Y Cyfarfod Llawn
Plenary
18/09/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, bawb, a chroeso i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Hannah Blythyn.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item this afternoon will be questions to the Cabinet Secretary for Transport and North Wales, and the first question is from Hannah Blythyn.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau pontio cyfiawn i weithwyr yng ngogledd Cymru? OQ61526
1. What action is the Welsh Government taking to ensure a just transition for workers in north Wales? OQ61526
Well, through the economic contract, the Welsh Government is helping to ensure that businesses that we support are adopting socially responsible practices. Since 2022, more than 70 businesses have signed up to an economic contract in north Wales, including some major employers with very strong trade union liaison relationships.
Wel, drwy’r contract economaidd, mae Llywodraeth Cymru yn helpu i sicrhau bod busnesau yr ydym yn eu cefnogi yn mabwysiadu arferion cymdeithasol gyfrifol. Ers 2022, mae dros 70 o fusnesau wedi ymrwymo i gontract economaidd yng ngogledd Cymru, gan gynnwys rhai cyflogwyr mawr a chanddynt gysylltiadau cryf iawn ag undebau llafur.
I welcome the Welsh Government's commitment to using the levers that we have in Wales to ensure that we do have a just transition and whilst—. I see that the economy Secretary has just come in and whilst I tabled this to the economy Secretary, I recognise that, you don’t have a budget for north Wales, but a keen interest in north Wales matters, as you are the Minister, and obviously, tackling a just transition is a cross-Government action anyway.
We all, of course, very much agree that this is the right thing to be done and in the right way, but it’s important that this is done in the right way, particularly with the workforce and not to it, in order to mitigate negative and potentially distressing consequences. Sadly, we know that’s not always the case, as I’ve witnessed very recently in my own constituency with the announcement that Kimberly-Clark will close two of its mills in Flint, affecting not only 230 Kimberly-Clark employees, but 100 GXO employees too. I know that the Welsh Government did raise concerns with the previous UK Government, prior to the general election, regarding the phasing out of plastic in wet wipes during the consultation period and also that the company’s extremely disappointing decision has pre-empted any regulations actually being enacted. However, I think it does demonstrate that there’s more that we can always do to build on work towards that just transition in practice as well as in principle, and, of course, involving the voice of the workforce through the trade union. So, Cabinet Secretary, can I ask you to update us on any contact perhaps you had during the summer with both the company and the recognised trade union, Unite? And also, can you commit today that the Welsh Government will do all that it can to offer support to all those impacted, including the GXO employees, working closely with the trade union? Diolch.
Rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddefnyddio’r ysgogiadau sydd gennym yng Nghymru i sicrhau ein bod yn cael cyfnod pontio teg, ac er—. Gwelaf fod Ysgrifennydd yr economi newydd ddod i mewn, ac er imi gyflwyno hyn i Ysgrifennydd yr economi, rwy’n cydnabod nad oes gennych gyllideb ar gyfer gogledd Cymru, ond diddordeb brwd ym materion y gogledd, gan mai chi yw’r Gweinidog, ac yn amlwg, mae mynd i'r afael â phontio teg yn weithred drawslywodraethol beth bynnag.
Mae pob un ohonom, wrth gwrs, yn cytuno’n llwyr mai dyma’r peth iawn i’w wneud ac yn y ffordd iawn, ond mae’n bwysig fod hyn yn cael ei wneud yn y ffordd iawn, sef gyda’r gweithlu ac nid iddo, er mwyn lliniaru canlyniadau negyddol a allai fod yn drallodus. Yn anffodus, gwyddom nad yw hynny’n wir bob amser, fel y gwelais yn ddiweddar iawn yn fy etholaeth fy hun gyda’r cyhoeddiad y bydd Kimberly-Clark yn cau dwy o’u melinau yn y Fflint, gan effeithio nid yn unig ar 230 o weithwyr Kimberly-Clark, ond ar 100 o weithwyr GXO hefyd. Gwn fod Llywodraeth Cymru wedi codi pryderon gyda Llywodraeth flaenorol y DU, cyn yr etholiad cyffredinol, ynghylch gwahardd plastig mewn cadachau gwlyb yn raddol yn ystod y cyfnod ymgynghori, a hefyd fod penderfyniad hynod siomedig y cwmni wedi'i wneud cyn i unrhyw reoliadau gael eu deddfu. Fodd bynnag, credaf fod hyn yn dangos bod mwy y gallwn ei wneud bob amser i adeiladu ar waith tuag at y cyfnod pontio teg hwnnw, yn ymarferol yn ogystal â mewn egwyddor, ac wrth gwrs, gan gynnwys llais y gweithlu drwy’r undeb llafur. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ofyn ichi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am unrhyw gyswllt a gawsoch dros yr haf, efallai, gyda'r cwmni a'r undeb llafur cydnabyddedig, Unite? A hefyd, a allwch chi ymrwymo heddiw y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i gynnig cymorth i bawb yr effeithir arnynt, gan gynnwys gweithwyr GXO, a chan weithio'n agos gyda'r undeb llafur? Diolch.
