National Assembly for Wales

Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Adam Price. 

Wales must be prepared to make significant changes to energy infrastructure, to ensure our homes and businesses are sustainable for the future. The mechanisms for paying for new infrastructure are a reserved matter to the UK Government, but the Welsh Government is investing resources in strategic network planning, which will help to reduce overall impact.

Thank you for that response, First Minister. As I said, 10 years ago, Ofgem created a fund of around £1 billion over that period. But to underground existing cables, isn’t there an opportunity for us here in Wales to do that for new cabling too, to provide us with an opportunity to experiment with new technologies in terms of undergrounding, and also, of course, a means of decarbonising more swiftly—because there is opposition to pylons at the moment—as we create a fund that could then pay for the legacy of that in order to make these lines economical? We could then underground 100 per cent, which is the Welsh Government’s policy, put Wales in the vanguard in terms of this undergrounding technology, and get the support of communities to these decarbonisation plans, rather than the opposition that exists at the moment because of concerns about pylons.

Thank you very much. I think that we have to acknowledge that there will be major impacts on the grid in the future, and, of course, our policy is one that requires undergrounding where that’s possible. But I think that we all have to accept that that is very expensive—much more expensive, in fact—and, therefore, we have to understand that this is an area where energy networks are non-devolved. If we were to take on the responsibility for undergrounding, that would be extremely expensive and we would have to cut funding from other areas.

However, I do think it is important that we do accept and hear what local people have to say, but we also have to accept that costs for energy are already very high, and, therefore, we have to be sensitive in terms of seeing those costs rising again.

You come from west Wales, and I just want to pay tribute today—

Hoffwn dalu teyrnged heddiw i orllewinwr arall, Terry Griffiths, a oedd yn un o feibion balch Llanelli—Cymro gwych. Gwnaeth gymaint i ni o fod yn bencampwr snwcer y byd ar gynifer o achlysuron. A hoffwn dalu teyrnged iddo heddiw, a hefyd dymuno pob lwc i dîm pêl-droed y menywod heno yn y gemau  pêl-droed ail gyfle Ewropeaidd yn Nulyn. Rwy'n siŵr y byddwn ni i gyd yn eu cefnogi nhw 100 y cant.

Prif Weinidog, yn gynharach eleni yn y Senedd, cawsom gynnig, wrth gwrs, yn galw am ddiweddariad ar 'Polisi Cynllunio Cymru' i orfodi yn benodol tanddaearu yn hytrach na'i gael fel opsiwn a ffefrir yn unig, sef safbwynt Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd—yr opsiwn a ffefrir, ond nid yn barod i gynnwys hynny mewn canllawiau cynllunio. Wrth gwrs, clywais yr hyn y gwnaethoch chi ei ddweud wrth Adam Price yn ei gwestiwn heddiw. Ac fe wnaethoch chi ymateb i mi yn gynharach eleni—wrth gwrs, tanddaearu, os yw'n ymarferol, os yw'n bosibl, os yw'n fforddiadwy, ond, weithiau, yn syml, ni fydd hynny'n bosibl. Ond yr hyn y byddwn i'n ei ddweud, Prif Weinidog, yw fy mod i'n pryderu bod canllawiau cynllunio Llywodraeth Cymru ar ei hôl hi o ran datblygiadau technolegol, o bosibl. Os edrychwch chi ar Ewrop gyfandirol, gallwn weld camau enfawr ymlaen o ran tanddaearu, ac, a dweud y gwir, ceir cwmnïau o Gymru—contractwyr o Gymru—sy'n chwarae rhan fawr yn hynny o beth yn Ewrop gyfandirol. Felly, a gaf i ofyn i chi: os mai safbwynt Llywodraeth Cymru o hyd yw peidio â newid canllawiau cynllunio yn hyn o beth, a allwch chi o leiaf ddechrau'r broses o ymchwilio i'r datblygiadau technolegol newydd hyn, gyda'r bwriad o lunio a newid canllawiau Llywodraeth Cymru, ac, yn y pen draw, i chi gefnogi safbwynt lle byddwch chi'n cefnogi ceblau dim ond os ydyn nhw'n danddaearol?

Mae Llywodraeth Cymru eisoes yn cymryd rhan mewn grwpiau cynllunio strategol ar lefel Prydain Fawr, ond, ar ben hynny, rydym ni wedi sefydlu grŵp grid annibynnol i ddatblygu'r egwyddorion o ran ein dull o ymdrin â chynigion grid newydd yng Nghymru. Nawr, byddan nhw'n adrodd tua diwedd mis Mawrth. Byddan nhw'n cynnal y math o ymchwiliadau yr ydych chi'n eu cynnig.

Prynhawn da, Prif Weinidog. Hoffwn ofyn cwestiynau dilynol ar y ddau bwynt hynny, os yw hynny'n iawn. Mae'n bwysig iawn bod gennym ni bolisi cynllunio sy'n addas at y diben nid yn unig ar gyfer nawr, ond ar gyfer y dyfodol—felly, polisi cynllunio sy'n cynnwys tybiaeth bendant bod y llinellau tanddaearol yn cael eu gosod yn bendant o dan y ddaear, a bod eithriad os na ellir eu gosod o dan y ddaear. Mae'r ail beth yn ymwneud â'r gost. Tybed a yw Llywodraeth Cymru yn agored i ystyried cynnal asesiad economaidd ynghylch y costau ar gyfer tanddaearu yn erbyn y gost ar gyfer peilonau ar hyn o bryd, gan gynnwys sut mae hynny'n edrych ar gyfer dyfodol ein cymunedau o ran yr effaith weledol honno, oherwydd unwaith y bydd y peilonau hynny wedi eu codi, byddan nhw'n creithio'r dirwedd am weddill ein hoes, ond mae tanddaearu yn golygu na ellir eu gweld nhw a bod ein cefn gwlad hardd yn aros fel y mae. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried cynnal asesiad o'r effaith economaidd, gan edrych ar yr opsiynau hynny ar gyfer y dyfodol? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr. Dyna'n union y mae'r grŵp grid annibynnol yn edrych arno, gan edrych ar y dadansoddiad cost a budd. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn eglur bod costau o'i roi o dan y ddaear hefyd. Felly, os oes problem, er enghraifft, yn y grid, gallai gymryd llawer mwy o amser—ac rwy'n golygu wythnosau yn hytrach na diwrnodau—i'w thrwsio. Felly, nid yw'n fater unffordd yn y fan yma; ceir pethau eraill y mae'n rhaid i ni eu hystyried. Ac, fel y dywedais i, rwy'n credu bod yn rhaid i ni gofio bod costau ynni eisoes yn uchel. Os byddwch chi'n tanddaearu, lle mae'r costau yn debygol o fod yn uwch, yna byddan nhw'n cael eu trosglwyddo i'r defnyddiwr. Ac rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn gwbl eglur am hynny ar adeg pan fo pobl yn ofni faint y mae'n rhaid iddyn nhw ei dalu. Felly, mae cydbwysedd i'w sicrhau yma, a dyna pam mae'r grŵp grid annibynnol hwnnw yn bwysig iawn. Byddwn yn aros am eu hargymhellion, tua diwedd mis Mawrth.

There are 88 dental practices in Betsi Cadwaladr University Health Board. In 2023-24, they saw over 170,000 patients and provided over 238,000 courses of NHS treatment. This includes full courses of treatment for nearly 28,000 new patients and urgent care for over 14,200 new patients.

Rydych chi wedi gwneud honiad tebyg yn ddiweddar, pan wnaethoch chi honni, ac rwy'n dyfynnu:

'Bydd Llywodraeth y DU yn cael ysbrydoliaeth gan GIG Cymru o ran deintyddiaeth, lle mae diwygiadau wedi datgloi bron i 400,000 yn fwy o apwyntiadau yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf.'

Nawr, roedd Cymdeithas Ddeintyddol Prydain yn ddifrïol dros ben yn eu hymateb i'r honiad hwnnw gennych chi. Fe wnaethon nhw ddweud, ac eto rwy'n dyfynnu, Llywydd, bod hyn

'nid yn unig yn gamarweiniol dros ben',

yn eu geiriau nhw,

'mae'n sarhad ar ddeallusrwydd gweithwyr proffesiynol a'r cyhoedd hefyd. Ni all unrhyw faint o rethreg a sbin gan y llywodraeth newid y realiti bod deintyddiaeth GIG yng Nghymru yn wantan ac, mewn rhai rhannau, yn troi'n isgemig'.

Nawr, Cymdeithas Ddeintyddol Prydain sy'n dweud hynny, nid fy ngeiriau i. Felly, onid yw'n hen bryd i chi wynebu realiti gwasanaethau deintyddol yng Nghymru? Pryd wnaiff eich Llywodraeth atal y llif o ddeintyddion allan o'r GIG ac yna'n gadael cynifer o gymunedau ledled Cymru ar y clwt o ran cael mynediad at wasanaethau deintyddol sylfaenol?

Wel, fe wnaf i ddweud wrthych chi am ffeithiau: y ffaith yw ein bod ni wedi cynhyrchu a darparu bron i 400,000 o driniaethau deintyddol newydd. Felly, mae angen i Gymdeithas Ddeintyddol Prydain edrych ar y ffigurau hynny, ac, os ydyn nhw eisiau eu herio, yna, iawn, rhowch gynnig arni, oherwydd, mewn gwirionedd, dyma'r contract y maen nhw wedi ei lofnodi. Nawr, rydych chi'n iawn—mae gan ddeintyddion opsiwn. Maen nhw'n dewis gweithio i'r GIG neu i'r sector preifat, a'r gwir amdani yw bod llawer ohonyn nhw'n dewis gweithio i'r sector preifat. Nawr, y ffaith yw bod yn rhaid i ni wneud yn siŵr bod digon o arian yn y system i gyflawni'r hyn y gallwn ni ei gyflawni. Nawr, ceir prinder gwirioneddol o ran cyflenwad o ddeintyddion—nid problem Cymru yn unig yw hon, a dyna pam mai'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yw gwneud yn siŵr ein bod ni'n ceisio cynyddu'r gefnogaeth o amgylch y deintyddion, gwneud yn siŵr ein bod ni'n hyfforddi mwy o hylenwyr deintyddol, therapyddion deintyddol, ac rydym ni'n falch iawn o fod wedi gweld bod hynny wedi cael ei wneud, yn enwedig yn y gogledd.

Prif Weinidog, nid yw eich cynllun yn gweithio. Mae dros 700,000 o bobl yn y gogledd, ac fe wnaethoch chi ddweud mai dim ond 170,000 o bobl a welodd ddeintydd yn ystod y 12 mis diwethaf. Yn amlwg, nid yw hynny'n ddigon da. Mae gen i etholwyr sy'n teithio i'r Alban er mwyn cael mynediad at ddeintydd GIG ac eraill sy'n teithio i Albania i gael trefn ar eu dannedd. Pam nad yw eich cynllun yn gweithio? Wel, eich contract chi yw ef. Nid yw eich contract chi, a bod yn gwbl blaen, yn ddigon da. Nid yw'n rhoi'r math iawn o gymorth i ddeintyddion i'w hannog i aros yn y GIG. A wnewch chi edrych eto ar eich contract newydd i wneud yn siŵr ei fod yn addas i'r diben ac ailfeddwl, gan weithio gyda Chymdeithas Ddeintyddol Prydain, i feddwl am rywbeth sy'n fwy deniadol ac yn cadw pobl yn y proffesiwn y maen nhw eisiau gweithio ynddo?

Wel, rydym ni'n diwygio'r contract. Rydym ni wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda'r sector i wneud yn siŵr bod gwaith GIG yn fwy deniadol ac i wneud yn siŵr ein bod ni'n cynyddu'r gweithlu deintyddol. Fel y dywedais i, y gweithlu deintyddol ehangach yw hwnnw, nid y deintyddion yn unig. Byddwch yn ymwybodol, pan fydd contractau GIG yn cael eu dychwelyd, eu bod nhw'n cael eu hail-gaffael, eu bod nhw'n mynd allan—nid ydym ni'n colli'r ddeintyddiaeth GIG pan fydd pobl yn dewis gweithio yn y sector preifat. Ac, wrth gwrs, os yw pobl yn teithio i'r Alban yna bydd yn rhaid iddyn nhw dalu yn yr Alban; nid deintydd GIG yw hwnnw y byddan nhw'n ei weld.

Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Diolch, Llywydd. Does dim byd fel bloedd fawr ar ddydd Mawrth, nac oes? [Chwerthin.]

Prif Weinidog, pasiodd y Bil marw â chymorth ei Ddarlleniad Cyntaf yn Nhŷ'r Cyffredin ddydd Gwener. Roedd hi'n bleidlais heb ei chwipio. Cawsom ddadl debyg yma rai wythnosau yn ôl. Roeddwn i'n meddwl ei bod hi'n un o'r dadleuon gorau yn y 17 mlynedd yr wyf i wedi bod yma, lle mynegodd yr holl Aelodau eu barn o'r galon ar hyn. Ond, mae'n ffaith y gallai'r darn hwn o ddeddfwriaeth ddod yn gyfraith—tebygolrwydd uchel o hynny. Mae gan y Llywodraeth swyddogaeth i arwain ar hyn yma i wneud darpariaeth a pharatoi. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i symud y gwasanaeth iechyd, i symud gofal cymdeithasol, i symud cynghorau lleol a'r system addysg i sefyllfa lle gall pobl wir deimlo bod dewis yn ystod wythnosau a misoedd olaf eu bywydau, yn hytrach na gwasanaethau nad ydyn nhw efallai'n gallu darparu'r farwolaeth dda honno, ac yn y pen draw, mae pobl yn defnyddio'r gyfraith i gael marwolaeth gynnar?

Diolch yn fawr iawn, Andrew. Hoffwn ddechrau drwy dalu teyrnged i chi ac am y gwasanaeth yr ydych chi wedi ei roi yn y Siambr hon dros gyfnod hir fel arweinydd. Rwy'n gwybod bod gennych chi gredoau yr ydych chi'n angerddol amdanyn nhw a'ch bod chi wedi dadlau eich achos yma yn y Senedd. Bu gennym ni wahaniaethau gwleidyddol erioed, ond rwyf i wedi gwerthfawrogi erioed y ffordd yr ydych chi wedi deall sefyllfaoedd, yn enwedig ar yr achlysuron mawr hynny. Felly, hoffwn ddiolch i chi am y ffordd yr ydych chi wedi ymddwyn, ar y cyfan, gyda mi yn y Senedd. [Chwerthin.]

O ran y cwestiwn o farw â chymorth, yn amlwg, mae gan y bleidlais yr wythnos ddiwethaf oblygiadau sylweddol i ninnau hefyd. Dyma gam cyntaf Bil; mae ffordd bell i fynd gyda hwn. Bydd llawer o waith manwl y mae'n rhaid ei wneud. Bydd angen i ni gynnal ein hasesiad ein hunain i weld a oes angen i ni fwrw ymlaen â chynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y mater hwn. Y pwyslais yr ydym ni wedi ceisio ei wneud yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf yw gwir ganolbwyntio ar ofal diwedd oes o ansawdd, ac rydym ni wedi cyfrannu adnoddau sylweddol at hynny. Ac rwyf i'n credu ei bod yn rhaid mai dyna fydd cam cyntaf beth bynnag a ddaw nesaf.

Diolch am eich sylwadau caredig, Prif Weinidog. Os gwnaiff y Llywydd faddau i mi ryw fymryn bach, rwyf i wedi cael y fraint o dri Prif Weinidog i ofyn i cwestiynau iddyn nhw. Y cyntaf, Carwyn Jones, roeddwn i bob amser yn gwybod pryd yr oedd yn dod tân amdani gan y byddai'n tynnu ei gyffiau. Fel yr oeddwn i'n gofyn y cwestiwn, byddai'r cyffiau yn cael eu haddasu, a byddwn i'n meddwl, 'Dyma ni.' Byddai Mark Drakeford bob amser yn troi'r papur o gwmpas ac yn chwarae gyda phen y papur, ac roeddwn i'n gwybod ei fod yn dod ar fy ôl i bryd hynny. Nid wyf i wedi cael digon o amser i weithio allan yr arwyddion ar gyfer pryd rydych chi'n dod ar fy ôl i, ond mae wedi bod yn fraint enfawr sefyll yma a holi'r fainc flaen gyfan, ond yn enwedig y Prif Weinidogion, oherwydd mae honno'n fraint y bydd y wlad yn elwa ohoni gobeithio, o bob gwleidydd yn disgleirio'r golau hwnnw ar y Llywodraeth ac yn y pen draw, bod mewn Llywodraeth os ydych chi'n llwyddiannus mewn etholiadau. Yn anffodus, nid oeddwn i'n llwyddiannus mewn etholiadau, ac ni chyrhaeddais feinciau'r Llywodraeth erioed. Ond rwyf i wedi ei chael yn fraint enfawr sefyll yma fel arweinydd yr wrthblaid ac, mewn rhyw ffordd fach, gwneud gwahaniaeth i ddemocratiaeth Cymru ac adeiladu democratiaeth gryfach yng Nghymru, sydd gennym ni heddiw, na phan gymerais yr awenau yn 2011.

Ond yn ôl at sylwedd y cwestiynau yr oeddwn i'n eu gofyn i chi, Prif Weinidog, mae'r pwynt am ofal lliniarol yn bwysig iawn. Mae llawer o arbenigwyr yn y maes hwnnw yn credu ei fod yn sector nad oes ganddo ddigon o adnoddau a bod angen adnewyddu'n llwyr y mentrau y mae'r Llywodraeth wedi eu cyflwyno i'r sector hwnnw allu diwallu anghenion pobl mewn sefyllfaoedd diwedd oes. A wnewch chi ddefnyddio grym cynnull y Llywodraeth i ddod â'r rhai sydd â diddordeb mewn darparu'r gofal diwedd oes hwnnw yma yng Nghymru at ei gilydd fel y gallwn ni baratoi ar gyfer y newid deddfwriaethol hwnnw ac, yn y pen draw, na fydd pobl yn teimlo eu bod nhw'n cael eu gorfodi i roi terfyn ar eu bywydau a defnyddio'r ddeddfwriaeth os nad dyna yw eu dymuniad?

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu eich bod chi'n gwbl gywir; mae'r pwyslais hwn ar ofal lliniarol, diwedd oes yn wirioneddol hanfodol. Rwy'n falch iawn o'ch hysbysu bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi cyfarfod â hosbisau gyda'i gilydd yr wythnos diwethaf, a'r GIG. Bu grŵp hirsefydlog sydd wedi bod yn edrych ar sut rydym ni'n ymgymryd â gofal diwedd oes. Bu llawer iawn o waith i weld sut y gallwn ni baratoi'n well. Byddwch yn ymwybodol, dros y gaeaf, er enghraifft, yn y pwyllgor sy'n gweithio gyda llywodraeth leol, y rhoddwyd mwy o arian i mewn fel y gallwch chi roi'r cymorth hwnnw, gan gynnwys dros y penwythnosau. Mae hynny i gyd yn helpu pobl i farw gydag urddas gartref. Felly, gwnaed llawer iawn o waith ar hyn eisoes yng Nghymru. Rwy'n credu ein bod ni ymhellach ymlaen nag y maen nhw yn Lloegr mewn sawl ffordd, fel y clywsoch chi Ilora Finlay yn ei ddweud yn ddiweddar. Ond mae mwy o waith y gallwn ni ei wneud bob amser. Mae'n rhaid i ni gydnabod bod gennym ni boblogaeth sy'n heneiddio ac mae'r gwasanaethau yn mynd i ddod yn fwy allweddol o ran y galw a fydd yn cael ei roi arnyn nhw yn y dyfodol.

Dyna fy mhryder gwirioneddol—na fydd y gwasanaethau yn gallu bodloni'r galw hwnnw ac y bydd pobl yn troi at y ddeddfwriaeth i roi terfyn ar eu bywyd cyn eu bod nhw'n dymuno gwneud hynny. Nid yw hyn yn rhoi sefyllfa gytbwys o ddewis i bobl. Mae'n rhaid i ni, fel llunwyr polisi, wneud popeth o fewn ein gallu i osgoi hynny.

Mae un peth y gall y Llywodraeth ei wneud, ac amlygodd y Prif Weinidog fod y Gweinidog cyllid yn cyfarfod â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys rai wythnosau yn ôl ar y cynnydd i yswiriant gwladol y bydd yn rhaid i hosbisau ei dalu. A fu unrhyw gynnydd o ran argyhoeddi cydweithwyr yn y Trysorlys y bydd hosbisau, meddygfeydd teulu a rhannau eraill o'r ystad iechyd yma yng Nghymru, a'r ystad gofal cymdeithasol, yn cael eu heithrio o dalu'r codiad Yswiriant Gwladol a allai fod yn ofnadwy i rai darparwyr a gadael anialwch o ddarpariaeth mewn rhai rhannau o Gymru?

