National Assembly for Wales

Prynhawn da, bawb, a chroeso i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Hannah Blythyn. 

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Natasha Asghar. 

Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths.

Diolch yn fawr am yr ateb yna. 

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am yr ateb yna. Dwi'n deall y bydd y portffolio yma'n mynd i rywun arall yn y dyfodol, ond am heddiw, mae Llywodraeth Cymru, trwy wahanol ddogfennau megis 'Future Wales: the national plan 2040' ac eraill wedi neilltuo darnau helaeth o diroedd Cymru ar gyfer datblygu cynlluniau ynni, ond cwmnïau rhyngwladol mawr sydd yn cael y cytundebau i'w datblygu yn amlach na pheidio, megis RWE, megis Bute, ac yn eu tro maen nhw'n gallu cael eu masnachu a'u gwerthu i gwmnïau eraill. Ond ein hadnoddau naturiol ni sy'n cael eu defnyddio er mwyn cyfoethogi cyfranddeiliaid y cwmnïau yma. Mae'n ymddangos i mi, o leiaf, fel ein bod ni'n gweld parhad y drefn economaidd echdynnol yma ar draul ein cymunedau, gan olygu bod Cymru'n parhau i fyw mewn tlodi cymharol. Pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd er mwyn sicrhau bod unrhyw ddatblygiad yma am fod o fudd i'n cymunedau ni yma yng Nghymru ac nid i gyfranddalwyr cwmnïau cyfoethog?

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Darren Millar.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Yr eitem nesaf fydd y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros gyfiawnder cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Sam Rowlands.

Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Joel James.

Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.

Cwestiwn 7, Darren Millar.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, John Griffiths.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.

Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 3, sef cwestiynau i Gomisiwn y Senedd. Ac mae'r cwestiwn cyntaf yn cael ei ateb gan Hefin David ac yn cael ei ofyn gan Laura Anne Jones.

Fe symudwn ni ymlaen, felly, at gwestiwn 2, sydd i gael ei ateb gan y Llywydd. 

Rydym wedi sefydlu grŵp prosiect cyfathrebu ar ddiwygio'r Senedd. Mae'r grŵp yn cynnwys arweinwyr cyfathrebu cyrff cyhoeddus sydd â rôl wrth gyfleu'r newidiadau i'r Senedd ac etholiadau'r Senedd yn 2026. Mae hyn yn cynnwys Llywodraeth Cymru, y Comisiwn Etholiadol a'r comisiwn ffiniau. Disgwylir i gyrff perthnasol eraill ymuno maes o law, hefyd. Pwrpas y grŵp yw sicrhau cydlyniad o weithgarwch ymgysylltu rhwng sefydliadau partner. Mae hyn yn rhoi sicrwydd bod adnoddau yn cael eu defnyddio'n effeithiol gan ddarparu gwerth am arian ac osgoi dyblygu.

Mae cwestiwn 3 hefyd yn cael ei ateb gan y Llywydd, ac yn cael ei ofyn gan Rhianon Passmore.

Pa asesiad y mae'r Comisiwn wedi'i wneud o'r lefelau presennol o ddarlledu yn fyw trafodion y Senedd ar sianeli teledu a ariennir yn gyhoeddus? Dyna oedd y cwestiwn, os caf i'r hawl i ateb y cwestiwn.

Diolch, Llywydd. Os gallech chi ateb y cwestiwn, diolch.

Mae gennym, fel Comisiwn, gytundeb y gall darlledwyr a ariennir yn gyhoeddus gael mynediad at ein ffrydiau Senedd.tv, sy’n darlledu trafodion y Senedd yn fyw. Byddwch yn gwybod fod BBC Parliament yn darparu darllediadau byw o gwestiynau’r Prif Weinidog ac uchafbwyntiau trafodion y Cyfarfod Llawn bob wythnos. Mae BBC Cymru hefyd yn darlledu cwestiynau'r Prif Weinidog ar nos Fawrth.

Mae cwestiwn 4 yn cael ei ateb gan Joyce Watson ac yn cael ei ofyn gan Hannah Blythyn.

Diolch yn fawr. 

Ni dderbyniwyd unrhyw gwestiynau amserol.

Symudwn ni ymlaen at eitem 5, sef datganiadau 90 eiliad. Mae'r un cyntaf gan Lesley Griffiths. 

Ar ddiwedd mis Awst, fe gollodd Cymru un o dalentau mwyaf amryddawn ei genhedlaeth: y doniol, y ffraeth, a'r diddanwr dihafal, Dewi Pws. Yn enedigol o Dre-boeth ger Abertawe, cymhwysodd fel athro, ond daeth i adnabyddiaeth genedlaethol trwy ei gerddoriaeth gyda'r Tebot Piws ac Edward H. Dafis.

Roedd yn actor penigamp, gan ddod i adnabyddiaeth ehangach drwy chwarae rhan Glyn yn y ffilm Grand Slam, a hefyd ar sawl rhaglen deledu ar S4C—Pobol y Cwm, Teulu'r Mans, Rownd a Rownd, a llawer iawn mwy. Fe ddaeth yn Fardd Plant Cymru yn 2010, ac amlygwyd ei ddawn i drin geiriau yn rhai o'i ganeuon enwocaf, megis 'Nwy yn y Nen', a enillodd Cân i Gymru yn 1971, 'Lleucu Llwyd' ac 'Ysbrydion'. Yn wir, mae geiriau 'Ysbrydion' bellach ar Faen Llog yr Eisteddfod Genedlaethol, a chafodd Pws ei dderbyn i’r Orsedd gyda’r enw barddol Dewi'n y Niwl hefyd yn 2010.

Roedd o'n dipyn o athletwr gan ei fod yn asgellwr talentog i sawl clwb rygbi, yn cynnwys Pont-y-pŵl. Ond er ei ddoniau di-ri, caiff ei gofio gan y rhan fwyaf am ei hiwmor direidus a’i allu digyffelyb i wneud pobl i chwerthin. Roedd pawb yn gyfartal yn llygaid Pws, ac yntau gyda'r gallu i fagu perthynas gyda phawb o bob cefndir a dod â gwên i’w hwynebau, neu chwerthiniad afreolus, boed yn hen neu'n ifanc.

Mae cyfraniad amhrisiadwy Pws yn edefyn aur sydd yn rhedeg drwy ddiwylliant poblogaidd Cymru dros y tair cenhedlaeth ddiwethaf, a bydd ei ddylanwad yn parhau i lawr y cenedlaethau, ac mae ein meddyliau gyda Rhiannon a'r teulu.

'Ti yw halen y ddaear, ti yw bara y byd, ni ddaw tywyllwch i'th boeni, ti sy’n olau i gyd'.

Diolch, Pws, am ddod â golau a lliw i'r genedl fach hon yr oeddet ti'n ei charu gymaint. [Cymeradwyaeth.]

Diolch i chi am eich gwaith, am fod yno pan mae teuluoedd yn derbyn y newyddion gwaethaf posib.

Diolch.

Cyn inni symud ymlaen i'r eitem nesaf, mae yna gynnig i ethol Aelod i bwyllgor, a dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol.

Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, does dim un Aelod yn gwrthwynebu. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Felly, symudwn ymlaen i eitem 6, sef dadl ar ddeiseb P-06-1455, 'Amddiffyn adrannau iau Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru rhag cael eu cau'. Dwi'n galw ar aelod o'r pwyllgor i wneud y cynnig—Rhianon Passmore.

A gaf innau ategu fy niolch innau i’r rhai ddaeth â’r ddeiseb hon gerbron, ac i’r Pwyllgor Deisebau, wrth gwrs, am gynnig bod dadl ar hyn? Ac mi hoffwn fynegi fy mhryder ein bod ni unwaith eto yn gorfod trafod effeithiau toriadau ar ddiwylliant, a hefyd ar bobl ifanc. Wedi’r cyfan, mae’r gallu i gael mynediad i fywyd diwylliannol, cymryd rhan ynddo, a chyfrannu ato, yn cael ei ystyried yn hawl dynol o fewn y datganiad cyffredinol o hawliau dynol. Ond eto, dro ar ôl tro, rydym yn gweld cyfleoedd i gyfranogi mewn diwylliant yn cael eu cyfyngu oherwydd diffyg cyllid. Mae dirfawr angen trafodaeth arnom fel Senedd ynglŷn ag effaith y toriadau hyn ar, nid yn unig lles pobl Cymru, ond hefyd economi ac enw da Cymru ar y llwyfan rhyngwladol.

Heb os, mae coleg cerdd a drama Cymru dan straen ariannol aruthrol, wedi wynebu toriad o 6 y cant mewn cyllid cyhoeddus yn y flwyddyn ariannol hon. Maen nhw angen gwneud 10 y cant o arbedion gwariant eleni, sy’n cyfatebu i £1.5 miliwn, ac mae cau y ddarpariaeth dan sylw yn cyfrannu 16 y cant o’r 10 y cant sydd ei angen. Roedd hyn yn rhywbeth roedd y pwyllgor diwylliant yn cydnabod yn sgil trafodaeth ar hyn yn gynharach eleni, ac roedd y Cadeirydd, Delyth Jewell, sydd i ffwrdd ar fusnes swyddogol y Senedd y prynhawn yma, yn awyddus imi hefyd rannu siom y pwyllgor yn deillio o sylweddoli bod cau darpariaeth yn sydyn yn gadael bwlch nad yw’n hawdd i’w lenwi. Yng ngoleuni hyn, mae’r pwyllgor hefyd o’r farn bod rhaid i Lywodraeth Cymru ddefnyddio ei strategaeth ddiwylliannol i fynd i’r afael â hyn. Mae’n hanfodol ein bod ni’n creu ac yn cefnogi llwybrau cynaliadwy i bobl ifanc ragori ym maes cerdd a drama, a byddwn yn ddiolchgar pe byddai’r Gweinidog yn adlewyrchu ar hyn yn ei ymateb.