Yes, absolutely. I’d like to thank the Member for the broad points made about just transitions and also for the specific query regarding Kimberly-Clark. I held a number of meetings over the summer months with various individuals and organisations where the future of the site was discussed. With thanks to our parliamentary friend, the Member of Parliament for Alyn and Deeside, Mark Tami, we have been able to establish direct contact between Kimberly-Clark and a number of other businesses that may be interested in the future of the site. And now that the consultation period has ended, Kimberly-Clark will be able to engage with those interested parties. And my understanding is that they’ll provide further clarity on the future of the site at the end of this year.
I think it’s essential to say that we stand ready to help all workers affected by the announcement, and the Department for Work and Pensions and Careers Wales have been on site. We will be working with the local authority as well to identify opportunities for reskilling the workforce and for directing those affected to alternative jobs. I’m particularly pleased to be heading to Deeside next week with the Secretary of State for Wales and the Secretary of State for Business and Trade, where we'll be making a major announcement regarding jobs.
Yn sicr. Hoffwn ddiolch i’r Aelod am y pwyntiau cyffredinol a wnaed ynglŷn â phontio teg ac am yr ymholiad penodol ynghylch Kimberly-Clark. Cynhaliais nifer o gyfarfodydd dros fisoedd yr haf gydag unigolion a sefydliadau amrywiol lle trafodwyd dyfodol y safle. Diolch i’n cyfaill seneddol, yr Aelod Seneddol dros Alun a Glannau Dyfrdwy, Mark Tami, rydym wedi gallu sefydlu cyswllt uniongyrchol rhwng Kimberly-Clark a nifer o fusnesau eraill y gallai fod diddordeb ganddynt yn nyfodol y safle. A chan fod y cyfnod ymgynghori wedi dod i ben bellach, bydd Kimberly-Clark yn gallu ymgysylltu â’r partïon hynny sydd â diddordeb. Ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, byddant yn rhoi mwy o eglurder ar ddyfodol y safle ar ddiwedd y flwyddyn.
Credaf ei bod yn hollbwysig dweud ein bod yn barod i helpu’r holl weithwyr y mae’r cyhoeddiad yn effeithio arnynt, ac mae’r Adran Gwaith a Phensiynau a Gyrfa Cymru wedi bod ar y safle. Byddwn yn gweithio gyda’r awdurdod lleol hefyd i nodi cyfleoedd ar gyfer ailsgilio’r gweithlu ac ar gyfer cyfeirio’r rhai yr effeithir arnynt at swyddi eraill. Rwy’n arbennig o falch o fod yn mynd i Lannau Dyfrdwy yr wythnos nesaf gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru a’r Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach lle byddwn yn gwneud cyhoeddiad mawr ynghylch swyddi.
My thoughts go out to the workers of Kimberly-Clark in Flint as well, as, obviously, you know that my constituency doesn't lie too far from the Flint area and, no doubt, this will have an impact on people locally in the Vale of Clwyd as well in more ways than just in economic senses. But it’s important that, whilst transitioning to a greener economy, we keep people in mind as much as we do the planet. The Institute for Welsh Affairs published a report in July that warned that the transition could exacerbate existing inequalities unless the Welsh Government takes decisive action. Decarbonisation can lead to higher prices for consumers, so it’s important that Government accounts for this, and the report highlights and takes into consideration other metrics of well-being, aside from GDP.
