. I'm sure that we all want to praise, as well as welcome, the Megan's Starr Foundation, and being able to share their great work, and also because this is about community-based mental health services, which, obviously, are meeting the needs particularly of young people in your constituency and are a showcase for Wales. So, this is something I know the Minister for Mental Health and Well-being would be very interested in and I'm sure will be following up on this good practice. I would also like to say that it's from a third sector perspective, I know, because many of these organisations are volunteer-led and supported, but also have to be supported by their health boards and local authorities in order for them to continue their great work.
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn pwysig iawn yna. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn awyddus i roi canmoliaeth, yn ogystal â chroesawu Sefydliad Megan's Starr, a gallu rhannu yn eu gwaith rhagorol, a hefyd am fod hyn yn ymwneud â gwasanaethau iechyd meddwl cymunedol, sydd, yn amlwg, yn diwallu anghenion pobl ifanc yn eich etholaeth chi ac yn esiampl i Gymru. Felly, mae hwn yn rhywbeth y gwn i y byddai gan y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant ddiddordeb mawr ynddo ac rwy'n siŵr y bydd yn mynd ar drywydd yr arfer da hwn. Fe hoffwn i ddweud hefyd fod hyn o bersbectif y trydydd sector, fe wn i, oherwydd mae llawer o'r sefydliadau hyn yn cael eu harwain a'u cefnogi gan wirfoddolwyr, ond mae'n rhaid iddyn nhw gael eu cefnogi gan eu byrddau iechyd a'u hawdurdodau lleol hefyd er mwyn iddyn nhw allu parhau â'u gwaith rhagorol.
Trefnydd, mi hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Prif Weinidog. Mi welsom ni ddatganiad yr wythnos diwethaf yn sôn ynglŷn â'r £1 miliwn fydd ar gael i ddathlu Dydd Gŵyl Dewi—yn amlwg, fel Senedd, dŷn ni'n gytûn y dylai fod yna ŵyl banc ar gyfer Dydd Gŵyl Dewi. Byddwn i'n hoffi gwybod a oes yna unrhyw ddiweddariadau wedi bod o ran hynny efo Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Ond yr hyn yr oeddwn i eisiau gofyn oedd ynglŷn â'r gronfa yma: pa fesurau sydd yn eu lle o ran beth fydd llwyddiant yn edrych fel, oherwydd mae hwn yn fuddsoddiad sylweddol? Mis sydd gan bobl i fod yn ymgeisio a byddwn i'n hoffi gweld bod yna strategaeth er mwyn sicrhau bod yna fudd economaidd yn deillio o hyn hefyd. Felly, dwi'n credu, petawn ni'n cael datganiad, bydd yna gyfle inni ddeall yn well beth mae'r Llywodraeth yn gobeithio ei gyflawni efo buddsoddiad o'r fath, a sut dŷn ni'n gobeithio gallu gweld Dydd Gŵyl Dewi yn dod yn ddathliad blynyddol wedi'i gyllido yn sylweddol, fel y mae o rŵan, ond hefyd efo'r budd economaidd hwnnw i Gymru.
Trefnydd, I would like to ask for a statement from the First Minister. We saw a statement last week about the £1 million that will be available to celebrate St David's Day. As a Senedd, of course, we are agreed that there should be a bank holiday on St David's Day. I would like to know whether there have been any updates in regard to that with the UK Government. But what I wanted to ask was on this fund: what measures are in place in terms of what success will look like, because this is a significant investment? People have a month to apply and I would like to see that there's a strategy in place to ensure that there's an economic benefit from this too. So, I think if we were to have a statement, we'd have an opportunity to better understand what the Welsh Government hopes to achieve through such an investment, and how we hope to see St David's Day becoming an annual celebration, funded significantly, as it is now, but also bringing those economic benefits to Wales.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, am eich cwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much, Heledd Fychan, for your very important question.
This is a real opportunity, isn't it? I'm glad you've drawn attention to it again this afternoon in terms of this annual celebration, which, yes, across this Chamber, we have wished to be a public holiday. We know how important it is in our school calendars and in our communities just in terms of celebration. So, I will ask the First Minister again to give as much information to all the Senedd in order to make sure that people and communities can apply for that funding. I think it will be a real point of celebration where we can have these communities—. For me, it's very much about community cohesion as well, because I think it can—. I'd like to get the message over that this is an opportunity for all our diverse communities in Wales to really celebrate and take advantage of this new opportunity. Diolch yn fawr.
Mae hwn yn gyfle gwirioneddol, onid yw e? Rwy'n falch eich bod chi wedi tynnu sylw at hyn unwaith eto'r prynhawn yma o ran y dathliad blynyddol hwn, ydym, ar draws y Siambr hon, rydym ni wedi dymuno iddo fod yn wyliau cyhoeddus. Fe wyddom ni pa mor bwysig yw'r dathliad hwn ar galendrau ein hysgolion ac yn ein cymunedau o ran ei ddathlu yn unig. Felly, fe ofynnaf i unwaith eto i'r Prif Weinidog iddi roi cymaint o wybodaeth i'r Senedd gyfan i sicrhau bod pobl a chymunedau yn gallu gwneud cais am y cyllid hwnnw. Rwy'n credu y bydd yn achos dathlu gwirioneddol o gael gweld y cymunedau hyn—. I mi, ei ystyr yw cydlyniad cymunedol hefyd, oherwydd rwy'n credu y gall—. Fe hoffwn i gyfleu'r neges fod hwn yn gyfle i'n holl gymunedau amrywiol ni yng Nghymru ddathlu a manteisio yn wirioneddol ar y cyfle newydd hwn. Diolch yn fawr.
I'd like to ask for two statements, one from the Cabinet Secretary for Education about how Welsh Government is supporting schools in Wales with funding for new buildings and facilities. Yesterday I went to the official opening of Dosbarth Enfys, the new special resource base at Llanishen Fach Primary School in my constituency of Cardiff North. This absolutely wonderful new facility at the school means that 40 children with additional learning needs will have access to first-class specialist education, championed by the head of Llanishen Fach primary, Mrs Sarah Coombes. And this building has been jointly funded by Cardiff Council and the Welsh Government, with £4.4 million of investment—a perfect example of what the Welsh Government is doing to work for children with additional learning needs.
Could I also ask for a statement from the Government about Wales’s breastfeeding strategy? I’ve been contacted by some of my constituents, expressing concern about what they see as the lack of progress in this field, and a great deal of concern about the take-up of breastfeeding, which is very unequal, and, in more deprived areas, the rate is so much lower than in other areas. So, I think it’s very important that we do put more emphasis now on breastfeeding, and wondered if we could have a statement about the Government’s strategy.
Fe hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad, un gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ynglŷn â sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ysgolion yng Nghymru gyda chyllid ar gyfer adeiladau a chyfleusterau newydd. Fe es i ddoe i agoriad swyddogol Dosbarth Enfys, y ganolfan adnoddau arbennig newydd yn Ysgol Gynradd Llanisien Fach yn fy etholaeth i, sef Gogledd Caerdydd. Mae'r cyfleuster newydd cwbl wych hwn yn yr ysgol yn golygu y bydd 40 o blant ag anghenion dysgu ychwanegol yn cael mynediad at addysg arbenigol o'r radd flaenaf, a hyrwyddir gan bennaeth ysgol gynradd Llanisien Fach, Mrs Sarah Coombes. Ac fe gafodd yr adeilad hwn ei ariannu ar y cyd gan Gyngor Caerdydd a Llywodraeth Cymru, gyda £4.4 miliwn o fuddsoddiad—enghraifft berffaith o'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i weithio er mwyn plant ag anghenion dysgu ychwanegol.
A gaf i ofyn hefyd am ddatganiad gan y Llywodraeth ynglŷn â strategaeth bwydo ar y fron Cymru? Mae rhai o'm hetholwyr wedi cysylltu â mi, yn mynegi pryder am yr hyn maen nhw'n ei ystyried yn ddiffyg cynnydd yn y maes hwn, a llawer o bryder am y defnydd o fwydo ar y fron, sy'n anghyfartal iawn, ac, mewn ardaloedd mwy difreintiedig, mae'r gyfradd gymaint yn is nag mewn ardaloedd eraill. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n rhoi mwy o bwyslais nawr ar fwydo ar y fron, ac yn meddwl tybed a gawn ni ddatganiad am strategaeth y Llywodraeth.
Diolch yn fawr, Julie Morgan, and thank you for highlighting and drawing attention to this wonderful new specialist resource base at Llanishen Fach primary. This is, again, a wonderful example of joint funding between the Welsh Government and the local authority, Cardiff city council. Of course, this comes from the Welsh Government, from our Sustainable Communities for Learning programme, and that’s continuing to invest in ALN provision. It’s actually got a proposed £750 million-worth of projects planned over the next nine years. It’s 75 per cent Welsh Government contribution—normally 65 per cent, but it can go up, as it did, to meet that cost in Llanishen Fach primary. And I think this is also important because this is about meeting the growing demand for specialist provision across Wales to ensure that we have this inclusive environment in our schools. Inclusive environments, of course, are what we’re supporting our schools to deliver.
On your question about our breastfeeding strategy, I think it is very timely that we ask the Cabinet Secretary for Health and Social Care for an update on what are the breastfeeding policies, which indeed have to be very much delivered by our healthcare professionals. But we’ve always had an overarching strategy to deliver on this—it actually does cover, I expect, the portfolios of all our health and social care and well-being team; it’s the Cabinet Secretary, it’s the Minister for Mental Health and Well-being, and the Minister for children—because this is the best start for children in life. And it’s just interesting to recall that, of course, this is such a strong commitment by the World Health Organization and Unicef. World Breastfeeding Week is held annually; it’s about 'Forward Together'. It is about tackling health inequalities, as you’ve mentioned—the low levels in more disadvantaged areas of take-up of breastfeeding. I know this is an issue where Flying Start has played a very key part. But I would also like to thank the midwives and health visitors, who actually do help breastfeeding mothers in those really important days, and, indeed, in preparation for it, which I think some of us can recall ourselves, those very early days and a commitment to breastfeeding. So, I will ask for an update, just to also ensure that all Members in this Senedd can see that this is such a vital part of ensuring, a natural way in which we can ensure, that our children have the best start in life.
Diolch yn fawr, Julie Morgan, a diolch i chi am dynnu sylw at y ganolfan adnoddau arbenigol newydd wych hon yn ysgol gynradd Llanisien Fach. Mae hon, unwaith eto, yn enghraifft ardderchog o gyllid ar y cyd rhwng Llywodraeth Cymru a'r awdurdod lleol, cyngor dinas Caerdydd. Wrth gwrs, oddi wrth Lywodraeth Cymru y daw hynny, o'n rhaglen Cymunedau Cynaliadwy ar gyfer Dysgu, ac mae honno'n dal i fuddsoddi yn y ddarpariaeth o ADY. Mewn gwirionedd ei gwerth arfaethedig yw £750 miliwn mewn prosiectau a gynllunnir dros y naw mlynedd nesaf. 75 y cant o gyfraniad gan Lywodraeth Cymru yw hynny—65 y cant fel arfer, ond fe all godi, fel digwyddodd hynny, i dalu'r gost honno yn ysgol gynradd Llanisien Fach. Ac rwy'n credu bod hyn yn bwysig hefyd oherwydd mae hyn yn ymwneud ag ateb y galw cynyddol am ddarpariaeth arbenigol ledled Cymru i sicrhau bod yr amgylchedd cynhwysol hwn gennym ni yn ein hysgolion. Amgylcheddau cynhwysol, wrth gwrs, yw'r hyn yr ydym ni'n cefnogi ein hysgolion i'w darparu.
O ran eich cwestiwn am ein strategaeth bwydo ar y fron, rwy'n credu ei bod hi'n amserol iawn ein bod ni'n gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol am yr wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â beth yw'r polisïau bwydo ar y fron, y mae'n rhaid iddyn nhw gael eu cyflawni i raddau helaeth iawn gan ein gweithwyr gofal iechyd proffesiynol. Ond rydym ni bob amser wedi bod â strategaeth gyffredinol i gyflawni hyn—mae honno'n cwmpasu, rwy'n disgwyl, portffolios ein tîm iechyd a gofal cymdeithasol a llesiant i gyd; sef yr Ysgrifennydd Cabinet, y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, a'r Gweinidog plant—oherwydd dyna'r dechrau gorau i blant yn eu bywydau. Ac mae hi'n ddiddorol cofio, wrth gwrs, bod hwn yn ymrwymiad mor fawr o ran Sefydliad Iechyd y Byd ac Unicef. Cynhelir Wythnos Bwydo ar y Fron y Byd yn flynyddol; ei hystyr yw 'Ymlaen Gyda'n Gilydd'. Mae'n ymwneud â mynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd, fel gwnaethoch chi sôn—y cyfraddau isel o fwydo ar y fron mewn ardaloedd mwy difreintiedig. Mater yw hwn y gwn i fod Dechrau'n Deg wedi bod â rhan allweddol iawn ynddo. Ond fe hoffwn i ddiolch hefyd i'r bydwragedd a'r ymwelwyr iechyd, sydd mewn gwirionedd yn helpu mamau sy'n bwydo ar y fron yn y dyddiau pwysig iawn hynny, ac, yn wir, wrth baratoi ar gyfer hynny, rwy'n credu y gall rhai ohonom ni gofio ein hunain, y dyddiau cynnar iawn hynny a'r ymrwymiad i fwydo ar y fron. Felly, fe fyddaf i'n gofyn am ddiweddariad, i sicrhau y bydd pob Aelod yn y Senedd hon yn gallu gweld bod hynny'n rhan mor hanfodol o sicrhau, yn ffordd naturiol y gallwn ni sicrhau, bod ein plant ni'n cael y dechrau gorau yn eu bywydau.
Can I call for a statement from the Minister for Health and Social Care in regards to the follow-up appointments backlog across Wales? Just in north Wales alone, the Betsi Cadwaladr University Health Board has said that 170,000 people are on the backlog for their follow-up appointments. Many of those are supposed to be seen in good time, because, of course, there can be people with deteriorating conditions, particularly if they have an eyecare condition. And Diabetes UK, the Royal National Institute of Blind People, and others, have warned that many people are facing irreversible harm to their eyesight as a result of them not getting their follow-up appointments in time. I do think that, while there is clearly a need to focus on those very first appointments, from a follow-up point of view, because we've got very long waiting lists across the board, we also need to be cognisant of the fact that follow-up appointments are equally as important. So, I would like to know what the Welsh Government is doing to address this issue.
A gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gofal Cymdeithasol ynghylch ôl-groniad apwyntiadau dilynol ledled Cymru? Yn y gogledd yn unig, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi dweud bod 170,000 o bobl mewn ôl-groniad ar gyfer apwyntiadau dilynol. Fe ddylai llawer o'r rhain gael eu gweld mewn da bryd, oherwydd, wrth gwrs, fe all fod pobl â chyflyrau sy'n dirywio, yn enwedig os oes cyflwr gofal llygaid ganddyn nhw. Ac mae Diabetes UK, yr RNIB, ac eraill, wedi rhybuddio bod llawer o bobl yn wynebu niwed na ellir ei adfer i'w golwg o ganlyniad iddyn nhw beidio â chael eu hapwyntiadau dilynol mewn pryd. Rwy'n credu, er bod angen canolbwyntio ar yr apwyntiadau cyntaf hynny, o safbwynt dilyniant, oherwydd bod rhestrau aros hir iawn gennym ni drwyddi draw, mae angen i ni fod yn ymwybodol o'r ffaith hefyd fod apwyntiadau dilynol yr un mor bwysig. Felly, fe hoffwn i wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â'r mater hwn.
Thank you very much, Darren Millar, for that question. It is the follow-up that is often so important. Of course, we know as well from the Cabinet Secretary for Health and Social Care that this is something where it is important, and we can give that message, as you have today, that people do respond to their follow-up appointments. So, yes, I'm sure we can give some indication of where that lies in terms of the appointments being made for follow-up, in terms of any backlog, because it is important that that follow-through—. It's the investment in health, isn't it, and in that often specialist healthcare, that is so important.
Diolch yn fawr iawn i chi, Darren Millar, am y cwestiwn yna. Mae'r dilyniant mor bwysig yn aml. Wrth gwrs, fe wyddom ni hefyd oddi wrth Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol fod hwn yn fater pan fo'n bwysig, ac fe allwn ni roi'r neges honno, fel gwnaethoch chi heddiw, fod pobl yn ymateb i'w apwyntiadau dilynol. Felly, gallwn, rwy'n siŵr y gallwn ni roi rhywfaint o syniad o'r sefyllfa o ran yr apwyntiadau sy'n cael eu gwneud ar gyfer dilyniant, o ran unrhyw ôl-groniad, oherwydd mae hi'n bwysig bod y dilyniant hwnnw—. Y buddsoddiad mewn iechyd, onid e', ac yn y gofal iechyd arbenigol hwnnw, mae hynny mor bwysig.
Could I request an oral statement by the Cabinet Secretary for Education on the timing of school inspections around Taith overseas visits? As you are very well aware, Taith funding provides amazing opportunities for our children and young people to travel overseas. I recently visited All Saints voluntary aided primary school in Gresford to hear about a trip that 20 year 5 children had taken to Singapore. The trip was, as you would expect, very successful, but the headteacher was telling me how concerned he was that an inspection could have taken place whilst he was away. If that had been the case, he would have only just been aware of it before they went; as you know, schools receive two weeks' notice ahead of an inspection. So, I think, in order to make the best use of publicly-funded Taith's programme, it seems our schools really should receive some protection—say, for around a month—of such a visit taking place. So, I do call for an oral statement on this issue. Diolch.
A gaf i ofyn am ddatganiad llafar gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar amseriad arolygiadau ysgolion o ran ymweliadau tramor Taith? Fel gwyddoch chi'n iawn, mae cyllid Taith yn darparu cyfleoedd anhygoel i'n plant a'n pobl ifanc ni o ran teithio dramor. Yn ddiweddar, fe ymwelais i ag ysgol gynradd wirfoddol a gynorthwyir yr Holl Saint yng Ngresffordd i glywed am daith yr oedd 20 o blant blwyddyn 5 wedi mynd arni i Singapore. Roedd hi'n daith lwyddiannus iawn, fel y byddech chi'n disgwyl, ond roedd y pennaeth yn dweud wrthyf pa mor bryderus yr oedd ef y gallai arolygiad fod wedi digwydd pan oedd ef i ffwrdd. Pe byddai hynny wedi digwydd, dim ond ychydig cyn iddyn nhw fynd y byddai ef wedi bod yn ymwybodol o hynny; fel gwyddoch chi, mae ysgolion yn cael pythefnos o rybudd cyn arolygiad. Felly, rwy'n credu, er mwyn gwneud y defnydd gorau o raglen Taith sy'n cael ei hariannu yn gyhoeddus, mae hi'n ymddangos y dylai ein hysgolion ni fod â rhywfaint o amddiffyniad—rhyw fis, dyweder—cyn i ymweliad o'r fath ddigwydd. Felly, rwy'n galw am ddatganiad llafar ar y mater hwn. Diolch.
Thank you very much. That is a very specific operational issue that we need to share, clearly, in terms of school inspections and Estyn's responsibility, and, indeed, the planning that a school needs to engage in, for the school to undertake, in what sounds such a fantastic opportunity through Taith—your school in Gresford, All Saints, to go to Singapore.
Can I just take the opportunity, Llywydd, to say that, since its launch in February 2022, Taith has gone from strength to strength, with the goal of taking Wales to the world and bringing the world to Wales? The breadth of organisations that have received funding reflects our emphasis on delivering a programme that benefits all education and youth sectors. It is important that we're extending Taith. Two additional funding rounds will be made available to education organisations across Wales, helping them to achieve their potential. So, it is a major made-in-Wales success, isn't it, Taith? We lost Erasmus, we got Taith moving, and, of course, we are now committed to ensuring that lessons learned and good practice that has been developed by Taith informs discussions on the terms to rejoin Erasmus+. But I think we need to also make sure that it fits in with the school year, the operational issues, particularly, as you raised today, around school inspections.
Diolch yn fawr iawn i chi. Mae hwnnw'n fater gweithredol penodol iawn y mae angen i ni ei rannu, yn bendant, o ran arolygiadau ysgol a chyfrifoldeb Estyn, ac, yn wir, y cynllunio y mae angen i ysgol ymgysylltu ag ef, er mwyn i'r ysgol ymgymryd â chyfle sy'n swnio mor wych drwy gyfrwng Taith—eich ysgol chi yng Ngresffordd, yr Holl Saint, yn cael mynd i Singapore.
A gaf i gymryd y cyfle, Llywydd, i ddweud, ers ei lansio ym mis Chwefror 2022, bod Taith wedi mynd o nerth i nerth, gyda'r nod o fynd â Chymru i'r byd a dod â'r byd i Gymru? Mae ehangder y sefydliadau sydd wedi derbyn cyllid yn adlewyrchu ein pwyslais ar gyflwyno rhaglen a fydd yn fanteisiol i bob sector addysg ac ieuenctid. Mae hi'n bwysig ein bod ni'n ehangu Taith. Fe fydd dwy rownd ariannu ychwanegol ar gael i sefydliadau addysg ledled Cymru, a fydd yn eu helpu nhw i wireddu eu potensial. Felly, mae hwnnw'n llwyddiant mawr yng Nghymru, onid yw e', Taith? Fe wnaethom ni golli Erasmus, fe wnaethon ni ddechrau Taith, ac, wrth gwrs, rydym ni wedi ymrwymo erbyn hyn i sicrhau bod y gwersi a ddysgwyd ac arfer da a ddatblygwyd gan Taith yn llywio trafodaethau ar y telerau i ailymuno ag Erasmus. Ond rwy'n credu bod angen i ni sicrhau hefyd fod hyn yn cydweddu â'r flwyddyn ysgol, y materion gweithredol, yn enwedig, fel codwyd heddiw, ynglŷn ag arolygiadau mewn ysgolion.
I call for two Welsh Government statements—firstly, on access to cystic fibrosis treatments. The recently approved drug, Alyftrek, remains unavailable in Wales, despite being accessible in England since the summer and covered by National Institute for Health and Care Excellence guidance. Although implementation in Wales typically follows within 60 days of NICE approval, this has not occurred with Alyftrek. The Cystic Fibrosis Trust and clinical teams have raised concerns about extended commercial negotiations, and the trust understands that the Welsh Government is seeking a broader agreement to include patients beyond NICE criteria, which is unnecessarily delaying access for those who already meet the guidelines. The chief executive officer of the Cystic Fibrosis Trust has written to the health Secretary here, urging immediate access for eligible patients. We therefore need a statement from the health Secretary confirming when Alyftrek will be routinely available on the NHS in Wales for those who meet NICE criteria, and what steps are being taken to ensure timely access for those most in need.
I call for a second statement, on support for tennis facilities in Wales. This week marks the return of professional tennis to Wales for the first time in 30 years, as the Lexus Wrexham Open begins at Wrexham Tennis Centre, the largest women's tennis event in Great Britain outside of the grass court season. The main draw gets under way today. Although the tournament follows significant major investment in tennis and padel facilities across Wales, only 37 of the 1,100 tennis courts in Wales are covered tennis courts, the lowest percentage in Great Britain, and well below European counterparts, despite demand for indoor tennis in Wales. The Lawn Tennis Association and Tennis Wales are keen to work with Welsh Government to address this gap in facilities, and I call for a statement accordingly.
Rwy'n galw am ddau ddatganiad gan Lywodraeth Cymru—yn gyntaf, ar argaeledd triniaethau ffibrosis systig. Nid yw'r feddyginiaeth a gymeradwywyd yn ddiweddar, Alyftrek, ar gael yng Nghymru o hyd, er ei bod ar gael yn Lloegr ers yr haf ac yn gynwysedig yng nghanllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, NICE. Er bod meddyginiaeth ar gael yng Nghymru fel arfer o fewn 60 diwrnod ar ôl ei chymeradwyo gan NICE, nid yw hynny wedi digwydd gydag Alyftrek. Mae'r Ymddiriedolaeth Ffibrosis Systig a thimau clinigol wedi codi pryderon am drafodaethau masnachol estynedig, ac mae'r ymddiriedolaeth yn deall bod Llywodraeth Cymru yn ceisio cytundeb ehangach i gynnwys cleifion y tu hwnt i feini prawf NICE, sy'n gohirio argaeledd yn ddiangen i'r rhai sy'n bodloni'r canllawiau eisoes. Mae prif swyddog gweithredol yr Ymddiriedolaeth Ffibrosis Systig wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd iechyd yma, yn annog argaeledd ar unwaith i gleifion cymwys. Felly, mae angen datganiad gan yr Ysgrifennydd Iechyd yn cadarnhau pryd y bydd Alyftrek ar gael yn rheolaidd ar y GIG yng Nghymru i'r rhai sy'n bodloni meini prawf NICE, a pha gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau ei bod ar gael mewn da bryd i'r rhai sydd â'r angen mwyaf.
Rwy'n galw am ail ddatganiad, ar gefnogaeth i gyfleusterau tenis yng Nghymru. Mae'r wythnos hon yn nodi dychwelyd tenis proffesiynol i Gymru am y tro cyntaf ers 30 mlynedd, wrth i Dwrnamaint Agored Lexus Wrecsam ddechrau yng Nghanolfan Tenis Wrecsam, y digwyddiad tenis merched mwyaf ym Mhrydain Fawr y tu allan i'r tymor cwrt glaswellt. Mae'r prif atyniad yn dechrau heddiw. Er bod y twrnamaint yn dilyn buddsoddiad sylweddol mewn cyfleusterau tenis a padel ledled Cymru, dim ond 37 o'r 1,100 o gyrtiau tenis Cymru sydd wedi eu gorchuddio, y ganran isaf ym Mhrydain Fawr, ac ymhell oddi tan gymheiriaid yn Ewrop, er gwaethaf y galw am denis dan do yng Nghymru. Mae'r Gymdeithas Tenis Lawnt a Tennis Cymru yn awyddus i weithio gyda Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r bwlch hwn o ran cyfleusterau, ac rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny.
Thank you very much, Mark Isherwood, for those questions. Clearly, you have engaged in terms of the all-important access to that new medication for people with cystic fibrosis. I'm sure you will understand that it is welcome that the Welsh Government is also looking at patients beyond the NICE criteria, but we clearly need to get information back to, particularly, those families and those with cystic fibrosis in terms of the timelines for this. I'll certainly share this and raise this with the Cabinet Secretary for Health and Social Care, and he will get back to you, and indeed share that with the Senedd.
Thank you also for drawing attention to the wonderful game of tennis today, Mark Isherwood, and that event that's taking place in Wrexham. It's important that we do look—. Tennis Wales, I'm sure, will be delighted that you are raising this today, because this is an important sport and part of our Welsh sporting array of opportunities. So, I will also raise this with the Minister for Culture, Skills and Social Partnership.
Diolch yn fawr iawn i chi, Mark Isherwood, am y cwestiynau yna. Yn amlwg, rydych chi wedi ymgysylltu o ran argaeledd hollbwysig y feddyginiaeth newydd honno i bobl â ffibrosis systig. Rwy'n siŵr eich bod chi'n deall mai da o beth yw i Lywodraeth Cymru fod yn edrych hefyd ar gleifion y tu draw i feini prawf NICE, ond mae hi'n amlwg fod angen i ni anfon gwybodaeth yn ôl, yn enwedig felly, i'r teuluoedd hynny a'r rhai sydd â ffibrosis systig o ran yr amserlenni ar gyfer hyn. Yn sicr, fe fyddaf i'n rhannu hyn ac yn codi hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, ac fe fydd ef yn cysylltu â chi, ac yn wir yn rhannu hynny gyda'r Senedd.
Diolch i chi hefyd am dynnu sylw at y gêm fendigedig tenis heddiw, Mark Isherwood, a'r digwyddiad hwnnw yn Wrecsam. Mae hi'n bwysig ein bod ni'n edrych—. Fe fydd Tennis Cymru, rwy'n siŵr, wrth eu boddau oherwydd i chi godi hyn heddiw, oherwydd mae hon yn gamp bwysig ac yn rhan o'n hamrywiaeth o gyfleoedd o ran chwaraeon yng Nghymru. Felly, fe wnaf i godi hyn hefyd gyda'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol.
Trefnydd, I'd like to request a statement from the Government on school readiness and early intervention. There are a number of headmasters and headmistresses now who are increasingly concerned about the number of children starting school unable to speak properly, recognise basic words, or even use the loo. In one local primary school, seven children began reception this term in nappies. This shows that something has gone seriously wrong, and heads across Wales have told me that things since COVID have got worse, not better. It's a genuine concern that I've been approached about. Teachers are losing hours of teaching time per week, and whole classes are missing out on the teaching time that they deserve. We need proper early-years intervention that supports families with this, long before a child reaches the school gate—perhaps a simple national checklist in nursery settings to make sure children are meeting the key milestones in speech, potty training and early learning, and the support to be there in place for those who aren't. Schools cannot and should not be expected to do everything, including changing nappies. A Government statement on how it plans to tackle this, which is something that ASCL, the Association of School and College Leaders, puts as one of their top three priorities, would be both timely and essential. Diolch.
Trefnydd, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar barodrwydd ysgolion ac ymyrraeth gynnar. Mae yna nifer o brifathrawon a phrifathrawesau yn mynd yn gynyddol bryderus ar hyn o bryd ynglŷn â niferoedd y plant sy'n dechrau'r ysgol nad ydyn nhw'n gallu siarad yn iawn, yn adnabod geiriau sylfaenol, neu'n gallu defnyddio'r tŷ bach hyd yn oed. Mewn un ysgol gynradd leol, fe ddechreuodd saith o blant yn y dosbarth derbyn y tymor hwn mewn cewynnau. Mae hyn yn dangos bod rhywbeth difrifol wedi mynd o'i le, ac mae penaethiaid ledled Cymru wedi dweud wrthyf i fod pethau wedi gwaethygu ers COVID, ac nid gwella. Mae hwn yn bryder gwirioneddol y mae pobl wedi cysylltu â mi ynglŷn ag ef. Mae athrawon yn colli oriau o amser addysgu bob wythnos, ac mae dosbarthiadau cyfan ar eu colled o ran amser addysgu y maen nhw'n ei haeddu. Mae angen ymyrraeth briodol i'r blynyddoedd cynnar i gefnogi teuluoedd yn hyn o beth hyn, ymhell cyn i blentyn gyrraedd mynedfa'r ysgol—efallai rhestr wirio genedlaethol syml mewn lleoliadau meithrin i sicrhau bod plant wedi cyrraedd y cerrig milltir allweddol o ran lleferydd, dysgu defnyddio'r tŷ bach ac addysg gynnar, a'r gefnogaeth i ddarparu ar gyfer y rhai nad ydyn nhw'n cyrraedd y cerrig milltir hynny. Ni ellir ac ni ddylid disgwyl i ysgolion wneud popeth, yn cynnwys newid cewynnau. Fe fyddai datganiad y Llywodraeth ar sut mae hi'n bwriadu mynd i'r afael â hyn, sy'n rhywbeth y mae ASCL, Cymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau, yn ei nodi fel un o'u tair prif flaenoriaeth, yn amserol ac yn hanfodol fel ei gilydd. Diolch.
I think one of the great benefits—another; today, we've been looking at lots of great Welsh Government and made-in-Wales initiatives—of course, is Flying Start. The fact is that, for so many children—and we're rolling it out now to all two-year-olds in Wales—Flying Start does actually provide all parents, regardless of their circumstances, and, geographically, covering the whole of Wales, with that all-important support in their early years before they reach school. I do think we should perhaps focus on the benefits of Flying Start more, because what is very clear is that it does give those children and those families parental support as well, which is crucial, but gives those children an opportunity to have pre-school engagement to prepare them for school. If you talk to schools, and I'm sure that you have in your region, you will know that Flying Start has been one of the greatest—. And sustained through all the years of austerity, and you were part of that Conservative group at that time, when we saw funding cut year after year. But, Flying Start, we kept it going in Wales, and we've kept it going to ensure our children have got that wonderful start in life, which will soon, we hope, spread throughout the whole of Wales.
Rwy'n credu mai un o'r manteision mawr—un arall; heddiw, rydym ni wedi rhoi ystyriaeth i lawer o fentrau gwych gan Lywodraeth Cymru a rhai a wneir yng Nghymru—wrth gwrs, yw Dechrau'n Deg. Y gwir amdani yw, i gymaint o blant—ac rydym ni'n cyflwyno hyn nawr i bob plentyn dwy flwydd oed yng Nghymru—mae Dechrau'n Deg mewn gwirionedd yn darparu'r gefnogaeth hollbwysig honno i bob rhiant, heb ystyriaeth i'w hamgylchiadau, ac, yn ddaearyddol, mae'n cwmpasu Cymru gyfan, yn eu blynyddoedd cynnar nhw a chyn iddyn nhw ddechrau'r ysgol. Rwy'n credu y dylem ni fod yn canolbwyntio mwy efallai ar fanteision Dechrau'n Deg, oherwydd yr hyn sy'n eglur iawn yw ei bod yn rhoi cefnogaeth i'r plant hynny a'r teuluoedd hynny hefyd, sy'n hanfodol, ond yn rhoi cyfle i'r plant hynny gael ymgysylltiad cyn mynd i'r ysgol i'w paratoi nhw ar gyfer yr ysgol. Os ydych chi'n siarad â'r ysgolion, ac rwy'n siŵr eich bod chi wedi gwneud hynny yn eich rhanbarth chi, fe ddowch i wybod bod Dechrau'n Deg wedi bod yn un o'r pethau mwyaf—. Ac mae hynny wedi cael ei gynnal trwy gydol y blynyddoedd o gyni, ac roeddech chi'n rhan o'r grŵp Ceidwadol hwnnw ar y pryd, pan welsom ni gyllid yn cael ei dorri flwyddyn ar ôl blwyddyn. Ond, gyda Dechrau'n Deg, fe wnaethon ni gadw hynny i fynd yng Nghymru, ac rydym ni wedi parhau i sicrhau bod ein plant wedi cael y dechrau ardderchog hwnnw mewn bywyd, a fydd yn fuan, rwy'n gobeithio, yn ymestyn ledled Cymru gyfan.
Trefnydd, yesterday, I joined Paul Davies in visiting the Samaritans branch in Haverfordwest and speaking to volunteers. This is the only branch south of Aberystwyth and west of Swansea. What was striking, in talking to them about possible changes to the Samaritans, was one statistic, which was that, in 2024, of the 436 suicides that took place in Wales, 77.2 per cent of those were men. And you spoke last week, Trefnydd, at the Centre for Social Justice event, kindly sponsored by my colleague Sam Rowlands, entitled 'Lost Boys: State of the Nation', and it was a really telling evening that brought forward some of the real challenges facing men, and young men in particular, in Wales at this moment. So, could I please call for a statement on support for men, men's health and men's mental health, please?
Trefnydd, ddoe, fe ymunais i â Paul Davies i ymweld â changen y Samariaid yn Hwlffordd i siarad â'r gwirfoddolwyr yno. Dyma'r unig gangen sydd ganddyn nhw i'r de o Aberystwyth ac i'r gorllewin o Abertawe. Yr hyn a oedd yn drawiadol, wrth siarad â nhw am newidiadau posibl i'r Samariaid, oedd un o'r ystadegau, sef o'r 436 o hunanladdiadau a fu yng Nghymru yn 2024, gwŷr oedd 77.2 y cant ohonyn nhw. Ac fe wnaethoch chi siarad yr wythnos diwethaf, Trefnydd, yn nigwyddiad y Ganolfan Cyfiawnder Cymdeithasol, a noddwyd yn garedig gan fy nghyd-Aelod Sam Rowlands, gyda'r enw 'Bechgyn Coll: Cyflwr y Genedl', ac roedd hi'n noson ddadlennol iawn a amlygodd rhai o'r heriau gwirioneddol sy'n wynebu gwŷr, a gwŷr ifanc yn arbennig felly, yng Nghymru ar hyn o bryd. Felly, a gaf i alw am ddatganiad ar gefnogaeth i wŷr, iechyd gwŷr ac iechyd meddwl gwŷr, os gwelwch chi'n dda?
Thank you very much, Sam Kurtz. And, of course, I was pleased to come and speak at that very important event last week, on the Centre for Social Justice's report on lost boys. The evidence was very important. I was able to say a few words, as the Cabinet Secretary for Social Justice, and it's very much a cross-Government issue as well in terms of young men, particularly in terms of that focus and men's mental health. But you also draw attention in the start of your question about how important Samaritans is, and, of course, this is something where I know that the Minister for Mental Health and Well-being would want to respond to that point. But if you recall, she also, actually, responded to a short debate, a no named day motion debate, on this. I will again draw this to her attention. But I thought there were some very positive features in that report and the discussion panel was very valuable.
Diolch yn fawr iawn i chi, Sam Kurtz. Ac, wrth gwrs, roeddwn i'n falch o ddod i siarad yn y digwyddiad pwysig iawn hwnnw'r wythnos diwethaf, ynglŷn ag adroddiad y Ganolfan Cyfiawnder Cymdeithasol ar fechgyn coll. Roedd y dystiolaeth yn bwysig iawn. Fe ges i ddweud gair bach, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, ac mae hwn yn fater trawslywodraethol hefyd o ran gwŷr ifanc, yn enwedig o ran y canolbwyntio hwnnw ac iechyd meddwl dynion. Ond rydych chi'n tynnu sylw hefyd ar ddechrau eich cwestiwn ynghylch pa mor bwysig yw'r Samariaid, ac, wrth gwrs, mae hwn yn bwynt y gwn i y byddai'r Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant yn awyddus i ymateb iddo. Ond os cofiwch chi, fe ymatebodd hi hefyd, mewn gwirionedd, i ddadl fer ynglŷn â hyn. Fe wnaf i dynnu ei sylw hi at hyn unwaith eto. Ond roeddwn i o'r farn fod rhai nodweddion cadarnhaol iawn yn yr adroddiad hwnnw ac roedd y panel trafod yn werthfawr tu hwnt.
Trefnydd, can I request a statement from the Minister for Children and Social Care on the rising cost of childcare in Wales? We know that the costs of full-time nursery provision for a two-year-old in Wales is some £14,500 a year. Indeed, I have a constituent in the Chepstow area who is currently paying £981.50 per month for three days a week of childcare, whereas their friend, who lives 1 mile over the border in England, pays the equivalent of just £225 for the same amount of care, a £750 difference, which is absolutely terrible and clearly not fair on the parents of Wales. I know, in a previous question, you mentioned Flying Start. We know Flying Start is good where it is available, but it is literally a postcode lottery and there isn't access for many people to access it. So, I feel the system at the moment is leaving parents stuck in limbo, trying to stretch their budgets, unable to fully return to work, and this is no good for them or for our economy. I would, therefore, welcome a statement from the Minister on what plans the Welsh Government have to properly fund childcare to enable parents to return to work, as the current system is prohibitive and holding the economy back.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol am gost gynyddol gofal plant yng Nghymru? Fe wyddom ni mai cost darpariaeth meithrin amser llawn i blentyn dwy flwydd oed yng Nghymru yw tua £14,500 y flwyddyn. Yn wir, mae etholwr gennyf i yn ardal Cas-gwent sy'n talu £981.50 y mis am ofal plant am dri diwrnod yr wythnos, tra bod ei ffrind, sy'n byw 1 filltir dros y ffin yn Lloegr, yn talu'r hyn sy'n cyfateb i ddim ond £225 am yr un math o ofal, sef gwahaniaeth o £750, sy'n gwbl ddychrynllyd ac yn amlwg yn annheg i rieni Cymru. Fe wn i, mewn cwestiwn blaenorol, eich bod chi wedi sôn am Dechrau'n Deg. Fe wyddom ni fod Dechrau'n Deg o fudd lle mae ar gael, ond loteri cod post yw hynny'n gyfan gwbl ac nid oes llawer o bobl sy'n gallu cael gafael arno. Felly, rwy'n teimlo bod y system yn rhoi rhieni yn nhir neb, maen nhw'n ceisio ymestyn eu cyllidebau, yn methu â dychwelyd yn llawn i'w gwaith, ac nid yw hyn yn gwneud unrhyw les iddyn nhw nac i'n heconomi ni. Felly, fe fyddwn i'n croesawu datganiad gan y Gweinidog ar ba gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ariannu gofal plant yn briodol i alluogi rhieni i ddychwelyd i'r gwaith, gan fod y system bresennol yn waharddol ac yn rhwystrol i'r economi.
Thank you Peter Fox for that question. I did mention Flying Start, and I will say again that we are aiming to roll out Flying Start with free childcare across the whole of Wales. In fact, I think some authorities have already achieved that, so there is no postcode lottery. So, Merthyr Tydfil, for example, is an authority where they have now got Flying Start available for every child in that community. And, of course, that does mean free childcare, which is so important, as well as the other elements of Flying Start, which are key, which we discussed earlier on. We do have the most favourable childcare offer in Wales, and I think one of the important features of that is that it also includes holiday care. So often, as I think those of us who are working parents across the whole Chamber know, school holidays are also a great deal of responsibility, and cost and access to school holiday care—. But we are also supporting, through our childcare offer, which is unique to Wales, support for parents in further education and training.
I just wanted to take the opportunity of again praising our school holiday enrichment programme, which has been extended this year. The Cabinet Secretary for Education extended it by £1 million, as a result of a review that Julie Morgan undertook to look at the school holiday enrichment programme, which includes access to food, as well as fun and creative activities. So, we have ways in which we are supporting childcare. But also, don't forget, Peter Fox, I'm sure your constituents welcome the fact that, since 2006, we've had free school breakfasts available for our children. They're only just catching up in England. Those free school breakfasts, I know, and I think we all of us know, do provide a very important free, nutritious breakfast and a free hour or so as well at the start of the school day.
Diolch i Peter Fox am y cwestiwn yna. Fe soniais i am Dechrau'n Deg, ac fe ddywedaf i unwaith eto ein bod ni'n golygu cyflwyno Dechrau'n Deg gyda gofal plant am ddim ledled Cymru gyfan. Mewn gwirionedd, rwy'n credu bod rhai awdurdodau eisoes wedi cyflawni hynny, ac felly nid oes loteri cod post. Felly, mae Merthyr Tudful, er enghraifft, yn awdurdod lle mae Dechrau'n Deg ar gael i bob plentyn yn y gymuned honno. Ac, wrth gwrs, mae hynny'n golygu gofal plant am ddim, sydd mor bwysig, yn ogystal ag elfennau eraill Dechrau'n Deg, sy'n allweddol, ac y gwnaethom eu trafod nhw'n gynharach. Mae'r cynnig gofal plant mwyaf ffafriol gennym ni yng Nghymru, ac rwy'n credu mai un o'r nodweddion pwysig yn hynny o beth yw ei fod yn cynnwys gofal gwyliau hefyd. Mor aml, fel rwy'n credu bod y rhai ohonom ni sy'n rhieni sy'n gweithio ar draws y Siambr i gyd yn gwybod, mae gwyliau'r ysgol hefyd yn golygu llawer iawn o gyfrifoldeb, a chost a mynediad at ofal gwyliau ysgol—. Ond rydym ni'n cefnogi, drwy ein cynnig gofal plant, sy'n unigryw i Gymru, gefnogaeth i rieni mewn addysg a hyfforddiant pellach hefyd.
Roeddwn i'n awyddus i achub ar y cyfle i roi canmoliaeth i'n Rhaglen Gwella Gwyliau'r Haf, a gafodd ei hymestyn eleni. Fe ychwanegodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg £1 miliwn at y rhaglen, o ganlyniad i adolygiad a wnaeth Julie Morgan i ystyried Rhaglen Gwella Gwyliau'r Haf, sy'n cynnwys prydau bwyd, yn ogystal â gweithgareddau hwyliog a chreadigol. Felly, mae gennym ni ffyrdd yr ydym ni'n cefnogi gofal plant ynddyn nhw. Ond hefyd, peidiwch ag anghofio, Peter Fox, rwy'n siŵr fod eich etholwyr yn croesawu'r ffaith ein bod wedi cyflwyno brecwast ysgol i'n plant am ddim ers 2006. Dim ond dechrau dal i fyny y maen nhw yn Lloegr. Mae'r prydau brecwast am ddim hynny mewn ysgolion, fe wn i, ac rwy'n credu y gwyddom ni i gyd, yn cynnig pryd bwyd maethlon pwysig iawn am ddim ac oddeutu awr rydd hefyd ar ddechrau'r diwrnod ysgol.
It was deeply disappointing, the news last week, that the Court of Appeal refused a hearing that sought to challenge the decision to close air ambulance bases in Welshpool and Caernarfon. The Welsh Government has previously said that they can't comment whilst this legal challenge is ongoing. Now that legal process has ended, can I ask the Welsh Government to bring forward a statement to allow Senedd Members to question this awful decision? I want to know if the Welsh Government, who are ultimately responsible for all health services in Wales, find it acceptable that large areas of mid and north Wales will receive a slower emergency response time. And also, as part of the proposed changes, a range of so-called mitigation measures were announced, including the deployment of additional road vehicles for areas of mid and north Wales. Now, I firmly believe that those steps fall well short of what is truly needed to ensure that those that need urgent medical treatment are transferred into emergency care with speed. There was a promise made that no bases would close until these further resources are operational and in place, and we need time to ask questions and scrutinise this decision. Trefnydd, the residents of mid Wales deserve the same standard of care in terms of prompt emergency response as those living in urban parts of Wales, and I hope, Trefnydd, you will agree for Government time to be permitted to allow this to be discussed on the floor of this Senedd.
Roedd hi'n siomedig iawn, yn newyddion yr wythnos diwethaf, fod y Llys Apêl wedi gwrthod gwrandawiad a oedd yn ceisio herio'r penderfyniad i gau canolfannau ambiwlans awyr yn y Trallwng ac yng Nghaernarfon. Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud yn flaenorol na allai wneud sylwadau tra bod yr her gyfreithiol hon yn parhau. Am fod y broses gyfreithiol wedi dod i ben erbyn hyn, a gaf ofyn i Lywodraeth Cymru gyflwyno datganiad i ganiatáu i Aelodau'r Senedd holi ynglŷn â'r penderfyniad ofnadwy hwn? Fe hoffwn i wybod a yw Llywodraeth Cymru, sy'n gyfrifol yn y pen draw am holl wasanaethau iechyd Cymru, yn ei hystyried hi'n dderbyniol y bydd ardaloedd helaeth o'r canolbarth a'r gogledd gydag amseroedd ymateb brys sy'n arafach. A hefyd, yn rhan o'r newidiadau arfaethedig, fe gyhoeddwyd ystod o fesurau lliniaru fel y'u gelwir, sy'n cynnwys defnyddio cerbydau ffyrdd ychwanegol ar gyfer ardaloedd yn y canolbarth a'r gogledd. Nawr, rwy'n credu yn gadarn fod y camau hynny'n annigonol iawn o ran yr hyn y mae gwir angen amdano i sicrhau bod y rhai sydd ag angen am driniaeth feddygol frys yn cael eu trosglwyddo i ofal brys ar gyflymder. Addawyd na fyddai unrhyw ganolfannau yn cau nes bod yr adnoddau pellach hyn yn weithredol ac ar waith, ac mae angen amser arnom ni i ofyn cwestiynau a chraffu ar y penderfyniad hwn. Trefnydd, mae trigolion y canolbarth yn haeddu'r un safon o ofal o ran ymateb brys prydlon â'r rhai sy'n byw mewn rhannau trefol o Gymru, ac rwy'n gobeithio, Trefnydd, y byddwch chi'n cytuno i drafod hyn ar lawr y Senedd hon yn amser y Llywodraeth.
Thank you, Russell George. Well, the benefit of having questions to me, as Trefnydd, is that you were able to raise this today, Russell George, and I think that it was important that you did raise it. Obviously, these issues were all considered—there's no question—by all of the processes that it has gone through, including, finally, the Court of Appeal. But, of course, there will be opportunities to raise this in terms of access to that emergency care, which, of course, is a question for the Cabinet Secretary for Health and Social Care, and you will be able to raise that, of course, on the floor in his questions.
Diolch i chi, Russell George. Wel, y fantais o ofyn cwestiynau i mi, fel y Trefnydd, yw eich bod chi wedi gallu codi hyn heddiw, Russell George, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i chi ei godi. Yn amlwg, fe ystyriwyd y materion hyn i gyd—yn ddiamau—drwy'r holl brosesau a gafwyd, gan gynnwys, yn olaf, drwy'r Llys Apêl. Ond, wrth gwrs, fe fydd cyfleoedd i godi hyn eto o ran argaeledd y gofal brys hwnnw, sydd, wrth gwrs, yn gwestiwn i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, ac fe fyddwch chi'n gallu codi hynny, wrth gwrs, ar y llawr yn ei gwestiynau ef.
I would like to request a statement from the Welsh Government on an issue that has already been raised with the First Minister here today, so it shows that it is pertinent and affecting far too many people, and that is how we’re assessing and supporting children with ADHD and autism, and whether the current system is really working for the families who should be relying on it. Far too often, I hear from parents who are deeply worried about their children, and, far too often, those concerns are met with long waiting times, of up to seven years in north Wales, unclear processes, or children being told to just cope without any proper diagnosis or support in place. Now, we all know that early intervention can make a world of difference not just academically, but for a child's confidence, well-being and future, but we can’t intervene properly if those early assessments are not taking place. In the meantime, pupils are being misunderstood, teachers are under pressure and parents are left feeling helpless. So, I would like to have a Government statement, an update to the Senedd, on what is being done to speed up those assessments, how the ALN system is working in practice for children who haven’t yet had a formal diagnosis, and how we’re making sure that schools have the training and resources they need to support those pupils day-to-day.
Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar fater a godwyd eisoes gyda'r Prif Weinidog yma heddiw, felly mae hynny'n dangos ei fod yn berthnasol ac yn effeithio ar lawer gormod o bobl, a hynny yw sut y byddwn ni'n asesu ac yn cefnogi plant ag ADHD ac awtistiaeth, ac a yw'r system bresennol yn gweithio mewn gwirionedd i'r teuluoedd a ddylai fod yn gallu dibynnu arni. Yn rhy aml, fe glywn ni oddi wrth rieni sy'n bryderus iawn am eu plant ac yn rhy aml mae'r pryderon hynny'n cael eu hwynebu gydag amseroedd aros hir o hyd at saith mlynedd yn y gogledd, prosesau sy'n aneglur, neu fod rhywrai yn dweud wrth blant am ymdopi heb unrhyw ddiagnosis neu gefnogaeth briodol ar waith. Nawr, fe wyddom ni i gyd y gall ymyrraeth gynnar wneud byd o wahaniaeth nid yn unig yn academaidd, ond o ran hyder, lles a dyfodol y plentyn, ond ni allwn ni ymyrryd yn briodol os nad yw'r asesiadau cynnar hynny'n digwydd. Yn y cyfamser, mae disgyblion yn cael eu camddeall, mae athrawon dan bwysau a'r rhieni yn teimlo yn ddigymorth. Felly, fe hoffwn i ddatganiad gan y Llywodraeth, yn ddiweddariad i'r Senedd, ar yr hyn sy'n cael ei wneud i gyflymu'r asesiadau hynny, sut mae'r system ADY yn gweithio yn ymarferol ar gyfer plant nad ydyn nhw wedi cael diagnosis ffurfiol eto, a sut y byddwn ni'n sicrhau bod yr hyfforddiant a'r adnoddau angenrheidiol yn yr ysgolion i gefnogi'r disgyblion hynny o ddydd i ddydd.
Thank you for that question, Sam Rowlands. Clearly, there was quite extensive engagement, in questions and answers, with the First Minister, which was really important, and she was able to respond to some specific issues and needs in terms of learners with ADHD and autism this afternoon in her answers. But this is something we've already touched on today, earlier on this afternoon, just welcoming, as Julie Morgan drew to our attention, the funding that has gone into a specialist resource base in her constituency in Llanishen Fach Primary School, and the commitment that we've made of £20 million of ALN capital funding available in this financial year, because inclusive environments are also really important in terms of school-based support. But, of course, last week, we had a statement by the Cabinet Secretary for Education specifically on ALN provision, and I know that that's being followed up by the Children, Young People and Education Committee.
Diolch i chi am y cwestiwn hwnnw, Sam Rowlands. Yn amlwg, roedd yna ymgysylltiad helaeth iawn, mewn cwestiynau ac atebion, gyda'r Prif Weinidog, a oedd yn wirioneddol bwysig, ac roedd hi'n gallu ymateb i rai materion ac anghenion penodol o ran dysgwyr ag ADHD ac awtistiaeth y prynhawn yma yn ei hatebion hi. Ond mae hyn yn rhywbeth y gwnaethom ni gyffwrdd ag ef eisoes heddiw, yn gynharach y prynhawn yma, gan groesawu, fel tynnodd Julie Morgan ein sylw at hynny, y cyllid a aeth i ganolfan adnoddau arbenigol yn ei hetholaeth hi yn Ysgol Gynradd Llanisien Fach, a'r ymrwymiad a wnaethom o £20 miliwn o gyllid cyfalaf ADY ar gael yn y flwyddyn ariannol hon, oherwydd mae amgylcheddau cynhwysol yn bwysig iawn hefyd o ran cymorth mewn ysgolion. Ond, wrth gwrs, yr wythnos diwethaf, fe gawsom ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn benodol ar ddarpariaeth ADY, ac fe wn i fod y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn gwneud gwaith dilynol ar hwnnw.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
I'd like to request a statement, please, from the Cabinet Secretary for Transport and North Wales on the new T51 TrawsCymru bus service for network north Wales. From late September, the route now operated by Transport for Wales, directly owned by the Welsh Government, has replaced the former 51 and X51 services, now providing an hourly bus service between Ruthin and Wrexham, an upgrade from the current two-hourly service. There's an hourly service between Wrexham and Rhyl on a Sunday, and I absolutely welcome the more frequent service and the new, modern and more comfortable buses. However, I am concerned about the new bus route, which cuts out large parts of St Asaph, redirecting the service through St Asaph business park on the outskirts of the city. This has been spotted by many residents, who are perplexed as to why the route would cut out most of St Asaph, where most of the residents would get on and where most elderly residents would rely on the bus. So, can I have a statement from the Cabinet Secretary on the new TfW bus service and why this decision was made to exclude large parts of St Asaph, to the detriment of my constituents?
Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru ar wasanaeth bws newydd T51 TrawsCymru ar gyfer rhwydwaith gogledd Cymru. O ddiwedd mis Medi, mae'r llwybr sy'n cael ei redeg gan Trafnidiaeth Cymru nawr, sy'n perthyn yn uniongyrchol i Lywodraeth Cymru, wedi disodli gwasanaethau 51 a X51, sy'n darparu gwasanaeth bws bob awr rhwng Rhuthun a Wrecsam erbyn hyn, sef uwchraddiad o'r gwasanaeth cyfredol bob dwy awr. Mae gwasanaeth bob awr rhwng Wrecsam a'r Rhyl ar ddydd Sul, ac rwy'n croesawu'r gwasanaeth mwy cyson a'r bysiau newydd, modern a mwy cyfforddus. Er hynny, rwy'n gofidio am y llwybr bws newydd, sy'n hepgor rhannau helaeth o Lanelwy, gan ailgyfeirio'r gwasanaeth trwy barc busnes Llanelwy ar gyrion y ddinas. Mae llawer o drigolion wedi sylwi ar hyn, sydd mewn penbleth am y byddai'r llwybr yn hepgor y rhan fwyaf o Lanelwy, lle byddai'r rhan fwyaf o'r trigolion yn mynd ar fws a lle byddai'r rhan fwyaf o drigolion oedrannus yn dibynnu ar fws. Felly, a gaf i ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet ar wasanaeth bws newydd Trafnidiaeth Cymru a pham y cafodd y penderfyniad hwn ei wneud i eithrio rhannau helaeth o Lanelwy, er anfantais i'm hetholwyr i?