Ond yn ôl, rŵan, at fy marn i fel Aelod rhanbarthol, a llefarydd y blaid ar ddiwylliant, yn hytrach na barn y pwyllgor, a does dim dwywaith bod cau’r adrannau iau wedi bod yn ergyd drom i’r bobl ifanc oedd yn cael cyfleoedd a gwersi cerddoriaeth ac actio yno. Dwi wedi cwrdd, neu gyfathrebu dros e-bost, gyda nifer fawr o staff a disgyblion a oedd yn rhan o’r rhaglen, a chlywed yn uniongyrchol beth fydd effaith hyn, nid yn unig arnyn nhw, ond hefyd y rhai hynny sydd wedi cael eu cyflogi gan y coleg. Yn wir, mi welson ni berfformiadau godidog gan nifer o’r myfyrwyr

y tu allan i'r Senedd hon yn gynharach eleni, a chlywed ganddyn nhw pa mor bwysig oedd y ddarpariaeth ar gyfer eu dyfodol nhw. Oherwydd, rhaid cofio, y ddarpariaeth hon gan y coleg cerdd a drama oedd yr unig conservatoire iau yng Nghymru. Drwy ei chau, mae’n golygu mai dyma’r unig ysgol gerdd yn y Deyrnas Unedig heb adran iau. Hoffwn rannu gyda chi felly rai o’r sylwadau a dderbyniais gan nifer, sydd yn crynhoi’r effaith.

Mae’n rhaid inni ffeindio datrysiadau o ran diwylliant. Rydym ni wedi bod yn dweud am flynyddoedd erbyn hyn bod angen i Lywodraeth Cymru gymryd diwylliant o ddifri. Rydym ni’n gweld effaith y toriadau. Rydym ni’n gweld effaith hyn ar iechyd meddwl hefyd y bobl ifanc sy’n cael eu heffeithio gan hyn. Felly, dim esgusodion sydd eu hangen ond datrysiadau gennym ni fel Senedd. Symptom o broblem ehangach yw cau’r ddarpariaeth hon. Mi hoffwn glywed sut bydd Llywodraeth Cymru yn mynd i’r afael â chanfod y datrysiadau er mwyn sicrhau dyw drama a cherddoriaeth ddim jest i’r rhai sy’n gallu eu fforddio nhw yma yng Nghymru.

Diolch yn arbennig i'r deisebwyr am gyflwyno'r ddeiseb, a diolch i Rhianon Passmore am agor y ddadl. Does dim amheuaeth o gwbl am ymrwymiad Rhianon Passmore i fyd gerddoriaeth yng Nghymru. 

Cymru: gwlad y gân, gwlad beirdd a chantorion. Môr o gân yw Cymru i gyd. Mae cerddoriaeth yn rhan o'n DNA ni. Ysgrifennodd Gerallt Gymro yn y ddeuddegfed ganrif am ddawn y Cymry i ganu mewn harmoni, a dwi'n gweld e gyda fy mhlant fy hunain. Mae fy nwy ferch i, y ddwy, cyn iddyn nhw siarad, wedi canu. Roedd Greta yn canu 'Clap, Clap, Un, Dau, Tri', ac Esther yn canu 'Twinkle, Twinkle Little Star', er gwaethaf ein hymdrech ni i'w chael hi i ganu rhyw hwiangerdd Gymraeg. A bore yma, am bump o'r gloch y bore, dyma Esther yn canu'n aflafar iawn, 'Hei, Mistar Urdd'. Nawr, efallai bydd hi byth yn gerddor, ond mae'n dangos bod cerddoriaeth yn bwysig i'r ferch tair blwydd oed yma.

Mae traddodiad a pherfformiad yn rhan bwysig o'n bywyd ni, y Cymry, ac rŷn ni wedi mynd â hwn dros y byd i gyd yn rhyngwladol. Mae ein perfformwyr ni, mae ein cerddorion ni, wedi bod ar brif lwyfannau'r byd. Ond dim hap a damwain yw hyn; mae hwn wedi dod drwy ymdrech, drwy waith caled—ac, yn bwysicach fyth, drwy fuddsoddiad ariannol.

Mae cau adran iau y coleg brenhinol yn amddifadu ein pobl ni o fanteision cerddoriaeth a pherfformio.

Ers 2018, yn ôl yr elusen Youth Music, mae cyfran y bobl ifanc sy'n ystyried eu hunain yn gerddorol yng Nghymru wedi gostwng i dim ond 9 y cant. A dim ond 11 y cant o rieni plant o dan bum mlwydd oed sy’n credu y bydd eu plant yn cael digon o addysg gerddorol yn yr ysgol. Ac yng Nghymru, gwlad y gân, cofiwch—the land of song—dyw'r mwyafrif o'n pobl ifanc ni bellach ddim yn credu eu bod nhw'n gerddorol: 46 y cant o'i gymharu â 57 y cant yn Lloegr.

Dwi nawr yn galw ar y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch, Vikki Howells.

Dwi'n galw ar Rhianon Passmore i ymateb i'r ddadl.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r ddeiseb? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 7, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar daliad tanwydd y gaeaf. Dwi'n galw ar Joel James i wneud y cynnig.

Mae'r Llywydd wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, y Trefnydd a’r Prif Chwip i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn ei henw hi.

Yn ffurfiol.

Dwi'n galw ar Sioned Williams i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan.

Mae Plaid Cymru yn cytuno gyda'r hyn sydd yng nghynnig y Ceidwadwyr heddiw ac fe fyddwn yn ei gefnogi. Rŷn ni'n rhannu'r pryder bod tua 400,000 o aelwydydd yng Nghymru yn mynd i golli cannoedd o bunnau o gefnogaeth yn sgil penderfyniad Llywodraeth Lafur San Steffan i fedru talu biliau ynni, i dorri biliau ynni—. Sori, fe ddechreuaf i eto.

Mae Plaid Cymru yn cytuno gyda'r hyn sydd yng nghynnig y Ceidwadwyr heddiw ac fe fyddwn yn ei gefnogi. Rŷn ni'n rhannu'r pryder bod tua 400,000 o aelwydydd yng Nghymru yn mynd i golli cannoedd o bunnau o gefnogaeth yn sgil penderfyniad Llywodraeth Lafur San Steffan, ac rŷn ni'n gwybod bod y biliau hynny yn mynd i godi hyd yn oed yn uwch. Ond rŷn ni hefyd yn galw ar y Llywodraeth honno i newid y penderfyniad hwnnw.

Ond mae'r hyn sydd yn ein gwelliant ni yn ychwanegu at y cynnig hefyd, ac mae hynny'n allweddol i'r ddadl hon heddiw, sef gresynu at y ffaith bod y toriad hwn yn barhad o agenda lymder Llywodraeth Geidwadol flaenorol San Steffan. Ac mae’n rhaid imi ddweud, rydw i’n anghytuno hefyd gyda’r modd y mae Joel James newydd ailysgrifennu hanes y 14 mlynedd ddiwethaf.

Mae hynny'n bwynt hollbwysig, rŷn ni'n teimlo, achos rŷn ni’n blaid sy'n ymwrthod yn llwyr ag ideoleg a pholisïau llymder. Mae mesurau llymder yn dyfnhau anghydraddoldeb drwy waethygu'r caledi sy'n cael ei deimlo gan bobl ar incwm isel, tra'n caniatáu i'r mwyaf cyfoethog deimlo'r pwysau lleiaf.

Mae disgwyliad oes adeg geni, sy’n ddangosydd allweddol o iechyd gwlad, wedi syrthio ers 2010, a hynny yn sgil llymder, yn ôl y London School of Economics. Mae'n bolisi economaidd gwbl aneffeithiol ac annheg. Mae’n ymwneud ag arbed arian, ydy, ond mae dyled y Deyrnas Gyfunol bob blwyddyn wedi cynyddu o dan Lywodraethau'r Torïaid. Felly, doedd e ddim wedi cyflawni’r hyn yr oedd gwleidyddion fel George Osborne wedi dweud yr oedd yn mynd i’w wneud.

Beth yr oedd yn ei wneud oedd trosglwyddo arian o'r tlotaf i'r cyfoethocaf. Ac wrth i ni fyw gyda lefelau uchel o dlodi plant, gyda banciau bwyd yn rhan o fywyd bellach i filiynau, mae biliwnyddion yr ynysoedd hyn wedi gweld eu cyfoeth yn cynyddu ac yn cynyddu. A'ch plaid chi, ar y meinciau Ceidwadol, oedd penseiri llymder, ac mae'n rhaid i chi gael eich dwyn i gyfrif am hynny.

Ydy, mae'n wir na wnaethoch chi dynnu'r taliad yma oddi ar bensiynwyr—er y gwnaethoch chi ystyried gwneud hynny yn 2017. Ond, fe wnaethoch chi achosi dewisiadau anodd, amhosibl i bensiynwyr—y dewis rhwng bwyta neu gadw'n dwym. Cymerodd Llywodraethau Ceidwadol ers 2010 y dewisiadau anghywir—dewisiadau a wnaeth wanhau'r economi a niweidio gwasanaethau cyhoeddus, ac a wnaeth achosi gymaint o doriadau eraill a effeithiodd ar aelodau mwyaf bregus ein cymdeithas.

Mae'n hynod siomedig, ac yn hynod bryderus, gweld Aelodau Seneddol o Gymru, gafodd eu hethol ar ôl addo newid, yn pleidleisio o blaid torri'r taliadau tanwydd gaeaf yma, neu'n dewis peidio ei wrthwynebu drwy ymatal. Am lwfr, am ddigywilydd, am ddiegwyddor. Mae adroddiadau gan Age Cymru, y comisiynydd pobl hŷn a Carers Wales yn dangos bod tlodi yn rhemp ymysg aelodau hŷn ein cymdeithas. Mae'r rheini sydd yn anabl, neu'n byw gyda chyflwr iechyd cronig hyd yn oed yn fwy tebygol o gael eu taro'n galed gan y toriad hwn, yn ôl y mudiadau sy'n ymgyrchu dros eu lles a'u hawliau.