Rhyl West in my constituency is the most deprived part of Wales and people have to choose between heating and eating, and decarbonisation is not at the forefront of their minds. The just transition, therefore, must carry communities within the most deprived sections of our society and not exacerbate existing inequalities. And I’m particularly anxious about this given the alienation of the farming community with the development of the sustainable farming scheme. So, how does the Cabinet Secretary plan to implement a just transition for people in north Wales, ensuring that the cost of decarbonisation will not be the burden of the poorest in society to carry and will not exacerbate existing economic inequalities in the future in north Wales? Thank you.
Rwy'n cydymdeimlo â gweithwyr Kimberly-Clark yn y Fflint hefyd, oherwydd yn amlwg, fe wyddoch hefyd nad yw fy etholaeth i yn rhy bell o ardal y Fflint, a heb os, bydd hyn yn cael effaith ar bobl Dyffryn Clwyd hefyd mewn mwy o ffyrdd nag mewn ystyr economaidd yn unig. Ond mae’n bwysig, wrth drawsnewid i economi wyrddach, ein bod yn ystyried pobl i'r un graddau ag yr ystyriwn y blaned. Cyhoeddodd y Sefydliad Materion Cymreig adroddiad ym mis Gorffennaf a rybuddiodd y gallai’r cyfnod pontio waethygu’r anghydraddoldebau presennol oni bai bod Llywodraeth Cymru yn rhoi camau pendant ar waith. Gall datgarboneiddio arwain at brisiau uwch i ddefnyddwyr, felly mae’n bwysig fod y Llywodraeth yn rhoi cyfrif am hyn, ac mae’r adroddiad yn amlygu ac yn ystyried metrigau eraill yn ymwneud â llesiant, ar wahân i gynnyrch domestig gros.
Gorllewin y Rhyl yn fy etholaeth i yw’r rhan fwyaf difreintiedig o Gymru, ac mae’n rhaid i bobl ddewis rhwng gwresogi a bwyta, ac nid yw datgarboneiddio ar flaen eu meddyliau. Mae'n rhaid i bontio teg, felly, gefnogi cymunedau yn y rhannau mwyaf difreintiedig o'n cymdeithas a pheidio â gwaethygu anghydraddoldebau sy'n bodoli eisoes. Ac rwy’n arbennig o bryderus am hyn o ystyried gelyniaethu'r gymuned ffermio gyda datblygiad y cynllun ffermio cynaliadwy. Felly, sut y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn bwriadu gweithredu pontio teg i bobl yn y gogledd, gan sicrhau na fydd cost datgarboneiddio yn faich ar y tlotaf yn y gymdeithas, ac na fydd yn gwaethygu anghydraddoldebau economaidd sy'n bodoli eisoes yng ngogledd Cymru yn y dyfodol? Diolch.
I think the Member makes a number of important points. If we look back over history, Wales has had a very painful experience of unjust economic transitions, and so we do recognise the threats as we move towards net zero. It's crucial that we understand the threats but also the opportunities that lie in wait for us, and we embrace them as much as possible. I've been very, very heartened during my discussions with UK Government Ministers over the summer by their determination to have us contribute to the writing of the forthcoming industrial strategy, and to work in partnership on delivering the artificial intelligence action plan, because there are enormous opportunities as we transition towards greater use of technology and towards net zero. That transition, though, provides Wales with huge opportunities around green industries in the future. I know that my friend and colleague Jack Sargeant, as he looks to the future of the skills landscape, is acutely aware of those opportunities and the need to make sure that we are upskilling and reskilling workers who may be affected by the transition to net zero. Of course, many of the main levers rest in the hands of the UK Government, and that's why I'm so keen to work with new Ministers at Westminster to ensure that we get the best possible deal not just in terms of investment in Wales, in the new technologies, new industries, but also in terms of devising the strategy for how we will protect as many workers as possible and exploit as many opportunities in the future.