Thank you for those very detailed points about the provision of bus services in your constituency, which are very important to your constituents—there's no question about that. I can't answer those details, but you've made your point and it's on the record, and, of course, questions to the Cabinet Secretary for Transport and North Wales are going to be held tomorrow.
Diolch i chi am y pwyntiau manwl iawn hynny ynglŷn â'r ddarpariaeth gwasanaethau bysiau yn eich etholaeth chi, sy'n bwysig iawn i'ch etholwyr—nid oes unrhyw amheuaeth am hynny. Ni allaf roi ateb ynglŷn â'r manylion hynny, ond fe wnaethoch chi eich pwynt ac mae hynny ar y cofnod, ac, wrth gwrs, fe gaiff cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru eu cynnal yfory.
Ac yn olaf, Andrew R.T. Davies.
And finally, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Could I seek two statements, please, Trefnydd? For one statement, I would like a statement from the Minister for health in relation to my constituent Claire Wright's predicament. You might have seen the powerful evidence that she gave to the Dispatches programme on 13 October this year, where she highlighted that the tragic death of her son was partly because of the standing down of an ambulance that was called to attend where he’d collapsed. A 45-minute delay was involved in the next ambulance being dispatched, although she only lived a couple of miles from the Heath hospital. This was because of the intelligent routing protocol, which the Welsh ambulance service uses. At the time, one in five calls into their call centre were coming from other parts of the United Kingdom. There’s a real issue over the protocols, about how this system works, and, in particular, how the demand is placed on the call centres to deal with their own calls in their own geographical administrative areas before taking on additional calls in other areas. I would very much like, and my constituent as well would very much like, to have a statement on how the Welsh Government, with the ambulance trust, monitors and makes sure that this protocol is being implemented effectively.
Secondly, I would like a statement from the Minister responsible for fly-tipping here—the local government Minister. We had a very powerful debate a few weeks ago here—a Member-led debate—about fly-tipping. It is a growing phenomenon that is happening in South Wales Central, in particular in the Vale of Glamorgan. But, when you see neighbouring authorities such as Bridgend, which have not prosecuted a single fly-tipping incident for over 10 years, then it really is doing little to deter people from travelling around south Wales and illegally tipping goods in gateways and other beauty spots that, ultimately, are blighting our countryside. So, there is an onus on the Welsh Government to take ownership here and work with their partners in local government to make sure that the tools that are available are being used, rather than, as I said, in the instance of Bridgend local authority, there being not one prosecution for 10 years.
Diolch i chi, Dirprwy Lywydd. A gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, Trefnydd? Am un datganiad, fe hoffwn i ddatganiad gan y Gweinidog iechyd o ran sefyllfa fy etholwr Claire Wright. Efallai eich bod chi wedi gweld y dystiolaeth bwerus a roddodd hi i raglen Dispatches ar 13 Hydref eleni, pryd y tynnodd hi sylw at y ffaith bod marwolaeth drasig ei mab wedi digwydd yn rhannol oherwydd bod yr ambiwlans a alwyd i ddod i'r fan lle'r oedd ef wedi cwympo wedi cael ei dynnu'n ôl. Bu oediad o 45 munud cyn i'r ambiwlans nesaf gael ei anfon, er mai dim ond cwpl o filltiroedd sydd o ysbyty'r Mynydd Bychan i'w chartref hi. Roedd hyn oherwydd y protocol llwybro deallus, y mae gwasanaeth ambiwlans Cymru yn ei ddefnyddio. Ar y pryd, roedd un o bob pump o alwadau i'w canolfan alwadau yn dod o rannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Mae yna broblem wirioneddol o ran y protocolau, ynglŷn â sut mae'r system hon yn gweithio, ac, yn benodol, sut mae'r galw yn cael ei roi ar y canolfannau galwadau i ymdrin â'u galwadau eu hunain yn eu hardaloedd gweinyddol daearyddol eu hunain cyn cymryd galwadau ychwanegol mewn ardaloedd eraill. Fe hoffwn i'n fawr, ac fe hoffai fy etholwr i hefyd, gael datganiad ar sut mae Llywodraeth Cymru, ac ar y cyd â'r Ymddiriedolaeth Gwasanaethau Ambiwlans, yn monitro ac yn sicrhau bod y protocol hwn yn cael ei weithredu mewn modd effeithiol.
Yn ail, fe hoffwn i ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am dipio anghyfreithlon yma—y Gweinidog llywodraeth leol. Fe gawsom ni ddadl rymus iawn ychydig wythnosau yn ôl yma—dadl dan arweiniad Aelod—ynglŷn â thipio anghyfreithlon. Mae honno'n ffenomen sy'n mynd yn fwy cyffredin yng Nghanol De Cymru, yn enwedig ym Mro Morgannwg. Ond, pan welwch chi awdurdodau cyfagos fel Pen-y-bont ar Ogwr, nad ydyn nhw wedi erlyn un digwyddiad tipio anghyfreithlon ers dros 10 mlynedd, nid yw hynny'n gwneud fawr ddim i atal pobl rhag teithio o gwmpas y de gan dipio nwyddau yn anghyfreithlon wrth fynedfeydd a mannau hardd eraill sydd, yn y pen draw, yn hagru cefn gwlad Cymru. Felly, mae cyfrifoldeb ar Lywodraeth Cymru i gymryd perchnogaeth yn hyn o beth a gweithio gyda'u partneriaid mewn llywodraeth leol i sicrhau bod yr arfau sydd ar gael yn cael eu defnyddio, yn hytrach na bod, fel y dywedais i, fel yn achos awdurdod lleol Pen-y-bont ar Ogwr, heb un erlyniad mewn 10 mlynedd.
Thank you very much, Andrew R.T. Davies. You draw attention to the very tragic death of your constituent. Of course, this is something that I know the Welsh Ambulance Services University NHS Trust, as they look at every case—. They have to look in terms of protocol and management of delivery. Please, of course, this is an opportunity for us to give our condolences and sympathies to the family of Claire Wright, and to make sure that the ambulance trust is following this up, and I have no doubt that you have already raised this with them.
On your second point, yes, it’s something—. I think we all supported Mick Antoniw when he brought his legislative proposal in front of the Senedd, looking at how we could work together. And it is a cross-government issue in terms of local government and Welsh Government and the powers that exist to take action against fly-tipping. I think many of us saw that being publicised just this week in terms of the situation in some local authorities. But thank you for drawing attention to this. Of course, this is something that the Cabinet Secretary for local government will be very mindful of.
Diolch yn fawr iawn i chi, Andrew R.T. Davies. Rydych chi'n tynnu sylw at farwolaeth drasig iawn eich etholwr. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth y gwn i Ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Gwasanaethau Ambiwlans Cymru, wrth iddyn nhw ystyried pob achos—. Mae'n rhaid iddyn nhw ystyried o ran y protocol a rheoli cyflawni. Os gwelwch chi'n dda, wrth gwrs, cyfle yw hwn i ni gydymdeimlo ac anfon ein cofion at deulu Claire Wright, a sicrhau bod yr ymddiriedolaeth ambiwlans yn mynd ar drywydd hyn, ac nid oes unrhyw amheuaeth gennyf i eich bod chi wedi codi hyn gyda nhw eisoes.
O ran eich ail bwynt, ie, dyma rywbeth—. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cefnogi Mick Antoniw pan ddaeth â'i gynnig deddfwriaethol ef gerbron y Senedd, i ystyried sut y gallem ni weithio gyda'n gilydd. Ac mae hwn yn fater traws-lywodraethol o ran llywodraeth leol a Llywodraeth Cymru a'r pwerau sy'n bodoli i gymryd camau yn erbyn tipio anghyfreithlon. Rwy'n credu bod llawer ohonom ni wedi gweld hynny'n cael cyhoeddusrwydd yr wythnos hon o ran y sefyllfa mewn rhai awdurdodau lleol. Ond diolch i chi am dynnu sylw at hyn. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol yn ymwybodol iawn ohono.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Eitem 3 yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a’r Gymraeg ar weithredu Deddf y Gymraeg ac Addysg (Cymru) 2025. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Mark Drakeford.
Item 3 is a statement by the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language on the implementation of the Welsh Language and Education (Wales) Act 2025. I call on the Cabinet Secretary, Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Roedd pasio Deddf y Gymraeg ac addysg yn drobwynt hanesyddol. Mae’n gosod ein trefniadau a’n huchelgais yn glir ar gyfer yr iaith. Roedd y bleidlais derfynol ac unfrydol o blaid y Bil yn ddatganiad pwerus gan yr holl bleidiau yn y Senedd. Roedd yn dangos ein dymuniad ar y pryd i sicrhau cyfle teg i bob plentyn yng Nghymru siarad Cymraeg yn hyderus ac yn annibynnol, ac i bawb gael y cyfle i ddysgu, defnyddio a mwynhau’r iaith drwy gydol eu bywydau. Mae'r mwyafrif helaeth o bobl yng Nghymru yn falch o'r Gymraeg ac o’r cynnydd sydd wedi bod dros y degawdau diwethaf i’n plant gael dysgu’r iaith yn yr ysgol. Ac mae cynnal ewyllys da ar draws y Senedd yn bwrpas cyffredin arall.
Heddiw, Dirprwy Lywydd, dwi eisiau cadarnhau'r amserlen ar gyfer gweithredu darpariaethau’r Ddeddf a hefyd drafod y gwaith ymarferol sydd eisoes yn digwydd er mwyn i ni gyrraedd y gwahanol gerrig milltir. Dwi’n gwneud hyn, Dirprwy Lywydd, gan fod y Ddeddf wedi'i chynllunio'n fwriadol i gael ei gweithredu'n raddol. Rhaid cydnabod natur uchelgeisiol y Ddeddf a derbyn, felly, fod angen amser i roi camau ymarferol ar waith iddi lwyddo. Bydd gan bob ysgol a phob cymuned yng Nghymru ffactorau lleol sy’n rhaid eu hystyried.
Gallwn grynhoi prif gerrig milltir yr amserlen weithredu fel hyn: erbyn mis Awst 2027, bydd Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi strategaeth 'Cymraeg 2050' ddiwygiedig a'r fframwaith cenedlaethol ar addysg Gymraeg a dysgu Cymraeg cyntaf, i yrru’r cynllunio strategol drwy'r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg lleol ac ôl-16. Bydd cod hefyd i ddisgrifio gallu yn y Gymraeg, a bydd wedi sefydlu’r athrofa i gefnogi dysgu'r Gymraeg ym mhob sector.
Erbyn mis Medi 2030, dylai pob awdurdod lleol fod yn gweithredu eu cynlluniau strategol lleol Cymraeg mewn addysg newydd, pob ysgol wedi ei dynodi i gategori iaith statudol, cynlluniau cyflawni ar lefel ysgol yn eu lle ac, yn dibynnu ar gategori'r ysgol, dylai ysgolion fod yn darparu o leiaf 10 y cant, 50 y cant neu 80 y cant o'u dysgu yn Gymraeg. Ar gyfer yr ysgolion hynny sydd angen mwy o amser i adeiladu capasiti—a dwi’n rhagweld mai nifer bach o ysgolion fydd hynny—bydd ganddyn nhw tan fis Medi 2036, fan hwyraf, i ddarparu o leiaf 10 y cant yn Gymraeg. Er mwyn i hyn ddigwydd, mae gwaith i weithredu’r Ddeddf, wrth gwrs, eisoes ar waith. Y ffocws nawr a dros y misoedd nesaf yw adeiladu ar y cydweithio agos a'r momentwm a wnaeth ein helpu ni i gyrraedd ble rydyn ni heddiw.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. The passing of the Welsh language and education Act was a landmark moment. It sets in place clearly the arrangements and ambitions that we have for the language. The unanimous final vote in favour of the Bill was a powerful declaration by all parties in the Senedd. It showed our desire at that time to provide a fair chance for every child in Wales to speak Welsh confidently and independently, and for everyone to have the opportunity to learn, use and enjoy the language throughout their lives. The vast majority of people in Wales are proud of the Welsh language and of the gains made in recent decades to offer our children the opportunity to learn it at school, and sustaining that goodwill across the Senedd is another shared purpose.
Today, Dirprwy Lywydd, I want to confirm the timetable for implementing the provisions of the Act, and also discuss the practical work that is already under way so that we can achieve the different milestones. I do that, Dirprwy Lywydd, because the Act has been deliberately designed to be implemented incrementally. We must acknowledge the ambitious nature of the Act and accept, therefore, that time is required to put practical steps in place for it to succeed. Each school and each community in Wales will have its own set of local factors that need to be considered.
We can summarise the main milestones of the implementation timetable as follows: by August 2027, the Welsh Government will have published a revised 'Cymraeg 2050' strategy and the first national framework for Welsh language education and learning, to drive strategic planning through the local and post-16 Welsh in education strategic plans. There will also be a code to describe Welsh language ability, and it will have established the national institute for learning Welsh, the athrofa, to support Welsh language learning across all sectors.
By September 2030, all local authorities should be implementing their new local Welsh in education strategic plans, all schools should be designated to statutory language categories, school-level delivery plans should be in place and, depending on the school's category, all schools should be providing at least 10 per cent, 50 per cent or 80 per cent of their teaching in Welsh. For those schools that need additional time to build capacity—and I foresee that these will be relatively few in number—they will have until September 2036, at the latest, to provide at least 10 per cent in Welsh. For this to happen, work to deliver the Act is, of course, already under way. The focus now and over the coming months is to build on the close collaborative approach and momentum that got us to where we are today.
Dirprwy Lywydd, y cam cyntaf ar gyfer y flwyddyn i ddod yw parhau i ddatblygu cod i ddisgrifio gallu yn y Gymraeg. Gan ddefnyddio safonau rhyngwladol y fframwaith cyfeirio Ewropeaidd cyffredin ar gyfer ieithoedd, neu CEFR, dwi am i'r cod adlewyrchu dysgu iaith fel taith, nid fel cam biwrocrataidd. Ac mae pawb yn perthyn i'r daith honno.
Rydyn ni yn barod wedi gorffen elfen dechnegol y cod—y cam cyntaf—ac mae’r ddogfen yma ar gael i Aelodau ei gweld. Dirprwy Lywydd, byddaf i yn rhoi copi o’r ddogfen dechnegol yn y Llyfrgell erbyn diwedd yr wythnos hon. Gan weithio gydag arbenigwyr yn y maes, rydyn ni wedi addasu disgrifyddion y CEFR i'w defnyddio yng Nghymru. Maen nhw’n disgrifio'r hyn y mae pobl yn 'gallu ei wneud' yn Gymraeg ar wahanol rannau o'u taith ddysgu. Nawr, yr ail gam yw cynhyrchu dogfen sydd yn fyrrach a mwy addas at ddefnydd ymarferol.
Byddwn yn ymgynghori gyda rhanddeiliaid y gwahanol sectorau i drafod sut i ddefnyddio’r lefelau mewn gwahanol gyd-destunau. Rydyn ni’n barod wedi dechrau trafod gyda gweithleoedd ac awdurdodau lleol, a bydd hyn yn parhau trwy’r flwyddyn academaidd hon. Bydd hyn yn arwain at ymgynghoriad cyhoeddus ar y cod yn ystod tymor yr hydref 2026, gyda'r bwriad o gyhoeddi'r cod terfynol yn gynnar yn 2027.
Er mwyn tynnu’r holl weithgarwch yma at ei gilydd, dwi'n edrych ymlaen at gynnal cynhadledd mewn partneriaeth â'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol ym mis Rhagfyr. Byddwn yn dod ag arbenigwyr CEFR rhyngwladol blaenllaw ynghyd i rannu eu profiadau o ddefnyddio'r CEFR mewn lleoliadau addysgol ac mewn gweithleoedd. Bydd y gynhadledd yn rhoi cyfle cynnar i ymarferwyr addysg, sefydliadau ac unigolion ddysgu mwy am fanteision ymarferol defnyddio'r fframwaith rhyngwladol.
Eleni hefyd, bydd adolygiad o’r taflwybr i gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg. Bydd gwaith paratoi hefyd yn digwydd i alluogi'r Llywodraeth nesaf i ymgynghori ar fabwysiadu'r targed o 50 y cant o ddysgwyr mewn addysg cyfrwng Cymraeg erbyn 2050. Mae hwn yn ymrwymiad a wnes i yn ystod y broses o graffu ar y Bil, ac mae gwaith eisoes wedi dechrau i ddadansoddi'r data, ystyried y goblygiadau, yr heriau a'r manteision ehangach. Mae hwn yn waith pwysig, manwl y mae'n rhaid neilltuo amser i’w wneud yn iawn. Bydd yn rhan o ymgynghoriad ar strategaeth 'Cymraeg 2050' ddiwygiedig. Dwi’n rhagweld y bydd hyn yn digwydd tua diwedd 2026.
Dirprwy Lywydd, mae llawer o waith eisoes wedi digwydd i sicrhau y bydd yr athrofa yn cael ei sefydlu 2027. Bydd yn cymryd drosodd gwaith y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol a'i ehangu. Ei phwrpas fydd cefnogi dysgwyr Cymraeg o bob oedran, gan helpu mwy o bobl i ddysgu a defnyddio'r Gymraeg bob dydd, a rhoi cyfle i bawb symud ymlaen ar eu taith iaith. Bydd yr athrofa yn helpu'r gweithlu addysg i ddysgu Cymraeg a gwella eu sgiliau Cymraeg.
Cafodd materion y gweithlu eu trafod yn helaeth wrth i’r Bil fynd drwy holl gamau’r broses seneddol. Mae gwaith yn parhau dan arweiniad Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i ddatblygu cynllun strategol y gweithlu addysg, ac y mae wedi gwneud datganiad ar hyn ym mis Medi. Bydd camau i recriwtio, cadw ac uwchsgilio'r gweithlu addysg yn ganolog i lwyddiant y Ddeddf. Bydd gan yr athrofa rôl newydd bwerus yn uwchsgilio ymarferwyr, a bydd yn gwneud hynny drwy adeiladu ar y sylfaen lwyddiannus sydd wedi’i gosod gan y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol.
Yn ystod y flwyddyn ariannol hon, er enghraifft, rŷm ni’n buddsoddi £4.8 miliwn trwy’r ganolfan i ddatblygu sgiliau ein gweithlu presennol drwy gyfres o gyrsiau wedi'u teilwra, gan gynnwys ein cynllun sabothol llwyddiannus ac uchel ei barch. Mae dros 2,000 o aelodau’r gweithlu addysg wedi elwa o hyfforddiant iaith Gymraeg drwy'r ganolfan yn ystod y flwyddyn ddiwethaf yn unig. Bydd gan yr athrofa hefyd gyfrifoldeb ym maes ymchwil, a rôl allweddol wrth sicrhau dealltwriaeth o'r cod i ddisgrifio gallu yn y Gymraeg. Rydym ni wedi hysbysebu am swydd cadeirydd yr athrofa, ac yn anelu at gael yr ymgeisydd llwyddiannus yn y swydd erbyn mis Ebrill 2026.
Dirprwy Lywydd, mae cynllun clir ar gyfer gweithredu'r Ddeddf. Dwi'n gobeithio bod hyn yn rhoi hyder i Aelodau fod y gwaith sy’n digwydd nawr i ddatblygu'r cod, gosod mas y cyfeiriad strategol a sefydlu’r athrofa yn darparu sylfeini cadarn ar gyfer cyflawni'r Ddeddf dros y blynyddoedd i ddod. Mae effaith y Ddeddf yn mynd yn bell y tu hwnt i addysg. Mae'n ymwneud â diwylliant, hunaniaeth a chymuned. Mae’n gwneud yr iaith yn rhan o fywyd bob dydd trwy roi'r offer i bob plentyn, person ifanc ac oedolyn i lwyddo. Dwi'n ymrwymo i ymgysylltu, ymgynghori a gweithio'n agos â phartneriaid, gan wneud hon yn daith ar y cyd, gam wrth gam, er budd pob dysgwr a phob cymuned yng Nghymru. Diolch.
Dirprwy Lywydd, the first step for the year ahead is to continue to develop a code to describe Welsh language ability. Using the international standards of the common European framework of reference for languages, or CEFR, I want the code to reflect language learning as a journey, not as an exercise in bureaucracy. And everyone belongs on this journey.
We have already completed the technical part of the code—the first phase—and this document is available for Members to see. Dirprwy Lywydd, I will place a copy of this technical document in the Library by the end of this week. By working with experts in the field, we have adjusted the CEFR descriptors for use in Wales. They describe what people ‘can do’ in Welsh on different parts of their learning journey. Now, the second step is to produce a document that is shorter and more suitable for practical application.
We will consult with stakeholders across the various sectors to discuss how the levels can be used in different contexts. We’ve already started discussing with workplaces and local authorities, and this will continue throughout this academic year. This will lead to a public consultation on the code in autumn 2026, with a view to publishing the final code in early 2027.
To pull together all the progress made to date, I’m looking forward to hosting a conference in partnership with the National Centre for Learning Welsh in December. We will bring together leading international CEFR experts to share their experiences of using CEFR within educational settings and workplaces. The conference will provide an early opportunity for education practitioners, organisations and individuals to learn more about the practical benefits of using the international framework.
Also this year, there will be a review of the trajectory for reaching a million Welsh speakers. Preparatory work will also be done to enable the next Government to consult on adopting the target of 50 per cent of learners in Welsh-medium education by 2050. This is a commitment that I made during scrutiny of the Bill, and work has already started to analyse the data and consider the wider implications, challenges and benefits. This is important, detailed work that must be allocated time for it to be done properly. It will form part of a consultation on the revised ‘Cymraeg 2050’ strategy, and I envisage that this will happen towards the end of 2026.
Dirprwy Lywydd, much work has already taken place to ensure that the athrofa will be established by 2027. It will take over the work of the National Centre for Learning Welsh and will expand it. Its mission is to support Welsh learners of all ages, helping more people to learn and use Welsh every day, and give everyone the chance to progress along their language journey. The athrofa will help the education workforce to learn Welsh and improve their Welsh language skills.
Workforce issues were extensively discussed during the passage of the Bill through the Senedd. Work is continuing under the leadership of the Cabinet Secretary for Education to develop the strategic education workforce plan, and a statement was made on this in September. Actions to recruit, retain and upskill the education workforce will be central to the success of the Act. The athrofa will have a powerful new role in the upskilling of practitioners, and it will do that by building on the successful platform created by the National Centre for Learning Welsh.
In the current financial year, for example, we are investing £4.8 million through the centre to develop the skills of our current workforce through a suite of tailored courses, including our well-regarded and successful sabbatical scheme. Over 2,000 people in the education workforce have benefited from Welsh language training through the centre in the past year alone. The athrofa will also have responsibility in the field of research, and a key role in ensuring an understanding of the code to describe Welsh language ability. We recently advertised for the post of the athrofa chair, and we aim to have the successful candidate in post by April 2026.
Dirprwy Lywydd, there is a clear plan for the implementation of the Act. I hope that this gives Members confidence that the work currently under way in developing the code, setting out the strategic vision and establishing the athrofa will provide firm foundations for the delivery of the Act over the coming years. The impact of the Act goes far beyond education. It is about culture, identity and community. It is about making the language part of everyday life by giving every child, young person and adult the tools to succeed. I commit to engage, consult and work closely with partners, making this a shared journey, step by step, for the benefit of every learner and every community in Wales. Thank you.
Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am y datganiad heddiw. Dirprwy Lywydd, dwi'n falch o glywed fod y Ddeddf hon wedi cael ei chroesawu mewn ysgolion ar draws Cymru. Hoffwn unwaith eto gofnodi faint yr ydym ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn falch nid dim ond y gwnaethom ni bleidleisio dros y Bil yn y diwedd, ond hefyd bod ein gwelliannau ynglŷn â chefnogaeth i rieni sydd ddim yn siarad Cymraeg, ond sy'n dymuno anfon eu plant i ysgol cyfrwng Cymraeg, wedi cael eu derbyn yn llawn gan Lywodraeth Cymru. Dwi'n ddiolchgar i chi unwaith eto, Ysgrifennydd Cabinet, am y gwaith trawsbleidiol a wnaethom ni wrth ddatblygu'r Bil.
Fel Ceidwadwyr Cymreig, bydd ein blaenoriaethau bob amser yn canolbwyntio ar gyfleoedd a dewisiadau i'n pobl ifanc a'u teuluoedd. Bydd y Bil hwn ddim ond yn cryfhau ymarferoldeb a gallu'r ddeddfwriaeth hon yn ymarferol trwy agor y cyfleoedd hyn i bob plentyn i gael mynediad i addysg Gymraeg. Credaf mai hon yw'r nod allweddol yng nghanol y Ddeddf hon.
Er ei bod yn bleser clywed diweddariad a threfn amser manwl ar gyfer gweithredu'r Ddeddf a'i nodau, hoffwn ddechrau drwy nodi fy siom o ran diffyg cynllun gweithlu addysg. Er ei bod yn bwysig nodi bod yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg wedi cyhoeddi cynnydd o ran datblygiad y cynllun gweithlu strategol drwy gyfrwng datganiad ysgrifenedig yn ystod egwyl yr haf, rydym wedi derbyn ychydig iawn o wybodaeth gennych chi neu'r Ysgrifennydd ar sut y bydd hyn yn effeithio ar ddarpariaeth addysg cyfrwng Cymraeg.
Mae'r datganiad ysgrifenedig gan Ysgrifennydd y Cabinet ar 3 Medi yn nodi mai nod y cynllun gweithlu addysg strategol yw gweithio gyda'n gilydd ar yr atebion i heriau recriwtio a chadw staff, yn enwedig athrawon uwchradd mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg ac ysgolion cyfrwng Saesneg. Felly, pa wybodaeth ddiweddar allwch chi ei rhoi inni heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, ar y gwaith sydd wedi cael ei wneud rhwng eich dau bortffolio, i sicrhau bod cynllun strategol y gweithlu addysg yn cefnogi nodau Deddf y Gymraeg ac addysg?
Mae cynllun gweithlu addysg yn rhywbeth mae'r Ceidwadwyr Cymreig, a fi'n bersonol, wedi bod yn galw amdano am flynyddoedd, ac eto, rydym ni ychydig yn siomedig bod hwn wedi cael ei gyhoeddi drwy ddatganiad ysgrifenedig a heb gael ei drafod o fewn y Senedd hon.
Gan symud at amserlen weithredu'r Ddeddf, rydw i wedi sylwi eich bod chi wedi sôn bod adolygiad strategaeth 'Cymraeg 2050' yn mynd i gael ei gyhoeddi. Felly, ar sail hwn, beth ydych chi yn rhagweld y bydd angen ei newid o ran strategaeth 'Cymraeg 2050'—dydw i ddim yn moyn yr holl strategaeth nawr, ond dwi'n siŵr bod cwpwl o bethau gyda chi i'w ddweud—er mwyn i'r Ddeddf hon gyrraedd ei photensial llawn?
Sylwaf hefyd, gan ystyried natur uchelgeisiol y Ddeddf, y dyddiad cynharaf yn y llinell amser yw erbyn Awst 2027, ac felly ar ôl etholiad y Senedd fis Mai nesaf. Felly, rydw i'n gobeithio eich bod chi'n gallu rhoi diweddariad inni, neu arweiniad, ar ba waith paratoi y mae'r Llywodraeth yn bwriadu ei gwblhau cyn yr etholiad er mwyn inni gael syniad o'r gwaith sylfaenol a fydd yn cymryd lle ar ôl yr etholiad.
O fewn y llinell amser, rydych chi hefyd yn nodi sut y bydd y fframwaith cenedlaethol cyntaf ar gyfer addysg iaith Gymraeg yn cynllunio canllaw drwy addysg leol ac addysg ôl-16. Gan ystyried rôl Medr wrth oruchwylio addysg ôl-16, pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael gyda nhw i sefydlu monitro'r targedau hyn rydych chi wedi'u gosod yn ein lleoliadau ysgol ôl-16? Ac o ystyried gwaith y Coleg Cymraeg Cenedlaethol wrth gynghori Medr mewn perthynas â'i waith sy'n ymwneud â'r iaith Gymraeg, pa gyfranogiad ydyn nhw wedi'i gael yn y trafodaethau hyn?
Dim ond dau bwynt arall sydd gen i i'w codi ar eich datganiad heddiw. Yn gyntaf, rydych chi wedi sôn y bydd y cod i ddisgrifio gallu iaith Gymraeg yn cael ei sefydlu yn seiliedig ar y fframwaith cyffredinol Ewropeaidd. Er mwyn sicrhau dealltwriaeth clir o beth mae hyn yn ei olygu ar gyfer cysylltiad y cod a'r CEFR, roeddwn i'n gobeithio y gallwch chi amlinellu a fyddai'r cod yn seiliedig ar y fframwaith cyfeirio Ewropeaidd cyffredin neu'n unol ag ef.
Yn olaf, rwy'n falch o glywed am y gynhadledd ym mis Rhagfyr sydd yn dod ag arbenigwyr rhyngwladol ynghyd i rannu arferion gorau wrth ddefnyddio'r fframwaith mewn mannau addysg a gwaith. Pa drafodaethau ydy'r Llywodraeth wedi eu cael gyda'r sector preifat ynglŷn â'u hymgysylltiad â'r gynhadledd hon? Rwy'n credu bod dealltwriaeth o'r gwaith yn y maes hwn yn hanfodol i lwyddiant Deddf y Gymraeg ac addysg yn gyffredinol. Diolch yn fawr.
Thank you, Cabinet Secretary, for today's statement. Dirprwy Lywydd, I am pleased to hear that this Act has been welcomed in schools across Wales. I would once again like to put on record how proud we are as Welsh Conservatives that not only did we eventually vote for the Bill, but also that our amendments on support for non-Welsh-speaking parents, but who wish to send their children to Welsh-medium education, were accepted in full by the Welsh Government. I am grateful to you once again, Cabinet Secretary, for the cross-party work that we did during the development of the Bill.
As Welsh Conservatives, our priorities will always focus on opportunities and choices for young people and their families. This Bill will only strengthen the practicality and ability of this legislation in practice by opening up these opportunities to all children to access Welsh-medium education. I believe that this is the key aim at the heart of this legislation.
Although it was a pleasure to hear an update and a detailed timeline for the implementation of the Act and its aims, I'd like to start by noting my disappointment that there is no education workforce plan in place. Although it's important to note that the Cabinet Secretary for Education reported on progress with the development of the strategic workforce plan by means of a written statement during the summer recess, we have received very little detail from you or the Cabinet Secretary as to how this will impact Welsh-medium education.
The written statement from the Cabinet Secretary on 3 September notes that the aim of the strategic education workforce plan is to work together on staff recruitment and retention challenges, particularly secondary school teachers in Welsh-medium and English-medium schools. So, what update can you provide us today, Cabinet Secretary, on the work that has been done between your two portfolios in order to ensure that the education workforce strategic plan supports the aims of the Welsh language and education Act?
An education workforce plan is something that the Welsh Conservatives and me personally have been calling for for many years, and again, we are slightly disappointed that this was announced via a written statement rather than having been discussed on the floor of the Senedd.
In moving on to the implementation timetable of the Act, I have noted that you mentioned that a review of the 'Cymraeg 2050' strategy is to be published. So, on this basis, what do you anticipate will need to change in terms of that 'Cymraeg 2050' strategy—I don't want to hear about the whole strategy now, but I'm sure that there would be a few comments that you may wish to make—so that this legislation does achieve its full potential?
I also note, given the ambitious nature of the Act, that the earliest date in the timeline is August 2027, so after the Senedd election next May. I do hope that you will be able to provide us with an update, or some guidance, as to what preparatory work the Government intends to complete prior to the election, so that we can have an idea of the work that can move on immediately after the election.
Within the timeline, you also set out how the first national framework for Welsh-medium education will plan through local education and post-16 education. Given the role of Medr in overseeing post-16 education, what discussions have you had with them in order to establish the monitoring of these targets that you have put in place in our post-16 school settings? Given the work of the Coleg Cymraeg Cenedlaethol in advising Medr in relation to its work on the Welsh language, what role have they played in these discussions?
I have just two further points that I'd like to raise from your statement today. First of all, you've mentioned that the code to describe Welsh language ability will be established based on the common European framework of reference for languages. In order to get a clear understanding of what this means for the relationship between the code and the CEFR, I hope that you will be able to outline whether the code will be based on the CEFR or will it accord with it.
Finally, I was pleased to hear about the conference in December, which will bring international experts together to share good practice in using the framework in workplaces and in education. What discussions has the Government had with the private sector in terms of their engagement with this conference? Because I believe that an understanding of this work is crucial for the success of the Welsh language and education Act more generally. Thank you very much.
Dirprwy Lywydd, rwy'n diolch yn fawr i Tom Giffard am y gefnogaeth mae e yn bersonol a'i barti e wedi'i rhoi at y Bil ac, wrth gwrs, at yr iaith Gymraeg, a hefyd diolch am y cwestiynau.
Fel mae'r Aelodau yn gallu gweld, roedd lot o bethau i fi drio eu cyfro yn y datganiad, a doedd jest dim digon o amser i fynd ar ôl popeth. Dwi'n ddiolchgar am y cyfle i ddweud mwy am y gweithlu, achos roedd y gweithlu yn un o'r pynciau llosg pan oedden ni'n trafod y Bil. Dwi yn cydweithio, wrth gwrs, gyda'r Gweinidog dros Addysg. Mae hi'n paratoi strategaeth newydd a dwi'n gyfrifol am nifer o'r pethau ymarferol rŷn ni'n gwneud yn barod i drio tynnu mwy o bobl mewn i'r gweithlu, cadw'r bobl sydd gyda ni yn y gweithlu yn barod, ac uwchsgilio pobl sydd yn y gweithlu yn barod sydd yn gallu siarad Cymraeg, ond ambell waith does dim digon o hyder gyda nhw neu maen nhw eisiau uwchsgilio'r gallu sydd gyda nhw ar hyn o bryd i wneud mwy.
Rydyn ni'n ariannu nifer fawr o bethau. Mae'n gallu bod yn heriol. Mae lot o ddewisiadau i bobl nawr o ran sut i ddefnyddio'r sgiliau sydd gyda nhw a'r yrfa maen nhw'n gallu ei chreu at y dyfodol. Ond trwy waith yr athrofa yn y dyfodol, gallwn ni wneud mwy. Mae'r ganolfan wedi bod yn llwyddiannus. Fel y dywedais i, maen nhw wedi rhoi nifer o gyrsiau, pethau hyblyg i bobl i'w helpu nhw i uwchsgilio. Pwrpas yr athrofa yw adeiladu ar y llwyddiant yna, ond i wneud mwy, i dynnu mwy o bobl i mewn a chadw pobl sydd gyda ni yn barod.
Roedd Tom Giffard yn cyfeirio at y ffaith, Dirprwy Lywydd, y bydd lot o bethau yn y Ddeddf yn cwympo i'r Llywodraeth a'r Senedd newydd, ac roedd hwnna'n glir o'r cychwyn. Y gwaith sy'n mynd ymlaen nawr yw paratoi'r tir i'r Senedd newydd, i fwrw ymlaen gyda phopeth sydd ar y llyfr statudol nawr trwy waith y Senedd hon. So, fel y dywedais i, rŷn ni wedi cwblhau'r cam cyntaf, i baratoi'r cod, ond rŷn ni'n symud ymlaen at y cam nesaf.
Roedd Tom Giffard yn gofyn i mi yn y cwestiwn olaf am y gwaith rŷn ni'n ei wneud gyda'r sector preifat. Wrth gwrs, un o bwrpasau'r cod yw rhoi mwy o wybodaeth i'r bobl yn y gweithlu pan maen nhw'n trio tynnu pobl i mewn i'r gwaith maen nhw'n ei wneud. Rŷn ni'n cynnal gweithdy i gyflogwyr ar 4 Tachwedd i drafod defnydd o'r cod mewn gweithleoedd, ac i wneud hynny rydyn ni'n cydweithio gyda Chomisiynydd yr Iaith Gymraeg. Mae hi wedi bod yn ein helpu ni i arwain y gwaith o ddefnyddio'r cod, nid jest yn y dosbarth ond yn y gweithlu hefyd.
Rŷn ni'n cydweithio'n agos gyda'r cyflogwyr sy'n gwneud gwaith gyda babanod. Fel rŷch chi'n gwybod, y sector breifat, ar y cyfan, sy'n rhoi cyfleon i blant bach, ac rŷn ni eisiau gwneud mwy i gydweithio gyda nhw a sefydliadau eraill fel Mudiad Meithrin a phobl sy'n gweithio ym maes addysg gynnar, er mwyn i'r cod fedru esbonio sut i ddisgrifio gallu yn y Gymraeg plant ifanc wrth iddynt bontio i'r ysgol gynradd. Rŷn ni'n gwneud gwaith ar yr athrofa, rŷn ni'n gwneud gwaith ar y fframwaith, a'r gobaith yw i gwblhau'r gwaith ar y fframwaith cyn y dyddiad a nodir yn y Ddeddf. So, rŷn ni wedi symud ymlaen gyda'r gwaith yna a pharatoi'r tir am y dyfodol.
Yn olaf, roedd Tom Giffard yn gofyn am y gwaith gyda Medr, ac nid jest Medr, wrth gwrs, ond mae'r coleg cenedlaethol yn bwysig i ni yng nghyd-destun y Ddeddf. Dwi wedi cwrdd gyda'r coleg cenedlaethol, rŷn ni wedi cael cyfle i siarad gyda phobl yn Medr, a hefyd rydw i'n cydweithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i'w helpu nhw i'n helpu ni i roi popeth sydd yn y Ddeddf—pethau uchelgeisiol—yn eu lle at y dyfodol.
Dirprwy Lywydd, I thank Tom Giffard for the support that he personally and his party has given to the Bill and, of course, for the Welsh language, and I thank him for the questions.
As Members could hear, there were many things for me to cover in the statement and there's not enough time to pursue everything. I am grateful for the opportunity to say more about the workforce, because the workforce was one of the hot topics when we discussed the Bill. I am co-operating with the Minister for Education. She is preparing a new strategy and I am responsible for a number of the practical things that we're already doing to try to attract more people to the workforce, to retain those that we already have in the workforce, and to upskill people who are already part of the workforce and who can speak Welsh, but sometimes they don't have enough confidence or they want to upskill the ability that they have at present in order to do more.
We are funding a great number of things. It can be a challenge. There are many options for people now in terms of using the skills that they have and the careers that they can pursue in the future. But through the work of the athrofa in the future, we can do more. The centre has been successful, as I said. They have laid on a number of courses in a flexible way to help people to upskill. The purpose of the athrofa is to build on that success, but to do more, to attract more people into the workforce, and to retain those that we already have.
Tom Giffard referred to the fact that a lot of things within the Act will fall to the next Government and the next Senedd, and that was clear from the outset. Regarding the work that's going on now, it's about preparing the groundwork for the new Senedd to press ahead with everything on the statute books through the work carried out by this Senedd. So, as I said, we have finished the first phase in preparing the code, and we'll be moving on to the next phase.
Tom Giffard asked me in the final question about the work that we're doing with the private sector. Of course, one of the purposes of the code is to provide more information to people in the workforce when they are trying to attract people to the kind of work that they do. We are undertaking a workshop for employers on 4 November to discuss the use of the code in workplaces, and to do that, we're collaborating with the Welsh Language Commissioner. She has been helping us to lead the work of using the code not only in the classroom, but also in the workplace.
We're also collaborating closely with employers who are undertaking work with infants. We know that it's the private sector generally that provides opportunities for little children, and we want to do more to collaborate with them and other organisations such as Mudiad Meithrin and those who work in the area of early years education, so that the code can explain how to describe the language ability of young children as they transition to primary schools. We're undertaking work with the athrofa, and we're doing work on the framework. The hope is that the work will be completed on the framework before the date noted in the Act. So, we've moved forward with that work, and we're preparing the groundwork for the future.
Finally, Tom Giffard asked about work with Medr, and not just Medr, of course, but the coleg cenedlaethol is very important to us in the context of the Act. I've met with the coleg cenedlaethol, and we've had an opportunity to speak to people in Medr. I'm also collaborating with the Cabinet Secretary for Education to help them to help us to provide everything in the Act—those ambitious things—and put them in place for the future.
Diolch yn fawr iawn ichi, Ysgrifennydd y Cabinet, am y datganiad. Dwi'n hynod o falch o allu cyfrannu at y drafodaeth hon. Dwi'n cytuno’n llwyr gyda'r hyn ddywedoch chi ynglŷn â phwysigrwydd y Ddeddf arbennig hon, Deddf y Gymraeg ac addysg, sydd yn ddeddfwriaeth hanesyddol. Os caiff hi ei gweithredu'n effeithiol, mae ganddi’r potensial i drawsnewid dyfodol ieithyddol Cymru.
Thank you, Cabinet Secretary, for the statement. I'm pleased to contribute to this debate. I agree entirely with what you said about the importance of this particular Act, the Welsh language and education Act, which is historic. If it is implemented effectively, it has the potential to transform the linguistic future of Wales.
Mae'n uchelgais gan Blaid Cymru, wrth gwrs, i greu Cymru decach, well, ac yn fwy llwyddiannus a ffyniannus, lle mae'r Gymraeg yn ganolog i'r weledigaeth honno, ac, o'i dysgu, ei defnyddio, a'i diogelu, i sicrhau ein bod ni'n gweithredu ar lefelau na welwyd erioed o'r blaen. Mae Plaid Cymru'n credu bod gan bob plentyn yng Nghymru yr hawl i dderbyn y rhodd gorau a mwyaf gwerthfawr posibl y gallwn ni ei rhoi, sef y gallu i siarad un o ddwy brif ieithoedd Cymru.
Fel rhywun a fu'n rhan o ddatblygu’r Ddeddf hon gyda chi a gyda'r cyn-Weinidog addysg, Jeremy Miles, dwi'n falch fy mod i wedi gallu dylanwadu ar gwrs y Ddeddf honno, ond yn cydnabod bod llawer o waith i'w wneud o hyd. Mae'r Ddeddf yn gosod sylfaeni pwysig, gan gynnwys categorïau iaith i ysgolion, sefydlu'r athrofa, a datblygu cynlluniau strategol lleol. Ond mae ei llwyddiant hi'n dibynnu ar weithredu pendant, uchelgeisiol, amserol a chydlynol. Dwi am ganolbwyntio ar dri maes allweddol wrth ymateb i'r datganiad sydd wedi codi'n gyson gan randdeiliaid dwi wedi bod yn siarad â nhw, sef targedau, gweithlu, a mynediad cyfartal.
Y pwynt cyntaf yn eich datganiad dwi eisiau ymateb iddo fe yw'r targed amser. Rydych chi yn gosod—a dwi'n derbyn hyn fel uchelgais—y bydd pob ysgol yn darparu o leiaf 10 y cant, sef yr ysgolion cyfrwng Saesneg, erbyn 2030. Dwi'n mawr obeithio, gan eu bod nhw eisoes yn gwybod beth yw'r targed hwnnw, ers nifer o fisoedd, y bydd pob un ohonyn nhw yn cyrraedd y targed yna erbyn 2030. Dwi'n derbyn efallai na fydd un neu ddwy ddim cweit wedi cyrraedd y man y byddem ni yn dymuno, ond dwi ddim yn credu bod rhoi chwe blynedd ychwanegol iddyn nhw gyrraedd y targed yna yn dderbyniol. Ym marn Plaid Cymru, dylai hynny fod llawer, llawer is, achos mae'n mynd i roi esgus i ormod o ysgolion beidio ag ymrwymo i gyrraedd y targed.
Rŷn ni wedi galw'n gyson hefyd am darged o 50 y cant o ddisgyblion mewn addysg cyfrwng Cymraeg erbyn 2050, ac rŷch chi wedi ymrwymo, fel rŷn ni wedi clywed, i ymgynghori ar hyn cyn diwedd y Senedd hon. Felly, beth fyddem ni wedi croesawu yn y datganiad yma yw ymrwymiad i gyhoeddi drafft o strategaeth fyddai wedi gallu nodi sut mae cyrraedd y targed o 50 y cant erbyn 2050 a faint o arian fyddai angen ar awdurdodau lleol i'w cefnogi nhw ar hyd y daith honno.
Rŷn ni wedi clywed yn barod am bwysigrwydd y gweithlu i gyflawni nod y Ddeddf, ac rŷn ni'n croesawu'r ffaith bod yna ymrwymiad ariannol eisoes wedi'i roi i'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol, a'u bod eisoes wedi dysgu 2,000 o ymarferwyr, ond mae angen cynllun gweithlu cenedlaethol, un sy'n nodi'r niferoedd sydd eu hangen, y meysydd blaenoriaeth, a'r camau i'w cymryd i recriwtio, hyfforddi a chadw athrawon. Felly hoffwn ofyn eto cwestiwn gwnes i ofyn ichi wythnos diwethaf: sut bydd cynllun strategol y gweithlu addysg yn mynd i'r afael â phrinder athrawon Cymraeg, yn arbennig mewn pynciau allweddol? Ac a fyddwch chi hefyd yn ymrwymo i gynyddu nifer y cyrsiau tystysgrif addysg i raddedigion drwy gyfrwng y Gymraeg?
Y pwynt olaf yw bod yr amserlen weithredu ar gyfer categorïau iaith ysgolion erbyn 2030 yn gam ymlaen. Fodd bynnag, mae mynediad cyfartal at addysg Gymraeg yn dal yn her, ac mae hynny'n cynnwys, er enghraifft, diffyg ysgolion Cymraeg mewn rhai ardaloedd, cludiant anaddas a pholisïau anghyson rhwng awdurdodau lleol â'i gilydd.
Felly, dyma'r cwestiynau olaf. A fydd y Llywodraeth yn diwygio'r Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008 i sicrhau mynediad cyfartal at addysg Gymraeg? A fydd canllawiau cenedlaethol newydd yn cael eu cyhoeddi i sicrhau nad yw polisïau lleol yn rhwystro mynediad at ysgolion cyfrwng Cymraeg? A faint o gefnogaeth sy'n cael ei rhoi i awdurdodau lleol i wireddu'r Ddeddf hollbwysig hon? Dyma'n cyfle olaf ni i sicrhau y bydd cymaint o blant â phosibl yn gadael ein hysgolion ni yn siaradwyr Cymraeg hyderus ac annibynnol. Diolch yn fawr iawn.
It's Plaid Cymru's ambition, of course, to create a fairer, better, more successful and prosperous Wales where the Welsh language plays a central role to that vision and, in teaching the language, using the language and safeguarding the language, ensuring that we are acting at levels that have never been seen before. Plaid Cymru believes that every child in Wales has the right to receive the best and most valuable possible gift that we can provide to them, namely the ability to speak one of the two main languages of Wales.
As one who was involved in the development of this Act, with you and the former Minister for education, Jeremy Miles, I'm pleased that I've been able to influence the course of the legislation, but I do recognise that there is still a great deal of work yet to be done. The Act does lay important foundations, including language categories for schools, the establishment of the athrofa, and the development of local strategic plans. But its success depends on ambitious, timely, co-ordinated and meaningful action. I want to focus on three key areas in responding to this statement that have been raised regularly with me by stakeholders, namely targets, the workforce, and equal access.
The first point in your statement that I want to respond to is on the targets in relation to time. You state—and I accept this as an ambition—that every school will provide at least 10 per cent, so the English-medium schools will provide at least 10 per cent by 2030. I very much hope, as they are already aware of that target, and have been for many months, that every one of them will deliver against that target by 2030. I do accept that one or two won't perhaps have got to that point, but I don't think that providing an additional six years for them to deliver against that target is acceptable. In Plaid Cymru's view, that should be a far shorter period, because it will give too many schools an excuse not to commit to delivering that target.
We have consistently called for a target of 50 per cent of pupils in Welsh-medium education by 2050, and you have committed, as we've heard, to consult on this before the end of this Senedd. So, what we would have welcomed in this statement is a commitment to publish a draft strategy, which could have set out how we could achieve that target of 50 per cent by 2050 and how much money local authorities would need in order to support them along that journey.
We've already heard about the importance of the workforce in delivering the objectives of the Act, and we welcome the fact that a financial commitment has already been made to the National Centre for Learning Welsh, and that they've already trained 2,000 practitioners, but we do need a national workforce plan setting out the numbers that are required, the areas of priority, and the steps that need to be taken in order to recruit, train and retain teachers. So I would like to ask again a question that I asked of you last week: how will the strategic education workforce plan tackle the shortage of Welsh-medium teachers, particularly in key subject areas? And will you also commit to increase the number of postgraduate certificate of education courses through the medium of Welsh?
The final point is that the timetable for implementing the language categories for schools by 2030 is a step forward. However, equal access to Welsh-medium education is still a challenge, and that includes, for example, a shortage of Welsh-medium schools in some areas, inappropriate transport and inconsistent policies between local authorities.
So, these are the final questions. Will the Government amend the Learner Travel (Wales) Measure 2008 in order to ensure equal access to Welsh-medium education? Will new national guidance be published in order to ensure that local policies don't hamper access to Welsh-medium education? And how much support is being provided to local authorities to deliver this crucially important Act? This is our final chance to ensure that as many children as possible will leave our schools as confident and independent Welsh speakers. Thank you very much.
Wel, Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr i Cefin Campbell, nid jest am y cwestiynau heddiw, ond am bopeth mae e wedi'i wneud i gael dylanwad ar y Bil. Wrth gwrs, daeth y Bil mas o’r cytundeb cydweithio. A thrwy gydweithio gyda’n gilydd, a chyda phobl eraill ar draws y Senedd, rŷn ni wedi llwyddo i gael Deddf hanesyddol, fel dywedodd Cefin Campbell, ar y llyfr statud, ac yno nawr am y dyfodol.
A gaf i ymateb, i ddechrau, i beth ddywedodd e am ysgolion Saesneg, ble rŷn ni eisiau gweld o leiaf 10 y cant o’r gwersi yn cael eu cynnal yn y Gymraeg? Fel roedd Cefin Campbell yn cofio, Dirprwy Lywydd, roedd lot o bryderon, yn enwedig yn y de-ddwyrain, gyda rhai ysgolion, fod dim digon o adnoddau ganddyn nhw, dim digon o bobl sy’n gallu siarad Cymraeg ac yn y blaen, ac roedden nhw’n becso na fyddai digon o amser gyda nhw i baratoi os taw dim ond un cyfnod o amser fyddai gyda nhw. Nawr, pan maen nhw’n dod at hyn, a gweld beth maen nhw yn ei wneud yn barod, gyda'r adnoddau sydd ar gael iddyn nhw—. Dwi’n cytuno gyda beth ddywedodd Cefin Campbell—dim ond nifer fach, fach o’r ysgolion y bydd rhaid inni roi mwy o amser iddyn nhw. Ond wrth roi’r cyfle yn y Ddeddf, mae hwnna wedi rhoi hyder i bobl, dwi’n meddwl, ddechrau ar y daith, i wneud y gwaith. A dwi’n hyderus y byddan nhw’n gallu dangos i ni fod y mwyafrif mawr iawn o’r ysgolion yn gallu dod i ble rŷn ni eisiau iddyn nhw ddod heb gail yr ail gyfle a mwy o amser.
Fel y dywedais i, cytunais i gyda’r Aelod, pan oedd y Bil o flaen y Senedd, i ailwampio’r targed i gael 50 y cant o’r bobl ifanc yn cael eu haddysg trwy gyfrwng y Gymraeg erbyn 2050. Ac mae’r gwaith wedi dechrau yn barod, i gynllunio, i siarad gyda phobl yn y maes, i feddwl am y pethau ymarferol y bydd rhaid inni eu cael mewn lle. Ond dyna, nawr, yw’r targed. Dyna beth sydd yn y Ddeddf. A dwi wedi cael fy ysbrydoli gan yr ymateb rŷn ni wedi ei weld gyda nifer o ysgolion, a nifer o’r awdurdodau lleol sydd eisiau symud ymlaen gyda’r pethau yn y Bil. Maen nhw wedi dod aton ni fel Llywodraeth i ddweud, 'Oes mwy rŷn ni’n gallu’i wneud? Ydyn ni’n gallu peilota rai o’r pethau i helpu chi fel Llywodraeth i gynllunio at y dyfodol?'
Wrth gwrs, dwi yn parhau i sgwrsio gyda’r Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd a'r Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth am y pethau maen nhw’n eu gwneud sy’n berthnasol i’r Bil. Ar ddiwedd y dydd, mae'r cyfrifoldeb yn eu dwylo nhw, a nhw sydd i ymateb i'w cyfrifoldebau nhw. Ond fe allaf i ddweud wrth Cefin Campbell, yn bendant, rŷn ni’n mynd ati, nid jest fi fel Ysgrifennydd y Cabinet gyda’r cyfrifoldeb am yr iaith Gymraeg, ond rŷn ni’n mynd ati fel Llywodraeth gyfan i roi'r cyfrifoldebau a’r posibiliadau sydd gyda ni nawr, dan y Ddeddf, ar waith.
Dirprwy Lywydd, I thank Cefin Campbell, not just for the questions today, but for everything that he has done to influence the Bill. Of course, the Bill emanated from the co-operation agreement. And through co-operation with each other, and with others across the Senedd, we’ve succeeded in having a historic Act, as Cefin Campbell said, on the statute book, and it’s there now for the future.
And could I respond at the outset to what he said about English-medium schools, where we want to see at least 10 per cent of the lessons being delivered through the medium of Welsh? As Cefin Campbell remembered, there were many concerns raised, particularly in the south-east, by some schools who said that they didn’t have sufficient resources, enough people who could speak Welsh and so forth, and they were very concerned that they wouldn’t have enough time to prepare if they had only one period of time. Now, as they come to this, and see what they’re already doing, with the resources available to them—. I agree with what Cefin Campbell said—there will only be a very small number of schools for which we will have to provide more time. But by giving the opportunity in the Act, that has provided confidence to people, I think, to start on that journey and to do that work. And I am confident that they will be able to show us that the vast majority of schools will be able to reach where we want them to reach without having that second opportunity and more time.
As I said, I agreed with the Member, when the Bill was before the Senedd, to revamp the target to have 50 per cent of young people receiving their education through the medium of Welsh by 2050. And the work has already started, to plan, to speak to people in this area and to think about the practical elements that we will have to put in place. But that is now the target. That’s what’s in the Act. And I’ve been inspired by the response that we’ve received from a number of schools and local authorities who want to press ahead with what’s in the Bill. They’ve come to us as a Government and asked us, 'Is there more that we can do? Could we pilot some things to help you as a Government to plan for the future?'