Mae hyd at £300 yn mynd yn bell i helpu gyda chostau ynni dros y gaeaf, yn enwedig gan fod disgwyl i’r bil ynni blynyddol cyfartalog godi bron £150 y mis nesaf. Bydd tynnu'r gefnogaeth yma i ffwrdd ar fyr rybudd fel hyn yn gyrru llawer o bensiynwyr i dlodi tanwydd a llawer yn ddyfnach i ddyled. Gall peidio â chadw eich cartref yn dwym gael canlyniadau difrifol. Nid yw cartref twym jest yn rhywbeth cyfforddus i'w gael; mae'n hanfodol i iechyd, yn enwedig i bobl hŷn. Mae cartref oer yn cynyddu’r risg o strôc, o haint anadlol, o gwympo neu o anafiadau eraill. A gall ladd.

Nododd yr ystadegau diwethaf sydd ar gael fod 800 o excess winter deaths, fel y maent yn cael eu galw, yng Nghymru yn ystod 2021-22. Gellir priodoli 240 ohonyn nhw i gartrefi oer. Y Deyrnas Gyfunol yw’r chweched economi fwyaf yn y byd, ac mae 165 o biliwnyddion yn y wlad. Nid torri cymorth tanwydd i bensiynwyr yw’r ateb i broblemau economaidd, ac ni fyth ddylai fod. Nid yw mwy o lymder yn ateb os ydyn ni am weld tegwch a llewyrch i bobl Cymru, ac mae angen i Lywodraeth Cymru sefyll lan drostyn nhw yn wyneb hyn. Felly, fy nghwestiwn i'r Llywodraeth yw hwn: onid ydych chi wedi cael digon o orfod gwneud yn iawn am gamgymeriadau polisi San Steffan? Dangoswch i bobl Cymru eich bod yn rhoi eich cenedl cyn eich plaid.

Dwi yn gresynu at rai o'r sylwadau dŷn ni wedi'u clywed y prynhawn yma, yn enwedig, os caf i ddweud, cyfraniad Mike Hedges. Dychmygwch pe byddai llywodraeth Dorïaidd wedi gwneud hyn. Beth fyddai eich sylwadau chi fel Plaid Lafur?

A dwi eisiau mynd nôl i'r rhai dŷn ni i gyd yn eu cynrychioli, a’r ofn sydd yn ein cymunedau ni ar y funud, oherwydd fe wnaiff pobl farw oherwydd y penderfyniad yma. Dŷn ni'n gwybod hynny oherwydd polisïau llymder y Ceidwadwyr, mi fuodd bobl farw oherwydd hynny, a drwy barhau gyda'r polisïau yma o lymder—. Agenda wleidyddol ydy hi. Mi oedd Sioned Williams yn llygad ei lle. Dyna mae hyn yn ei olygu i bobl yn ein cymunedau ni.

Felly, iawn, mi gawn ni bwyntio bys, mi gawn ni chwarae gemau gwleidyddol, ond ein rôl ni yma yn y Senedd ydy ffeindio datrysiadau, a sicrhau bod pobl Cymru yn derbyn yr hyn maen nhw'n ei haeddu. Dwi wedi bod yn atgoffa fy hun yn ddiweddar o'r datganiad cyffredinol o hawliau dynol. Mi oeddwn i'n grybwyll o pan oeddwn i'n sôn am ddiwylliant, ond dwi'n meddwl ei fod o'n bwysig i ni atgoffa ein hunain o beth mae’n ei olygu o ran hawl pobl i safon byw ddigonol, i'w hiechyd a'u ffyniant, a hefyd yr hawl i sicrwydd cynhaliaeth os digwydd henaint. Sicrwydd a’r hawl i safon byw ddigonol. Nid yw'n ddewis, oherwydd dydy o ddim chwaith yn ddewis rhwng bwyta neu allu cynhesu eich tŷ mwyach.

Dŷn ni'n sôn am hanfodion bywyd. Mae un o bob chwe pherson hŷn yng Nghymru yn byw mewn tlodi incwm cymharol. Mae Cymru â chyfran fwy o bobl hŷn na rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Dwi'n nodi bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi rhannu gyda ni yn ddiweddar gymorth Llywodraeth Cymru i aelwydydd. Mae honno yn rhestr hirfaith o'r gwahanol fath o gefnogaeth sydd ar gael, ond dwi'n mynd nôl at bwynt Sioned, a oedd yn gofyn: mae'n rhaid eich bod chi'n flin bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru wario'r arian prin sydd gennym ni yn llenwi'r gaps gan Lywodraeth San Steffan—yr hyn y dylai Llywodraeth San Steffan fod yn ei ddarparu i bobl Cymru.

Hefyd, dwi'n pryderu'n fawr—mi soniodd Sioned ynglŷn â’r normaleiddio sydd wedi bod o fanciau bwyd. Mae hyn yn rhywbeth na ddylen ni fod yn normaleiddio. Mae o'n sgandal bod yna fwy a mwy o bobl, mwy o deuluoedd, mwy o bobl hŷn ac ati, yn gorfod dibynnu ar fanciau bwyd er mwyn cael rhywbeth mor sylfaenol â bwyd. Yn y rhestr o gymorth Llywodraeth Cymru i aelwydydd, mae yna gyfeiriad, wrth gwrs, at yr arian i sefydliad banc tanwydd—normaleiddio banc arall. Gwych bod y ddarpariaeth ar gael, ond a gawn ni jest gwestiynu, unwaith eto, pam mae angen, rŵan, fanc tanwydd i fynd i'r afael ag un o hanfodion bywyd? Pam na allwn ni wneud rhywbeth radical fel jest sicrhau bod pobl efo'r hyn sydd ei angen arnyn nhw er mwyn gallu cael bwyd a thŷ cynnes?

Mae yna broblem ideolegol fan hyn. Mae'n hawdd pwyntio bys at benderfyniadau, ond mae o'n rhywbeth mae'n rhaid inni, yma yng Nghymru, ddechrau cael datrysiadau yn ei gylch, ac mi ydyn ni angen i Lywodraeth Lafur yn San Steffan rŵan beidio â chario ymlaen efo'r polisïau niweidiol hyn, sydd yn mynd i effeithio ar bobl yn ein cymunedau ni, sydd yn mynd i olygu bod mwy o bobl yn mynd i farw yn eu cartrefi, sydd yn golygu eu bod nhw ofn cynhesu eu tai y gaeaf yma. Felly, bach o reality check, plis, a bach o weithredu gan y Llywodraeth yma a Llywodraeth San Steffan.

Dwi'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.

Diolch yn fawr. Rwy'n croesawu y cyfle hwn i drafod y materion sy'n ymwneud â thaliad tanwydd y gaeaf, a diolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r cynnig.

Wel, felly, Llywydd, dyma fy natganiad am roi cymorth i bobl hŷn yng Nghymru. 

Mark Isherwood i ymateb i'r ddadl. Mark Isherwood. 

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, gwnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio ar ddiwedd y prynhawn.

Yr eitem nesaf fydd dadl Plaid Cymru ar restrau aros yn y gwasanaeth iechyd. Dwi'n galw ar Mabon ap Gwynfor i wneud y cynnig.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae'n ddiddorol nodi, on'd ydy, fod yna chwech o Aelodau ar y meinciau Llafur bellach wedi dal y portffolio iechyd ar ryw bwynt dros y 25 mlynedd diwethaf, yn cynnwys dau gyn Brif Weinidog a'r Prif Weinidog presennol. Mae'n un chwyrligwgan gweinidogol, sy'n cynnwys y disgleiriaf, medden nhw, o rengoedd y Blaid Lafur, ac sydd wedi chwyrlio yn eithaf chwyrn yn ddiweddar. Ond er ein bod ni'n gweld wynebau gwahanol yn mynd ac yn dod dros yr haf, yr un hen stori sydd yno pan fo'n dod at y gwasanaeth iechyd: safonau'n disgyn, amseroedd aros yn ymestyn, staff yn cael eu gwthio i'r pen, ac o du y Llywodraeth, dim byd ond addewidion ailadroddus gwag.

Yn ffurfiol.

Mi welsom ni yr wythnos diwethaf—ac rŷn ni wedi clywed cyfeiriad ato fo yn barod—yr Arglwydd Darzi’n cyhoeddi ei adroddiad damniol o’r gwasanaeth iechyd yn Lloegr, adroddiad a oedd yn gosod yn glir sut oedd blynyddoedd maith o esgeuluso ac anwybyddu’r problemau sylfaenol—a gadewch inni gofio bod hynny gan y ddwy blaid yn San Steffan—wedi arwain at wasanaeth a gweithlu yn Lloegr oedd ar eu gliniau. Ond beth sy’n bryderus inni yng Nghymru, wrth gwrs, ydy’r ffaith bod gymaint o’r problemau allweddol y gwnaeth yr Arglwydd Darzi fwrw goleuni arnyn nhw, fel arwyddion clir o ffaeleddau Llywodraethau Llafur a Cheidwadol, un ar ôl y llall, wrth ymdrin â’r gwasanaeth iechyd yn Lloegr, hefyd yn disgleirio’n llachar iawn, iawn yma yn ein gwasanaeth iechyd ni hefyd.