Credaf fod yr Aelod yn gwneud nifer o bwyntiau pwysig. Os edrychwn yn ôl dros hanes, mae Cymru wedi cael profiadau poenus iawn o bontio economaidd annheg, felly rydym yn cydnabod y bygythiadau wrth inni symud tuag at sero net. Mae'n hollbwysig ein bod yn deall y bygythiadau ond hefyd y cyfleoedd sy'n ein disgwyl, a'n bod yn manteisio arnynt i'r graddau mwyaf posibl. Cefais fy nghalonogi’n fawr iawn mewn trafodaethau gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU dros yr haf gan eu penderfynoldeb ein bod yn cyfrannu at ysgrifennu’r strategaeth ddiwydiannol sydd ar y ffordd, ac i weithio mewn partneriaeth ar gyflawni’r cynllun gweithredu deallusrwydd artiffisial, gan fod cyfleoedd enfawr wrth inni symud tuag at fwy o ddefnydd o dechnoleg a thuag at sero net. Mae’r cyfnod pontio hwnnw, fodd bynnag, yn rhoi cyfleoedd enfawr i Gymru mewn perthynas â diwydiannau gwyrdd yn y dyfodol. Gwn fod fy ffrind a’m cyd-Aelod, Jack Sargeant, wrth iddo edrych ar ddyfodol y dirwedd sgiliau, yn hynod ymwybodol o’r cyfleoedd hynny a’r angen i sicrhau ein bod yn uwchsgilio ac yn ailsgilio gweithwyr a allai gael eu heffeithio gan y pontio i sero net. Wrth gwrs, mae llawer o’r prif ysgogiadau yn nwylo Llywodraeth y DU, a dyna pam fy mod mor awyddus i weithio gyda Gweinidogion newydd yn San Steffan, i sicrhau ein bod yn cael y fargen orau bosibl, nid yn unig o ran buddsoddiad yng Nghymru yn y technolegau newydd, diwydiannau newydd, ond hefyd o ran dyfeisio'r strategaeth ar gyfer sut y byddwn yn diogelu cymaint o weithwyr â phosibl, ac yn manteisio ar gynifer o gyfleoedd â phosibl yn y dyfodol.
2. Pa asesiad economaidd y mae yr Ysgrifennydd Cabinet wedi'i wneud o berfformiad y sector twristiaeth yng ngogledd Cymru yr haf hwn? OQ61497
2. What economic assessment has the Cabinet Secretary made of the performance of the tourism sector in north Wales this summer? OQ61497
We closely analyse the performance of the tourism sector, but official statistics for this summer have not yet been published; I believe they're due to be published very shortly. Visit Wales continually engages with stakeholders, and industry feedback from north Wales has shown performance has been variable, with poor weather impacting demand in some subsectors.
Rydym yn dadansoddi perfformiad y sector twristiaeth yn fanwl, ond nid yw'r ystadegau swyddogol ar gyfer yr haf hwn wedi’u cyhoeddi eto; credaf eu bod i fod i gael eu cyhoeddi cyn bo hir. Mae Croeso Cymru yn ymgysylltu’n barhaus â rhanddeiliaid, ac mae adborth gan y diwydiant yn y gogledd wedi dangos bod perfformiad wedi bod yn amrywiol, gyda thywydd gwael yn effeithio ar y galw mewn rhai is-sectorau.
Thank you. Well, first off, I'd like to thank everybody working in this very difficult sector currently. I have been liaising over the past eight weeks with representatives of the hospitality industry, and the picture is most concerning, Minister. One of our country's leading attractions has informed me that their year-to-year visitation to date is lower than last year, reflecting a sharp decline in visitors to Wales over the past 12 months. They are experiencing a trading down-trend in ticket value, mirroring the impacts of the cost-of-living crisis on consumer behaviour. And there has been a shift from short stays to day visits, likely due to economic pressures on their households. This pattern has been identified by others in the sector, who also report lower spending by visitors, reduced occupancy levels, international guests down, shorter stays, heavier discounting and offers. Now, Minister, you have announced some sensible measures, coming forward—we just want that to happen—as regards 20 mph. And, by the way, that is having an effect. But, as regards the tourism tax, could you perhaps look at this again? I and many in the industry believe that now is not the time to be introducing a tourism tax. Will you take a commonsense approach to that, and make an announcement very soon about perhaps withdrawing the tourism tax implications, going forward? Thank you.