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn bryderus iawn am yr angen i wneud yn siŵr bod mesurau diogelu cryf iawn ar waith fel nad yw'r rhai sy'n agored i niwed yn teimlo unrhyw bwysau mewn unrhyw ffordd o ran marw â chymorth. Mae ffordd bell iawn i fynd, fel y dywedais i, a bydd angen llawer o holi manwl yn hynny o beth, a bydd gennym ni ein cyfrifoldeb fel Llywodraeth i wneud yn siŵr ein bod ni'n edrych yn fanwl ar oblygiadau'r Bil hwn i Gymru. 

O ran hosbisau, roeddwn i bob amser yn sensitif iawn i'r ffaith eu bod nhw'n casglu llawer o arian eu hunain. Sefydliadau elusennol ydyn nhw, yn aml iawn, ond maen nhw'n cymryd pwysau enfawr oddi ar y GIG. Ac felly mae ddyletswydd lwyr arnom ni i sefyll gyda nhw a'u cefnogi. Rwy'n gwybod bod hwn yn fater a drafodwyd gan yr Ysgrifennydd Cabinet gyda'r hosbisau yn y cyfarfod hwnnw yr wythnos hon. Rwy'n credu bod mwy o le i fynd o hyd o ran trafodaeth ar y mater hwn, ond rwy'n credu ein bod ni'n sensitif iawn i'r pwysau sydd arnyn nhw.

Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Thank you, Llywydd, and may I also wish the leader of the Conservatives well?

Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddymuno'n dda i arweinydd y grŵp Ceidwadol ar ôl ei benderfyniad i ymddiswyddo a chydnabod ei gyfraniad at waith y Senedd dros flynyddoedd lawer. Mae'n gwybod fy mod i'n anghytuno â llawer o agweddau ar ei wleidyddiaeth a'i gyfeiriad gwleidyddol. Mae'n debyg mai dim ond un lle yr ydym ni wir wedi bod ar yr un ochr, sef yn nhîm rygbi'r Senedd. Rwyf i wedi bod yn falch iawn o fod ar yr un ochr ag ef bryd hynny, o gofio ei fod yn ddyn anodd ei dynnu i lawr. [Chwerthin.] Ond ar lefel bersonol, rwy'n dymuno'n dda iddo.

Prif Weinidog, bydd prisiau nwy a thrydan yn cynyddu yn y flwyddyn newydd, sy'n golygu biliau uwch i lawer o bobl nad ydyn nhw'n gallu ei fforddio. Pan oedd y Ceidwadwyr mewn Llywodraeth, dywedodd y Prif Weinidog:

'Wrth i'r cap ar brisiau ynni godi eto, mae angen cyllideb frys arnom ni nawr, i rewi prisiau ynni, ac i drethu cewri olew a nwy.'

A yw hi'n cadw at y trydariad hwnnw ganddi o fis Awst 2020 neu a yw hi wedi newid ei meddwl er mwyn peidio â chodi cywilydd ar bennaeth ei phlaid, Syr Keir Starmer?

Rydym ni'n gwybod bod prisiau trydan a nwy wedi cynyddu'n sylweddol ers hynny. Mae'r rhyfel yn Wcráin wedi rhoi pwysau enfawr arnom ni, ac mae llawer o'r cynnydd hwnnw wedi'i ymgorffori bellach, sy'n achosi llawer o anawsterau i bobl o ran talu eu biliau. Mae'n rhaid i ni gyd ddeall bod cyfaddawdau i'w gwneud yma hefyd. O ran y cwestiwn blaenorol, er enghraifft, o ran gwneud yn siŵr bod popeth yn cael ei roi o dan y ddaear, mae'n rhaid i ni ddeall y bydd sgil-effaith yn y fan honno o ran prisiau trydan a nwy. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn eglur na allwn ni gael y cyfan, ac ar ryw adeg mae'n rhaid i ni wneud penderfyniadau anodd iawn. Rydym ni, wrth gwrs, yn Llywodraeth Cymru wedi cyfrannu llawer iawn drwy ein dull Cartrefi Clyd, ac mae arian sylweddol yn mynd i mewn i hwnnw.

Roedd hi'n awgrymu yn ôl bryd hynny bod angen ymateb i brisiau cynyddol, ac rwy'n gofyn a yw hi'n dal i gredu bod angen ymateb i brisiau cynyddol. Mae'n arwain at y cwestiwn faint o wrando y mae wedi bod yn ei wneud yn ystod y misoedd diwethaf mewn gwirionedd. Mae pobl yn dweud wrthyf i fod yr argyfwng costau byw yn brathu y gaeaf hwn, ac eto nid yw'r Prif Weinidog yn cefnogi rhewi prisiau ynni mwyach, fel yr oedd ar un adeg, ac, wrth gwrs, mae'n parhau i amddiffyn y toriad i lwfans tanwydd y gaeaf. Mae pobl sydd wedi bod yn ffyddlon i Lafur ers blynyddoedd maith yn gofyn beth sydd wedi digwydd i Lafur ac ar ochr pwy mae'r Prif Weinidog. 

Dywedir bod Syr Keir Starmer yn ail-lansio ei brif weinidogaeth yr wythnos hon, sy'n gyfaddefiad ynddo'i hun mai prin iawn oedd yr addewid o newid yn ei olygu. Yn y cyfnod cyn yr ail-lansiad hwnnw, pa bwysau y mae'r Prif Weinidog wedi bod yn ei roi ar Brif Weinidog y DU i ail-gyflwyno lwfans tanwydd y gaeaf, neu a yw mor barod i gefnogi'r penderfyniad i'w dorri na wnaiff hyd yn oed roi cynnig arni?

Rwy'n gyfrifol am bethau penodol yng Nghymru, ac mae Prif Weinidog y DU yn gyfrifol am bethau penodol o dan ei gylch gwaith ef. Mae lwfans tanwydd y gaeaf yn rhywbeth sy'n sicr yn rhan o gylch gwaith y DU—eu penderfyniad nhw oedd hwnnw. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod gen i gyfrifoldebau am bethau yma, ac roeddwn i'n falch iawn heddiw o gyhoeddi £157 miliwn ychwanegol yn mynd at gynorthwyo gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Mae mwy o arian ar gyfer iechyd, mwy o arian ar gyfer addysg, mwy o arian ar gyfer y celfyddydau. Mae'r holl bethau hynny o ganlyniad i'r ffaith bod gennym ni Lywodraeth Lafur yn San Steffan sy'n deall, ydy, wrth gwrs, mae llawer o bobl hŷn yn poeni am yr oerfel, ond maen nhw hefyd yn poeni am gael arian i mewn i'r GIG—nhw yw'r bobl sy'n defnyddio'r gwasanaeth mwy na neb arall.

Rwy'n gofyn i'r Prif Weinidog wneud y ddadl dros Gymru a thros bobl agored i niwed yng Nghymru, a byddwn yn ei hatgoffa y bydd y costau ar y GIG yn cynyddu wrth i bobl ddioddef yr oerfel y gaeaf hwn.

Yr wythnos diwethaf, cefais gyfarfod â chynrychiolwyr o Age Cymru a phensiynwyr sy'n ymgyrchu dros ail-gyflwyno lwfans tanwydd y gaeaf. Mae Age UK yn dweud y bydd 37 y cant o bobl hŷn yn ei chael hi'n anodd ymdopi dros y gaeaf hebddo. Cofiwch, nid newid polisi oedd hwn i gymryd taliad tanwydd y gaeaf oddi wrth filiwnyddion—mae'n taro llawer o bobl sy'n byw mewn tlodi.

Mae Llywodraeth yr Alban wedi nodi arian yn ei chyllideb y flwyddyn nesaf i ddarparu taliad cynhwysol—dyna ddewis Llywodraeth yr Alban, ac mae'r cwbl yn ymwneud â dewisiadau. Yn ei chyfweliad gyda Will Hayward a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, dywedodd y Prif Weinidog:

'Rwy'n credu y dylai penderfyniadau sy'n effeithio ar Gymru gael eu gwneud gan bobl Cymru a chan eu cynrychiolwyr.'

Gyda hynny mewn golwg, ac o gofio setliad mwy hael yr Alban gan Lywodraeth y DU, onid yw'r Prif Weinidog eisiau ceisio dod o hyd i ffordd o ddilyn arweiniad Llafur, neu a yw'r arian sy'n dod i Gymru gan Lywodraeth Lafur y DU ddim yn ddigon i dalu amdano?

Rwyf i bob amser yn mynd i ofyn am fwy o arian gan Lywodraeth y DU—dyna'r wyf i yma i'w wneud. Rwyf i yma i sefyll dros Gymru a dyna fyddaf i yn ei wneud. Byddaf yn gweld Prif Weinidog y DU ddydd Gwener, ac, unwaith eto, byddaf yn ei gwneud yn eglur iddo fy mod i'n disgwyl mwy i'm cenedl: diolch yn fawr iawn, rydym ni wedi cael y £25 miliwn ar gyfer y tomenni glo, ond rydym ni eisiau mwy; rydym ni hefyd eisiau mwy o ran HS2. Byddaf yn codi'r holl bethau hynny gyda Phrif Weinidog y DU, a byddaf bob amser yn gwneud yn siŵr ein bod ni'n sefyll dros Gymru. 

Ond fe ddywedaf wrthych chi beth rydym ni'n ei wneud yn y Llywodraeth, ac efallai fod hyn yn rhywbeth y byddai'n werth iddo wrando arno: mae'n rhaid i ni wneud dewisiadau anodd. A phan fyddwch chi'n dweud, 'Pam na wnewch chi ei wario ar hynna?', mae'n hawdd i chi eistedd yno a dweud hynny, ond dydych chi byth yn dweud wrthym ni beth rydych chi'n mynd i'w dorri. Rydym ni wedi gwneud penderfyniadau o ran y £157 miliwn ychwanegol hwnnw sy'n dod mewn blwyddyn, nad yw'n ddibwys, ac mae £1 biliwn yn dod y flwyddyn nesaf. Mae'n rhaid i ni wneud penderfyniadau anodd. Rydym ni'n eu gwneud ar sail yr hyn a ddywedodd pobl wrthyf i dros yr haf a oedd yn bwysig iddyn nhw. Y pethau a oedd yn bwysig iddyn nhw oedd addysg, iechyd a'r economi. Dyna'r ydym ni'n canolbwyntio ein sylw arnyn nhw.

Gan fod mae eraill wedi cael dweud eu dweud ar Andrew R.T. Davies, os caf i ddweud rhywbeth hefyd. Nid wyf i'n gwybod ai dyma fydd eich sesiwn cwestiynau i'r Prif Weinidog olaf fel arweinydd yr wrthblaid—nid wyf i'n ddigon cyfarwydd â'ch rheolau sefydlog fel plaid i wybod ai dyna'r achos—ond chi yw dewin dod yn ôl y Siambr hon beth bynnag. Dim ond i ddweud wrthych chi, Andrew—ac efallai y bydd hyn yn eich synnu, a dweud y gwir—eich bod chi'n uchel eich parch yn y Siambr hon, ac yn enwedig gennyf i. Heddiw, rwy'n siŵr y byddai'r Siambr hon yn dymuno diolch i chi yn unfrydol am eich cyfraniad fel arweinydd yr wrthblaid, a dymuno'n dda i chi ymhell i'r dyfodol. Fel Llywydd, nid oes dim yr wyf i'n ei hoffi yn well nag aelod hyf o'r meinciau cefn, ac rwy'n rhagweld mwy o hyfdra ar y meinciau cefn o hyn ymlaen.

So, thank you for your very important contribution, Andrew.

Cwestiwn 3 i'ch cymydog, Janet Finch-Saunders.

Diolch. A diolch, Tad-cu.

Mae holl sefydliadau'r GIG yn ei chael hi'n anodd bodloni'r galw cynyddol am ymchwiliadau a thriniaeth canser. Nid yw perfformiad canser ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr lle mae angen iddo fod. Rydym ni'n gweithio'n agos gyda'r bwrdd iechyd i adfer a chynnal gwelliant yn ei berfformiad.

Prif Weinidog, fel y Gweinidog iechyd blaenorol, byddwch yn ymwybodol pa mor wael yw pethau o ran triniaeth cleifion ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Ym mis Medi, dim ond 51 y cant o gleifion yn y bwrdd hwn ddechreuodd eu triniaeth ganser ddiffiniol gyntaf o fewn 62 diwrnod o amheuaeth gychwynnol—ffigur sy'n peri pryder mawr pan ystyriwch chi mai 67 y cant yw'r ffigur yn Lloegr. Mae rhestrau aros ysbytai ledled Cymru bellach wedi codi am wyth mis yn olynol, gan gyrraedd y lefel uchaf erioed o dros 801,300 o lwybrau cleifion ym mis Tachwedd. Mae GIG Lloegr, ar y llaw arall, wedi gwneud cynnydd sylweddol—ac rwy'n sôn am Lywodraeth Geidwadol flaenorol y DU—o ran mynd i'r afael ag arosiadau hir ar ôl y pandemig, â dim ond 3.3 y cant o gleifion yn aros dros flwyddyn am driniaeth, o'i gymharu â 23 y cant yng Nghymru. Yn frawychus hefyd, dim ond 113 o gleifion yn Lloegr sydd wedi bod yn aros mwy na dwy flynedd, tra bod gan Gymru nifer syfrdanol o 23,701, gan gynnwys 10,000 o'r rhain ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Mae'n ofnadwy.

Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr, Janet Finch-Saunders.

Mae rhai achosion yn golygu arosiadau o dair blynedd, gyda bron i 1,500 o gleifion yn dioddef oediadau eithafol. Felly, beth fyddwch chi'n ei wneud nawr, Prif Weinidog? Beth ydych chi'n ei wneud i ehangu'r defnydd o'r sector preifat a chyfleusterau iechyd eraill i ddod â'r amseroedd aros hynny am driniaeth i lawr i'r bobl sydd wir ei hangen? Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Mae hwn yn faes lle mae'n rhaid i ni wella, yn sicr. Fodd bynnag, bu cynnydd enfawr i'r galw am wasanaethau canser ledled y DU gyfan, ac nid yw Betsi yn eithriad. Hoffwn roi syniad i chi o sut mae'r cynnydd hwnnw i alw wedi bod. Mae atgyfeiriadau gynaecolegol wedi cynyddu 40 y cant ers 2019. Cynyddodd nifer yr atgyfeiriadau gastroberfeddol isaf 46 y cant. Cynyddodd atgyfeiriadau croen 47 y cant. Felly, mae'n cymryd amser i ehangu system pan fyddwch chi'n cael y math hwnnw o gynnydd i alw.

Fodd bynnag, mae'n rhywbeth yr wyf i'n gwybod bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn canolbwyntio'n llwyr arno. Rwy'n gwybod ei fod wedi ei drafod gyda chadeirydd bwrdd gwella'r bwrdd iechyd ac maen nhw'n cyfarfod eto ym mis Rhagfyr. Mae tanberfformio yn ymwneud â phedwar prif fath o ganser yn Betsi: canserau wrolegol, canser y fron, y llwybr gastroberfeddol isaf a chanserau'r croen. Felly, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod y gweithlu yno a bod digon o gapasiti, ond ceir systemau a allai wella. Maen nhw'n mynd i'r afael ag ef. Rwy'n teimlo eu bod nhw wir yn mynd i'r afael ag ef nawr. Maen nhw'n deall yr hyn y mae angen iddyn nhw ei wneud, ond mae angen iddyn nhw wneud yn well. Felly, dim ond i roi enghraifft i chi, mae gweithgarwch syth i brawf yng Nghaerdydd a'r Fro tua 15 y cant yn uwch, yng Nghaerdydd, nag ydyw yn Betsi. Felly, mae gwaith gwella y gallan nhw ei wneud ar eu systemau. Nid yw'n bob amser yn ymwneud ag arian a phobl.

Thank you to Janet Finch-Saunders for asking this question. I raised national cancer waiting times with the Cabinet Secretary last week, and he acknowledged that he was disappointed in the performance, and he did say that the picture varied from place to place. It is clear, therefore, that there is a problem at Betsi Cadwaladr specifically.

I have cases in my own constituency. One constituent came in and said that she was waiting seven weeks for a mammogram. Another constituent waiting for skin cancer treatment was waiting 24 weeks for that treatment. Now, of course, early diagnosis is crucial, but it is crucial in order to get treatment for the disease. So, does the First Minister believe that it is acceptable that people in my constituency have to wait so long for treatment? And why is there a postcode lottery between areas in Wales when it comes to treatment and diagnosis?

Thank you. It is a shame, because Betsi used to be very good compared to other health boards in Wales, so it is a great shame that they have taken a backward step—or maybe they have not taken a backward step, but maybe they just have not been able to keep up with that demand, which has increased so much over recent years.

But as I said, what has happened is that they now, I think, are improving the situation. Just in terms of dermatology, for example, two clinical leads have been appointed. Only very recently, there was a problem particularly in the west in your area, where everyone was reliant on one consultant, and, of course, that creates a system that is not very robust. So, things are improving. There is a clear pathway, but, evidently, the Minister with responsibility for this issue will keep a watching brief on it.

We are taking action to manage people with urgent care needs in the community and improve discharge planning. This will free-up emergency ambulance capacity. In recent weeks we have launched the 50-day challenge, launched new ambulance patient handover guidance and we have recruited 26 clinicians to provide remote advice from 999 contact centres.

Diolch, Prif Weinidog. Dim ond yn ddiweddar, ysgrifennodd technegydd meddygol brys o sir Benfro ataf yn mynegi ei rwystredigaeth bod ambiwlansys o sir Benfro yn aml yn gadael ardal bwrdd iechyd Hywel Dda—yn cael eu galw i Waunarlwydd o Ddinbych-y-pysgod, yna i argyfwng arall 60 milltir i ffwrdd, cafodd ei oedi yn y pen draw, gan fethu â dadlwytho cleifion y tu allan i Ysbyty Treforys. Gadawodd hyn Orllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro heb ddigon o ddarpariaeth ambiwlans, ac yn anffodus mae'n ddigwyddiad cyffredin.

Ers 2015, mae amseroedd ymateb oren wedi mynd o 11 munud i dros 113 munud—arwydd damniol o fethiant y Llywodraeth Lafur a'i chamreolaeth o'r gwasanaethau iechyd yma yng Nghymru. Nawr, oherwydd na allwch chi gyrraedd eich targedau, rydych chi'n bwriadu newid y rheolau a newid y targedau yn y flwyddyn newydd. Felly, a wnewch chi gyfaddef, Prif Weinidog—nad oes gan Lywodraeth Lafur Cymru unrhyw syniad sut i wella gwasanaethau iechyd yng Nghymru?

Wel, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cydnabod, unwaith eto, bod hyn hefyd yn ymwneud â chynnydd yn y galw gan y cyhoedd—cynnydd enfawr yn y galw yn rhanbarth Hywel Dda. Ym mis Hydref, cafwyd y nifer gydradd ail uchaf o alwadau coch erioed. Felly, gadewch i mi fod yn eglur hefyd mai'r hyn sydd wir yn arwyddocaol, er gwaethaf y cynnydd enfawr hwnnw, eu bod nhw wedi adrodd y perfformiad ambiwlansys gorau yng Nghymru ar gyfer ymateb i alwadau coch o fewn wyth munud ym mis Hydref. Felly, rydych chi'n gwbl gywir—mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod pob rhan o'r system hon yn gweithio, ond, mewn gwirionedd, mae'r pwyslais hwnnw, y cynnydd hwnnw, a'r cynnydd hwnnw mewn perfformiad o ran y galwadau coch—sef, wrth gwrs, yr un mwyaf allweddol i ymateb iddo—wedi gwella. 

O ran diwygio'r ffordd yr ydym ni'n edrych ar hyn, argymhelliad oedd hwn, wrth gwrs, gan y pwyllgor iechyd i adolygu sut yr oedd yn cael ei wneud, rhywbeth a wnaed gryn dipyn o amser yn ôl yn Lloegr. Rydym ni wedi cadw at hyn ers amser maith. Rydym ni'n dilyn argymhellion y pwyllgor. Mae angen cydnabod y cynnydd enfawr hwnnw i'r galw, a gwneud yn siŵr ein bod ni'n ymateb i'r cleifion mwyaf brys.

Er bod gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid wedi eu cadw yn ôl, mae ein gwasanaethau datganoledig, fel gofal iechyd, tai ac addysg, yn chwarae rhan hanfodol o ran cynorthwyo plant yn y system gyfiawnder. Rydym ni'n gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU i gynorthwyo plant drwy'r gwasanaethau hyn a thrwy fentrau ar y cyd fel y glasbrint cyfiawnder ieuenctid.

Thank you for the response. 

Wythnos neu ddwy yn ôl, ymwelais â Chanolfan John Kane yn fy etholaeth, sef y ganolfan ar gyfer gwasanaeth cyfiawnder ieuenctid Caerdydd, ac mae tîm Caerdydd yn un o'r timau yng Nghymru sydd â therapydd iaith a lleferydd arbenigol yn y ganolfan yn rhan o'r tîm. Ac rydym ni i gyd yn gwybod pa mor bwysig yw hynny, o ystyried y ffaith bod gan 60 y cant o blant a ddedfrydwyd yn y system cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru a Lloegr anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu. Amlygwyd hyn oll, wrth gwrs, yn adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol.