Ydy, mae Keir Starmer yn iawn i ddweud bod y sefyllfa yn Lloegr yn drychinebus—11 y cant, dros 10 y cant, o boblogaeth Lloegr ar restrau aros. Ond yng Nghymru, wrth gwrs, mae’r ffigur yn 20 y cant. Yn Lloegr, mae yna heriau mawr, mawr o ran triniaeth ganser—34 y cant yn methu â chael triniaeth o fewn 62 diwrnod. Ond yma, mae’r ffigur yn 43 y cant sydd yn methu derbyn y driniaeth yn yr un amser. Felly, ydy, mae’r gwasanaeth iechyd yn Lloegr yn bell iawn o fod yn batrwm o’r hyn y dylem ni fod yn ceisio ei efelychu yma yng Nghymru, ac mae yna ddioddef enbyd wedi bod yn y gwasanaeth dros y ffin, a hynny o ganlyniad i danfuddsoddi dros y blynyddoedd. Ond, wrth gwrs, mae yna wahaniaeth mawr yn agweddau Keir Starmer ac Eluned Morgan, onid oes? Dydyn ni ddim wedi clywed eto gan y Gweinidog iechyd newydd yng Nghymru, ond mae yna wahaniaeth mawr, mawr rhwng beth rydyn ni’n ei glywed yn agwedd Keir Starmer ac Eluned Morgan.

Mae Keir Starmer, drwy gomisiynu’r gwaith ac ymateb yn y ffordd y mae wedi’i wneud i waith yr Arglwydd Darzi, yn trio rhoi ffocws ar beth gellir ei wneud yn y cyfnod o’n blaenau ni i ddatrys rhai o’r problemau yn Lloegr. Wrth gwrs, mae yna gymhelliad gwleidyddol i'r gwaith yn beio'r Llywodraethau aeth o'i flaen o; mi fyddai rhywun yn naïf iawn i beidio â gweld hynny. Ond dwi'n gobeithio hefyd bod yna ymgais ddidwyll yma i geisio mynd at wraidd y cwestiynau rŵan. Ond tra bod Keir Starmer yn gallu beio ei ragflaenwyr Ceidwadol, y gwir amdani, wrth gwrs, ydy bod Eluned Morgan yn methu â beio unrhyw un heblaw ei rhagflaenwyr a hi ei hun, fel Gweinidogion iechyd Llafur yng Nghymru. Ac os ydy'r gwir yn rhy anodd i'w glywed ar ôl 25 o flynyddoedd mewn grym, mae o'n codi cwestiynau difrifol am awydd y Llywodraeth yma i wella y sefyllfa i gleifion.

Mi fydd Aelodau'n cofio bod Plaid Cymru wedi galw ar Lywodraeth Cymru i alw argyfwng iechyd yma yng Nghymru, a hynny am reswm da: er mwyn codi lefel y difrifoldeb. A'r galwadau hynny'n sicr yn cael eu hadleisio gan weithwyr o fewn y gwasanaeth iechyd, ac yn sicr gan gleifion, ond, eto, doedd yna ddim parodrwydd gan y Llywodraeth bryd hynny i gydnabod difrifoldeb y sefyllfa. Os nad ydy hi'n argyfwng, mewn difrif, sut mae disgrifio'r sefyllfa? A sut gall Llafur ddisgrifio'r sefyllfa yn Lloegr fel argyfwng pan mae'r sefyllfa yng Nghymru ar gymaint o fesurau hyd yn oed yn waeth? Mae'n rhaid bod Gweinidogion yn gallu gweld bod angen newid. Ac ym merw'r ymgyrch etholiad cyffredinol, mi gawson ni'r olygfa ryfeddol yna o'r Gweinidog iechyd ar y pryd—y Prif Weinidog erbyn hyn—yn gafael mewn placard yn galw am foderneiddio'r gwasanaeth iechyd, ac Aelodau Llafur yn fan hyn yn clodfori cynlluniau Keir Starmer i drawsnewid y gwasanaeth iechyd yn Lloegr, tra ar yr un pryd yn mynnu bod popeth yn iawn yma yng Nghymru, ond bod yna rywun yn mynd i wneud gwyrth o foderneiddio—rhywun heblaw'r Gweinidog ei hun, mae'n ymddangos.

Dwi am orffen efo ystadegyn sy'n mynd i sobri pawb. Ydych chi'n gwybod faint o bobl oedd yn aros dros flwyddyn am eu hapwyntiad cyntaf yn 2012? Tri chant ac un deg chwech. Y ffigur cyfatebol ar gyfer Cymru rŵan ydy 74,000. Y tu ôl i bob un o'r ystadegau yna mae yna berson mewn poen, neu sydd yn poeni am gyflwr ei iechyd, neu'n poeni am gyflwr iechyd anwyliaid, neu sydd yn gweld ei iechyd yn dirywio ymhellach tra ei fod yn aros. Mae yna gymaint o ddyletswydd ar y Llywodraeth i bob un sy'n aros yn hirach na'r amseroedd targed, a chyfrifoldeb ar y Gweinidog iechyd newydd, yn syml iawn, i weithredu'n wahanol i'w ragflaenwyr.

Hoffwn i siarad yn benodol ar y rhan o'n cynnig sy'n gresynu penderfyniad Llywodraeth Lafur y Deyrnas Gyfunol i barhau â pholisïau llymder ac effaith hynny ar ein gwasanaeth iechyd gwladol. Mae llymder yn niweidiol i iechyd pobl. Mae tlodi yn gwneud pobl yn sâl. Darllenwch unrhyw nifer o astudiaethau ar effaith hirdymor polisïau llymder y Llywodraeth Dorïaidd flaenorol ac rydych yn siŵr o ddod i’r un casgliad. Mae mesurau llymder yn uniongyrchol gyfrifol am hybu anghydraddoldebau iechyd sy’n costio £322 miliwn y flwyddyn i’r gwasanaeth iechyd yng Nghymru, ac yn fwyaf niweidiol i gyd, wrth gwrs, am achosi 190,000 o farwolaethau ychwanegol rhwng 2010 a 2019.

Byddech yn disgwyl mai blaenoriaeth unrhyw blaid sydd â diddordeb mewn adfer seiliau drylliedig ein system iechyd, sy'n credu mewn cyfiawnder cymdeithasol, sy'n ymfalchïo yn eu daliadau sosialaidd fel plaid Aneurin Bevan, fyddai sicrhau bod y dogma trychinebus hwn yn cael ei daflu'n syth i fin sbwriel hanes. Ond mae’r hyn yr oeddem ni i gyd yn ei ofni drwy gydol ymgyrch yr etholiad cyffredinol wedi dod i’r amlwg erbyn hyn, achos mae'n ymddangos fod Plaid Lafur Keir Starmer yr un mor gaeth i bolisïau llymder â’u rhagflaenwyr Torïaidd. Wedi’r cyfan, un o’u gweithredoedd cyntaf mewn grym oedd ailgadarnhau yr ymrwymiad i’r cap dau blentyn a'r cap ar fudd-daliadau, yr hyn sy'n bennaf gyfrifol am waethygu lefel uchel tlodi plant yng Nghymru, yn ôl y cyn-Brif Weinidog, Mark Drakeford, a disgyblu’n llym y lleisiau prin hynny sydd â’r dewrder i sefyll yn erbyn y brad hwn yn erbyn y mwyaf bregus yn ein cymdeithas.

Doedd hyd yn oed George Osborne, pensaer llymder, ddim wedi tynnu’r lwfans tanwydd gaeaf oddi ar bensiynwyr, ac mae disgwyl iddyn nhw fyw ar bron hanner yr isafswm cyflog. Mae'n fesur a fydd, fel yr asesodd Ysgrifennydd y Cabinet dros gyfiawnder cymdeithasol yn gywir, yn gwthio mwy fyth o bensiynwyr Cymru i dlodi tanwydd dyfnach ac, wrth gwrs, yn dwysáu’r pwysau ar ein gwasanaeth iechyd a gofal. Mae’r ffaith bod y penderfyniad hwn wedi’i wneud heb asesiad effaith yn tanlinellu ei fod yn amlwg mai llymder, ymhell o fod wedi’i eni o ryw fath o bragmatiaeth amharod, yw egwyddor arweiniol Starmer mewn Llywodraeth. Mae’n ddewis gwleidyddol; roedd e'n wir yn nyddiau Cameron, Clegg ac Osborne, ac mae’n wir nawr.

Fel rŷn ni wedi clywed yn huawdl iawn yn barod gan nifer o siaradwyr, mae pob rhan o Gymru'n dioddef o ganlyniad i anallu cyson y Llywodraeth hon i leihau rhestrau aros, sydd erbyn hyn wedi cyrraedd lefelau cwbl anghynaliadwy. Ond yn anffodus, ein plant a’n pobl ifanc yn aml sy'n dioddef waethaf. Mae'r ystadegau diweddaraf yn rhoi darlun truenus i ni o’r sefyllfa. Ar hyn o bryd, mae 8,241 o bobl ifanc dan 18 oed wedi bod yn aros ar restr ers dros flwyddyn, a 1,278 arall wedi bod ar restr aros am ddwy flynedd a mwy. Mae'r sefyllfa'n arbennig o ddifrifol yn ardal Betsi Cadwaladr, lle mae 62 y cant o bobl dan 18 oed yn gorfod aros yn hirach na dwy flynedd. Chwedeg dau y cant—mae e'n gywilydd.

Mae arolwg diweddar gan y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant wedi cadarnhau goblygiadau niweidiol yr oedi ar y grŵp oedran arbennig hwn. Dywedodd y mwyafrif o baediatregwyr yng Nghymru eu bod yn gweld plant yn cael eu heffeithio'n negyddol iawn gan amseroedd aros am driniaeth, ac yn teimlo’n rhwystredig nad oes ganddyn nhw’r lefel briodol o gapasiti i ymateb i’r galw. I ormod o lawer o’n plant a phobl ifanc, mae'r hyn a ddylai fod y cyfnod mwyaf hapus, y cyfnod mwyaf iach yn eu bywyd, yn cael ei ddifetha gan ansicrwydd arosiadau hir am driniaeth.