Of course, I continue to hold discussions with the Cabinet Secretary for health and the Cabinet Secretary for transport about the things that they are doing that are relevant to the Bill. At the end of the day, the responsibility is in their hands, in terms of responding to their responsibilities. But I can tell Cefin Campbell, certainly, that not only myself, as Minister with responsibility for the Welsh language, but across Government we are proceeding to implement the responsibilities we now have under the Act.
Cabinet Secretary, as far as Newport is concerned, despite not traditionally being a strong area for the Welsh language, the city council is, I believe, making great strides to promote Welsh and make it more accessible to young people and their families. The opening of a fourth Welsh-medium primary in 2021 increased places available in the city by 50 per cent. Around 94 per cent of pupils in Welsh-medium education come from non-Welsh-speaking homes. To aid the transition to Welsh-medium, Newport City Council provide an immersion provision, through both primary and secondary school, to support that transition. Cymraeg i Bawb are currently hosting a Welsh-medium primary immersion unit at Ysgol Gymraeg Bro Teyrnon, to support all primary-age pupils preparing for Welsh-medium education from year 1 to year 6. There is also provision for years 1 to 6 at a Welsh-medium immersion unit at Ysgol Gymraeg Nant Gwenlli. At secondary, pupils receive immersion support directly through Ysgol Gyfun Gwent Is Coed, with a phased integration into mainstream classes as their Welsh language skills develop. Cabinet Secretary, would you commit to continuing to support these efforts, commendable efforts, in Newport that the city council are taking forward through the implementation of the Act, to ensure that progress is sustained and, indeed, strengthened?
Ysgrifennydd Cabinet, o ran Casnewydd, er nad yw'n ardal gref o ran y Gymraeg yn draddodiadol, rwy'n credu bod cyngor y ddinas yn gwneud camau mawr i hyrwyddo'r Gymraeg a'i gwneud yn fwy hygyrch i bobl ifanc a'u teuluoedd. Fe wnaeth agor y bedwaredd ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg yn 2021 gynyddu'r lleoedd sydd ar gael yn y ddinas 50 y cant. Mae tua 94 y cant o ddisgyblion mewn addysg cyfrwng Cymraeg yn dod o gartrefi lle na siaredir y Gymraeg. Er mwyn cynorthwyo'r trawsnewidiad i gyfrwng Cymraeg, mae Cyngor Dinas Casnewydd yn darparu darpariaeth drochi, drwy'r ysgol gynradd ac uwchradd, i gefnogi'r trawsnewidiad hwnnw. Ar hyn o bryd mae Cymraeg i Bawb yn cynnal uned drochi gynradd cyfrwng Cymraeg yn Ysgol Gymraeg Bro Teyrnon, i gefnogi pob disgybl oedran cynradd sy'n paratoi ar gyfer addysg cyfrwng Cymraeg o flwyddyn 1 i flwyddyn 6. Mae darpariaeth hefyd ar gyfer blynyddoedd 1 i 6 mewn uned drochi cyfrwng Cymraeg yn Ysgol Gymraeg Nant Gwenlli. Yn yr ysgol uwchradd, mae disgyblion yn derbyn cymorth trochi yn uniongyrchol drwy Ysgol Gyfun Gwent Is Coed, gydag integreiddio'n raddol i ddosbarthiadau prif ffrwd wrth i'w sgiliau Cymraeg ddatblygu. Ysgrifennydd Cabinet, a fyddech chi'n ymrwymo i barhau i gefnogi'r ymdrechion hyn, ymdrechion canmoladwy, yng Nghasnewydd y mae cyngor y ddinas yn eu cyflawni drwy weithredu'r Ddeddf, i sicrhau bod cynnydd yn cael ei gynnal ac, yn wir, ei gryfhau?
Can I thank John Griffiths for that question, Dirprwy Lywydd, and agree with him that the efforts that have been made by the city council in Newport in recent years have been exemplary in the support that they have shown to the language? The success of late immersion in the south-east of Wales has exceeded the expectations that were there when we began to invest further in that form of provision. I think, remarkably, Dirprwy Lywydd, 8,000 students have benefited from late immersion centres since we started to provide a grant for that purpose at the start of this term. So, that's during this one term we've seen this remarkable growth in the success of late immersion. Newport I think has been an astounding example of that, at primary and secondary level.
Dirprwy Lywydd, I said in my answer to Cefin Campbell that I've been much encouraged by the enthusiasm that we've seen out there amongst schools, and particularly amongst late immersion centres, for the new possibilities that the Act provides—coming forward, asking to be part of pilot approaches and so on. We heard earlier during the session about the success of the Taith programme. A number of schools in Wales have used the Taith programme to visit schools in other parts of the world, to look at how the code and the common European framework is being put to work in bilingual contexts. So, schools from Wrexham have visited Canada, and a visit is about to happen from Ysgol Panteg and canolfan drochi hwyr Carreg Lam in Torfaen—just adjacent to the Member's own area—who are going to Japan as part of the Taith programme. Part of the reason for them going there will be to look at the way the CEFR is used in that linguistic context. We're looking forward to receiving a report from them when they return to Wales next month.
Because that enthusiasm that's out there is probably the most precious asset we have in relation to the Welsh language. I said in my opening statement, Dirprwy Lywydd, that that goodwill towards the language was, I believe, reflected in that unanimous support for the Bill when it was finally voted on here, and something that most political parties in Wales are absolutely committed to continuing.
A gaf ddiolch i John Griffiths am y cwestiwn yna, Dirprwy Lywydd, a chytuno ag ef bod yr ymdrechion a wnaed gan gyngor y ddinas yng Nghasnewydd yn ystod y blynyddoedd diwethaf wedi bod yn rhagorol yn y gefnogaeth y maen nhw wedi'i dangos i'r iaith? Mae llwyddiant trochi hwyr yn y de-ddwyrain wedi rhagori ar y disgwyliadau a oedd yno pan ddechreuon ni fuddsoddi ymhellach yn y math hwnnw o ddarpariaeth. Rwy'n credu, yn rhyfeddol, Dirprwy Lywydd, bod 8,000 o fyfyrwyr wedi elwa ar ganolfannau trochi hwyr ers i ni ddechrau rhoi grant at y diben hwnnw ar ddechrau'r tymor hwn. Felly, yn ystod yr un tymor hwn rydym wedi gweld y twf rhyfeddol hwn yn llwyddiant trochi hwyr. Mae Casnewydd rwy'n credu wedi bod yn enghraifft syfrdanol o hynny, ar lefel gynradd ac uwchradd.
Dirprwy Lywydd, dywedais yn fy ateb i Cefin Campbell fy mod wedi cael fy nghalonogi'n fawr gan y brwdfrydedd yr ydym wedi'i weld allan yna ymhlith ysgolion, ac yn enwedig ymhlith canolfannau trochi hwyr, o ran y posibiliadau newydd y mae'r Ddeddf yn eu darparu—dod ymlaen, gofyn am fod yn rhan o ddulliau treialu ac ati. Clywsom yn gynharach yn ystod y sesiwn am lwyddiant y rhaglen Taith. Mae nifer o ysgolion yng Nghymru wedi defnyddio'r rhaglen Taith i ymweld ag ysgolion mewn rhannau eraill o'r byd, i ganfod sut mae'r cod a'r fframwaith Ewropeaidd cyffredin yn cael eu rhoi ar waith mewn cyd-destunau dwyieithog. Felly, mae ysgolion o Wrecsam wedi ymweld â Chanada, ac mae ymweliad ar fin digwydd gan Ysgol Panteg a chanolfan drochi hwyr Carreg Lam yn Nhorfaen—ger ardal yr Aelod ei hun—sy'n mynd i Japan fel rhan o'r rhaglen Taith. Rhan o'r rheswm eu bod mynd yno fydd edrych ar y ffordd y mae'r CEFR yn cael ei ddefnyddio yn y cyd-destun ieithyddol hwnnw. Rydym yn edrych ymlaen at dderbyn adroddiad ganddyn nhw pan fyddant yn dychwelyd i Gymru fis nesaf.
Oherwydd mae'n debyg mai'r brwdfrydedd hwnnw sydd allan yna yw'r ased mwyaf gwerthfawr sydd gennym mewn perthynas â'r Gymraeg. Dywedais yn fy natganiad agoriadol, Dirprwy Lywydd, fod yr ewyllys da hwnnw tuag at yr iaith wedi'i adlewyrchu, rwy'n credu, yn y gefnogaeth unfrydol honno i'r Bil pan bleidleisiwyd arno yma, ac yn rhywbeth y mae'r rhan fwyaf o bleidiau gwleidyddol yng Nghymru wedi ymrwymo'n llwyr i'w barhau.
Dwi'n ddiolchgar am y datganiad heddiw. Dwi yn rhannu pryderon Cefin Campbell o ran targed 2036, a'r ffaith ei fod yn golygu bod yna blentyn yn cael ei enw rŵan, yn ddibynnol ar god post, fydd efallai ddim yn gweld unrhyw wahaniaeth o gwbl, o basio'r Ddeddf yma, tan y byddan nhw'n gadael ysgol gynradd. Felly, mi fyddwn i yn gofyn ein bod ni'n glir iawn o ran beth fyddai'r eithriadau hynny, a pam, mewn 11 mlynedd, fyddai unrhyw ysgol ddim yn gallu cael y ddarpariaeth 10 y cant yna.
Ac o ran un elfen arall, o ran statws y Gymraeg fel pwnc—rhywbeth mae'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol a Chomisiynydd y Gymraeg wedi bod yn codi'n gyson—dŷn ni'n gwybod bod yna lai o bobl yn cymryd lefel A yn y Gymraeg fel iaith gyntaf ac fel ail iaith. A gaf i ofyn pa waith sy'n mynd rhagddo fel rhan o'r gwaith efo'r Bil hwn i sicrhau bod unrhyw un, ble bynnag eu bod nhw'n byw yng Nghymru rŵan, yn gallu astudio lefel A yn y Gymraeg, boed hynny'n iaith gyntaf neu ail iaith? Oherwydd dŷn ni'n gwybod ar y funud fod nifer o ysgolion, oherwydd niferoedd efallai, ddim yn cynnig hynny. Yn amlwg, o ran ein targed ni o ran cynyddu defnydd a nifer y siaradwyr erbyn 2050, mae hwn yn eithriadol a bwysig. Byddwn ni'n casáu meddwl—. Os oes yna 12 o ddisgyblion efallai mewn ysgol eisiau dewis cwrs, pam nad ydyn ni'n sicrhau bod y ddarpariaeth yna ar gael, ble bynnag dŷch chi'n byw yng Nghymru, a pha bynnag ysgol dŷch chi'n mynychu?
I'm grateful for the statement this afternoon. I do share Cefin Campbell's concerns in terms of that 2036 target, and the fact that it means that a child could be born now, depending on their postcode, who may not see any difference whatsoever, having seen this legislation passed, until they leave primary school. So, I would ask that we be very clear in terms of what those exemptions should be, and why, in 11 years, any school could not put that 10 per cent provision in place.
And in terms of one other element, in terms of the status of the Welsh language as a subject—something that the Coleg Cymraeg Cenedlaethol and the Welsh Language Commissioner have raised regularly—we know that there are fewer people taking A-level Welsh as a first and as a second language. So, can I ask what work is being done as part of the work on this Bill to ensure that anyone, wherever they live in Wales now, can study A-level Welsh, be that as a first language or a second language? We know at present that a number of schools, because of numbers perhaps, aren't offering that provision. Clearly, in terms of our target of increasing usage and number of speakers by 2050, this is extremely important. I would hate to think that—. If there are 12 pupils in a school who want to choose a course, then why don't we ensure that that provision is available, wherever you live in Wales, and whatever school you attend?
Diolch i Heledd Fychan. Fel y dywedais wrth Cefin Campbell, pan oeddem ni'n treial creu cefnogaeth i'r Bil, un o'r pethau roedd ysgolion—yn enwedig yn y de-ddwyrain ac yn y gorllewin hefyd—yn codi oedd yr amserlen. Dyna pam rŷn ni wedi rhoi yn y Ddeddf y posibilrwydd iddyn nhw gael mwy o amser, os bydd angen i hynny ddigwydd. Dwi'n cytuno gyda'r Aelod, byddai'n rhaid inni gael y prawf yna, a phrawf eithaf cryf. Dwi ddim eisiau gweld mwy o ysgolion nag sydd rhaid yn cael mwy o amser, ond mae'r hyder yn bwysig. Ar ôl cael y cyfle, dwi'n dal i fod yn hyderus mai nifer fach o ysgolion fydd angen defnyddio'r cyfle yna. Ond mae cael y cyfle wedi rhoi hyder i bobl ddod ar y daith gyda ni.
Dwi wedi clywed beth mae pobl yn y maes—y comisiynydd ac yn y blaen—wedi dweud am statws y Gymraeg fel pwnc. I fi, y gwaith pwysicaf yw ailfeddwl lefel A Cymraeg i dynnu mwy o bobl i mewn i astudio'r iaith. Os bydd mwy o bobl ifanc eisiau mynd ar ôl y Gymraeg fel pwnc, bydd mwy o ysgolion yn gallu rhoi y gwasanaeth iddyn nhw. Ar hyn o bryd, dwi ddim yn siŵr fod y pethau mae pobl yn astudio pan maen nhw'n mynd ymlaen i lefel A yn eu taro nhw fel pethau maen nhw'n gallu defnyddio yn eu bywydau ac yn y gweithlu ac yn y blaen. Felly, y gwaith o ailfeddwl ac ailwampio lefel A Cymraeg, dwi'n meddwl, yw'r ffordd fwyaf effeithiol i gael mwy o bobl i astudio lefel A, a thrwy wneud hynny i gael mwy o ddarpariaeth.
I thank Heledd Fychan. As I said to Cefin Campbell, when we were trying to garner support for the Bill, one of the things that schools raised—particularly in the south-east and in the west as well—was the timetable. That's why we've put in the Act the possibility for them to have more time, if they need that. I do agree with the Member that we would have to have some kind of a test, and quite a robust test. I don't want to see more schools than necessary having more time, but the confidence is important. After having the opportunity, I am still confident that it will be a small number of schools that will need to use that opportunity. But having that opportunity has given them the confidence to come along on this journey with us.
I've heard what people in the field have said—the commissioner and so forth—about the status of Welsh as a subject. For me, the most important work is to reconsider Welsh A-level to attract more people to study the subject. If more young people want to pursue Welsh as a subject, then more schools will be able to provide that service to them. At present, I'm not sure that the things that people study when they go on to A-level strike them as things that they can use in the workforce and in their wider lives and so forth. So, the work of rethinking Welsh A-level, I think, is the most effective way to attract more people to study the subject at A-level, and by doing that to have more provision.
Ac yn olaf, Laura Anne Jones.
And finally, Laura Anne Jones.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and diolch for your statement, Cabinet Secretary. I think that most people in Wales value our beautiful Welsh language. It's part of who we are, our culture, and we too want to see it thrive. But I am concerned that some of your aims aren't based on the reality of what is happening on the ground, with this huge recruitment and retention crisis that we have in Wales. Around 40 per cent of new teachers leave within four years, and we are still not attracting those numbers into teacher training, particularly, as has already been said, in those core subjects being taught in the Welsh language, which is a real problem. This new Act is putting more duties and rules on schools that are already struggling in this regard. Teachers are exhausted, resources are stretched, as you recognise, and there simply aren't enough trained staff in the Welsh language to deliver these plans properly.
I therefore ask you how realistic you think it is that you will be able to fix that before the deadlines that you have outlined, before adding another layer of pressure to those schools in this Act. There absolutely needs to be a priority, I would suggest, on fixing this workforce plan and getting something in place before that target. I actually think, in this regard, there should be a greater emphasis on it and more ambition in tackling this, because I think that is quite a long timeline. It's quite far away, 2036. You're certainly not going to be able to offer people in my constituency, for example, in Monmouthshire, more Welsh language education if we're not going to have those teachers able to teach in those settings. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Rwy'n credu bod y rhan fwyaf o bobl yng Nghymru yn gwerthfawrogi ein hiaith Gymraeg hyfryd. Mae'n rhan o bwy ydym ni, ein diwylliant, ac rydym ni hefyd eisiau ei gweld yn ffynnu. Ond rwy'n pryderu nad yw rhai o'ch nodau yn seiliedig ar realiti'r hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad, gyda'r argyfwng recriwtio a chadw enfawr hwn sydd gennym yng Nghymru. Mae tua 40 y cant o athrawon newydd yn gadael o fewn pedair blynedd, ac nid ydym yn denu'r niferoedd hynny i hyfforddiant athrawon o hyd, yn enwedig, fel y dywedwyd eisoes, yn y pynciau craidd hynny sy'n cael eu haddysgu yn yr iaith Gymraeg, sy'n broblem wirioneddol. Mae'r Ddeddf newydd hon yn rhoi mwy o ddyletswyddau a rheolau i ysgolion sydd eisoes yn cael trafferth yn hyn o beth. Mae athrawon wedi blino, mae adnoddau'n cael eu hymestyn, fel rydych chi'n cydnabod, ac nid oes digon o staff hyfforddedig yn y Gymraeg i gyflawni'r cynlluniau hyn yn iawn.
Rwy'n gofyn i chi felly pa mor realistig ydych chi'n credu yw hi y byddwch chi'n gallu datrys hynny cyn y dyddiadau cau rydych chi wedi'u hamlinellu, cyn ychwanegu haen arall o bwysau ar yr ysgolion hynny yn y Ddeddf hon. Mae angen rhoi blaenoriaeth, byddwn i'n awgrymu, i'r gwaith o ddatrys y cynllun gweithlu hwn a chael rhywbeth yn ei le cyn y targed hwnnw. Rwy'n credu mewn gwirionedd, yn hyn o beth, y dylid rhoi mwy o bwyslais arno a mwy o uchelgais wrth fynd i'r afael â hyn, oherwydd rwy'n credu bod honno'n amserlen eithaf hir. Mae'n eithaf pell i ffwrdd, 2036. Yn sicr, ni fyddwch yn gallu cynnig mwy o addysg Gymraeg i bobl yn fy etholaeth i, er enghraifft, yn sir Fynwy os nad ydym yn mynd i gael yr athrawon hynny sy'n gallu addysgu yn y lleoliadau hynny. Diolch.
Well, thank you very much to Laura Anne Jones for that question. I have no reason at all to doubt her personal commitment to a successful future for the Welsh language. I generally don't think that it is helpful to bandy the word 'crisis' about. There is a challenge, quite definitely, in making sure that we have the workforce for the future, but a great deal is already going on, and there's more that we know that we can do. So, the Member points to the fact that people leave teaching, often after three years. That is why we provide a particular bursary to people who teach through the medium of Welsh who stay for a fourth year, and beyond that as well, to try to provide an additional incentive to people to develop their careers in the classroom as teachers of Welsh or people who teach through the medium of Welsh.
We need to do more to develop the skills of those people who are in the workforce already. I think teaching assistants are an undervalued resource in this field. And we do provide significant help to people who are prepared to train to be teachers in the full qualified sense who come through that very useful teaching assistant route, and I think there's more that we can do in that area, and maybe particularly in south-east Wales. Because, as I said in my answers to both Cefin Campbell and Heledd Fychan, I think it was necessary, in order to bring people with us and to sustain people's enthusiasm for the Bill, to give that extra safety net of more time to reach the 10 per cent that we will need in primarily English-medium schools. But I think that once people see the practical ways in which that can be done and the success that that brings we will find that almost all schools manage to do that more quickly.
And then, Dirprwy Lywydd, and the final point, actually, I think once we begin to get a greater return on the investment that we make, particularly in the teaching of Welsh in primarily English schools, actually what this will do will be to lighten the workload. Because people will see that the teaching that they do—and this will be shared by their students—they will see that this is something that is a living language, that they can go out and use, that can be useful to them in securing future employment. And once we've created that benign cycle of investment leading to opportunity, I think that the workload implications of the Act will actually be to the benefit of teachers, rather than to their detriment.
Wel, diolch yn fawr iawn i Laura Anne Jones am y cwestiwn yna. Does gen i ddim rheswm o gwbl i amau ei hymrwymiad personol i ddyfodol llwyddiannus i'r Gymraeg. Yn gyffredinol, nid wyf yn meddwl ei bod yn ddefnyddiol crybwyll y gair 'argyfwng'. Mae her, yn hollol bendant, i wneud yn siŵr bod gennym y gweithlu ar gyfer y dyfodol, ond mae llawer eisoes yn digwydd, ac mae mwy rydym ni'n gwybod y gallwn ei wneud. Felly, mae'r Aelod yn tynnu sylw at y ffaith bod pobl yn gadael maes addysgu, yn aml ar ôl tair blynedd. Dyna pam rydym yn darparu bwrsariaeth arbennig i bobl sy'n addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg sy'n aros am y bedwaredd flwyddyn, a thu hwnt i hynny hefyd, i geisio rhoi cymhelliant ychwanegol i bobl ddatblygu eu gyrfaoedd yn yr ystafell ddosbarth fel athrawon Cymraeg neu bobl sy'n addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg.
Mae angen i ni wneud mwy i ddatblygu sgiliau'r bobl hynny sydd yn y gweithlu eisoes. Rwy'n credu bod cynorthwywyr addysgu yn adnodd sydd wedi'i danbrisio yn y maes hwn. Ac rydym yn darparu cymorth sylweddol i bobl sy'n barod i hyfforddi i fod yn athrawon yn yr ystyr gymhwyster llawn sy'n dod trwy'r llwybr cynorthwyydd addysgu defnyddiol iawn hwnnw, ac rwy'n credu bod mwy y gallwn ei wneud yn y maes hwnnw, ac efallai yn enwedig yn y de-ddwyrain. Oherwydd, fel y dywedais i yn fy atebion i Cefin Campbell a Heledd Fychan, rwy'n credu ei bod yn angenrheidiol, er mwyn cael cefnogaeth pobl ac i gynnal brwdfrydedd pobl dros y Bil, i roi'r rhwyd ddiogelwch ychwanegol honno o fwy o amser i gyrraedd y 10 y cant y bydd ei angen arnom mewn ysgolion cyfrwng Saesneg yn bennaf. Ond rwy'n credu, unwaith y bydd pobl yn gweld y ffyrdd ymarferol y gellir gwneud hynny a'r llwyddiant y mae hynny'n ei gynnig, byddwn yn gweld bod bron pob ysgol yn llwyddo i wneud hynny yn gyflymach.
Ac yna, Dirprwy Lywydd, a'r pwynt olaf, mewn gwirionedd, rwy'n credu unwaith y byddwn yn dechrau cael mwy o enillion ar y buddsoddiad rydym ni'n ei wneud, yn enwedig yn addysgu'r Gymraeg mewn ysgolion Saesneg yn bennaf, mewn gwirionedd beth fydd hyn yn ei wneud fydd ysgafnhau'r llwyth gwaith. Oherwydd bydd pobl yn gweld bod yr addysgu y maen nhw'n ei wneud—a bydd hyn yn cael ei rannu gan eu myfyrwyr—byddant yn gweld bod hon yn iaith fyw, y gallant fynd allan a'i defnyddio, a all fod yn ddefnyddiol iddynt i sicrhau cyflogaeth yn y dyfodol. Ac unwaith y byddwn wedi creu'r cylch hynaws hwnnw o fuddsoddiad sy'n arwain at gyfle, rwy'n credu y bydd goblygiadau llwyth gwaith y Ddeddf mewn gwirionedd o fudd i athrawon, yn hytrach nag anfantais.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Eitem 4 heddiw yw'r datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig: y Comisiwn Dŵr Annibynnol, y camau nesaf. A galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i wneud y datganiad—Huw Irranca-Davies.
Item 4 today is a statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on the Independent Water Commission and the next steps. And I call on the Deputy First Minister to make the statement—Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser gennyf i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar ein hymateb i adroddiad y Comisiwn Dŵr Annibynnol heddiw. Mae'r comisiwn hwn yn gyfle unwaith mewn cenhedlaeth i ail-osod y sector dŵr, a gwneud pethau'n wahanol.
Thank you, Dirprwy Lywydd. It's my pleasure to update Members on our response to the Independent Water Commission report today. This commission is a once-in-a-generation opportunity to reset the water sector and to do things differently.
This is a golden opportunity to clean up our rivers and seas, to deliver better value for Welsh bill payers, and to build a water system that’s accountable, transparent and designed in Wales for Wales. It’s about creating a joined-up approach that puts people, nature and future generations at the very heart of decision making. Things need to change, and the truth is that we must do them better.
At present, our water system does not work as well as it should, or as well as it could, for people or for the environment in Wales. Across the country, people are concerned about our waterways, about water bills, and about the quality of the services that we pay for. Our regulatory environment is out of date. Our current model of regulation is a legacy from a time before devolution, rooted in competition. Now, times have changed since then, and it’s right that our approach changes too. That's why we decided to jointly commission this review with the UK Government, and I want to thank everyone who took the time to contribute their views and their expertise. The report’s findings are very clear: our current system must change.
Mae hwn yn gyfle euraidd i lanhau ein hafonydd a'n moroedd, i roi gwerth gwell o lawer i dalwyr biliau Cymru, ac i adeiladu system ddŵr sy'n atebol, yn dryloyw ac wedi'i chynllunio yng Nghymru ar gyfer Cymru. Mae'n ymwneud â chreu dull cydweithredol sy'n rhoi pobl, natur a chenedlaethau'r dyfodol wrth wraidd y broses o wneud penderfyniadau. Mae angen i bethau newid, a'r gwir yw bod yn rhaid i ni eu gwneud yn well.
Ar hyn o bryd, nid yw ein system ddŵr yn gweithio cystal ag y dylai, neu gystal ag y gallai, i bobl neu i'r amgylchedd yng Nghymru. Ar draws y wlad, mae pobl yn poeni am ein dyfrffyrdd, am filiau dŵr, ac am ansawdd y gwasanaethau rydym ni'n talu amdanynt. Mae ein hamgylchedd rheoleiddio wedi dyddio. Mae ein model presennol o reoleiddio yn etifeddiaeth o amser cyn datganoli, wedi'i wreiddio mewn cystadleuaeth. Nawr, mae pethau wedi newid ers hynny, ac mae'n iawn fod ein dull yn newid hefyd. Dyna pam y gwnaethom benderfynu comisiynu'r adolygiad hwn ar y cyd â Llywodraeth y DU, ac rwyf eisiau diolch i bawb a gymerodd yr amser i gyfrannu eu barn a'u harbenigedd. Mae canfyddiadau'r adroddiad yn glir iawn: mae'n rhaid i'n system bresennol newid.
The commission’s report provides a robust and valuable evidence base to guide our reform of the water sector. Its 88 recommendations span the full breadth of the water-management system, from strategic planning to legislative change. While many recommendations apply across England and Wales, the report recognises our distinct context here in Wales. As such, this is an opportunity to shape a system that reflects our values, our priorities and our long-term needs.
One of the key recommendations from the commission is to create a new economic regulator for water in Wales. I can confirm that we will take this forward and we will work closely with the UK Government to enable this. Further, I believe that a dedicated, stand-alone regulator, incorporating water system planning functions, is the best way to serve Wales's long-term interests. This approach would enable a more holistic and integrated system for managing water, one that balances our national priorities with local needs, encourages people to work together and supports investor confidence. We intend to consult on this proposal later this year to ensure that the regulatory framework we develop is fit for purpose and aligned with our ambitions for water reform.
Now, as Members will know, in Wales we have a legislative foundation that empowers us to think long term, act collaboratively and deliver holistically. A new regulatory system for water must make the most of that. We will move towards a more ethical, collaborative approach. This means embracing shared objectives, where the environmental costs and the impacts of sustainable water management are considered alongside the affordability of water bills. We will embed sustainability, fairness, health, equality and resilience into the very fabric of our water system.
In order to deliver on the scale of our ambition, Government must set the national, long-term strategic direction for all aspects of water management, ranging from water supply to resilience to climate change. We will provide clarity on ministerial priorities, ensuring accountability and cross-sectoral alignment. Now, these reforms will enable us to move from fragmented planning to system-level planning, balancing our national priorities with local needs and fostering collaboration across sectors, from agriculture and housing to industry and transport.
The water sector in Wales is already different from that across the border. We are fortunate to have the UK’s only not-for-profit water company, alongside a small, Wales-only provider. Both are well positioned to work closely with Government as we shape a distinctive, future-facing approach for Wales. Our vision for the future is a water system for Wales, designed in Wales, delivering for Wales, and making that vision into a reality also means new powers for Wales. We are committed to securing the necessary powers for the Senedd, which would, if agreed, for the first time, enable the Senedd to legislate in relation to the economic regulation of water and the alignment of regulatory functions to our borders in the water industry.
Now, we should be under no illusions whatsoever. The scale and the breadth and the complexity of water sector reform is significant. It will take work and it will take time. We must work together to ensure coherence across borders, stability for markets and clarity for stakeholders. That’s why we will co-design a shared transition plan with the UK Government—a road map that will set out the route to a new water system in Wales. This plan will be essential to maintaining public confidence and investor trust during the transition period.
We will also work with the Department for Environment, Food and Rural Affairs to maintain essential functions in Wales, such as those of the Drinking Water Inspectorate, and to ensure that reforms in England do not inadvertently undermine the integrity of our system here in Wales. I understand that public confidence and investor trust are not a given; they must be earned. And that is why we will put in place transitional arrangements, including an interim strategic policy statement to Ofwat, and a steer to other regulators, providing clarity. This statement will articulate our policy priorities during the transitional phase, and help ensure continuity and coherence. We must also work together with the people of Wales to shape the detail of these proposals, so I intend to set out our vision for water reform in Wales later this year, to seek views from a wide range of stakeholders, ranging from domestic and business customers to regulators, investors and water companies. And alongside economic regulation, that vision includes alignment of all water functions to the Welsh border; a greater focus on asset health and climate resilience; stronger environmental regulation and catchment-level solutions; continued support for independent customer advocacy; and exploration of a new ombudsman for water in Wales.
Again, we must be realistic about the timeline for reform. There is a need for primary legislation in the UK Parliament, followed by primary legislation in Wales and a detailed implementation phase. Full implementation will take time, given the need to design and deliver our system once we have secured further powers for the Senedd. As I have said, this is a once-in-a-generation opportunity, and we must take the time to get this right. I hope the Members across the Chamber will recognise this as an opportunity to rethink water regulation so that it is more integrated, with more strategic focus on Wales's needs, and with trade-offs and implications for other policy priorities, like housing and affordability of bills, built into the way things are planned and prioritised and funded, right from the very beginning. We have a chance to shift the current competition model of regulation to one that works for Wales.
Mae adroddiad y comisiwn yn darparu sylfaen dystiolaeth gadarn a gwerthfawr i lywio ein gwaith o ddiwygio'r sector dŵr. Mae ei 88 o argymhellion yn rhychwantu ehangder llawn y system rheoli dŵr, o gynllunio strategol i newid deddfwriaethol. Er bod llawer o argymhellion yn berthnasol ledled Cymru a Lloegr, mae'r adroddiad yn cydnabod ein cyd-destun unigryw yma yng Nghymru. Felly, mae hwn yn gyfle i lunio system sy'n adlewyrchu ein gwerthoedd, ein blaenoriaethau a'n hanghenion hirdymor.
Un o brif argymhellion y comisiwn yw creu rheoleiddiwr economaidd newydd ar gyfer dŵr yng Nghymru. Gallaf gadarnhau y byddwn yn bwrw ymlaen â hyn a byddwn yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU i alluogi hyn. Hefyd, rwy'n credu mai rheoleiddiwr ymroddedig, annibynnol, sy'n ymgorffori swyddogaethau cynllunio systemau dŵr, yw'r ffordd orau o wasanaethu buddiannau hirdymor Cymru. Byddai'r dull hwn yn galluogi system fwy cyfannol ac integredig ar gyfer rheoli dŵr, un sy'n cydbwyso ein blaenoriaethau cenedlaethol ag anghenion lleol, yn annog pobl i weithio gyda'i gilydd ac yn cefnogi hyder buddsoddwyr. Rydym yn bwriadu ymgynghori ar y cynnig hwn yn ddiweddarach eleni i sicrhau bod y fframwaith rheoleiddio rydym yn ei ddatblygu yn addas i'r diben ac yn cyd-fynd â'n huchelgeisiau ar gyfer diwygio dŵr.
Nawr, fel y gŵyr yr Aelodau, yng Nghymru mae gennym sylfaen ddeddfwriaethol sy'n ein grymuso i feddwl yn y tymor hir, gweithredu ar y cyd a chyflawni'n gyfannol. Rhaid i system reoleiddio newydd ar gyfer dŵr fanteisio i'r eithaf ar hynny. Byddwn yn symud tuag at ddull mwy moesegol, cydweithredol. Mae hyn yn golygu cofleidio amcanion a rennir, lle mae costau amgylcheddol ac effeithiau rheoli dŵr cynaliadwy yn cael eu hystyried ochr yn ochr â fforddiadwyedd biliau dŵr. Byddwn yn ymgorffori cynaliadwyedd, tegwch, iechyd, cydraddoldeb a chydnerthedd yng nghyfansoddiad ein system ddŵr.
Er mwyn cyflawni ar raddfa ein huchelgais, rhaid i'r Llywodraeth osod y cyfeiriad strategol cenedlaethol, hirdymor ar gyfer pob agwedd ar reoli dŵr, yn amrywio o gyflenwad dŵr i gydnerthedd yn erbyn newid hinsawdd. Byddwn yn darparu eglurder ar flaenoriaethau gweinidogol, gan sicrhau atebolrwydd ac aliniad traws-sector. Nawr, bydd y diwygiadau hyn yn ein galluogi i symud o gynllunio tameidiog i gynllunio ar lefel system, cydbwyso ein blaenoriaethau cenedlaethol ag anghenion lleol a meithrin cydweithredu ar draws sectorau, o amaethyddiaeth a thai i ddiwydiant a thrafnidiaeth.
Mae'r sector dŵr yng Nghymru eisoes yn wahanol i'r sector ar draws y ffin. Rydym yn ffodus i gael unig gwmni dŵr nid-er-elw y DU, ochr yn ochr â darparwr bach yng Nghymru yn unig. Mae'r ddau mewn sefyllfa dda i weithio'n agos gyda'r Llywodraeth wrth i ni lunio dull unigryw sy'n wynebu'r dyfodol ar gyfer Cymru. Ein gweledigaeth ar gyfer y dyfodol yw system ddŵr i Gymru, wedi'i chynllunio yng Nghymru, sy'n cyflawni ar gyfer Cymru, ac mae gwireddu'r weledigaeth honno hefyd yn golygu pwerau newydd i Gymru. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau'r pwerau angenrheidiol ar gyfer y Senedd, a fyddai, os cytunir arnynt, am y tro cyntaf, yn galluogi'r Senedd i ddeddfu mewn perthynas â rheoleiddio dŵr yn economaidd ac alinio swyddogaethau rheoleiddio â'n ffiniau yn y diwydiant dŵr.
Nawr, ni ddylem dwyllo ein hunain o gwbl. Mae graddfa, ehangder a chymhlethdod diwygio'r sector dŵr yn sylweddol. Bydd yn cymryd tipyn o waith a bydd yn cymryd amser. Rhaid i ni weithio gyda'n gilydd i sicrhau cydlyniant ar draws ffiniau, sefydlogrwydd i farchnadoedd ac eglurder i randdeiliaid. Dyna pam y byddwn yn cyd-ddylunio cynllun pontio a rennir gyda Llywodraeth y DU—map ffordd a fydd yn nodi'r llwybr at system ddŵr newydd yng Nghymru. Bydd y cynllun hwn yn hanfodol i gynnal hyder y cyhoedd ac ymddiriedaeth buddsoddwyr yn ystod y cyfnod pontio.
Byddwn hefyd yn gweithio gydag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig i gynnal swyddogaethau hanfodol yng Nghymru, megis swyddogaethau'r Arolygiaeth Dŵr Yfed, ac i sicrhau nad yw diwygiadau yn Lloegr yn tanseilio uniondeb ein system yma yng Nghymru yn anfwriadol. Rwy'n deall na ddylem gymryd hyder y cyhoedd ac ymddiriedaeth buddsoddwyr yn ganiataol; rhaid eu hennill. A dyna pam y byddwn yn rhoi trefniadau trosiannol ar waith, gan gynnwys datganiad polisi strategol interim i Ofwat, ac arweiniad i reoleiddwyr eraill, gan roi eglurder. Bydd y datganiad hwn yn mynegi ein blaenoriaethau polisi yn ystod y cyfnod pontio, ac yn helpu i sicrhau parhad a chydlyniad. Mae'n rhaid i ni hefyd gydweithio â phobl Cymru i lunio manylion y cynigion hyn, felly rwy'n bwriadu amlinellu ein gweledigaeth ar gyfer diwygio dŵr yng Nghymru yn ddiweddarach eleni, i geisio barn ystod eang o randdeiliaid, yn amrywio o gwsmeriaid domestig a busnes i reoleiddwyr, buddsoddwyr a chwmnïau dŵr. Ac ochr yn ochr â rheoleiddio economaidd, mae'r weledigaeth honno'n cynnwys alinio'r holl swyddogaethau dŵr â'r ffin â Chymru; mwy o bwyslais ar iechyd asedau a chydnerthedd o ran newid hinsawdd; rheoleiddio amgylcheddol cryfach ac atebion ar lefel dalgylch; cefnogaeth barhaus i eiriolaeth cwsmeriaid annibynnol; ac archwilio rôl ombwdsmon newydd ar gyfer dŵr yng Nghymru.
Unwaith eto, mae'n rhaid i ni fod yn realistig ynglŷn â'r amserlen ar gyfer diwygio. Mae angen deddfwriaeth sylfaenol yn Senedd y DU, ac yna deddfwriaeth sylfaenol yng Nghymru a chyfnod gweithredu manwl. Bydd gweithredu'n llawn yn cymryd amser, o ystyried yr angen i ddylunio a chyflwyno ein system unwaith y byddwn wedi sicrhau pwerau pellach i'r Senedd. Fel y dywedais, mae hwn yn gyfle unwaith mewn cenhedlaeth, ac mae'n rhaid i ni gymryd yr amser i wneud hyn yn iawn. Gobeithio y bydd yr Aelodau ar draws y Siambr yn cydnabod hyn fel cyfle i ailystyried rheoleiddio dŵr fel ei fod yn fwy integredig, gyda mwy o bwyslais strategol ar anghenion Cymru, a chyda chyfnewidiadau a goblygiadau ar gyfer polisiau â blaenoriaeth eraill, fel tai a fforddiadwyedd biliau, wedi'u hymgorffori yn y ffordd y mae pethau'n cael eu cynllunio a'u blaenoriaethu a'u hariannu, o'r cychwyn cyntaf. Mae gennym gyfle i newid y model cystadleuaeth o reoleiddio presennol i un sy'n gweithio ar gyfer Gymru.
Bydd y diwygiadau rydym yn eu cychwyn heddiw yn llunio dyfodol dŵr yng Nghymru am ddegawdau i ddod. Gan weithio gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig, gyda rhanddeiliaid a phobl Cymru, byddwn yn adeiladu system sy'n cyflawni ar gyfer ein hamgylchedd, ein heconomi a'n cymunedau. Diolch yn fawr iawn.
The reforms that we embark on today will shape the future of water in Wales for decades to come. Working with the UK Government, with stakeholders and with the people of Wales, we will build a system that delivers for our environment, our economy and our communities. Thank you very much.
Thank you, Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs. It's such an important statement that's been made here today. Too many of us, as Members in our own constituencies, have seen so many occasions where the quality of the water is not fit for purpose. We've seen so many issues—in my own constituency last year—in terms of water infrastructure. Everybody, now, and certainly our constituents, is becoming well aware of how problematic this is for us.
You know my view from recent responses I've made. I genuinely believe that the findings of the water commission should form the basis of a water (Wales) Bill. We need legislative change. It's more than apparent when considering findings such as this that there has been no actual report on progress made with the water strategy for Wales 2015 for almost a decade. That's just unacceptable. We know there's a need to strengthen the polluter-pays principle—those people damaging our water. And it is not always the farmers. The water companies themselves, and other companies as well, undermine any attempts to try and sort out and provide fresh drinking water for our residents. There are over 100 pieces of legislation relevant to how water is regulated in Wales. Barriers are more overcome in spite of legislation not because of it. You mentioned the 88 recommendations from this report. I'm so pleased, Cabinet Secretary, that you are listening, because we've had so many debates in this Chamber about this issue, and I would say that you have listened to the report and its recommendations. You've already highlighted that reform will take time, but I've got to ask: how long? What timescales are you predicting? Can you give any indications when the water sector could be on a new legislative footing by?
I welcome the fact that the economic regulator is to be independent—I think we would all welcome that—and not part of NRW, because too often, when we've had an incident in my constituency, the water company themselves will say, 'It's all right, Janet, we've reported ourselves to NRW.' I then go and write to NRW and, to be honest, the response time from them is not good, to say the least; not when you have constituents writing in on a daily basis. Do you know at this stage whether the regulator will act as a national system planner, direct funding, lead on producing a strategic plan, assess current conditions, and will they put forward their own set of national objectives?
The Cunliffe report also highlights the idea of integrating flood planning into the systems planner. So, we've been calling for that from these benches for quite some time now. We would like to see flooding taken away from NRW. Will you co-operate with me to explore further the possibility of establishing a flood and water agency for Wales, which would inherit all responsibilities NRW have for flooding and water, and act as part of that national system planner?
I am sympathetic to the vision for the future where a water system for Wales is designed in Wales and delivers for Wales. However, the last thing we want is a move forward that results in major cross-border complexity. So, I liked where you said that you will be working very, very closely with the UK Government on this. For example, establishing a single river basin district for Wales would involve splitting responsibility for the Severn river basin district along the border, with the creation of a Severn district in England and the Welsh side moving under the remit of a Welsh systems planner. So, for this to work, going forward, and to bring about fundamental and real change, we certainly do need that cross-border working to be very tight.
The report highlights there would need to be a robust set of protocols in place for managing cross-border water systems. This could include developing a shared set of principles for how they should be managed, for example, a duty to co-operate, an agreement to share monitoring data, or a duty to consult on planned measures that could have cross-border impacts. Finally, what plans, Cabinet Secretary, do you and your colleagues in London have for ensuring that Wales and England have the best possible and most robust approach to cross-border working? Diolch.
Diolch, Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig. Mae'r datganiad sydd wedi'i wneud yma heddiw mor bwysig. Mae gormod ohonom, fel Aelodau yn ein hetholaethau ein hunain, wedi gweld cymaint o achlysuron lle nad yw ansawdd y dŵr yn addas i'r diben. Rydym ni wedi gweld cymaint o broblemau—yn fy etholaeth fy hun y llynedd—o ran seilwaith dŵr. Mae pawb, nawr, ac yn sicr ein hetholwyr, yn dod yn ymwybodol iawn o ba mor broblematig yw hyn i ni.
Rydych chi'n gwybod beth yw fy marn i o ymatebion diweddar rydw i wedi'u rhoi. Rwy'n credu yn wirioneddol y dylai canfyddiadau'r comisiwn dŵr fod yn sail i Fil dŵr (Cymru). Mae angen newid deddfwriaethol arnom. Mae'n fwy nag amlwg wrth ystyried canfyddiadau fel hyn nad oes adroddiad gwirioneddol ar y cynnydd a wnaed gyda strategaeth ddŵr Cymru 2015 wedi ei gyflwyno ers bron i ddegawd. Mae hynny'n annerbyniol. Rydym yn gwybod bod angen cryfhau'r egwyddor mai'r llygrwr sy'n talu—y bobl hynny sy'n amharu ar ein dŵr. Ac nid ffermwyr ydynt bob amser. Mae'r cwmnïau dŵr eu hunain, a chwmnïau eraill hefyd, yn tanseilio unrhyw ymdrechion i geisio datrys problemau a darparu dŵr yfed ffres i'n trigolion. Mae dros 100 o ddarnau o ddeddfwriaeth sy'n berthnasol i sut mae dŵr yn cael ei reoleiddio yng Nghymru. Mae rhwystrau yn cael eu goresgyn er gwaethaf deddfwriaeth nid oherwydd deddfwriaeth. Fe wnaethoch chi sôn am yr 88 o argymhellion o'r adroddiad hwn. Rwy'n falch iawn, Ysgrifennydd Cabinet, eich bod chi'n gwrando, oherwydd rydym wedi cael cymaint o ddadleuon yn y Siambr hon am y mater hwn, a byddwn yn dweud eich bod wedi gwrando ar yr adroddiad a'i argymhellion. Rydych chi eisoes wedi amlygu'r ffaith y bydd diwygio yn cymryd amser, ond mae'n rhaid i mi ofyn: pa mor hir? Pa amserlenni ydych chi'n eu rhagweld? Allwch chi roi unrhyw arwyddion pryd y gallai'r sector dŵr fod ar sail ddeddfwriaethol newydd?
Rwy'n croesawu'r ffaith bod y rheoleiddiwr economaidd i fod yn annibynnol—rwy'n credu y byddem i gyd yn croesawu hynny—ac nid yn rhan o CNC, oherwydd yn rhy aml, pan fyddwn wedi cael digwyddiad yn fy etholaeth, bydd y cwmni dŵr eu hunan yn dweud, 'Mae'n iawn, Janet, rydym ni wedi riportio'n hunain i CNC.' Yna rwy'n ysgrifennu at CNC ac, i fod yn onest, nid yw'r amser y maen nhw'n ei gymryd i ymateb yn dda iawn, a dweud y lleiaf; nid pan fydd gennych etholwyr yn ysgrifennu i mewn bob dydd. Ydych chi'n gwybod ar hyn o bryd a fydd y rheoleiddiwr yn gweithredu fel cynllunydd system genedlaethol, yn arwain cyllido, yn arwain ar gynhyrchu cynllun strategol, yn asesu amodau presennol, ac a fydd yn cyflwyno ei gyfres eu hun o amcanion cenedlaethol?
Mae adroddiad Cunliffe hefyd yn tynnu sylw at y syniad o integreiddio cynllunio ar gyfer llifogydd i'r cynllunydd systemau. Rydym ni wedi bod yn galw am hynny o'r meinciau hyn ers cryn amser bellach. Hoffem weld llifogydd yn cael eu tynnu oddi wrth CNC. A wnewch chi gydweithredu â mi i archwilio ymhellach y posibilrwydd o sefydlu asiantaeth lifogydd a dŵr i Gymru, a fyddai'n etifeddu'r holl gyfrifoldebau sydd gan CNC am lifogydd a dŵr, ac yn gweithredu fel rhan o'r cynllunydd system genedlaethol hwnnw?
Rwy'n cydymdeimlo â'r weledigaeth ar gyfer y dyfodol lle mae system ddŵr i Gymru yn cael ei chynllunio yng Nghymru ac yn cyflawni ar gyfer Cymru. Fodd bynnag, y peth olaf rydym ni ei eisiau yw cam ymlaen sy'n arwain at gymhlethdod trawsffiniol mawr. Felly, roeddwn i'n falch pan ddywedoch chi y byddwch chi'n gweithio'n agos iawn, iawn gyda Llywodraeth y DU ar hyn. Er enghraifft, byddai sefydlu un ardal basn afon i Gymru yn golygu rhannu'r cyfrifoldeb am ardal basn afon Hafren ar hyd y ffin, drwy greu ardal Hafren yn Lloegr ac ochr Cymru yn dod o dan gylch gwaith cynllunydd systemau Cymru. Felly, er mwyn i hyn weithio, wrth symud ymlaen, ac er mwyn cael newid sylfaenol go iawn, mae'n sicr bod angen i'r gwaith trawsffiniol hwnnw fod yn dynn iawn.
Mae'r adroddiad yn amlygu'r ffaith y byddai angen cyfres gadarn o brotocolau ar waith ar gyfer rheoli systemau dŵr trawsffiniol. Gallai hyn gynnwys datblygu cyfres o egwyddorion a rennir ar gyfer sut y dylid eu rheoli, er enghraifft, dyletswydd i gydweithredu, cytundeb i rannu data monitro, neu ddyletswydd i ymgynghori ar fesurau arfaethedig a allai gael effeithiau trawsffiniol. Yn olaf, pa gynlluniau, Ysgrifennydd Cabinet, sydd gennych chi a'ch cydweithwyr yn Llundain i sicrhau bod gan Gymru a Lloegr y dull gorau posibl a mwyaf cadarn o ran gweithio trawsffiniol? Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Janet. Can I just welcome your response to the statement today? I genuinely think this is a golden opportunity to reset our regulation within Wales, something that works for Wales, but works for Wales on those economic, social and environmental considerations right across the piece, from word 'go'. But it will take a bit of time. You asked how long. Well, I mentioned in my opening remarks it will need UK legislation, which they will need to consult on and engage with stakeholders. It will also take a fair degree of working out, because in the establishment of new bodies, both in England and in Wales, it's a fair bit of engagement with stakeholders as well.
This will mean, actually, the bringing forward of legislation here in Wales, subsequent to the legislation in England, which we will engage with them on as well, to make sure that it works for them, and it works for us as well in not undermining anything we're trying to set up here. I think the IWC report was very helpful in recognising where there were cross-border, cross-Government issues, but also where there was distinct difference in the approach here. So, we will need legislation. You'll be pleased to see that coming forward on this, but it will take time, and we could be looking at several years to actually bring this through and properly engage and design the system, but we need to get this right.
Thank you for commenting that I have listened. I have indeed, but I'm also very thankful to those who took forward the report and brought forward the 88 recommendations, because they certainly listened as well, both in England and in Wales, with a lot of their evidence.
Our view is indeed that there should be an independent economic regulator. It was one of the commission's recommendations for a separate independent economic regulator for Wales. We'll work closely with the UK Government now to enable this to happen. So, our focus is on establishing that economic regulation function in Wales and developing that approach that works in our context in Wales. The IWC recommended that this function could—could—be housed within NRW, but I believe that there is merit in considering an independent stand-alone body that will offer greater flexibility and focus in delivering economic regulation of the water industry, tailored to Wales's specific needs. And just to say, it provides us with different opportunities than those available in England. So, the right solution for England and the right solution for Wales may be different, as the commission's report reflects, and, by the way, in the same way that Scotland has taken a distinctive approach for Scotland as well.
I just want to touch on the aspect of the cross-border functions. My vision is very, very clear, it's a water system for Wales, designed in Wales, delivering for Wales, but we must carefully design and develop any cross-border functions so that they are governed by cross-Government agreement and set up either using the common frameworks that we have in place, or by inter-governmental concordats or other ways of understanding. So, we'll make sure that that does happen as well.
So, thank you, Janet, for your positive response to this and we look forward to working with you and others to take forward these proposals.
Diolch yn fawr iawn, Janet. A gaf i groesawu eich ymateb i'r datganiad heddiw? Rwy'n credu bod hwn yn gyfle euraidd i ailosod ein rheoliadau yng Nghymru, rhywbeth sy'n gweithio i Gymru, ond sy'n gweithio i Gymru ar yr ystyriaethau economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol hynny ar draws y maes, o'r cychwyn cyntaf. Ond bydd yn cymryd ychydig o amser. Fe wnaethoch chi ofyn pa mor hir. Wel, soniais i yn fy sylwadau agoriadol y bydd angen deddfwriaeth y DU, y bydd angen iddynt ymgynghori ac ymgysylltu â rhanddeiliaid. Bydd hefyd yn cymryd cryn dipyn o weithio allan, oherwydd wrth sefydlu cyrff newydd, yn Lloegr ac yng Nghymru, mae angen tipyn o ymgysylltu â rhanddeiliaid hefyd.
Bydd hyn yn golygu, mewn gwirionedd, cyflwyno deddfwriaeth yma yng Nghymru, yn dilyn y ddeddfwriaeth yn Lloegr, y byddwn yn ymgysylltu â nhw hefyd, i wneud yn siŵr ei bod yn gweithio iddyn nhw, a'i bod yn gweithio i ni hefyd gan beidio â thanseilio unrhyw beth yr ydym yn ceisio ei sefydlu yma. Rwy'n credu bod adroddiad y Comisiwn Dŵr Annibynnol, IWC, yn ddefnyddiol iawn wrth gydnabod lle roedd problemau trawsffiniol, trawslywodraethol, ond hefyd lle roedd gwahaniaeth amlwg yn y dull yma. Felly, bydd angen deddfwriaeth arnom. Byddwch yn falch o weld hynny'n dod ymlaen, ond bydd yn cymryd amser, a gallem fod yn edrych ar sawl blwyddyn i ddod â hyn drwodd a chynllunio'r system yn iawn, ond mae angen i ni gael hyn yn iawn.
Diolch am ddweud fy mod i wedi gwrando. Fe wnes hynny'n sicr, ond rydw i hefyd yn ddiolchgar iawn i'r rhai a aeth â'r adroddiad ymlaen ac a gyflwynodd yr 88 o argymhellion, oherwydd yn sicr fe wnaethant wrando hefyd, yn Lloegr ac yng Nghymru, o ran llawer o'u tystiolaeth.
Ein barn ni yw y dylai fod rheoleiddiwr economaidd annibynnol. Roedd un o argymhellion y comisiwn ynghylch cael rheoleiddiwr economaidd annibynnol ar wahân i Gymru. Byddwn yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU nawr i wneud i hyn ddigwydd. Felly, ein pwyslais ni yw sefydlu'r swyddogaeth reoleiddio economaidd honno yng Nghymru a datblygu'r dull hwnnw sy'n gweithio yn ein cyd-destun ni yng Nghymru. Argymhellodd yr IWC y gellid—gellid—gosod y swyddogaeth hon o fewn CNC, ond rwy'n credu ei bod hi'n werth ystyried corff annibynnol a fydd yn cynnig mwy o hyblygrwydd a ffocws wrth gyflawni rheoleiddio economaidd y diwydiant dŵr, wedi'i deilwra i anghenion penodol Cymru. A dim ond i ddweud, mae'n rhoi cyfleoedd gwahanol i ni na'r rhai sydd ar gael yn Lloegr. Felly, gall yr ateb cywir i Loegr a'r ateb cywir i Gymru fod yn wahanol, fel y mae adroddiad y comisiwn yn ei adlewyrchu, a gyda llaw, yn yr un modd ag y mae'r Alban wedi mabwysiadu dull unigryw ar gyfer yr Alban hefyd.
Rwyf eisiau crybwyll yr agwedd ar y swyddogaethau trawsffiniol. Mae fy ngweledigaeth yn glir iawn, mae'n system ddŵr ar gyfer Gymru, wedi'i chynllunio yng Nghymru, sy'n cyflawni ar gyfer Cymru, ond mae'n rhaid i ni ddylunio a datblygu unrhyw swyddogaethau trawsffiniol yn ofalus fel eu bod yn cael eu llywodraethu gan gytundeb trawslywodraethol a'u sefydlu naill ai gan ddefnyddio'r fframweithiau cyffredin sydd gennym ar waith, neu gan goncordatau rhynglywodraethol neu ffyrdd eraill o ddealltwriaeth. Felly, byddwn yn gwneud yn siŵr bod hynny'n digwydd hefyd.
Felly, diolch, Janet, am eich ymateb cadarnhaol i hyn ac edrychwn ymlaen at weithio gyda chi ac eraill i fwrw ymlaen â'r cynigion hyn.