Beth all y Prif Weinidog a'i Llywodraeth ei wneud i sicrhau bod gan bob unigolyn ifanc yn y system cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru fynediad at therapydd iaith a lleferydd a fydd yn eu helpu i ddeall yr hyn sy'n digwydd iddyn nhw yn y system cyfiawnder ieuenctid, yn enwedig yn y llysoedd?

Diolch yn fawr iawn, Julie. Rwy'n cofio'r sgwrs hon—roedd yn anodd iawn—o ran argymhellion y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol mewn perthynas â hyn, ac fe wnes i ymateb ar y pryd fel y Gweinidog iechyd. Tynnodd rhan o'm hymateb sylw at yr heriau yn y maes hwn gan mai dim ond tua 800 o therapyddion iaith a lleferydd cofrestredig sydd yng Nghymru, ac maen nhw'n wynebu galw enfawr. Felly, mae'n rhaid i ni weithio allan sut rydym ni'n blaenoriaethu, a'r hyn yr ydym ni'n ei flaenoriaethu yw gwasanaethau fel Dechrau'n Deg i gyrraedd plant cyn gynted â phosibl. Felly, o gael y cymorth i mewn yn gynharach, roeddem ni'n meddwl y byddai'n atal rhywfaint o'r sgil-effeithiau, efallai, i gyfiawnder ieuenctid yn ddiweddarach. 

Gwn fod Llywodraeth Cymru wedi trefnu uwchgynhadledd ar y mater hwn ym mis Ionawr, a hwyluswyd honno gan Goleg Brenhinol y Therapyddion Iaith a Lleferydd. Fe wnaethon nhw awgrymu cynlluniau newydd i roi'r gallu i weithwyr proffesiynol yn y system gyfiawnder nodi problemau cyfathrebu, ymateb yn briodol a chydnabod pryd mae angen iddyn nhw gyfeirio at gymorth arbenigol. Felly, nid yw hynny o reidrwydd trwy fynediad at therapi iaith a lleferydd yn unig.

Hoffwn ddiolch i'm cyd-Aelod Julie Morgan am godi cwestiwn mor bwysig. Fel y soniwyd, yn anffodus mae gan 60 y cant o'r rhai yn y system cyfiawnder ieuenctid anawsterau iaith a lleferydd. Mae hyn yn codi i ganran syfrdanol o 79 y cant yn ardal cyngor Castell-nedd Port Talbot. O'ch cyfnod fel Gweinidog iechyd, byddwch yn gwybod am y cysylltiad rhwng problemau iaith a lleferydd a cholli clyw yn gynnar mewn plentyndod, a meddwl ydw i tybed, Prif Weinidog, a oes astudiaeth erioed wedi cael ei chynnal ar alluoedd clywed y rhai sydd yn y system cyfiawnder ieuenctid ac, os nad oes, a fyddech chi'n ymrwymo i'w ddadansoddi? Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Nid wyf i'n gallu cofio darllen hynny yn adroddiad y pwyllgor, ond rwy'n hapus iawn i fynd a chymryd golwg arall, i weld a oedd hwnnw'n fater a godwyd ganddyn nhw. Yn amlwg, mae hynny'n rhywbeth y dylid ei ystyried hefyd, os yw hyn yn broblem.

Prif Weinidog, fel yr ydych chi wedi ei glywed o'r cwestiynau blaenorol, mae sicrhau bod data ar gael yn hanfodol i wella'r system gyfiawnder yma yng Nghymru, ac oherwydd diffyg data wedi'u dadgyfuno cyhoeddedig ar gyfer Cymru, rydym ni wedi bod yn gwbl ddibynnol ar waith diflino a cheisiadau rhyddid gwybodaeth Dr Robert Jones o Ganolfan Llywodraethiant Cymru. Nawr, fodd bynnag, ddiwedd mis Tachwedd, dywedodd y Weinyddiaeth Gyfiawnder na fyddan nhw'n ymateb i geisiadau Dr Jones mwyach, gan eu bod nhw o'r farn bod ei geisiadau'n flinderus. Nawr, mae angen iddo wneud y ceisiadau hyn, ac mae wedi bod yn eu gwneud ers 2013, gan fod y Weinyddiaeth Gyfiawnder wedi methu â chyhoeddi'r data hyn fel mater o drefn. Nawr, ni ddigwyddodd hyn o dan Lywodraeth Geidwadol elyniaethus, digwyddodd o dan Lywodraeth Lafur, sydd i fod i fod wedi ymrwymo i wella'r system gyfiawnder yma yng Nghymru.

Nawr, nid yw'r rhain yn geisiadau blinderus, mae wedi helpu Llywodraeth Cymru, mae wedi helpu'r Trefnydd—gall y Trefnydd dystio i hynny—mae wedi helpu pwyllgorau di-rif yma, yn San Steffan, ac yn Llywodraeth Cymru. A wnewch chi siarad â swyddogion yn y Weinyddiaeth Gyfiawnder a gwneud yn siŵr y bydd ei geisiadau yn cael eu derbyn, a thynnu eu sylw at y ffaith fod ei geisiadau yn unrhyw beth ond blinderus, ond yn hanfodol i ddatblygiad system gyfiawnder Cymru yma yng Nghymru? Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n falch iawn o glywed y bydd Jane Hutt, yr Ysgrifennydd cyfiawnder cymdeithasol, yn cyfarfod â Dr Jones yr wythnos nesaf i drafod rhai o'r materion hyn.

Officials have reviewed the surveys undertaken in Arfon during the summer and are exploring reasonable options within our resource constraints. Advice will be sent to the Cabinet Secretary for Housing and Local Government for consideration on how best to proceed to resolve the issue for affected home owners.

Thank you for the answer. And here we are in the midst of another wet and stormy winter, and some of my constituents are still waiting, waiting for the Welsh Government to act on its promises to carry out remedial work on their homes. These are voters who have put their faith in the Arbed scheme, your Government's scheme, which promised to improve their homes, but, in reality, there are dozens of people in Carmel, Fron, Dinorwig and Deiniolen, communities whose housing stock is among the poorest in Wales, who have been let down. Their homes are in a worse condition now than they were before they joined the Arbed scheme some years ago now.

At last, towards the end of Julie James's tenure as the Cabinet Secretary for housing, there was hope, and surveys were carried out on 42 houses last summer, following constant pressure from me, but nothing has happened since then, and I greatly hope that there is to be no u-turn now after hopes have been raised. I take some comfort from your answer, but what is the timescale for restoring the defective work, please?

Thank you very much, Siân. It has taken longer than expected to respond because of the detailed nature of the reports, and officials will write to home owners to inform them that the process is ongoing. Now, once a decision is agreed with the Cabinet Secretary for Housing and Local Government, home owners will be informed of the next steps and the timetable as to when any possible work will be done. And, of course, that will be, to some extent, conditional on weather conditions. So, we know that around 393 homes have benefited from Arbed in Arfon, and 57 of those have the potential for problems.

Rwy'n ddiolchgar i Siân Gwenllian am godi'r cwestiwn ar ran ei hetholwyr heddiw, a diolch am eich ymateb chithau hefyd, Prif Weinidog. Rydych chi'n cydnabod bod llawer gormod o bobl wedi cael eu heffeithio'n andwyol gan y cynllun diffygiol hwn yn Arfon ac ar draws y gogledd, ac rydych chi wedi sôn am nifer y bobl sydd wedi cael eu heffeithio. Fodd bynnag, mae'n dechrau teimlo bod diffyg brys ynghylch datrys hyn cyn gynted â phosibl, felly tybed a fyddech chi'n cydnabod ei bod hi'n ymddangos bod diffyg brys o weld y mater hwn yn cael ei ddatrys, a pha wersi ydych chi a'r Llywodraeth wedi eu dysgu o ganlyniad i bobl yr effeithiwyd arnyn nhw gan y cynllun diffygiol hwn.

Wel, diolch yn fawr iawn. Edrychwch, rwy'n credu bod rhaid i ni ddysgu gwersi, a gwersi yw'r rhain o gynlluniau blaenorol fel cynllun y rhaglen arbed ynni cymunedol, ac rydym ni wedi gweld y gwaith adfer y bu'n rhaid i ni ymgymryd ag ef yn etholaeth Huw Irranca—bod y gwaith hwnnw wedi cychwyn eisoes. Nid oes unrhyw rwymedigaeth ar Lywodraeth Lafur Cymru i gywiro'r mater hwn, yn gytundebol nac yn gyfreithiol; rydym ni'n gwneud felly am ein bod ni'n credu mai dyna'r peth iawn i'w wneud. Felly, fe fydd hyn yn estyn cymorth i'r bobl hynny sydd wedi gweld gwaith gwael yn cael ei wneud, ond, yn amlwg, rydym ni wedi tynhau'r sefyllfa o dan unrhyw gynlluniau newydd i sicrhau nad yw'r sefyllfa honno'n codi eto.

Mae Llywodraeth Cymru yn ymwybodol iawn o'r materion yn yr adroddiadau hyn ynglŷn â nodweddion negyddol y system fwyd, a dyna pam rydym ni'n dilyn polisïau pwysig sy'n gysylltiedig â bwyd fel 'Pwysau Iach: Cymru Iach', a phrydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd, ac rydym ni wedi ymrwymo i'r strategaeth bwyd cymunedol.

Diolch i chi, Prif Weinidog. Fe wyddom ni fod y gost i'r gymdeithas yn sgil caniatáu i'r cwmnïau bwyd sothach hyn ddal ati i wneud y bwyd hwnnw yr un y mae pobl yn ei fwyta amlaf, a'r gost i'r gwasanaeth iechyd a'n heconomi, yn gwneud hyn, rwy'n gobeithio, yn flaenoriaeth i Lywodraeth y DU o ran deddfu i drethu bwyd wedi'i brosesu'n helaeth er mwyn gallu defnyddio'r elw i sicrhau bod bwyd ffres ar gael i bawb.

Nawr, mae'r Llywydd yn siŵr o fod yn gyfarwydd â'r ymgyrch lwyddiannus iawn gan ddisgyblion Ysgol y Deri yng Ngheredigion i weini ffrwythau a llysiau o Gymru yn eu hysgol, ac mae disgyblion a chleifion eraill yn mynnu cael bwyd sydd wedi'i dyfu yng Nghymru, a fydd yn amlwg yn gwella eu llesiant. Felly, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ddefnyddio caffael cyhoeddus i bwmpio ehangu ffrwythau a llysiau ffres a dyfir yng Nghymru, yn enwedig i gymunedau lle nad ydynt ar gael?

Diolch yn fawr. Rwy'n gwybod pa mor angerddol yr ydych chi'n teimlo ynglŷn â hyn, Jenny. Fe gefais i sioc fawr gan y ffigur a oedd yn ymddangos yn yr adroddiad hwnnw—£286 biliwn, sef cost bwyd sothach i fywyd cyhoeddus y DU. Mae'n amlwg yn rhywbeth y mae'n rhaid i ni i gyd ei gymryd o ddifrif. Swyddogaeth Llywodraeth Cymru yn hyn o beth, rwy'n credu, yw sicrhau ein bod ni'n pennu'r agenda strategol, a'r hyn a wnaethom ni oedd gwneud felly drwy greu Deddf Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru) 2023. Fe fydd honno'n ei gwneud yn ofynnol i gaffael cyhoeddus yng Nghymru gael ei wneud mewn ffordd sy'n gyfrifol yn gymdeithasol. Felly, rydym wedi mynegi yn Rhan 3 o'r Ddeddf honno y bydd yn cael ei rhoi ar waith ar ddiwedd 2025, neu ar ddechrau 2026, a honno yw'r sefyllfa o hyd. Rwy'n gwybod bod comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn canolbwyntio ar hyn i raddau helaeth iawn, ac fe fyddaf i'n teimlo'n gyffrous iawn wrth ymweld â Chegin y Bobl, sef menter hefyd sy'n codi safonau mewn ysgolion, ac rwy'n edrych ymlaen at ymweld â honno'r wythnos nesaf. Prosiect Llysiau o Gymru ar gyfer ysgolion Cymru, mae hwnnw'n rhywbeth arall y dylem ni fod yn falch ohono yn fy marn i, ac mae hwnnw'n brosiect sy'n cynnwys chwe awdurdod lleol, a hyfrydwch hwnnw, wrth gwrs, yw ei fod yn cysylltu'r cymunedau amaethyddol lleol a'r rhai sy'n tyfu yn lleol, ac mae'n rhaid i ni weld mwy o hynny, ac mae hynny'n mynd i'r cyfeiriad cywir. Mae pethau wedi gwella, wrth gwrs. O ran prydau mewn ysbytai, er enghraifft, mae £14 miliwn yn cael ei wario ar fwyd a diod oddi wrth gyflenwyr o Gymru. Felly, mae pethau yn gwella, ond, yn amlwg, mae yna ffordd bell i fynd eto.

Finally, question 8, Lesley Griffiths. 

Rwy'n falch o adrodd bod Ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Gwasanaethau Ambiwlans Cymru wedi ymateb i'r nifer fwyaf erioed o gleifion categori coch o fewn wyth munud yn ystod mis Hydref 2024. Nawr, rydym ni'n cymryd camau i wella'r gwasanaeth ymhellach trwy ganolbwyntio ar leihau oedi wrth drosglwyddo, ein her o ran gofal integredig 50 diwrnod yn ystod y gaeaf, a recriwtio mwy o glinigwyr ambiwlans.

Yr wythnos diwethaf, rhoddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ddiweddariad i'r Aelodau am y gwaith y mae'n ei wneud i wella amseroedd ymateb cyffredinol ambiwlansys, gan gynnwys nodau o ran galwadau coch. Er hynny, ochr yn ochr â'r gwaith hwn, mae hi'n gwbl hanfodol bod dull cyfannol gennym ni o sicrhau bod llif cleifion, wrth i gleifion gyrraedd yr adrannau achosion brys, yn gwella. A wnewch chi amlinellu pa gamau sy'n cael eu cymryd i fyrhau'r oediadau hynny wrth drosglwyddo a lleihau nifer yr ambiwlansys sy'n sefyll y tu allan i'n hadrannau brys?

Diolch yn fawr. Rydym ni wedi ychwanegu llawer at gapasiti'r gwasanaeth ambiwlans yn ddiweddar. Er enghraifft, rydym ni wedi gweld recriwtio ymarferwyr parafeddygol uwch yn ddiweddar hyd at fwy na 100 ledled Cymru. Unwaith eto, mae honno'n fenter newydd. Felly, rydym ni'n parhau i ychwanegu at y mentrau hyn sydd ar waith eisoes. Rwyf i newydd ddod yn ôl o'r ymchwiliad i COVID. Roeddwn i'n egluro iddyn nhw ein bod ni wedi cynyddu'r niferoedd yn ein gwasanaethau rheng flaen, 100 ychwanegol yn y flwyddyn arbennig a oedd ganddyn nhw dan sylw. Fe fu yna fuddsoddiad yn yr uned ymateb aciwtedd uchel Cymru, buddsoddiad o £3 miliwn yn honno. Rydym ni'n buddsoddi £12 miliwn mewn ambiwlansys newydd. Felly, mae'r pethau hyn i gyd o gymorth.

Ond, rydych chi'n iawn, mae'n ymwneud â rheoli'r llif y mae'n rhaid ymdrin ag ef trwy'r amser. Meddyliwch chi am y llif. Mae'n rhaid i ni drwsio'r tu cefn y system. Rwy'n falch iawn y bydd rhywfaint o'r arian ychwanegol a gyhoeddwyd yr wythnos hon yn mynd tuag at gefnogi hynny, rheoli'r llif hwnnw'n iawn, a sicrhau bod capasiti ychwanegol gennym ni, ond fe geir gwaith y pwyllgor gweithredu gofal hefyd o ran sicrhau ein bod ni'n ceisio cadw pobl yn eu cartrefi ac nad ydyn nhw'n gorfod mynd i'r ysbyty, ac rydym ni'n gofalu amdanyn nhw gartref, sy'n golygu atgyfnerthu'r gefnogaeth sydd yn y gymuned. Ac mae hyn i gyd yn ymwneud â recriwtio a symud pobl o'r ysbyty ac i'r gymuned. Nid yw hi'n hawdd pan fo rhestrau aros gennych chi i ymdrin â nhw hefyd, ond rwy'n credu bod cydnabyddiaeth wirioneddol mai'r broblem honno o ran y llif yw'r broblem wirioneddol, ac mae llawer iawn o waith, fe wn, yn mynd i mewn i geisio unioni hynny.

Thank you, First Minister.

The next item is questions to the Counsel General and Minister for Delivery, and the first question is from Gareth Davies.

Diolch i chi am y cwestiwn. Yn rhinwedd fy swydd yn Weinidog cyflawni, rwy'n darparu gallu ychwanegol ar gyfer rhoi cefnogaeth i'm cyd-Aelodau yn y Cabinet a dod â phobl at ei gilydd ar draws y Llywodraeth i ganfod ffyrdd arloesol o gyflawni ein blaenoriaethau ni i gyd yn ddi-oed.

Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna, Cwnsler Cyffredinol. Yn amlwg, rydym ni'n cychwyn ar 18 mis olaf tymor y Senedd hon cyn i ni ddechrau ar etholiadau'r Senedd yn 2026, a rhywbeth a fydd yn newid maint y Senedd, yn amlwg, o 60 Aelod hyd at 96. Ac, yn amlwg, mewn cwestiynau ar draws aelodau'r Cabinet, rydym ni'n clywed am doriadau i gyllidebau, cynghorau mewn cyfyngder, ac mae arian i'r GIG dan bwysau hefyd. Gyda'r £120 miliwn ychwanegol y bydd diwygiad y Senedd yn ei gostio dros gyfnod o bum mlynedd, a yw'r Llywodraeth o'r farn o hyd fod hwnnw'n ddefnydd doeth o arian trethdalwyr, o ystyried y sefyllfa ariannol yr ydym ni'n ei hwynebu ar hyn o bryd, drwy ehangu'r Senedd hon gyda 36 Aelod arall eto yn 2026?

Diolch i chi am y cwestiwn yna. Nid wyf i'n hollol siŵr sut mae hynna'n cysylltu â'm swyddogaeth i yn Weinidog cyflawni neu'n Gwnsler Cyffredinol, ond mae'n ffordd ddiddorol o wthio pwynt gwleidyddol i mewn i'r amser hwn ar gyfer cwestiynau. Mae agenda diwygio'r Senedd yn ymwneud i raddau helaeth iawn â chyflawni'r gallu deddfwriaethol gorau er mwyn pobl Cymru. Mae'n ymwneud i raddau helaeth iawn â sicrhau y bydd y Senedd hon yn pasio'r set orau bosibl o ddeddfau y gall hi wrth gyflawni ar ran pobl Cymru, ac mae'n ymwneud â sicrhau y bydd pob aelod ar y meinciau cefn a phob aelod o'r Llywodraeth yn y Senedd newydd yn gallu chwarae rhan dda yng nghyflwyniad rhaglen ddeddfwriaethol sy'n gymwys, gyda'r gyfran briodol o graffu a'r gyfran briodol o ystyriaeth, fel y gall pob un o'r deddfau hynny fod y gyfraith orau bosibl. Nid wyf wedi bod o'r farn erioed y gall 60 o bobl wneud hynny dros genedl gyfan, ac rwy'n falch iawn o weld y gallu deddfwriaethol ychwanegol hwnnw'n cael ei roi ar waith.

One target that is very far from being achieved is the target to build 20,000 new social homes by 2026. I have to condemn this lack of delivery. Only 5,775 of these homes had been built by the end of 2023-24. The lack of transparency regarding the plan is also very concerning. There is no guarantee that every one of these very few homes will continue to be social homes into the future, and there is no guarantee that they are being built in the right places in order to solve where the problems are at their worst. With your Government so far away from the target, and a lack of transparency to give us confidence that these are the right kinds of homes in the right places, how will you move this work forward? How will you deliver? And how can you claim that your Government is dealing with the housing crisis?

Diolch i chi am hynna, Siân. Yr Ysgrifenyddion Cabinet unigol sy'n dal i fod yn gyfrifol am gyflawni blaenoriaethau yn eu portffolio nhw. Felly, fy nghyd-Aelod yn y cabinet Jayne Bryant sy'n gyfrifol am y targed o ran tai. Ond fe wyddoch chi, wrth gwrs, mai fi oedd y Gweinidog tai hyd at yn ddiweddar iawn. Rwy'n gyfarwydd iawn â'r targed hwnnw. Fel rhan o'm cyfrifoldeb i'n Weinidog Cyflawni, rwy'n cynorthwyo Jayne Bryant i oruchwylio gwaith y tasglu, sydd dan arweiniad Lee Waters AS erbyn hyn, wrth geisio ystyried sut y gallwn ni gyflymu'r gwaith o godi tai ledled Cymru—wrth gwrs, y tŷ cywir yn y man cywir.