Ac mae iechyd meddwl, wrth gwrs, yn faes pryder penodol. Does dim dwywaith bod gan y cyhoedd hyder isel yn ein gwasanaethau iechyd meddwl, a dyw hyn ddim yn syndod o gwbl pan ystyriwn ni’r graddau y mae pobl ifanc yn cael eu gadael lawr yn y maes hwn. Fel mae pawb yn gwybod, pobl ifanc ar gyfartaledd a brofodd y dirywiad mwyaf yn eu lles meddyliol o ganlyniad i COVID, ac eto mae amseroedd aros ar gyfer gwasanaethau cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol dipyn yn hirach ar gyfer plant Cymru o'i gymharu ag oedolion. Hefyd, dim ond 57 y cant o blant a phobl ifanc Cymru sy’n gallu dechrau ymyriad therapiwtig o fewn 28 diwrnod yn dilyn asesiad. Ar ben hyn, mae'r prosiect iechyd meddwl amenedigol diweddar yng Nghymru wedi canfod nad oedd 61 y cant o weithwyr iechyd proffesiynol wedi cael unrhyw hyfforddiant ar iechyd meddwl babanod. Ystyriwch y peth o ddifrif. 

Rwy’n siŵr eich bod yn cytuno bod sicrhau darpariaeth effeithiol ac amserol o ofal iechyd yn gynnar mewn bywyd yn allweddol i'r agenda ataliol. A dweud y gwir, mae cynaliadwyedd y gwasanaeth iechyd yn ei gyfanrwydd yn dibynnu’n llwyr arno wrth edrych i’r dyfodol.  

Mae’r rhestrau aros annerbyniol o hir ar gyfer plant a phobl ifanc yn dangos, felly, pa mor ansefydlog yw sylfeini’r dull sy'n cael ei ddefnyddio gan y Llywodraeth hon o ymdrin ag ymyrraeth gynnar, a pham y dylai diwygio ei strategaeth ar gyfer mynd i’r afael â rhestrau aros fod yn gwbl angenrheidiol ac yn flaenoriaeth frys ar gyfer rhagolygon iechyd cenedlaethau’r dyfodol.

Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro. Dwi'n croesawu'r cyfle i ymateb i'r ddadl hon yn enw Plaid Cymru am un o'r pethau pwysicaf i ni ac i'r cyhoedd, sef torri amseroedd aros. Dwi'n edrych ymlaen, ar ôl wythnos yn y swydd, i weithio gyda'r gwasanaeth iechyd i wneud yn siŵr ei fod yn dal i ddarparu gofal gwych ac amserol i bobl Cymru.

Mae mwy o staff nag erioed yn gweithio yn y gwasanaeth iechyd. Maen nhw'n gweithio'n galed bob dydd, gan newid bywydau ac achub bywydau, a hynny'n aml o dan amgylchiadau anodd iawn. Nhw yw curiad calon y gwasanaeth iechyd. Roeddwn i'n falch o weld y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf yn cyhoeddi dyfarniad cyflog sy'n uwch na chwyddiant i bob aelod staff ar gontractau 'Agenda ar gyfer Newid', ac i feddygon a deintyddion. Mae'n dangos cymaint rŷn ni'n ymddiried yn eu gwasanaeth a'r staff, a'r gwerth rŷn ni'n rhoi arnyn nhw. 

Bydd y rhan fwyaf o bobl sydd yn cael eu gweld gan y gwasanaeth iechyd yn cael gofal o ansawdd da yn brydlon. I'r mwyafrif, mae hynny'n golygu gofal sylfaenol gan eu meddyg teulu, nyrs, fferyllydd, ffisiotherapydd, deintydd neu optegydd, efallai. Bydd angen i rai gael ymchwiliad neu driniaeth bellach yn yr ysbyty. Ar hyn o bryd, 22 wythnos yw'r amser aros ar gyfartaledd ar gyfer triniaeth wedi'i chynllunio. Yn anffodus, mae llawer o bobl yn aros yn hirach na hyn, yn bennaf o ganlyniad i effaith pandemig COVID-19. Mor fuan ar ôl degawd o gyni, mae wedi taflu cysgod hir dros y gwasanaeth iechyd.

Er bod gwasanaethau wedi adfer, i raddau helaeth, i'r lefel cyn y pandemig, mae dal gyda ni amseroedd aros hir a rhestr aros gynyddol, sy'n adlewyrchu iechyd cyffredinol y genedl. Mae ein gwaith i leihau amseroedd aros yn cael effaith. Mae arosiadau hir o fwy na dwy flynedd wedi gostwng 67 y cant ers y lefel uchaf ym mis Mawrth 2022, ac mae arosiadau hir am brofion diagnostig wedi gostwng bron i draean. Erbyn hyn, tua 3 y cant o'r bobl ar restr aros sy'n aros mwy na dwy flynedd, o gymharu â bron i 10 y cant ym mis Mawrth 2022, dros ddwy flynedd yn ôl. Mae hyn wedi digwydd o dan amgylchiadau anodd. Mae atgyfeiriadau newydd ar gyfer triniaeth wedi cynyddu’n sylweddol. Rŷn ni yn y sefyllfa ariannol anoddaf ers dechrau datganoli, rŷn ni'n dal i weld tonnau rheolaidd o heintiau COVID, ac mae oedi wrth drosglwyddo gofal ar lefelau uchel iawn. Mae'r rhain yn amgylchiadau anodd i unrhyw wasanaeth iechyd, ond y gwir yw bod yn rhaid inni fynd yn bellach ac yn gyflymach.

Wel, diolch yn fawr iawn, Llywydd dros dro, a diolch i bawb sydd wedi ymateb i'r ddadl yma. Dwi am gychwyn fy sylwadau clo drwy groesawu'r Ysgrifennydd Cabinet newydd dros iechyd i'w swydd, a dymuno'r gorau iddo fo. Dwi'n edrych ymlaen i gydweithio efo fo yn y rôl honno. Ond mae arnaf i ofn i ddweud bod yr ymateb ddaru inni ei gael heddiw ddim yn sioc ond hefyd yn siom, oherwydd nad ydym ni wedi gweld unrhyw fath o weledigaeth.

Os gwnaf i gyfeirio at ambell i sylw ddaru i'r Ysgrifennydd Cabinet eu gwneud cyn fy mod i'n mynd ymlaen, ddaru ichi ddechrau eich cyfraniad drwy ddweud mai un o'r pethau da roedd yr NHS yn eu gwneud oedd darparu gofal amserol, ond dyna'r union bwynt: dydy o ddim yn darparu gofal amserol i gannoedd o filoedd—dros 0.5 miliwn—o bobl yng Nghymru sydd ar restrau aros am fisoedd a blynyddoedd. Dyna'r union bwynt yn y cynnig yma o'n blaen ni. Ddaru ichi hefyd sôn am gamau pwysig sydd wedi cael eu cymryd dros yr haf, sef bod yna ddyfarniad wedi bod ar gyfer dyrchafiad tâl i weithwyr yn y sector iechyd. Ond, wrth gwrs, mae hynna wedi bod yn llwyr ddibynnol ar San Steffan. Rŵan, pe baech chi'n cytuno efo'r cynnig yma, efo Plaid Cymru, a mynnu newid trefn ariannu Cymru, newid Barnett a'r camau eraill, yna fuasech chi ddim wedi gorfod aros tan yr haf ar gyfer y dyfarniad yna. Mi fuasech chi wedi gallu ei wneud o llawer iawn yng nghynt. Ond, am ryw reswm, rydych chi'n aros i San Steffan i weithredu.

Ddaru ichi sôn fod Cymru wedi bod yn dioddef o dan gysgod hir llymder yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac mae hynna'n berffaith wir. Mae 14 mlynedd o lymder wedi effeithio yn andwyol ar ein gallu ni i ddarparu gwasanaethau iechyd o safon yng Nghymru. Ond, yn anffodus, mae eich Llywodraeth chi eich hunain yn Llundain, o dan Keir Starmer a Rachel Reeves, yn parhau â'r polisi llymder yna, a Sioned wedi ei gwneud hi'n glir, fel bod pawb yn gwybod, mae hi'n amlwg i bawb fod polisi llymder sydd wedi ei weithredu ac am barhau o dan Lywodraeth Llafur yn niweidio iechyd pobl, ac am wneud y rhestrau aros yna yn hirach. Ac unwaith eto, ddaru ichi sôn am y sefyllfa ariannol anodd mae Cymru yn ffeindio ei hun ynddi, ond eto rydych chi'n gwrthod sefyll i fyny i'ch meistri yn Llundain a mynnu setliad teg i Gymru.

Ac yn olaf, ddaru ichi sôn ar y diwedd am bwysigrwydd yr elfen ataliol yna, ac mi ydyn ni i gyd, wrth gwrs, yn cytuno mai dyna ddylai'r flaenoriaeth fod, ond y Llywodraeth yma, eich Llywodraeth chi, sydd wedi torri rhaglenni ataliol o fewn y gwasanaeth iechyd a llywodraeth leol, sydd yn arwain at yr argyfwng yma. Felly, allwch chi ddim ei chael hi y ddwy ffordd. Wrth gwrs, dydy o ddim yn syndod clywed yr hyn mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi ei ddweud, yn trio paentio rhyw ddarlun bod ein rhestrau aros yn torri mewn rhai elfennau, ac yn trio paentio rhyw ddarlun bod bob dim yn iawn. Dyna rydyn ni'n ei gael gan y Llywodraeth hon, dro ar ôl tro. Yn hytrach na chymryd cyfrifoldeb, mae'r Llywodraeth yma yn pwyntio'r bys at bawb arall ac yn beio pobl eraill. Rydyn ni wedi clywed y Prif Weinidog yn beio'r rheolwyr iechyd, rydyn ni wedi clywed Gweinidogion yn y Llywodraeth yma yn beio pobl Cymru, yn beio pobl Cymru am gael y deiet anghywir, yn beio pobl Cymru am fod yn ordew, am beidio edrych ar ôl eu hunain, yn beio pobl Cymru am fynd i A&E oherwydd gwahanol resymau, yn hytrach na chymryd cyfrifoldeb am eich methiannau eich hunain.