Diolch i'r Dirprwy Prif Weinidog. Mae hyn yn rhywbeth dwi'n croesawu, oherwydd mae Cymru’n genedl sydd wedi’i bendithio gyda chymaint o ddyfrffyrdd, cymaint o afonydd ac adnoddau dŵr, ond yn rhy aml dydy’r elw o'r rheini ddim yn dychwelyd i’n cymunedau. Mae pobl Cymru yn gorfod talu rhai o’r biliau mwyaf uchel yn yr ynysoedd hyn, ac mae tlodi dŵr yn parhau yn broblem. Dŷn ni wedi clywed yn barod am fel mae carthion yn staenio’n hafonydd a’n moroedd ni.
Nawr, mae hyn yn foment. Mae'n rhaid i adroddiad Cunliffe arwain at fwy o sbardun gwleidyddol i newid y sector yn gyfan gwbl, ac i ailadeiladu ymddiriedaeth gyhoeddus mewn diwydiant y mae nifer o bobl yn meddwl ei fod wedi torri erbyn hyn. Rwyf yn croesawu'r ffaith bod y prif argymhelliad i gael gwared ar Ofwat ac i roi yn ei le cyrff rheoleiddio ar wahân i Gymru a Lloegr— mae hwnna'n rhywbeth dŷn ni wedi galw amdano ers peth amser. Rwy'n croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth yn cytuno â hyn. Fel y mae’r adroddiad yn cydnabod, dydy Ofwat ddim yn gweithio ar gyfer cyfundrefn Cymru—stori adnabyddus erbyn hyn o fodelau o rywle arall yn cael eu gorfodi arnom ni yng Nghymru, heb ystyried ein cyd-destun gwahanol. Felly, dwi'n croesawu’r ffaith bod y Llywodraeth yn derbyn yr argymhelliad hwnnw.
Mewn ymateb i gwestiwn ysgrifenedig yr oeddwn i wedi’i osod ynglŷn â'r mater hwn, roedd y Llywodraeth wedi datgan bod trafodaethau wedi parhau gyda’r Llywodraeth yn San Steffan am y camau deddfwriaethol a gweinyddol y byddai angen eu cymryd. Rŷn ni newydd glywed yr ymateb wnaethoch chi ei roi i Janet fanna am y ffaith, efallai, y byddai deddfwriaeth yn cymryd rhai blynyddoedd i gael ei chyflwyno. Allaf i ofyn pa mor sicr ydych chi o ba mor frwdfrydig, pa mor barod ydy Llywodraeth San Steffan i wneud yn siŵr eu bod nhw'n mynd i comitio, felly, i wneud hyn? Ydych chi wedi bod yn trafod hefyd gyda’r Alban a Gogledd Iwerddon i ddysgu o’u gwersi nhw o gael cyrff rheoleiddio ar wahân?
Wedyn, i droi at atebolrwydd, yn rhy aml dŷn ni wedi gweld pobl gyffredin yn cario’r baich ar gyfer methiannau cwmnïau dŵr, ac er bod sefyllfa Dŵr Cymru, wrth gwrs, yn rhywbeth gwahanol i'r cwmnïau yn Lloegr, dydy’r cwmni heb osgoi’r problemau gyda hyn. Hoffwn i wybod, ymhellach i'r hyn dŷch chi wedi'i ddweud wrth Janet yn barod, beth fyddwch chi’n ei wneud i sicrhau y bydd pwerau'r corff hwn yn ddigonol ac yn adlewyrchu perfformiad cwmnïau, gan gynnwys y pŵer i rewi tâl executive pan fo angen, a’r pŵer i godi dirwy fwy amserol am halogiad dŵr. Hefyd, os yw hyn yn mynd i gymryd blynyddoedd, a oes yna bethau rŷn ni'n gallu eu gwneud yn y cyfamser er mwyn gwella'r sefyllfa gyda hynny?
Byddai'n dda gweld y corff newydd, dwi'n meddwl, yn cymryd rôl fwy gweithredol, yn hytrach nag adweithiol yn unig, fel y mae Ofwat yn tueddu ei wneud, i osgoi problemau rhag datblygu, ac i gymryd rôl mewn trafodaethau â ffermwyr ac ati i hybu sgiliau am ffyrdd cynaliadwy o drin dŵr ac o reoli dŵr—pethau fel yna. Hoffwn i glywed mwy o ran a ydych chi'n cytuno â hynny.
Ond, yn olaf, gall rheoleiddio ddim ond gweithio’n effeithiol os ydy e’n mynd law yn llaw gydag eglurder cyfansoddiadol. Nawr, yng Nghymru, yn wahanol i’r Alban ac Iwerddon, dydy ein datganoli ni ddim wedi'i gwblhau yn y maes hwn. Nid ydy pwerau’r Senedd ar ddŵr yn cyd-fynd â ffiniau daearyddol ein gwlad. Mae Deddf Cymru 2017 yn cynnwys y ddarpariaeth i ddatganoli’r pwerau hyn. A allwch chi gadarnhau, plis, a ydy’r Llywodraeth yma'n ystyried gweithredu’r pwerau hyn o’r diwedd? Diolch yn fawr iawn.
I thank the Deputy First Minister. This is something that I welcome, because Wales is a nation blessed with so many waterways, rivers and water resources, but too often, the benefits do not flow back to our communities. The people of Wales have to pay some of the highest bills in these islands, and water poverty remains a staggering problem. We've already heard about how sewage taints our rivers and seas.
Now, this is a moment. The Cunliffe report must lead to more political impetus to change the sector completely, and to rebuild public trust in an industry that many see as broken. I do welcome the fact that the main recommendation is to get rid of Ofwat and to replace it with separate regulatory bodies for Wales and England—that is something that we have called for for some time. I do welcome the fact that the Government agrees with that. As the report acknowledges, Ofwat does not work for the Welsh system—a familiar tale by now of models from elsewhere being imposed upon us in Wales, without considering our different context. So, I welcome the fact that the Government has accepted that recommendation.
In response to a written question that I had posed on this matter, the Government stated that discussions with the Government in Westminster had continued regarding the legislative and administrative steps that would need to be taken. We just heard in the response that you gave to Janet there that perhaps legislation will take some years to be introduced. Could I ask you how sure you are of how enthusiastic and how willing the Westminster Government is to ensure that they are going to commit, therefore, to undertaking this? And have you been discussing this issue with Scotland and Northern Ireland to learn from their lessons regarding having separate regulatory bodies?
Turning then to accountability, too often we see ordinary people bearing the burden for the failures of water companies, and although the situation with Dŵr Cymru is different to that with the companies in England, the company has not avoided these problems. I would like to know, further to what you've said to Janet already, what you will do to ensure that the powers of the regulatory body are adequate and reflect the performance of companies, including the power to freeze executive pay when necessary, and the power to issue more timely fines for water contamination. Also, if this is going to take years, are there things that we can do in the meantime to improve the situation on that?
It would be good to see the new body, I think, taking a more proactive role, rather than just being reactive, as Ofwat has tended to be, to prevent problems from developing and to take a role in discussions with farmers and so forth to promote skills about sustainable ways of treating and managing water. So, I'd like to hear more from you about whether you agree with that.
Finally, regulation can only work effectively if it goes hand in hand with constitutional clarity. Now, in Wales, unlike in Scotland and Ireland, our form of devolution is incomplete in this area. The Senedd's powers over water do not match the geographical boundaries of our country. The Wales Act 2017 includes the provision to devolve these powers. Could you confirm, please, whether this Government is considering, finally, implementing these powers? Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn. Mae llawer o gwestiynau fanna.
Thank you very much. There are a number of questions there.
I'll try to address most of them here. First of all, yes, we are engaging with Scotland. They have different models about how they've done regulation, so we don't have to think automatically that what we'd have is something that would look like an Ofwat version in Wales. It could be a different approach that we could look at, particularly if we're going to balance from the outset different priorities as well, in line with the Welsh policy framework and legislation. But we are engaging with Scotland.
The UK Government also, like us, have signalled that they want to commit to taking this forward at pace. We're already engaged with the UK Government, Delyth, on their proposals. As I've said already, we want to engage with them to make sure that their legislation in England is right for them, but also doesn't undermine anything that we're trying to do here. We anticipate that we would be bringing forward legislation here within this Senedd, although I appreciate that this will be a future Government doing this, in 2028. That's what we would be aiming for, and it will take that couple of years in order to do the groundwork on the legislation, but also the consultation and the engagement at the moment.
So, our immediate next steps will be to continue working with the UK Government to support the UK Government White Paper, which they're bringing forward, and transition plans, and then bringing forward a Welsh Government Green Paper in order that we can have a bit—something more—. We're going to set a direction of travel, clearly, within that. I've set it out today, but we want there to be the ability, a bit greener rather than whiter, so that we can have some input from stakeholders and some adjustments there. And also then we’ll be bringing forward our own transition plan and our own interim strategic policy statement. We intend to do those, Delyth—those steps—within the next few months, so we're going to hit this at pace, and so is the UK Government.
Let me turn to the matter of what the water companies can get on with right now, because they don't have to wait. So, the IWC report made a series of recommendations in relation to water companies, their governance and their management. Well, let me say quite clearly that this is an opportunity for water companies in Wales to embrace those recommendations and actually make progress now, ahead of future legislation—they don't have to wait. However, during this transition period and beyond, it's also very important to ensure that investment in Wales is viable and that we set that clear, strategic direction to build confidence for investment, because it's that stability that actually then gives the protection as well to customers and their bills. So, we need to carefully manage company expectations and set reasonable timescales for them to deliver necessary changes, whilst also delivering required improvements as part of the current asset management period 8 and delivering their core functions.
I think I've covered most of the issues you asked about there, Delyth, but there were quite a few questions in there. I'm happy to discuss further as well.
Ceisiaf fynd i'r afael â'r rhan fwyaf ohonynt yma. Yn gyntaf oll, ydym, rydym yn ymgysylltu â'r Alban. Mae ganddyn nhw fodelau gwahanol ynglŷn â sut maen nhw'n ymdrin â rheoleiddio, felly does dim rhaid i ni feddwl yn awtomatig bod yr hyn y byddwn yn ei gael yn rhywbeth a fyddai'n edrych fel fersiwn Ofwat yng Nghymru. Gallai fod yn ddull gwahanol y gallem edrych arno, yn enwedig os ydym yn mynd i gydbwyso gwahanol flaenoriaethau o'r cychwyn cyntaf hefyd, yn unol â fframwaith polisi a deddfwriaeth Cymru. Ond rydym ni'n ymgysylltu â'r Alban.
Mae Llywodraeth y DU hefyd, fel ni, wedi nodi eu bod eisiau ymrwymo i fynd â hyn ymlaen yn gyflym. Rydym eisoes wedi ymgysylltu â Llywodraeth y DU, Delyth, ynghylch eu cynigion. Fel rydw i wedi dweud eisoes, rydym ni eisiau ymgysylltu â nhw i wneud yn siŵr bod eu deddfwriaeth yn Lloegr yn iawn iddyn nhw, ond hefyd nad yw'n tanseilio unrhyw beth rydym ni'n ceisio ei wneud yma. Rydym yn rhagweld y byddwn yn cyflwyno deddfwriaeth yma yn y Senedd hon, er fy mod yn gwerthfawrogi y bydd hon yn Llywodraeth yn y dyfodol, yn gwneud hyn yn 2028. Dyna beth y byddem yn anelu ato, a bydd yn cymryd yr ychydig flynyddoedd hynny er mwyn gwneud y gwaith sylfaenol ar y ddeddfwriaeth, ond hefyd yr ymgynghoriad a'r ymgysylltu ar hyn o bryd.
Felly, ein camau nesaf uniongyrchol fydd parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i gefnogi Papur Gwyn Llywodraeth y DU, y maent yn ei gyflwyno, a chynlluniau pontio, ac yna cyflwyno Papur Gwyrdd Llywodraeth Cymru er mwyn i ni allu cael ychydig—rhywbeth mwy—. Rydym ni'n mynd i osod cyfeiriad y daith, yn amlwg, o fewn hynny. Rydw i wedi ei nodi heddiw, ond rydym ni eisiau sicrhau bod yna allu, ychydig yn wyrddach yn hytrach na gwynnach, fel y gallwn gael rhywfaint o fewnbwn gan randdeiliaid a rhai addasiadau. A hefyd wedyn byddwn yn cyflwyno ein cynllun pontio ein hunain a'n datganiad polisi strategol interim ein hunain. Rydym ni'n bwriadu gwneud hynny, Delyth—y camau hynny—o fewn y misoedd nesaf, felly rydym ni'n mynd i ddechrau ar hyn yn gyflym, ac felly hefyd Llywodraeth y DU.
Gadewch i mi droi at y mater o beth y gall y cwmnïau dŵr wneud nawr, oherwydd nid oes rhaid iddyn nhw aros. Felly, gwnaeth adroddiad yr IWC gyfres o argymhellion mewn perthynas â chwmnïau dŵr, eu llywodraethiant a'u rheolaeth. Wel, gadewch i mi ddweud yn glir bod hwn yn gyfle i gwmnïau dŵr yng Nghymru gofleidio'r argymhellion hynny a gwneud cynnydd nawr, cyn deddfwriaeth yn y dyfodol—nid oes rhaid iddynt aros. Fodd bynnag, yn ystod y cyfnod pontio hwn a thu hwnt, mae hefyd yn bwysig iawn sicrhau bod buddsoddiad yng Nghymru yn hyfyw a'n bod yn gosod y cyfeiriad clir, strategol hwnnw i fagu hyder ar gyfer buddsoddiad, oherwydd mae'r sefydlogrwydd hwnnw wedyn yn rhoi'r amddiffyniad hefyd i gwsmeriaid a'u biliau. Felly, mae angen i ni reoli disgwyliadau cwmnïau yn ofalus a gosod amserlenni rhesymol iddynt gyflawni newidiadau angenrheidiol, gan hefyd gyflawni gwelliannau gofynnol fel rhan o'r cyfnod rheoli asedau 8 cyfredol a chyflawni eu swyddogaethau craidd.
Rwy'n credu fy mod wedi ymdrin â'r rhan fwyaf o'r materion wnaethoch chi ofyn amdanynt, Delyth, ond roedd cryn dipyn o gwestiynau yna. Rwy'n hapus i drafod ymhellach hefyd.
I very much welcome the statement. Currently, we have very expensive water bills and serious problems with pollution. Pollution concerns are now third behind health and housing in the e-mails I get from constituents. Rising water bills are a concern for many people across Wales, including from people who are worried not only about the cost, but also about the quality of the service that they're paying for. What reassurance will the Minister give to the people of Wales who are worried about these reforms? What difference will these reforms make to the things my constituents are faced with every day, worried about water bills and the state of our rivers, including raw sewage entering the River Tawe? In Swansea pre 1974, water was run successfully by Swansea council. Since then, we've had lots of changes, including almost the complete end of the building of reservoirs. I don't believe that we have benefitted from any of these changes. I actually support the public ownership of water.
Rwy'n croesawu'r datganiad yn fawr. Ar hyn o bryd, mae gennym filiau dŵr drud iawn a phroblemau difrifol gyda llygredd. Mae pryderon llygredd bellach yn drydydd y tu ôl i iechyd a thai yn y negeseuon e-bost rwy'n eu cael oddi wrth etholwyr. Mae biliau dŵr cynyddol yn bryder i lawer o bobl ledled Cymru, gan gynnwys pobl sy'n poeni nid yn unig am y gost, ond hefyd am ansawdd y gwasanaeth maen nhw'n talu amdano. Pa sicrwydd y bydd y Gweinidog yn ei roi i bobl Cymru sy'n poeni am y diwygiadau hyn? Pa wahaniaeth fydd y diwygiadau hyn yn ei wneud i'r pethau y mae fy etholwyr yn eu hwynebu bob dydd, poeni am filiau dŵr a chyflwr ein hafonydd, gan gynnwys carthion amrwd yn mynd i mewn i Afon Tawe? Yn Abertawe cyn 1974, roedd cyngor Abertawe yn rheoli dŵr yn llwyddiannus. Ers hynny, rydym wedi cael llawer o newidiadau, gan gynnwys dirwyn adeiladu cronfeydd dŵr i ben bron yn gyfan gwbl. Nid wyf yn credu ein bod wedi elwa ar unrhyw un o'r newidiadau hyn. Rwy'n cefnogi perchnogaeth gyhoeddus o ddŵr.
Diolch, Mike. Public ownership of water companies wasn't part of the remit of the IWC, led by Sir Jon Cunliffe, but I note your point on your position on public ownership of water companies.
What assurance can we give to people in Wales? Well, it's both in terms of the regulatory reform that we've laid out, which would, from its very onset, not only deal with the current competition-led approach to economic regulation, but embed within that regulation the needs of our rivers, healthy waterways, affordable bills for customers and so on, and we do that from the get-go. So, it's not the 1980s-style competition-driven model that we currently have, it would be very different indeed.
But I've always outlined, Mike, that I intend to set out, within the coming weeks, the Welsh Government's vision for water reform in Wales. We'll do that very soon. And we want to do that to seek views from a wide range of stakeholders, but, in doing that, that vision will include stronger environmental regulation and catchment-level solutions, continued support for that independent customer advocacy, and also that greater focus on asset health and climate resilience. So, we deal with those issues of leakages, but we also deal with the issue of water quality.
I think we can be confident in taking this forward, though there is a lot of work to be done. This is an opportunity for a fundamental reset of the way that we approach water regulation, but also that vision for water within Wales. And it will be to the satisfaction, Mike, of your residents in Swansea, but also throughout Wales, because it will deal with water in a holistic, systems-based approach from the get-go.
Diolch, Mike. Nid oedd perchnogaeth gyhoeddus o gwmnïau dŵr yn rhan o gylch gwaith yr IWC, dan arweiniad Syr Jon Cunliffe, ond rwy'n nodi eich pwynt ar eich safbwynt o ran perchnogaeth gyhoeddus o gwmnïau dŵr.
Pa sicrwydd allwn ni ei roi i bobl yng Nghymru? Wel, mae'n ymwneud â'r diwygiad rheoleiddiol rydym ni wedi'i osod allan, a fyddai, o'i ddechrau, nid yn unig yn ymdrin â'r dull presennol o reoleiddio economaidd a arweinir gan gystadleuaeth, ond byddai'n ymgorffori anghenion ein hafonydd, dyfrffyrdd iach, biliau fforddiadwy i gwsmeriaid ac ati, ac rydym yn gwneud hynny o'r cychwyn cyntaf. Felly, nid yw'r model sy'n cael ei ysgogi gan gystadleuaeth yn arddull y 1980au sydd gennym ar hyn o bryd, byddai'n wahanol iawn mewn gwirionedd.
Ond rwyf bob amser wedi amlinellu, Mike, fy mod yn bwriadu egluro, o fewn yr wythnosau nesaf, weledigaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer diwygio dŵr yng Nghymru. Byddwn yn gwneud hynny yn fuan iawn. Ac rydym eisiau gwneud hynny i geisio barn gan ystod eang o randdeiliaid, ond, wrth wneud hynny, bydd y weledigaeth honno'n cynnwys rheoleiddio amgylcheddol cryfach ac atebion ar lefel dalgylch, cefnogaeth barhaus i'r eiriolaeth cwsmeriaid annibynnol honno, a hefyd y pwyslais hwnnw ar iechyd asedau a chydnerthedd hinsawdd. Felly, rydym ni'n ymdrin â'r problemau hynny o ollyngiadau, ond rydym ni hefyd yn ymdrin â'r mater o ansawdd dŵr.
Rwy'n credu y gallwn fod yn hyderus wrth gyflwyno hyn, er bod llawer o waith i'w wneud. Mae hwn yn gyfle i ailosod yn sylfaenol y ffordd yr ydym yn mynd i'r afael â rheoleiddio dŵr, ond hefyd y weledigaeth honno ar gyfer dŵr yng Nghymru. A bydd er boddhad eich trigolion yn Abertawe Mike, ond hefyd ledled Cymru, oherwydd bydd yn ymdrin â dŵr mewn dull cyfannol, sy'n seiliedig ar systemau o'r cychwyn cyntaf.
Good afternoon, Cabinet Secretary. Just following on from Mike, the issue around water pollution is raised with us so often. Particularly, as you'll know, in the region I cover, Mid and West Wales, we have considerable water pollution incidents.
One of the key issues here has to be the performance of Dŵr Cymru, because they are responsible, surely, in terms of water pollution, and their responsibilities to ensure that our water is clean. You mention Dŵr Cymru is a not-for-profit agency, and yet I've raised here in the Siambr the pay that goes out to the chief executive of Dŵr Cymru. There is a new chief executive, Roch Cheroux. He is to receive £460,000 a year, plus the potential to earn an additional £621,000. Shameful, really. And last week, we saw that Dŵr Cymru had its £1.35 million fine for more than 800 permit breaches cut to just £120,000.
The issue here is about public confidence. When we see these issues in terms of finances in Dŵr Cymru occurring, it really gives the public here in Wales absolutely no confidence in their performance or their ability to reward, when they shouldn't be polluting our rivers. So, I'd like to hear from you, please, if I may—. I'm conscious the timer has gone, so I can carry on for a couple of hours. I'd like to hear from you, if I may, Cabinet Secretary: what are you doing in order to address Dŵr Cymru, their poor performance, and particularly this issue, which is really getting to the public, around how much pay their chief executive receives and the lack of real consequences in terms of fines? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Ysgrifennydd Cabinet. Ac i ddilyn Mike, mae'r broblem ynghylch llygredd dŵr yn cael ei chodi gyda ni mor aml. Yn enwedig, fel y gwyddoch, yn y rhanbarth rwy'n ymdrin ag ef, Canolbarth a Gorllewin Cymru, mae gennym ddigwyddiadau sylweddol yn ymwneud â llygredd dŵr.
Un o'r materion allweddol yma yw perfformiad Dŵr Cymru, oherwydd maen nhw'n gyfrifol, yn sicr, o ran llygredd dŵr, a'u cyfrifoldebau i sicrhau bod ein dŵr yn lân. Rydych chi'n sôn bod Dŵr Cymru yn asiantaeth nid-er-elw, ac eto rwyf wedi sôn yma yn y Siambr am y cyflog sy'n cael ei dalu i brif weithredwr Dŵr Cymru. Mae yna brif weithredwr newydd, Roch Cheroux. Bydd yn derbyn £460,000 y flwyddyn, ynghyd â'r potensial i ennill £621,000 ychwanegol. Cywilyddus, mewn gwirionedd. Ac yr wythnos diwethaf, gwelsom fod dirwy Dŵr Cymru o £1.35 miliwn am fwy na 800 o achosion o dorri trwyddedau wedi'i thorri i ddim ond £120,000.
Mae'r mater yma yn ymwneud â hyder y cyhoedd. Pan welwn ni y materion hyn o ran cyllid yn digwydd yn Dŵr Cymru, mae'r cyhoedd yma yng Nghymru yn colli pob hyder yn eu perfformiad a'u gallu i wobrwyo, pan na ddylent fod yn llygru ein hafonydd. Felly, hoffwn glywed gennych, os gwelwch yn dda, os gallaf—. Rwy'n ymwybodol bod yr amserydd wedi mynd, felly gallaf barhau am gwpl o oriau. Hoffwn glywed gennych, os caf, Ysgrifennydd Cabinet: beth ydych chi'n ei wneud er mwyn mynd i'r afael â Dŵr Cymru, eu perfformiad gwael, ac yn enwedig y mater hwn, sy'n cyrraedd y cyhoedd mewn gwirionedd, ynglŷn â faint o gyflog y mae ei brif weithredwr yn ei dderbyn a'r diffyg canlyniadau gwirioneddol o ran dirwyon? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn, Jane. As I mentioned before—I'm not sure whether this was a call to renationalise water companies, as we heard from Mike there as well—that wasn't in the terms of reference of the Jon Cunliffe review. However, you are absolutely right in what you're saying; we need Dŵr Cymru to perform. There are several areas where for many years it has been underperforming—in leakages from its antiquated pipe network, but also in terms of things such as the number of spillages and the sewage.
Just to make clear as well, though, Dŵr Cymru is not the only source of pollution in our rivers, and I wouldn't want that to be reflected in this debate today. Indeed, the uplift in our bills that everybody has seen landing on their doorsteps this year needs to be put, in a very prioritised, at-pace way, towards delivering the improvements to pollution that is coming out of the antiquated network, whether that's from combined sewer overflows or elsewhere within Dŵr Cymru, and Hafren Dyfrdwy as well. But there are also pressures from traditional mine working and quarrying that pollute stretches of our rivers. There is agriculture and farming and land use with nutrient and phosphate run-off. Sometimes we get focused on one, and we go hitting at one source, when actually we need to focus on all the sources of pollution.
But you are right, Dŵr Cymru need to play their part within this. As I made clear in response to a previous answer, regardless of the major regulatory reforms that we have now, this opportunity to seize within the current AMP 8, this period going forward where everybody's seeing their bills rise, Dŵr Cymru need to perform. In the meetings that I have regularly with them, even though they're not a company that are run by the Welsh Government, it is very clear to the chair and the chief executive, and the new chief executive, our demands as Welsh Government on the improvement of their performance.
And they need to do it as well, I have to say, for the wider Welsh public. The not-for-profit or not-for-dividend model that they operate under does deliver some benefits. One of those is the social tariff that Dŵr Cymru operate under, which is more generous, I have to say—not often commented on—than other privatised water companies throughout the UK. But we need them to perform not just on that, but on every aspect of their performance, and they know that. Sorry, Dirprwy Lywydd.
Diolch yn fawr iawn, Jane. Fel y soniais i o'r blaen—nid wyf yn siŵr a oedd hon yn alwad i ailwladoli cwmnïau dŵr, fel y clywsom ni gan Mike yna hefyd—nid oedd hynny yng nghylch gorchwyl adolygiad Jon Cunliffe. Fodd bynnag, rydych chi'n hollol gywir yn yr hyn rydych chi'n ei ddweud; mae angen i Dŵr Cymru berfformio. Mae sawl maes lle ers blynyddoedd lawer mae wedi bod yn tanberfformio—gollyngiadau o'i rwydwaith pibellau hynafol, ond hefyd o ran pethau fel nifer y gollyngiadau a charthffosiaeth.
Er mwyn gwneud yn glir hefyd, fodd bynnag, nid Dŵr Cymru yw'r unig ffynhonnell o lygredd yn ein hafonydd, ac ni fyddwn eisiau i hynny gael ei adlewyrchu yn y ddadl hon heddiw. Yn wir, mae angen rhoi'r cynnydd yn ein biliau y mae pawb wedi'u gweld yn dod drwy'r drws eleni, mewn ffordd flaenoriaethol iawn a chyflym, tuag at gyflawni'r gwelliannau i lygredd sy'n dod allan o'r rhwydwaith hynafol, boed hynny'n deillio o orlifoedd carthffosiaeth cyfun neu mewn mannau eraill o fewn Dŵr Cymru, a Hafren Dyfrdwy hefyd. Ond mae yna hefyd bwysau yn dod o waith mwyngloddio traddodiadol a chwareli sy'n llygru rhannau o'n hafonydd. Mae yna amaethyddiaeth a ffermio a defnyddio tir gyda maethynnau a ffosffad mewn dŵr ffo. Weithiau rydym ni'n canolbwyntio ar un, ac rydym ni'n gweithredu ar un ffynhonnell, pan fo angen mewn gwirionedd i ni ganolbwyntio ar yr holl ffynonellau o lygredd.
Ond rydych chi'n iawn, mae angen i Dŵr Cymru chwarae eu rhan o fewn hyn. Fel y gwnes i'n glir mewn ymateb i ateb blaenorol, ni waeth beth fo'r diwygiadau rheoleiddiol mawr sydd gennym nawr, mae angen i Dŵr Cymru berfformio o fewn y Cyfnod Rheoli Asedau (AMP) 8 presennol, y cyfnod hwn wrth fynd ymlaen lle mae pawb yn gweld eu biliau yn codi. Yn y cyfarfodydd rydw i'n eu cael yn rheolaidd gyda nhw, er nad yw'n gwmni sy'n cael ei redeg gan Lywodraeth Cymru, mae'n glir iawn i'r cadeirydd a'r prif weithredwr, a'r prif weithredwr newydd, beth yw ein gofynion fel Llywodraeth Cymru ynghylch gwella eu perfformiad.
Ac mae angen iddyn nhw wneud hynny hefyd, mae'n rhaid i mi ddweud, ar gyfer y cyhoedd ehangach yng Nghymru. Mae'r model nid-er-elw neu ddifidend y maen nhw'n ei fabwysiadu ar gyfer gweithredu yn darparu rhai manteision. Un o'r rheiny yw'r tariff cymdeithasol y mae Dŵr Cymru yn gweithredu oddi tano, sy'n fwy hael, mae'n rhaid i mi ddweud—nid yw'n cael sylw'n aml—na chwmnïau dŵr eraill sydd wedi'u preifateiddio ledled y DU. Ond mae angen iddyn nhw berfformio nid yn unig ar hynny, ond ar bob agwedd ar eu perfformiad, ac maen nhw'n gwybod hynny. Mae'n ddrwg gennyf, Dirprwy Lywydd.
Ac yn olaf, Joyce Watson.
And finally, Joyce Watson.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I think the biggest challenge to any water company is climate change. There's no question about it. We've had droughts and we're having floods, and we're having them at different times of the year, not necessarily when we might expect it. So I think, when we're talking about moving forward together with the UK Government, we have to look at every single policy, because water affects every single policy, whether it's planning, land management, whether it's water management, whether it's sewage; it all affects our watercourses.
But of course, we've also got the cross-border issue, because the Wye and the Severn don't stop, they just keep flowing. So what I'd be interested in here is whether you're going to take an approach with the UK Government, when they're bringing in legislation, to think water, because a lot of the legislation is going to come in before, perhaps, the final legislation that makes everybody think about water. So it'd be a nonsense, in my view, to start bringing in legislation now, new regulations after this announcement, without that in mind.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n credu mai'r her fwyaf i unrhyw gwmni dŵr yw newid hinsawdd. Does dim amheuaeth am hynny. Rydym ni wedi cael sychder ac rydym ni'n cael llifogydd, ac rydym ni'n eu cael ar wahanol adegau o'r flwyddyn, nid o reidrwydd pan fyddwn ni'n eu disgwyl. Felly, rwy'n meddwl, pan fyddwn yn siarad am symud ymlaen ynghyd â Llywodraeth y DU, mae'n rhaid i ni edrych ar bob un polisi, oherwydd mae dŵr yn effeithio ar bob polisi, boed yn gynllunio, rheoli tir, p'un a yw'n rheoli dŵr, p'un a yw'n garthffosiaeth; mae'r cyfan yn effeithio ar ein cyrsiau dŵr.
Ond wrth gwrs, mae gennym hefyd y mater trawsffiniol, oherwydd nid yw afonydd Gwy a Hafren yn stopio, maen nhw'n parhau i lifo. Felly, yr hyn y byddai gen i ddiddordeb ynddo yw a ydych chi'n mynd i fabwysiadu dull gyda Llywodraeth y DU, pan fyddant yn cyflwyno deddfwriaeth, i feddwl am ddŵr, oherwydd mae llawer o'r ddeddfwriaeth yn mynd i ddod i mewn cyn, efallai, y ddeddfwriaeth derfynol sy'n gwneud i bawb feddwl am ddŵr. Felly byddai'n wirion, yn fy marn i, i ddechrau cyflwyno deddfwriaeth nawr, rheoliadau newydd ar ôl y cyhoeddiad hwn, heb hynny mewn golwg.
Yes, indeed. The reason that this report has come forward is because it was jointly commissioned by the Welsh Government and the UK Government. It has been jointly delivered by the UK Government and the Welsh Government, and that's the way we intend to take this forward, recognising the difference in Wales, but recognising we also need to work across borders.
Even before this proposal for regulatory reform and system change and all the other recommendations within the IWC report, we'd already started on that cross-border working. So, curiously, on issues such as the Wye, there’s additional investment there that's from UK and Welsh Government in order to drive forward the work that's currently going on with the Wye and Usk Foundation, and so on. We need to do more of that.
But yes, you're right, and I think a common theme of the discussion today is that whilst this is a real golden opportunity to do that once-in-a-generation reset of the regulation around the water industry and set out that coherent vision for what it looks like, we don't have to wait. There's much that we can actually get on with right here, right now, whether it's the water companies or whether it's the work that we're doing on the water summit to deal with water pollution, agricultural pollution, development pressures, et cetera. There's so much that we can get on with right here, right now.
But meanwhile, we need to seize this opportunity, and I thank Members for their comments and what seems to be strong support for taking these measures forward.
Ydw, yn wir. Y rheswm pam mae'r adroddiad hwn wedi ei gyflwyno yw oherwydd ei fod wedi'i gomisiynu ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Mae wedi cael ei gyflawni ar y cyd gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, a dyna'r ffordd yr ydym yn bwriadu bwrw hyn ymlaen, gan gydnabod y gwahaniaeth yng Nghymru, ond gan gydnabod bod angen i ni weithio ar draws ffiniau hefyd.
Hyd yn oed cyn y cynnig hwn ar gyfer diwygio rheoleiddio a newid system a'r holl argymhellion eraill yn adroddiad yr IWC, roeddem eisoes wedi dechrau ar y gwaith trawsffiniol hwnnw. Felly, yn rhyfedd, ar faterion fel afon Gwy, mae yna fuddsoddiad ychwanegol yno gan y DU a Llywodraeth Cymru er mwyn bwrw ymlaen â'r gwaith sy'n digwydd ar hyn o bryd gyda Sefydliad Afonydd Gwy ac Wysg, ac ati. Mae angen i ni wneud mwy o hynny.
Ond ydych, rydych chi'n iawn, ac rwy'n credu mai thema gyffredin y drafodaeth heddiw yw, er bod hwn yn gyfle euraidd go iawn i ailosod unwaith mewn cenhedlaeth y rheoliad o ran y diwydiant dŵr a gosod y weledigaeth gydlynol honno ar gyfer sut mae'n edrych, nid oes rhaid i ni aros. Mae yna lawer y gallwn ni fynd ymlaen ag ef yma, ar hyn o bryd, boed hynny'n gwmnïau dŵr neu'r gwaith rydym ni'n ei wneud ar yr uwchgynhadledd dŵr i ymdrin â llygredd dŵr, llygredd amaethyddol, pwysau datblygu, ac ati. Mae cymaint y gallwn ni fynd ymlaen ag ef yma, ar hyn o bryd.
Ond yn y cyfamser, mae angen i ni fanteisio ar y cyfle hwn, ac rwy'n diolch i'r Aelodau am eu sylwadau a'r hyn sy'n ymddangos i mi fel cefnogaeth gref i fwrw ymlaen â'r mesurau hyn.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Mae eitem 5 wedi'i thynnu'n ôl.
Item 5 is withdrawn.
Byddwn yn symud ymlaen i eitem 6, datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, tuag at GIG mwy tryloyw. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Jeremy Miles, i wneud y datganiad.
We will move on to item 6, a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Care, towards a more transparent NHS. I call on the Cabinet Secretary, Jeremy Miles, to make the statement.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn gynharach eleni, fe wnes i amlinellu fy uchelgais i edrych o'r newydd ar y ffordd rŷm ni'n rhedeg y gwasanaeth iechyd yng Nghymru, gan gynnwys atebolrwydd a datblygu diwylliant mwy agored a thryloyw. Rwyf wedi cymryd cyfres o gamau i wella'r math o ddata a swm a lefel y data rŷm ni'n ei gyhoeddi am yr NHS er mwyn gwella atebolrwydd a thryloywder yn ein gwasanaeth iechyd.
Mae bod yn dryloyw yn hanfodol i greu diwylliant agored o hunanwella. Mae hyn yn arbennig o bwysig o safbwynt hyder y cyhoedd mewn sefydliadau iechyd o ran eu safonau gofal iechyd a'u perfformiad. Dyw sefydliadau sy'n ymdrechu i wella'n barhaus ddim yn rhai sy'n cuddio tu ôl i waliau uchel cyfrinachedd. Maen nhw'n defnyddio data i'w helpu ar y daith ac yn sicrhau ei fod ar gael i'r cyhoedd. Maen nhw'n cynnal eu busnes yn gyhoeddus, maen nhw'n gwrando ar eu poblogaeth leol ac yn cynnal sgwrs barhaus gyda nhw am wasanaethau a gofal iechyd. Maen nhw'n croesawu cwynion ac yn dysgu o'u camgymeriadau.
Bydd Aelodau yn gwybod fy mod i'n cyhoeddi adroddiadau chwarterol a blynyddol am y cynnydd mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn ei wneud o dan fesurau arbennig. Bydd hyn yn parhau. Byddaf yn cyhoeddi diweddariad arall ar wefan Llywodraeth Cymru yn nes ymlaen yr wythnos hon.
Yn gynharach eleni, fe gyhoeddais i adroddiad cynnydd cyntaf y rhaglen diogelwch mewn gofal mamolaeth a newyddenedigol, sy'n amlinellu'r cynnydd sydd wedi'i wneud yn erbyn dangosyddion diogelwch cenedlaethol. Bydd ail adroddiad yn dilyn yn gynnar y flwyddyn nesaf.
Mewn ymateb i argymhellion y grŵp cynghori gweinidogol ar berfformiad a chynhyrchiant yr NHS, rwyf eisoes wedi darparu mwy o eglurder am y broses isgyfeirio mewn perthynas â mesurau arbennig. Mae hyn yn cynnwys cyfleoedd awtomatig newydd i symud i lefel is ar gyfer meysydd sydd â chanlyniadau a thargedau y mae modd eu mesur. Bydd yr holl fframweithiau uwchgyfeirio ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru erbyn diwedd y flwyddyn. Mae nifer ohonyn nhw wedi eu cyhoeddi'n barod.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Earlier this year, I set out my ambitions to take a fresh approach to the way that we run the NHS in Wales, including accountability and the development of a more open and transparent culture. I have taken a series of actions to improve the type, amount and level of data that we publish about the NHS in order to improve accountability and transparency in our health service.
Transparency is crucial to creating an open, self-improving culture. This is particularly important when it comes to giving the public confidence in the standards of healthcare and the performance of health organisations. Organisations that strive for continuous improvement do not hide behind the high walls of secrecy. They use data to help them on that journey and ensure that they're publicly available. They conduct their business in public, they listen to and speak to their local populations in an ongoing conversation about services and healthcare. They welcome complaints and learn from their mistakes.
Members will be aware that I publish quarterly and annual reports about the progress that Betsi Cadwaladr University Health Board is making under special measures. This will continue. I am publishing the latest update on the Welsh Government's website later this week.
Earlier this year, I published the first progress report from the maternity and neonatal safety programme, which highlights the progress made against national safety indicators. A second report will follow early next year.
In response to the recommendations of the ministerial advisory group on NHS performance and productivity, I have already provided greater clarity about the de-escalation process. This includes automatic de-escalation opportunities for those areas with quantifiable outcomes and targets. All escalation frameworks will be made available on the Welsh Government website by the end of this year. A number have already been published.
Dirprwy Lywydd, on Thursday I will hold the first public accountability meeting with Cwm Taf Morgannwg University Health Board. Over the coming months, I will meet each NHS organisation as part of an annual cycle of holding the NHS to account for meeting our priorities. These meetings will be available to anyone to watch online. This will help us increase confidence in the system of accountability by opening the doors to the NHS. These are crucial steps in improving transparency in the NHS in Wales. This is important for the public, and it is critical for health organisations too.
Dirprwy Lywydd, I now turn to data. Over the course of the last year, we have made more data available about NHS performance than ever before. We publish a quarterly report about how health boards are performing against key emergency and planned care measures. Pathways of care delay data is now publicly available for the first time, as are ambulance handover delays measured at each individual hospital site.
We've made recent changes to the Welsh ambulance service's clinical model, as Members will know, in response to recommendations from the Senedd's Health and Social Care Committee. Since August, we now report on more meaningful outcome-based measures. This includes the return of spontaneous circulation and information about the time it takes for CPR and defibrillation following a cardiac arrest for all purple calls. We will be reporting similar granular detail against new clinical indicators for red and the new orange category of 999 calls for people with time-sensitive complaints like stroke.
Dirprwy Lywydd, despite the opposition’s best attempts to portray it as 'manipulating the data', since August, we have also provided the public with more up-to-date information about waiting times. The monthly report now includes provisional figures for the longest waits for the latest full calendar month, in addition to the official position, which is two months in arrears. This approach has received the stamp of approval from the UK statistics regulator and gives the public a clearer and, crucially, more timely picture about the waiting times' position in Wales.
Dirprwy Lywydd, I'm keen that we continue to use data to drive ongoing improvement in the NHS. The three-year NHS Wales planning framework asked health organisations to focus on a smaller number of priorities and set out our key asks of the system. I am committed to publishing each organisation’s performance against those metrics and actions. I am working with the NHS, Welsh Government and our statistics colleagues to now put this data in the public domain.
Dirprwy Lywydd, the final part of the transparency and accountability matrix is how the NHS uses public feedback to shape and refine its services. Last week the Senedd approved regulations that will reform the NHS complaints and redress system. The new system, Listening to People, will come into force from April next year and will support greater openness and greater transparency if something goes wrong. However, that’s only part of the picture. Llais has replaced the network of community health councils to give people a stronger voice in their health and social care services. It exists to ensure the voices and experiences of people are at the heart of health and social care planning, delivery and improvement. We launched the people’s experience framework in April to ensure that people’s feedback is systematically captured and used across NHS services. One of the main planks is the bilingual online digital platform, which is used by all NHS organisations to capture real-time feedback from patients. While the NHS is getting better at collecting feedback about services, the next step is to systematically use this valuable information to influence service planning and design. It is my clear expectation that all NHS organisations embed patient feedback, lived experience and engagement into service design, delivery and improvement.
There is a clear opportunity for patient reported experience measures, PREMs, and patient reported outcome measures, PROMs, which provide real-time insights into the quality and impact of care from the patient's perspective, to be used when planning services and in developing the integrated medium-term plan.
Dirprwy Lywydd, if we want better health services, as we do, we must have transparent NHS organisations. Transparency will drive, ultimately, a cycle of learning and improvement, which we all know will only be beneficial to the NHS and to Wales in the long term.
Dirprwy Lywydd, ddydd Iau byddaf yn cynnal y cyfarfod atebolrwydd cyhoeddus cyntaf gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg. Yn ystod y misoedd nesaf, byddaf yn cwrdd â phob un o sefydliadau'r GIG fel rhan o gylch blynyddol o ddwyn y GIG i gyfrif am gyflawni ein blaenoriaethau. Bydd y cyfarfodydd hyn ar gael i unrhyw un eu gwylio ar-lein. Bydd hyn yn ein helpu ni i fagu hyder yn y system atebolrwydd trwy agor drysau i'r GIG. Mae'r rhain yn gamau hanfodol i wella tryloywder yn y GIG yng Nghymru. Mae hyn yn bwysig i'r cyhoedd, ac mae'n hanfodol i sefydliadau iechyd hefyd.
Dirprwy Lywydd, trof yn awr at ddata. Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, rydyn ni wedi sicrhau bod mwy o ddata ar gael am berfformiad y GIG nag erioed o'r blaen. Rydyn ni'n cyhoeddi adroddiad chwarterol am sut mae byrddau iechyd yn perfformio yn erbyn mesurau allweddol gofal argyfwng a gofal wedi'i gynllunio. Mae data ar oedi o fewn llwybrau gofal ar gael i'r cyhoedd am y tro cyntaf erbyn hyn, yn ogystal â data ar oedi wrth drosglwyddo o ambiwlansys wedi'i fesur ar bob safle ysbyty unigol.
Rydyn ni wedi gwneud newidiadau diweddar i fodel clinigol gwasanaeth ambiwlans Cymru, fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, mewn ymateb i argymhellion gan Bwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol y Senedd. Ers mis Awst, rydyn ni nawr yn adrodd ar fesurau mwy ystyrlon sy'n seiliedig ar ganlyniadau. Mae hyn yn cynnwys cylchrediad y gwaed yn dychwelyd yn ddigymell a gwybodaeth am yr amser y mae'n ei gymryd i ddechrau adfywio cardiopwlmonaidd a diffibrilio yn dilyn ataliad ar y galon ar gyfer pob galwad porffor. Byddwn ni'n adrodd ar fanylion manwl tebyg yn erbyn dangosyddion clinigol newydd ar gyfer galwadau categori coch a'r categori oren newydd o alwadau 999 ar gyfer pobl â chyflyrau sy'n sensitif i amser, fel strôc.
Dirprwy Lywydd, er gwaethaf ymdrechion gorau'r wrthblaid i'w ddisgrifio fel 'manipiwleiddio'r data', ers mis Awst, rydyn ni hefyd wedi darparu gwybodaeth fwy cyfredol i'r cyhoedd am amseroedd aros. Erbyn hyn, mae'r adroddiad misol yn cynnwys ffigurau dros dro ar gyfer yr amseroedd aros hiraf am y mis calendr llawn diweddaraf, yn ogystal â'r sefyllfa swyddogol, sydd ddeufis ar ei hôl hi. Mae'r dull hwn wedi cael cymeradwyaeth gan reoleiddiwr ystadegau'r DU ac mae'n rhoi darlun cliriach ac, yn hollbwysig, mwy amserol i'r cyhoedd am y sefyllfa o ran amseroedd aros yng Nghymru.
Dirprwy Lywydd, rwy'n awyddus ein bod ni'n parhau i ddefnyddio data i ysgogi gwelliant parhaus yn y GIG. Roedd fframwaith cynllunio tair blynedd GIG Cymru yn gofyn i sefydliadau iechyd ganolbwyntio ar nifer llai o flaenoriaethau ac yn nodi ein gofynion allweddol ni o'r system. Rwy'n ymrwymedig i gyhoeddi perfformiad pob sefydliad yn erbyn y metrigau a'r camau gweithredu hynny. Rwy'n gweithio gyda'r GIG, Llywodraeth Cymru a'n cydweithwyr ystadegau nawr i roi'r data hwn yn y parth cyhoeddus.
Dirprwy Lywydd, rhan olaf y matrics tryloywder ac atebolrwydd yw sut mae'r GIG yn defnyddio adborth y cyhoedd i lunio a mireinio ei wasanaethau. Yr wythnos diwethaf, cymeradwyodd y Senedd reoliadau a fydd yn diwygio system cwynion ac iawndal y GIG. Bydd y system newydd, Gwrando ar Bobl, yn dod i rym o fis Ebrill y flwyddyn nesaf a bydd yn cefnogi bod yn fwy agored a thryloyw os bydd rhywbeth yn mynd o'i le. Fodd bynnag, dim ond rhan o'r darlun yw hynny. Mae Llais wedi cymryd lle'r rhwydwaith o gynghorau iechyd cymunedol i roi llais cryfach i bobl yn eu gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Mae'n bodoli i sicrhau bod lleisiau a phrofiadau pobl wrth wraidd cynllunio, darparu a gwella iechyd a gofal cymdeithasol. Fe wnaethon ni lansio'r fframwaith profiad pobl ym mis Ebrill i sicrhau bod adborth pobl yn cael ei gasglu a'i ddefnyddio yn systematig ar draws gwasanaethau'r GIG. Un o'r prif elfennau yw'r platfform digidol ar-lein dwyieithog, sy'n cael ei ddefnyddio gan holl sefydliadau'r GIG i nodi adborth amser real gan gleifion. Er bod y GIG yn gwella o ran casglu adborth am wasanaethau, y cam nesaf yw defnyddio'r wybodaeth werthfawr hon yn systematig i ddylanwadu ar gynllunio a dylunio gwasanaethau. Fy nisgwyliad clir yw bod holl sefydliadau'r GIG yn ymgorffori adborth cleifion, profiad bywyd ac ymgysylltu wrth ddylunio, darparu a gwella gwasanaethau.
Mae cyfle clir i fesurau profiad a adroddir gan gleifion, PREMs, a mesurau canlyniadau a adroddir gan gleifion, PROMs, sy'n rhoi dealltwriaeth amser real o ansawdd ac effaith gofal o safbwynt y claf, gael eu defnyddio wrth gynllunio gwasanaethau ac wrth ddatblygu'r cynllun tymor canolig integredig.
Dirprwy Lywydd, os ydyn ni eisiau gwell gwasanaethau iechyd, fel rydyn ni, mae'n rhaid i ni gael sefydliadau GIG tryloyw. Yn y pen draw, bydd tryloywder yn ysgogi cylch o ddysgu a gwella, ac rydyn ni i gyd yn gwybod y bydd hyn o fudd i'r GIG ac i Gymru yn y tymor hir.
Can I thank the Cabinet Secretary for his statement today? I don't think anybody in this Chamber can argue against a more transparent NHS, because we need to make sure that all the public are confident when they use it and when they make complaints.
I want to pick up some things that you mentioned in your statement, Cabinet Secretary. You mentioned about health boards conducting their business in public, and it's very important that they do that, but what is seen by a lot of people out there is that, sometimes, health boards do conduct their business in public, but public perception isn't being taken into account in those decision-making processes. We look at Bronglais, the town and community hospitals, the Powys County Council issues in my own constituency-people feel that things are done to them, and when they ask for the reasons behind why those decisions have been made, minutes can't be found, the decision seems to have been made in the dark. So, I'd just like some further information from you on how we can make that part of the system more transparent.
You also talked about maternity services and neonatal services, and I had the pleasure this morning, along with the Minister Sarah Murphy, of meeting with Sands and bereaved parents from there. It was actually a very eye-opening experience for me. A lot of them talked about health boards not learning. We had the review in Cwm Taf Morgannwg, but things are still going wrong in other health boards. So, we talked about transparency there. I'd be interested to know, on that side of things, what you're doing to make sure that best practice that comes out of these reviews is going across the system, because that makes health boards more transparent and gives parents and bereaved families a lot more confidence in that system.
I am pleased, Cabinet Secretary, that you're going out and talking to health boards—that's a welcome step, and you're doing it in public. But what I'm interested to find out is, if you're unhappy with some of the responses that you're given from the health boards in terms of the priorities of the Government or some of the public questions, which I know you're probably going to be asking as well, and things that we ask in this Chamber, what is the accountability going to be there for you? How can you then directly influence change within those health boards to make sure they're acting on things that you want to be seen done as the Government? Because we've seen before the Government can set priorities, but health boards have got their own visions and views of how they'd like them to be delivered. So, I'd like to know how you're going to do that.
You talked about data. It's always welcome to have more data. I think it does inform good decision making across the piece. But we've got to make sure that all that data is coded properly, and that we're actually checking and verifying all that data. So, I'd like to know how you're doing that in individual health boards to make sure it's all coded, verified and gone forward to make sure we've got 100 per cent of coded data there within the system.
On that as well, we've talked to you about this before, about the handover on ambulances outside A&E departments. We know corridor care is a problem, and I'm being told by clinicians across Wales that it's getting worse, not better. So, would you be content to share that data on corridor care to show how many people are waiting in corridors right the way across Wales, and also would you commit to making a never event as well? Because I think that would go some way to also making people feel the NHS is more transparent, and also more accountable.
Can I also mention as well, Cabinet Secretary, listening to people? I said this at the start: service design is going to be important going forward for all health boards across Wales. And I want to know from you: how are you going to make sure that the public can feed into those service redesigns, so that they feel that they're actually being listened to and health boards are taking that forward?
You did mention about Llais, and I think Llais do good work. They are doing good work in this space. But I think they need more teeth. I think they'd be able to hold health boards more to account. So, I'd like to know from you how you think Llais could be given more powers to actually hold those health boards to account. Because all they tend to do is the job that we do, really: we write to the health boards and get a response back, and that tends to be the end of the matter. I'd actually quite like to see how Llais could hold them more to account. I think that would also help. You mentioned PREMs and PROMs—lovely little acronyms that you've given them—but I'd like to know, on those, how were they received by the clinicians in our hospitals? How were they received by the managers, directors in hospitals and how can they improve that patient experience?
Cabinet Secretary, it's a welcome statement, and I commend the Government for its work in trying to make the NHS more transparent. People need to have confidence in the NHS, confident it's doing work, and when people make complaints or go to the health board for advice, as I said, we need to make sure it is more transparent and more accountable to the public.
A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad heddiw? Nid wyf i'n credu y gall unrhyw un yn y Siambr hon ddadlau yn erbyn GIG mwy tryloyw, oherwydd mae angen i ni wneud yn siŵr bod pob aelod o'r cyhoedd yn hyderus wrth iddyn nhw ei ddefnyddio ac wrth iddyn nhw wneud cwynion.
Rwyf eisiau codi rhai pethau y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw yn eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Fe wnaethoch chi sôn am fyrddau iechyd yn cynnal eu busnes yn gyhoeddus, ac mae'n bwysig iawn eu bod yn gwneud hynny, ond yr hyn sy'n cael ei weld gan lawer o bobl allan yno, weithiau, yw bod byrddau iechyd yn cynnal eu busnes yn gyhoeddus, ond nid yw canfyddiad y cyhoedd yn cael ei ystyried yn y prosesau penderfynu hynny. Os edrychwn ni ar Bronglais, ysbytai tref a chymunedol, materion Cyngor Sir Powys yn fy etholaeth fy hun—mae pobl yn teimlo bod pethau'n cael eu gwneud iddyn nhw, a phan fyddan nhw'n gofyn am y rhesymau dros wneud y penderfyniadau hynny, nid yw'n bosibl dod o hyd i gofnodion, mae'n ymddangos bod y penderfyniad wedi'i wneud yn y tywyllwch. Felly, hoffwn gael rhagor o wybodaeth gennych chi ynghylch sut y gallwn ni wneud y rhan honno o'r system yn fwy tryloyw.
Fe wnaethoch chi hefyd sôn am wasanaethau mamolaeth a gwasanaethau newyddenedigol, a chefais i'r pleser y bore yma, ynghyd â'r Gweinidog Sarah Murphy, o gwrdd â Sands a rhieni mewn profedigaeth o'r sefydliad. Roedd y profiad yn dipyn o agoriad llygad i mi. Roedd llawer ohonyn nhw'n sôn am y ffaith nad yw byrddau iechyd yn dysgu. Fe gawson ni'r adolygiad yng Nghwm Taf Morgannwg, ond mae pethau'n dal i fynd o'u lle mewn byrddau iechyd eraill. Felly, fe wnaethon ni sôn am dryloywder yn hynny o beth. Byddai gen i ddiddordeb i wybod, ar yr ochr honno o bethau, beth rydych chi'n ei wneud i sicrhau bod yr arfer gorau sy'n deillio o'r adolygiadau hyn yn mynd ar draws y system, oherwydd mae hynny'n gwneud byrddau iechyd yn fwy tryloyw ac yn rhoi llawer mwy o hyder i rieni a theuluoedd mewn profedigaeth yn y system honno.