Rydych chi'n siŵr o fod yn gyfarwydd iawn â'r ffaith hefyd, fe wn, am ein bod ni wedi cael dadleuon am y pwnc hwn yn flaenorol, ein bod ni wedi targedu'n fwriadol gartrefi i'w rhoi ar rent cymdeithasol. Rydym ni'n amlwg yn darparu cartrefi fforddiadwy hefyd, ac er enghraifft, mae'r gyfundrefn Cymorth i Brynu, ond mae'r rhain wedi eu targedu'n benodol at gartrefi ar gyfer rhent cymdeithasol, oherwydd hwnnw oedd yr angen mwyaf ar yr adeg y rhoddwyd ymrwymiad yn y maniffesto'r tro diwethaf.

Rydym ni wedi profi cyfres o bethau sydd wedi achosi'r targed hwnnw i fod yn anodd iawn ei gyrraedd, ond rwy'n dal i fod o'r farn y gallwn ni wneud hynny. Rwyf i wedi dweud sawl gwaith ar goedd gwlad ein bod ni'n dal ato â chroen ein dannedd, ond nid yw hynny'n golygu dweud y dylem ni golli'r uchelgais o ran cyflawni.

Felly, rwy'n credu—. Nid fy lle i yw dweud yn hollol beth yw ein sefyllfa nawr—fe fydd yn rhaid i chi ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet priodol ynglŷn â hynny—ond fe allaf i eich sicrhau chi, ar draws y Llywodraeth, mai un o'r tasgau sydd gennyf i yw sicrhau y bydd pob un o'r ysgogiadau sydd ei angen arnom ni ar waith ar draws y Llywodraeth ar gyfer cyflawni'r targed hwnnw. Felly, fe gefais i drafodaethau yn ddiweddar, er enghraifft, gyda'r Gweinidog cyllid. Fe gefais i drafodaethau gyda Rebecca Evans, sy'n gyfrifol am gynllunio erbyn hyn. Rwyf i wedi cael sgyrsiau gyda Jayne Bryant yn ei swyddogaeth hi o ran tai, ond yn ei swyddogaeth o ran llywodraeth leol hefyd, i wneud yn siŵr y bydd pob un o'r ysgogiadau hynny ar waith, a dyna'r hyn yr wyf i'n ei gyflwyno yn y swydd hon i raddau helaeth—gan ddod â set amrywiol o bobl at ei gilydd i wneud yn siŵr ein bod ni'n defnyddio pob un o'r ysgogiadau.

Nid wyf erioed wedi bod yn barod i ddweud ein bod wedi rhoi'r ffidil yn y to o ran y targed hwnnw, ac nid wyf i'n barod i ddweud hynny nawr, ac rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet, pan wnewch chi ofyn iddi hi, yn cytuno â hynny.

Rwyf yn wir yn croesawu'r £157 miliwn sydd newydd gael ei gyhoeddi yn ystod y flwyddyn ar gyfer cyflawni blaenoriaethau'r Prif Weinidog, yn enwedig o ran gwasanaethau cyhoeddus. Roedd trwsio ein ffyrdd ni'n un o flaenoriaethau'r Prif Weinidog, a gyda phriffyrdd a phalmentydd a phontydd yn cael eu difrodi gan lifogydd, fe hoffwn glywed cyhoeddiad ynglŷn â hynny. Yn ddiweddar, fe ymwelais i â sir y Fflint, sy'n defnyddio peiriant Pothole Pro, sydd dair gwaith yn gynt ac yn fwy effeithiol na'r ffordd arferol o drwsio ffyrdd. Dim ond y tarmac sydd ei angen arnyn nhw. Felly, fe hoffwn i ofyn i chi: a fydd yna gyhoeddiad yn dod yn fuan ynglŷn â thrwsio ein priffyrdd ni yn y gyllideb? Diolch i chi.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn yna, Carolyn Thomas. Mae'n rhaid i mi ddweud bod y Gweinidog cyllid wedi bod yn eglur iawn gyda phob un aelod o'r Cabinet na ddylem ni gyhoeddi'r gyllideb ymlaen llaw, felly rwy'n ofni y bydd yn rhaid i chi aros ar bigau'r drain tan ei ddatganiad ef ar y gyllideb, oherwydd nid fy lle i o gwbl fyddai mynd yn groes i'r darn hwnnw o gyngor ganddo ef.

Fodd bynnag, yr hyn yr wyf i am ei ddweud yw mai holl bwynt yr adolygiad ffyrdd a gynhaliwyd gan y Llywodraeth hon yn gynharach yn y darn hwnnw oedd sicrhau ein bod ni'n canolbwyntio ar gynnal a chadw'r system ffyrdd a oedd gennym cyn i ni ychwanegu at hynny gyda ffyrdd eraill. Nid yw hynny'n golygu, wrth gwrs, na wnaethom ni ychwanegu rhai ffyrdd, sy'n gwbl angenrheidiol i'r system—yn sicr nid oes polisi gwrth-ffyrdd o unrhyw fath. Ond mae hyn yn gwneud yn siŵr ein bod ni'n trwsio'r to cyn codi'r estyniad. Felly, rwy'n teimlo yn sicr y gallaf i eich sicrhau chi fod y blaenoriaethau hynny gennym ni'n gadarn yn eu lle, ond mae arnaf i ofn nad wyf i am ymateb i'ch gwahoddiad caredig iawn i dorri cyfrinachedd y gyllideb hyd nes y bydd y Gweinidog cyllid yn gwneud hynny.

Diolch i chi, Janet. Fel Gweinidog Cyflawni, rwyf i wedi bod yn cefnogi Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg a'm cyd-Aelodau yn y Cabinet i drefnu sgyrsiau ar y gyllideb ddrafft ynghyd â chyflawni blaenoriaethau'r Llywodraeth. Mae'r cyfrifoldeb o ran arwain y gwaith o gyflawni'r blaenoriaethau penodol yn aros gyda'r Ysgrifennydd Cabinet sydd â'r portffolio perthnasol, serch hynny.

Diolch i chi. Wrth gwrs, fe wnaethon ni groesi cleddyfau yn aml dros y blynyddoedd diwethaf ynglŷn â thai, a'r diffyg yn hynny o beth, a'r argyfwng tai sy'n ein hwynebu ni erbyn hyn. Ar hyn o bryd, mae rhwng 8,900 a 9,200 o gartrefi wedi cael eu gorffen. Heb ragor o arian oddi wrth Lywodraeth Cymru, mae Archwilio Cymru yn amcangyfrif mai dim ond 16,000 i 16,700 a all gael eu darparu erbyn mis Mawrth 2026. Credir y gallai fod angen o £580 miliwn hyd at £740 miliwn yn ychwanegol, y tu hwnt i ragdybiaethau cyllidebol cyfredol, i gyflawni'r nod hwnnw o 20,000 ar gyfer cartrefi newydd, carbon isel cymdeithasol ar rent erbyn 2026.

Mae fy awdurdod lleol i fy hun wedi gwario £4.5 miliwn yn ystod blwyddyn ariannol 2023-24, a fydd yn codi mwy, sy'n anodd credu. Yn 2022-23, roedd y gwariant ychydig yn llai na £4 miliwn, a £3 miliwn yn y flwyddyn flaenorol, ac felly fe allwch chi weld y patrwm. Lluoswch chi hynny fesul pob awdurdod lleol unigol, ac mae gennym fom amser enfawr yn tician o ran y bobl sy'n byw mewn llety dros dro, fel gwestai a phethau o'r fath.

Felly, pa drafodaethau a gynhaliodd Llywodraeth Cymru ynglŷn â gweithredu argymhelliad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai i sefydlu corfforaeth datblygu cenedlaethol ar gyfer cyflymu'r gwaith o adeiladu tai drwy gaffael y tir hwnnw a chynllunio'r prosiectau tai sydd ar gael ledled Cymru? Diolch.

Wel, diolch yn fawr, Janet. Rwy'n credu bod rhai o'ch cynigion yn arbennig o glustfyddar i'r sefyllfa wleidyddol, oherwydd pan ddechreuais i gyntaf fel Gweinidog tai yn y Senedd cyn hon, fe allem ni adeiladu rhywle oddeutu saith cartref cymdeithasol am £1 miliwn, fwy neu lai—chwech hyd wyth, ond saith, fwy neu lai, am £1 miliwn. Ar ôl 14 mlynedd o drychineb Torïaidd o ran yr economi, a thrychineb Liz Truss yn arbennig felly, dim ond pedwar yr ydym ni'n gallu eu hadeiladu. Felly, mae'r syniad eich bod chi'n gallu chi sefyll yn y fan acw a dweud wrthyf i eich bod chi'n gofidio yn fawr am yr arian ychwanegol sydd ei angen arnom ni'n anodd iawn ei gredu.

Felly, wrth gwrs, rydym ni wedi gorfod buddsoddi mwy yn y rhaglen honno o ganlyniad i'r amodau economaidd sy'n ein hwynebu. Rydym ni wedi cael problemau difrifol yn y gadwyn gyflenwi hefyd, yn enwedig o ran pris pren ledled y byd, ac fe geir nifer o faterion eraill. Serch hynny, rwy'n dal i ddweud—ac fe ddywedais i hynny mewn ymateb i Siân Gwenllian—sef, wrth gefnogi Jayne Bryant—oherwydd mai ei blaenoriaeth hi erbyn hyn, fel Ysgrifennydd y Cabinet gyda chyfrifoldeb am hynny—mae gennym ni nifer o bethau ar waith a gynlluniwyd i sicrhau ein bod ni'n sicrhau'r niferoedd mwyaf o gartrefi yr ydym ni'n eu cyflwyno yn unol â'r rhaglen.

Mae gennym ni nifer o ffyrdd eraill—nid yw'n ymwneud ag adeiladu cartrefi yn unig. Nid yw erioed wedi bod yn ymwneud ag adeiladu cartrefi yn unig. Mae yna nifer o bethau eraill yr ydym ni'n eu gwneud hefyd. Mae'r rhaglen gaffael gennym ni, er enghraifft, a'r rhaglen dai enghreifftiol sy'n cefnogi datblygiad tai ar draws y maes—y sector preifat hefyd—i'r safon uchaf o gartrefi cymdeithasol.

Rwy'n dal i fod yn obeithiol ein bod ni'n dal at y targed hwnnw, ac nid oes unrhyw fwriad o gwbl gennyf i argymell i'r Prif Weinidog ein bod ni'n troi ein cefnau arno. Oherwydd mae taer angen y cartrefi hynny, ac ymhlith y rhesymau pam y mae cymaint o angen amdanyn nhw yw am fod Llywodraethau Torïaidd dros y blynyddoedd wedi gwerthu tai cymdeithasol ac wedi gwrthod gadael i awdurdodau lleol godi rhai eraill yn eu lle nhw. Felly, mae arnaf i ofn na chefais i fy swyno felly gan eich ffug-wylofain chi.

Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Mark Isherwood. 

Diolch, Llywydd. Mae 'From Caernarfon to Caerdydd: Reimagining Justice in Wales 2030', papur ymgynghoriad a thrafodaeth a gyhoeddodd Cymdeithas y Cyfreithwyr, yn nodi y bydd cwmnïau cyfreithiol sy'n gweithredu yng Nghymru yn wynebu cyfres o heriau allanol erbyn diwedd y degawd. Mae'r rhain yn cynnwys heriau o ran arbenigedd, recriwtio a chadw, technoleg, gan gynnwys deallusrwydd artiffisial, a chynaliadwyedd cwmnïau bychain lleol ar y stryd fawr.

Sut, felly, ydych chi wedi ymateb, neu a wnewch chi ymateb, i'r datganiad cysylltiedig yn y papur bod Llywodraeth Cymru mewn sefyllfa dda i gefnogi'r sector cyfreithiol trwy fwy o gefnogaeth am ei fod yn sector hanfodol? 'Rydym ni o'r farn', medden nhw,

'y gallai Llywodraeth Cymru...wneud ymdrechion o'r newydd i gydweithio â Llywodraeth y DU ynghylch y materion hyn'.

Diolch i chi, Mark. Mae hwnnw'n bapur da iawn, ac rwyf i wedi cael cyfle i'w drafod gyda Chymdeithas y Cyfreithwyr. Mae hyn wedi parhau â'r duedd ledled Cymru, lle mae cwmnïau wedi bod yn ei chael hi'n gynyddol anodd i ddal ati i weithio. Rwy'n ofni nad yw dadsefydlu'r system cymorth cyfreithiol wedi helpu yn hyn o beth mewn gwirionedd, pan oedd nifer fawr o gwmnïau llai yn dibynnu yn fawr iawn ar incwm o gymorth cyfreithiol ar gyfer cynnal yr arbenigeddau y maen nhw'n eu cynnal hefyd yn y cwmnïau hyn. Mae hynny wedi mynd yn fwyfwy problemus gyda'r toriadau aruthrol i gymorth cyfreithiol.

Rwy'n edrych ymlaen at gyfarfod swyddogion y gyfraith yn Llundain—a ddylai fod yn digwydd yr wythnos hon, ond sydd, yn anffodus, wedi cael ei ohirio tan fis Ionawr—pryd y byddaf i'n gobeithio cael trafod, ar draws y pedair gwlad, yr hyn y gellir ei wneud i gefnogi gwasanaethau cyfreithiol, yn enwedig y tu allan i'n dinasoedd. Mewn Llywodraeth sy'n credu yn rheolaeth y gyfraith, mae hi'n gwbl hanfodol bod pobl yn medru cael gafael ar wasanaethau cyfreithiol da, i allu cynnal eu hawliau mewn gwlad ddemocrataidd. Felly, rwy'n eich sicrhau chi y byddaf yn codi hynny. Rwy'n parhau i gynnal trafodaethau gyda Chymdeithas y Cyfreithwyr yn lleol, ac rwyf i wedi gofyn iddyn nhw wneud darn bach o waith—rwy'n credu fy mod wedi sôn am hynny y tro diwethaf y gwnaethom ni drafod y pwnc hwn—ar fy rhan, ac rwy'n edrych ymlaen at barhau â'r trafodaethau hynny gyda nhw. Ond rwy'n rhannu'r pryder hwnnw'n sicr: mae'n rhaid bod gwasanaethau cyfreithiol ar gael yn gyffredin ym mhobman er mwyn pobl yng Nghymru.

Diolch i chi. Yn amlwg, mae hyn yn ymwneud â'r heriau allanol yr oedden nhw'n dweud sydd o'n blaenau ni, a'r ffactorau niferus sydd wedi arwain at y sefyllfa sy'n berthnasol yn gyfredol. Ond er bod y papur yn datgan ei fod yn ddiedifar o ran ei fod yn canolbwyntio ar Gymru yn unig, mae'n ychwanegu bod ystyriaethau ac argymhellion yn y papur hwn sy'n berthnasol i ardaloedd yn Lloegr sydd â nodweddion economaidd-gymdeithasol a demograffig tebyg i Gymru, fel y gogledd-ddwyrain a gogledd-orllewin gwledig Lloegr. Er fy mod i wedi pwysleisio'r ffaith sawl gwaith i'ch rhagflaenwyr chi bod rhaid i natur drawsffiniol gweithgarwch troseddol fod yn ganolog i weithrediad cyfiawnder a phlismona yng Nghymru, mae'r papur yn nodi trafodiadau trawsffiniol hefyd fel un o'r meysydd allweddol lle nad yw'r data cywir, cyfoes gennym ni.

Pa gamau a wnaethoch chi eu cymryd felly, ac rydych chi am eu cymryd nhw, i ymgysylltu â rhanbarthau Lloegr lle mae'r ystyriaethau a'r argymhellion ym mhapur Cymdeithas y Cyfreithwyr yn berthnasol hefyd? A sut ydych chi wedi ymateb, neu a wnewch chi ymateb, i ddatganiad y papur y dylai Llywodraethau Cymru a'r DU ddadansoddi'r setiau cyfredol o ddata sydd ar gael a defnyddio'r wybodaeth honno i gychwyn gwelliant systematig i'r data o ran y sector cyfreithiol yng Nghymru?

Diolch i chi, Mark. Felly, rwy'n cytuno â hynna'n gyfan gwbl. Rwy'n gobeithio codi hynny yng nghyfarfod swyddogion y gyfraith, fel soniais i. Rwy'n gobeithio mynd i Fanceinion hefyd i edrych ar fodel Manceinion ynglŷn â phrawf, gyda'm cyd-Aelod Jane Hutt, yn y dyfodol agos. Rydym ni'n edrych ar agweddau ac yn archwilio datganoli cyfiawnder ieuenctid a phrawf ymhellach i'r Senedd. Yn rhan o'r drafodaeth honno, fe fyddwn ni'n siarad â'r meiri metro, ymhlith eraill, ynglŷn â sut mae hynny'n gweithio iddyn nhw.

Rwy'n credu bod hyn yn sylfaenol i'r pwynt a wnes i'n gynharach, mewn gwirionedd: mae angen i ni weld adolygiad llawn o'r gwasanaeth cymorth cyfreithiol ledled Cymru ac mae angen i ni ddeall hanfodion hwnnw, nid yn unig o ran argaeledd cyfiawnder i'r dinasyddion, ond o ran hyfywedd darparu gwasanaethau cyfreithiol yn gyffredinol, mewn gwirionedd. Oherwydd oni bai fod y gwaith hwnnw'n cael ei dalu amdano'n deg, ni all llawer o'r cwmnïau llai sydd ar y stryd fawr ym mhob cwr o'r wlad, y tu allan i'r dinasoedd, gael dau ben llinyn ynghyd, ac felly ni allan nhw barhau, ac mae honno'n broblem wirioneddol ynddi ei hun. Felly, fe fyddaf i'n cynnal y sgyrsiau hynny gyda phob un o swyddogion y gyfraith sydd yn y DU, ac rwy'n gobeithio yn fawr y byddaf i'n gwneud hynny, ar y cyd â'r Dirprwy Brif Weinidog a'r Gweinidog cyfiawnder cymdeithasol, gyda'r meiri metro hefyd.

Diolch. Gan barhau â'r thema drawsffiniol, dim ond un cyfeiriad y mae adroddiad comisiwn Thomas yn ei wneud at y mater allweddol o droseddu trawsffiniol a hynny yng nghyd-destun llinellau cyffuriau, a'r unig ateb a gynigiwyd ynddo oedd cydweithio ar draws y pedwar llu yng Nghymru, mewn cydweithrediad ag asiantaethau eraill, heb unrhyw gyfeiriad at y cydweithio sydd wedi cael ei sefydlu â phartneriaid cyfagos dros y ffin anweledig o ran trosedd a chyfiawnder sydd gennym ni â Lloegr.

Yn ystod trafodaeth ar broblem y carchardai ar y rhaglen The Briefing Room ar Radio 4 yr wythnos diwethaf, dywedodd cyn-lywodraethwr carchardai, arolygydd carchardai a phennaeth uned gwrth-lygredd, o ystyried bod llawer o'r gwasanaethau y mae eu hangen i reoli troseddwyr, cyn-droseddwyr, a hyrwyddo adsefydlu wedi cael eu datganoli eisoes i feiri yn Lloegr, y dylid datganoli cyfiawnder troseddol iddyn nhw hefyd, gyda charchardai am droseddau difrifol yn cael eu cadw ar lefel y DU. O ystyried bod llawer o'r gwasanaethau y mae eu hangen i reoli troseddwyr, cyn-droseddwyr a hyrwyddo adsefydlu wedi cael eu datganoli i Gymru eisoes, pa ystyriaeth a wnaethoch chi ei rhoi, neu y byddwch chi'n ei rhoi, i batrwm fel hyn yn eich trafodaethau ag aelodau cyfatebol yn Llywodraeth y DU?

Diolch i chi, Mark. Felly, nid yw hynny yn fy mhortffolio i mewn gwirionedd, ond mae gennyf i ran fawr yn y trafodaethau. Darn o waith yw hwnnw'r wyf i'n ei rannu â'r Gweinidog cyfiawnder cymdeithasol a'r Dirprwy Brif Weinidog. Fe fyddwn ni'n cynnal cyfarfod teirochrog i drafod hyn mewn gwirionedd—ddydd Iau, onid e? Ie, ar ddydd Iau'r wythnos hon. Oherwydd rwy'n derbyn y rhagosodiad. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod ag uchelgais ers amser maith i gael gweld datganoli cyfiawnder troseddol i ni, ac rydym ni'n awyddus i gyfiawnder ieuenctid fod yn gam cyntaf i hynny. Dyma'r unig ran o wasanaethau sy'n canolbwyntio ar y plentyn na chafodd ei ddatganoli i'r Senedd hon ar hyn o bryd, ac rydym ni o'r farn y byddai hi'n gwneud llawer o synnwyr i ddechrau yn y fan honno. Wrth gwrs, fe fyddwn ni'n mynd ar drywydd hynny, ac roeddwn i'n falch iawn o weld bod archwilio'r posibilrwydd hwnnw'n rhan o faniffesto Llywodraeth Lafur y DU. Fel dywedais i, fe fyddwn ni'n trafod hynny ac amrywiaeth o faterion eraill gyda'r meiri metro.