Diolch. Wel, yn gyntaf, hoffwn ddiolch i bawb sy'n gweithio yn y sector anodd iawn hwn ar hyn o bryd. Rwyf wedi bod mewn cyswllt â chynrychiolwyr y diwydiant lletygarwch dros yr wyth wythnos diwethaf, ac mae’r darlun yn peri cryn bryder, Weinidog. Mae un o brif atyniadau ein gwlad wedi dweud wrthyf fod eu nifer o ymwelwyr hyd yma eleni yn is na’r llynedd, sy’n adlewyrchu gostyngiad sylweddol yn nifer yr ymwelwyr â Chymru dros y 12 mis diwethaf. Maent yn ymdopi â thuedd ar i lawr o ran gwerth tocynnau, gan adlewyrchu effeithiau'r argyfwng costau byw ar ymddygiad defnyddwyr. A bu newid o arosiadau byr i ymweliadau dydd, yn ôl pob tebyg oherwydd pwysau economaidd ar eu haelwydydd. Mae'r patrwm hwn wedi'i nodi gan eraill yn y sector, sydd hefyd yn nodi gwariant is gan ymwelwyr, lefelau is o ddefnydd llety, llai o westeion rhyngwladol, arosiadau byrrach, gostyngiadau mwy a chynigion. Nawr, Weinidog, rydych chi wedi cyhoeddi mesurau synhwyrol sydd ar y ffordd—rydym eisiau i hynny ddigwydd—mewn perthynas ag 20 mya. A chyda llaw, mae hynny'n cael effaith. Ond o ran y dreth dwristiaeth, a allech chi edrych ar hyn eto? Rwyf i, a llawer yn y diwydiant, yn credu nad nawr yw’r adeg i fod yn cyflwyno treth dwristiaeth. A wnewch chi ddefnyddio synnwyr cyffredin wrth ymdrin â hynny, a gwneud cyhoeddiad yn fuan iawn ynglŷn â diddymu'r goblygiadau treth dwristiaeth, efallai, wrth symud ymlaen? Diolch.
Can I thank Janet Finch-Saunders for her question and her assessment of the visitor economy? It has been a difficult year, there's no doubt about it, not just in Wales, but across the United Kingdom and further afield. Tourism has been passed to my good friend and colleague Rebecca Evans now, as economy Minister, and Jack Sargeant is also keenly looking at the future of the visitor economy. Indeed, I think Jack will be attending next week's visitor economy forum with business leaders. And one of us, between the three of us, I'm sure will be in attendance at the next North Wales Tourism forum as well, with business leaders to further explore the issues that you've raised today.
I mentioned that this year has been difficult beyond Wales. I've been looking at trends in Europe as well, and it does appear that short-term bookings for holiday lets are down in many, many key areas of Europe that rely on visitors. And that trend of late bookings as well appears to be impacting on profitability. Discounts are being applied at very late notice, and that's when people are realising and they are booking. So, there are trends that are emerging within the visitor economy across Europe that we need to be very, very, very aware of, and this is why I think it’s essential that we work with business leaders to address the threat that those trends pose to the industry.
Now, our ambition is, obviously, to grow tourism for the benefit of businesses and the people of Wales, and we want to develop more all-year round and, crucially, all-weather attractions. We want to make sure that the visitor offer is continually refreshed. I did see Jim Jones’s letter recently from North Wales Tourism, and I thought Jim made a good number of very, very valid points about associated issues impacting on the visitor economy, including the need to invest in town centres to attract visitors in, the need to make sure that services like Avanti West Coast actually operate with fewer cancellations and more punctually. So, I’m looking forward to engaging with businesses in the role of north Wales Minister, but I know that the Cabinet Secretary and the Minister in the economy department are determined to grow the visitor economy.