Dwi ddim yn sicr, o glywed yr Ysgrifennydd Cabinet na'r Ysgrifenyddion Cabinet blaenorol, a ydych chi'n deall go iawn impact y rhestrau aros yma. Os gwnaf i roi un enghraifft—cymydog i fi sydd yn etholwr—roedd e'n glaf yn aros am benglin newydd. Roedd e ar y rhestr aros am ddwy flynedd. Oherwydd hynny, roedd o'n rhoi pwysau ymlaen. Roedd o'n methu cerdded, roedd o'n rhoi pwysau ymlaen ac yn mynd yn ordew; roedd o felly yn gorfod mynd i weld ei feddyg yn amlach. Oherwydd ei fod o'n methu cerdded, oherwydd ei fod o'n mynd yn ordew, roedd ei iechyd meddwl wedi cael ei effeithio yn andwyol, oedd felly'n golygu ei fod yn gorfod mynd eto i mewn i'r gwasanaeth iechyd. Un claf yn gorfod mynd at y gwasanaeth iechyd sawl gwaith oherwydd eich bod chi wedi methu â sicrhau bod o'n cael triniaeth.

Roeddech chi'n dweud yn eich cyfraniad chi, Ysgrifennydd Cabinet—eich dyfyniad chi—

Ydych, mi ydych chi'n gwneud hynny. Y canlyniad i'r claf yma, fy nghymydog i, oedd ei fod o wedi gorfod mynd yn breifat i gael gwasanaeth ar gyfer pen-glin newydd. Dyna ydy gwaddol 25 mlynedd o Lywodraeth Llafur, ein bod ni'n gweld preifateiddio ein gwasanaeth iechyd—gwasanaeth iechyd dwy haen ar gyfer rhai sydd yn gallu fforddio a phawb arall sydd ddim. Dyna ydy record Llafur yng Nghymru. Dyna pam mae'n rhaid inni fynd i'r afael â'r rhestrau aros yma. Mae'n rhaid inni weld rhaglen ar waith, wedi cael ei osod gennych chi, clir, sydd yn dangos camau ar sut rydych chi'n mynd i'r afael â'r rhain. Dyna pam rydym ni wedi rhoi'r cynnig yma ymlaen heno ac yn gobeithio ac yn gofyn i bawb ei gefnogi. Diolch yn fawr iawn. 

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly fe wnawn ni ohirio'r bleidlais. 

Os nad oes yna dri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, fe fyddwn ni'n symud yn syth i'r bleidlais. Ac mae'r bleidlais gyntaf ar eitem 7, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar daliad tanwydd y gaeaf. [Torri ar draws.]

Iawn. Fe symudwn ni i'r bleidlais, a fe wnaf i alw am bleidlais lafar os oes parhau o ran y broblem gan Jenny Rathbone. Fe wnawn ni edrych ar y cynnig, felly, y cynnig o dan eitem 7. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 23, neb yn ymatal, 24 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod. 

Awn ni felly at bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 23 yn erbyn. Mae gwelliant 1 wedi ei gymeradwyo. 

Pleidlais ar welliant 2 nesaf, yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid naw, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Gwelliant 2 wedi ei wrthod.

Pleidlais olaf, felly, o dan yr eitem yma, ar y cynnig wedi ei ddiwygio.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 23 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn. 

Cyfres bleidleisio nesaf ar eitem 8, sef dadl Plaid Cymru ar restrau aros yn y gwasanaeth iechyd. Galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 23, neb yn ymatal, 24 yn erbyn. Mae'r cynnig heb ei ddiwygio wedi ei wrthod.

Y bleidlais nesaf ar welliant 1, ac, os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. Gwelliant 1, felly, yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 23 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei gymeradwyo. Gwelliant 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol.

Gwelliant 4 sydd nesaf i bleidleisio arno, yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 32 yn erbyn. Ac felly mae gwelliant 4 wedi ei wrthod.

Y bleidlais olaf ar y cynnig wedi ei ddiwygio.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 23 yn erbyn. Mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn. 

Dyna ddiwedd ar y pleidleisio am y prynhawn yma, ac fe fydd y ddadl fer yn cychwyn mewn munud. Os wnaiff pawb sy'n gadael adael yn dawel.

Fe wnaf i ofyn i Heledd Fychan i gyflwyno'i dadl. Heledd Fychan.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mi hoffwn ddweud fy mod i’n rhoi munud o fy amser i Peredur Owen Griffiths, Tom Giffard a Sioned Williams, a diolch ichi am fod yn barod. Mae’n rhaid i mi ddweud, dwi yn mynegi siom nad oes gennym ni'r Ysgrifennydd Cabinet dros y Gymraeg na chwaith y Gweinidog gyda chyfrifoldeb am ddiwylliant yma ar gyfer y ddadl yma, ond gobeithio y byddan nhw’n gwrando nôl oherwydd, yn sicr, mae'r rhain yn bwyntiau y byddwn i’n gobeithio y byddai’r Llywodraeth yn gwrando arnyn nhw a chymryd sylw.

Felly, teitl y ddadl fer hon ydy ‘Eisteddfod Genedlaethol Rhondda Cynon Taf 2024: Sicrhau Gwaddol i’r Gymraeg yn y Cymoedd’. Ac mae yna gwestiwn i ddechrau efo: ‘Yr Eisteddfod orau erioed?’ Dyna oedd y cwestiwn ofynnodd Tudur Owen, dyna oedd y cwestiwn ar dudalen flaen y cylchgrawn Golwg, a dyna oedd y cwestiwn ar wefusau nifer fawr wnaeth fynychu Eisteddfod Genedlaethol Rhondda Cynon Taf ym Mhontypridd fis diwethaf. Efallai eich bod chi wedi sylwi cyn lleied o gwyno oedd yna, a phenawdau negyddol. Mae hynny, gobeithio, yn dweud y cyfan ynglŷn â pha mor llwyddiannus oedd yr Eisteddfod. A heb os, fel rhywun sydd yn mynychu’r Eisteddfod yn flynyddol, ac fel rhywun sydd bellach yn byw ym Mhontypridd ac a fynychodd yr Eisteddfod bob diwrnod eleni ym mhob tywydd, roedd hi’n Eisteddfod lwyddiannus dros ben. Roedd tref Pontypridd a pharc Ynysangharad yn llawn bwrlwm a chroeso i’r miloedd ddaeth i gefnogi, a phwrpas fy nadl fer heddiw yw adlewyrchu ar a dathlu’r llwyddiant, ynghyd ag ystyried sut y gallwn ni fel Senedd gefnogi’r gwaddol o ran y Gymraeg yn y Cymoedd ac, yn ehangach, gefnogi rôl yr Eisteddfod Genedlaethol ac Eisteddfod yr Urdd fel rhan o’r targed cyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 a chynyddu hefyd defnydd o’r iaith.

Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i bawb fu’n gyfrifol am lwyddiant yr wŷl, yn staff yr Eisteddfod, yn staff a swyddogion cyngor Rhondda Cynon Taf, y pwyllgor gwaith lleol dan arweiniad yr anfarwol Helen Prosser, y fyddin o wirfoddolwyr fu’n codi arian ac yn harddu’r ardal, heb sôn am yr holl dasgau eraill angenrheidiol er mwyn creu Eisteddfod lwyddiannus—hefyd, wrth gwrs, yr holl hyfforddwyr, cystadleuwyr, stondinwyr a phawb fynychodd, ynghyd â busnesau’r ardal a weithiodd mor galed i sicrhau croeso cynnes i bawb. Chwaraeodd pawb eu rhan yn effeithiol.

A pheidied neb â diystyru faint o dasg oedd hon. Wedi’r cyfan, doedd dim Eisteddfod Genedlaethol wedi bod yn ardal Rhondda Cynon Taf ers 1956, ac yn 1893 y bu hi ddiwethaf yn ardal Pontypridd. Golyga hyn nad oedd mwyafrif pobl yr ardal erioed wedi profi eisteddfod y tu hwnt i eisteddfod ysgol, a doedd ganddyn nhw ddim syniad beth i’w ddisgwyl. Ac yn naturiol, felly, er bod yna gynnwrf mawr ymhlith nifer, roedd yna nerfusrwydd ymhlith rhai ac, i fod yn gwbl onest, cryn dipyn o negyddiaeth hefyd, gyda nifer o bobl leol yn poeni am weld eu parc lleol yn cau am gyfnod o’r gwyliau haf, yn poeni am draffig yn fwy na dim, ac yn meddwl nad oedd yr Eisteddfod yn berthnasol iddyn nhw gan nad oedden nhw'n siarad Cymraeg.

Fwy nag unwaith yn y misoedd yn arwain at yr Eisteddfod, cefais fy nhemtio i roi ambell i grŵp Facebook lleol ar mute oherwydd hyn. Hyn a hyn gall rhywun geisio rhesymu gyda rhai o’r lleisiau mwyaf amlwg ar blatfformau o’r fath sy’n hoffi styrio. Ond dwi’n falch na wnes i, oherwydd braf oedd gweld, wrth i’r Eisteddfod agosáu, y rhod yn dechrau troi, wrth i bobl weld y parc yn trawsnewid i faes Eisteddfod ac wrth i fwy o fanylion am yr Eisteddfod gael eu rhannu. Mi ddylech fod wedi gweld y sylwadau yn ystod yr Eisteddfod, ac yn dilyn yr Eisteddfod, ar yr union dudalennau hyn, gyda rhai o’r sceptics mwyaf ymhlith y rhai oedd yn canmol yr wythnos i’r cymylau, a hyd yn oed yn mynegi gobaith y byddai’r Eisteddfod yn dychwelyd yn fuan i’r ardal. Yn wir, ar ôl yr holl bryderon am draffig, y gwir amdani ydy bod y negeseuo ynglŷn â defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus ynghyd â’r ddarpariaeth effeithiol o drenau a bysus gwennol wedi gweithio’n rhagorol a bod y traffig wedi llifo’n well na mewn wythnos arferol. ‘Bring back the Eisteddfod’ oedd ple nifer wrth i’r traffig ddychwelyd yr wythnos ganlynol.