Rwy'n falch, Ysgrifennydd Cabinet, eich bod chi'n mynd allan ac yn siarad â byrddau iechyd—mae hynny'n gam i'w groesawu, ac rydych chi'n ei wneud yn gyhoeddus. Ond yr hyn y mae gen i ddiddordeb mewn gwybod yw, os ydych chi'n anhapus â rhai o'r ymatebion rydych chi'n eu cael gan y byrddau iechyd o ran blaenoriaethau'r Llywodraeth neu rai o gwestiynau'r cyhoedd, yr wyf i'n gwybod eich bod chi'n debygol o'u gofyn hefyd, a phethau rydyn ni'n eu gofyn yn y Siambr hon, beth fydd yr atebolrwydd i chi yn hynny o beth? Sut allwch chi wedyn ddylanwadu'n uniongyrchol ar newid o fewn y byrddau iechyd hynny i wneud yn siŵr eu bod yn gweithredu ar bethau rydych chi eisiau eu gweld nhw'n cael eu gwneud fel Llywodraeth? Oherwydd rydyn ni wedi gweld o'r blaen, gall y Llywodraeth osod blaenoriaethau, ond mae gan fyrddau iechyd eu gweledigaethau a'u barn eu hunain ar sut yr hoffen nhw iddyn nhw gael eu cyflawni. Felly, hoffwn i wybod sut rydych chi'n mynd i wneud hynny.
Fe wnaethoch chi sôn am ddata. Mae hi bob amser yn braf cael mwy o ddata. Rwy'n credu ei fod yn llywio penderfyniadau da drwyddi draw. Ond mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod yr holl ddata hwnnw'n cael ei godio'n gywir, a'n bod ni'n gwirio ac yn dilysu'r holl ddata hwnnw. Felly, hoffwn i wybod sut rydych chi'n gwneud hynny mewn byrddau iechyd unigol i wneud yn siŵr ei fod i gyd wedi'i godio, ei wirio ac wedi mynd yn ei flaen i wneud yn siŵr bod gennym ni 100 y cant o ddata wedi'i godio yno o fewn y system.
O ran hynny hefyd, rydyn ni wedi siarad â chi am hyn o'r blaen, am drosglwyddo o ambiwlansys y tu allan i adrannau damweiniau ac achosion brys. Rydyn ni'n gwybod bod gofal mewn coridorau yn broblem, ac mae clinigwyr ledled Cymru yn dweud wrthyf ei fod yn gwaethygu yn hytrach na'n gwella. Felly, a fyddech chi'n fodlon rhannu'r data hwnnw ar ofal mewn coridorau i ddangos faint o bobl sy'n aros mewn coridorau ar draws Cymru, a hefyd a fyddech chi'n ymrwymo i bennu digwyddiad byth hefyd? Oherwydd rwy'n credu y byddai hynny'n mynd rhywfaint o'r ffordd i wneud i bobl deimlo bod y GIG yn fwy tryloyw, a hefyd yn fwy atebol.
A gaf i sôn hefyd, Ysgrifennydd Cabinet, am wrando ar bobl? Fe ddywedais i hyn ar y dechrau: mae cynllunio gwasanaethau'n mynd i fod yn bwysig i bob bwrdd iechyd yng Nghymru yn y dyfodol. Ac rwyf eisiau gwybod gennych chi: sut ydych chi'n mynd i wneud yn siŵr bod y cyhoedd yn gallu cyfrannu at ailgynllunio'r gwasanaethau hynny, fel eu bod yn teimlo bod pobl wir yn gwrando arnyn nhw a bod byrddau iechyd yn bwrw ymlaen â hynny?
Fe wnaethoch chi sôn am Llais, ac rwy'n credu bod Llais yn gwneud gwaith da. Maen nhw'n gwneud gwaith da yn y maes hwn. Ond rwy'n credu bod angen mwy o ddannedd arnyn nhw. Rwy'n credu y bydden nhw'n gallu dwyn byrddau iechyd i gyfrif yn fwy. Felly, hoffwn wybod gennych chi sut rydych chi'n credu y byddai modd rhoi mwy o bwerau i Llais fel eu bod nhw nhw wir yn gallu dwyn y byrddau iechyd hynny i gyfrif. Oherwydd y cyfan maen nhw'n dueddol o'i wneud yw'r gwaith rydyn ni'n ei wneud, mewn gwirionedd: rydyn ni'n ysgrifennu at y byrddau iechyd ac yn cael ymateb yn ôl, a dyna ddiwedd y mater fel arfer. Hoffwn i weld sut y gallai Llais eu dwyn i gyfrif yn fwy. Rwy'n credu y byddai hynny'n helpu hefyd. Fe wnaethoch chi sôn am PREMs a PROMs—acronymau bach hyfryd rydych chi wedi'u rhoi iddyn nhw—ond hoffwn i wybod, o ran y rheini, sut y cawson nhw eu derbyn gan y clinigwyr yn ein hysbytai? Sut y cawson nhw eu derbyn gan y rheolwyr, cyfarwyddwyr mewn ysbytai a sut y gallan nhw wella profiad cleifion?
Ysgrifennydd Cabinet, mae'n ddatganiad i'w groesawu, ac rwy'n canmol y Llywodraeth am ei gwaith wrth geisio gwneud y GIG yn fwy tryloyw. Mae angen i bobl fod â hyder yn y GIG, hyder ei fod yn cyflawni gwaith, a phan fydd pobl yn gwneud cwynion neu'n mynd at y bwrdd iechyd am gyngor, fel y dywedais i, mae angen i ni wneud yn siŵr ei fod yn fwy tryloyw ac yn fwy atebol i'r cyhoedd.
I'm grateful to the Member for those questions. There's a range of questions. I'll answer them briefly so that I can cover them all because they all are, I think, really important questions. I'm keen to engage with the substance of the Member's challenges.
So, I think there is a fair challenge around the point the Member opened with, and he touched on it later, around how the public have confidence that their views about how services evolve are taken fully into account, and there's a proper, appropriate opportunity for that to happen. I think one of the challenges, which is true in all parts of the health service, is that the point at which the health service engages the public most directly, generally speaking, is triggered by a service change. So, there is a requirement in law to do that, obviously, and the dialogue, then, is always in the context of a difficult choice that the health board is facing, which, to a large proportion of the public, may be unpopular. That's the context for that conversation. That's a very challenging conversation to have in any circumstances, really. It's one that's essential, but, actually, what one would hope you'd have is an ongoing dialogue with the public about the nature of health services, of patients' own experience, patients' own responsibilities, the range of services available in the community, as well as through the public NHS, so a much more granular, ongoing, increasingly sophisticated conversation with the public, which is also open about the vulnerabilities and challenges and fragilities in the system, so stroke is very, very good example of that. Unless we have a more open conversation with the public about the pressure that current stroke services are under, the dialogue is only ever going to be about, 'I want 100 per cent of the services on my doorstep', and no health service is going to be able to provide that. All the evidence we have, everywhere, globally, tells us that is not the best way of having stroke delivered, but it's really challenging to have that conversation, because it's hard to talk to people about the fragility in the current service. So, there is something about a much more mature, open dialogue, and that has to be a more continuous dialogue, I think.
The Member made a very important set of points about service improvement. He'll remember from the ministerial advisory group report—there are some very specific recommendations in there. Actually, many of them echo the points we were making around the enabling actions, as we call them, in the planning framework of last year. So, there are about 35 actions, which I have said that each health board needs to put in place. They're mandatory, they're not optional, none of them are new. So, some of those are about making sure you're doing enough cataracts on your list, doing enough knees and hips on your list, meeting the standards that we expect in all parts of the NHS. So, that's why I'm committing to publishing that information, so that Members and the public are able to see what is happening. The same point applies to maternity and neonatal services. The national assessment, which is currently under way, is designed to do exactly that—identify where the good practice is in the system, where the system is learning well, but also identify where the expectations, already in reviews, already in reports, which the service should be implementing, where that's happening, where it's not happening, if it's not happening, and what we can do about it. And that will be a very open process.
On the public accountability meetings, there is a range of things that can follow from where health boards aren't delivering to national priorities. So, from a ministerial point of view, the line of accountability is through the chair. So, it is open to me to make choices not to reappoint a chair, to dismiss a chair, there are consequences through the chief executive accountability, we can put boards into escalation, we can issue ministerial direction. And all of those things have happened, and all of those things are available to ministers and officials, to make sure that performance matches the priorities that the Government sets.
The Member had a very important set of questions about coding data. Sometimes, this is a challenge, and there is a long way to go for us to get that into a better place. There is a lot of work going on in the cancer space, which we discuss in the Chamber, very often about delivering more granularity of data, about particular tumour sites, subsets of information, and there's good progress now happening in that space, which will enable us to be much more open. Corridor care is one of the areas where I'm working with the health service to be able to publish more of that information, so that work is under way at the moment.
He made an important point at the end about Llais. I think, actually, it's not a question of powers. The real opportunity, I think, as we provide more and more information, is how Llais can help over time—it's a young organisation, still—to interpret that data for the public, for Members here and for others, so that what will become an increasing body of data doesn't become a way of obscuring performance, which is sometimes the risk with a lot of data, but becomes a tool in the hands of trusted intermediaries who can then help explain to the public and to all of us what's happening in the system.
Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am y cwestiynau hynny. Mae yna amrywiaeth o gwestiynau. Fe wnaf eu hateb yn fyr er mwyn i mi allu ymdrin â phob un, oherwydd maen nhw i gyd, rwy'n credu, yn gwestiynau pwysig iawn. Rwy'n awyddus i fynd i'r afael â sylwedd heriau'r Aelod.
Felly, rwy'n credu bod yna her deg o ran y pwynt y gwnaeth yr Aelod ddechrau ag ef, ac fe wnaeth gyffwrdd ag ef yn ddiweddarach, ynghylch sut y gall y cyhoedd fod yn hyderus bod eu barn ynghylch sut mae gwasanaethau yn datblygu yn cael ei hystyried yn llawn, a bod yna gyfle priodol, go iawn i hynny ddigwydd. Rwy'n credu mai un o'r heriau, sy'n wir ym mhob rhan o'r gwasanaeth iechyd, yw bod y pwynt lle mae'r gwasanaeth iechyd yn ymgysylltu â'r cyhoedd yn fwyaf uniongyrchol, yn gyffredinol, yn cael ei ysgogi gan newid i wasanaeth. Felly, mae yna ofyniad yn y gyfraith i wneud hynny, yn amlwg, ac mae'r ddeialog, wedyn, bob amser yng nghyd-destun dewis anodd y mae'n rhaid i'r bwrdd iechyd ei wneud, a allai, i gyfran fawr o'r cyhoedd, fod yn amhoblogaidd. Dyna'r cyd-destun ar gyfer y sgwrs honno. Mae honno'n sgwrs heriol iawn i'w chael o dan unrhyw amgylchiadau, mewn gwirionedd. Mae'n un sy'n hanfodol, ond, mewn gwirionedd, yr hyn y byddai rhywun yn gobeithio y byddech chi'n ei gael yw deialog barhaus gyda'r cyhoedd am natur gwasanaethau iechyd, profiadau cleifion eu hunain, cyfrifoldebau cleifion eu hunain, yr amrywiaeth o wasanaethau sydd ar gael yn y gymuned, yn ogystal â thrwy'r GIG cyhoeddus, felly sgwrs lawer mwy manwl, barhaus, gynyddol soffistigedig gyda'r cyhoedd, sydd hefyd yn agored am y gwendidau a'r heriau a'r bregusrwydd yn y system, felly mae strôc yn enghraifft arbennig o dda o hynny. Oni bai ein bod ni'n cael sgwrs fwy agored gyda'r cyhoedd am y pwysau sydd ar wasanaethau strôc ar hyn o bryd, mae'r ddeialog wastad yn mynd i fod yn ymwneud â 'Rydw i eisiau 100 y cant o'r gwasanaethau ar garreg fy nrws', ac nid oes yr un gwasanaeth iechyd yn mynd i allu darparu hynny. Mae'r holl dystiolaeth sydd gennym ni, o bobman, yn fyd-eang, yn dweud wrthyn ni nad dyna'r ffordd orau o ddarparu gwasanaethau strôc, ond mae'n heriol iawn cael y sgwrs honno, oherwydd mae'n anodd siarad â phobl am y bregusrwydd yn y gwasanaeth presennol. Felly, mae rhywbeth am ddeialog lawer mwy aeddfed, agored, ac mae'n rhaid i honno fod yn ddeialog fwy parhaus, rwy'n credu.
Fe wnaeth yr Aelod gyfres bwysig iawn o bwyntiau ynglŷn â gwella gwasanaethau. Fe fydd yn cofio o adroddiad y grŵp cynghori gweinidogol—mae yna rai argymhellion penodol iawn yn y fan yna. Yn wir, mae llawer ohonyn nhw'n adleisio'r pwyntiau roedden ni'n eu gwneud ynglŷn â'r camau galluogi, fel rydyn ni'n eu galw nhw, yn y fframwaith cynllunio y llynedd. Felly, mae tua 35 o gamau gweithredu, yr wyf wedi dweud bod angen i bob bwrdd iechyd eu rhoi ar waith. Maen nhw'n orfodol, dydyn nhw ddim yn ddewisol, nid oes yr un ohonyn nhw'n newydd. Felly, mae rhai o'r rheini'n ymwneud â gwneud yn siŵr eich bod chi'n gwneud digon o gataractau ar eich rhestr, yn gwneud digon o bengliniau a chluniau ar eich rhestr, yn cyrraedd y safonau rydyn ni'n eu disgwyl ym mhob rhan o'r GIG. Felly, dyna pam fy mod i'n ymrwymo i gyhoeddi'r wybodaeth honno, fel bod Aelodau a'r cyhoedd yn gallu gweld yr hyn sy'n digwydd. Mae'r un pwynt yn berthnasol i wasanaethau mamolaeth a newyddenedigol. Mae'r asesiad cenedlaethol, sydd ar y gweill ar hyn o bryd, wedi'i gynllunio i wneud yn union hynny—i nodi lle mae'r arfer da yn y system, lle mae'r system yn dysgu'n dda, ond hefyd i nodi lle mae'r disgwyliadau, sydd eisoes mewn adolygiadau, sydd eisoes mewn adroddiadau, y dylai'r gwasanaeth fod yn eu gweithredu, lle mae hynny'n digwydd, lle nad yw'n digwydd, os nad yw'n digwydd, a beth allwn ni ei wneud amdano. A bydd honno'n broses agored iawn.
O ran y cyfarfodydd atebolrwydd cyhoeddus, mae amrywiaeth o bethau a all ddilyn lle nad yw byrddau iechyd yn cyflawni blaenoriaethau cenedlaethol. Felly, o safbwynt gweinidogol, trwy'r cadeirydd y mae'r llinell atebolrwydd. Felly, mae'n agored i mi wneud dewisiadau i beidio ag ailbenodi cadeirydd, i ddiswyddo cadeirydd, mae yna ganlyniadau trwy atebolrwydd y prif weithredwr, gallwn ni uwchgyfeirio byrddau, gallwn ni gyhoeddi cyfarwyddyd gweinidogol. Ac mae'r holl bethau hynny wedi digwydd, ac mae'r holl bethau hynny ar gael i weinidogion a swyddogion, i wneud yn siŵr bod perfformiad yn cyd-fynd â'r blaenoriaethau y mae'r Llywodraeth yn eu gosod.
Roedd gan yr Aelod gyfres bwysig iawn o gwestiynau am godio data. Weithiau, mae hyn yn her, ac mae yna dipyn o ffordd i ni fynd i sicrhau bod hynny mewn lle gwell. Mae llawer o waith yn digwydd ym maes canser, yr ydyn ni'n ei drafod yn y Siambr, yn aml iawn ynglŷn â darparu data mwy manwl, am fannau tiwmorau penodol, is-setiau o wybodaeth, ac mae cynnydd da yn digwydd yn y maes hwnnw erbyn hyn, a fydd yn ein galluogi ni i fod yn llawer mwy agored. Gofal mewn coridorau yw un o'r meysydd lle rwy'n gweithio gyda'r gwasanaeth iechyd i allu cyhoeddi mwy o'r wybodaeth honno, felly mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo ar hyn o bryd.
Fe wnaeth bwynt pwysig ar y diwedd am Llais. Dydw i ddim yn credu, mewn gwirionedd, mai mater o bwerau ydyw. Y cyfle gwirioneddol, rwy'n credu, wrth i ni ddarparu mwy a mwy o wybodaeth, yw sut y gall Llais helpu dros amser—mae'n dal i fod yn sefydliad ifanc—i ddehongli'r data hwnnw i'r cyhoedd, i Aelodau yma ac i eraill, fel na fydd yr hyn a fydd yn dod yn gorff cynyddol o ddata yn dod yn ffordd o guddio perfformiad, sydd weithiau'n risg gyda llawer o ddata, ond yn dod yn adnodd yn nwylo cyfryngwyr dibynadwy a all wedyn helpu i esbonio i'r cyhoedd ac i bob un ohonon ni beth sy'n digwydd yn y system.
Wel, rydyn ni i gyd yn rhannu'r un weledigaeth: gwasanaeth iechyd o'r radd flaenaf, ac un sy'n ymateb yn brydlon ac yn effeithiol i anghenion y boblogaeth. Ond er mwyn cyflawni hynny, mae'n rhaid sicrhau'r safonau uchaf o atebolrwydd a thryloywder corfforaethol. Yn anffodus, mae'r realiti yn parhau yn llawer llai boddhaol i nifer o bobl. Ystyriwch y methiannau difrifol ym maes mamolaeth ym mwrdd iechyd bae Abertawe neu'r dystiolaeth o ymddygiad annerbyniol gan rai staff yn ysbyty prifysgol Cymru. Dyma ddwy enghraifft amlwg o'r hyn sy'n tanlinellu’r bwlch rhwng disgwyliadau'r cyhoedd a'r hyn sydd yn digwydd ar lawr gwlad. Yn rhy aml, mae'r straeon yma yn codi am staff sy'n cael eu tawelu pan fo problemau'n codi ac am rwystrau diwylliannol sy'n llethu'r gallu i leisio pryderon yn brydlon. Mae hynny, yn anorfod, yn tanseilio ymddiriedaeth y cyhoedd yn y system. Dwi felly yn croesawu'r trywydd a amlinellwyd gan yr Ysgrifennydd Cabinet heddiw, ond mae'n bwysig pwysleisio nad yw amcanion da ar bapur yn ddigonol; mae'n rhaid eu cyfieithu yn weithredu cadarn a strwythurol.
Fel rhan o'n gweledigaeth ehangach i ddiwygio pensaernïaeth llywodraethiant y gwasanaeth iechyd, mae gan Blaid Cymru gynlluniau pendant yn hyn o beth. Ymhlith y rheini mae cryfhau hawliau cleifion drwy roi mwy o bŵer i gyrff fel Llais, er mwyn meithrin diwylliant sy'n croesawu cwynion fel cyfle i wella. Hefyd, mi ydyn ni am gyflwyno safonau newydd ar ryddid gwybodaeth ac argaeledd data perfformiad gwasanaethau iechyd. Yn ogystal, mi ydyn ni'n cefnogi sefydlu corff rheoleiddio proffesiynol ar gyfer rheolwyr y gwasanaeth iechyd—corff a fydd, mewn partneriaeth â'r asiantaeth safonau cyrff cyhoeddus, yn gyfrifol am bennu cymwysterau safonol newydd ac am gynnal cofrestr gyhoeddus fanwl o reolwyr iechyd. Gaf i felly ofyn: ydych chi'n cytuno mai'r camau ymarferol yma ydy'r math o gamau sydd angen eu gwireddu er mwyn gwireddu'r uchelgais a nodwyd gennych heddiw?
Dwi wedi sôn sawl gwaith hefyd am y fframwaith mesurau arbennig—maes lle mae diffyg tryloywder wedi cael effaith andwyol amlwg. Roedd hyn yn arbennig o amlwg cyn yr etholiad seneddol diwethaf, pan gafodd bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr ei dynnu allan o fesurau arbennig, er gwaethaf argymhellion clir gan Archwilydd Cyffredinol Cymru ac Arolygaeth Gofal Iechyd Cymru—penderfyniad a wnaeth yn y pen draw danseilio'r broses o wella gwasanaethau yn y gogledd.
Yn ehangach, fe welon ni yn adroddiad Plaid Cymru ar lywodraethiant iechyd fod nifer o arweinyddion blaenllaw yn mynegi diffyg hyder yn nhryloywder y trefniadau presennol. Felly, ydych chi'n cytuno bod achos clir dros adolygu'r fframwaith mesurau arbennig, yn enwedig er mwyn sicrhau bod penderfyniadau yn cael eu gwneud yn seiliedig ar dystiolaeth, nid ar ystyriaethau gwleidyddol? Ac, yn enw tryloywder, a wnewch chi hefyd ymrwymo i gyhoeddi adroddiad EY—Ernst and Young—ar yr anghysondeb ariannol a gafwyd ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr ddwy flynedd yn ôl?
I gloi, dwi'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno bod gan y Llywodraeth gyfrifoldeb i arwain drwy esiampl. Fel y dywed y dywediad Saesneg:
Well, we all share the same vision: a health service of the highest quality that responds, in a timely manner and effectively, to the needs of the population. But in order to deliver that, we must ensure the highest standards of accountability and corporate transparency. Unfortunately, the reality remains a lot less positive for many people. Consider the serious failings in maternity services in Swansea bay or the evidence of unacceptable behaviour at the University Hospital of Wales. These are two clear examples of what highlights the gap between public expectation and what is being delivered on the ground. Too often, these stories emerge about staff being silenced when problems arise, and cultural barriers that actually hinder people's ability to raise concerns in a timely manner. Too often, that undermines public confidence in the system. I therefore welcome the path outlined by the Cabinet Secretary today, but it's important to emphasise that good objectives on paper aren't enough; they have to be translated into robust and structured action.
As part of our wider efforts to reform the architecture of the health service, Plaid Cymru has meaningful plans in this regard. Among them is strengthening the rights of patients by providing more powers to bodies such as Llais, in order to nurture a culture that welcomes complaints as a means to improve. We also want to introduce new standards on freedom of information and the availability of health service performance data. We also support the establishment of a professional regulatory body for health service managers—a body that would, in partnership with the public sector standards agency, be responsible for putting new standards in place and for maintaining a detailed public register of health managers. May I therefore ask: do you agree that it's these practical steps that are the kinds of things that need to be delivered in order to deliver the ambition set out by you today?
I have mentioned on a number of occasions the special measures framework—an area where the lack of transparency has had a detrimental impact. This was particularly clear before the last parliamentary election, when Betsi Cadwaladr health board was taken out of special measures despite the clear recommendations by the Auditor General for Wales and Healthcare Inspectorate Wales—a decision that ultimately undermined the process of improving services in north Wales.
More broadly, we saw in the Plaid Cymru report on health governance that many prominent leaders had expressed a lack of confidence in the transparency of current arrangements. So, do you agree that there is a clear case for reviewing the special measures framework, particularly in order to ensure that decisions are taken based on evidence rather than political considerations? And, in the name of transparency, will you also commit to publishing the EY—Ernst and Young—report on the financial inconsistencies discovered in Betsi Cadwaladr health board two years ago?
To conclude, I'm sure the Cabinet Secretary would agree that the Government has a responsibility to lead by example. As they say in English:
'The fish rots from the head.'
'Mae'r pysgodyn yn pydru o'r pen.'
Pan fo arferion gwael yn y sefydliad, mae'r arweinyddiaeth yn allweddol i'r ymateb sydd ei angen. Dyna pam mae'n enwedig o siomedig, yn wyneb yr her iechyd fwyaf ers datganoli, sef y pandemig, gweld diffyg parodrwydd gan Lafur i ddangos y tryloywder y mae'r Ysgrifennydd Cabinet ei hun yn galw amdano heddiw.
Erbyn hyn, mae'n amlwg nad oes newid barn gan y Llywodraeth yma ynglŷn â'r angen am ymchwiliad COVID penodol i Gymru, ond mi allaf eich sicrhau, os byddwn ni'n cael y fraint o arwain y Llywodraeth nesaf, y byddwn ni'n sicrhau bod y fath ymchwiliad yn digwydd. Yn y cyfamser, a ydych chi o leiaf yn derbyn mewn egwyddor fod gan unrhyw Lywodraeth, waeth beth bynnag fo'i lliw gwleidyddol, ddyletswydd i osod y safonau uchaf o ran gweithredu ac ymddygiad, yn ogystal â geiriau, o ran tryloywder sefydliadol? Diolch.
When poor practice exists within an organisation, leadership is crucial in terms of the response required. That's why it's particularly disappointing, in light of the greatest health challenge since the establishment of devolution, namely the pandemic, to see a lack of willingness by Labour to deliver the transparency that the Cabinet Secretary himself is calling for today.
It is now clear that there has been no change of view by the Government here on the need for a Wales-specific COVID inquiry, but I can assure you that, if we have the privilege of leading the next Government, we will ensure that such an inquiry does take place. In the meantime, will you at least accept in principle that any Government, whatever its political hue, has a duty to set the highest possible standards in terms of behaviour and action, as well as words, in terms of institutional transparency? Thank you.
Wrth gwrs, rŷn ni'n gwneud hynny fel Llywodraeth. Mae'r Aelod yn gofyn i fi a ydw i'n cytuno gyda'i ddadansoddiad ef. Mae'r pethau gwnaeth e'u hamlinellu yng nghynllun Plaid Cymru—. Rwy wedi darllen pob un o'r pum paragraff sydd yn y cynllun, ac yn argymell i bobl Cymru gymryd y bum munud mae'n cymryd i'w ddarllen.
Mae'r math o bethau mae e'n sôn amdanyn nhw yn bethau mae'r Llywodraeth eisoes yn eu gwneud, ond am un peth sylweddol. Felly, y ddadl yw mai problem strwythurol sydd yn y gwasanaeth iechyd, ond rwy'n credu bod yr her yn un sydd efallai yn fwy cymhleth na hynny. Yr her, a'r hyn rwy'n ceisio ei drafod yn y datganiad heddiw, yw ein bod ni'n ceisio newid diwylliant fel bod y diwylliant yn fwy agored i her, yn fwy agored i dryloywder yn fwy cyffredinol. Rwy'n cytuno'n llawn gydag un o'r pwyntiau gwnaeth yr Aelod o ran pa mor bwysig yw e, fel rhan o'r diwylliant hwnnw, i'r gweithlu deimlo eu bod nhw'n gallu codi llais, ac mae enghreifftiau yn yr adroddiadau o Gaerdydd y gwnaeth e sôn amdanyn nhw, a hefyd o Abertawe, lle nad yw hynny, yn amlwg, wedi bod yn bosib, a dyw'r gweithlu ddim wedi teimlo hynny. Ac mae hi wir yn bwysig ein bod ni'n sicrhau bod hynny yn rhan annatod o hawliau yn y gweithle, wrth gwrs, ond hefyd dealltwriaeth o'r cyfraniad mae hwnna'n gallu ei wneud i wella gwasanaethau ac i sicrhau bod gwasanaethau'n ddiogel ac yn addas ac yn gwella gydag amser, felly rwy'n credu bod honno'n elfen bwysig iawn.
Mi wnaeth e hefyd wneud pwynt pwysig am reoliadau ar gyfer rheolwyr. Mae hynny'n rhan o bolisi'r Llywodraeth; rŷn ni'n cydweithio gyda'r Llywodraeth yn San Steffan yn hynny o beth hefyd. Rwy'n cytuno gyda'r angen i fod yn fwy tryloyw o ran escalation a de-escalation. Rŷn ni wedi gwneud yr adolygiad hwnnw'n barod; mae newidiadau wedi'u cyhoeddi yn sgil hynny, ac, fel y gwnes i ddweud yn fy natganiad, byddwn ni'n cyhoeddi'r fframweithiau hynny cyn diwedd y flwyddyn.
Un o'r pethau pwysig, un o'r cyfleoedd sydd gyda ni fan hyn, rwy'n credu, yw, wrth edrych ar gwestiynau o atebolrwydd, o arloesi, o wella gwasanaethau'n gyffredinol, i ni weld tryloywder a bod yn agored fel ased ar y llwybr hwnnw, nid yn fygythiad. Mae hynny'n newid diwylliant mawr i unrhyw sefydliad, ac efallai yn benodol i sefydliad mawr cymhleth fel y gwasanaeth iechyd, ond rwy'n gwbl, gwbl grediniol bod hynny, ar yr un llaw, a gwrando ar leisiau cleifion ar y llaw arall, yn rhywbeth sydd angen i'r gwasanaeth, ac i ni i gyd ei groesawu fel rhan gwbl greiddiol o'r gwella yna rŷn ni eisiau ei weld.
Of course, we do that as a Government. The Member asks me if I agree with his analysis. The things that he outlined in Plaid Cymru's plan—. I've read all five paragraphs of the plan, and I recommend that the people of Wales take the five minutes it takes to read it.
The things that he mentioned are things that the Welsh Government are already doing, except for one significant thing. The argument is that the NHS has a structural problem, but I think the challenge is more complex than that. The challenge, and what I'm trying to discuss in today's statement, is that we're trying to change the culture so that we have a culture that is more open to challenge and to transparency more generally. I agree fully with the Member about how important it is, as part of the culture, for the workforce to feel that they can have their say, and there are examples in the reports from Cardiff that he mentioned, and also Swansea, where evidently that hasn't been possible and the workforce hasn't felt that way. And it is genuinely important that we do ensure that that is an intrinsic part of workplace rights, of course, but also the understanding of the contribution that can make to improving services and ensuring that services are safe and appropriate and are improving over time, so I do think that that's an important element.
He also made an important point about regulation of managers. That is part of the Welsh Government's policy, and we're collaborating with the Westminster Government on that too. I agree with the need to be more transparent in terms of escalation and de-escalation. We've undertaken that review already, and the changes have already been announced in the wake of that, and, as I said in my statement, we will be publishing those frameworks before the end of the year.
One of the important things, one of the opportunities that we have here, I think, in looking at questions of accountability and innovation and improving services generally, is to see transparency and being open as an asset, rather than a threat, on that pathway. That's a great change of culture for any organisation, and perhaps particularly for a big, complex organisation like the NHS, but I'm completely confident that that, on the one hand, and listening to patients' voices on the other, is something that the service and all of us need to welcome as a core part of the improvement that we want to see.
Thank you for your statement today. I think holding public accountability meetings with health boards and then having them available online for our constituents to view will lift a veil, if you like. I think you just mentioned that NHS Wales is a complex organisation; it's a very large organisation, and I think, often, when constituents contact us as their elected representative, they've tried to find a way forward themselves. They've exhausted many avenues, and often we're a last resort, and I think what you're proposing today will go a long way to building trust with the health boards, with our constituents, and I think progress will be watched very, very carefully and with interest.
Specifically, I was particularly interested in the changes to the Welsh ambulance clinical model that you've introduced, and you obviously considered recommendations from our Health and Social Care Committee when you did that. So, could you outline your expectations regarding ambulance response times, particularly in north Wales, particularly in north-east Wales, and I suppose particularly in Wrexham? I'm very interested, because, around the Maelor hospital, you'll be aware of issues in relation to ambulances being sat outside the emergency department for far too long a time, and I've raised this with you via correspondence on many occasions.
Diolch am eich datganiad heddiw. Rwy'n credu y bydd cynnal cyfarfodydd atebolrwydd cyhoeddus gyda byrddau iechyd, ac yna eu rhoi ar-lein i'n hetholwyr eu gweld, yn codi'r llen, os mynnwch chi. Rwy'n credu eich bod chi newydd sôn bod GIG Cymru yn sefydliad cymhleth; mae'n sefydliad mawr iawn, ac rwy'n credu, yn aml, pan fydd etholwyr yn cysylltu â ni fel eu cynrychiolydd etholedig, maen nhw wedi ceisio dod o hyd i ffordd ymlaen eu hunain. Maen nhw wedi dilyn pob trywydd heb lwyddiant, ac yn aml ni yw'r dewis olaf, ac rwy'n credu y bydd yr hyn rydych chi'n ei gynnig heddiw yn mynd yn bell i feithrin ymddiriedaeth gyda'r byrddau iechyd, gyda'n hetholwyr, ac rwy'n credu y bydd cynnydd yn cael ei wylio'n ofalus iawn, iawn a chyda diddordeb.
Yn benodol, roedd gen i ddiddordeb arbennig yn y newidiadau i fodel clinigol gwasanaeth ambiwlans Cymru yr yydych chi wedi'u cyflwyno, ac mae'n amlwg eich bod chi wedi ystyried argymhellion gan ein Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol pan wnaethoch chi hynny. Felly, a wnewch chi amlinellu eich disgwyliadau ynghylch amseroedd ymateb ambiwlansys, yn enwedig yn y gogledd, yn enwedig yn y gogledd-ddwyrain, ac yn arbennig yn Wrecsam, am wn i? Mae gen i ddiddordeb mawr, oherwydd, o amgylch ysbyty Maelor, fe fyddwch chi'n ymwybodol o faterion o ran ambiwlansys yn aros y tu allan i'r adran achosion brys am lawer rhy hir, ac rwyf wedi codi hyn gyda chi trwy ohebiaeth sawl gwaith.
Thank you for those questions. We have a two-stage approach to transparency in terms of ambulance services. We've already implemented the new transparency measures in relation to the purple and the red category, and, as the new review of the other categories comes forward, we'll be taking a similarly transparent approach in relation to reporting those—so, obviously, numbers of calls, but also median times to identify cardiac arrest, to commence CPR, for defibrillator arrival; so, a much more granular set of measures, which will help us understand what more can be done across the system to improve performance.
In relation to handover specifically, this is one of the areas where we've seen improvement, actually, right across the system. There's no part of Wales that hasn't actually improved as a consequence of this renewed national focus on the handover time. The expectation is, of course, that we do everything we can to hand over within 15 minutes. That is not a standard that is being met everywhere. Actually, the fallback is that the 45-minute standard is met. What we have seen—and I think two very good examples of this are in Morriston Hospital, in the ED there, and actually in the Grange, where we know that there have been challenges in the past, and there are still challenges from time to time—is really very significant improvement in those handover times, and we can see the data. The data's available to all parts of the NHS, and actually what we have recently seen is, in your constituency and across north Wales, better relationships being developed with managers and clinicians in Swansea bay, but also in Hywel Dda, which has also seen improvement, to learn from what's happened there so we can improve those handover times.
But I'm absolutely clear: we've got to see better performance in relation to the 45-minute handover time. It is not just a question of what's happening in the emergency department—as you will know, it's a much more integrated question than that; it's about the entire system of the hospital and, indeed, the community provision. But I'm clear that publishing that information is a critical way to improve performance, and it's not about creating a league table and it's not about saying, 'This hospital is better, generally', it's about looking at individual services and saying, 'Where can the system learn from good performance?'
Diolch am y cwestiynau hynny. Mae gennym ni ddull gweithredu dau gam at dryloywder o ran gwasanaethau ambiwlans. Rydyn ni eisoes wedi gweithredu'r mesurau tryloywder newydd o ran y categori porffor a'r categori coch, ac, wrth i'r adolygiad newydd o'r categorïau eraill gael ei gyflawni, byddwn ni'n mabwysiadu dull tryloyw tebyg o ran adrodd ar y rheini—felly, yn amlwg, nifer y galwadau, ond hefyd amseroedd canolrifol o ran nodi ataliad ar y galon, o ran dechrau adfywio cardiopwlmonaidd, o ran diffibriliwr yn cyrraedd; felly, cyfres lawer mwy manwl o fesurau, a fydd yn ein helpu ni i ddeall beth mwy y gellir ei wneud ar draws y system i wella perfformiad.
O ran trosglwyddo yn benodol, dyma un o'r meysydd lle rydyn ni wedi gweld gwelliant, mewn gwirionedd, ar draws y system. Nid oes unrhyw ran o Gymru sydd heb wella mewn gwirionedd o ganlyniad i'r ffocws cenedlaethol newydd hwn ar yr amser trosglwyddo. Y disgwyliad yw, wrth gwrs, ein bod ni'n gwneud popeth y gallwn ni i drosglwyddo o fewn 15 munud. Nid yw hynny'n safon sy'n cael ei bodloni ym mhobman. Yn wir, y sefyllfa wrth gefn yw bod y safon 45 munud yn cael ei bodloni. Yr hyn rydyn ni wedi'i weld—ac rwy'n credu bod dwy enghraifft dda iawn o hyn yn Ysbyty Treforys, yn yr adran achosion brys yno, ac yn wir yn y Faenor, lle gwyddom fod heriau wedi bod yn y gorffennol, ac mae heriau o hyd o bryd i'w gilydd—yw gwelliant sylweddol iawn yn yr amseroedd trosglwyddo hynny, a gallwn ni weld y data. Mae'r data ar gael i bob rhan o'r GIG, a'r hyn rydyn ni wedi'i weld yn ddiweddar mewn gwirionedd, yn eich etholaeth chi ac ar draws y gogledd, yw gwell cysylltiadau yn cael eu datblygu gyda rheolwyr a chlinigwyr ym mae Abertawe, ond hefyd yn Hywel Dda, lle mae gwelliant wedi bod hefyd, i ddysgu o'r hyn sydd wedi digwydd yno fel y gallwn ni wella'r amseroedd trosglwyddo hynny.
Ond rwy'n hollol glir: mae'n rhaid i ni weld perfformiad gwell o ran yr amser trosglwyddo 45 munud. Nid dim ond mater o'r hyn sy'n digwydd yn yr adran achosion brys ydyw—fel y gwyddoch chi, mae'n gwestiwn llawer mwy integredig na hynny; mae'n ymwneud â system gyfan yr ysbyty ac, yn wir, y ddarpariaeth gymunedol. Ond rwy'n glir bod cyhoeddi'r wybodaeth honno yn ffordd hanfodol o wella perfformiad, ac nid yw'n ymwneud â chreu tabl cynghrair ac nid yw'n ymwneud â dweud, 'Mae'r ysbyty hwn yn well, yn gyffredinol', mae'n ymwneud ag edrych ar wasanaethau unigol a dweud, 'Lle gall y system ddysgu o berfformiad da?'
Diolch am eich diweddariad, Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary.
You're obviously right: transparency is key to accountability and also learning and, importantly, applying lessons on a path to improvement and progress. I particularly welcome your references in the statement to how the NHS uses public feedback to shape and refine services, and also embedding lived experiences into service design, delivery and improvement. That's something that it became clear to me is something that would be welcomed from the NHS survey I carried out locally last year. But can I ask today, perhaps, looking at that lived experience and how it shapes services, what it would mean for the workforce? Are there ways in which we can ensure that health boards not only involve their workforce in shaping services, but actually in shaping a positive work environment as well, to make sure that staff are treated with support and dignity and that anything that needs rectifying can be done in partnership and in a way that supports the workforce that our public services rely on, day in, day out? Diolch.
Rydych chi'n amlwg yn llygad eich lle: mae tryloywder yn allweddol i atebolrwydd a dysgu hefyd, ac yn bwysig, cymhwyso gwersi ar lwybr tuag at wella a chynnydd. Rwy'n croesawu'n arbennig eich cyfeiriadau yn y datganiad at y ffordd y mae'r GIG yn defnyddio adborth y cyhoedd i lunio a mireinio gwasanaethau, a hefyd i ymgorffori profiadau bywyd wrth gynllunio, darparu a gwella gwasanaethau. Mae hynny'n rhywbeth a ddaeth yn amlwg i mi fel rhywbeth y byddai croeso iddo o arolwg y GIG y gwnes i ei gynnal yn lleol y llynedd. Ond a gaf i ofyn heddiw, efallai, wrth edrych ar y profiad bywyd hwnnw a sut mae'n llunio gwasanaethau, beth fyddai'n ei olygu i'r gweithlu? A oes ffyrdd y gallwn ni sicrhau bod byrddau iechyd nid yn unig yn cynnwys eu gweithlu wrth lunio gwasanaethau, ond mewn gwirionedd, wrth lunio amgylchedd gwaith cadarnhaol hefyd, i wneud yn siŵr bod staff yn cael eu cefnogi ac yn cael eu trin ag urddas a'i fod yn bosibl ymdrin ag unrhyw beth sydd angen ei gywiro mewn partneriaeth ac mewn ffordd sy'n cefnogi'r gweithlu y mae ein gwasanaethau cyhoeddus yn dibynnu arno, ddydd ar ôl dydd? Diolch.
I think that is really a very important question. I think the feedback—. As the Member mentioned, from a patient point of view, I think there is a lot more that can be done, either through the patient-reported experience measures, which is PREMS, or the patient-reported outcomes measures, PROMS, which will tell the health service what the service that the patient has received has meant to the patient. And there is much more that can be done in that space than is being done at the moment. You could imagine reimagining the whole health service around those measures, really. So, what does it mean in the life of this individual patient? What do they really want out of this service? Have we given them the service they wanted? We will often find that what we are signposting them to or directing them to is a pathway that may not always be, in fact, what they want. We see, quite often, with older people who are encouraged to have surgery, quite high levels of regret afterwards because of the traumatic nature of it. So, I think there is something about how you can use a more qualitative, sophisticated conversation to make better judgments about the treatments that are available.
But I think the Member made a very important point in relation to how one can capture the experience of the workforce in some of this. I think we talk a lot about compassionate leadership in the NHS, which I think is absolutely the right value, but, really, that's also about making sure that we're leading from the workforce point of view in that way. There was a very interesting piece of work that Llais led on recently around speaking to the workforce—and patients as well, actually—about changes that the NHS could introduce that would improve services but also make it easier to be at work. So, I think there's quite interesting learning from that sort of initiative as well.
Rwy'n credu bod hwnnw'n gwestiwn pwysig iawn. Rwy'n credu bod yr adborth—. Fel y soniodd yr Aelod, o safbwynt cleifion, rwy'n credu bod llawer mwy y gellid ei wneud, naill ai trwy'r mesurau profiadau a adroddir gan gleifion, sef PREMS, neu'r mesurau canlyniadau a adroddir gan gleifion, PROMS, a fydd yn dweud wrth y gwasanaeth iechyd beth mae'r gwasanaeth y mae'r claf wedi'i gael wedi'i olygu i'r claf. Ac mae llawer mwy y gellid ei wneud yn y maes hwnnw nag sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd. Fe allech chi ddychmygu ail-ddychmygu'r gwasanaeth iechyd cyfan o amgylch y mesurau hynny, mewn gwirionedd. Felly, beth mae'n ei olygu ym mywyd y claf unigol hwn? Beth mae ei eisiau o'r gwasanaeth hwn mewn gwirionedd? Ydyn ni wedi rhoi'r gwasanaeth yr oedd ei eisiau iddo? Byddwn ni'n aml yn gweld mai'r hyn rydyn ni'n ei gyfeirio ato yw llwybr ac nad dyna'r hyn mae ei eisiau, mewn gwirionedd, bob amser. Rydyn ni'n gweld, yn eithaf aml, gyda phobl hŷn sy'n cael eu hannog i gael llawdriniaeth, lefelau eithaf uchel o edifeirwch wedyn oherwydd natur drawmatig y peth. Felly, rwy'n credu bod yna rywbeth ynghylch sut y gallwch chi ddefnyddio sgwrs fwy ansoddol, soffistigedig i wneud dyfarniadau gwell ynghylch y triniaethau sydd ar gael.
Ond rwy'n credu bod yr Aelod wedi gwneud pwynt pwysig iawn o ran sut y gall rhywun nodi profiad y gweithlu yn rhywfaint o hyn. Rwy'n credu ein bod ni'n sôn tipyn am arweinyddiaeth dosturiol yn y GIG, sef y gwerth cywir yn fy marn i, ond, mewn gwirionedd, mae hynny hefyd yn ymwneud â sicrhau ein bod ni'n arwain o safbwynt y gweithlu yn y ffordd honno. Roedd yna ddarn diddorol iawn o waith yr arweiniodd Llais arno yn ddiweddar ynglŷn â siarad â'r gweithlu—a chleifion hefyd, mewn gwirionedd—am newidiadau y gallai'r GIG eu cyflwyno a fyddai'n gwella gwasanaethau, ond hefyd yn ei gwneud hi'n haws bod yn y gwaith. Felly, rwy'n credu bod gwersi eithaf diddorol i'w dysgu o'r math hwnnw o fenter hefyd.
Ac yn olaf, Jenny Rathbone.
Finally, Jenny Rathbone.
Thank you very much and thank you very much for your statement, and also for publishing these quarterly reports about how different health boards are performing against planned care measures.
I had a look at the urology ones, just because it's something I've had quite a lot of correspondence with in my own health board, and it's very interesting to see that, in Swansea, the average wait time for an initial appointment is eight weeks, and 10 per cent of people are waiting 28 weeks. If you compare that with the challenges we have in Cardiff, where it's 36 weeks on average for the first appointment, and 10 per cent of people are waiting 84 weeks or more—I'm in contact with some of those in that latter—. I just wondered how much granular information there is about the way in which we deliver that first appointment. Is it in the community, or is it in the hospital? Which is the most efficient? All these things are really important, as well as other things that probably aren't captured, around whether a clinician is unwell or had a bereavement—all these things are important and get in the way of being able to treat patients. So, how is this very good data prompting these intelligent conversations between health boards?
Diolch yn fawr iawn a diolch yn fawr iawn am eich datganiad, a hefyd am gyhoeddi'r adroddiadau chwarterol hyn o ran sut mae gwahanol fyrddau iechyd yn perfformio yn erbyn mesurau gofal sydd wedi'u cynllunio.
Fe edrychais i ar y rhai wroleg, dim ond oherwydd ei fod yn rhywbeth rydw i wedi cael cryn dipyn o ohebiaeth yn ei gylch yn fy mwrdd iechyd fy hun, ac mae'n ddiddorol iawn gweld bod yr amser aros cyfartalog am apwyntiad cychwynnol yn Abertawe yn wyth wythnos, a bod 10 y cant o bobl yn aros 28 wythnos. Os gwnewch chi gymharu hynny â'r heriau sydd gennym ni yng Nghaerdydd, lle mae'n 36 wythnos ar gyfartaledd ar gyfer yr apwyntiad cyntaf, ac mae 10 y cant o bobl yn aros 84 wythnos neu fwy—rwyf mewn cysylltiad â rhai o'r rheini—. Roeddwn i'n meddwl tybed faint o wybodaeth fanwl sydd ar gael am y ffordd rydyn ni'n cyflwyno'r apwyntiad cyntaf hwnnw. A yw yn y gymuned, neu a yw yn yr ysbyty? P'un yw'r mwyaf effeithlon? Mae'r holl bethau hyn yn bwysig iawn, yn ogystal â phethau eraill nad ydyn nhw'n cael eu nodi fwy na thebyg, ynghylch a yw clinigydd yn sâl neu wedi cael profedigaeth—mae'r holl bethau hyn yn bwysig ac yn golygu nad yw'n bosibl trin cleifion. Felly, sut mae'r data da iawn hwn yn ysgogi'r sgyrsiau deallus hyn rhwng byrddau iechyd?
Well, I think one of the—. We definitely are not where we need to be in the level of granularity and the qualitative aspect that the Member is referring to, and, often, the data is captured, actually, based on where the site of treatment is, and there are obvious gaps that can arise as a consequence of that. I think one of the challenges, which she's alluding to as well, is that you have some interventions happening in a primary space and some interventions in a secondary space, and the availability of data between primary and secondary is absolutely not where we want it to be. There's a piece of work already under way about the regulatory changes we might need to make in order to support more open, smart sharing of that information in a way that enables us to get to the heart of some of the points that the Member is making.
I think at the heart of it, though, is a readiness to use the data that's there to understand what's going on and to prompt those conversations. So, the Member made some very direct comparisons about urology, and there are other stark comparisons in other parts of the system. What I want to see is that being seen not as a challenge to organisations—although, obviously, it is a challenge—but how one can then learn from the better performance in one part of the system. By publishing those quarterly health board level reports, that does allow us to see, 'Actually, there's success here; actually, there's a real challenge here.' But in a way, more importantly, it should allow those responsible for delivering the service that is under challenge to know where in the system they need to go to learn from positive experience. That is starting to happen; I think it's starting to happen more and more. But we've a long way to go, I think, before that becomes what it needs to be, which is just an expectation in all parts of the system.
Wel, rwy'n credu mai un o'r—. Yn bendant, dydyn ni ddim lle mae angen i ni fod o ran lefel y manylder a'r agwedd ansoddol y mae'r Aelod yn cyfeirio atyn nhw, ac, yn aml, mae'r data'n cael ei gasglu, mewn gwirionedd, yn seiliedig ar safle'r driniaeth, ac mae bylchau amlwg a all godi o ganlyniad i hynny. Rwy'n credu mai un o'r heriau, y mae hi'n cyfeirio ato hefyd, yw bod gennych chi rai ymyriadau yn digwydd ar safle sylfaenol a rhai ymyriadau ar safle eilaidd ac, yn sicr, nid yw'r data sydd ar gael rhwng safleoedd sylfaenol ac eilaidd lle rydyn ni eisiau iddo fod. Mae darn o waith eisoes ar y gweill ynglŷn â'r newidiadau rheoleiddiol y gallai fod angen i ni eu gwneud er mwyn cefnogi rhannu'r wybodaeth honno mewn ffordd fwy agored a mwy clyfar sy'n ein galluogi ni i fynd at wraidd rhai o'r pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud.
Rwy'n credu wrth wraidd y peth, fodd bynnag, yw parodrwydd i ddefnyddio'r data sydd yno i ddeall yr hyn sy'n digwydd ac i ysgogi'r sgyrsiau hynny. Felly, fe wnaeth yr Aelod rai cymariaethau uniongyrchol iawn am wroleg, ac mae yna gymariaethau llym eraill mewn rhannau eraill o'r system. Yr hyn rydw i eisiau ei weld yw bod hynny’n cael ei weld nid fel her i sefydliadau—er, yn amlwg, mae'n her—ond sut y gall rhywun wedyn ddysgu o'r perfformiad gwell mewn un rhan o'r system. Trwy gyhoeddi'r adroddiadau chwarterol hynny ar lefel bwrdd iechyd, mae hynny'n caniatáu i ni weld, 'Mae yna lwyddiant yma mewn gwirionedd; mae yna her wirioneddol yma.' Ond mewn ffordd, yn bwysicach byth, dylai alluogi'r rhai sy'n gyfrifol am ddarparu'r gwasanaeth sy'n wynebu her i wybod ble yn y system y mae angen iddyn nhw fynd i ddysgu o brofiad cadarnhaol. Mae hynny'n dechrau digwydd; rwy'n credu ei fod yn dechrau digwydd mwy a mwy. Ond mae gennym ni dipyn o ffordd i fynd, rwy'n credu, cyn i hynny fod yr hyn y mae angen iddo fod, sef disgwyliad ym mhob rhan o'r system.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Eitem 7 sydd nesaf, Gorchymyn Senedd Cymru (Anghymhwyso) 2025, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai i wneud y cynnig—Jayne Bryant.
Item 7 is next, the Senedd Cymru (Disqualification) Order 2025, and I call on the Cabinet Secretary for Housing and Local Government to move the motion—Jayne Bryant.
Cynnig NDM9015 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Orchymyn Senedd Cymru (Anghymhwyso) 2025 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 23 Medi 2025.
Motion NDM9015 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Senedd Cymru (Disqualification) Order 2025 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 23 September 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to bring the Senedd Cymru (Disqualification) Order 2025 before you today. The purpose of the Senedd Cymru (Disqualification) Order 2025 is to list offices that, if held by an individual, would disqualify that individual from becoming a Member of the Senedd, but not from standing as a candidate to be a Member of the Senedd.
While the Welsh Government believes that disqualification from membership of the Senedd should be restricted to as few citizens as possible, we recognise that political activity is inappropriate for the holders of certain offices. In particular, there is a need to protect certain public offices from political bias and to ensure that the independence of the electoral process is upheld. The 2025 Order will revoke and replace the Senedd Cymru (Disqualification) Order 2020, and will set out an updated list of disqualifying offices before the next Senedd elections. The 2025 Order will take effect at the first Senedd election on or after 6 April 2026.
This disqualification Order continues to build on the recommendations outlined in the then Constitutional and Legislative Affairs Committee’s work on the inquiry into disqualification in 2014. The criteria used for determining offices and membership of bodies for inclusion in the 2025 Order are based on the principles set out in those recommendations. These criteria uphold the principles of democratic participation and the right to stand as a Member of the Senedd. We continue to list only offices and posts where we believe the post is of such a nature that it needs to be politically impartial or would give rise to a significant conflict of interest.
Development of the 2025 Order took place in two phases. Firstly, we worked across Welsh Government departments to identify any known changes since the previous Order was made in 2020. Secondly, a public consultation was carried out between May and July of this year, with 19 responses received. Several known changes identified through consultation with internal policy officials have resulted in amendments to the Order, including the board of community health councils in Wales being removed, as community health councils were abolished by the Health and Social Care (Quality and Engagement) (Wales) Act 2020.
A number of offices have been added to the 2025 Order, either due to updates in policy or due to their introduction by recent legislation. These offices were identified as known changes or through consultation responses, including members of the Agricultural Advisory Panel for Wales, the Armed Forces Commissioner, the Climate Change Committee, clerks of community and town councils, corporate joint committees, the Independent Football Regulator and the Veterans' Commissioner for Wales. As a result of consultation, members of the Electoral Management Board were also added.
There have also been amendments to the names of offices since 2020. These include the NHS Wales joint commissioning committee, the Commission for Tertiary Education and Research, the Education Tribunal for Wales and the Money and Pensions Service. The descriptions of some of the offices have also been updated to ensure further clarity of the legislation.
I would like to thank those who responded to the consultation, and I would also like to thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for their considerations of this legislation. My officials will continue to work closely with key stakeholders to ensure that the Senedd elections next May are run as efficiently as possible, and I look forward to hearing the views of Members. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gyflwyno Gorchymyn Senedd Cymru (Anghymhwyso) 2025 ger eich bron chi heddiw. Diben Gorchymyn Senedd Cymru (Anghymhwyso) 2025 yw rhestru swyddi a fyddai, pe bai unigolyn mewn un o'r swyddi hynny, yn anghymhwyso'r unigolyn hwnnw rhag dod yn Aelod o'r Senedd, ond nid rhag sefyll fel ymgeisydd i fod yn Aelod o'r Senedd.
Er bod Llywodraeth Cymru yn credu y dylid cyfyngu anghymhwyso aelodaeth o'r Senedd i gyn lleied o ddinasyddion â phosibl, rydym yn cydnabod bod gweithgarwch gwleidyddol yn amhriodol i ddeiliaid rhai swyddi. Yn benodol, mae angen amddiffyn rhai swyddi cyhoeddus rhag tuedd wleidyddol a sicrhau bod annibyniaeth y broses etholiadol yn cael ei chynnal. Bydd Gorchymyn 2025 yn dirymu ac yn disodli Gorchymyn Senedd Cymru (Anghymhwyso) 2020, a bydd yn nodi rhestr wedi'i diweddaru o swyddi wedi'u anghymhwyso cyn etholiadau'r Senedd nesaf. Bydd Gorchymyn 2025 yn dod i rym yn etholiad cyntaf y Senedd ar neu ar ôl 6 Ebrill 2026.