Cyd-Aelodau amrywiol yn y Llywodraeth, nid myfi fy hunan, sydd â chyfrifoldeb am gydlynu plismona, na chafodd ei ddatganoli wrth gwrs, ond mae'r cydgysylltu a'r adladd o hynny'n rhan bwysig iawn o'r peth. Mae fy nghyd-Aelod i, Jane Hutt wedi bod â rhan bwysig yn y trafodaethau hynny. Fe gefais i gyfle i gwrdd â Chomisiynydd Heddlu a Throseddu De Cymru yn ddiweddar iawn ac roedd hi'n codi'r pwynt hwnnw hefyd. Felly, fe fyddwn ni'n ystyried hyn yn ofalus. Rwyf i o'r farn mai'r llinellau cyffuriau yw un o'r materion anoddaf yr ydym ni'n eu hwynebu. Camfanteisio dychrynllyd ar bobl agored i niwed mewn amgylchiadau anodd iawn gan droseddu cyfundrefnol yw hynny, ac yn gwbl sicr mae'r canlyniadau yn sgil hynny yn dod i ran gwasanaethau Cymru. Felly, mae gennym ni ddiddordeb mawr yn hynny o beth. Fel dywedais i, mae fy nghyd-Aelod Jane Hutt wedi bod yn gweithio ar hynny ers blynyddoedd lawer.

Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.

Diolch, Llywydd. Yfory, fe glywir achos pwysig yng Ngoruchaf Lys yr Unol Daleithiau, y mae ei gwestiwn canolog yn berthnasol yn uniongyrchol i is-ddeddfwriaeth a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru yn gynharach yn ystod y flwyddyn. Mae Undeb Hawliau Sifil America yn honni bod y gwaharddiad a gyflwynwyd gan dalaith Tennessee ar bresgripsiynau ar gyfer meddyginiaethau i atal y glasoed i ieuenctid traws, tra bod presgripsiynau yn cael eu caniatáu ar gyfer dibenion eraill, yn wahaniaethol ar sail hunaniaeth rhyw a rhywedd ac yn groes i ddarpariaethau diogelu cyfartal cyfansoddiad yr UD. Yn amlwg, mae'r achos yn cael ei gynnal mewn awdurdodaeth arall, ond mae'r polisi a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru yn debyg o ran ei effeithiau, ac mae erthygl 14 o'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol yn adlewyrchu'r darpariaethau o ran amddiffyniad cyfartal. Felly, a gaf i ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol a yw hi'n cytuno â'i swyddog cyfatebol, mae'n debyg, yn yr achos hwn, twrnai cyffredinol talaith Tennessee, nad yw gwaharddiad ar ofal cadarnhau rhywedd ar gyfer ieuenctid traws yn wahaniaethol ar sail hunaniaeth rhyw na rhywedd?

Nid wyf i'n gyfarwydd â'r achos o gwbl, Adam. Fe fyddwn i'n ddiolchgar iawn pe baech yn anfon unrhyw beth amdano ataf. Doeddwn i ddim wedi clywed amdano. Byddaf yn edrych arno â diddordeb mawr. Yn amlwg, nid fy un i yw'r polisi cyffredinol, ond byddai gen i ddiddordeb mawr mewn gweld beth yw'r dadleuon cyfreithiol sydd yna. Mae'n rhywbeth y mae'n rhaid i ni gadw llygad arno. Rydym yn awdurdodaeth wahanol iawn, ac yn wir yn gyfansoddiad cymdeithasol gwahanol iawn, rwy'n falch iawn o ddweud. Mae arolygon barn ar draws Prydain yn dangos agwedd gymdeithasol wahanol iawn at y mathau o faterion rydych chi'n eu codi yna. Ond mae arnaf ofn nad wyf yn gyfarwydd â'r achos o gwbl ac nid wyf yn gallu gwneud sylwadau arno mewn gwirionedd gydag unrhyw sicrwydd cyfreithiol. Ond byddwn i'n fwy na hapus i edrych arno, mae'n swnio'n ddiddorol iawn.

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Cwnsler Cyffredinol am gynnig fel yna i ystyried yr achos a'r materion y mae'n eu codi yn ein cyd-destun ni yma yng Nghymru. Yn gynharach eleni, fe gyflwynodd Llywodraeth Cymru reoliad i wahardd presgripsiynau meddyginiaethau gan feddygon teulu sy'n atal y glasoed ar gyfer cleifion newydd o dan 18 oed â dysfforia rhywedd nad oedden nhw'n rhan o dreial clinigol. Roedd y memorandwm esboniadol ar gyfer y rheoliad yn dweud bod rhwymedigaethau Llywodraeth Cymru o ran Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn 'wedi cael eu hystyried'. Wrth gwrs, mae dyletswydd gyfreithiol ar Lywodraeth Cymru i roi sylw dyledus i'r confensiwn yn unol â thelerau Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011. Mae Erthygl 12 yn dweud y dylid ystyried barn plant a phobl ifanc pan fydd pobl yn gwneud penderfyniadau am bethau sy'n gysylltiedig â nhw. Ac eto, roedd yr union femorandwm esboniadol hwnnw, Cwnsler Cyffredinol, yn dweud:

'Ni chynhelir ymgynghoriad â phersonau i gynrychioli buddiannau’r rhai a allai fod angen meddyginiaethau atal y glasoed ar gyfer dysfforia rhywedd.'

Sut mae hynny'n gyson mewn termau cyfreithiol â rhwymedigaethau Llywodraeth Cymru o dan y confensiwn? Ac a wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddweud neu ddarganfod a gafodd unrhyw adroddiad ei lunio i asesu'r effaith ar hawliau plant?

Rwy'n ofni nad wyf i'n gwybod yr ateb i'r ail gwestiwn, ond yn sicr fe wnaf i chwilio i chi. Nid wyf i'n gyfarwydd iawn â'r manylion, mae arnaf i ofn. Rwyf i newydd gael gwybod gan fy nghyd-Aelod mai GIG Lloegr—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i, dywedwch chi unwaith eto. [Torri ar draws.] Ydym, rydym yn defnyddio'r gwasanaethau drwy GIG Lloegr. Ond, Adam, mae arnaf i ofn nad wyf i'n gwybod manylion yr hyn y gwnaethoch chi ei ddarllen nawr. Fe fydd yn rhaid i mi ymateb yn ysgrifenedig i chi. Fe fyddwn i'n gwerthfawrogi sgwrs gyda chi hefyd; mae hwn yn rhywbeth y mae gennyf i ddiddordeb mawr ynddo. Felly, fe fyddaf i'n edrych i mewn i hynny i chi, ond nid yw'r ateb gennyf i chi ar flaenau fy mysedd nawr, mae arnaf i ofn.

Yn wreiddiol, yn Lloegr y cafodd y rheoliadau eu cyflwyno, ond mae darpariaethau o'r un fath yn union wedi cael eu llunio yng Nghymru. Yn wir, mae yna fesur gerbron y Senedd ar hyn o bryd sy'n eu diwygio nhw.

Mae Cyngor Ewrop wedi codi pryderon cyfreithiol a moesegol difrifol yr wythnos hon ynglŷn â goblygiadau cynnig triniaeth atal y glasoed i gleifion sydd ar dreialon clinigol yn unig. Yn benodol, mae hyn cyfeirio at y protocol a ychwanegwyd at gonfensiwn Oviedo, sy'n dweud y bydd pobl y gofynnir iddyn nhw gymryd rhan mewn prosiect ymchwil fod yn ymwybodol o'u hawl nhw i wrthod cydsyniad ac na ddylen nhw fod yn destun unrhyw fath o wahaniaethu. I lawer o bobl ifanc, yr unig ffordd i dderbyn triniaeth atal y glasoed nawr fydd cymryd rhan mewn treial, sy'n gofyn y cwestiwn a ellir rhoi cydsyniad rhydd ac ar sail gwybodaeth yn y sefyllfaoedd hynny. Felly, a wnaiff y Cwnsler Cyffredinol fynegi barn nawr, neu ymrwymo i fynegi barn i ni maes o law, ar ôl ystyried y mater ymhellach, ynghylch a yw hi o'r farn fod polisi Llywodraeth Cymru yn gyson â thelerau confensiwn Oviedo, fel rhoddais i awgrym ohonyn nhw? Rwy'n edrych ymlaen at gael sgwrs arall gyda hi ynglŷn â'r mater hwn.

Nid wyf i mewn sefyllfa i ateb hynna, Adam. Nid oes gwybodaeth ddigonol gennyf i ar flaenau fy mysedd ac mae angen rhoi ateb ystyriol gofalus iawn i hyn. Mae'r mater yn un y mae gennyf i ddiddordeb mawr i roi ystyriaeth iddo. Yn sicr, fe gaf i drafodaeth arall gyda chi ynglŷn â hyn ac fe fyddaf i'n ymateb yn ysgrifenedig. Rwyf i am gael sgwrs bellach gyda fy nghyd-Weinidog y Gweinidog iechyd ynglŷn â'r pwnc hefyd. Felly, fe fydd yn rhaid i mi ddod yn ôl atoch ynglŷn â hynna, mae arnaf i ofn. 

Diolch, Rhys. Yn ôl y cynigion sy'n cael eu nodi yn ein Papur Gwyn, fe fyddai'r swyddogaethau sydd ar hyn o bryd yn cael eu hymarfer gan baneli apeliadau gwahardd o ysgolion yn cael eu trosglwyddo i dribiwnlys haen gyntaf newydd i Gymru. Fe fyddai hwnnw'n cael ei weinyddu gan gorff statudol, hyd braich oddi wrth Lywodraeth Cymru.

Diolch yn fawr iawn i chi, Cwnsler Cyffredinol. Pe byddem ni'n mynd i lys ieuenctid yng Nghaerdydd neu Abertawe, fe allaf i eich sicrhau chi y byddem ni'n cwrdd â phobl ifanc a oedd wedi cael eu gwahardd o'u hysgolion. Mae'r dystiolaeth yn amlwg iawn o ran yr effaith y gall gwaharddiad hirdymor o ysgol ei chael ar bobl ifanc sy'n mynd drwy'r system cyfiawnder troseddol. Nawr, fe gefais i fy siomi, ac fe soniais am hynny gyda'r Cwnsler Cyffredinol blaenorol, nad oedd y paneli gwahardd o ysgolion yn cael eu cynnwys yn y diwygiad o dribiwnlysoedd Cymru, oherwydd mae'r gwaith maen nhw'n ei wneud yn hynod ddylanwadol ar fywyd unigolyn ifanc. Nawr, mae hi'n bwysig, fel rydych chi'n gwybod yn iawn, bod eu gwaith nhw'n annibynnol a'i fod yn cael ei weld fel gwaith annibynnol. Eto i gyd, fe gaiff aelodau'r paneli hyn eu penodi yn aml gan yr awdurdodau lleol, mae'r clercod yn cael eu cyflogi gan yr awdurdodau lleol ac mae'r gwrandawiadau er yn cael eu cynnal fel arfer o fewn adeiladau'r awdurdod lleol—felly, mae'r cyfan yn troi tuag at un parti yn yr apêl. Ar hyn o bryd, yr unig lwybr ar gyfer apelio yw adolygiad barnwrol, sydd y tu hwnt i fodd y rhan fwyaf ohonom ni. Rwy'n gobeithio y gall yr adolygiad hwn o system y tribiwnlysoedd gynnwys yr ail dribiwnlys, yr un uchaf fel rhan o'r broses apelio yn erbyn gwaharddiadau o ysgolion. Ond, sut fyddwch chi'n sicrhau'r cyfiawnder hwnnw o ran apelau gwahardd o'r ysgol fel bydd hynny nid yn unig yn cael ei wneud, ond y gwelir ei fod yn cael ei wneud hefyd? Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn am hynna. Felly, mae amddiffyn annibyniaeth farnwrol a rhoi mwy o annibyniaeth strwythurol i weinyddu cyfiawnder yn llwyr yn un o amcanion allweddol y diwygiadau strwythurol yr ydym ni'n eu cynnig ar gyfer moderneiddio'r system tribiwnlysoedd. Felly, rydych chi wedi mynd at graidd y mater yn syth, sef bod angen gwneud hynny ac mae angen gweld hynny'n cael ei wneud. Nid wyf i'n ystyried, fy hunan, bod y rhai sy'n ymdrin nawr â gwahardd plentyn o'r ysgol yn gwneud y penderfyniadau hynny ar chwarae bach—ymhell o hynny—ac, mewn gyrfa flaenorol, roeddwn i fy hunan â rhan yn y broses honno. Fe wnaethom ni gymryd yr hyfforddiant ac annibyniaeth y broses o ddifrif, fel ei gilydd. Ond, mae'r canlyniadau i'r plentyn a'r ysgol o'r pwysigrwydd mwyaf, rydych chi'n hollol gywir. Ac mae fy nghyd-Weinidog y Gweinidog addysg yn ymboeni llawer iawn ynghylch yr holl faterion sy'n ymwneud â gwaharddiadau a sicrhau y bydd pob plentyn yn cael cyfle teg i ddysgu. Felly, mae'n rhaid i'r broses o wneud penderfyniadau fod yn gyson ac mae'n rhaid iddi fod yn annibynnol yn y dyfodol, yn ddiamau. Roedd comisiwn Thomas yn mynegi y dylai penderfyniadau o'r pwysigrwydd hwn fod â chraffu barnwrol arnyn nhw. Felly, rwy'n credu ein bod ni'n cytuno â hynny. Rydym ni wedi bod yn eglur mai ein bwriad ni yw disodli'r paneli a gyfansoddir yn lleol gyda phenderfyniadau yn y system dribiwnlysoedd newydd ar yr haen gyntaf, ac mae'r dull hwnnw wedi cael cefnogaeth glir oddi wrth yr ymatebwyr i ymgynghoriad y Papur Gwyn yn eang iawn hefyd. Felly, dyna ein bwriad ni. Os gallwn ni gyflwyno Bil y Tribiwnlysoedd yn nhymor y Senedd hon, yr wyf i'n gobeithio yn fawr y gallwn ni wneud felly, yna dyna yw ein bwriad ni'n ar hyn o bryd. 

Mae bod â data sy'n benodol i Gymru yn bwysig iawn ar gyfer deall sut mae gwasanaethau cyfiawnder yn gweithio yng Nghymru—fel rwyf i newydd fod yn ei drafod gyda Mark Isherwood, mewn gwirionedd—gan gynnwys yr effaith ar wasanaethau datganoledig. Rydym ni wedi bwrw ymlaen â nifer o'n mentrau ein hunain yn y maes hwn, yn ogystal â'n sgyrsiau parhaus gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder.

Rwy'n cytuno â chi, Cwnsler Cyffredinol, ac mae'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn cytuno â ni. Nôl yn 2017, dywedodd gweithgor o'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ei bod hi'n bwysig i ni fod â data wedi'u dadgyfuno ar gyfer Cymru, ac mae hynny wedi cael ei adleisio gan wleidyddion yn y fan hon, gan bwyllgorau yn y fan hon ac yn San Steffan. Mewn gwirionedd, roedd ymchwiliad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol i brofiad menywod o gyfiawnder troseddol yn dweud na allen nhw fod â darlun llawn o brofiad menywod o Gymru o'r system cyfiawnder troseddol oherwydd diffyg data wedi'u dadgyfuno. Nawr, enghraifft berffaith o hyn yw gwrthod cais rhyddid gwybodaeth gan Dr Robert Jones yn ddiweddar am niferoedd y menywod beichiog o Gymru sydd mewn carchardai am fod hynny'n rhy gymhleth. Nawr, fe ddywedir wrthym ni na fyddwn yn cael unrhyw geisiadau Rhyddid Gwybodaeth oddi wrth Dr Robert Jones. Felly, sut ar y ddaear y byddwn  ni'n gwybod (1) faint o Gymry sydd yn y carchar, (2) faint o fenywod o Gymru sydd yn y carchar ac ym mha le y maen nhw'n cael eu dal, a (3) dadansoddiad yn ôl ethnigrwydd o garcharorion o Gymru. Mae fy nghwestiwn i'n syml: os yw'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn ystyried ceisiadau Robert Jones yn drafferthus, pryd fyddwn ni'n gweld cyhoeddi data wedi'u dadgyfuno ar gyfer Cymru fel mater o drefn? Diolch yn fawr.

Rydym ni'n cytuno â chi ynglŷn â phwysigrwydd y data, dim ond i fod yn eglur iawn. Mae Llywodraeth Cymru yn cytuno yn gyfan gwbl â hynny. Mae fy nghyd-Weinidog y Gweinidog cyfiawnder cymdeithasol—a nifer fawr o deitlau eraill, y Trefnydd a'r prif chwip—yn cyfarfod â nhw yfory, neu'r wythnos hon, yn sicr. [Torri ar draws.] Yfory? [Torri ar draws.] Beth bynnag, yn fuan iawn. Fe fydd un o'r sgyrsiau'n ymwneud â hynny'n union, Rhys. Mae'n ymwneud â sut yn union y gallwn ni sicrhau bod y gwasanaethau priodol gennym ni ar waith os nad yw'r data cywir gennym ni i fod yn sail iddyn nhw. Rydym ni'n sicr ynglŷn â'r angen am ddata wedi'u dadgyfuno. Rydym ni'n pwyso am hynny. Ni allaf i roi sylw ar y mater rhyddid gwybodaeth; nid mater i mi mohono. Ond fe allaf i eich sicrhau chi ein bod ni'n gwthio am gymaint o ddata wedi'u dadgyfuno â phosibl. Fe fyddwn ni'n siarad â Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EF am y data yng ngharchardai Cymru, ond fe allaf i ddweud wrthych chi fod fy nghyd-Weinidog y Gweinidog cyfiawnder cymdeithasol, a minnau wedi ymboeni am swyddogaeth menywod yn y gwasanaeth carchardai a lle maen nhw'n mynd yn y pen draw, a'r hyn a wyddom ni amdanyn nhw, ers cryn amser. Felly, rwy'n cytuno yn llwyr â'ch cwestiwn chi. Fe allaf i eich sicrhau chi ein bod ni'n gwthio mor galed ag y gallwn i gael y data er mwyn gallu ddeall effaith hynny'n gyflawn.

Fe hoffwn i ategu'r pryderon a gododd Rhys ab Owen oherwydd, heb waith caled Robert Jones yn defnyddio ceisiadau rhyddid gwybodaeth i ddarganfod beth yw'r sefyllfa, ni fyddem ni'n gwybod bod pobl ddu a lleiafrifoedd ethnig yn cael eu gorgynrychioli 40 y cant yn ein carchardai ni'n ogystal â'r defnydd cynyddol a pharhaus o ddedfrydau o garchar sy'n carcharu menywod gyda dedfrydau o gyfnodau cyn lleied â mis, sydd heb fod o unrhyw werth o gwbl o ran adsefydlu; maen nhw'n achosi i fenywod golli eu swyddi, eu cartrefi a'u plant nhw. Felly, fe hoffwn i ychwanegu fy mhryderon at rai pobl eraill o ran bod rhaid i ni fod â data wedi'u dadgyfuno yn ogystal â llwybr eglur at ddatganoli cyfiawnder troseddol er mwyn mynd i'r afael â'r problemau erchyll hyn a'u hunioni nhw yma yng Nghymru.

Rwy'n cytuno â hynny'n llwyr. Nid yw'r data yn y ffeiliau ffeithiol wedi eu gwirio yn llawn oherwydd y ffordd y bu'n rhaid i Dr Jones eu rhoi nhw at ei gilydd. Ond pe byddai'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn cyhoeddi data ar y system gyfiawnder yng Nghymru ar sail fwy rheolaidd a thryloyw, fe fyddai hynny'n negyddu'r angen am y swm hwnnw o waith. Felly, mae hwn yn bwynt y bydd fy nghyd-Aelod Jane Hutt yn ei wneud yn rymus iawn.

Wrth gwrs, mae gwreiddiau gorgynrychiolaeth lleiafrifoedd ethnig penodol yn y system cyfiawnder troseddol yn treiddio yn ddwfn iawn wir, a dyna pam mae angen y dull cynhwysfawr arnom ni sef ein 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', yr ydym ni newydd ei adnewyddu nawr ym mis Tachwedd, a pham mae angen i ni weithredu ar hwnnw. Dyna pam rydym ni'n croesawu bod y system cyfiawnder troseddol yng Nghymru yn dyfeisio ei chynllun gwrth-hiliaeth ei hun hefyd, sy'n cynnwys ymrwymiadau penodol mewn meysydd fel staffio ac arweinyddiaeth yn y system i geisio gwneud cynnydd bychan ar gyfer bwrw ymlaen â hynny.