A gaf i ddiolch i Janet Finch-Saunders am ei chwestiwn a’i hasesiad o’r economi ymwelwyr? Mae wedi bod yn flwyddyn anodd, nid oes dwywaith am hynny, nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y Deyrnas Unedig a thu hwnt. Mae'r cyfrifoldeb am dwristiaeth bellach wedi’i drosglwyddo i fy nghyfaill a’m cyd-Aelod, Rebecca Evans, fel Gweinidog yr economi, ac mae Jack Sargeant hefyd yn edrych gyda brwdfrydedd ar ddyfodol yr economi ymwelwyr. Yn wir, credaf y bydd Jack yn mynychu'r fforwm economi ymwelwyr yr wythnos nesaf gydag arweinwyr busnes. A bydd un o'r tri ohonom, rwy'n siŵr, yn mynychu digwyddiad nesaf fforwm Twristiaeth Gogledd Cymru hefyd, gydag arweinwyr busnes, i archwilio'r materion yr ydych wedi'u codi heddiw ymhellach.
Soniais fod eleni wedi bod yn anodd tu hwnt i Gymru. Rwyf wedi bod yn edrych ar dueddiadau yn Ewrop hefyd, ac ymddengys bod archebion tymor byr ar gyfer llety gwyliau wedi lleihau mewn llawer iawn o ardaloedd allweddol yn Ewrop sy'n dibynnu ar ymwelwyr. Ac ymddengys bod y duedd i archebu'n hwyr hefyd yn cael effaith ar broffidioldeb. Mae gostyngiadau'n cael eu defnyddio'n hwyr iawn, a dyna pryd y mae pobl yn sylweddoli ac yn archebu. Felly, mae tueddiadau sy’n dod i’r amlwg o fewn yr economi ymwelwyr ledled Ewrop y mae angen inni fod yn ymwybodol iawn ohonynt, a dyma pam y credaf ei bod yn hanfodol ein bod yn gweithio gydag arweinwyr busnes i fynd i’r afael â’r bygythiad y mae’r tueddiadau hynny yn eu hachosi i'r diwydiant.
Nawr, ein huchelgais ni, yn amlwg, yw tyfu twristiaeth er budd busnesau a phobl Cymru, a hoffem ddatblygu rhagor o atyniadau sydd ar agor drwy gydol y flwyddyn, ac yn hollbwysig, ym mhob tywydd. Hoffem sicrhau bod y cynnig i ymwelwyr yn cael ei adnewyddu’n barhaus. Gwelais lythyr Jim Jones o Twristiaeth Gogledd Cymru yn ddiweddar, ac roeddwn yn credu bod Jim yn gwneud llawer o bwyntiau dilys iawn am faterion cysylltiedig sy’n effeithio ar yr economi ymwelwyr, gan gynnwys yr angen i fuddsoddi yng nghanol trefi i ddenu ymwelwyr, yr angen i sicrhau bod gwasanaethau fel Avanti West Coast yn canslo llai o drenau a'u bod yn fwy prydlon. Felly, edrychaf ymlaen at ymgysylltu â busnesau yn rôl Gweinidog gogledd Cymru, ond gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet a’r Gweinidog yn adran yr economi yn benderfynol o dyfu’r economi ymwelwyr.
I was pleased to be invited by Cruise Wales, along with other north Wales Members, recently to visit their Regent Seven Seas Navigator cruise ship in Holyhead during recess, alongside the Minister responsible for tourism, Jack Sargeant. It was really interesting. I arrived by train as well, using the north Wales line direct there to the port, which was really good. I just think we could do with promoting it a little bit more as well, about how accessible that it is without changing.
It was really clear to see why the cruise industry is so buoyant, with a potential 77,000 passengers visiting Wales this year, which is great news for our local economy and tourism industry. I know the port has received funding from the Welsh Government towards breakwater refurbishment to boost job opportunities, which has been very welcome. But, Cabinet Secretary, may I ask how else the Welsh Government can promote the wide variety of tourism opportunities that this sector brings, and linking it also with rail as well, which is really important?