Mae'r Gorchymyn anghymhwyso hwn yn parhau i adeiladu ar yr argymhellion a amlinellwyd yng ngwaith y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol ar y pryd ar yr ymchwiliad i anghymhwyso yn 2014. Mae'r meini prawf a ddefnyddir ar gyfer pennu swyddi ac aelodaeth cyrff i'w cynnwys yng Ngorchymyn 2025 yn seiliedig ar yr egwyddorion a nodir yn yr argymhellion hynny. Mae'r meini prawf hyn yn cynnal egwyddorion cyfranogiad democrataidd a'r hawl i sefyll fel Aelod o'r Senedd. Rydym yn parhau i restru dim ond swyddi yr ydym yn credu oherwydd eu natur fod angen i'r swyddi hynny fod yn wleidyddol ddiduedd neu y byddai'n arwain at wrthdaro buddiannau sylweddol.
Digwyddodd datblygiad Gorchymyn 2025 mewn dau gam. Yn gyntaf, buom yn gweithio ar draws adrannau Llywodraeth Cymru i nodi unrhyw newidiadau hysbys ers i'r Gorchymyn blaenorol gael ei wneud yn 2020. Yn ail, cynhaliwyd ymgynghoriad cyhoeddus rhwng mis Mai a mis Gorffennaf eleni, gyda 19 o ymatebion wedi'u derbyn. Mae nifer o newidiadau hysbys a nodwyd drwy ymgynghori â swyddogion polisi mewnol wedi arwain at ddiwygiadau i'r Gorchymyn, gan gynnwys dileu bwrdd cynghorau iechyd cymuned yng Nghymru, wrth i gynghorau iechyd cymuned gael eu diddymu gan Ddeddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru) 2020.
Mae nifer o swyddi wedi'u hychwanegu at Orchymyn 2025, naill ai oherwydd diweddariadau mewn polisi neu oherwydd iddynt gael eu cyflwyno gan ddeddfwriaeth ddiweddar. Nodwyd y swyddi hyn fel newidiadau hysbys neu drwy ymatebion i'r ymgynghoriad, gan gynnwys aelodau o'r Panel Cynghori ar Amaethyddiaeth Cymru, Comisiynydd y Lluoedd Arfog, y Pwyllgor Newid Hinsawdd, clercod cynghorau cymuned a thref, cyd-bwyllgorau corfforedig, y Rheoleiddiwr Pêl-droed Annibynnol a Chomisiynydd Cyn-filwyr Cymru. O ganlyniad i'r ymgynghoriad, ychwanegwyd aelodau o'r Bwrdd Rheoli Etholiadol hefyd.
Mae diwygiadau hefyd wedi bod i enwau swyddi ers 2020. Mae'r rhain yn cynnwys cyd-bwyllgor comisiynu GIG Cymru, y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil, Tribiwnlys Addysg Cymru a'r Gwasanaeth Arian a Phensiynau. Mae'r disgrifiadau o rai o'r swyddi hefyd wedi'u diweddaru i sicrhau mwy o eglurder o'r ddeddfwriaeth.
Hoffwn ddiolch i'r rhai a ymatebodd i'r ymgynghoriad, a hoffwn hefyd ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hystyriaethau o'r ddeddfwriaeth hon. Bydd fy swyddogion yn parhau i weithio'n agos gyda rhanddeiliaid allweddol i sicrhau bod etholiadau'r Senedd fis Mai nesaf yn cael eu cynnal mor effeithlon â phosibl, ac edrychaf ymlaen at glywed barn yr Aelodau. Diolch.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The Legislation, Justice and Constitution Committee considered the draft Order on 6 October. The committee's report contains two merits and scrutiny points. The first reporting point highlights there was a predecessor committee, the Constitutional and Legislative Affairs Committee of the fourth Assembly, which, in a 2014 report, proposed an overhaul of the legislative frameworks surrounding disqualification from membership of the then National Assembly. The Welsh Government's explanatory memorandum states that the criteria for determining which offices were to be included in the Order were based on the principles recommended in that 2014 report.
The committee's second reporting point highlights the offices that have been newly added to the draft Order as disqualified offices. These include all members of the Climate Change Committee and all members of the corporate joint committees. And the question from this is: will this include council leaders and other councillors who are on corporate joint committees, and all members of the Independent Football Regulator? Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ystyriodd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad y Gorchymyn drafft ar 6 Hydref. Mae adroddiad y pwyllgor yn cynnwys dau bwynt rhinweddau a chraffu. Mae'r pwynt adrodd cyntaf yn tynnu sylw at y ffaith y bu pwyllgor rhagflaenol, Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol y pedwerydd Cynulliad, a gynigiodd, mewn adroddiad yn 2014, ailwampio'r fframweithiau deddfwriaethol a oedd yn ymwneud ag anghymhwyso rhag aelodaeth o'r Cynulliad Cenedlaethol ar y pryd. Mae memorandwm esboniadol Llywodraeth Cymru yn nodi bod y meini prawf ar gyfer pennu pa swyddi oedd i'w cynnwys yn y Gorchymyn yn seiliedig ar yr egwyddorion a argymhellwyd yn yr adroddiad hwnnw yn 2014.
Mae ail bwynt adrodd y pwyllgor yn tynnu sylw at y swyddi sydd newydd gael eu hychwanegu at y Gorchymyn drafft fel swyddi wedi'u hanghymhwyso. Mae'r rhain yn cynnwys holl aelodau'r Pwyllgor Newid Hinsawdd a phob aelod o'r cyd-bwyllgorau corfforedig. A'r cwestiwn yn sgil hyn yw: a fydd hyn yn cynnwys arweinwyr cynghorau a chynghorwyr eraill sydd ar gyd-bwyllgorau corfforedig, a phob aelod o'r Rheoleiddiwr Pêl-droed Annibynnol? Diolch.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Yr Ysgrifennydd Cabinet i ymateb, Jayne Bryant.
The Cabinet Secretary to respond, Jayne Bryant.
Diolch, Llywydd. As I said, there have been amendments—. I'd just like to thank, first of all, sorry, the Legislation, Justice and Constitution Committee again, and the Chair for his remarks there. As I mentioned in my opening remarks, we had made some of those amendments because the offices have changed. But if the Senedd agrees the motion today, the Order can be submitted to be made bilingually as well at the end of November meeting of the Privy Council, with a proposed coming into force date of 13 November. Without this Order, there would be a significant risk to the 2026 Senedd elections.
Diolch, Llywydd. Fel y dywedais i, bu gwelliannau—. Hoffwn ddiolch, yn gyntaf oll, mae'n ddrwg gennyf, i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad eto, a'r Cadeirydd am ei sylwadau. Fel y soniais i yn fy sylwadau agoriadol, roeddem wedi gwneud rhai o'r newidiadau hynny oherwydd bod y swyddi wedi newid. Ond os yw'r Senedd yn cytuno ar y cynnig heddiw, gellir cyflwyno'r Gorchymyn i'w wneud yn ddwyieithog hefyd yng nghyfarfod diwedd mis Tachwedd o'r Cyfrin Gyngor, gyda dyddiad arfaethedig ar gyfer dod i rym, sef 13 Tachwedd. Heb y Gorchymyn hwn, byddai risg sylweddol i etholiadau'r Senedd yn 2026.
Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is, therefore, agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 8 sydd nesaf, Rheoliadau Safonau Marchnata Cig Dofednod Maes (Diwygio) (Cymru) 2025. Y Dirprwy Brif Weinidog sy'n gwneud y cynnig yma. Huw Irranca-Davies.
Item 8 is next, the Free-Range Poultrymeat Marketing Standards (Amendment) (Wales) Regulations 2025. The Deputy First Minister is to move the motion. Huw Irranca-Davies.
Cynnig NDM9017 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Safonau Marchnata Cig Dofednod Maes (Diwygio) (Cymru) 2025 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 30 Medi 2025.
Motion NDM9017 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Free-Range Poultrymeat Marketing Standards (Amendment) (Wales) Regulations 2025 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 30 September 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Heddiw rwy'n cyflwyno gwelliant i'r rheoliadau marchnata cig dofednod buarth yng Nghymru i'r Senedd ei gymeradwyo.
Thank you, Llywydd. Today I am introducing an amendment to the free-range poultry meat marketing regulations in Wales for the Senedd's approval.
Currently, legislation states that poultry meat produced from hens subject to compulsory housing measures may be marketed as free range for the first 12 weeks of such measures, without requiring relabelling, repackaging or additional information at the point of sale. After this 12-week period, poultry meat must be relabelled and repackaged as standard poultry meat. However, as we have seen during the years 2021-22 and 2022-23 avian influenza outbreak seasons, these housing measures have often needed to remain in place for longer than 12 weeks. This has created uncertainty and disruption for producers and consumers alike.
So, the amendment I present today removes the 12-week time limitation. Under the new regulations, poultry meat may continue to be marketed as free range for the full duration of any compulsory housing measures imposed for animal health reasons. This change ensures that our legislation reflects the realities faced by the sector during extended disease outbreaks.
Just to clarify as well, the amendment has been introduced in England, across the European Union and Northern Ireland. In Scotland, the process to introduce the same amendment is under way. A consistent approach would remove any complexity in our interconnected supply chains. Wales is a significant producer of free-range poultry meat in the UK, supplying not just our own communities, but also consumers across the UK and the EU. The amendment provides certainty for our poultry meat industry, stability in our supply chain, and removes any potential disadvantage for our industry.
So, the motion for today's debate, Llywydd, is to agree the Free-Range Poultrymeat Marketing Standards (Amendment) (Wales) Regulations 2025, which were laid before the Senedd on 30 September.
Ar hyn o bryd, mae deddfwriaeth yn nodi y gellir marchnata cig dofednod a gynhyrchir o ieir sy'n destun mesurau tai gorfodol fel rhai maes am 12 wythnos gyntaf mesurau o'r fath, heb fod angen ail-labelu, ailbecynnu na gwybodaeth ychwanegol yn y man gwerthu. Ar ôl y cyfnod 12 wythnos hwn, rhaid ail-labelu cig dofednod a'i ailbecynnu fel cig dofednod safonol. Fodd bynnag, fel y gwelsom yn ystod tymhorau achosion ffliw adar yn y blynyddoedd 2021-22 a 2022-23, bod angen, yn aml, i'r mesurau tai hyn aros ar waith am fwy na 12 wythnos. Mae hyn wedi creu ansicrwydd ac amhariad i gynhyrchwyr a defnyddwyr fel ei gilydd.
Felly, mae'r gwelliant rwy'n ei gyflwyno heddiw yn dileu'r cyfyngiad amser o 12 wythnos. O dan y rheoliadau newydd, gall cig dofednod barhau i gael ei farchnata fel cig maes dros gyfnod llawn unrhyw fesurau tai gorfodol a osodir am resymau iechyd anifeiliaid. Mae'r newid hwn yn sicrhau bod ein deddfwriaeth yn adlewyrchu'r realiti sy'n wynebu'r sector yn ystod cyfnod estynedig o achosion o glefydau.
Er mwyn egluro hefyd, mae'r gwelliant wedi'i gyflwyno yn Lloegr, ar draws yr Undeb Ewropeaidd a Gogledd Iwerddon. Yn yr Alban, mae'r broses i gyflwyno'r un gwelliant ar y gweill. Byddai dull cyson yn dileu unrhyw gymhlethdod yn ein cadwyni cyflenwi rhyng-gysylltiedig. Mae Cymru yn gynhyrchydd sylweddol o gig dofednod maes yn y DU, gan gyflenwi nid yn unig ein cymunedau ein hunain, ond hefyd defnyddwyr ledled y DU a'r UE. Mae'r gwelliant yn darparu sicrwydd i'n diwydiant cig dofednod, sefydlogrwydd yn ein cadwyn gyflenwi, ac yn dileu unrhyw anfantais bosibl i'n diwydiant.
Felly, y cynnig ar gyfer y ddadl heddiw, Llywydd, yw cytuno ar Reoliadau Safonau Marchnata Cig Dofednod Maes (Diwygio) (Cymru) 2025, a osodwyd gerbron y Senedd ar 30 Medi.
Rwy'n gofyn i Aelodau'r Senedd gefnogi'r cynnig hwn.
I ask Senedd Members to support this motion.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
I call the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
Diolch, Llywydd. The Legislation, Justice and Constitution Committee considered the draft regulations on 13 October and subsequently considered the Welsh Government response to the committee's report yesterday.
The committee's report identified two technical reporting points. First, the committee noted inconsistency in the citation of the enabling powers, with the headnotes referring to two provisions in the Agriculture (Wales) Act 2023 and the preamble referring to only one. The committee's view is that these references should be consistent and that the headnotes provide the more accurate citation.
Second, the committee observed that the term ‘the Act’ is used in the preamble without having been previously defined in the regulations. The committee recommended that either the full title of the Agriculture (Wales) Act 2023 is repeated or that the term ‘the Act’ is defined in brackets when it is referenced for the first time.
In its response, the Welsh Government acknowledged the issues raised by the committee and said it would make the necessary corrections prior to making the regulation. Diolch.
Diolch, Llywydd. Ystyriodd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad y rheoliadau drafft ar 13 Hydref ac wedi hynny ystyriodd ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad y pwyllgor ddoe.
Nododd adroddiad y pwyllgor ddau bwynt adrodd technegol. Yn gyntaf, nododd y pwyllgor anghysondeb wrth ddyfynnu'r pwerau galluogi, gyda'r nodiadau pennawd yn cyfeirio at ddwy ddarpariaeth yn Neddf Amaethyddiaeth (Cymru) 2023 a'r rhagarweiniad yn cyfeirio at un yn unig. Barn y pwyllgor yw y dylai'r cyfeiriadau hyn fod yn gyson a bod y nodiadau pennawd yn darparu'r dyfyniad mwy cywir.
Yn ail, nododd y pwyllgor fod y term 'y Ddeddf' yn cael ei ddefnyddio yn y rhagair heb iddo gael ei ddiffinio yn y rheoliadau'n flaenorol. Argymhellodd y pwyllgor y dylid ailadrodd teitl llawn Deddf Amaethyddiaeth (Cymru) 2023 neu fod y term 'y Ddeddf' yn cael ei ddiffinio mewn cromfachau pan gyfeirir ati am y tro cyntaf.
Yn ei hymateb, cydnabu Llywodraeth Cymru y materion a godwyd gan y pwyllgor a dywedodd y byddai'n gwneud y cywiriadau angenrheidiol cyn gwneud y rheoliad. Diolch.
I just want to put on record the fact that Plaid Cymru supports this pragmatic change that protects Welsh poultry producers from unnecessary economic harm during disease outbreaks. It is a shame it has taken until now for this to come about, but at least now, as you said, they'll ensure that we're not disadvantaged compared to others in the UK and the wider EU. Mandatory housing, of course, is a public or animal health measure not a change in farming standards, and these regulations therefore avoid unnecessary disruption and costs for producers, and they also maintain consumer clarity, and as such, we will support them. Diolch.
Rwyf eisiau cofnodi'r ffaith bod Plaid Cymru yn cefnogi'r newid pragmatig hwn sy'n amddiffyn cynhyrchwyr dofednod Cymru rhag niwed economaidd diangen yn ystod achosion o glefydau. Mae'n drueni ei fod wedi cymryd tan nawr i hyn ddigwydd, ond o leiaf nawr, fel y dywedoch chi, byddan nhw'n sicrhau nad ydym dan anfantais o gymharu ag eraill yn y DU a'r UE ehangach. Mae mesurau tai gorfodol, wrth gwrs, yn fesur iechyd cyhoeddus neu anifeiliaid, nid newid mewn safonau ffermio, ac felly mae'r rheoliadau hyn yn osgoi amhariad a chostau diangen i gynhyrchwyr, ac maen nhw hefyd yn cynnal eglurder defnyddwyr, ac felly, byddwn yn eu cefnogi. Diolch.
Yr Ysgrifennydd Cabinet i ymateb.
The Cabinet Secretary to reply.
Diolch yn fawr iawn. I'd like to thank, first of all, the Legislation, Justice and Constitution Committee for its consideration of the legislation and, indeed, the reference to the adjustments that have been made in bringing forward the legislation. My thanks, Mike, to you and your Members.
Llyr, I very much welcome the support from Plaid Cymru. We wanted to make sure this worked right for the sector, but also for consumers as well, so we took a little bit of time to engage and consult to get it right. But you are right: bringing this forward means we don't have a disadvantage for the Wales sector as well. So, as I've stated, Llywydd, the amendment will support our free-range poultry meat producers in Wales, it will protect that interconnected supply chain and provide clarity and consistency for the sector, and it will safeguard the future of the sector in Wales and reinforce our position in the UK market. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn. Hoffwn ddiolch, yn gyntaf oll, i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ystyried y ddeddfwriaeth ac, yn wir, y cyfeiriad at yr addasiadau sydd wedi'u gwneud wrth gyflwyno'r ddeddfwriaeth. Diolch, Mike, i chi a'ch Aelodau.
Llyr, rwy'n croesawu'n fawr y gefnogaeth gan Blaid Cymru. Roeddem eisiau gwneud yn siŵr bod hyn yn gweithio'n iawn i'r sector, ond hefyd i ddefnyddwyr hefyd, felly fe wnaethom gymryd ychydig o amser i ymgysylltu ac ymgynghori i'w wneud yn iawn. Ond rydych chi'n iawn: mae dwyn hyn ymlaen yn golygu nad oes anfantais i sector Cymru ychwaith. Felly, fel y dywedais i, Llywydd, bydd y gwelliant yn cefnogi ein cynhyrchwyr cig dofednod maes yng Nghymru, bydd yn diogelu'r gadwyn gyflenwi ryng-gysylltiedig honno ac yn darparu eglurder a chysondeb i'r sector, a bydd yn diogelu dyfodol y sector yng Nghymru ac yn atgyfnerthu ein safle ym marchnad y DU. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 8? Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r eitem yna wedi'i derbyn.
The proposal is to agree the motion under item 8. Does any Member object? No. The motion is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 9 sydd nesaf. Rheoliadau Carcasau Defaid (Dosbarthu ac Adrodd am Brisiau) (Cymru) 2025 yw'r rhain. Unwaith eto, yr Ysgrifennydd Cabinet dros newid hinsawdd sy'n cyflwyno'r cynnig. Huw Irranca-Davies.
Item 9 is next, the Sheep Carcass (Classification and Price Reporting) (Wales) Regulations 2025. And, once again, it's the Cabinet Secretary for climate change to move the motion. Huw Irranca-Davies.
Cynnig NDM9016 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Carcasau Defaid (Dosbarthu ac Adrodd am Brisiau) (Cymru) 2025 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 23 Medi 2025.
Motion NDM9016 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Sheep Carcass (Classification and Price Reporting) (Wales) Regulations 2025 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 23 September 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I'm very pleased to introduce the Sheep Carcass (Classification and Price Reporting) (Wales) Regulations 2025. These regulations will mandate sheep carcass classification and price reporting for slaughterhouses processing at least 2,000 sheep per week, aligning the sector with existing legislation for the beef and pork industries. Facilities slaughtering at least 1,000 but fewer than 2,000 sheep weekly may opt in voluntarily.
The legislation will also provide a process for the introduction of a system for the authorisation of automated sheep-grading methods for slaughterhouses. These measures will implement a consistent methodology for classifying sheep carcasses in slaughterhouses, thereby promoting transparency, fairness and increased productivity within the sheep market.
So, subject to Senedd approval, the regulations come into force on 28 January 2026, with the exception of those regulations related to automated classification methods, which will come into force on 12 February 2027. This delay is necessary because there is currently no suitable UK-wide visual carcass classification data to provide the necessary data sample to be able to assess and authorise automated classification methods.
Slaughterhouse operators were informed, Llywydd, of our plans to implement these regulations after both the public consultation and a targeted consultation had taken place. The feedback received regarding this proposal was largely positive, with many stakeholders recognising it will enhance transparency across the supply chain for farmers and establish an industry benchmark. Additionally, supporters of the proposal acknowledge the anticipated benefits in fostering and maintaining a more robust market for the industry as a whole.
There are currently four slaughterhouses in Wales that would be subject to the regulations, and the Rural Payments Agency have written to the slaughterhouse operators recently to advise them that the regulations have been laid. There will be some familiarisation, retraining and inspection costs to slaughterhouse operators in complying with the requirements of the regulations, but this will vary depending on each business and is, anyway, expected to be minimal. The current guidance will be revised before the initial commencement date, in co-operation with the Rural Payments Agency, to help operators meet the requirements of the regulations.
I would like to take this opportunity to thank again the Legislation, Justice and Constitution Committee for its report on the regulations, which I've noted and to which I have responded. I ask Members to approve these regulations. Diolch.
Diolch, Llywydd. Rwy'n falch iawn o gyflwyno Rheoliadau Carcasau Defaid (Dosbarthu ac Adrodd am Brisiau) (Cymru) 2025. Bydd y rheoliadau hyn yn gorfodi dosbarthu carcasau defaid ac adrodd am brisiau ar gyfer lladd-dai sy'n prosesu o leiaf 2,000 o ddefaid yr wythnos, gan alinio'r sector â'r ddeddfwriaeth bresennol ar gyfer y diwydiannau cig eidion a phorc. Gall cyfleusterau sy'n lladd o leiaf 1,000 ond llai na 2,000 o ddefaid yr wythnos optio i mewn yn wirfoddol.
Bydd y ddeddfwriaeth hefyd yn darparu proses ar gyfer cyflwyno system ar gyfer awdurdodi dulliau graddio defaid awtomataidd ar gyfer lladd-dai. Bydd y mesurau hyn yn gweithredu methodoleg gyson ar gyfer dosbarthu carcasau defaid mewn lladd-dai, a thrwy hynny hyrwyddo tryloywder, tegwch a chynhyrchiant uwch o fewn y farchnad ddefaid.
Felly, yn amodol ar gymeradwyaeth y Senedd, daw'r rheoliadau i rym ar 28 Ionawr 2026, ac eithrio'r rheoliadau hynny sy'n ymwneud â dulliau dosbarthu awtomataidd, a fydd yn dod i rym ar 12 Chwefror 2027. Mae'r oedi hwn yn angenrheidiol oherwydd nad oes data dosbarthu carcasau gweledol addas ar hyn o bryd ledled y DU i ddarparu'r sampl data angenrheidiol er mwyn gallu asesu ac awdurdodi dulliau dosbarthu awtomataidd.
Hysbyswyd gweithredwyr lladd-dai, Llywydd, o'n cynlluniau i weithredu'r rheoliadau hyn ar ôl i'r ymgynghoriad cyhoeddus a'r ymgynghoriad wedi'i dargedu ddod i ben. Roedd yr adborth a gafwyd ynglŷn â'r cynnig hwn yn gadarnhaol i raddau helaeth, gyda llawer o randdeiliaid yn cydnabod y bydd yn gwella tryloywder ar draws y gadwyn gyflenwi i ffermwyr ac yn sefydlu meincnod diwydiant. Yn ogystal, mae cefnogwyr y cynnig yn cydnabod y manteision disgwyliedig wrth feithrin a chynnal marchnad fwy cadarn i'r diwydiant yn ei gyfanrwydd.
Ar hyn o bryd mae pedwar lladd-dy yng Nghymru a fyddai'n ddarostyngedig i'r rheoliadau, ac mae'r Asiantaeth Taliadau Gwledig wedi ysgrifennu at weithredwyr lladd-dai yn ddiweddar i'w hysbysu bod y rheoliadau wedi'u gosod. Bydd rhywfaint o gostau ymgyfarwyddo, ailhyfforddi ac arolygu i weithredwyr lladd-dai wrth gydymffurfio â gofynion y rheoliadau, ond bydd hyn yn amrywio yn dibynnu ar bob busnes ac mae disgwyl iddynt fod yn isel beth bynnag. Bydd y canllawiau cyfredol yn cael eu diwygio cyn y dyddiad cychwyn cychwynnol, mewn cydweithrediad â'r Asiantaeth Taliadau Gwledig, i helpu gweithredwyr i fodloni gofynion y rheoliadau.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch eto i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ei adroddiad ar y rheoliadau, yr wyf wedi ei nodi ac yr wyf wedi ymateb iddo. Gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau hyn. Diolch.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad nawr i gyfrannu. Mike Hedges.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee to contribute. Mike Hedges.
The Legislation, Justice and Constitution Committee considered the draft regulations on 6 October, and subsequently considered the Welsh Government response to the committee's report yesterday afternoon. The committee report contains one technical reporting point and two merits scrutiny points. The technical reporting point highlights an inconsistent meaning between the English and Welsh texts. Where the English text correctly refers to annex 2, the Welsh text refers to atodlen 2, which I am told translates as schedule 2. The Welsh Government has acknowledged this error and plans to make the required corrections prior to making the regulations.
The first committee merits scrutiny reporting point asked the Welsh Government to clarify why the coming into force date for these regulations is 28 January 2026, when the regulations for England come into force on 12 January. The Welsh Government told the committee that the 12 January date in the regulations for England is an unintended error. The earlier coming into force date in those regulations has no practical effect because the regulations rest on a notification under regulation 4, which can only be made from 28 January. The Welsh Government concluded it would not replicate the unintended error, and the regulations for Wales should come into force on 28 January to align with regulation 4.
The Legislation, Justice and Constitution Committee's second merits scrutiny point asked the Welsh Government whether the effectiveness of the regulations would be affected by the UK Internal Market Act 2020, and what assessment it has made of the legislative position in Scotland and Northern Ireland in relation to the classification and price reporting of sheep carcasses in the context of that Act. The Welsh Government responded that England and Wales are following the same regime set out in the legislation, and that it's believed that Scotland and Northern Ireland also intend to bring forward legislation reflecting the same regime.
Bu'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn ystyried y rheoliadau drafft ar 6 Hydref, ac wedi hynny ystyriodd ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad y pwyllgor brynhawn ddoe. Mae adroddiad y pwyllgor yn cynnwys un pwynt adrodd technegol a dau bwynt craffu ar rinweddau. Mae'r pwynt adrodd technegol yn tynnu sylw at ystyr anghyson rhwng y testunau Cymraeg a Saesneg. Lle mae'r testun Saesneg yn cyfeirio'n gywir at 'annex 2', mae'r testun Cymraeg yn cyfeirio at atodlen 2, y dywedir wrthyf ei fod yn gyfieithiad o 'schedule 2'. Mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod y camgymeriad hwn ac mae'n bwriadu gwneud y cywiriadau angenrheidiol cyn gwneud y rheoliadau.
Gofynnodd pwynt adrodd craffu ar rinweddau cyntaf y pwyllgor i Lywodraeth Cymru egluro pam mai'r dyddiad dod i rym ar gyfer y rheoliadau hyn yw 28 Ionawr 2026, pan ddaw'r rheoliadau ar gyfer Lloegr i rym ar 12 Ionawr. Dywedodd Llywodraeth Cymru wrth y pwyllgor fod y dyddiad 12 Ionawr yn y rheoliadau ar gyfer Lloegr yn gamgymeriad anfwriadol. Nid yw'r dyddiad dod i rym cynharach yn y rheoliadau hynny yn cael unrhyw effaith ymarferol oherwydd bod y rheoliadau yn dibynnu ar hysbysiad o dan reoliad 4, y gellir ei wneud o 28 Ionawr ymlaen yn unig. Daeth Llywodraeth Cymru i'r casgliad na fyddai'n ailadrodd y gwall anfwriadol, a dylai'r rheoliadau ar gyfer Cymru ddod i rym ar 28 Ionawr i gyd-fynd â rheoliad 4.
Gofynnodd ail bwynt craffu ar rinweddau y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad i Lywodraeth Cymru a fyddai Deddf Marchnad Fewnol y DU 2020 yn effeithio ar effeithiolrwydd y rheoliadau, a pha asesiad y mae wedi'i wneud o'r sefyllfa ddeddfwriaethol yn yr Alban a Gogledd Iwerddon mewn perthynas â dosbarthu ac adrodd am brisiau carcasau defaid yng nghyd-destun y Ddeddf honno. Ymatebodd Llywodraeth Cymru fod Cymru a Lloegr yn dilyn yr un drefn a nodir yn y ddeddfwriaeth, a'i bod yn credu bod yr Alban a Gogledd Iwerddon hefyd yn bwriadu cyflwyno deddfwriaeth sy'n adlewyrchu'r un drefn.
Once again, I just want to welcome these regulations. Aligning the sheep sector with existing beef and pork sector regulations is positive. I think it will, as you say, improve transparency, consistency and fairness in the red meat supply chain. It will enable farmers to make better informed business decisions, hopefully improve productivity as well. So, all round, it's a positive step and hopefully it will benefit farmers, processors and consumers alike.
Unwaith eto, rwyf eisiau croesawu'r rheoliadau hyn. Mae alinio'r sector defaid â rheoliadau presennol y sector cig eidion a phorc yn gadarnhaol. Rwy'n credu y bydd, fel y dywedwch chi, yn gwella tryloywder, cysondeb a thegwch yn y gadwyn gyflenwi ar gyfer cig coch. Bydd yn galluogi ffermwyr i wneud penderfyniadau busnes ar sail gwybodaeth, a gobeithio bydd yn gwella cynhyrchiant hefyd. Felly, ar y cyfan, mae'n gam cadarnhaol a gobeithio y bydd o fudd i ffermwyr, proseswyr a defnyddwyr fel ei gilydd.
I hear that Llyr Gruffydd says it will increase transparency, and that's excellent. I'm particularly interested in finding out what happens to the fifth quarter so that we can track whether it's ending up in tasty stews in Welsh school meals, in hospitals and in care homes. Will this classification for sheep, following that of beef and pork, enable us to track the fifth quarter of Welsh sheep from farm to fork?
Rwy'n clywed bod Llyr Gruffydd yn dweud y bydd yn cynyddu tryloywder, ac mae hynny'n ardderchog. Mae gen i ddiddordeb arbennig mewn darganfod beth sy'n digwydd i'r pumed chwarter er mwyn i ni allu tracio pa un a yw'n mynd i mewn i stiwiau blasus mewn prydau ysgol, prydau mewn ysbytai a chartrefi gofal yng Nghymru. A fydd y dosbarthiad hwn ar gyfer defaid, yn dilyn dosbarthiad cig eidion a phorc, yn ein galluogi i dracio pumed chwarter defaid Cymru o'r fferm i'r fforc?
Thank you very much for that question, Jenny. Just to clarify for Members who might not be aware, how can you have a fifth quarter? Only in farming and in meat processing could there be a fifth quarter. The fifth quarter is offal and other associated produce. There is not a large market for fifth quarter products within this country, hence why we have quite a deal of export, so the splitting of the carcass and the export, which is doing really well, although there is a small growing market within this country as well. But generally speaking, the fifth quarter, Jenny, doesn't appear on our tables or in our hospitals, schools or prison estates.
In terms of these regulations, these regulations relate to classification of the whole carcass, i.e. before it's processed and cut into joints. So, this particular regulation is about getting that consistent, transparent approach to sheep carcass classification across abattoirs, so we have that more productive and fairer market for sheep meat with real transparency.
But there is an interesting point that you raise that is to do with the fifth quarter. This has a big market. It's interesting that, of our domestic lamb production, for example, the majority is indeed exported, and there is a real market for that fifth quarter. I'd be interested in thoughts from people about how we can grow it within this country as well. But it does also command a premium price on the exports as well, so that's quite interesting. But thank you very much, Jenny.
And just finally, Mike, thank you and your Members for your comments to which we've responded, as you laid out. And Llyr, thank you for your support. This is two in a row, I think, that may command the Senedd's support. So, it's a good day for this Minister.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn yna, Jenny. Er mwyn egluro i Aelodau nad ydynt efallai'n ymwybodol, sut allwch chi gael pumed chwarter? Dim ond ym maes ffermio a phrosesu cig y gellir cael pumed chwarter. Cig offal yw'r pumed chwarter a chynhyrchion cysylltiedig eraill. Nid oes marchnad fawr ar gyfer cynhyrchion y pumed chwarter yn y wlad hon, dyna pam yr ydym yn allforio llawer, felly hollti'r carcasau a'r allforio, sy'n llwyddiannus iawn, er bod yna farchnad fechan yn tyfu o fewn y wlad hon hefyd. Ond yn gyffredinol, nid yw'r pumed chwarter, Jenny, yn ymddangos ar ein byrddau nac yn ein hysbytai, ein hysgolion nac yn ystadau carchar.
O ran y rheoliadau hyn, mae'r rheoliadau hyn yn ymwneud â dosbarthu'r carcas cyfan, h.y. cyn iddo gael ei brosesu a'i dorri'n ddarnau. Felly, mae'r rheoliad penodol hwn yn ymwneud â chael y dull cyson, tryloyw hwnnw o ddosbarthu carcasau defaid ar draws lladd-dai, felly mae gennym y farchnad fwy cynhyrchiol a thecach honno ar gyfer cig defaid gyda thryloywder gwirioneddol.
Ond mae yna bwynt diddorol rydych chi'n ei godi sy'n ymwneud â'r pumed chwarter. Mae gan hwn farchnad fawr. Mae'n ffaith ddiddorol, o'n cynhyrchiant cig oen domestig, er enghraifft, mae'r mwyafrif yn cael ei allforio mewn gwirionedd, a bod marchnad go iawn ar gyfer y pumed chwarter hwnnw. Byddai gen i ddiddordeb mewn clywed beth yw meddyliau pobl ynghylch sut y gallwn ei dyfu o fewn y wlad hon hefyd. Ond mae hefyd yn hawlio pris uchel ar yr allforion hefyd, felly mae hynny'n eithaf diddorol. Ond diolch yn fawr iawn, Jenny.
Ac yn olaf, Mike, diolch i chi a'ch Aelodau am eich sylwadau yr ydym wedi ymateb iddynt, fel y gwnaethoch chi ei nodi. A Llyr, diolch am eich cefnogaeth. Dyma ddau yn olynol, rwy'n credu, a allai gael cefnogaeth y Senedd. Felly, mae'n ddiwrnod da i'r Gweinidog hwn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil Diogelwch y Ffin, Lloches a Mewnfudo sydd nesaf. Yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol sy'n cyflwyno'r cynnig yma—Jane Hutt.
We will now move to the legislative consent motion on the Border Security, Asylum and Immigration Bill. I call on the Cabinet Secretary for Social Justice to move the motion—Jane Hutt.
Cynnig NDM9014 Julie James
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai darpariaethau ym Mil Diogelwch y Ffin, Lloches a Mewnfudo i'r graddau y maent yn ystyried materion datganoledig, gael eu hystyried gan Senedd y DU.
Motion NDM9014 Julie James
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Border Security, Asylum and Immigration Bill in so far as they have regard to devolved matters, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. I move the motion and recommend Senedd consent to the relevant provisions in the Border Security, Asylum and Immigration Bill, as set out in the legislative consent motion laid on 11 October 2025. Through this Bill, the UK Government is seeking to create a framework of new, enhanced powers and offences to improve UK border security and to strengthen the asylum and immigration system. It creates new powers and offences, repeals elements of the Illegal Migration Act 2023, and bolsters EU citizens' rights of entry and residency.
The UK Government's own legislative competence analysis of the Bill concluded that, except for a provision granted retrospective statutory authority for fees charged in connection with recognition of professional qualifications, all other provisions are reserved. We agree the vast majority of this Bill is reserved. We also agree that the provision relating to the recognition of professional qualifications, specifically in the field of education, requires Senedd consent. However, we have concluded that one additional provision, which repeals provisions in the Illegal Migration Act, also requires the consent of the Senedd.
The provisions to be repealed relate to the treatment of unaccompanied children in the care of local authorities in Wales. We welcome this repeal, which will remove elements of legislature that the Welsh Government never wanted to see passed, and did not consent to, when the then Illegal Migration Bill was going through Parliament. Details of both these provisions were outlined in the legislative consent memorandum laid on 17 February and the following legislative consent motion laid on 11 October 2025.
Welsh Government officials have undertaken substantial engagement with colleagues in the UK Government regarding this Bill. The UK Government is aware that the Welsh Government analysis has concluded that two provisions in the Bill make relevant provision in relation to Wales that has regard to devolved matters and that Senedd Members are being asked to consider both these provisions.
To conclude, Llywydd, I'd like to thank the committees for considering the content of the Bill and providing constructive scrutiny. In recognition of the positive impacts of elements of this Bill, I recommend the Senedd supports this Bill and gives its consent. Diolch.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig ac yn argymell bod y Senedd yn cydsynio i'r darpariaethau perthnasol yn y Bil Diogelwch y Ffin, Lloches a Mewnfudo, fel y nodir yn y cynnig cydsyniad deddfwriaethol a osodwyd ar 11 Hydref 2025. Trwy'r Bil hwn, mae Llywodraeth y DU yn ceisio creu fframwaith o bwerau a throseddau newydd, uwch i wella diogelwch ffin y DU ac i gryfhau'r system loches a mewnfudo. Mae'n creu pwerau a throseddau newydd, yn diddymu elfennau o Ddeddf Mudo Anghyfreithlon 2023, ac yn cryfhau hawliau dinasyddion yr UE i fynediad a phreswyliad.
Daeth dadansoddiad cymhwysedd deddfwriaethol Llywodraeth y DU ei hun o'r Bil i'r casgliad, ac eithrio darpariaeth a gafodd awdurdod statudol ôl-weithredol ar gyfer ffioedd a godir mewn cysylltiad â chydnabod cymwysterau proffesiynol, fod pob darpariaeth arall yn faterion a gedwir yn ôl. Rydym yn cytuno bod y mwyafrif helaeth o'r Bil hwn yn faterion a gedwir yn ôl. Rydym hefyd yn cytuno bod angen cydsyniad y Senedd ar y ddarpariaeth sy'n ymwneud â chydnabod cymwysterau proffesiynol, yn benodol ym maes addysg. Fodd bynnag, rydym wedi dod i'r casgliad bod un ddarpariaeth ychwanegol, sy'n diddymu darpariaethau yn y Ddeddf Mudo Anghyfreithlon, hefyd yn gofyn am gydsyniad y Senedd.
Mae'r darpariaethau sydd i'w diddymu yn ymwneud â thrin plant digwmni yng ngofal awdurdodau lleol yng Nghymru. Rydym yn croesawu'r diddymiad hwn, a fydd yn dileu elfennau o'r ddeddfwrfa nad oedd Llywodraeth Cymru erioed eisiau eu gweld yn cael eu pasio, ac nad oeddent yn cydsynio iddynt, pan oedd y Bil Mudo Anghyfreithlon ar y pryd yn mynd drwy'r Senedd. Amlinellwyd manylion y ddwy ddarpariaeth hyn yn y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol a osodwyd ar 17 Chwefror a'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol canlynol a osodwyd ar 11 Hydref 2025.
Mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi ymgymryd ag ymgysylltiad sylweddol â chydweithwyr yn Llywodraeth y DU ynglŷn â'r Bil hwn. Mae Llywodraeth y DU yn ymwybodol bod dadansoddiad Llywodraeth Cymru wedi dod i'r casgliad bod dwy ddarpariaeth yn y Bil yn gwneud darpariaeth berthnasol mewn perthynas â Chymru sy'n ystyried materion datganoledig a gofynnir i Aelodau'r Senedd ystyried y ddwy ddarpariaeth hyn.
I gloi, Llywydd, hoffwn ddiolch i'r pwyllgorau am ystyried cynnwys y Bil a darparu craffu adeiladol. I gydnabod effeithiau cadarnhaol elfennau o'r Bil hwn, rwy'n argymell bod y Senedd yn cefnogi'r Bil hwn ac yn rhoi ei chydsyniad. Diolch.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
Diolch, Llywydd. The Legislation, Justice and Constitution Committee reported on the Welsh Government's legislative consent memorandum for the Border Security, Asylum and Immigration Bill in May. Members will note from the committee's report that the committee has questioned the Cabinet Secretary on the Welsh Government's assessment of which clauses of the Bill trigger the requirements of Standing Order 29 as they make provisions that have regard to devolved matters. On this point, the committee is unconvinced by the Welsh Government argument as regards clause 53 of the Bill as introduced, which is now clause 59 in the latest version of the Bill, as amended in the Lords committee.
The clause contains a regulation-making power for the Secretary of State to make consequential provision. Regulations made under this provision may amend, repeal or revoke any enactment. 'Enactment' includes an enactment contained in or an instrument made under a Measure or Act of Senedd Cymru. The Cabinet Secretary referred to this power as a narrow power when explaining why the consent of the Senedd has not been sought for this clause. For the purpose of Standing Order 29, a relevant provision is a provision in relation to Wales that has regard to devolved matters. Whether that power is narrow or broad is not a determining factor in the assessment as to whether the Standing Order is engaged. Therefore, the Legislation, Justice and Constitution Committee holds the view that Senedd consent should be sought for this clause along with the other provisions listed in the Government's memorandum.
Diolch, Llywydd. Adroddodd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar femorandwm cydsyniad deddfwriaethol Llywodraeth Cymru ar gyfer y Bil Diogelwch y Ffin, Lloches a Mewnfudo ym mis Mai. Bydd yr Aelodau yn nodi o adroddiad y pwyllgor fod y pwyllgor wedi holi'r Ysgrifennydd Cabinet ar asesiad Llywodraeth Cymru o ba gymalau o'r Bil sy'n sbarduno gofynion Rheol Sefydlog 29 gan eu bod yn gwneud darpariaethau sy'n ystyried materion datganoledig. Ar y pwynt hwn, nid yw'r pwyllgor wedi ei argyhoeddi gan ddadl Llywodraeth Cymru ynglŷn â chymal 53 o'r Bil fel y'i cyflwynwyd, sydd bellach yn gymal 59 yn fersiwn ddiweddaraf y Bil, fel y'i diwygiwyd ym mhwyllgor yr Arglwyddi.
Mae'r cymal yn cynnwys pŵer gwneud rheoliadau i'r Ysgrifennydd Gwladol wneud darpariaeth ganlyniadol. Caiff rheoliadau a wneir o dan y ddarpariaeth hon ddiwygio, diddymu neu ddirymu unrhyw ddeddfiad. Mae 'deddfiad' yn cynnwys deddfiad a gynhwysir mewn Mesur neu Ddeddf Senedd Cymru, neu offeryn a wneir o dan Fesur neu Ddeddf Senedd Cymru. Cyfeiriodd yr Ysgrifennydd Cabinet at y pŵer hwn fel pŵer cul wrth esbonio pam nad yw cydsyniad y Senedd wedi'i geisio ar gyfer y cymal hwn. At ddibenion Rheol Sefydlog 29, darpariaeth berthnasol yw darpariaeth mewn perthynas â Chymru sy'n rhoi sylw i faterion datganoledig. Nid yw'r ffaith bod y pŵer hwnnw'n gul neu'n eang yn ffactor sy'n penderfynu yn yr asesiad a yw'r Rheol Sefydlog yn cael ei gweithredu. Felly, mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad o'r farn y dylid ceisio cydsyniad y Senedd ar gyfer y cymal hwn ynghyd â'r darpariaethau eraill a restrir ym memorandwm y Llywodraeth.
My party are objecting to the granting of legislative consent for the Border Security, Asylum and Immigration Bill. This Bill is bad for the UK and bad for Wales. The failure to secure our borders and allowing immigration to spiral out of control has put public services under immense strain. The UK cannot continue to see its population grow by 0.75 million each and every year, especially when we see thousands of homeless people die on our streets each year. The last UK Government sought to tackle this head-on by making it clear that high-skilled overseas workers would be welcome, but that we could not have unchecked migration from unskilled economic migrants—that we pride ourselves on providing refuge to genuine asylum seekers, but draw the line on illegal immigration.
Sadly, the current UK Government have torn up previous immigration legislation and introduced the Border Security, Asylum and Immigration Bill, which does nothing to secure our borders or curb net immigration. The Bill that we're being asked to give legislative consent to will, I believe, have the opposite effect. It will act as a draw rather than a deterrent. The legislation is so full of loopholes to UK citizenship that we may as well advertise that the UK has an open invitation to anyone who wants a gold-standard British passport. We should always welcome those who want to make these shores their home, provided they make a net contribution to public funds, abide by British values of democracy and fair play, and integrate into British society. This is what every right-minded citizen believes, but by ignoring their concerns on immigration we have allowed the far right to fester. Until the UK Government brings forward sensible immigration policies, these issues will continue to sow division within our communities.
By refusing consent to this Bill, the Senedd sends a clear message to the UK Government that we need an immigration system that can attract the best and the brightest from around the world, that provides a safety net for refugees, but also places strict limits on the number coming in and contributing to our nation. If you come here illegally, you will be sent back—that is the sort of Bill we need and will consent to. Diolch yn fawr.
Mae fy mhlaid yn gwrthwynebu rhoi cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil Diogelwch y Ffin, Lloches a Mewnfudo. Mae'r Bil hwn yn ddrwg i'r DU ac yn ddrwg i Gymru. Mae'r methiant i ddiogelu ein ffiniau a chaniatáu i fewnfudo fynd allan o reolaeth wedi rhoi gwasanaethau cyhoeddus dan straen enfawr. Ni all y DU barhau i weld ei phoblogaeth yn tyfu 0.75 miliwn bob blwyddyn, yn enwedig pan welwn filoedd o bobl ddigartref yn marw ar ein strydoedd bob blwyddyn. Ceisiodd Llywodraeth ddiwethaf y DU fynd i'r afael â hyn yn uniongyrchol drwy ei gwneud hi'n glir y byddai croeso i weithwyr tramor â sgiliau uwch, ond na fyddem yn caniatáu mewnfudo heb reolaeth gan fewnfudwyr economaidd heb sgiliau—ein bod yn falch o ddarparu lloches i geiswyr lloches go iawn, ond yn gwrthod mewnfudo anghyfreithlon yn llwyr.
Yn anffodus, mae Llywodraeth bresennol y DU wedi cael gwared ar y ddeddfwriaeth fewnfudo flaenorol ac wedi cyflwyno'r Bil Diogelwch y Ffin, Lloches a Mewnfudo, sy'n gwneud dim i ddiogelu ein ffin neu i reoli mewnfudo net. Bydd y Bil y gofynnir i ni roi cydsyniad deddfwriaethol iddo, rwy'n credu, yn cael effaith i'r gwrthwyneb. Bydd yn gweithredu fel atyniad yn hytrach nag ataliad. Mae'r ddeddfwriaeth yn llawn bylchau o ran dinasyddiaeth y DU, felly waeth i ni hysbysebu bod y DU yn rhoi gwahoddiad agored i unrhyw un sydd eisiau pasbort Prydeinig safon aur. Dylem bob amser groesawu'r rhai sydd eisiau gwneud y glannau hyn yn gartref iddynt, ar yr amod eu bod yn gwneud cyfraniad net i gyllid cyhoeddus, yn cydymffurfio â gwerthoedd Prydeinig o ddemocratiaeth a chwarae teg, ac yn integreiddio i gymdeithas Prydain. Dyma beth mae pob dinesydd iawnfrydus yn ei gredu, ond trwy anwybyddu eu pryderon ynghylch mewnfudo rydym wedi caniatáu i'r dde eithafol fynd yn flin a diamynedd. Hyd nes y bydd Llywodraeth y DU yn cyflwyno polisïau mewnfudo synhwyrol, bydd y problemau hyn yn parhau i greu rhaniadau yn ein cymunedau.
Trwy wrthod cydsynio i'r Bil hwn, mae'r Senedd yn anfon neges glir i Lywodraeth y DU bod angen system fewnfudo sy'n gallu denu'r gorau a'r mwyaf disglair o bob cwr o'r byd, sy'n darparu rhwyd ddiogelwch i ffoaduriaid, ond hefyd yn gosod cyfyngiadau llym ar y nifer sy'n dod i mewn ac yn cyfrannu at ein cenedl. Os byddwch chi'n dod yma yn anghyfreithlon, byddwch yn cael eich anfon yn ôl—dyna'r math o Fil sydd ei angen arnom ac y byddwn yn cydsynio iddo. Diolch yn fawr.
While we welcome the provisions included in clause 38 to repeal some of the most draconian and dehumanising elements of the Illegal Migration Act, which, frankly, were an affront to both the responsibilities of this Senedd to unaccompanied asylum-seeking children and to human rights in general, we'll be abstaining on this LCM today on the basis that the Bill as a whole does not go far enough in undoing the toxic legacy of the previous UK Government.
As has been noted by the likes of the Bevan Foundation and the Refugee and Migrant Children's Consortium, the Bill retains elements of both the IMA 2023 and the Nationality and Borders Act 2022 that undermine the rights of asylum seekers, including, from a Welsh perspective, the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011 and the overarching principle of 'child first, migrant second'. Indeed, in its desperate and counterproductive attempt to co-opt the discourse of the hard right, the current UK Government has also introduced through this Bill further powers that will exacerbate, rather than remove, harm in this area, in particular expanding criteria for criminalising people who have no recourse to safe routes of asylum.
I welcome the fact that the Cabinet Secretary, in her response to the Legislation and Justice Committee’s correspondence on the LCM, has reiterated the Welsh Government's concerns regarding the Nationality and Borders Act 2022. Though the Cabinet Secretary has confirmed that the Act’s thoroughly degrading provisions for scientific methods of age assessment have yet to be used in practice in Wales, as long as they remain on the statute book, they pose a clear threat to the dignity of asylum seekers and children's rights in Wales.
We also have reservations regarding clause 51. Do you agree, Cabinet Secretary, that legislating retrospectively in this way sets a very problematic legal precedent? We also firmly believe that, from a practical standpoint, issuing third-party fees for accessing services, such as visa and nationality programmes, risks perpetuating the problem of debt amongst a group of people whose personal means are, understandably, already precarious. Diolch.
Er ein bod yn croesawu'r darpariaethau sydd wedi'u cynnwys yng nghymal 38 i ddiddymu rhai o elfennau mwyaf llym sy'n dad-ddyneiddio person yn y Ddeddf Mudo Anghyfreithlon, sydd, yn onest, yn sarhad i gyfrifoldebau'r Senedd hon i blant digwmni sy'n ceisio lloches ac i hawliau dynol yn gyffredinol, byddwn yn ymatal ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn heddiw ar y sail nad yw'r Bil yn ei gyfanrwydd yn mynd yn ddigon pell i ddadwneud gwaddol gwenwynig Llywodraeth flaenorol y DU.
Fel y nodwyd gan gwmnïau fel Sefydliad Bevan a'r Consortiwm Plant Ffoaduriaid a Mudwyr, mae'r Bil yn cadw elfennau o Ddeddf Mudo Anghyfreithlon 2023 a Deddf Cenedligrwydd a Ffiniau 2022 sy'n tanseilio hawliau ceiswyr lloches, gan gynnwys, o safbwynt Cymru, Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011 a'r egwyddor gyffredinol o 'plentyn yn gyntaf, ymfudwr yn ail'. Yn wir, yn ei hymgais anobeithiol a gwrthgynhyrchiol i gyfethol trafodaethau'r dde eithafol, mae Llywodraeth bresennol y DU hefyd wedi cyflwyno trwy'r Bil hwn bwerau pellach a fydd yn gwaethygu, yn hytrach na dileu niwed yn y maes hwn, yn enwedig ehangu meini prawf ar gyfer troseddoli pobl nad oes ganddynt unrhyw gymorth i ddod o hyd i lwybrau lloches diogel.
Rwy'n croesawu'r ffaith bod yr Ysgrifennydd Cabinet, yn ei hymateb i ohebiaeth y Pwyllgor Deddfwriaeth a Chyfiawnder ar y memorandwm cydsyniad ceddfwriaethol, wedi ailadrodd pryderon Llywodraeth Cymru ynghylch Deddf Cenedligrwydd a Ffiniau 2022. Er bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cadarnhau nad yw darpariaethau hollol ddiraddiol y Ddeddf ar gyfer dulliau gwyddonol o asesu oedran wedi'u defnyddio yn ymarferol yng Nghymru eto, cyn belled â'u bod yn parhau ar y llyfr statud, maent yn fygythiad clir i urddas ceiswyr lloches a hawliau plant yng Nghymru.
Mae gennym amheuon hefyd ynglŷn â chymal 51. Ydych chi'n cytuno, Ysgrifennydd Cabinet, bod deddfu yn ôl-weithredol yn y modd hwn yn gosod cynsail cyfreithiol problematig iawn? Rydym hefyd yn credu'n gryf, o safbwynt ymarferol, bod rhoi ffioedd trydydd parti ar gyfer cael mynediad at wasanaethau, fel rhaglenni fisa a chenedligrwydd, mewn perygl o barhau'r broblem o ddyled ymhlith grŵp o bobl y mae eu hasedau personol, yn ddealladwy, eisoes yn ansicr. Diolch.
Yr Ysgrifennydd Cabinet nawr i ymateb.
The Cabinet Secretary now to reply.
Diolch, Llywydd. Thank you for your contributions. Can I just respond to Mike Hedges on the Legislation, Justice and Constitution Committees's exchange of correspondence, as you identified and highlighted, Mike Hedges, as the Chair? As you said, you were asking why we didn't seek consent for clause 53 of the Bill, and I responded to say, as you acknowledged, that it wasn't included in the LCM as it is a narrow power, which is restricted to making required amendments to existing legislation as a direct consequence of the provision of the Bill coming into force. This power will primarily be used in relation to reserved subject matters, as the majority of the Bill is outside legislative competence.
Can I just thank the Children, Young People and Education Committee and the Equality and Social Justice Committee for their scrutiny? They laid their reports back in May, and both committees recommended that the Senedd should grant consent for clauses 38 and 57, and that's what I'm focusing on today. And can I just say, in response to Altaf Hussain, and then following through and responding to Sioned Williams's points as well—? I want to say, as Cabinet Secretary for Social Justice, that I welcome the repeal of the provisions in the Illegal Migration Act, which were incompatible with Wales's commitment to upholding the rights and welfare of all children, and I'm focusing on those two sections, as I said.
I think the action we'll be taking today, in supporting the LCM, is a positive and necessary step towards restoring a more compassionate, child-centred approach to supporting unaccompanied, asylum-seeking children. I absolutely agree with Sioned Williams, and the points that the committee has made, that children must always be treated as children first. These provisions risk reducing vulnerable young people to immigration cases rather than regarding them as individuals in need of care and protection and support. And I say again that, in Wales, we are committed to ensuring that every child is safe, supported, able to thrive, consistent with our obligations under the UN Convention on the Rights of the Child. That has driven us, in terms of making the case for these LCMs as well. I think it is important to recognise that the provisions to be repealed directly undermine devolved powers, directly undermine them, particularly in relation to the safeguarding and care of looked-after children. That's where we looked to our legislation. Welsh local authorities have clear statutory duties and, indeed, we contested the Illegal Migration Bill vigorously, as you will recall.
So, I just want to finally say that we will continue to monitor UK immigration legislation, as I said in response to the committee, to ensure that the rights of children, in relation to this LCM and this Bill, are protected, and that devolved responsibilities are respected.
Diolch, Llywydd. Diolch am eich cyfraniadau. A gaf i ymateb i Mike Hedges ynghylch cyfnewid gohebiaeth y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, fel y nodwyd ac a amlygwyd gennych, Mike Hedges, fel y Cadeirydd? Fel y dywedoch chi, roeddech chi'n gofyn pam na wnaethom geisio cydsyniad ar gyfer cymal 53 o'r Bil, ac ymatebais i ddweud, fel y gwnaethoch chi gydnabod, nad oedd wedi'i gynnwys yn y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol gan ei fod yn bŵer cul, sydd wedi'i gyfyngu rhag gwneud diwygiadau angenrheidiol i'r ddeddfwriaeth bresennol o ganlyniad uniongyrchol i ddarpariaeth y Bil yn dod i rym. Bydd y pŵer hwn yn cael ei ddefnyddio yn bennaf mewn perthynas â materion a gedwir yn ôl, gan fod mwyafrif y Bil y tu allan i gymhwysedd deddfwriaethol.