Ni allwn gytuno mwy â chi am effaith rwygol a diangen dedfrydau o amser byr o garchar, yn benodol ar fenywod, ond hefyd, mewn gwirionedd, ar wŷr ifanc. Yn aml iawn, maen nhw'n rhy fyr i fod ag unrhyw fath o effaith adferol, a dim ond yn ddigon hir i ddinistrio unrhyw lun o fywyd normal yn llwyr—felly, a dyna'r sefyllfa waethaf bosibl. Ni allwn gytuno mwy â chi yn hynny o beth. Fe wyddom ni hefyd fod menywod yn cael eu carcharu am droseddau, pe byddech chi'n wryw, yn annhebygol o gael eich carcharu amdanyn nhw, ac felly fe geir gwahaniaethu gwirioneddol yn y system yn hynny o beth hefyd. Mae hi'n amlwg fod llawer mwy o waith i'w wneud eto, ond dros gyfnod glasbrint cyfiawnder menywod, yr wyf i wir yn awyddus i roi teyrnged i'm cyd-Aelod Jane Hutt amdano, rydym ni wedi llwyddo i ddargyfeirio tua 2,300 o fenywod i gefnogaeth ymyrraeth gynnar yn hytrach na'u bod yn mynd i garchar. Felly, mae gwneud hynny'n werth chweil. Mae angen i ni barhau i wneud hynny a chynyddu ein hymdrechion. Felly, rwy'n cytuno â chi—y gorau fydd y data sydd gennym ni y gorau fydd y ddarpariaeth a wnawn ni, a'r well ddealltwriaeth a gawn ni o'r effaith a gwell fydd ein darpariaeth. Felly, rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gytûn.

Mae'n ddrwg gen i, dim ond i ychwanegu at y rhestr o ddata sydd eu hangen ar gyfer Cymru, nid oes data ar gyfer Cymru yn unig gennym ni ynglŷn â charcharu rhieni, na marwolaethau yn y ddalfa yng Nghymru, nac ychwaith ynglŷn â beichiogrwydd a genedigaethau. Mae'r rhain yn bobl sy'n agored i niwed y mae gennym ni gyfrifoldeb amdanyn nhw ac ar eu rhan nhw. Felly, rwy'n falch o glywed eich bod chi'n cytuno ar bwysigrwydd hyn a'i fod yn cael ei wthio ymlaen gan eich cyd-Aelod chi. Mae hi wir yn teimlo yn hanfodol ein bod ni'n sicrhau hynny mewn cyfnod byr o amser i ni allu gweld yr union olwg ar y darlun a'r gwasanaethau sy'n angenrheidiol, a'r heriau y gallwn ni eu rhoi hefyd. Mae methu â gwybod faint o Gymry sydd wedi marw yn y ddalfa, nid yn unig yma yng Nghymru, ond ledled y DU, yn frawychus yn fy marn i, ac rwy'n siŵr eich bod chithau o'r un farn. Felly, rwy'n falch o glywed bod hynny'n cael ei wthio yn ei flaen, a diolch i chi am eich ymrwymiad i hyn. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr, Jane. Rwy'n cytuno yn llwyr â hynny—mae angen i ni, wrth gwrs, fod â'r wybodaeth. Serch hynny, mae'n rhaid i ni gael rhai trafodaethau ynglŷn â pharamedrau. Mae ystyr 'Cymry' yn gysyniad diddorol. Rwyf i wedi ystyried fy hunan yn Gymraes, ond fe dreuliais i 10 mlynedd yn byw yn Llundain ac fe fyddai gennyf i gyfeiriad yn Llundain, felly mae ychydig bach o waith i ni ei wneud er mwyn deall ystyr pwy sy'n 'Gymry'—pobl sydd â chyfeiriad yng Nghymru yn ystod cyfnod eu carchariad, er enghraifft, neu Gymry alltud sy'n byw yn Llundain. Mae'n ddrwg gen i ddefnyddio'r term 'alltud', ond fe wyddoch chi beth yr wyf i'n ei feddwl. Felly, mae ychydig o waith i'w wneud eto ynglŷn â'r ystyron a ddefnyddiwn ni. Mae pobl sydd â dibynyddion yng Nghymru, er enghraifft, yn un o'r materion hynny.

Mae fy nghyd-Aelod i'n gweithio yn galed iawn ar yr agenda hon. Mae'r Dirprwy Brif Weinidog a minnau'n cynorthwyo o ran yr hyn y gallwn ei ddwyn ger bron gyda'n partneriaid gweinidogol arbennig yn Llywodraeth y DU, ac fel dywedais i, rwy'n cyfarfod â swyddogion y gyfraith yn fwy cyffredinol i drafod hyn. Nid mater i Gymru yn unig mohono; mae hon yn broblem i'r system gyfan. Dim ond cystal â'r data sydd gennym ni'r ydym ni o ran y ddarpariaeth a wnawn ni, felly rwy'n cytuno yn llwyr â'r cwbl o hynny.

Ac wedyn, y peth olaf i'w ddweud ynglŷn â hyn yw mai'r data hynny ynghylch teuluoedd, faint o blant sy'n byw gydag aelod o'r teulu yn y carchar yn y system a'r effaith y mae hynny'n ei chael ar barhad eu llesiant nhw, eu presenoldeb nhw yn yr ysgol, eu hiechyd nhw'n gyffredinol, a'u hiechyd meddwl nhw'n arbennig felly, yw un o'r effeithiau mwyaf yr ydym ni'n ei chael. Yr anawsterau pan fo rhiant yn dod adref o garchar, cadw cysylltiad gyda'r plant a sicrhau bod y plentyn arbennig hwnnw'n cael y budd llawn o hyn yw un o'r anawsterau a gawn ni hefyd, ac ni allwch wneud unrhyw beth am y naill beth na'r llall heb y data sy'n cyd-fynd â hyn chwaith. Felly, mae angen dybryd am y data hwn, ac fe fyddwn ni'n hyrwyddo hynny gyda'n holl allu.

Finally, question 5, Gareth Davies.

Diolch i chi. Rhoddwyd pumed adroddiad blynyddol llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, sef y cyntaf gan Syr Gary Hickinbottom yn ystod ei dymor yn llywydd, ger bron y Senedd yn gynharach eleni gan fy rhagflaenydd i. Fe wnaeth Prif Weinidog Cymru a minnau gyfarfod â'r llywydd i drafod ei adroddiad, ac rwy'n disgwyl y bydd dadl yn cael ei threfnu maes o law.

Diolch yn fawr iawn i chi, Cwnsler Cyffredinol. Rwy'n deall bod gan Lywodraeth Cymru gynlluniau i gyflwyno Bil i'r Senedd y flwyddyn nesaf i ddiwygio tribiwnlysoedd Cymru, ac rwy'n awyddus i wybod a all y Cwnsler Cyffredinol roi rhywfaint mwy o eglurder ynghylch yr hyn y mae hi'n ei obeithio a fydd yn cael ei gynnwys yn y Bil, ac a oes ganddi hi rywfaint o sicrwydd i'w roi ynghylch amserlennu'r Bil. Roedd pumed adroddiad blynyddol llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, fel y ddau adroddiad blaenorol, yn tynnu sylw at y ffaith bod tribiwnlysoedd Cymru wedi dioddef oherwydd prinder adnoddau ers nifer o flynyddoedd, ac mae hi'n ymddangos bod eu gofynion nhw o ran cyllido yn cynyddu'n sylweddol. Rwy'n credu mai syniad da yw gwneud y gwasanaeth tribiwnlys yn fwy atebol i'r bobl, ond mae angen i ni wybod sut olwg fydd ar hyn a sut y bydd y materion o ran cyllid yn cael eu datrys. Roedd y llywydd yn dweud hefyd nad yw tribiwnlysoedd Cymru yn gallu cael gafael ar ddeunyddiau hyfforddi o'r Coleg Barnwrol a bod honno'n mynd yn broblem wirioneddol. Felly, fe hoffwn i wybod a yw'r Cwnsler Cyffredinol yn gweithio hefyd i ddwyn perswâd ar y Coleg Barnwrol i ymestyn ei gylch gwaith i gwmpasu tribiwnlysoedd datganoledig. Yn ogystal â hynny, o ran cyllido, fe achosir y costau cynyddol, wrth gwrs, gan chwyddiant yn bennaf, ond fe hoffwn i wybod sut y bydd cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer diwygio yn sicrhau y bydd gwasanaeth tribiwnlysoedd annibynnol yng Nghymru yn cael digon o adnoddau ac na fydd angen codiadau cyllid sylweddol o un flwyddyn i'r llall. Diolch i chi.

Diolch yn fawr iawn am hynna, Gareth. Mae adroddiad blynyddol llywydd Tribiwnlysoedd Cymru yn nodi asesiad o berfformiad a blaenoriaethau'r gorffennol ar gyfer gwella yn y dyfodol. Mae'n adroddiad pwysig. Rydyn ni wedi gwneud penderfyniad fel Llywodraeth y byddwn ni'n gosod yr adroddiad gerbron y Senedd bob blwyddyn a byddwn ni'n hwyluso dadl yn amser y Llywodraeth. Yn y blynyddoedd blaenorol, mae'r ddadl honno wedi digwydd tua'r adeg hon o'r flwyddyn, ond oherwydd nifer y cyfarfodydd sydd wedi digwydd rhwng Gweinidogion a'r llywydd, mae wedi'i oedi ychydig. Nid oherwydd nad yw'n bwysig yw hynny, ond oherwydd bod y gronoleg yn bwysig ac mae'n bwysig ei osod ar yr adeg iawn ac mae'n rhaid eu gwneud mewn trefn. Felly, byddwn ni'n cyflwyno'r ddadl honno a byddwch chi'n cael cyfle i wneud y pwyntiau hynny eto. Rydyn ni'n eu cymryd o ddifrif, y rhai sy'n cael eu cyfeirio at Lywodraeth Cymru, ac mae'r holl safbwyntiau sy'n cael eu mynegi gan y llywydd yn cael eu cymryd o ddifrif. Mae hynny'n rhan bwysig o pam y gwnaeth y Prif Weinidog a minnau gwrdd ag ef yn ddiweddar iawn, ac rwyf i wedi cwrdd ag ef fy hun, hefyd.

Rydyn ni'n parhau i weithio ar ddatblygu'r Bil tribiwnlysoedd ac rydyn ni'n bwriadu ymdrin ag argymhellion gan adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar Gyfiawnder yng Nghymru ac adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar dribiwnlysoedd datganoledig yng Nghymru yn y Bil. Mae araf i ofn na allaf i ddweud ar ba gam y bydd y Bil yn cael ei gyflwyno, oherwydd mae hynny'n ddibynnol ar ddatganiad deddfwriaethol y Prif Weinidog. Ond gallaf i ddweud wrthych chi ein bod ni'n gweithio'n ddiwyd ar baratoi'r Bil ac rwy'n gobeithio y bydd yn y bumed flwyddyn yn y Senedd hon, ond mae gennym ni nifer o rwystrau, gan gynnwys fy nhrafodaeth â'r Pwyllgor Busnes am y rhaglen. Rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog yn gallu cyflwyno ei datganiad deddfwriaethol yn y bumed flwyddyn ychydig yn gynt nag y bydden ni fel arfer yn gwneud hynny, er mwyn gallu ein paratoi ni ar gyfer Biliau yn y bumed flwyddyn. Felly, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at hynny, ond nid wyf i'n gallu dweud yn bendant ar hyn o bryd ei bod yn bendant yn y rhaglen—mater i'r Prif Weinidog fydd hynny.

Thank you, Counsel General.

The next item is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd, Jane Hutt.

Thank you, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which is available to Members electronically.

A gaf i alw am ddau ddatganiad heddiw gan Lywodraeth Cymru, os gwelwch yn dda? Mae'r cyntaf o ran amseroedd aros, yn enwedig yn y gogledd, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd. Cefais i fy synnu'n fawr o weld, o'r 24,000 o bobl yng Nghymru sy'n aros am dros ddwy flynedd am driniaeth, bod dros 10,000 o'r rheini—42 y cant—yn gleifion yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Dyna 42 y cant o'r rhai sy'n aros dros ddwy flynedd, er gwaethaf y ffaith mai dim ond 22 y cant o boblogaeth Cymru sy'n byw yn y rhanbarth hwnnw. Yn amlwg, mae'n annerbyniol cael anghydraddoldeb rhanbarthol o'r fath o ran mynediad at wasanaethau iechyd, ac mae angen i ni weld Llywodraeth Cymru yn cymryd y camau gweithredu i sicrhau bod gallu'r gogledd i ymdrin â'r rhestrau aros hynny yn cael sylw. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi pe gallen ni gael datganiad penodol gan Lywodraeth Cymru ar y mater yn y gogledd.

Yn ail, cyhoeddodd Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Ddall adroddiad ar y rhwystrau i'r bobl hynny sydd â nam ar eu golwg o ran eu gallu i fwrw eu pleidleisiau mewn ffordd gyfrinachol mewn etholiadau. O'r llawer o bobl hynny a oedd yn destun arolwg—dywedodd dim ond 26 y cant, rwy'n credu—eu bod ar hyn o bryd yn teimlo'u bod yn gallu pleidleisio'n annibynnol. Yn amlwg, mae angen i ni wneud rhywbeth am hynny i sicrhau bod ein democratiaeth, a gafodd ei seilio ar bleidlais gudd, yn rhywbeth y gall pobl ei fwynhau p'un ai oes ganddyn nhw anabledd ai peidio. Byddwn i'n gwerthfawrogi gwybod gan Lywodraeth Cymru pa gamau y maen nhw'n bwriadu eu cymryd er mwyn mynd i'r afael â hyn, yn enwedig yn etholiadau'r Senedd nesaf, o gofio eu bod ar y gorwel.

Diolch yn fawr, Darren Millar. Diolch am y cwestiynau yna. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi nodi'ch cwestiwn o ran amseroedd aros yn y gogledd, ac wrth gwrs, yn ymdrin â'r rhain gyda Betsi Cadwaladr, ochr yn ochr â'r holl fyrddau iechyd eraill. Ac, yn wir, ymatebodd y Prif Weinidog hefyd, ond gallaf i eich sicrhau chi bod hyn wedi'i nodi ar y cofnod heddiw.

Mae eich ail bwynt yn berthnasol iawn heddiw, gan ei fod yn ddiwrnod rhyngwladol pobl anabl y Cenhedloedd Unedig. Rydyn ni newydd lansio rhwydwaith cymheiriaid Mynediad i Wleidyddiaeth Anabledd Cymru pwysig iawn. Mae hyn, fel y gwyddoch chi, hefyd yn rhan o'r ffordd yr ydyn ni'n cydweithio ac yn ymgynghori ar ganllawiau amrywiaeth a chynhwysiant drafft tuag at alluogi pobl i gyflwyno eu hunain—pobl amrywiol, gan adlewyrchu amrywiaeth Cymru—ar gyfer etholiad y Senedd, ac, yn wir, etholiadau llywodraeth leol. Felly, fe gymeraf hyn yn ôl, oherwydd byddwn i'n dweud mai cyfrifoldeb fy nghyd-Ysgrifennydd Jayne Bryant yw hi fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai, a minnau, o ran goresgyn y rhwystrau hynny, yn enwedig ymateb i adroddiad yr RNIB, y mae'n rhaid i ni, wrth gwrs, fynd i'r afael ag ef.

Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad yn dilyn y datganiad i'r wasg ddoe a gafodd ei gyhoeddi gan y Prif Weinidog ynghylch y £157 miliwn o gyllid ychwanegol. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod gennym ni eglurder o ran y dadansoddiad, oherwydd mae'n dweud yn y datganiad i'r wasg ei fod yn gymysgedd o refeniw a chyfalaf —byddai cael y dadansoddiad hwnnw'n hynod ddefnyddiol. Yn amlwg, mae datganiad ysgrifenedig wedi'i gyhoeddi ynghylch un elfen, sef cronfa diogelu swyddi a gwytnwch sefydliadau Cyngor Celfyddydau Cymru. O ystyried y diddordeb sydd wedi bod yn y Siambr hon a gan y pwyllgor dan gadeiryddiaeth Delyth Jewell ar y mater hwn, rwy'n credu bod cael eglurder a chyfle i drafod yn bwysig iawn—hefyd er mwyn rhoi eglurder i'r sefydliadau hyn. Rydyn ni'n gwybod bod cymaint o swyddi wedi'u colli, ac mae cymaint o sefydliadau wedi gorfod rhoi'r gorau i weithredu neu dorri gwasanaethau, felly mae deall effaith y cyllid hwn, a'r hyn y mae'n ei olygu i'r sefydliadau hyn ledled Cymru, yn hanfodol.

Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Rwy'n siŵr y byddwch chi wedi croesawu'r £157 miliwn, ond wrth gwrs, gwnawn ni ddarparu'r eglurder o fanylion hwnnw.

A gaf i ofyn am ddatganiad ar ddarparu gwasanaethau gofal sylfaenol? Yn y gwanwyn eleni, dyfarnodd bwrdd iechyd Aneurin Bevan y contract ar gyfer gwasanaethau gofal sylfaenol ym Mrynmawr i Dr Ahmed a Dr Allinson. Mae'r ddau yn gyfarwyddwyr dros 70 o gwmnïau, ac E Harley Street yw'r enw arnyn nhw'n bennaf. Ers dyfarnu'r contract hwn, rydyn ni wedi gweld dirywiad difrifol a pharhaus gwasanaethau ym Mrynmawr. Rwyf i hefyd yn deall bod gan E Harley Street ddyled o hyd at £250,000 i feddygon a gweithwyr locwm, ac mae llawer o feddygon erbyn hyn, yn ddealladwy, yn gwrthod gweithio i E Harley Street ac yn gwrthod gweithio ym Mrynmawr. Rwy'n deall ymhellach, fod gan y cwmni ddyledion sylweddol i CThEF ac i gyflenwyr. Ar ben hyn, cafodd rheolwr y practis ei ddiswyddo yn ddiseremoni. Felly, ni all y cwmni hwn, gydag arferion busnes amheus, ddod o hyd i feddygon ac ni allan nhw dalu eu biliau.

Yn ein profiad ni ym Mlaenau Gwent, nid yw hyn yn adlewyrchu gwerthoedd sylfaenol y gwasanaeth iechyd gwladol. Yn amlwg, mae llawer o'r materion hyn ar gyfer y bwrdd iechyd, ond mae gan Lywodraeth Cymru oruchwyliaeth o'r broses o ddarparu gwasanaethau iechyd ledled Cymru ac mae'n rhaid bod gennym ni farn pan fo gennym ni'r busnesau hyn sy'n ymddangos yn fwy penderfynol o fynd ar drywydd elw na darparu gwasanaethau sy'n effeithio ar y gofal sylfaenol a'r gwasanaethau sylfaenol sy'n cael eu cynnig i fy etholwyr. Rwy'n gobeithio y gallwn ni gael datganiad, Trefnydd, i ddeall beth sy'n digwydd pan fydd darparwr gwasanaethau yn methu. 

Diolch yn fawr iawn, Alun Davies. Mae Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o bryderon lleol, ac rydych chi wedi tynnu ein sylw ato yma yn y Siambr heddiw, ynghylch practisau sydd wedi'u rheoli gan E Harley Street. Fel y dywedwch, chi, cyfrifoldeb y bwrdd iechyd yw cynllunio a darparu gwasanaethau meddygol sylfaenol i'w boblogaeth, gan gynnwys rheoli contractau ar gyfer gwasanaethau gofal sylfaenol. Cafodd y contractau gwasanaethau meddygol cyffredinol hynny eu dyfarnu gan Aneurin Bevan yn gynharach eleni. Ond bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ysgrifennu atoch chi ar y mater hwn a bydd yn gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi yn yr ymateb.

Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad brys gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar amseroedd ymateb ambiwlansys o ran cwympiadau. Y penwythnos cyn yr un diwethaf, cwympodd menyw oedrannus o fy rhanbarth gan dorri ei chlun. Galwodd y teulu am ambiwlans ac yna gofynnwyd iddyn nhw aros. Ar y dechrau, cafodd y claf gyfarwyddyd i beidio â chael unrhyw fwyd, dŵr na meddyginiaeth poen nes bod ambiwlans wedi cyrraedd. Ar ôl aros am bron i ddiwrnod, cafodd y teulu gyfarwyddyd y gallai'r claf gael rhywbeth i'w fwyta a'i yfed, ynghyd â rhywfaint o feddyginiaeth poen. Yn olaf, ar ôl 30 awr, heb unrhyw arwydd o ambiwlans, penderfynodd y teulu gludo'r claf eu hunain, er gwaethaf yr amheuaeth ei bod wedi torri'i chlun, gan mai'r dewis arall oedd gadael y fenyw oedrannus yn gorwedd ar y llawr mewn poen ac anghysur difrifol.