Ac i fod yn deg, nid dim ond y rhai hynny oedd ddim yn gwybod beth oedd Eisteddfod oedd yn poeni. Wn i ddim faint o eisteddfodwyr pybyr fu’n dweud wrthyf i am eu pryder a fyddai’r Eisteddfod yn medru ffitio o fewn parc Ynysangharad. Yn wir, mi o'n i yn eu plith. A dwi’n falch iawn o ddweud fod ein pryderon wedi bod yn ddi-sail, gyda nifer yn rhyfeddu o weld faint o ofod oedd yna a pha mor dda gwnaeth yr Eisteddfod lenwi parc Ynysangharad. Mi weithiodd hefyd fod rhai o adnoddau’r parc wedi’u hymgorffori fel rhan o’r Eisteddfod, megis y lido, y parc chwarae a chanolfan Calon Taf. Oes Eisteddfod arall wedi cael pwll nofio iawn yna—dwi ddim yn sôn am bwll dŵr neu bwll o fwd—fel rhan o’r arlwy? Wrth gwrs, roedd yna sialensau: doedd Maes B a’r maes carafannau ddim yn y parc, ond fe weithiodd y datrysiadau a roddwyd mewn lle, a phob clod i’r trefnwyr am hynny.

Gyda mwyafrif o Eisteddfodau’r blynyddoedd diwethaf wedi bod mewn caeau ar gyrion trefi neu’n bell o bobman, roedd Eisteddfod eleni yn teimlo’n wahanol gyda thref Pontypridd yn rhan o’r maes. Roedd y defnydd o’r llyfrgell fel canolfan groeso, a’r defnydd o’r Muni ac YMa wedi gweithio’n wych, a rhaid canmol hefyd ymdrech yr ardal gwella busnes ym Mhontypridd dan arweiniad James Payne o ran hyrwyddo busnesau’r dref, ynghyd ag ymdrech y busnesau eu hunain. Braf iawn oedd gweld llefydd fel Zucco’s, Café Royale, Cortile Coffee, Janet’s a Prince’s yn orlawn o bobl—gymaint felly fel bod rhai wedi rhedeg allan o fwyd yn ystod yr wythnos a gorfod cau eu drysau—ynghyd â thafarndai a bariau’r dref. Gwelais i ambell i Weinidog yng Nghlwb y Bont, ac mi fyddwch chi'n ymwybodol bod y clwb wedi wynebu heriau lu dros y blynyddoedd diwethaf yn sgil llifogydd dinistriol 2020 ac yna COVID. Ond fel a ddangoswyd yn glir o ran y miloedd ddaeth i gefnogi yn ystod yr Eisteddfod, mae Clwb yma o hyd.

Yn dilyn yr Eisteddfod, cadarnhaodd y cyngor gyfanswm y bobl a ymwelodd â chanol tref Pontypridd yn ystod cyfnod wyth diwrnod yr Eisteddfod: 186,012 oedd cyfanswm yr ymwelwyr a gofnodwyd yn y dref, sy’n cynrychioli cynnydd enfawr o 119,747 o gymharu â’r wythnos flaenorol, a chynnydd tebyg, o 115,554, o gymharu â’r un wythnos y llynedd. A'r diwrnod prysuraf oedd dydd Gwener 9 Awst, gyda ffigwr o 39,155 o bobl yn ymweld â'r dref. Felly, mae'r rhain yn ffigurau sy'n dangos bod pobl wedi dod i Bontypridd.

A’r hyn sydd wedi bod yn braf imi ers yr Eisteddfod yw bod nifer o’r rhai a fynychodd wedi dychwelyd i Bontypridd yn dilyn yr Eisteddfod, fel petaen nhw wedi darganfod neu ailddarganfod cyfoeth yr arlwy diwylliannol sydd ar gael yno, ynghyd â’r llefydd bwyta, siopa a’r farchnad. Dyma ydy’r gwaddol barhaol i’r busnesau lleol. A gobeithio felly bydd mwy o drefi ledled Cymru, ynghyd â’r Eisteddfod, yn gweld bod modelau gwahanol yn medru gweithio, ac y bydd yr Eisteddfod ym Mhontypridd yn fodel posibl i’r dyfodol. 

Efallai fydd rhai Aelodau yn cofio imi alw am Eisteddfod am ddim ym Mhontypridd. Er na fu’r alwad honno’n llwyddiannus, roeddwn yn falch bod y Llywodraeth wedi ariannu tocynnau am ddim i filoedd o deuluoedd lleol, oedd yn cynnwys cost teithio ac arian tuag at fwyd, a braf oedd gweld cynifer yn manteisio ar hynny. Mae hyn yn rhywbeth sydd wedi digwydd mewn amryw o Eisteddfodau Cenedlaethol ac Eisteddfodau’r Urdd erbyn hyn, a hoffwn weld ymrwymiad gan y Llywodraeth hon i barhau i ariannu. Pam? Oherwydd, o’r hyn dwi wedi’i weld, mae o’n bolisi sy’n gweithio os ydyn ni eisiau sicrhau bod pobl sydd erioed wedi bod mewn Eisteddfod yn mynychu pan fydd yr Eisteddfod yn dod i’w hardal nhw a chael cyfle i brofi cyfoeth yr arlwy.

Yn wahanol i rai o’r cynlluniau tocynnau am ddim, gallai rhai dderbyniodd tocyn eleni fod wedi fforddio prynu tocyn. Mi oedd yna gyfle i unrhyw un â phlentyn yn mynychu ysgol yn Rhondda Cynon Taf i gael tocyn. Yn gall iawn, roedd y mwyafrif o’r tocynnau hyn wedi eu rhoi ar y penwythnos cyntaf, gan olygu bod nifer wedyn wedi dychwelyd a phrynu tocyn eu hunain nifer o weithiau dros yr wythnos. Roedd rhai ohonynt yn rhieni oedd wedi mynychu ysgolion Cymraeg eu hunain ond efallai heb ddefnyddio’r iaith ers hynny, ac roedd nifer fawr hefyd yn siaradwyr Cymraeg newydd neu heb ddim Cymraeg o gwbl. A’r hyn wnaeth eu rhyfeddu oedd y croeso, p’un a oeddent yn siarad yr iaith ai peidio. Mi oeddwn i wrth fy modd gweld ffrindiau fy mab 11 oed yn ysu i ddod nôl i'r maes bob dydd a chael modd i fyw. Maen nhw'n edrych ymlaen yn barod, er mai 11 ydyn nhw, at fynd i Faes B mewn cwpwl o flynyddoedd. Felly, dwi'n meddwl bod hynny wedi bod yn llwyddiant.

Ond mae'n rhaid i ni hefyd sôn ynglŷn a beth mae gwaddol fel hyn yn ei olygu a rôl y Senedd. Mae'n rhaid i ni hefyd sicrhau, pan fydd Eisteddfod yn dod i ardal, fod yna wedyn gyfleoedd i bobl ddysgu Cymraeg, defnyddio'u Cymraeg neu gael mynediad i addysg Gymraeg. Felly, mi fydd Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru) yn un arwyddocaol, oherwydd mae yna benderfyniadau sydd wedi niweidio'r Gymraeg wedi cael eu gwneud gan gyngor Rhondda Cynon Taf yn y blynyddoedd diwethaf: lleihau nifer yr ysgolion Cymraeg yn ardal Pontypridd o ddwy a hanner i ddwy, gyda chau Ysgol Pont Sion Norton a gwrthod galwadau rhieni i wneud ysgol newydd yn ardal Glyn-coch yn ysgol Gymraeg, gan olygu bod plant yn ardal Ynys-y-bwl a Glyn-coch yn gorfod teithio heibio amryw o ysgolion cyfrwng Saesneg er mwyn cyrraedd addysg Gymraeg. Nid dewis gwirioneddol yw hyn i deuluoedd heb geir chwaith, gan olygu bod rhai rhieni wedi gwneud y dewis yn barod i symud eu plant o addysg cyfrwng Cymraeg i Saesneg oherwydd y pellteroedd i ysgol ag addysg Gymraeg.

Yn ail, mae'n rhaid i ni hefyd edrych ar sut mae mentrau iaith yn cael eu hariannu a sicrhau bod ganddyn nhw'r adnoddau i barhau gyda’r gwaith pwysig maen nhw'n ei wneud mewn ardaloedd ledled Cymru o ran hyrwyddo’r iaith a chreu cyfleoedd i’w defnyddio. Maen nhw’n gwneud gwyrthiau o ran cefnogi cynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg ledled Cymru, ond mae eu rôl nhw'n ehangach na hynny, ac yn aml mae’n anodd cadw staff a recriwtio oherwydd bod y cyflogau maen nhw'n gallu'u cynnig yn isel, tra bod, ar yr un pryd, costau wedi cynyddu. Mae hyn yn rhywbeth y gallwn fel Senedd edrych arno fel rhan o’r gwariant sy’n cefnogi targedau 2050.