A gaf i ddiolch i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg a'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol am eu gwaith craffu? Fe wnaethon nhw osod eu hadroddiadau yn ôl ym mis Mai, ac argymhellodd y ddau bwyllgor y dylai'r Senedd roi cydsyniad ar gyfer cymalau 38 a 57, a dyna beth rwy'n canolbwyntio arno heddiw. Ac a gaf i ddweud, mewn ymateb i Altaf Hussain, ac yna ymateb i bwyntiau Sioned Williams hefyd—? Rwyf eisiau dweud, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, fy mod yn croesawu diddymu'r darpariaethau yn y Ddeddf Mudo Anghyfreithlon, a oedd yn anghydnaws ag ymrwymiad Cymru i gynnal hawliau a lles pob plentyn, ac rwy'n canolbwyntio ar y ddwy adran hynny, fel y dywedais i.
Rwy'n credu bod y camau y byddwn yn eu cymryd heddiw, wrth gefnogi'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol, yn gam cadarnhaol ac angenrheidiol tuag at adfer dull mwy tosturiol, sy'n canolbwyntio ar blentyn, o gefnogi plant digwmni, sy'n ceisio lloches. Rwy'n cytuno'n llwyr â Sioned Williams, a'r pwyntiau y mae'r pwyllgor wedi'u gwneud, bod rhaid i blant gael eu trin bob amser fel plant yn gyntaf. Mae perygl i'r darpariaethau hyn wneud pobl ifanc agored i niwed yn achosion mewnfudo yn hytrach na'u hystyried yn unigolion sydd angen gofal a diogelwch a chefnogaeth. Ac rwy'n dweud eto, yng Nghymru, ein bod wedi ymrwymo i sicrhau bod pob plentyn yn ddiogel, yn cael ei gefnogi, yn gallu ffynnu, yn unol â'n rhwymedigaethau o dan Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Mae hynny wedi ein hysgogi ni, o ran gwneud yr achos dros y memoranda cydsyniad ceddfwriaethol hyn hefyd. Credaf ei bod yn bwysig cydnabod bod y darpariaethau sydd i'w diddymu yn tanseilio'n uniongyrchol bwerau datganoledig, yn eu tanseilio'n uniongyrchol, yn enwedig mewn perthynas â diogelu a gofalu am blant sy'n derbyn gofal. Dyna pryd wnaethon ni droi at ein deddfwriaeth. Mae gan awdurdodau lleol Cymru ddyletswyddau statudol clir ac, yn wir, fe wnaethom herio'r Bil Mudo Anghyfreithlon yn gryf, fel y cofiwch.
Felly, rwyf eisiau dweud yn olaf y byddwn yn parhau i fonitro deddfwriaeth mewnfudo'r DU, fel y dywedais mewn ymateb i'r pwyllgor, i sicrhau bod hawliau plant, mewn perthynas â'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwn a'r Bil hwn, yn cael eu diogelu, a bod cyfrifoldebau datganoledig yn cael eu parchu.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu?[Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Mi wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. We will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 11 sydd nesaf. Y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Awdurdodau Cyhoeddus (Twyll, Gwallau ac Adennill) yw hwn. Yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol unwaith eto—Jane Hutt—yn cyflwyno.
Item 11 is next, the legislative consent motion on the Public Authorities (Fraud, Error and Recovery) Bill. The Cabinet Secretary for Social Justice once again—Jane Hutt.
Cynnig NDM9013 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Awdurdodau Cyhoeddus (Twyll, Gwallau ac Adennill) i’r graddau y maent yn rhoi sylw i faterion datganoledig.
Motion NDM9013 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in The Public Authorities (Fraud, Error And Recovery) Bill in so far as they have regard to devolved matters, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. I'd like to move the motion and thank, starting off, the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Public Accounts and Public Administration Committee for the consideration they've given to the Welsh Government's legislative consent memorandum on the Public Authorities (Fraud, Error and Recovery) Bill, and for the reports that they've published.
The LJC committee has agreed with the Welsh Government's recommendations to seek consent for clauses 1, 2, 5, 6 and 7—and Schedule 1—9, 10, 65, 66, 68 and 70, and Schedule 2, which fall within the legislative competence of the Senedd and should be considered by the UK Parliament.
I acknowledge that the UK Government considers clauses 1, 2, 7—and Schedule 1—9, 65, 66 and 70 and Schedule 2 as requiring the consent of the Senedd. The Welsh Government supports all those provisions of the Bill, which meet the test in Standing Order 29. This legislation enables devolved Welsh authorities to request the exercise of specialist investigative capability via the Public Sector Fraud Authority to recover money lost by fraud or error. The Bill will deliver real benefits to devolved Welsh authorities' ability to recover public money lost through fraud or error. It will enable previously lost and much-needed public money to be recovered and directed back into vital public services.
The Public Sector Fraud Authority, acting on behalf of the UK Cabinet Office, will assess and prioritise requests made by public authorities in England and Wales to investigate fraud or recover public funds lost through error, or will act upon ministerial direction to do so, where the Minister considers it is necessary in the public interest. The authority will operate under the Police and Criminal Evidence Act 1984, having the same powers as the police to search and recover, but without a power of arrest.
The Bill creates additional powers to impose civil penalties for fraud and debt recovery powers through banks and employers. Ultimately, the legislation is expected to serve as a deterrent to those that commit fraud, to obtain public funds essential to tackle unscrupulous practices and protect public funds. It's also important to note that the Bill provides a right to appeal civil penalties or debt recovery amounts, as well as other important safeguards. Recovery of funds can be staged over a period of time.
The Welsh Government has been consulted and has worked with the UK Government on the development of this legislation. The UK Government has agreed that once the Bill has received Royal Assent, the authority and the Welsh Government will communicate with devolved Welsh authorities to ensure the Welsh Government is notified of requests made to the authority to act. This will enable us to monitor the legislation's impact in Wales, and we will continue to work closely with the UK Government in relation to this Bill. Finally, Llywydd, recognising the Public Authorities (Fraud, Error and Recovery) Bill's importance and the positive impact it will have on protecting and recovering public funds from fraud and error in Wales, I recommend the Senedd supports this Bill and gives it consent.
Diolch yn fawr, Llywydd. Hoffwn gynnig y cynnig a diolch, i ddechrau, i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus am yr ystyriaeth y maent wedi'i rhoi i femorandwm cydsyniad deddfwriaethol Llywodraeth Cymru ar y Bil Awdurdodau Cyhoeddus (Twyll, Gwallau ac Adennill), ac am yr adroddiadau y maent wedi'u cyhoeddi.
Mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wedi cytuno ag argymhellion Llywodraeth Cymru i geisio cydsyniad ar gyfer cymalau 1, 2, 5, 6 a 7—ac Atodlen 1—9, 10, 65, 66, 68 a 70, ac Atodlen 2, sy'n dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd ac y dylid eu hystyried gan Senedd y DU.
Rwy'n cydnabod bod Llywodraeth y DU o'r farn bod cymalau 1, 2, 7—ac Atodlen 1—9, 65, 66 a 70 ac Atodlen 2 yn gofyn am gydsyniad y Senedd. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r holl ddarpariaethau hynny yn y Bil, sy'n bodloni'r prawf yn Rheol Sefydlog 29. Mae'r ddeddfwriaeth hon yn galluogi awdurdodau datganoledig Cymru i ofyn am arfer gallu ymchwilio arbenigol drwy Awdurdod Twyll y Sector Cyhoeddus i adennill arian a gollwyd gan dwyll neu wall. Bydd y Bil yn rhoi manteision gwirioneddol i allu awdurdodau datganoledig Cymru i adennill arian cyhoeddus a gollwyd drwy dwyll neu wall. Bydd yn galluogi arian cyhoeddus a gollwyd yn flaenorol ac sydd ei angen yn fawr gael ei adennill a'i gyfeirio yn ôl at wasanaethau cyhoeddus hanfodol.
Bydd Awdurdod Twyll y Sector Cyhoeddus, gan weithredu ar ran Swyddfa Cabinet y DU, yn asesu ac yn blaenoriaethu ceisiadau a wneir gan awdurdodau cyhoeddus yng Nghymru a Lloegr i ymchwilio i dwyll neu adennill arian cyhoeddus a gollwyd trwy wall, neu bydd yn gweithredu ar gyfarwyddyd y gweinidog i wneud hynny, pan fydd y Gweinidog o'r farn ei fod yn angenrheidiol er budd y cyhoedd. Bydd yr awdurdod yn gweithredu o dan Ddeddf yr Heddlu a Thystiolaeth Droseddol 1984, ac mae ganddo'r un pwerau â'r heddlu i chwilio ac adennill, ond heb bŵer arestio.
Mae'r Bil yn creu pwerau ychwanegol i osod cosbau sifil am dwyll a phwerau adennill dyledion trwy fanciau a chyflogwyr. Yn y pen draw, disgwylir i'r ddeddfwriaeth wasanaethu fel ataliad i'r rhai sy'n cyflawni twyll, i gael arian cyhoeddus sy'n hanfodol i fynd i'r afael ag arferion diegwyddor a diogelu arian cyhoeddus. Mae hefyd yn bwysig nodi bod y Bil yn darparu hawl i apelio yn erbyn cosbau sifil neu symiau adennill dyledion, yn ogystal â mesurau diogelu pwysig eraill. Gellir cynnal y gwaith o adfer arian dros gyfnod.
Ymgynghorwyd â Llywodraeth Cymru ac mae wedi gweithio gyda Llywodraeth y DU ar ddatblygu'r ddeddfwriaeth hon. Mae Llywodraeth y DU wedi cytuno, unwaith y bydd y Bil wedi derbyn Cydsyniad Brenhinol, y bydd yr awdurdod a Llywodraeth Cymru yn cyfathrebu ag awdurdodau datganoledig Cymru i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn cael ei hysbysu am geisiadau a wneir i'r awdurdod weithredu. Bydd hyn yn ein galluogi i fonitro effaith y ddeddfwriaeth yng Nghymru, a byddwn yn parhau i weithio'n agos gyda Llywodraeth y DU mewn perthynas â'r Bil hwn. Yn olaf, Llywydd, gan gydnabod pwysigrwydd y Bil Awdurdodau Cyhoeddus (Twyll, Gwallau ac Adennill) a'r effaith gadarnhaol y bydd yn ei chael ar ddiogelu ac adennill arian cyhoeddus rhag twyll a gwallau yng Nghymru, rwy'n argymell bod y Senedd yn cefnogi'r Bil hwn ac yn rhoi cydsyniad iddo.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
The Legislation, Justice and Constitution Committee has reported on three of the four Welsh Government legislative consent memoranda for the Public Authorities (Fraud, Error and Recovery) Bill. With the fourth memorandum being laid only 11 days ago, the committee has had insufficient time available to go through it thoroughly, to consider the issues and report to the Senedd.
During the previous debate on the legislative consent motion for the Border Security, Asylum and Immigration Bill, I said that the committee had questioned the Welsh Government's assessment of which clause in that Bill triggered the requirement of Standing Order 29, in that it made provisions with regard to devolved matters. The committee has done the same thing with this Bill.
The committee wrote to the Cabinet Secretary asking for clarity on why the Welsh Government has concluded that only some clauses in Part 1 of the Bill require the Senedd's consent, while others do not. It would appear to the committee that the Minister for the Cabinet Office could use any of the devolved powers in Part 1 of the Bill on behalf of a devolved Welsh authority. As an example for Members, the Cabinet Secretary stated that the Senedd's consent is required for clause 7 of the Bill, which allows the Minister for the Cabinet Office to use powers in the Police and Criminal Evidence Act 1984 to investigate suspected fraud against public authorities. So, why is consent not also required for clause 3, which allows that Minister to require a person to provide information for the same purpose?
In the committee's first report, we asked the Cabinet Secretary to provide detailed reasoning as to why the Welsh Government does not consider the Senedd's consent should be sought for the entirety of Part 1 of the Bill, and we asked the Cabinet Secretary to specifically explain why the Welsh Government considers consent is required for clause 7, but not clause 3. The Cabinet Secretary's response to the committee's recommendation did not provide the information that would lead the committee to change its view that all clauses in Part 1 of the Bill contain provisions with regard to devolved matters and, as such, the Senedd's consent should be sought for the entirety of Part 1. Furthermore, in the Legislation, Justice and Constitution Committee's second report, we noted our disappointment that the Cabinet Secretary did not answer our request to explain why consent is being sought for clause 7 but not for clause 3, given that both allow the Minister for the Cabinet Office to require a person to provide the information for the same purpose to investigate a suspected fraud against a public authority.
Finally, in regard to delegated powers in the Bill, in the committee's first report, we noted that while this Bill does not confer any delegated powers on the Welsh Ministers, Part 1 of the Bill confers a number of powers to make subordinate legislation on the Minister for the Cabinet Office to act in devolved areas, including three Henry VIII powers. The committee asked the Cabinet Secretary to explain whether the Welsh Government requested powers in the Bill for the Welsh Ministers equivalent to those delegated to the Minister for the Cabinet Office so that they may act in devolved areas. As noted in the committee's second report, the Cabinet Secretary did not request such powers in the Bill, and the full justification for this decision is set out in our report.
Mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wedi adrodd ar dri o'r pedwar memorandwm cydsyniad deddfwriaethol Llywodraeth Cymru ar gyfer y Bil Awdurdodau Cyhoeddus (Twyll, Gwallau ac Adennill). Gyda'r pedwerydd memorandwm yn cael ei osod dim ond 11 diwrnod yn ôl, nid yw'r pwyllgor wedi cael digon o amser i fynd drwyddo'n drylwyr, i ystyried y materion ac adrodd i'r Senedd.
Yn ystod y ddadl flaenorol ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil Diogelwch y Ffin, Lloches a Mewnfudo, dywedais fod y pwyllgor wedi cwestiynu asesiad Llywodraeth Cymru o ba gymal yn y Bil hwnnw a sbardunodd ofyniad Rheol Sefydlog 29, gan ei fod yn gwneud darpariaethau mewn perthynas â materion datganoledig. Mae'r pwyllgor wedi gwneud yr un peth gyda'r Bil hwn.
Ysgrifennodd y pwyllgor at yr Ysgrifennydd Cabinet yn gofyn am eglurder ynghylch pam mae Llywodraeth Cymru wedi dod i'r casgliad mai dim ond rhai cymalau yn Rhan 1 o'r Bil sy'n gofyn am gydsyniad y Senedd, ac nad yw eraill yn gwneud hynny. Ymddengys i'r pwyllgor y gallai'r Gweinidog dros Swyddfa'r Cabinet ddefnyddio unrhyw un o'r pwerau datganoledig yn Rhan 1 o'r Bil ar ran awdurdod datganoledig yng Nghymru. Fel enghraifft ar gyfer Aelodau, nododd yr Ysgrifennydd Cabinet fod angen cydsyniad y Senedd ar gyfer cymal 7 o'r Bil, sy'n caniatáu i'r Gweinidog dros Swyddfa'r Cabinet ddefnyddio pwerau yn Neddf yr Heddlu a Thystiolaeth Droseddol 1984 i ymchwilio i dwyll a amheuir yn erbyn awdurdodau cyhoeddus. Felly, pam nad oes angen cydsyniad hefyd ar gyfer cymal 3, sy'n caniatáu i'r Gweinidog hwnnw ei gwneud yn ofynnol i berson ddarparu gwybodaeth at yr un diben?
Yn adroddiad cyntaf y pwyllgor, gofynnon ni i'r Ysgrifennydd Cabinet roi rhesymeg fanwl ynghylch pam nad yw Llywodraeth Cymru o'r farn y dylid ceisio cydsyniad y Senedd ar gyfer Rhan 1 o'r Bil yn ei chyfanrwydd, a gofynnom i'r Ysgrifennydd Cabinet esbonio'n benodol pam y mae Llywodraeth Cymru o'r farn bod angen cydsyniad ar gyfer cymal 7, ond nid cymal 3. Nid oedd ymateb yr Ysgrifennydd Cabinet i argymhelliad y pwyllgor yn darparu'r wybodaeth a fyddai'n arwain y pwyllgor i newid ei farn sef bod pob cymal yn Rhan 1 o'r Bil yn cynnwys darpariaethau mewn perthynas â materion datganoledig ac, o'r herwydd, dylid ceisio cydsyniad y Senedd ar gyfer Rhan 1 yn ei chyfanrwydd. Ar ben hynny, yn ail adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, nodwyd ein siom nad oedd yr Ysgrifennydd Cabinet wedi ateb ein cais i esbonio pam y ceisir cydsyniad ar gyfer cymal 7 ond nid ar gyfer cymal 3, o ystyried bod y ddau yn caniatáu i'r Gweinidog dros Swyddfa'r Cabinet ei gwneud yn ofynnol i berson ddarparu'r wybodaeth at yr un diben i ymchwilio i dwyll a amheuir yn erbyn awdurdod cyhoeddus.
Yn olaf, mewn perthynas â phwerau dirprwyedig yn y Bil, yn adroddiad cyntaf y pwyllgor, fe wnaethom nodi, er nad yw'r Bil hwn yn rhoi unrhyw bwerau dirprwyedig i Weinidogion Cymru, mae Rhan 1 o'r Bil yn rhoi nifer o bwerau i wneud is-ddeddfwriaeth i'r Gweinidog dros Swyddfa'r Cabinet weithredu mewn meysydd datganoledig, gan gynnwys tri o bwerau Harri'r Wythfed. Gofynnodd y pwyllgor i'r Ysgrifennydd Cabinet egluro a oedd Llywodraeth Cymru wedi gofyn am bwerau yn y Bil ar gyfer Gweinidogion Cymru sy'n cyfateb i'r rhai a ddirprwywyd i'r Gweinidog dros Swyddfa'r Cabinet er mwyn iddynt allu gweithredu mewn meysydd datganoledig. Fel y nodwyd yn ail adroddiad y pwyllgor, nid oedd yr Ysgrifennydd Cabinet yn gofyn am bwerau o'r fath yn y Bil, ac mae'r cyfiawnhad llawn dros y penderfyniad hwn wedi'i nodi yn ein hadroddiad.
Tra ein bod ni'n amlwg yn gefnogol iawn o ymdrechion i fynd i'r afael â thwyll yn nefnydd adnodau cyhoeddus, ymatal byddwn ni ar y cynnig yma heddiw, a'r rheswm am hyn yw nad ydyn ni'n fodlon gydag esboniad Ysgrifennydd y Cabinet am beidio â gofyn am bwerau perthnasol cyfatebol i Gymru. Tra fy mod yn cydnabod y manteision o gael mynediad at wasanaethau'r PFSA o ran capasiti ac arbenigedd, ac yn sicr dwi'n meddwl y dylai ein sefydliadau cyhoeddus fod yn gweithio'n ofalus gyda nhw pa fo angen, o ran egwyddor, rŷn ni'n credu'n gryf y dylai Cymru fod yn gallu cynnal ymchwiliadau ein hunain er mwyn sicrhau'r safonau uchaf o ran atebolrwydd, uniondeb a chywirdeb yn ein sefydliadau datganoledig. Byddai trefniant o'r fath hefyd yn caniatáu bod mwy o'r arian sy'n cael ei adennill o ganlyniad i ymchwiliadau yn medru aros yng Nghymru, yn hytrach na'r sefyllfa a awgrymir fan hyn ble fydd cyfran, o reidrwydd, angen mynd tuag at y PFSA.
Rŷn ni hefyd yn cytuno gyda barn y pwyllgor deddfwriaethol fod pob cymal yn Rhan 1 o'r Bil yn cynnwys darpariaeth sy’n rhoi sylw i faterion datganoledig, ac felly mae’n resyn nad yw’r cynnig yn adlewyrchu hyn. Yn hyn o beth, mae'n rhaid cadw mewn cof, bob tro rŷn ni'n ystyried caniatáu pwerau i San Steffan fedru ymyrryd mewn meysydd datganoledig, y posibilrwydd cryf iawn y gallai plaid sy'n gwbl wrthwynebus i ddatganoli a democratiaeth Cymru arwain Llywodraeth nesaf y Deyrnas Gyfunol. Fel mae fy nghydweithiwr Adam Price wedi sôn o’r blaen, dyma'r prawf sylfaenol y dylwn ni fod yn ystyried wrth drafod cydsyniadau deddfwriaethol o’r fath, a dyw Plaid Cymru ddim yn hollol argyhoeddedig bod y cynnig sydd o’n blaenau ni heddiw yn darparu digon o amddiffyniad yn erbyn y bygythiad real iawn yma. Diolch.
While we are clearly very supportive of efforts to tackle fraud in the use of public resources, we will be abstaining on this motion today. The reason for this is that we are not satisfied with the Cabinet Secretary's explanation for not requesting equivalent relevant powers for Wales. While I recognise the benefits of having access to the services of the PFSA in terms of capacity and expertise, and I certainly think that our public institutions should be working carefully with them when necessary, in terms of principle, we strongly believe that Wales should be able to conduct our own investigations in order to ensure the very highest standards of accountability, integrity and accuracy in our devolved institutions. Such an arrangement would also allow more of the money that is recovered as a result of investigations to be able to stay in Wales, rather than the situation suggested here, where a percentage would necessarily need to go to the PFSA.
We also agree with the view of the legislative committee that each clause in Part 1 of the Bill contains a provision that addresses devolved issues, and it is therefore regrettable that the motion does not reflect this. In this regard, we must bear in mind, every time we consider granting powers to Westminster to intervene in devolved areas, the very strong possibility that a party that is utterly opposed to devolution and Welsh democracy could lead the next Government of the United Kingdom. As my colleague Adam Price has mentioned before, this is the basic test that we should still apply when discussing these legislative consents, and Plaid Cymru is not entirely convinced that the motion before us today provides enough protection against this very real threat. Thank you.
Yr Ysgrifennydd Cabinet i ymateb.
The Cabinet Secretary to reply.
Diolch yn fawr i chi i gyd.
Thank you very much to you all.
Thank you for those contributions. Thank you, again, to the Legislation, Justice and Constitution Committee for again expressing and repeating those points that you raised with us in terms of us considering this legislation and our role in it in relation to a legislative consent motion. Just to, again, rehearse and repeat, perhaps, the important response to the questions raised by Sioned Williams as well, we are supporting this Bill because the provisions in the Bill are consistent with our focus on the protection of public funds. I recognise that you also share that recognition that we need to protect public funds. It is very much in line with our Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. It is supporting a prosperous Wales, helping to safeguard public funds, protecting public funds, supporting each of our public bodies covered by the Act, from central Government to local authorities, and in prevention of fraud and recovery of funds from fraud and/or error.
In terms of what we would do differently if it was a Senedd Bill, which is an absolutely relevant question and it’s right to be scrutinised on this, well, at this stage, the UK and Welsh Governments do share the same goals in preventing fraud and error within public authorities, investigating and recovering public funds through fraud and error, but the prevention, detection and investigation of crime is not a devolved area in Wales, we don't have a PSFA, and some of the clauses within the Bill require the consent of the Senedd, but this is because of their impact on devolved Welsh authorities. It is essential that we do work closely with the UK Government in terms of those reserved matters to ensure that the Bill delivers against our priorities, and it is for that reason, Llywydd, that I thank also the committees once again for considering the memorandum and do ask Members to join me in supporting this Bill and giving consent.
Diolch am y cyfraniadau hynny. Diolch, unwaith eto, i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am fynegi ac ailadrodd y pwyntiau hynny a godoch chi gyda ni o ran ein bod yn ystyried y ddeddfwriaeth hon a'n rhan ni ynddi mewn perthynas â chynnig cydsyniad deddfwriaethol. Dim ond, eto, i ailfynegi ac ailadrodd, efallai, yr ymateb pwysig i'r cwestiynau a godwyd gan Sioned Williams hefyd, rydym ni'n cefnogi'r Bil hwn oherwydd bod y darpariaethau yn y Bil yn gyson â'n pwyslais ar ddiogelu arian cyhoeddus. Rwy'n cydnabod eich bod hefyd yn rhannu'r gydnabyddiaeth honno bod angen i ni ddiogelu arian cyhoeddus. Mae'n cyd-fynd yn fawr â'n Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae'n cefnogi Cymru lewyrchus, yn helpu i ddiogelu arian cyhoeddus, i warchod arian cyhoeddus, cefnogi pob un o'n cyrff cyhoeddus a gwmpesir gan y Ddeddf, o lywodraeth ganolog i awdurdodau lleol, ac i atal twyll ac adennill arian rhag twyll a/neu gamgymeriad.
O ran yr hyn y byddem yn ei wneud yn wahanol pe bai'n Fil y Senedd, sy'n gwestiwn cwbl berthnasol ac mae'n iawn craffu ar yr agwedd honno o hyn, wel, ar hyn o bryd, mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig a Chymru yn rhannu'r un nodau o ran atal twyll a chamgymeriadau o fewn awdurdodau cyhoeddus, ymchwilio ac adennill arian cyhoeddus drwy dwyll a chamgymeriad, ond nid yw atal, canfod ac ymchwilio i droseddu yn faes datganoledig yng Nghymru, nid oes gennym ni Awdurdod Twyll y Sector Cyhoeddus, ac mae rhai o'r cymalau yn y Bil yn gofyn am gydsyniad y Senedd, ond mae hyn oherwydd eu heffaith ar awdurdodau datganoledig Cymru. Mae'n hanfodol ein bod ni yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig o ran y materion hynny a gedwir yn ôl i sicrhau bod y Bil yn cyflawni yn unol â'n blaenoriaethau, ac am y rheswm hwnnw, Llywydd, diolchaf hefyd i'r pwyllgorau unwaith eto am ystyried y memorandwm a gofynnaf i'r Aelodau ymuno â mi i gefnogi'r Bil hwn a chydsynio.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae yna wrthwynebiad. Felly, mi wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There are objections. We will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Heledd Fychan.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Heledd Fychan.
Eitem 12 sydd nesaf, y ddadl ar adroddiad blynyddol Comisiynydd Plant Cymru ar gyfer 2024-25 yw hwn. Yr Ysgrifennydd dros Gyfiawnder Cymdeithasol sy'n gwneud y cynnig yma—Jane Hutt.
Item 12 is next, the debate on the Children's Commissioner for Wales's annual report 2024-25. I call on the Cabinet Secretary for Social Justice to move the motion—Jane Hutt.
Cynnig NDM9012 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi Adroddiad Blynyddol 2024-25 Comisiynydd Plant Cymru.
Anfonwyd copi o'r adroddiad drwy e-bost at Aelodau'r Senedd ar 14 Hydref 2025.
Motion NDM9012 Jane Hutt
To propose that the Senedd:
Notes the Children’s Commissioner for Wales’s Annual Report 2024-25.
A copy of the report was e-mailed to Senedd Members on 14 October 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd, and I'm pleased to introduce our annual debate on the children's commissioner's report. Wales was the first country in the UK to enshrine children's rights into law in 2011, and it is important to reflect on that hugely important development. We were the first UK nation to establish the office of the children's commissioner; in fact, I was very pleased to have led the recruitment of the very first Children's Commissioner for Wales back in 2001, when I was Minister for Health and Social Services. That recruitment included the involvement of children and young people in the appointment, a groundbreaking development at that time, and it never before had been done. Now, it is so good, it's common practice.
We must just recognise, and certainly in this debate, that the commissioner provides our children with a strong, independent advocate who makes sure that their voices are heard. We've seen this over the years since an independent commissioner has been in place. We want a Wales for all our children, a wonderful place to grow up, live, work, now and in the future. This is our ambition for the children of Wales, and the measures we've taken demonstrate our commitment.
Let's just look at some of the commitments we have made over the years. We've ended the physical punishment of children in Wales. We've extended voting rights to 16 and 17-year-olds in the Senedd and local government elections, and we've introduced the pioneering Curriculum for Wales. The childcare offer for Wales continues to support families of three and four-year-olds, not just during term time but throughout the school holidays. Since 2022, and, in line with our programme of government commitment, we've expanded the offer to parents seeking to improve their prospects through further and higher education.
We have expanded Flying Start childcare for two and three-year-olds. More than 10,000 children have benefited already, and our commitment to rolling out Flying Start childcare for all two-year-olds is progressing well across Wales. We've rolled out universal free school meals for primary-age pupils across Wales, recently reaching the milestone of serving up 52 million free meals. Wales is still the only UK nation to provide a free healthy meal for every primary learner.
Our £1 young person's bus fare pilot will make a real difference for 16 to 21-year-olds. Over 28,000 have already signed up. It can be used for education, work and leisure, and we'll extend the offer to five to 15-year-olds in November.
We've acted on the commissioner's concerns about children using vapes by giving our support to the Tobacco and Vapes Bill, and soon we'll be introducing an intervention tool, Vape Aware, to support professionals working with young people who regularly vape. And last, but by no means least, we passed the Health and Social Care (Wales) Act 2025, becoming the first UK nation to legislate to end profit in children's residential and foster care.
One of the aspects of the commissioner's annual report that I find most compelling is that her recommendations reflect what children in Wales have said. Children are the experts in their own lives; their views enrich and inform our approach, as they have informed her approach. In February, I attended a young persons online forum with children from across Wales, and we discussed the impact of the terrible events of the 2024 Southport tragedy and the subsequent summer disorder, and how we can work together to prevent such events happening again. In March, I met with Young Wales members to discuss their concerns about child poverty, help for asylum seekers and refugees, and support for LGBTQ+ young people in rural areas—they raise these issues with me; we discuss them. In May, along with a number of Cabinet colleagues, I attended the child-led care experience summit. The children choose what they want to talk to Ministers about and give us the benefit of their experience and views. They help us, as Welsh Ministers, understand what it's like to be in care and what matters to them, meaning that we can make better decisions about services for them.
As part of the progress report for our child poverty strategy, I commissioned an exercise to gather evidence specifically from children, young people and their families, to listen to their experiences and find out what our interventions have meant for them. As ever, the commissioner's recommendations this year reflect the breadth of policies we're taking forward to benefit children. A number of these fall within my own portfolio. The commissioner has called for direct financial payments to children in low-income households facing the deepest poverty, similar to the Scottish child payment. Although we don't have the competence to legislate for this type of scheme, we continue to work closely with the Scottish Government to understand their approach. However, importantly, we have to look, as Policy in Practice have said, at what our powers are and what we can do, and we already provide direct financial support to children through free school meals, the school essentials grant and the education maintenance allowance, as well as benefits to families in poverty.
The commissioner is challenging us to accelerate action on automatic enrolment of families onto the benefits to which they're entitled. The creation of a coherent Welsh benefits system is an ambition for the Welsh Government, and I'm pleased to say that the Welsh benefits charter has been adopted by all 22 local authorities in Wales, confirming the collective commitment to improve access to financial support for people across Wales, and we're putting this ambition into practice.
The commissioner recommends a new mechanism for young people to formally feed into the 'Anti-racist Wales Action Plan' governance structure. I really welcome that recommendation. My officials are working with the commissioner's team to develop this new structure. I know that my colleagues in Cabinet are actively considering the recommendations that the commissioner has made that relate to their areas. The commissioner's independent role is crucial in holding the Government to account and ensuring that we maintain a collective focus on children's rights in Wales. I look forward to hearing your views on the commissioner's annual report. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Llywydd, ac rwy'n falch o gyflwyno ein dadl flynyddol ar adroddiad y comisiynydd plant. Cymru oedd y wlad gyntaf yn y Deyrnas Unedig i ymgorffori hawliau plant yn y gyfraith yn 2011, ac mae'n bwysig myfyrio ar y datblygiad hynod bwysig hwnnw. Ni oedd y genedl gyntaf yn y Deyrnas Unedig i sefydlu swyddfa'r comisiynydd plant; mewn gwirionedd, roeddwn yn falch iawn o fod wedi arwain y gwaith o recriwtio Comisiynydd Plant cyntaf Cymru yn ôl yn 2001, pan oeddwn yn Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Roedd y recriwtio hwnnw'n cynnwys rhoi lle i blant a phobl ifanc yn y penodiad, datblygiad arloesol ar y pryd, ac nid oedd erioed wedi'i wneud o'r blaen. Nawr, mae mor dda, mae'n arfer gyffredin.
Mae'n rhaid i ni gydnabod, ac yn sicr yn y ddadl hon, bod y comisiynydd yn darparu eiriolwr cryf, annibynnol i'n plant sy'n gwneud yn siŵr bod eu lleisiau yn cael eu clywed. Rydym ni wedi gweld hyn dros y blynyddoedd ers penodi comisiynydd annibynnol. Rydym ni eisiau Cymru i'n holl blant, lle gwych i gael eu magu, byw, gweithio, nawr ac yn y dyfodol. Dyma ein huchelgais dros blant Cymru, ac mae'r mesurau rydym ni wedi'u cymryd yn dangos ein hymrwymiad.
Gadewch i ni ddim ond edrych ar rai o'r ymrwymiadau rydym ni wedi'u gwneud dros y blynyddoedd. Rydym ni wedi rhoi terfyn ar gosbi plant yn gorfforol yng Nghymru. Rydym ni wedi ymestyn hawliau pleidleisio i bobl ifanc 16 ac 17 oed yn etholiadau'r Senedd a llywodraeth leol, ac rydym ni wedi cyflwyno'r Cwricwlwm arloesol i Gymru. Mae'r cynnig gofal plant i Gymru yn parhau i gefnogi teuluoedd plant tair a phedair oed, nid yn unig yn ystod y tymor ond drwy gydol gwyliau'r ysgol. Ers 2022, ac, yn unol â'n hymrwymiad rhaglen lywodraethol, rydym ni wedi ehangu'r cynnig i rieni sy'n ceisio gwella eu rhagolygon trwy addysg bellach ac uwch.
Rydym ni wedi ehangu gofal plant Dechrau'n Deg i blant dwy a thair oed. Mae mwy na 10,000 o blant eisoes wedi elwa, ac mae ein hymrwymiad i gyflwyno gofal plant Dechrau'n Deg i bob plentyn dwy oed yn mynd rhagddo'n dda ledled Cymru. Rydym ni wedi cyflwyno prydau ysgol am ddim i holl ddisgyblion oedran cynradd ledled Cymru, gan gyrraedd y garreg filltir yn ddiweddar o weini 52 miliwn o brydau am ddim. Cymru yw'r unig genedl yn y Deyrnas Unedig i ddarparu pryd iach am ddim i bob plentyn ysgol gynradd.
Bydd ein cynllun peilot tocynnau bws am £1 i bobl ifanc yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl ifanc 16 i 21 oed. Mae dros 28,000 eisoes wedi cofrestru. Gellir ei ddefnyddio ar gyfer addysg, gwaith a hamdden, a byddwn yn ymestyn y cynnig i blant pump i 15 oed ym mis Tachwedd.
Rydym ni wedi gweithredu ar bryderon y comisiynydd am blant sy'n defnyddio fêps trwy roi ein cefnogaeth i'r Bil Tybaco a Fêps, a chyn bo hir byddwn yn cyflwyno offeryn ymyrraeth, Vape Aware, i gefnogi gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio gyda phobl ifanc sy'n defnyddio fêps yn rheolaidd. Ac yn olaf, ond yn sicr nid yn lleiaf, fe wnaethom ni basio Deddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2025, gan ddod y genedl gyntaf yn y Deyrnas Unedig i ddeddfu i roi terfyn ar elw mewn gofal preswyl a maethu plant.
Un o'r agweddau ar adroddiad blynyddol y comisiynydd sydd gryfaf yn fy nhyb i yw bod ei hargymhellion yn adlewyrchu'r hyn y mae plant yng Nghymru wedi'i ddweud. Plant yw'r arbenigwyr yn eu bywydau eu hunain; mae eu safbwyntiau yn cyfoethogi ac yn sail i sut rydym ni'n mynd ati, gan iddyn nhw ddylanwadu ar sut yr aeth y comisiynydd ei hun ati. Ym mis Chwefror, mynychais fforwm ar-lein i bobl ifanc gyda phlant o bob cwr o Gymru, a thrafodwyd effaith digwyddiadau ofnadwy trychineb Southport 2024 ac anhrefn dilynol yr haf, a sut y gallwn ni weithio gyda'n gilydd i atal digwyddiadau o'r fath rhag digwydd eto. Ym mis Mawrth, fe wnes i gyfarfod ag aelodau Cymru Ifanc i drafod eu pryderon am dlodi plant, cymorth i geiswyr lloches a ffoaduriaid, a chefnogaeth i bobl ifanc LHDTC mewn ardaloedd gwledig—maen nhw'n yn codi'r materion hyn gyda mi; rydym ni'n eu trafod. Ym mis Mai, ynghyd â nifer o gyd-Aelodau yn y Cabinet, mynychais yr uwchgynhadledd profiad gofal dan arweiniad plant. Mae'r plant yn dewis beth mae nhw eisiau siarad â Gweinidogion amdano ac rydym yn elwa o'u profiad a'u barn. Maen nhw'n ein helpu ni, Gweinidogion Cymru, i ddeall sut beth yw bod mewn gofal a beth sy'n bwysig iddyn nhw, sy'n golygu y gallwn ni wneud penderfyniadau gwell am wasanaethau iddyn nhw.
Fel rhan o'r adroddiad cynnydd ar gyfer ein strategaeth tlodi plant, comisiynais ymarfer i gasglu tystiolaeth yn benodol gan blant, pobl ifanc a'u teuluoedd, i wrando ar eu profiadau a darganfod beth mae ein hymyriadau wedi'i olygu iddyn nhw. Fel erioed, mae argymhellion y comisiynydd eleni yn adlewyrchu ehangder y polisïau rydym ni'n eu datblygu er budd plant. Mae nifer o'r rhain yn dod o fewn fy mhortffolio fy hun. Mae'r comisiynydd wedi galw am daliadau ariannol uniongyrchol i blant mewn aelwydydd incwm isel sy'n wynebu'r tlodi mwyaf, yn debyg i daliad plant yr Alban. Er nad oes gennym ni'r cymhwysedd i ddeddfu ar gyfer y math hwn o gynllun, rydym yn parhau i weithio'n agos gyda Llywodraeth yr Alban i ddeall sut maen nhw'n gweithredu. Fodd bynnag, yn bwysig, mae'n rhaid i ni edrych ar beth yw ein pwerau a'r hyn y gallwn ni ei wneud, ac rydym ni eisoes yn darparu cymorth ariannol uniongyrchol i blant trwy brydau ysgol am ddim, y grant hanfodion ysgol a'r lwfans cynhaliaeth addysg, yn ogystal â budd-daliadau i deuluoedd mewn tlodi.
Mae'r comisiynydd yn ein herio i weithredu ynghynt ar gofrestru teuluoedd yn awtomatig i'r budd-daliadau y mae ganddyn nhw'r hawl iddyn nhw. Mae creu system fudd-daliadau gydlynol i Gymru yn uchelgais i Lywodraeth Cymru, ac rwy'n falch o ddweud bod siarter budd-daliadau Cymru wedi'i mabwysiadu gan bob un o'r 22 awdurdod lleol yng Nghymru, gan gadarnhau'r ymrwymiad ar y cyd i'w gwneud hi'n haws i bobl ledled Cymru gael cymorth ariannol, ac rydym ni'n rhoi'r uchelgais hon ar waith.
Mae'r comisiynydd yn argymell mecanwaith newydd i bobl ifanc all gyfrannu'n ffurfiol i strwythur llywodraethu 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol'. Rwy'n croesawu'r argymhelliad hwnnw yn fawr. Mae fy swyddogion yn gweithio gyda thîm y comisiynydd i ddatblygu'r strwythur newydd hwn. Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet yn ystyried yr argymhellion y comisiynydd sy'n ymwneud â'u hardaloedd nhw. Mae rôl annibynnol y comisiynydd yn hanfodol wrth ddwyn y Llywodraeth i gyfrif a sicrhau ein bod i gyd yn canolbwyntio ar hawliau plant yng Nghymru. Edrychaf ymlaen at glywed eich barn ar adroddiad blynyddol y comisiynydd. Diolch yn fawr.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a Sioned Williams sy'n cynnig gwelliant 1.
I have selected the amendment to the motion, and I call on Sioned Williams to move amendment 1.
Gwelliant 1—Heledd Fychan
Ychwanegu fel pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi galwad y Comisiynydd am gymorth ariannol uniongyrchol i blant mewn tlodi dwys, gan gynnwys taliad plant i Gymru, ar sail model yr Alban.
Yn croesawu ymrwymiad Plaid Cymru i gyflwyno taliad o’r fath.
Yn gresynu bod Llywodraeth Lafur Cymru wedi pleidleisio yn erbyn cynigion Plaid Cymru i’w gyflwyno.
Amendment 1—Heledd Fychan
Add as new points at end of motion:
Notes the Commissioner’s call for direct financial support for children in deep poverty, including a Scottish-style Welsh child payment.
Welcomes Plaid Cymru’s commitment to introducing such a payment.
Regrets that the Welsh Labour Government has voted against Plaid Cymru motions for its introduction.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Llywydd. Hoffwn i ddiolch i'r comisiynydd plant am ei hadroddiad ac am ei ffocws clir a diwyro ar gyfrifoldeb y Llywodraeth i wella bywydau plant Cymru, a'i galwadau clir hi am weithredu ar hyn.
Mae ein gwelliant ni heddiw yn ymwneud yn benodol â galwad y comisiynydd ar y Llywodraeth i gyflwyno taliad plentyn uniongyrchol, yn unol â'r hyn rŷn ni wedi gweld Llywodraeth yr Alban yn ei weithredu, er mwyn ceisio gwneud popeth posib i atal y bron i draean o blant Cymru sy'n byw mewn tlodi rhag profi ei effaith niweidiol.
Yn ei hadroddiad, mae'r comisiynydd yn tanlinellu unwaith eto y dystiolaeth y mae ei swyddfa wedi ei chyflwyno i'r Llywodraeth gan blant a phobl ifanc ar effaith tlodi, y dystiolaeth yn dangos bod 45 y cant o blant rhwng saith ac 11 oed yn poeni ynglŷn â chael digon o fwyd—45 y cant. Mae'n gwbl dorcalonnus ac yn gwbl annerbyniol. Os na welwn ni weithredu brys, effeithiol, bydd Cymru yn gweld y lefel uchaf o dlodi plant yn y Deyrnas Gyfunol.
Mae'r comisiynydd wedi dweud y byddai taliad plant Cymreig yn null Llywodraeth yr Alban yn ffordd syml ac effeithiol o sicrhau bod arian ym mhocedi'r teuluoedd hynny sydd ei angen fwyaf—mesur y mae Rhwydwaith Dileu Tlodi Plant Cymru, sy'n cynnwys yr arbenigwyr ym maes tlodi plant fel Barnardo’s Cymru, Plant yng Nghymru, y Grŵp Gweithredu Tlodi Plant, NYAS Cymru, NSPCC Cymru, Oxfam Cymru, Achub y Plant Cymru, Cymdeithas y Plant, Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant, a Trussel, yn ei gefnogi. Mae Sefydliad Bevan wedi dweud mai'r taliad plant fyddai'r polisi mwyaf effeithiol i daclo tlodi plant yng Nghymru. Mae Plaid Cymru yn cytuno â'r arbenigwyr yma, ac yn adlewyrchu galwad y comisiynydd plant a barn yr holl arbenigwyr. Fel y gwnaethon ni dro ar ôl tro gyda chinio ysgol am ddim, rŷn ni wedi gofyn i Lywodraeth Cymru gefnogi'r alwad yma. Rŷn ni'n gofyn eto heddiw iddynt ailfeddwl, ac i'r Senedd gyfan ddangos ffocws yr un mor glir â'r comisiynydd plant a phobl ifanc, sy'n dangos arweiniad mor gadarn a chroyw ar fater tlodi plant gyda'r alwad yma.
Rwy'n gwybod y bydd y Llywodraeth—. Maen nhw wedi dweud nad oes ganddyn nhw yr un grymoedd â'r Alban o ran cyflwyno'r math yma o daliad. Ond mae Plaid Cymru wedi dangos drwy ein cynllun ni, Cynnal, ar gyfer peilota taliad plentyn uniongyrchol, fod mwy y gellid ei wneud. Mae'r comisiynydd yn dweud bod angen i Lywodraeth Cymru archwilio pob mecanwaith posibl er mwyn gwneud taliadau ariannol uniongyrchol i blant mewn aelwydydd incwm isel sy’n wynebu’r tlodi dyfnaf. Felly, mi wnaethoch chi gyfeirio unwaith eto—a dwi wedi'ch clywed chi'n gwneud hynny sawl tro yn y Siambr—at y gwaith yma sy'n cael ei wneud ar y cyd, yn ymgysylltu â Llywodraeth yr Alban, i'r perwyl yma. Pryd ydyn ni'n mynd i gael diweddariad—ac rwy'n gofyn, efallai, a gawn ni un heddiw—ar y gwaith yma? Yn bwysicach fyth, pryd welwn ni weithredu?
Ydych chi, fel Llywodraeth, yn galw ar eich partneriaid Llafur yn San Steffan i gefnogi'r gwaith? Ydych chi'n gofyn am bwerau ychwanegol er mwyn medru gwneud y fath beth? Os ddim, pam ddim? Mae iechyd, hyd oes, cyrhaeddiad addysgol a lles gormod o blant dan fygythiad, a hynny ers 20 mlynedd nawr yng Nghymru. Mae'r pris yma yn un sy'n rhy ddrud. Ein plant yw ein hadnodd mwyaf gwerthfawr, ac rwy'n gofyn i bawb sy'n cytuno i gefnogi ein gwelliant. Diolch.
Thank you, Llywydd. I would like to thank the children's commissioner for her report and for her clear and unwavering focus on the Government's responsibility to improve the lives of the children of Wales, and her clear calls for action.
Our amendment today specifically relates to the commissioner's call on the Government to introduce a direct child payment, in accordance with what we've seen from the Scottish Government, in order to try to do everything possible to prevent the almost one third of Welsh children who live in poverty from experiencing its harmful effects.
In her report, the commissioner highlights once again the evidence that her office has presented to the Government from children and young people on the impact of poverty, the evidence showing that 45 per cent of children between the ages of seven and 11 are worried about having enough food—45 per cent. It is completely heartbreaking and entirely unacceptable. If we do not see urgent, effective action, Wales will see the highest level of child poverty in the UK.
The commissioner has said that a child payment for Wales, in the style of the Scottish Government, would be a simple and effective way of ensuring that money is in the pockets of those families who need it most. This is a measure advocated by the End Child Poverty Network Cymru, which includes experts in the field of child poverty such as Barnardo's Cymru, Children in Wales, the Child Poverty Action Group, NYAS Cymru, NSPCC Cymru, Oxfam Cymru, Save the Children Cymru, the Children's Society, the Royal College of Paediatrics and Child Health, and Trussel. The Bevan Foundation has said that the child payment would be the most effective policy for tackling child poverty in Wales. Plaid Cymru agrees with these experts, and reflects the call made by the children's commissioner and the opinion of all these experts. As we repeatedly did in relation to free school meals, we have asked the Welsh Government to support this call. We ask them again today to reconsider, and for the entire Senedd to show the same clear focus as the children's commissioner, who shows such firm and articulate leadership on the issue of child poverty with this call.
I know that the Government will—. It has said that it does not have the same powers as Scotland, in terms of introducing this kind of payment. But Plaid Cymru has shown through our scheme, Cynnal, for piloting a direct child payment, that there is more that could be done. The commissioner says that the Welsh Government needs to examine all possible mechanisms in order to be able to make direct financial payments to children in low-income households who are facing the deepest poverty. So, you referred once again—and I've heard you make several references in the Chamber—to this work that is being done, jointly, in terms of engaging with the Scottish Government to this end. When are we going to receive an update—and maybe we could have an update today—on this work? More importantly, when are we going to see action?
Are you, as a Government, calling on your Labour partners in Westminster to support this work? Are you asking for additional powers in order to be able to undertake this action? If not, why not? The health, life expectancy, educational attainment and well-being of too many children are under threat, and that has been the case for 20 years in Wales. The price is too great. Our children are our most valuable resource, and I ask everyone who agrees to support our amendment. Thank you.
I would like to begin by expressing my gratitude for the considerable efforts invested in strengthening children's rights across law, policy, education and public services, and I pay tribute to the children's commissioner for their dedication to this cause. There is much within the report that Wales should take pride in. We see evidence of increasing recognition of children as rights holders. We see improvements in mental health support and in access to education for those with additional learning needs. For these efforts, those involved deserve our thanks.
However, progress must not be mistaken for completion. Rights declared on paper do not always translate into safety in reality. Although the report addresses a number of important issues, it fails to grapple with the very real threat to child safeguarding. Safeguarding is not only about systems and frameworks; it is about courage. We cannot properly protect our children without acknowledging the uncomfortable truths that threaten their everyday safety. It is imperative that we face, openly and urgently, the existence of the organised grooming gangs within our communities, an alarming reality that, despite sustained concerns raised by colleagues here, has not been adequately addressed by the Welsh Government. We cannot build a truly safe society by speaking only of policy while failing to speak of predators.
While the children's commissioner's legal powers have led to policy changes and a review within local authorities, we must recognise that, tragically, abuse has often been perpetrated by those in positions of deep trust: clergy, teachers, youth leaders and other authority figures. To fully begin addressing this, Welsh Government must accept the commissioner's safeguarding recommendations and swiftly undertake an assessment of the current safeguarding landscape.
I am aware that these matters are difficult to raise, but, in keeping with the children's commissioner's values, we must be honest, for, if we refuse to speak of these threats, then we deny children the protection they deserve. Therefore, while I commend the report and the progress, I must urge this Chamber, the Welsh Government and all responsible bodies to go further. We must strengthen investigative oversight. Currently, the Welsh Government has little real oversight of the faith-based and voluntary organisations. Sport clubs, private clubs and informal groups largely operate unchecked, and regional safeguarding boards have no power to enforce standards in these settings.
We must also improve data transparency. Despite the safeguards in place, data on children abused in Wales has been fragmented and opaque. Multi-agency reporting is inconsistent. Non-statutory organisations are largely invisible in official records, and outcomes for children are rarely tracked. This lack of transparency hinders accountability, masks emerging threats and leaves children at risk.
As the children's commissioner notes, young people place great value on accessible and safe community spaces, particularly for mental health support. When young people tell us they feel unsafe online, on the streets or even in places that should be sanctuaries, we have a duty not just to hear them, but to act. This Welsh Government, I fear, is more concerned with rhetoric than results. So, yes, let's mark the progress made, but let us also make this clear: children's rights are not fulfilled simply by being written into reports, they are fulfilled when every child in Wales can live free from fear, free from exploitation and free from harm. That is the standard we must set. That is the promise we must keep. Diolch yn fawr.
Fe hoffwn i ddechrau trwy fynegi fy niolchgarwch am yr ymdrechion sylweddol a wnaed i gryfhau hawliau plant ym maes y gyfraith, polisi, addysg a gwasanaethau cyhoeddus, ac rwy'n talu teyrnged i'r comisiynydd plant am eu hymroddiad i'r achos hwn. Mae llawer yn yr adroddiad y dylai Cymru ymfalchïo ynddo. Rydym ni'n gweld tystiolaeth o gydnabyddiaeth gynyddol o blant fel rhai â hawliau ganddyn nhw. Rydym ni'n gweld gwelliannau mewn cymorth iechyd meddwl ac mewn mynediad at addysg i'r rhai sydd ag anghenion dysgu ychwanegol. Am yr ymdrechion hyn, mae'r rhai sy'n rhan o hyn yn haeddu ein diolch.
Fodd bynnag, ni ddylid camgymryd cynnydd am gwblhau. Nid yw hawliau a ddatganwyd ar bapur bob amser yn golygu diogelwch mewn gwirionedd. Er bod yr adroddiad yn mynd i'r afael â nifer o faterion pwysig, mae'n methu â rhoi sylw i'r bygythiad real iawn i ddiogelu plant. Nid yw diogelu yn ymwneud â systemau a fframweithiau yn unig; mae'n ymwneud â dewrder. Ni allwn ni amddiffyn ein plant yn iawn heb gydnabod y gwirioneddau anghyfforddus sy'n bygwth eu diogelwch bob dydd. Mae'n hanfodol ein bod yn wynebu, yn agored ac ar frys, fodolaeth y gangiau cyfundrefnol yn ein cymunedau sy'n meithrin perthnasau amhriodol â phlant, realiti brawychus nad yw Llywodraeth Cymru, er gwaethaf pryderon parhaus a godwyd gan gyd-Aelodau yma, wedi rhoi sylw digonol iddo. Ni allwn ni adeiladu cymdeithas wirioneddol ddiogel trwy siarad am bolisi yn unig ond gan fethu â siarad am y rhai sy'n camfanteisio.
Er bod pwerau cyfreithiol y comisiynydd plant wedi arwain at newidiadau polisi ac adolygiad o fewn awdurdodau lleol, mae'n rhaid i ni gydnabod, yn drasig, bod cam-drin yn aml wedi cael ei gyflawni gan y rhai mewn swyddi lle mae ymddiried mawr ynddyn nhw: clerigwyr, athrawon, arweinwyr ieuenctid a ffigurau eraill mewn awdurdod. Er mwyn dechrau mynd i'r afael â hyn yn llawn, rhaid i Lywodraeth Cymru dderbyn argymhellion diogelu'r comisiynydd a chynnal asesiad brys o'r sefyllfa sydd ohoni o ran diogelu.
Rwy'n ymwybodol bod y materion hyn yn anodd eu crybwyll, ond, yn unol â gwerthoedd y comisiynydd plant, rhaid i ni fod yn onest, oherwydd os ydym ni'n gwrthod siarad am y bygythiadau hyn, yna rydym ni'n gwarafun i blant yr amddiffyniad y maen nhw'n ei haeddu. Felly, er fy mod i'n canmol yr adroddiad a'r cynnydd, mae'n rhaid i mi annog y Siambr hon, Llywodraeth Cymru a'r holl gyrff cyfrifol i fynd ymhellach. Rhaid i ni gryfhau goruchwyliaeth ymchwiliol. Ar hyn o bryd, nid oes gan Lywodraeth Cymru fawr o oruchwyliaeth wirioneddol o'r sefydliadau ffydd a gwirfoddol. Mae clybiau chwaraeon, clybiau preifat a grwpiau anffurfiol yn gweithredu heb eu gwirio i raddau helaeth, ac nid oes gan fyrddau diogelu rhanbarthol unrhyw rym i orfodi safonau yn y lleoliadau hyn.
Rhaid i ni hefyd wella tryloywder data. Er gwaethaf y mesurau diogelu sydd ar waith, mae data ar blant sy'n cael eu cam-drin yng Nghymru wedi bod yn dameidiog ac yn anhryloyw. Mae adrodd amlasiantaeth yn anghyson. Mae sefydliadau anstatudol yn anweledig i raddau helaeth mewn cofnodion swyddogol, ac anaml y caiff y canlyniadau i blant eu holrhain. Mae'r diffyg tryloywder hwn yn rhwystro atebolrwydd, yn cuddio bygythiadau sy'n dod i'r amlwg ac yn gadael plant mewn perygl.