Yn anffodus, nid yw'r achos hwn yn unigryw o bell ffordd. Rwy'n gwerthfawrogi bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cychwyn adolygiad i briodoldeb mesurau a thargedau ymateb brys ambiwlansys. Fodd bynnag, byddwn i'n awgrymu bod adolygiadau o'r fath yn cymryd amser a bod pobl yn marw, ac y byddan nhw yn marw, yn y cyfamser. Wrth weithio fel llawfeddyg orthopedig, ymgymerais i ag ymchwil helaeth a lluniais i sawl papur ar gyfraddau marwolaeth ymhlith pobl â thoriadau clun. Arweiniodd unrhyw oedi mewn triniaeth at fwy o farwolaethau. Gwnes i ddarganfod bod oedi cyn rhoi llawdriniaeth o fewn 48 awr i'r toriad ddigwydd wedi arwain at ddyblu'r gyfradd marwolaethau, beth bynnag oedd yr oedran. Roedd person 65 oed yr un mor debygol o farw â dyn agored i niwed 95 oed. Pa obaith sydd gan ein hetholwyr os na allan nhw hyd yn oed gyrraedd ysbyty yn y lle cyntaf? Felly, Trefnydd, mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn ymdrin â'r materion hyn, ac rwy'n galw am ddatganiad brys. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn, Altaf Hussain. Diolch i chi am rannu nid yn unig yr amgylchiadau yr ydych chi'n eu codi gyda ni heddiw, ond hefyd am eich profiad fel cyn-glinigwr, fel Aelod etholedig i'r Senedd hon, yr ydyn ni, wrth gwrs, yn ei barchu. Mae'n bwysig, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi bod yn ymateb, yn enwedig o ran gwasanaethau ambiwlans. Mae'r mater o ran oedi wrth drosglwyddo cleifion ambiwlans ledled Cymru yn rhywbeth y mae'n ymdrin ag ef, oherwydd mae'n cael effaith ar adnoddau'r gwasanaeth ambiwlans. Rydyn ni wedi bod yn glir iawn am hyn gyda'r byrddau iechyd. Cafodd ei nodi yn fframwaith cynllunio GIG Cymru a chafodd ei gynnwys fel rhan o amcanion cadeiryddion BILlau. Rydyn ni wedi buddsoddi £180 miliwn mewn cyllid ychwanegol eleni, sydd i helpu i reoli mwy o bobl yn y gymuned yn ddiogel, osgoi cludiant a mynediad diangen i'r ysbyty a darparu atebion integredig. Ac, wrth gwrs, mae gennym ni ganllawiau trosglwyddo cleifion ambiwlans newydd o 29 Hydref. Ond gwn i y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymdrin â hyn fel rhan o'i ddatganiad her 50 diwrnod y prynhawn yma.

Hoffwn i gael dadl yn amser y Llywodraeth, os gwelwch yn dda, i ymdrin â'r heriau parhaus ar ôl storm Bert. Roedd y llifogydd a darodd ein cymunedau yr wythnos diwethaf wedi cael lle blaenllaw yn y penawdau, ac er bod lefelau'r dŵr wedi gostwng, mae'r difrod yn parhau. Rwyf i eisiau sicrhau nad yw canolbwyntio ar y lleoedd hynny yn dod i ben pan ddaw'r gwaith glanhau i ben, oherwydd bod pobl yn ofnus. Effeithiwyd eto ar gymaint o strydoedd a busnesau a gafodd eu taro gan lifogydd yn 2020 yn Ystrad Mynach, Llanbradach, y Coed Duon a Bedwas. Mae pobl yn poeni ynghylch pryd y bydd hyn yn digwydd eto. Dim ond ar ddechrau'r gaeaf yr ydyn ni. Gallwn ni ddisgwyl mwy o stormydd. Mae angen i ni dawelu meddwl trigolion drwy eu sicrhau bod cynllun i'w diogelu.

Rydyn ni hefyd wedi gweld tomen lo yn llithro i lawr mynydd yng Nghwmtyleri a llyncdwll yn agor mewn ystad dai ym Merthyr Tudful, sy'n ymddangos fel petai wedi'i achosi gan gwlfert yn chwalu mewn glaw trwm. Bydd pobl ar draws y Cymoedd yn poeni. Mae tirlithriadau wedi digwydd mewn pentrefi eraill hefyd. Felly, a allwn ni gael dadl y Llywodraeth i ymdrin â phryderon pobl ac i egluro pa gamau brys y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i ddiogelu ein cymunedau a'r holl bobl sy'n byw ynddyn nhw?

Diolch yn fawr iawn, Delyth Jewell. Mae'n bwysig eich bod chi'n dychwelyd i'r mater hwn heddiw, oherwydd effaith y llifogydd yn y cymunedau yr ydych chi'n eu cynrychioli, a hefyd yn y rhanbarth, ond hefyd, wrth gwrs, yr hyn y mae Alun Davies wedi'i gyflwyno o ran y sefyllfa yn ei etholaeth ef, o ran y tirlithriad a'r effaith y mae'n ei gael ar y gymuned, a'r gwaith clirio. Wrth gwrs, cafodd cyllid ei gyhoeddi'r wythnos diwethaf, ond mae angen i ni sicrhau bod y cyfathrebu yn cyrraedd ei nod o ran sut y gall pobl fynd ar drywydd y gefnogaeth sydd ei hangen arnyn nhw yn ystod y dyddiau anodd iawn hyn ar ôl y llifogydd hynny, pan fydd y cyhoeddusrwydd yn symud oddi ar y dudalen flaen.

Hoffwn i ofyn i chi, os gwelwch yn dda, am ddatganiad brys ar fater tlodi tanwydd. Rydyn ni wedi gweld y newidiadau i daliadau tanwydd gaeaf a gafodd eu cyflwyno gan Lywodraeth Lafur y DU yn cynyddu caledi i filoedd o bensiynwyr y gaeaf hwn yn sylweddol, ac yn fy sir enedigol, Powys, bydd 90 y cant o bensiynwyr ar eu colled o ran y cymorth hanfodol hwn. Mae rhaglen Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru, er ei bod yn llawn bwriadau da, yn mynd rhagddi'n llawer rhy araf. Ar y cyflymder presennol, mae Sefydliad Bevan yn dweud y bydd yn cymryd 136 o flynyddoedd i ymdrin â phob aelwyd sy'n dlawd o ran tanwydd, sy'n fethiant annerbyniol i'r genhedlaeth hon. Mae hyn yn cael ei waethygu ymhellach gan ddata wedi dyddio ar dlodi tanwydd yma yng Nghymru, sy'n dibynnu ar arolygon degawdau'n ôl o stoc dai, gan amharu ar ein gallu i fod yn effeithiol.

Unwaith eto, rydyn ni hanner ffordd drwy'r gaeaf hwn, ac mae'r mater hwn wedi'i godi dro ar ôl tro. Felly, beth fyddwch chi'n ei wneud ar ran y Llywodraeth yma yng Nghymru i sicrhau bod ein cartrefi'n glyd a bod y rhaglen hon yn gallu parhau'n ddi-oed ac ar raddfa fawr? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr, Jane Dodds. Hoffwn i wneud datganiad. Byddaf i'n gwneud cais am yr amser busnes, neu'n wir yn dechrau gyda datganiad ysgrifenedig. Rwyf i eisiau ymateb i'r cwestiwn hollbwysig, yn ystod misoedd y gaeaf hwn, ynghylch sut yr ydyn ni fel Llywodraeth yn ymdrin â thlodi tanwydd ac yn buddsoddi mewn Cartrefi Clyd, oherwydd mae'n gyfrifoldeb ar y cyd i mi a Jane Bryant, o ran cynllun Cartrefi Clyd Nyth. Mae'n £30 miliwn i leihau nifer yr aelwydydd incwm isel sy'n byw mewn cartrefi oer, llaith, a dyna'n prif ddull i ymdrin â thlodi tanwydd. Ond, wrth gwrs, yr hyn sy'n bwysig i'r aelwydydd hynny sy'n elwa ar gynllun Cartrefi Clyd Nyth yw nid yn unig pecynnau i inswleiddio a datgarboneiddio eu cartref, ond hefyd cyngor ac arweiniad i bob un o'r aelwydydd hynny. Mewn gwirionedd, rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol wedi ateb cwestiynau ar y pwynt hwn.

Mae'n rhaid i ni fanteisio i'r eithaf ar incwm, datblygu cydnerthedd ariannol, rhoi arian yn ôl ym mhocedi pobl, ac rwy'n credu bod y gronfa cymorth dewisol a'r gronfa argyfwng i bobl yn rhoi cymorth ar gyfer costau tanwydd ac ynni mewn sefyllfaoedd argyfwng. Rydyn ni'n cefnogi ymgyrch Llywodraeth y DU i gael pensiynwyr cymwys i gofrestru ar gyfer credyd pensiwn, fel y gallan nhw gael mynediad at y cynllun cymorth tanwydd gaeaf. Ond hefyd, rydyn ni'n buddsoddi yn y Sefydliad Banc Tanwydd, fel y gwyddoch chi, gyda £700,000 yn fwy o arian i alluogi pobl ar fesuryddion rhagdalu ac oddi ar y grid i gael mynediad at y cyllid hwnnw. Ond er mwyn dod â'r cyfan at ei gilydd, byddaf i'n gwneud datganiad, ac yn dod o hyd i amser i wneud datganiad ar ymdrin â thlodi tanwydd yng Nghymru.

Trefnydd, yn dilyn y llifogydd dinistriol a gafodd eu hachosi gan storm Bert, roedd ymateb Llywodraeth Cymru i helpu busnesau yr effeithiwyd arnynt yn ddiffygiol iawn. A gawn ni ddatganiad felly, os gwelwch yn dda, gan Lywodraeth Cymru yn amlinellu pa gymorth ariannol sydd ar gael i fusnesau yr effeithiwyd arnynt?

A hefyd, yn ogystal, mae'n ddrwg gennyf i, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru i glywed eu cynllun o ran sut y maen nhw'n bwriadu galluogi'r rhai ag anableddau i gael bywyd mor anghyfyngedig â phosibl? Roedd hi'n siomedig iawn heddiw, Diwrnod Rhyngwladol Pobl ag Anableddau, fod datganiad y Llywodraeth wedi'i dorri o'r agenda, gan ystyried yr effaith y mae'n ei chael fel arfer.

Diolch yn fawr iawn, Laura Anne Jones. Rwy'n gwybod bod Gweinidog yr Economi eisoes wedi ymateb ac yn bwrw ymlaen â'r materion o ran cefnogaeth ac ymateb i'r busnesau y mae'r llifogydd yn effeithio arnyn nhw. Unwaith eto, mae'n mynd yn ôl at bwynt Delyth Jewell, bod angen i ni sicrhau bod hyn yn amlwg, yn amlwg ar yr agenda. Mae'n amlwg, i Lywodraeth Cymru, ein bod ni'n bwrw ymlaen â'r cyfrifoldebau hynny.

Roeddwn i'n falch iawn o fod yn bresennol heddiw—rwy'n siŵr bod llawer ohonoch chi wedi gallu bod yn bresennol yn y digwyddiadau a gafodd eu cynnal yn y Senedd ar gyfer Diwrnod Rhyngwladol Pobl Anabl. Yr hyn oedd yn dda iawn oedd ein bod ni'n gallu siarad am rwydwaith cymheiriaid Mynediad at Wleidyddiaeth Anabledd Cymru, yr ydyn ni fel Llywodraeth Cymru yn ei ariannu. Cyhoeddais i ddatganiad ysgrifenedig heddiw ar Ddiwrnod Rhyngwladol Pobl Anabl, a byddaf i'n gwneud datganiad llafar yn y flwyddyn newydd i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynlluniau sydd gennym ni i gyflawni ein cynllun gweithredu hawliau anabledd.

Could I have a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Care about the announcement that was made last week by Hywel Dda University Health Board about the possibility that it may be necessary to wait another 10 years before seeing the building of a new hospital in west Wales? Now, for those of us who live in that area, we know that the current hospitals, Glangwili and Withybush, find it difficult to provide the level of clinical support that's needed. The conversations about the new hospital started in 2006, so with a delay of 10 years, it may be 28 years of raising hopes and empty promises. So, as you know, this is entirely unacceptable. 

So, there is a need for urgent investment on the estates. We need new technology, purpose-built facilities and modern clinical equipment in order to provide the best possible care for patients in the area. Therefore, could I ask for a statement by the Cabinet Secretary to explain how he intends to deliver this and how the Welsh Government intends to support the health board to see the building of a new hospital in the area? 

Thank you very much for that very important question. 

Mae'n gwbl amlwg bod hyn yn rhan o gynllunio cyfalaf ar gyfer moderneiddio ac adnewyddu ein hystadau ledled Cymru, sy'n gyfrifoldeb y byrddau iechyd, ond yn amlwg iawn yn gweithio mewn partneriaeth o ran ein rhaglen gyfalaf ystadau'r GIG. Ond mae eich pwyntiau wedi'u cymryd a'u nodi heddiw.

Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth. Mae'r cyntaf ar gymorth i feddygon. Fel llawer o Aelodau yn y Senedd, rwyf i wedi cael gohebiaeth sylweddol ar y pwnc. Mae'r rhai sydd o blaid yn dadlau ei fod yn darparu cymorth cymwys ychwanegol i feddygon, gan wella cynhyrchiant. Mae'r rhai yn erbyn yn dweud y byddai'n well i ni wario'r arian yn cynhyrchu mwy o feddygon. Nid oes gennyf i unrhyw farn gref y naill ffordd na'r llall ar hyn, ond hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth yn dweud beth yw barn y Llywodraeth ar gymorth i feddygon.

Rwyf i hefyd yn gofyn am ddatganiad ar y system Teacher Booker y mae Llywodraeth Cymru yn ei dreialu. Rwy'n credu mewn cyflogaeth uniongyrchol athrawon cyflenwi naill ai gan ysgolion neu gan awdurdodau lleol. Nid wyf i erioed wedi cefnogi model asiantaeth gyflenwi ar gyfer darparu athrawon cyflenwi, felly rwy'n credu y byddai'r wybodaeth ddiweddaraf o ran ble yr ydych chi arni gyda'r system Teacher Booker yn ddefnyddiol. 

Thank you very much for those questions. 

Ar y pwynt yna, yn amlwg, byddwn i'n codi hyn gyda'r Gweinidog addysg. Ond hefyd rydyn ni wedi gofyn o ran y—. Mae angen dull teirochrog arnon ni i ddiffinio cwmpas y gwaith, oherwydd mae gennym ni 200 o gymdeithion meddygol yng Nghymru, ac mae angen i ni ddeall drwyddi draw beth yw'r rôl. 

Hoffwn i gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, os yn bosibl, os gwelwch yn dda, oherwydd bythefnos yn ôl fe godais i'r mater bod Ysbyty Glan Clwyd, er pryder enfawr i mi, yn cynnal 4,000 yn llai o lawdriniaethau yn 2023 nag yr oedd yn 2019, ac mae hyn er gwaethaf amseroedd aros hir yn lleol ac yn genedlaethol, y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn mynd i siarad amdano nesaf. Ond cyn y Nadolig nid oes gennym ni ddatganiad nac unrhyw gyfres o gwestiynau ar ddod gan y Llywodraeth er mwyn codi'r mater yma. Felly, a gaf i ddatganiad am y mater hwn, beth yw ymateb Llywodraeth Cymru a pha waith adfer y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda Betsi Cadwaladr er mwyn datrys y broblem hon, sydd, yn ei hanfod—? Cyn COVID-19, roedden nhw'n cynnal, fel yr wyf i'n ei ddweud, 4,000 yn fwy o lawdriniaethau nag y maent ar hyn o bryd, ac mae angen i ni ganfod y rheswm y tu ôl i rai o'r ystadegau syfrdanol hynny.

Wel, rwy'n credu y byddwch chi'n gallu cael cyfle nawr i gwestiynu, yn fuan iawn, Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, oherwydd mae hyn, wyddoch chi, o ran y ffordd ymlaen, y gydnabyddiaeth 50 diwrnod o'r hyn y gallwn ni ei wneud o ran cynhyrchiant. Rwy'n credu eich bod chi'n mynd i glywed newyddion pwysig, cadarnhaol iawn, fel y gwyddoch chi, o'r datganiad, maes o law.

Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad, Trefnydd. Hoffwn i'r Llywodraeth wneud datganiad ar ei hymateb i'r sefyllfa barhaus yn Gaza, ac yn enwedig ei hymateb i lythyr diweddar Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru at y Prif Weinidog, sy'n nodi bod y gwrthdaro yn mynnu sylw a gweithredu parhaus gan Gymru, i'r rhai yr effeithiwyd arnyn nhw dramor ac i gymunedau yng Nghymru, yn unol â'n hymrwymiadau statudol i fod yn genedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae'r rhyfel yn effeithio'n uniongyrchol ar lawer o bobl yma yng Nghymru, gyda llawer wedi colli anwyliaid, ac mae etholwyr ym mhob rhan o Gymru yn cynnal gwylnosau a phrotestiadau wythnosol er mwyn tynnu sylw at yr erchyllterau sy'n digwydd yno yn ddyddiol. Erbyn hyn mae dros flwyddyn wedi mynd heibio ers i'r Senedd drafod y sefyllfa yn Gaza yn ffurfiol. Ers hynny, mae'r sefyllfa wedi newid a dwysáu, felly mae angen i ni glywed ymateb y Llywodraeth i'r galwadau sy'n cael eu gwneud gan gymaint o'i dinasyddion. Hwn yw mater moesol diffiniol ein hoes, ac mae'n fater sy'n uniongyrchol berthnasol i gyfrifoldebau Llywodraeth Cymru.

Hoffwn i hefyd adleisio siom Laura Anne Jones yn sgil y penderfyniad i gael gwared ar y datganiad llafar arfaethedig ar gyfer heddiw ar Ddiwrnod Rhyngwladol Pobl Anabl. Yn ogystal, rwy'n croesawu'r ffaith eich bod chi'n mynd i roi datganiad llafar yn y gwanwyn ar gynnydd y tasglu hawliau anabledd. Ond byddwn ni hefyd yn tynnu'ch sylw at y ffaith bod angen i ni glywed am y diffyg cynnydd hefyd, a'r rhesymau dros hynny, o ran ymgorffori confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl, a hefyd ymdrin â'r bwlch cyflogaeth anabledd, sy'n sylweddol uwch yng Nghymru nag yng ngweddill y DU. Diolch.

Thank you very much for your question—two very important questions.

Rydw i newydd weld heddiw y llythyr gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, ac rwy'n ddiolchgar amdano o ran —. Efallai eich bod chi'n ymwybodol ein bod ni'n ystyried y ffyrdd y gallwn ni drin a thrafod y sefyllfa yn Gaza, yn y Senedd hon, sy'n bwysig iawn, fel y dywedwch chi. Rwy'n gwybod bod y Prif Weinidog wedi ymateb i gwestiynau yn uniongyrchol iawn ar hyn—yn amlwg, nid yw wedi'i ddatganoli, ond mae gennym ni ein cyfrifoldebau o ran ein cymunedau, yr ydyn ni'n ymgysylltu â nhw, ac mae hynny'n bwysig i bob un ohonon ni yma yn y Siambr hon.

Do, fe gyhoeddais i ddatganiad ysgrifenedig heddiw ar Ddiwrnod Rhyngwladol Pobl Anabl. Fe welwch ynddo fy mod i'n ymdrin nid yn unig â chynnydd o ran y tasglu hawliau anabledd—rwyf i eisiau rhoi llawer mwy o fanylion mewn datganiad llafar yn y flwyddyn newydd—ond hefyd rwyf i wedi ymdrin â'r mater o gynnydd a'r gwaith sy'n cael ei wneud, y byddwch chi'n ymwybodol ei fod yn rhan o'r grŵp cynghori hawliau dynol rwy'n ei gadeirio, o ran ymgorffori confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl i mewn i gyfraith Cymru.

Wel, fe wnes i gadeirio sesiwn digwyddiad y Senedd Diwrnod Rhyngwladol Pobl Anabl gydag Anabledd Cymru yn gynharach, gan hyrwyddo hawliau a llesiant pobl anabl. Ac rwy'n galw am ddatganiad llafar gan Lywodraeth Cymru yma yn unol â hynny, oherwydd dyna’r hyn y maen nhw wedi galw amdano heddiw.

Eleni, y thema, fel y gwyddoch chi, yw helaethu arweinyddiaeth pobl anabl ar gyfer dyfodol cynhwysol a chynaliadwy, gan bwysleisio pwysigrwydd hyrwyddo arweinyddiaeth a galluogedd pobl anabl a sefydliadau pobl anabl. Yng Nghymru, fodd bynnag, mae angen cynnydd sylweddol o hyd i gyflawni rhwymedigaethau cenedlaethol, o dan y nodau datblygu cynaliadwy a chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl.

Croesawodd Anabledd Cymru gwaith Llywodraeth Cymru yn creu'r tasglu hawliau anabledd, i lunio cynllun gweithredu gydag argymhellion ar gyfer ymdrin â rhwystrau systemig rhag cydraddoldeb a hawliau pobl anabl yng Nghymru. Fodd bynnag, pan agorais i arddangosfa deithiol Pobl yn Gyntaf Cymru Gyfan yn y gogledd ddoe, clywais i unwaith eto nad oes cydymffurfiaeth â'r gofyniad, yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, i roi llais, dewis a rheolaeth wirioneddol i bobl anabl o ran penderfyniadau sy'n effeithio ar eu bywydau nhw. Rwy'n galw am ddatganiad llafar i'r Senedd hon, yn y Siambr hon yn unol â hynny.