Ac yn drydydd, dwi'n meddwl bod yn rhaid i ni, fel Senedd, edrych ar rôl yr Eisteddfod Genedlaethol ac Eisteddfod yr Urdd o ran cefnogi 'Cymraeg 2050' a sicrhau ein bod ni’n cydweithio’n agosach â’r ddau gorff a chydnabod y cyfraniad mae eu gwaith yn ei wneud o ran dyfodol y Gymraeg. A nid dim ond hynny; mae angen hefyd cydnabod gwerth economaidd y ddau sefydliad, ynghyd a’u rôl o ran hyrwyddo Cymru’n rhyngwladol. A dylai hyn, felly, ddylanwadu ar fuddsoddiad y Llywodraeth ynddynt.

I gloi, felly, fy ngobaith yw bod dadl fer heddiw, a'r Eisteddfod ei hun, yn gyfle i esgor ar drafodaeth ehangach o ran potensial ein heisteddfodau teithiol o ran sicrhau parhad i'r Gymraeg fel iaith fyw, y tu hwnt i’r dosbarth neu’r gwaith, a hefyd i ddechrau trafodaeth am y pethau y gallwn ni fel Senedd eu gwneud i gefnogi hynny. Rwy'n edrych ymlaen at glywed cyfraniadau eraill, ynghyd â’r Ysgrifennydd Cabinet.

Diolch yn fawr iawn i ti, Heledd, am y ddadl yma. Mae’n hynod o bwysig ein bod ni'n gweld beth ydy gwaddol yr Eisteddfod. Rydw i jest eisiau siarad ychydig bach am y gwaddol diwylliannol, ac yn benodol y gwaddol corawl, gan fy mod i’n aelod o gôr. Dwi wedi syrffedu pobl drwy ddweud hynny, ond dwi’n mwynhau canu yn y côr, ac mae’n un o’r pethau sy’n rhoi pause imi yn ystod yr wythnos er mwyn gallu helpu efo iechyd meddwl a bob dim felly sy’n digwydd o fod yn rhan o ganu a chydganu efo pobl.

Yn ystod yr wythnos, mi oedd yna ddegau o gorau wedi cystadlu. Roedd yn ffantastig o ran arlwy corawl yr Eisteddfod yma. Un o’r cystadlaethau mwyaf bendigedig, dwi’n meddwl, yn yr Eisteddfod yma am y tro cyntaf oedd y gystadleuaeth gorawl ar gyfer corau nad oedd erioed wedi cystadlu yn yr Eisteddfod o’r blaen. Roedd 13 neu 14 o gorau wedi cystadlu, ac roedd o’n ffantastig.

Mae canu corawl, wrth gwrs, yn rhoi cymaint o bleser i bobl, ond mae hefyd yn help efo iechyd meddwl. Mae’n help i gymunedau ddod at ei gilydd. Rydw i’n meddwl ei bod hi’n deg i ddweud 'diolch yn fawr' i’r Eisteddfod am greu'r gwaddol corawl yna. Diolch hefyd i’r holl arweinwyr, i’r cyfeilyddion ac i’r cantorion am ddod at ei gilydd a pharatoi’n drylwyr ar gyfer yr Eisteddfod.

Yr her i’r Gweinidog heddiw, rili, ydy: sut mae’r Llywodraeth yn mynd i gefnogi diwylliant llawr gwlad, yn enwedig ar ôl y pethau yr oeddem yn eu clywed yn y dadleuon heddiw ynglŷn â cholli llefydd fel y miners’ institute yn Blackwood, a’r pethau eraill sydd yn digwydd ar lawr gwlad? Felly, yr her i’r Gweinidog a’r Cabinet ydy: sut maen nhw’n cefnogi ein diwylliant llawr gwlad ni, ac yn benodol y corau hefyd? Diolch.

Diolch yn fawr iawn i Heledd Fychan am ddod â'r ddadl hon heddiw i'r Senedd. Mae'n ddadl amserol, dwi'n credu, nid dim ond am y ffaith ein bod ni wedi cael Eisteddfod lwyddiannus yn Rhondda Cynon Taf dros yr haf, ond rŷn ni wedi gweld digwyddiadau mawr dros yr haf hwn ar draws y byd. Yn enwedig, roeddwn i'n gwylio’r Olympics a’r Paralympics, ac roedd hynny’n gwneud imi feddwl pan fydd dinas neu dref neu wlad am gael y Paralympics neu’r Olympics yn eu gwlad nhw, maen nhw wastad yn siarad am y legacy. Beth fydd legacy yr Olympics hyn? Gallwn ni wneud yr un peth, rydw i’n credu, o ran yr Eisteddfod. Wrth gwrs, mae’r sgêl yn wahanol, ond mae’r pwynt yr un peth.

Os ydym ni’n mynd i gyrraedd targedau 'Cymraeg 2050', y ffordd rŷn ni’n mynd i wneud hynny yw nid dim ond yn sir Gaerfyrddin ac Ynys Môn, ond mewn llefydd fel Rhondda Cynon Taf, Pen-y-bont ac Abertawe, ac yn y blaen. Felly, mae’n bwysig ein bod ni, bob amser y bydd yr Eisteddfod yn mynd i lefydd lle nad yw pobl fel arfer yn siarad Cymraeg, yn gofyn i’n hunain beth fydd effaith yr Eisteddfod hon nid dim ond am yr wythnos y mae’r Eisteddfod yno, ond yr effaith y bydd yr Eisteddfod hon yn ei chael yn yr hir dymor, ar ôl i’r sioe fynd? Beth fydd yr effaith am y blynyddoedd i ddod, o ran yr iaith Gymraeg, o ran y bobl sy’n mynd i’r Eisteddfod a’r gymuned ei hun? Mae hynny'n rhywbeth dwi’n gobeithio y bydd y Gweinidog yn sôn amdano. Diolch.

Diolch o galon, Heledd. Roedd hi yn wythnos i’w chofio. Rydw i'n sicr o’r farn taw dyna’r Eisteddfod orau sydd wedi bod erioed, efallai ar wahân i ambell i un arall, fel Eisteddfod Castell-nedd. Ond, beth sy’n wych, dwi'n meddwl, yw roedd yn profi pa mor fuddiol a pha mor bwysig, yn enwedig o ran y Gymraeg, yw’r model teithiol. Rŷn ni’n gwybod bod yr Eisteddfod Genedlaethol ac Eisteddfod yr Urdd wedi gorfod ystyried yn ddiweddar a ydyn nhw’n medru parhau â hynny oherwydd costau—oherwydd nad ydyn nhw’n cael, efallai, digon o gyllid i sicrhau’r seilwaith sydd ei angen er mwyn teithio’r Eisteddfod. Mae’n hanfodol bwysig, dwi’n meddwl. Ac rŷm ni yng Nghastell-nedd Port Talbot yn edrych ymlaen, wrth gwrs, at groesawu Eisteddfod yr Urdd y flwyddyn nesaf—Eisteddfod Dur a Môr, a fydd yn cael ei chynnal ym mharc Margam. Mae rhaglen wych, wrth gwrs, fel rydw i’n cofio ti’n sôn, o ddigwyddiadau nawr yn y gymuned yn dod â phobl ynghyd i godi arian. Ac mae'n rhaid imi hefyd ganmol yr Urdd. Maen nhw wedi hysbysebu nawr am ddwy swydd—swyddogion fydd yn estyn mas tu hwnt i'r ysgolion Cymraeg fyddai efallai, a'r cymunedau Cymraeg fyddai, wrth gwrs, yn gyfarwydd â'r Eisteddfod, i weithio'n ddwys gydag ysgolion ail iaith ac ysgolion cyfrwng Saesneg, er mwyn eu tynnu nhw i mewn hefyd. Felly, dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig, ydy, i sicrhau'r ymdeimlad yna o berthyn—bod y Gymraeg yn perthyn i bawb—ond hefyd fod pawb yn gweld bod yr iaith yn rhywbeth y tu hwnt i'r ystafell ddosbarth, yn rhywbeth i'w mwynhau, a hefyd yn agor pob math o ddrysau ar gyfleon. Felly, ydy, mae'n bwysig i barhau â'r model teithiol yna.

Yr Ysgrifennydd Cabinet nawr i gyfrannu i'r ddadl. Y Trefnydd, felly, Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Llywydd. Llywydd, a gaf i ddiolch i'r Aelod, Heledd Fychan, am gyflwyno ei dadl yma yn y Senedd heddiw? Mae'n gyfle i drafod a rhoi ffocws ar waddol Eisteddfod Genedlaethol Rhondda Cynon Taf, a gafodd ei chynnal ym Mhontypridd eleni, a'i heffaith hirdymor ar y Gymraeg. Ond mae hefyd yn gyfle imi ddiolch yn ffurfiol, ar y record, i bawb fuodd yn trefnu'r ŵyl. Diolch i staff yr Eisteddfod, arweinydd cyngor Rhondda Cynon Taf, Andrew Morgan, y cannoedd o wirfoddolwyr, y pwyllgor gwaith, y fenter iaith, Trafnidiaeth Cymru a'r holl bartneriaid lleol am Eisteddfod wych eleni. Dyma ganlyniad blynyddoedd o gydweithio, a dwi'n ddiolchgar iawn iddyn nhw i gyd.

Llywydd, i gloi, dwi am orffen drwy gydnabod bod gennym ni waith i'w wneud, ond mae wedi bod yn braf iawn cael cyfle i edrych yn ôl dros brysurdeb Eisteddfod 2024 a sôn am yr holl bethau positif. Mae sicrhau gwaddol yr Eisteddfod yn hollbwysig, ac mae'n wir i ddweud bod pobl Rhondda Cynon Taf wedi croesawu'r ŵyl gyda breichiau agored, ac mae'n braf iawn gweld nad ydy'r gwaith yna wedi dod i ben. Mae bwrlwm yr ŵyl wedi creu diddordeb mawr.

Pob lwc i bawb yn Wrecsam gyda'r gwaith paratoi.

Diolch yn fawr, a diolch i bawb a gyfrannodd at y ddadl yna. Daw hynna â'n gwaith ni am heddiw i ben.