Fel y mae'r comisiynydd plant yn nodi, mae pobl ifanc yn rhoi gwerth mawr ar fannau cymunedol hygyrch a diogel, yn enwedig ar gyfer cymorth iechyd meddwl. Pan fydd pobl ifanc yn dweud wrthym ni eu bod yn teimlo'n anniogel ar-lein, ar y strydoedd neu hyd yn oed mewn llefydd a ddylai fod yn noddfeydd, mae gennym ni ddyletswydd nid yn unig i'w clywed, ond i weithredu. Mae Llywodraeth Cymru, rwy'n ofni, yn ymwneud mwy â rhethreg na chanlyniadau. Felly, ie, gadewch i ni nodi'r cynnydd a wnaed, ond gadewch i ni hefyd wneud hyn yn glir: nid yw hawliau plant yn cael eu gwireddu yn unig trwy gael eu hysgrifennu mewn adroddiadau, maen nhw'n yn cael eu gwireddu pan all pob plentyn yng Nghymru fyw heb ofn, heb wynebu camfanteisio a heb ofni niwed. Dyna'r safon y mae'n rhaid i ni ei osod. Dyna'r addewid y mae'n rhaid i ni ei gadw. Diolch yn fawr.
Buffy Williams, yn siarad fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.
Buffy Williams, as Chair of the Children, Young People and Education Committee.
Diolch, Llywydd. I want to begin by thanking the Children's Commissioner for Wales and her team for yet another insightful report. The report highlights both the progress being made and the challenges still facing children and young people across Wales. We look forward to exploring these in more detail when the commissioner comes to committee in November.
Throughout this Senedd, our committee has shared the commissioner's ambition to make children's voices central to how Wales shapes policy and delivers services. This annual report shows just how powerful that approach can be, turning children's experiences into real change. We also value the strong and constructive relationship we have with the commissioner and her team. The evidence we hear from them in committee is always grounded in the lived experiences of children and families, and it helps us scrutinise whether the decisions being made truly meet their needs. The priorities the commissioner sets out—equality, tackling poverty and improving mental health—are exactly the themes we've seen echoed across our own work.
In our report, 'If not now, then when?', we called for radical reform to support care-experienced children, and in one of our more recent reports, 'Do disabled children and young people have equal access to education and childcare'?, we heard directly from families about the barriers they face every day. Both reports highlight what the commissioner's work makes clear: that, too often, access to rights still depends on where a child lives or how well their family can fight for them. The commissioner's focus on practical rights-based solutions is one we fully support. Whether it's better data, stronger accountability or earlier intervention, these are the steps that will make a real difference on the ground. As a committee, we'll continue to work alongside the commissioner and others to make sure every child in Wales feels seen, valued and supported to reach their full potential. Diolch.
Diolch, Llywydd. Fe hoffwn i ddechrau drwy ddiolch i Gomisiynydd Plant Cymru a'i thîm am adroddiad craff arall. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at y cynnydd sy'n cael ei wneud a'r heriau sy'n dal i wynebu plant a phobl ifanc ledled Cymru. Edrychwn ymlaen at archwilio'r rhain yn fanylach pan ddaw'r comisiynydd i'r pwyllgor ym mis Tachwedd.
Drwy gydol y Senedd hon, mae ein pwyllgor wedi rhannu uchelgais y comisiynydd i wneud lleisiau plant yn ganolog i'r ffordd y mae Cymru'n llunio polisïau ac yn darparu gwasanaethau. Mae'r adroddiad blynyddol hwn yn dangos pa mor bwerus y gall y dull hwnnw fod, gan droi profiadau plant yn newid go iawn. Rydym ni hefyd yn gwerthfawrogi'r berthynas gref ac adeiladol sydd gennym ni gyda'r comisiynydd a'i thîm. Mae'r dystiolaeth rydym ni'n ei chlywed ganddyn nhw yn y pwyllgor bob amser wedi'i seilio ar brofiadau byw plant a theuluoedd, ac mae'n ein helpu i gloriannu a yw'r penderfyniadau sy'n cael eu gwneud yn bodloni eu hanghenion mewn gwirionedd. Y blaenoriaethau y mae'r comisiynydd yn eu gosod—cydraddoldeb, mynd i'r afael â thlodi a gwella iechyd meddwl—yw'r union themâu rydym ni wedi'u gweld yn adleisio yn ein gwaith ein hunain.
Yn ein hadroddiad, 'Os nad nawr, pryd?', fe wnaethom ni alw am ddiwygio radical i gefnogi plant sydd â phrofiad o ofal, ac yn un o'n hadroddiadau mwy diweddar, 'Oes gan blant a phobl ifanc anabl fynediad cyfartal at addysg a gofal plant'?, fe glywsom ni'n uniongyrchol gan deuluoedd am y rhwystrau y maen nhw'n eu hwynebu bob dydd. Mae'r ddau adroddiad yn tynnu sylw at yr hyn y mae gwaith y comisiynydd yn ei wneud yn glir: sef, yn rhy aml, mae mynediad at hawliau yn dal i ddibynnu ar ble mae plentyn yn byw neu pa mor dda y gall eu teulu ymladd drostyn nhw. Mae pwyslais y comisiynydd ar atebion ymarferol sy'n seiliedig ar hawliau yn un yr ydym ni'n ei gefnogi'n llawn. P'un a yw'n well data, atebolrwydd cryfach neu ymyrraeth gynharach, dyma'r camau a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol ar lawr gwlad. Fel pwyllgor, byddwn yn parhau i weithio ochr yn ochr â'r comisiynydd ac eraill i sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru yn teimlo ei fod yn cael ei weld, ei werthfawrogi a'i gefnogi i gyrraedd eu potensial llawn. Diolch.
Firstly, I'd also like to thank the children's commissioner for this annual report. It was a very interesting read. There have been, as we know, crucial topics covered in the report, including, as we've heard, mental health, education and ALN, in addition to equalities. I note also some of those concerning statistics that we see relating to child poverty, with 31 per cent of children in Wales living in relative income poverty.
One of the areas, however, that I see was not covered in the report is relating to childhood obesity. I was at least hoping I would see this, perhaps, in section 11, 'What next for us in 2025-2026?' A recent piece of work from my own committee, the Health and Social Care Committee, found that, in 2023-24, 13.7 per cent of children were overweight and 11.8 per cent were obese. That is a very concerning statistic, and I'm sure everyone here would agree. The same findings suggested that children in the most deprived areas are more likely to be overweight and obese. We know that health boards already lack the provision to tackle obesity in children, but these stats show this must change. Obesity is directly related to child poverty, mental health and well-being, playing and physical activities, and, of course, food insecurity. These are all areas noted by the commissioner, but obesity is missing and the direct issues relating to it, such as childhood diabetes.
I am an advocate for food security here in Wales, but also for ensuring our children are eating the right meals. They must be nutritional and worth consuming. I note the commissioner advocates raising the free school meal threshold, but if the meals our children are receiving are hyper processed then, whilst ticking a box, they are contributing to the wider issue we see here in Wales. Childhood obesity in Wales is a serious and growing public health concern, with higher rates than England and Scotland if measured in the same way. The Welsh Government must ensure this trend is reversed, and perhaps the commissioner including the area in future reports will aid this in coming about. Thank you.
Yn gyntaf, fe hoffwn i hefyd ddiolch i'r comisiynydd plant am yr adroddiad blynyddol hwn. Roedd yn ddifyr iawn ei ddarllen. Fel y gwyddom ni, mae pynciau hanfodol wedi cael eu trafod yn yr adroddiad, gan gynnwys, fel y clywsom ni, iechyd meddwl, addysg ac anghenion dysgu ychwanegol, yn ogystal â chydraddoldeb. Nodaf hefyd rai o'r ystadegau pryderus hynny a welwn ni yn ymwneud â thlodi plant, gyda 31 y cant o blant yng Nghymru yn byw mewn tlodi incwm cymharol.
Un o'r meysydd, fodd bynnag, a welais nad oedd yn yr adroddiad yw yn ymwneud â gordewdra plant. Roeddwn o leiaf yn gobeithio y byddwn i'n gweld hyn, efallai, yn adran 11, 'Beth nesaf i ni yn 2025-2026?' Canfu darn diweddar o waith gan fy mhwyllgor fy hun, y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, fod 13.7 y cant o blant yn rhy dew ac 11.8 y cant yn ordew yn 2023-24. Mae hynny'n ystadegyn pryderus iawn, ac rwy'n siŵr y byddai pawb yma yn cytuno. Mae'r un canfyddiadau yn awgrymu bod plant yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yn fwy tebygol o fod yn dew a gordew. Fe wyddom ni nad oes gan fyrddau iechyd eisoes y ddarpariaeth i fynd i'r afael â gordewdra mewn plant, ond mae'r ystadegau hyn yn dangos bod yn rhaid i hyn newid. Mae gordewdra yn uniongyrchol gysylltiedig â thlodi plant, iechyd meddwl a lles, chwarae a gweithgareddau corfforol, ac, wrth gwrs, ansicrwydd bwyd. Mae'r rhain i gyd yn feysydd a nodwyd gan y comisiynydd, ond mae gordewdra ar goll a'r materion uniongyrchol sy'n gysylltiedig ag ef, fel diabetes mewn plant.
Rwy'n eiriolwr dros ddiogelwch bwyd yma yng Nghymru, ond hefyd dros sicrhau bod ein plant yn bwyta'r prydau cywir. Rhaid iddyn nhw fod yn faethlon ac yn werth eu bwyta. Rwy'n nodi bod y comisiynydd yn eirioli dros godi'r trothwy prydau ysgol am ddim, ond os yw'r prydau bwyd y mae ein plant yn eu derbyn wedi eu prosesu'n ddwys, wrth dicio blwch, maen nhw'n cyfrannu at y mater ehangach a welwn ni yma yng Nghymru. Mae gordewdra mewn plant yng Nghymru yn bryder iechyd cyhoeddus difrifol a chynyddol, gyda chyfraddau uwch na Lloegr a'r Alban os caiff ei fesur yn yr un modd. Rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod y duedd hon yn cael ei gwrthdroi, ac efallai petai'r comisiynydd yn cynnwys y maes mewn adroddiadau yn y dyfodol byddai'n gymorth i wneud hyn. Diolch.
Plaid Cymru welcomes the children's commissioner's report and thanks her team as well for engaging with over 20,000 children across Wales. Their voices must shape our national education priorities. The report lays bare the reality of our education system for too many learners. Take school complaints: 83 cases were raised in just one year, and a quarter revealed serious flaws. Learners face extra hurdles compared to adults when trying to raise concerns. Now, that's clearly unacceptable. Every pupil deserves a fair, accessible process when things go wrong. The Welsh Government must work, therefore, with the commissioner to remove barriers for children.
Additional learning needs remains the biggest area of concern in education casework. Families are still battling bureaucracy to get the support their children need. The promise of reform is not being felt by them in practice. Now, Plaid Cymru has long called for a truly inclusive education system, and we support the commissioner's call for clearer guidance and the full implementation of findings from Estyn, Audit Wales and the Senedd's own committees. We believe every teacher and teaching assistant should receive ALN training, and that national standards must be applied consistently to end the postcode lottery in terms of support.
Learner travel is another recurring issue. Children are missing school because they can't afford the bus or because services are overcrowded. Now, that's a direct barrier to their right to education. Plaid Cymru also agrees that the bus Bill must explicitly address the needs of young people and learner travel. Transport policy must support attendance, not undermine it.
The report also shows that mental health support in schools is patchy and under strain. Young people and professionals alike are calling for early intervention and trauma-informed practice. Plaid Cymru supports a whole-school approach to well-being, with trusted adults and clear access to support. Emotional health is, obviously, the foundation stone to learning experiences. And as my colleague Sioned Williams has already said this afternoon, Plaid Cymru is calling for the Welsh Government to listen to the calls of the children's commissioner and many other agencies as well and to implement a Welsh child payment, because poverty is a children's rights issue as well.
After 25 years in power, Labour's record is clear. It's about managing poverty, not ending it, and stifling children's potential, not supporting them. The children's commissioner has called for action, and Plaid Cymru is ready to deliver it. Our national mission is simple—raise standards, unlock potential and give every child in Wales the best start in life through literacy, inclusion, well-being and fairness. Our children deserve nothing less. Diolch.
Mae Plaid Cymru yn croesawu adroddiad y comisiynydd plant ac yn diolch i'w thîm hefyd am ymgysylltu â dros 20,000 o blant ledled Cymru. Rhaid i'w lleisiau lunio ein blaenoriaethau addysg cenedlaethol. Mae'r adroddiad yn mynegi'r hyn sy'n wir am ein system addysg i ormod o ddysgwyr. Ystyriwch gwynion ysgolion: codwyd 83 achos mewn blwyddyn yn unig, a datgelodd chwarter ddiffygion difrifol. Mae dysgwyr yn wynebu rhwystrau ychwanegol o'i gymharu ag oedolion wrth geisio codi pryderon. Nawr, mae hynny'n amlwg yn annerbyniol. Mae pob disgybl yn haeddu proses deg, hygyrch pan fydd pethau'n mynd o'i le. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru, felly, weithio gyda'r comisiynydd i gael gwared ar rwystrau i blant.
Mae anghenion dysgu ychwanegol yn parhau i fod y maes pryder mwyaf mewn gwaith achos ym myd addysg. Mae teuluoedd yn dal i frwydro yn erbyn biwrocratiaeth i gael y gefnogaeth sydd ei angen ar eu plant. Nid yw'r addewid o ddiwygio yn dwyn ffrwyth ymarferol iddyn nhw. Nawr, mae Plaid Cymru wedi galw ers amser maith am system addysg wirioneddol gynhwysol, ac rydym ni'n cefnogi galwad y comisiynydd am ganllawiau cliriach a gweithredu canfyddiadau gan Estyn, Archwilio Cymru a phwyllgorau'r Senedd ei hun yn llawn. Credwn y dylai pob athro a chynorthwyydd addysgu dderbyn hyfforddiant anghenion dysgu ychwanegol, a bod yn rhaid cymhwyso safonau cenedlaethol yn gyson i ddod â'r loteri cod post i ben o ran cefnogaeth.
Mae trefniadau teithio i ddysgwyr yn fater arall sy'n codi droeon. Mae plant yn colli'r ysgol oherwydd nad ydyn nhw'n gallu fforddio'r bws neu oherwydd bod gwasanaethau yn orlawn. Nawr, mae hynny'n rhwystr uniongyrchol i'w hawl i addysg. Mae Plaid Cymru hefyd yn cytuno bod yn rhaid i'r Bil bysiau fynd i'r afael yn benodol ag anghenion pobl ifanc a theithio i ddysgwyr. Rhaid i bolisi trafnidiaeth gefnogi presenoldeb, nid ei danseilio.
Mae'r adroddiad hefyd yn dangos bod cymorth iechyd meddwl mewn ysgolion yn ddarniog ac o dan straen. Mae pobl ifanc a gweithwyr proffesiynol fel ei gilydd yn galw am ymyrraeth gynnar ac ymarfer sy'n seiliedig ar drawma. Mae Plaid Cymru yn cefnogi ymagwedd ysgol gyfan at les, gydag oedolion dibynadwy a mynediad clir at gymorth. Iechyd emosiynol yw, yn amlwg, y garreg sylfaen i brofiadau dysgu. Ac fel y mae fy nghyd-Aelod Sioned Williams eisoes wedi dweud y prynhawn yma, mae Plaid Cymru yn galw ar Lywodraeth Cymru i wrando ar alwadau y comisiynydd plant a llawer o asiantaethau eraill hefyd ac i weithredu taliad plant yng Nghymru, oherwydd mae tlodi yn fater yn ymwneud â hawliau plant hefyd.
Ar ôl 25 mlynedd mewn grym, mae record Llafur yn glir. Mae'n ymwneud â rheoli tlodi, nid rhoi diwedd arno, a mygu potensial plant, nid eu cefnogi. Mae'r comisiynydd plant wedi galw am weithredu, ac mae Plaid Cymru yn barod i'w gyflawni. Mae ein cenhadaeth genedlaethol yn syml—codi safonau, rhyddhau potensial a rhoi'r dechrau gorau mewn bywyd i bob plentyn yng Nghymru trwy lythrennedd, cynhwysiant, lles a thegwch. Mae ein plant yn haeddu dim llai. Diolch.
I'm also very pleased we're having this debate today and would like to thank the children's commissioner for her latest report. I think the office of the children's commissioner has served as an invaluable source of information to the Senedd. It's got the voice of children heard in Government policy, and it's great that the commissioner is there as an independent, critical friend to help advocate on behalf of and improve the lives of children in Wales.
I was also particularly impressed by the amount of consultation that Rocio has undertaken with children across Wales—9,000 across every local authority in Wales through in-person engagement, and over 20,000, as Cefin Campbell said, through a monthly survey about particular issues such as energy drinks, school toilets, housing, homelessness—and speaking directly to children and young people about their views and how they think their lives should be impacted by what we do here and the decisions that we make here is absolutely vital.
In particular, I'm very pleased that the commissioner has become involved in the issue of corporate parenting. The children who are in our care—care-experienced children—are our responsibility and we are their parents. I think it's absolutely crucial that we take that duty very seriously. We couldn't have a greater responsibility as a body than to be the corporate parents of care-experienced children. I think that the commissioner's work on this has been absolutely invaluable, and I'm very pleased that the commissioner has signed up to implement a full action plan to embed the charter in her work. I note that the commissioner has said that the Welsh Government should undertake reviews of health agencies' and housing associations' pledges that are ensuring that children and young people are included in the setting and monitoring of actions. I know it's very important for this charter to get as many people and as many bodies signed up to it as possible, but I think she is absolutely right that we've got to look at the quality of those pledges and whether the children and young people have been involved. I don't know if the Cabinet Secretary is able to give any information on that when she responds, but, obviously, I think that is a key part of what we've been trying to do for children.
I'd like to also use this opportunity to raise some of the distinctive things that we have done in Wales for children, helped and supported by the past and the present children's commissioner. One of these, of course, as the Cabinet Secretary said in her introduction, was the introduction of the removal of the defence of reasonable punishment. I was very honoured to be involved in that when I had the responsibility in the Cabinet, and I'm very pleased that Dawn is here today, who is continuing to carry the flag.
Last month, I was really pleased to go to Northern Ireland with the NSPCC because, in Northern Ireland, an amendment has been moved to a criminal justice Bill to remove the defence of reasonable punishment there. They were very interested to learn about what we'd done in Wales and how we actually got the legislation through. It was absolutely great to share our experiences here and to reflect how essential it was that we worked as a Government collaboratively with the local authorities, health boards and third sector partners to bring about what was a big change in protecting children's rights in Wales. I think that is a way that we have been very radical in this Senedd, and others look to us to see what they can do and how they can follow us. It was a really great visit, and it did give you great confidence about what we can achieve here.
I know that we are waiting for an independent report on the three years in which this has been implemented. Of course, we can say that we think it's going well, because the number of cases that have gone to the Crown Prosecution Service are actually under five, for three years, so they can't even be measured. So, there certainly hasn't been a great rise in criminality as a result of this legislation. But we do need an independent assessment, because I don't really think that it's possible to give any judgment until we get that. So, I don't know whether the Cabinet Secretary is able to give us any indication of when we might get that independent assessment.
And then lastly, the removal of profit from children's services is something that we brought in as a result of what children and young people wanted, that they didn't want their particular circumstances to be exploited in some cases, you would feel, by profit. I think this, again, was absolutely the right thing to do, where Wales is leading the way, and the legislation has gone through, and it would be great to get a report about how the sector is moving towards not having any profit in children's provision—residential and fostering. Diolch.
Rwyf hefyd yn falch iawn ein bod yn cael y ddadl hon heddiw ac fe hoffwn i ddiolch i'r comisiynydd plant am ei hadroddiad diweddaraf. Rwy'n credu bod swyddfa'r comisiynydd plant wedi bod yn ffynhonnell amhrisiadwy o wybodaeth i'r Senedd. Mae wedi sicrhau bod lle i lais plant yn cael ei glywed ym mholisi'r Llywodraeth, ac mae'n wych bod y comisiynydd yno yn gyfaill annibynnol, beirniadol i helpu i eiriol ar ran a gwella bywydau plant yng Nghymru.
Gwnaed argraff arnaf gan faint yr ymgynghoriad y mae Rocio wedi'i gynnal gyda phlant ledled Cymru—9,000 ar draws pob awdurdod lleol yng Nghymru drwy ymgysylltu yn bersonol, a dros 20,000, fel y dywedodd Cefin Campbell, drwy arolwg misol am faterion penodol fel diodydd egni, toiledau ysgolion, tai, digartrefedd—a siarad yn uniongyrchol â phlant a phobl ifanc am eu barn a sut maen nhw'n meddwl y dylai yr hyn a wnawn ni yma effeithio ar eu bywydau ac mae'r penderfyniadau rydym ni'n eu gwneud yma yn hollol hanfodol.
Yn benodol, rwy'n falch iawn bod y comisiynydd wedi ymwneud â mater rhianta corfforaethol. Y plant sydd yn ein gofal—plant sydd â phrofiad o ofal—yw ein cyfrifoldeb ni a ni yw eu rhieni. Rwy'n credu ei bod hi'n hollol hanfodol ein bod ni'n cymryd y ddyletswydd honno yn gwbl o ddifrif. Ni allwn ni fod â mwy o gyfrifoldeb fel corff na bod yn rhieni corfforaethol plant sydd â phrofiad o ofal. Rwy'n credu y bu gwaith y comisiynydd ar hyn yn gwbl amhrisiadwy, ac rwy'n falch iawn bod y comisiynydd wedi ymrwymo i weithredu cynllun gweithredu llawn i ymgorffori'r siarter yn ei gwaith. Nodaf fod y comisiynydd wedi dweud y dylai Llywodraeth Cymru gynnal adolygiadau o addewidion asiantaethau iechyd a chymdeithasau tai sy'n sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael eu cynnwys wrth osod a monitro camau gweithredu. Rwy'n gwybod ei bod hi'n bwysig iawn i'r siarter hon gael ymrwymiad cymaint o bobl a chymaint o gyrff â phosibl, ond rwy'n credu ei bod hi'n hollol briodol bod yn rhaid i ni edrych ar ansawdd yr addewidion hynny ac a yw'r plant a'r bobl ifanc wedi bod yn rhan ohono. Nid wyf yn gwybod a yw'r Ysgrifennydd Cabinet yn gallu rhoi unrhyw wybodaeth am hynny pan fydd hi'n ymateb, ond, yn amlwg, rwy'n credu bod hynny'n rhan allweddol o'r hyn rydym ni wedi bod yn ceisio ei wneud i blant.
Fe hoffwn i hefyd fanteisio ar y cyfle hwn i godi rhai o'r pethau unigryw rydym ni wedi'u gwneud yng Nghymru dros blant, gyda chymorth a chefnogaeth y comisiynydd plant presennol a blaenorol. Un o'r rhain, wrth gwrs, fel y dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ei rhagymadrodd, oedd cyflwyno dileu amddiffyniad cosb resymol. Roedd yn anrhydedd mawr i mi fod yn rhan o hynny pan gefais y cyfrifoldeb yn y Cabinet, ac rwy'n falch iawn bod Dawn yma heddiw, sy'n parhau i wisgo'r fantell honno.
Fis diwethaf, roeddwn yn falch iawn o fynd i Ogledd Iwerddon gyda'r NSPCC oherwydd, yng Ngogledd Iwerddon, mae gwelliant wedi'i gyflwyno i Fil cyfiawnder troseddol i ddileu'r amddiffyniad o gosb resymol yno. Roedd ganddyn nhw ddiddordeb mawr dysgu am yr hyn yr oeddem ni wedi'i wneud yng Nghymru a sut lwyddon ni i basio'r ddeddfwriaeth mewn gwirionedd. Roedd yn hollol wych rhannu ein profiadau yma ac adlewyrchu pa mor hanfodol oedd hi ein bod yn gweithio fel Llywodraeth ar y cyd â'r awdurdodau lleol, byrddau iechyd a phartneriaid y trydydd sector i gyflawni'r hyn a oedd yn newid mawr wrth amddiffyn hawliau plant yng Nghymru. Rwy'n credu bod hynny'n ffordd rydym ni wedi bod yn radical iawn yn y Senedd hon, ac mae eraill yn edrych atom ni i weld beth allan nhw ei wneud a sut y gallan nhw ein dilyn ni. Roedd yn ymweliad gwych iawn, ac fe roddodd hyder mawr i chi am yr hyn y gallwn ni ei gyflawni yma.
Rwy'n gwybod ein bod yn aros am adroddiad annibynnol ar y tair blynedd y mae hyn wedi'i weithredu. Wrth gwrs, fe allwn ni ddweud ein bod ni'n meddwl ei fod yn mynd yn dda, oherwydd mae nifer yr achosion sydd wedi mynd i Wasanaeth Erlyn y Goron mewn gwirionedd yn llai na phump, am dair blynedd, felly ni ellir eu mesur hyd yn oed. Felly, yn sicr nid oes cynnydd mawr mewn troseddau o ganlyniad i'r ddeddfwriaeth hon. Ond mae angen asesiad annibynnol arnom ni, oherwydd nid wyf yn credu ei bod hi'n bosibl rhoi unrhyw farn nes i ni gael hynny. Felly, nid wyf yn gwybod a yw'r Ysgrifennydd Cabinet yn gallu rhoi unrhyw arwydd i ni o ran pryd y gallem ni gael yr asesiad annibynnol hwnnw.
Ac yna yn olaf, mae tynnu elw o wasanaethau plant yn rhywbeth a weithredwyd o ganlyniad i'r hyn yr oedd ar blant a phobl ifanc ei eisiau, nad oedden nhw am i'w hamgylchiadau penodol gael eu hecsbloetio mewn rhai achosion, byddech chi'n teimlo, gan elw. Rwy'n credu mai hyn, eto, oedd y peth iawn i'w wneud, lle mae Cymru'n arwain y ffordd, ac mae'r ddeddfwriaeth wedi ei gweithredu, a byddai'n wych cael adroddiad ynghylch sut mae'r sector yn symud tuag at beidio â chael unrhyw elw o ran darpariaeth plant—preswyl a maethu. Diolch.
Diolch to the children's commissioner for this report. This report makes for difficult reading, and it should, because behind every statistic is a child being failed by a system that is supposed to protect them. Wales now has the highest child poverty in the UK: 31 per cent of children living in relative poverty, as has already been outlined today. I mean, this is nothing short of a national disgrace. Every year we hear warm words, but nothing changes. It's not compassionate to keep repeating failure, and Wales most certainly deserves better.
On reading the children's commissioner's report, it is very clear that additional learning needs is a key focus area and a key area that parents and children get in contact with her about, with 35 per cent of it being about education, but 15 per cent being about additional learning needs, and that access to appropriate support. I can't believe that we keep having these same conversations and people are coming up with the same problems.
'Families regularly sought advice on school-based complaints, exclusion and ALN provision',
it says.
There is a part of the report that says:
'The conversations covered themes that we know are present across the country for parents trying to get an education that is right for their child, including a system that is hard to navigate, slow progress, and the feeling that everything is a battle.'
Now, I don't know about everyone else in this Chamber, but that is certainly my experience when it comes to casework, that parents are finding everything a battle, just to try and get the education that their children quite rightly deserve.
There are a few problems when it comes to ALN. The Additional Learning Needs and Education Tribunal Act (Wales) 2018 was something that we all welcomed, and it is welcome, but what we're seeing, unfortunately, is that the lower levels of ALN are falling under the radar in our schools. This has led to an increase in expulsions and suspensions where they are not necessary, and they're not the caring, educated response to something that's happening in the classroom. If the teachers had been trained in the right way to deal with the lower level additional learning needs, then those expulsions and suspensions and that child's education would not be affected in the way that they have been. I've had children and parents both crying to me about wanting to be in school, not wanting to be seen as misbehaving, but just purely because they couldn't control themselves in the classroom, shouting out and just being disruptive, and they weren't being treated in the right way, which was making it worse and worse and worse, and then they would dread to go into school, and the behaviour would get out of control. It is something that we need to focus in on. Teacher training on additional learning needs is absolutely a priority and it should be a focus of this Government.
Another problem that we've got, of course, is that special schools are full, and we've got higher levels of ALN children in our mainstream education now, which is, again, coming up with the same problems. Teachers aren't ready to cope with those demands in primary or secondary school, and there aren't enough teaching assistants and trained staff to be able to help them deal with those individual students and pupils, but also to be able to help out, so that the whole class's education is not affected—something that teachers and pupils and parents all want to not be the case.
It is absolutely clear, as the report outlines, that more resourcing is required, so that all learners have that right to a decent education and the best education that they can possibly have in Wales. It is clear that legislation has not succeeded in reducing the bureaucracy or hurdles that families have to clear in order to get the help that that child needs to achieve their full potential. In practice, it does seem—and I'm just wondering if the Cabinet Secretary would agree with me—that a more effective and targeted approach to allocating resources based on children's individual needs is absolutely needed, as are more TAs, as are more staff members, as is training teachers, in order to ensure that all of our children in Wales get the education that they deserve and we are not seeing those suspensions just because the teachers don't know how else to deal with those children. Diolch.
Diolch i'r comisiynydd plant am yr adroddiad hwn. Mae'r adroddiad hwn yn waith darllen anodd, ac fe ddylai fod, oherwydd y tu ôl i bob ystadegyn mae plentyn yn cael ei siomi gan system sydd i fod i'w diogelu. Cymru bellach sydd â'r gyfradd tlodi plant fwyaf yn y Deyrnas Unedig: 31 y cant o blant yn byw mewn tlodi cymharol, fel sydd eisoes wedi'i amlinellu heddiw. Nid yw hyn yn ddim llai na chywilydd cenedlaethol. Bob blwyddyn rydym ni'n clywed geiriau cysurus, ond does dim byd yn newid. Nid yw'n dosturiol parhau i ailadrodd methiant, ac mae Cymru'n sicr yn haeddu gwell.
Wrth ddarllen adroddiad y comisiynydd plant, mae'n amlwg iawn bod anghenion dysgu ychwanegol yn faes pwyslais allweddol ac yn faes allweddol y mae rhieni a phlant yn cysylltu â hi amdano, gyda 35 y cant ohono yn ymwneud ag addysg, ond 15 y cant yn ymwneud ag anghenion dysgu ychwanegol, a mynediad at gymorth priodol. Ni allaf gredu ein bod ni'n parhau i gael yr un sgyrsiau a bod pobl yn dal i sôn am yr un problemau.
'Bu teuluoedd yn gofyn am gyngor yn gyson ynghylch cwynion cysylltiedig â’r ysgol, gwaharddiadau, a’r ddarpariaeth ADY',
mae'n dweud.
Mae yna ran o'r adroddiad sy'n dweud:
'Roedd y sgyrsiau’n cynnwys themâu rydyn ni’n gwybod eu bod yn bresennol ar draws y wlad yn achos rhieni sy’n ceisio sicrhau addysg briodol i’w plant, gan gynnwys system y mae’n anodd cael hyd i ffordd drwyddi, cynnydd araf, a’r teimlad bod popeth yn frwydr.'
Nawr, nid wyf yn gwybod am bawb arall yn y Siambr hon, ond dyna fy mhrofiad i o ran gwaith achos, bod rhieni yn gweld popeth yn frwydr, dim ond i geisio cael yr addysg y mae eu plant yn ei haeddu.
Mae yna ychydig o broblemau o ran anghenion dysgu ychwanegol. Roedd Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a Thribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 yn rhywbeth yr oeddem ni i gyd yn ei groesawu, ac mae croeso iddi, ond yr hyn rydym ni'n ei weld, yn anffodus, yw na sylwir ar yr anghenion dysgu ychwanegol llai dwys yn ein hysgolion. Mae hyn wedi arwain at gynnydd mewn diarddel a gwahardd lle nad yw hi'n angenrheidiol gwneud hynny, ac nid dyna'r ymateb gofalgar, addysgedig i rywbeth sy'n digwydd yn yr ystafell ddosbarth. Pe bai'r athrawon wedi cael eu hyfforddi yn y ffordd iawn i ymdrin â'r anghenion dysgu ychwanegol llai dwys, yna ni fyddai'r achosion hynny o ddiarddel a gwahardd ac addysg y plentyn hwnnw yn cael ei effeithio yn y ffordd y gwelsom ni. Rydw i wedi cael plant a rhieni yn crio wrtha i am eisiau bod yn yr ysgol, ddim eisiau cael eu gweld fel eu bod yn camymddwyn, ond dim ond oherwydd nad oedden nhw'n gallu rheoli eu hunain yn yr ystafell ddosbarth, gweiddi a dim ond bod yn aflonyddgar, ac nid oeddent yn cael eu trin yn y ffordd iawn, a oedd yn ei gwneud hi'n waeth ac yn waeth ac yn waeth, ac yna byddent yn ofni mynd i'r ysgol, a byddai'r ymddygiad yn mynd allan o reolaeth. Mae'n rhywbeth y mae angen i ni ganolbwyntio arno. Mae hyfforddiant athrawon ar anghenion dysgu ychwanegol yn flaenoriaeth fawr iawn a dylai fod yn rhywbeth y mae'r Llywodraeth hon yn canolbwyntio arno.
Problem arall sydd gennym ni, wrth gwrs, yw bod ysgolion arbennig yn llawn, ac mae gennym ni fwy o blant ag anghenion dysgu ychwanegol yn ein haddysg brif ffrwd nawr, sydd, unwaith eto, yn dod â'r un problemau. Nid yw athrawon yn barod i ymdopi â'r gofynion hynny yn yr ysgol gynradd neu uwchradd, ac nid oes digon o gynorthwywyr addysgu a staff hyfforddedig i allu eu helpu i ymdrin â'r myfyrwyr a'r disgyblion unigol hynny, ond hefyd i allu helpu, fel nad yw addysg y dosbarth cyfan yn cael ei effeithio—rhywbeth y mae athrawon a disgyblion a rhieni i gyd yn dymuno gweld newid yn ei gylch.
Mae'n gwbl glir, fel y mae'r adroddiad yn amlinellu, bod angen mwy o adnoddau, fel bod gan bob dysgwr yr hawl honno i addysg weddus a'r addysg orau y gallant ei chael yng Nghymru. Mae'n amlwg nad yw deddfwriaeth wedi llwyddo i leihau'r fiwrocratiaeth na'r rhwystrau y mae'n rhaid i deuluoedd ymrafael â nhw er mwyn cael yr help sydd ei angen ar y plentyn hwnnw i gyflawni eu potensial llawn. Yn ymarferol, mae'n ymddangos—ac ysgwn i a fyddai'r Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno â mi—bod angen dull mwy effeithiol a phenodol o ddyrannu adnoddau yn seiliedig ar anghenion unigol plant, yn ogystal â mwy o gynorthwywyr addysgu, yn ogystal â mwy o aelodau staff, a mwy o hyfforddi athrawon, er mwyn sicrhau bod ein holl blant yng Nghymru yn cael yr addysg y maen nhw'n ei haeddu ac nid ydym yn gweld y gwaharddiadau hynny dim ond oherwydd nad yw athrawon yn gwybod sut arall i ymdopi â'r plant hynny. Diolch.
Yr Ysgrifennydd Cabinet nawr sy'n ymateb i'r ddadl. Jane Hutt.
The Cabinet Secretary to reply to the debate. Jane Hutt.
Diolch yn fawr, pawb.
Thank you very much, everyone.
I thank all the Members for their contributions today. This year, the First Minister accompanied the children's commissioner as she launched the annual report at her offices in Port Talbot and the First Minister took the opportunity to speak to children from local schools about what matters to them. And they told her their priorities were mental health, well-being and transport. Well, we've touched upon all those points today of concerns, which, of course, also form many of the recommendations by the children's commissioner, and they are areas where we've worked hard to listen to and to respond to what children tell us that they need. And can I also share with other Members today our recognition of the way in which the children's commissioner is engaging with children and young people, informing her recommendations in this really important annual report?
So, Members have identified and focused on many issues, and I thank the Chair of the Children, Young People and Education Committee, and, indeed, the Chair of the Health and Social Care Committee, for their contributions today. But I do want to start by focusing on the fact that we really have got to—as we continue to do—tackle the fact that there are too many children living in poverty in Wales. The scale of the challenge is considerable, but we are determined to address this.
Our child poverty strategy, which we are going to be reporting on progress on later on this term, sets out our ambitions for the longer term, outlines how we will work across Government and with partners. The key thing is using our levers—using our levers that we currently have at our disposal—to support children and their families. And I think it was helpful to look at the Bevan Foundation and Policy in Practice report on what are the levers that we can use to tackle child poverty. And, in that report, they said there are three important messages. There is no one single measure that ends poverty; the Welsh Government needs to use all the tools at its disposal if it's to make progress. And, secondly, it's only possible to make long-term changes to poverty if action is taken to remove barriers to work and to boost social security. Focusing on one or the other at the expense of the other is unlikely to be effective.
So, I did want to say, put on record again, in terms of the changes that we need to social security policies in terms of tackling child poverty—put on record again—that I've consistently raised with the UK Government, through our engagement with the UK child poverty strategy, and more widely with the End Child Poverty reference group in Wales, I've consistently called for, as the First Minister has done as well, an end to the benefit cap and the two-child limit, and I think it's important that I put that on record today.
I've already responded to the point about the fact that we don't have devolved powers to legislate for a scheme along the lines of the Scottish child payment. But I do want to say, again, in response to the recommendation and to the points made by Senedd Members, and Plaid Cymru particularly, we recognise the progress that the Scottish Government has made with their child payment. We are engaging with them to better understand fiscal, legislative and other resources that would be required to make a payment of this type, but also have commissioned research to explore the infrastructure required to devolve the administration of welfare and identify the elements of the reserved social security system the Welsh Government could administer.
Many important points have been made to date—
Diolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau heddiw. Eleni, aeth Prif Weinidog Cymru gyda'r comisiynydd plant wrth iddi lansio'r adroddiad blynyddol yn ei swyddfeydd ym Mhort Talbot a manteisiodd ein Prif Weinidog ar y cyfle i siarad â phlant o ysgolion lleol am yr hyn sy'n bwysig iddyn nhw. Ac fe ddywedon nhw wrthi mai eu blaenoriaethau oedd iechyd meddwl, lles a thrafnidiaeth. Wel, rydym ni wedi crybwyll yr holl bryderon hynny heddiw, sydd, wrth gwrs, hefyd yn ffurfio llawer o argymhellion y comisiynydd plant, ac maen nhw'n feysydd lle rydym ni wedi gweithio'n galed i wrando arnyn nhw ac i ymateb i'r hyn y mae plant yn dweud wrthym ni sydd eu hangen arnyn nhw. Ac a gaf i hefyd rannu gydag Aelodau eraill heddiw ein cydnabyddiaeth o'r ffordd y mae'r comisiynydd plant yn ymgysylltu â phlant a phobl ifanc, gan lywio ei hargymhellion yn yr adroddiad blynyddol pwysig iawn hwn?
Felly, mae'r Aelodau wedi nodi a chanolbwyntio ar lawer o faterion, ac rwy'n diolch i Gadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, ac, yn wir, i Gadeirydd y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, am eu cyfraniadau heddiw. Ond fe hoffwn i ddechrau drwy ganolbwyntio ar y ffaith ein bod ni wir yn gorfod—fel rydyn ni'n parhau i orfod gwneud—mynd i'r afael â'r ffaith bod gormod o blant yn byw mewn tlodi yng Nghymru. Mae graddfa'r her yn sylweddol, ond rydym yn benderfynol o fynd i'r afael â hyn.
Mae ein strategaeth tlodi plant, yr ydym ni'n mynd i adrodd ar gynnydd arni yn ddiweddarach yn y tymor hwn, yn nodi ein huchelgeisiau ar gyfer y tymor hwy, yn amlinellu sut y byddwn yn gweithio ar draws y Llywodraeth a gyda phartneriaid. Y peth allweddol yw defnyddio'r grymoedd sydd gennym ni—gan ddefnyddio'r grymoedd sydd gennym ni ar hyn o bryd—i gefnogi plant a'u teuluoedd. Ac rwy'n credu ei bod hi'n ddefnyddiol edrych ar adroddiad Sefydliad Bevan a Policy in Practice o ran beth yw'r grymoedd y gallwn eu defnyddio i fynd i'r afael â thlodi plant. Ac, yn yr adroddiad hwnnw, fe ddywedon nhw fod tair neges bwysig. Nid oes un mesur unigol sy'n rhoi terfyn ar dlodi; mae angen i Lywodraeth Cymru ddefnyddio'r holl offer sydd ar gael iddi os yw am wneud cynnydd. Ac, yn ail, dim ond os cymerir camau i gael gwared ar rwystrau i waith ac i roi hwb i nawdd cymdeithasol y mae'n bosibl. Mae canolbwyntio ar un neu'r llall ar draul y llall yn annhebygol o fod yn effeithiol.
Felly, roeddwn i eisiau dweud, ar goedd eto, o ran y newidiadau sydd eu hangen arnom ni i bolisïau nawdd cymdeithasol o ran mynd i'r afael â thlodi plant—dweud ar goedd eto—yr wyf wedi'u codi'n gyson gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig, drwy ein hymgysylltiad â strategaeth tlodi plant y Deyrnas Unedig, ac yn ehangach gyda'r grŵp cyfeirio Dileu Tlodi Plant yng Nghymru, rwyf wedi galw'n gyson, fel y mae'r Prif Weinidog wedi gwneud hefyd, am ddiwedd y cap budd-daliadau a'r terfyn dau blentyn, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig fy mod i'n dweud hynny ar y cofnod heddiw.
Rwyf eisoes wedi ymateb i'r pwynt am y ffaith nad oes gennym ni bwerau datganoledig i ddeddfu ar gyfer cynllun tebyg i un taliad plant yr Alban. Ond fe hoffwn i ddweud, eto, mewn ymateb i'r argymhelliad ac i'r pwyntiau a wnaed gan Aelodau'r Senedd, a Phlaid Cymru yn arbennig, ein bod yn cydnabod y cynnydd y mae Llywodraeth yr Alban wedi'i wneud gyda'u taliad plant. Rydym ni'n trafod â nhw i ddeall yn well yr adnoddau cyllidol, deddfwriaethol ac adnoddau eraill y byddai eu hangen i wneud taliad o'r math hwn, ond rydym ni hefyd wedi comisiynu ymchwil i archwilio'r seilwaith sydd ei angen i ddatganoli gweinyddu lles a nodi'r elfennau o'r system nawdd cymdeithasol a gedwir yn ôl y gallai Llywodraeth Cymru ei gweinyddu.
Mae llawer o bwyntiau pwysig wedi'u gwneud hyd yn hyn—
Will you take an intervention? Can you just give us some more detail, because I have heard you, many times, refer to that research and refer to that engagement with the Scottish Government? So, when do you expect for that research to be published and that you'll then give your response to it? And also, what is the result of that engagement? When will we see any result of that engagement?
A wnewch chi dderbyn ymyriad? A allwch chi roi mwy o fanylion i ni, oherwydd rwyf wedi eich clywed chi, sawl gwaith, yn cyfeirio at yr ymchwil honno ac yn cyfeirio at yr ymgysylltiad hwnnw â Llywodraeth yr Alban? Felly, pryd ydych chi'n disgwyl i'r ymchwil honno gael ei chyhoeddi ac y byddwch chi wedyn yn ymateb iddi? A hefyd, beth yw canlyniad yr ymgysylltiad hwnnw? Pryd fyddwn ni'n gweld unrhyw ganlyniad i'r ymgysylltiad hwnnw?
Well, I'll be very happy to report back on the results of the research that we've commissioned, particularly on those points about the infrastructure. I think, of course, it has been recognised, and it was recognised by the Bevan Foundation and Policy in Practice, that Wales hasn't been given the same social security powers as Scotland, and it is unclear whether the Welsh Government could introduce a similar child payment under its devolved powers. That's not me saying that, that's Policy in Practice and the Bevan Foundation, so we do have to look at that carefully.
I want to look at some of the other key points that have been made. There are very important recommendations, particularly just focusing on the corporate parenting charter, which Julie Morgan raised, to say we're strengthening the guidance for local authorities through a dedicated chapter on corporate parenting within part 6 of the code of practice. A 12-week public consultation will close on 27 October. Also, can I just pay tribute to Julie Morgan for the fact that she has enabled us, I believe, with all her campaigning, to reach that point where we have banned the physical punishment of children in Wales, and to reassure you that the three-year report is going to be published, and it is expected by the end of the year? I know that the Minister for Children and Social Care is here to confirm that.
Also, again, Julie Morgan played such a pioneering role, and when she had the ministerial role, and then the Minister, Dawn Bowden, actually got the legislation on the statute book. This is something we should be so proud of in Wales, that we are eliminating profit from the care of children who are looked after, and the fact that this is something that the children's commissioner has so strongly supported, because she knows that's what children and young people in care said to us that they wanted. So, I'd just again say, following assent back in March on implementation and removing the profit elements of health and social care, progressing at pace, our intention, of course, is to legislate so that, from next April, 2026, no new providers of children's home secure accommodation or fostering services can register with Care Inspectorate Wales. So, it is progressing implementation, with six-monthly reports on progress, to its transition to that not-for-profit model of care, and shouldn't we be proud of that here in Wales?
Llywydd, I won't be able to respond to all the points, but I will say to Altaf, as he was saying in terms of safeguarding, we're undertaking a review of the current accountability and governance arrangements for safeguarding in Wales. This is responding to the recommendation from the children's commissioner on safeguarding. The final report will be submitted in the spring. It will capture what's working well and include recommendations for how we can further strengthen these systems.
And I think, Cefin Campbell, it is important—. There's a recommendation, No. 1, on education and school complaints. I know the Cabinet Secretary for Education was grateful for the feedback provided by the children's commissioner office. We're acting on it, refreshing the guidance on complaints for school governing bodies, and refreshing guidance that will be published as soon as possible and publicised to all schools.
So, I thank the commissioner for her annual report. Her advice is important in helping us to put children's rights at the centre of our decision making, which I believe we have done over the last 26 years. As I said, it was back in 2001 that we appointed our first independent children's commissioner, the first in the UK. And we should be proud of the role, of the independent role of the children's commissioner. We'll publish the response to the report at the end of November. It will be published, the response by the First Minister. And, of course, all the comments of the Members will be considered, and I'm sure the children's commissioner will be very grateful, listening to this debate today. And can we thank her for her continued vigilance, independence, support and backing as a champion for children and young people in Wales? Diolch yn fawr.
Wel, byddaf yn hapus iawn i adrodd yn ôl ar ganlyniadau'r ymchwil rydym ni wedi'i gomisiynu, yn enwedig ar y pwyntiau hynny am y seilwaith. Rwy'n credu, wrth gwrs, ei bod wedi cael ei gydnabod, ac y cafodd ei gydnabod gan Sefydliad Bevan a Policy in Practice, nad yw Cymru wedi cael yr un pwerau nawdd cymdeithasol â'r Alban, ac nid yw'n glir a allai Llywodraeth Cymru gyflwyno taliad plant tebyg o dan ei phwerau datganoledig. Nid fi sy'n dweud hynny, ond Policy in Practice a Sefydliad Bevan, felly mae'n rhaid i ni edrych ar hynny'n ofalus.
Fe hoffwn i edrych ar rai o'r pwyntiau allweddol eraill sydd wedi'u gwneud. Mae argymhellion pwysig iawn, yn enwedig yn canolbwyntio ar y siarter rhianta corfforaethol, a gododd Julie Morgan, i ddweud ein bod yn cryfhau'r canllawiau ar gyfer awdurdodau lleol trwy bennod benodol ar rianta corfforaethol yn rhan 6 o'r cod ymarfer. Bydd ymgynghoriad cyhoeddus 12 wythnos yn cau ar 27 Hydref. Hefyd, a gaf i dalu teyrnged i Julie Morgan am y ffaith ei bod wedi ein galluogi ni, rwy'n credu, gyda'i holl ymgyrchu, i gyrraedd y sefyllfa honno lle rydym ni wedi gwahardd cosb gorfforol plant yng Nghymru, ac i'ch sicrhau y caiff yr adroddiad tair blynedd ei gyhoeddi, ac y'i disgwylir erbyn diwedd y flwyddyn? Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol yma i gadarnhau hynny.
Hefyd, eto, chwaraeodd Julie Morgan ran mor arloesol, a phan oedd yn ei swydd weinidogol, ac yna cafodd y Gweinidog, Dawn Bowden, y ddeddfwriaeth ar y llyfr statud. Mae hyn yn rhywbeth y dylem ni fod mor falch ohono yng Nghymru, ein bod yn dileu elw o ofal plant sy'n derbyn gofal, a'r ffaith bod hyn yn rhywbeth y mae'r comisiynydd plant wedi ei gefnogi mor gryf, oherwydd ei bod hi'n gwybod mai dyna ddywedodd plant a phobl ifanc mewn gofal wrthym ni fod arnyn nhw ei eisiau. Felly, byddwn yn dweud eto, ar ôl cydsynio yn ôl ym mis Mawrth ar weithredu a dileu elfennau elw iechyd a gofal cymdeithasol, gan wneud cynnydd buan, ein bwriad, wrth gwrs, yw deddfu fel na all unrhyw un newydd sy'n darparu llety diogel mewn cartrefi plant neu wasanaethau maethu gofrestru gydag Arolygiaeth Gofal Cymru, o fis Ebrill nesaf, 2026. Felly, rydym ni'n bwrw ymlaen gyda'r gweithredu, gydag adroddiadau chwe mis ar gynnydd, i drosglwyddo i'r model gofal nid-er-elw hwnnw, ac oni ddylem ni fod yn falch o hynny yma yng Nghymru?
Llywydd, ni fyddaf yn gallu ymateb i'r holl bwyntiau, ond byddaf yn dweud wrth Altaf, fel yr oedd yn ei ddweud o ran diogelu, rydym ni'n cynnal adolygiad o'r trefniadau atebolrwydd a llywodraethu presennol ar gyfer diogelu yng Nghymru. Mae hyn yn ymateb i'r argymhelliad gan y comisiynydd plant ar ddiogelu. Bydd yr adroddiad terfynol yn cael ei gyflwyno yn y gwanwyn. Bydd yn cofnodi'r hyn sy'n gweithio'n dda ac yn cynnwys argymhellion ar gyfer sut y gallwn ni gryfhau'r systemau hyn ymhellach.
Ac rwy'n meddwl, Cefin Campbell, ei bod hi'n bwysig—. Mae argymhelliad, Rhif 1, ar addysg a chwynion ysgol. Rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg yn ddiolchgar am yr adborth a ddarparwyd gan swyddfa'r comisiynydd plant. Rydym ni'n gweithredu arno, gan adnewyddu'r canllawiau ar gwynion ar gyfer cyrff llywodraethu ysgolion, ac yn diweddaru canllawiau a gânt eu cyhoeddi cyn gynted â phosibl a'u hyrwyddo i bob ysgol.
Felly, diolch i'r comisiynydd am ei hadroddiad blynyddol. Mae ei chyngor yn bwysig i'n helpu i roi hawliau plant wrth wraidd ein penderfyniadau, ac rwy'n credu ein bod ni wedi gwneud hynny dros y 26 mlynedd diwethaf. Fel y dywedais i, yn ôl yn 2001 y gwnaethom ni benodi ein comisiynydd plant annibynnol cyntaf, y cyntaf yn y Deyrnas Unedig. Ac fe ddylem ni fod yn falch o'r rôl, o rôl annibynnol y comisiynydd plant. Byddwn yn cyhoeddi'r ymateb i'r adroddiad ddiwedd mis Tachwedd. Bydd yn cael ei gyhoeddi, yr ymateb gan y Prif Weinidog. Ac, wrth gwrs, bydd holl sylwadau'r Aelodau yn cael eu hystyried, ac rwy'n siŵr y bydd y comisiynydd plant yn ddiolchgar iawn, wrth wrando ar y ddadl hon heddiw. Ac a allwn ni ddiolch iddi am ei gwyliadwriaeth, annibyniaeth, cefnogaeth a chefnogaeth barhaus fel rhywun sy'n eirioli dros blant a phobl ifanc yng Nghymru? Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y gwelliant? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae yna wrthwynebiad. Felly mi wnawn ni ohirio'r bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections. We will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Rŷn ni'n dod at y cyfnod pleidleisio, oni bai fod tri Aelod yn gofyn i fi ganu'r gloch.
That brings us to voting time, unless three Members wish for the bell to be rung.
Awn ni'n syth at y bleidlais gyntaf. Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar eitem 10. Eitem 10 yw'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil Diogelwch y Ffin, Lloches a Mewnfudo. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, naw yn ymatal, 15 yn erbyn. Felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
We will move directly to the first vote. That first vote this afternoon is on item 10, which is the legislative consent motion on the Border Security, Asylum and Immigration Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 24, nine abstentions, 15 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 10 - Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol: Bil Diogelwch y Ffin, Lloches a Mewnfudo: O blaid: 24, Yn erbyn: 15, Ymatal: 9
Derbyniwyd y cynnig
Item 10 - Legislative Consent Motion: The Border Security, Asylum and Immigration Bill : For: 24, Against: 15, Abstain: 9
Motion has been agreed
Pleidlais o dan eitem 11 sydd nesaf, y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Awdurdodau Cyhoeddus (Twyll, Gwallau ac Adennill). Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, naw yn ymatal, dau yn erbyn. Felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
We will now move to a vote under item 11, the legislative consent motion on the Public Authorities (Fraud, Error and Recovery) Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 37, nine abstentions, two against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 11 - Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol: Y Bil Awdurdodau Cyhoeddus (Twyll, Gwallau ac Adennill): O blaid: 37, Yn erbyn: 2, Ymatal: 9
Derbyniwyd y cynnig
Item 11 - Legislative Consent Motion: The Public Authorities (Fraud, Error and Recovery) Bill: For: 37, Against: 2, Abstain: 9
Motion has been agreed
Mae'r pleidleisiau nesaf o dan eitem 12, sef y ddadl ar adroddiad blynyddol y comisiynydd plant. Pleidlais ar y gwelliant yn gyntaf. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 10, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly mae'r gwelliant wedi ei wrthod.
The next votes are on item 12, the debate on the children’s commissioner's annual report. We'll vote firstly on the amendment. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan. Open the vote. Close the vote. In favour 10, no abstentions, 38 against. Therefore, the amendment is not agreed.
Eitem 12. Dadl: Adroddiad Blynyddol Comisiynydd Plant Cymru 2024-25. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Heledd Fychan: O blaid: 10, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 12. Debate: The Children’s Commissioner for Wales Annual Report 2024-25. Amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan : For: 10, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Mae'r bleidlais nesaf ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 48, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
We will now vote on the motion tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 48, no abstentions and none against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 12 - Dadl: Adroddiad Blynyddol Comisiynydd Plant Cymru ar gyfer 2024-25. Cynnig (wedi'i ddiwygio): O blaid: 48, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 12 - Debate: The Children’s Commissioner for Wales Annual Report 2024-25. Motion (as amended) : For: 48, Against: 0, Abstain: 0
Motion has been agreed
Dyna ddiwedd ar y pleidleisio a'n gwaith ni am heddiw.
That concludes voting and brings our proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:33.
The meeting ended at 18:33.