Roeddwn yn falch o gael fy ngwahodd gan Cruise Wales, ynghyd ag Aelodau eraill o ogledd Cymru, yn ddiweddar, i ymweld â’u llong fordeithio Regent Seven Seas Navigator yng Nghaergybi yn ystod y toriad, ynghyd â’r Gweinidog sy’n gyfrifol am dwristiaeth, Jack Sargeant. Roedd yn ddiddorol iawn. Cyrhaeddais ar y trên hefyd, gan ddefnyddio rheilffordd y gogledd yn uniongyrchol yno i'r porthladd, a oedd yn dda iawn. Rwy'n credu y gallem ei hyrwyddo ychydig mwy hefyd, ynglŷn â pha mor hygyrch yw hynny heb orfod newid trenau.
Roedd yn wirioneddol amlwg pam fod y diwydiant mordeithio mor fywiog, gyda 77,000 o deithwyr posibl yn ymweld â Chymru eleni, sy’n newyddion gwych i’n heconomi leol a’n diwydiant twristiaeth. Gwn fod y porthladd wedi cael cyllid gan Lywodraeth Cymru tuag at adnewyddu'r morglawdd er mwyn hybu cyfleoedd swyddi, sydd wedi’i groesawu’n fawr. Ond Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ofyn sut arall y gall Llywodraeth Cymru hyrwyddo'r amrywiaeth eang o gyfleoedd twristiaeth y mae'r sector hwn yn eu cynnig, a'i gysylltu â rheilffyrdd hefyd, sy'n wirioneddol bwysig?
Absolutely. I really must pay tribute to one of our former colleagues in regard to the cruise industry, and that’s Edwina Hart. When she was economy Minister, she did so much to attract the industry to Wales, to grow the sector in Wales. And I’m delighted that Visit Wales have been keenly pursuing all opportunities possible to grow that particular sector. It benefits many parts of Wales that are more remote, and it provides valuable opportunities in terms of employment for many, many people. So, you're guaranteed that the Welsh Government is committed to working with the sector, to grow it, to expand opportunities, and the economy Minister, and the Minister, will, I am sure, be responding to those opportunities with enthusiasm.
Yn sicr. Mae'n rhaid imi dalu teyrnged i un o’n cyn gyd-Aelodau ar fater y diwydiant mordeithio, sef Edwina Hart. Pan oedd yn Weinidog yr economi, gwnaeth gymaint i ddenu’r diwydiant i Gymru, i dyfu’r sector yng Nghymru. Ac rwy’n falch iawn fod Croeso Cymru wedi bod yn mynd ati'n frwd i archwilio pob cyfle posibl i dyfu’r sector penodol hwnnw. Mae o fudd i sawl rhan fwy anghysbell o Gymru, ac mae’n darparu cyfleoedd gwerthfawr o ran cyflogaeth i lawer iawn o bobl. Felly, gallwch fod yn sicr fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i weithio gyda’r sector, i’w dyfu, i ehangu cyfleoedd, a bydd Gweinidog yr economi, a’r Gweinidog, rwy’n siŵr, yn ymateb i’r cyfleoedd hynny gyda brwdfrydedd.
Like my colleagues who have spoken before me, Janet Finch-Saunders and Carolyn Thomas, I was keen to champion the tourism offer in north Wales, whether that’s in my role as a Senedd Member or personally. Those who know me well will know that I’ve spent most of my holidays since the age of eight at a family caravan on Ynys Môn. Much of that part of north Wales is amazing, with Eryri and with Ynys Môn and all around the Llŷn peninsula, but we have so much to offer on our doorstep in north-east Wales as well, and I’m very keen to use my role to facilitate and grow that area and grow support for tourism there. I recently met, during the summer, with the Clwydian Range Tourism Group at the beautiful Maes Mynan Park, with epic views out over the Clwydian range. And they were keen—. Obviously, they raised a number of issues that they’re facing, and challenges in the tourism industry in particular. Some related to Welsh Government policies, such as the 182 days, but also in terms of, actually, how we can proactively better champion tourism in that area, and I’m keen to use my role to facilitate things within Flintshire and across the border. So, will the Ministers, perhaps, commit today on how we can work together to see how best we can not only support tourism in north-east Wales, but also shine a spotlight on all that we have to offer?