Diolch yn fawr iawn, ac fel y dywedais i, rwy'n gwneud datganiad llafar i ymdrin â'r pwyntiau hynny yn y flwyddyn newydd. Ond rwy'n eich annog chi i edrych ar fy natganiad ysgrifenedig.

And finally, Mabon ap Gwynfor.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar ba gamau y gall y Llywodraeth eu cymryd i gynorthwyo pobl sy'n ffoi rhag trais a hil-laddiad yn Darfur a de Sudan? Cefais i'r cyfle i gwrdd â phobl ifanc o dde Sudan. Pobl Zaghawa oedden nhw a oedd yn byw yn bennaf yn Chad, oherwydd eu bod yn ffoi o'r hil-laddiad, ac yna'n teithio o Chad trwy Ogledd Affrica i Tunisia, dros y cefnfor i'r Eidal, ac yna drwodd i Ffrainc, ac roedden nhw'n esbonio pam y maen nhw eisiau dod i'r DU ac i Gymru am gymorth, dim ond oherwydd eu bod nhw'n gallu siarad—. Fe wnaethon nhw ddysgu Saesneg yn yr ysgol, ac fe wnaethon nhw ddysgu am y Deyrnas Unedig.

Does dim llwybr diogel i bobl o dde Sudan i Gymru ac i'r DU, ond mae angen cymorth arnyn nhw. Maen nhw'n wynebu hil-laddiad. Roedden nhw'n esbonio faint o aelodau o'u teulu oedd wedi cael eu lladd a'u llofruddio, ac roedd bechgyn ifanc yn cael eu dwyn i mewn i ymladd rhyfel cartref yno. Felly, mae angen cymaint o help â phosibl arnyn nhw, a hoffwn i ddeall pa gymorth y gallai Llywodraeth Cymru ei roi i bobl yr ardal honno.

Diolch am dynnu hynny i'n sylw heddiw, Mabon ap Gwynfor, ac rwy'n meddwl am ein rhaglen Cymru ac Affrica ac, yn wir, rwy'n meddwl hefyd am yr ymgysylltiad sydd gennym gyda'n diaspora o Sudan yma yng Nghymru a'r pwyllgor cynghori alltudion Is-Sahara. Felly, diolch i chi am dynnu ein sylw at hyn, a byddwn ni'n amlwg yn edrych arno o ran yr hyn y gallem ei wneud, neu sut y gallwn ni hefyd gyflwyno sylwadau, yn wir, i'r Swyddfa Dramor, y Gymanwlad a Datblygu.

Thank you, Trefnydd.

Item 4 today is a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Care, new 50-day challenge to improve hospital discharge and community care. And I call on the Cabinet Secretary, Jeremy Miles. 

Thank you, Dirprwy Lywydd. Our health and social care services are under significant pressure. The picture in Wales is similar to that in other parts of the UK. People are living longer, which is a real positive, and that's thanks in large part to improved living standards and advances in healthcare. But more people are living with multiple chronic, long-term health conditions, which means they have complex health and care needs. This, in turn, puts greater demands on our health and care services. Our challenge is to provide the right balance of care and support at or as close to home as possible to support people so that they can live independent lives in their local communities.

But, at the moment, we haven’t got this balance right.

Rydyn ni'n gwybod hyn oherwydd mae tua 1,600 o bobl yn wynebu oedi cyn cael eu rhyddhau o'r ysbyty ar hyn o bryd. Maen nhw'n barod i adael yn feddygol, ond gallan nhw ddim mynd oherwydd maen nhw'n aros am asesiad neu becyn gofal i'w cefnogi gartref. I'r bobl hyn, dydy aros yn yr ysbyty am amser hir ddim yn dda i'w hiechyd a'u lles yn yr hirdymor.

Mae yna hefyd lawer o bobl sy'n cael eu derbyn i'r ysbyty a allai fod wedi cael gwell cefnogaeth naill ai gartref neu yn y gymuned, pe bai'r gwasanaethau cywir ar gael. Rydym am i bobl gael gofal yn eu cartrefi eu hunain, neu yn eu cymunedau lleol, lle bynnag y bo modd, oherwydd mae'r holl dystiolaeth yn dangos mai dyna lle maen nhw'n gwneud orau.

Mae lefelau mor uchel o oedi cyn rhyddhau cleifion, neu oedi o ran llwybrau gofal, yn effeithio wedyn ar y system iechyd a gofal ehangach. Oherwydd bod y drws cefn i'r GIG wedi cau i bob pwrpas, does dim llif drwy'r system ac mae'r drws ffrynt yn cael ei jamio fwyfwy. Rydyn ni'n gweld hyn o ran yr arosiadau hir i bobl gael eu derbyn i wely ysbyty, o ran yr ambiwlansys sy'n ciwio am oriau y tu allan i adrannau brys i drosglwyddo cleifion, ac o ran diffyg capasiti ambiwlansys i ymateb i alwadau 999 newydd yn y gymuned.

Dirprwy Lywydd, mae'r GIG ac awdurdodau lleol wedi gweithio'n galed iawn yn y ddwy flynedd ers y pandemig i fynd i'r afael â'r pwyntiau pwysau hyn, i sicrhau bod llai o bobl yn wynebu oedi cyn cael eu rhyddhau o'r ysbyty ac i gynyddu capasiti cymunedol. Ers i mi fod yn y swydd, mae'r Gweinidog gofal cymdeithasol a minnau wedi bod yn cael cyfarfodydd pwyllgor gweithredu gofal misol gydag awdurdodau lleol a chydweithwyr yn y GIG i drafod camau i fynd i'r afael ag oedi o ran llwybrau gofal ac adeiladu capasiti cymunedol. Mae'r cyfarfodydd hyn wedi rhoi ffocws gwirioneddol i ni ar y bobl hynny sy'n wynebu oedi cyn cael eu rhyddhau o'r ysbyty heddiw a'r rhesymau pam. Fe ddywedaf  fwy am y pwyllgor gweithredu gofal yn y man.

Yr ateb go iawn yw trawsnewidiad tymor hwy, a datblygu system gofal cymunedol integredig i Gymru, gyda'r cydbwysedd cywir o gapasiti cymunedol i helpu pobl i aros yn iach gartref. Bydd hyn yn creu'r cyfle gorau posibl i gryfhau gwasanaethau ataliol i helpu pobl i fyw'n dda am gyhyd â phosibl.

Tra ein bod ni'n gweithio tuag at y trawsnewidiad hirdymor hwn, rydyn ni'n parhau i ganolbwyntio ar gamau gweithredu uniongyrchol drwy'r pwyllgor gweithredu gofal. Ers 2023, mae'r pwyllgor wedi meddu ar dair blaenoriaeth allweddol, y mae pob un wedi'i chynllunio i gefnogi gwelliannau nawr ac i arwain at brofiadau a chanlyniadau gwell i bobl. Y rhain yw, yn gyntaf, lleihau oedi o ran llwybrau gofal; yn ail, cynyddu oriau nyrsio ardal a nyrsio gofal lliniarol ar benwythnosau i gefnogi mynediad saith diwrnod; ac, yn drydydd, gwella cefnogaeth gymunedol ar gyfer gofal camu i fyny a chamu i lawr i'r ysbyty ac oddi yno.

Mae'r Gweinidog gofal cymdeithasol a minnau wedi cwrdd â'r saith rhanbarth i glywed yn fanwl am eu gwaith ar y cyd, am yr hyn sy'n gweithio'n dda a'r hyn sy'n cael yr effaith fwyaf. Rwyf wedi cael fy nghalonogi'n fawr gan y gwaith a'r cynlluniau sydd eisoes ar waith ledled Cymru, ac rwyf wedi gweld llawer o enghreifftiau o berthnasoedd a chamau gweithredu cryf yn cael eu gweithredu, ond mae angen i'r rhain gael eu rhannu'n ehangach. Mae enghreifftiau'n cynnwys y fyddin binc yn rhanbarth Caerdydd a'r Fro, sy'n defnyddio dulliau integredig ac arloesol o ddarparu gofal cymunedol a chefnogi rhyddhau cleifion. Mae'r ganolfan ffrydio llywio a'r model gofal brys integredig yn y gorllewin yn darparu gofal cymhleth ac integredig yn y gymuned, sy'n golygu nad oes angen i bobl gael eu derbyn i'r ysbyty, yn ogystal â chefnogi rhyddhad cleifion eraill yn amserol. Ac mae model optimeiddio a thechnoleg bwrdd gwyn integredig Cwm Taf Morgannwg yn cefnogi dull traws-sector o gynllunio a rheoli mynediad at ofal.

Arweiniodd gwaith y pwyllgor gweithredu gofal at ddatblygu'r her gofal gaeaf integredig 50 diwrnod a'r rhestr o'r 10 menter arfer orau. Nod yr her 50 diwrnod, sydd bron wedi cyrraedd hanner ffordd, yw cyflymu'r gwaith sy'n mynd rhagddo'n barod yn gyflym a chreu ymdrech genedlaethol gyson i wella llif iechyd a gofal cymdeithasol yn y cyfnod cyn diwedd y flwyddyn, pan fydd pwysau'r gaeaf fel arfer ar eu hanterth. Ni fydd hyn yn datrys y broblem gyfan o ran y llif mewn ysbytai nac oedi o ran llwybrau gofal, ond bydd yn sicrhau bod yna ffocws cenedlaethol cyfunol ar y mater a'r ymyriadau arfer gorau, bydd yn helpu mwy o bobl i ddychwelyd adref mewn pryd ar gyfer y Nadolig, a bydd yn rhoi gwybodaeth werthfawr i ni am yr hyn sy'n gweithio a lle mae'r bylchau yn dal i fodoli. Bydd hefyd yn gosod y llwyfan ar gyfer gwelliannau parhaus ac yn arwain at lefel fwy cynaliadwy, gwydn a chyson o berfformiad o ran y system, gan ein llywio tuag at ein nod hirdymor o system gofal cymunedol integredig i Gymru.

Er mwyn cefnogi'r her 50 diwrnod, mae gennym adnoddau a rhaglenni allweddol ar waith yn barod. Mae hyn yn cynnwys y gronfa integreiddio ranbarthol gwerth £146 miliwn, £5 miliwn i gynyddu capasiti gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, a £11.95 miliwn drwy'r fenter Ymhellach, yn Gyflymach i feithrin capasiti cymunedol yn benodol. Gan gydnabod y pwysau eithafol ar ein system, rwyf wedi sicrhau £19 miliwn ychwanegol i gefnogi'r her 50 diwrnod. Mae hyn yn cynnwys £10 miliwn ar gyfer awdurdodau lleol i gefnogi ailalluogi a chapasiti gofal cartref, a £9 miliwn i'r GIG yn benodol ar gyfer gofal yn y gymuned.

Dirprwy Lywydd, mae ein system iechyd a gofal cymdeithasol yn wynebu heriau sylweddol, yn enwedig yn ystod misoedd y gaeaf, ond, drwy weithio ar draws y GIG a llywodraeth leol, a thrwy ganolbwyntio ar yr hyn rydyn ni'n gwybod sy'n gweithio, gyda rhai buddsoddiadau ychwanegol, rydyn ni'n cymryd camau cadarn i feithrin capasiti yn ein cymunedau ac i helpu pobl i ddychwelyd adref pan fyddan nhw'n barod. Dim ond un rhan o'r ymdrech hon yw'r her 50 diwrnod. Mae'n ffordd benodol a chyflym o fynd i'r afael â phwysau uniongyrchol, ac mae'n gosod y sylfeini ar gyfer trawsnewidiad tymor hwy ar yr un pryd. Gydag ymrwymiad a chydweithrediad parhaus ein partneriaid iechyd a gofal cymdeithasol, gallwn ni greu system fwy gwydn ac effeithiol sy'n diwallu anghenion pobl heddiw ac yn y dyfodol.

Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad yn y Siambr yma y prynhawn yma. Rwy'n sicr yn croesawu eich cydnabyddiaeth o'r problemau o ran rhyddhau cleifion o'r ysbyty a'r heriau o ran darparu gofal cymunedol hefyd, ac rwy'n ymuno â chi i gydnabod ymdrechion ein gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol sy'n gweithio'n galed iawn ledled Cymru i geisio mynd i'r afael â'r broblem hon ac i weithio o fewn y systemau sy'n cael eu rhoi arnyn nhw. Ac fel rydych chi wedi cydnabod yn eich datganiad heddiw, mae mwy i'w wneud na dim ond bwrlwm 50 diwrnod i ddatrys y problemau hyn. Er bod rhywfaint o ddaioni yn debygol o gael ei weld oherwydd hyn, rydych chi'n cydnabod, yn briodol, nad dyma'r ateb i'r holl broblemau; mae hyn yn rhywbeth sy'n mynd i helpu i fynd i'r afael â rhai o'r heriau rydyn ni'n eu gweld ar hyn o bryd.

Mae'n deg dweud, ar draws y bwrdd, bod y pwysau sy'n wynebu ein GIG yn systemig ac yn hirdymor. Byddwch chi'n cydnabod y rhestrau aros uchaf erioed, sy'n parhau i gynyddu, gyda mwy nag 800,000 o gleifion ar lwybrau gofal erbyn hyn. Byddwch chi hefyd yn cydnabod bod 23.3 y cant o'r arosiadau yng Nghymru yn flwyddyn neu fwy, ac rwy'n siŵr y byddech chi'n cydnabod bod gormod o bobl yn gwingo mewn poen am lawer rhy hir. Mae'n iawn cydnabod, yn anffodus, mewn rhai ysbytai, bod 20 y cant o welyau yn cael eu meddiannu gan gleifion sydd naill ai'n aros i adael neu y mae angen iddyn nhw adael, ac mae'n creu'r lefelau uchaf erioed o alw ar ein gwasanaethau iechyd a gofal. Yn wir, mae'r heriau sy'n gysylltiedig â'r cynllun hirdymor ar gyfer delio â'r arosiadau hyn wedi'u cydnabod hefyd gan Gydffederasiwn GIG Cymru. Mewn ymateb i'r her 50 diwrnod, fe ddywedon nhw nad yw'r her yn ddigonol ar ei phen ei hun ac na fydd yn sicrhau system iechyd a gofal gynaliadwy yn yr hirdymor.

Felly, tybed, Ysgrifennydd Cabinet, wrth edrych tua'r dyfodol, a fyddech chi'n gallu siarad am rai o'r atebion mwy hirdymor rydych chi'n eu gweld, yn enwedig yr hyn sy'n cael ei ddysgu o'r her 50 diwrnod hon sy'n mynd rhagddi ar hyn o bryd. Rydych chi, yn ddefnyddiol, wedi rhestru nifer o fentrau cyffrous o bob rhan o Gymru sy'n mynd i gael eu rhannu, gobeithio, ledled y wlad, ond pryd fyddwch chi'n nodi faint o'r mathau o fentrau rydych chi'n eu gweld fydd yno yn y tymor hir hefyd, nid dim ond am y cyfnod hwn o 50 diwrnod, fel y gallwn ni weld y newid cadarnhaol hwnnw yn y tymor hwy yn ein gwasanaeth iechyd?

Rydych chi hefyd wedi cydnabod rôl bwysig awdurdodau lleol—cynghorau—wrth helpu i ddatrys rhai o'r materion presennol yn y system ar hyn o bryd. Rydyn ni'n gwybod bod cynghorau o dan bwysau mawr, ac rwy'n croesawu'r £10 miliwn ychwanegol rydych chi wedi'i gyhoeddi yma heddiw. Byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod i ba raddau, ydych chi'n meddwl, y bydd hynny'n bodloni'r heriau cyllido hynny sydd gan gynghorau ar hyn o bryd, fel y gallan nhw ymgymryd â'r dyletswyddau sy'n cael eu rhoi arnyn nhw yn ddigonol. Oherwydd yr hyn na allwn ni ei weld yw risg y bydd y baich cyfrifoldeb yn cael ei drosglwyddo i'n cynghorau heb y lefel briodol o gyllid i'w galluogi i gyflawni'r pethau y gofynnir amdanynt.

Yn olaf, Dirprwy Lywydd, sicrhau nad yw pobl sy'n barod i gael eu rhyddhau yn cymryd gwelyau y mae taer eu hangen yw'r her fawr, nid yn unig yng Nghymru ond ar draws systemau iechyd eraill hefyd, ac mae angen cydnabod hynny. Tybed, o ran y problemau penodol a'r heriau penodol sydd gennym yng Nghymru, a oes angen mynd i'r afael â rhywfaint o hynny drwy ein lefelau staffio a'r ffordd y mae gennym ni ein cynlluniau hyfforddi mewn lle yn briodol i sicrhau bod ein lefelau staffio yn iawn yn y dyfodol hefyd. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed, Ysgrifennydd Cabinet, sut rydych chi'n gweithio gyda chydweithwyr ar draws bwrdd y Cabinet i sicrhau bod llwybrau gyrfa a'r gyrfaoedd ym maes iechyd a gofal cymdeithasol yn parhau i fod yn ddeniadol a bod yna gynllun clir i ddenu pobl i'r rolau pwysig iawn hynny. Diolch yn fawr iawn.

Diolch i Sam Rowlands am y cwestiynau hynny. Mae'n iawn i ddweud nad yw'r her o sicrhau ein bod ni'n gallu rhyddhau pobl sy'n aros i adael ysbyty adref yn ddiogel cyn gynted â phosib yn amlwg yn her sy'n unigryw i ni yng Nghymru; mae'n her sy'n wynebu pob rhan o'r GIG ym mhob rhan o'r DU.

Yr hyn rydyn ni wedi gallu ei wneud dros yr ychydig fisoedd diwethaf yn benodol, fel y gwnes i ei grybwyll yn fy natganiad cychwynnol, yw gweithio'n agos iawn gyda rhanbarthau, byrddau iechyd ac awdurdodau lleol, i fod yn bragmataidd yn ei gylch, mewn gwirionedd, ac i nodi beth yw'r ymyriadau mwyaf effeithiol, ac maen nhw i gyd yn bethau, neu o leiaf mae'r mwyafrif yn bethau, sydd ar y rhestr o 10 ymyriad rydyn ni'n gofyn i ranbarthau eu rhoi ar waith, sydd eisoes ar waith mewn gwahanol rannau o Gymru, nodwn, a dyna lle mae'r dystiolaeth wedi dod.

Rydyn ni wedi gweld yng Nghaerdydd a'r Fro bod y defnydd o'r fyddin binc yno a'r trefniadau rhyddhau integredig wedi cael effaith fuddiol, fel rydyn ni wedi'i weld yn rhanbarth yr Aelod ei hun hefyd, mewn gwahanol ffyrdd—rwy'n credu eu bod nhw'n ei alw'n 'fyddin las' yn y gogledd, er enghraifft. Ac mae ganddyn nhw rôl asesydd dibynadwy, lle mae asesiad yn cael ei wneud yn amlwg mewn ffordd llawer symlach, cyfannol, ac mae'n osgoi'r oedi hynny wrth gael asesiadau lluosog. Felly, mae yna bethau sydd eisoes yn digwydd. Mae'n debyg fy mod wedi bod yn defnyddio pob cyfle ers i mi ddod yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol i bwysleisio pa mor bwysig yw hi nid yn unig i fod yn rhoi cynnig ar ddulliau newydd, ond i nodi beth sydd eisoes yn y system sy'n gweithio'n dda a rhannu hynny'n well, a dyma'n union y mae hyn wedi'i gynllunio i'w brofi, os mynnwch chi. Felly, dyna'r dull gweithredu rydyn ni'n edrych arno yma.

Mae'n iawn i ddweud, ac rwy'n ddiolchgar iddo am gydnabod fy mod wedi dweud hyn yn y datganiad, nad prosiect 50 diwrnod a dyna fe yw hwn. Fe wnaeth un partner, un o'r byrddau iechyd, ei ddisgrifio i mi fel, 'Ffocws dwys mewn 50 diwrnod ar yr 20 mlynedd sydd i ddod', os mynnwch chi, oherwydd y newid demograffig y mae pob gwlad yn ei wynebu, ac rwy'n credu y byddwn i'n cydnabod hynny.

Felly, mae'r dulliau gweithredu, sydd ar y rhestr o 10 o bethau, yn newidiadau hirdymor. Maen nhw'n ddulliau gweithredu a fydd, os cânt eu gwreiddio'n llwyddiannus, fel y gobeithiwn, yn helpu i ad-drefnu'r berthynas waith yn benodol rhwng awdurdodau lleol a byrddau iechyd. Ond, yn y pen draw, mae angen i'r newid hirdymor fod yr hyn yr oeddwn i'n sôn amdano yn y datganiad, er mwyn sicrhau