Fel fy nghyd-Aelodau sydd wedi siarad eisoes, Janet Finch-Saunders a Carolyn Thomas, roeddwn yn awyddus i hyrwyddo’r cynnig twristiaeth yng ngogledd Cymru, boed hynny yn fy rôl fel Aelod o’r Senedd neu’n bersonol. Bydd y rheini sy’n fy adnabod yn dda yn gwybod fy mod wedi treulio’r rhan fwyaf o fy ngwyliau er pan oeddwn yn wyth oed mewn carafán deuluol ar Ynys Môn. Mae llawer o’r rhan honno o'r gogledd yn anhygoel, gydag Eryri, a chydag Ynys Môn ac o gwmpas penrhyn Llŷn i gyd, ond mae gennym gymaint i’w gynnig ar garreg ein drws yng ngogledd-ddwyrain Cymru hefyd, ac rwy’n awyddus iawn i ddefnyddio fy rôl i hwyluso a thyfu’r ardal honno a thyfu cefnogaeth i dwristiaeth yno. Cyfarfûm yn ddiweddar, dros yr haf, â Grŵp Twristiaeth Bryniau Clwyd ym mharc hyfryd Maes Mynan, gyda golygfeydd epig allan dros Fryniau Clwyd. Ac roeddent yn awyddus—. Yn amlwg, fe wnaethant godi nifer o broblemau y maent yn eu hwynebu, a heriau yn y diwydiant twristiaeth yn enwedig. Roedd rhai’n ymwneud â pholisïau Llywodraeth Cymru, megis y rheol 182 diwrnod, ond hefyd, ynglŷn â sut y gallwn fynd ati'n rhagweithiol i hyrwyddo twristiaeth yn well yn yr ardal honno, ac rwy’n awyddus i ddefnyddio fy rôl i hwyluso pethau yn sir y Fflint a thros y ffin. Felly, a wnaiff y Gweinidogion ymrwymo heddiw, efallai, ar sut y gallwn weithio gyda'n gilydd i weld sut y gallwn fynd ati yn y ffordd orau nid yn unig i gefnogi twristiaeth yn y gogledd-ddwyrain, ond i dynnu sylw hefyd at bopeth sydd gennym i'w gynnig?
Well, can I thank the Member and very much agree that north Wales has a huge amount to offer visitors? And, in particular, in north-east Wales, we have the area of outstanding natural beauty—an incredible asset. I was surprised and delighted recently when I arrived into Liverpool international airport, and the first poster I saw stated 'Welcome to John Lennon International: the gateway to north Wales’, with a fabulous image of our region. So, clearly, interactions between the north-west of England and north Wales can bring economic benefits, but also, in terms of bringing overseas travellers into Wales, the role of Liverpool and Manchester airports, and indeed Birmingham international, cannot be overstated.
In response to the point that Janet Finch-Saunders made about the visitor levy, I do hope that that will generate new revenue to develop and enhance local services, and provide an opportunity for the visitor economy to be turbo-charged, and to grow through improving facilities, through improving infrastructure, which will make tourism a success, and in north Wales, that will be particularly important. We do need to improve some of the infrastructure that we have as part of the visitor economy, and we also need to make sure that in some tourism hotspots the growth in the visitor economy doesn't have an adverse impact on the day-to-day operations of communities in those areas. So, the levy does provide an opportunity to pump investment into the visitor economy, into tourism hotspots, as well as those unique and, to some extent, undiscovered gems of Wales.
Wel, a gaf i ddiolch i’r Aelod a chytuno’n llwyr fod gan ogledd Cymru lawer iawn i’w gynnig i ymwelwyr? Ac yn benodol, yng ngogledd-ddwyrain Cymru, mae gennym yr ardal o harddwch naturiol eithriadol—ased anhygoel. Cefais fy synnu a fy mhlesio yn ddiweddar pan gyrhaeddais faes awyr rhyngwladol Lerpwl, ac roedd neges ar y poster cyntaf a welais yn dweud ‘Croeso i Faes Awyr Rhyngwladol John Lennon: y porth i ogledd Cymru’, gyda llun gwych o’n rhanbarth. Felly, yn amlwg, gall rhyngweithio rhwng gogledd-orllewin Lloegr a gogledd Cymru arwain at fanteision economaidd, ond hefyd, o ran dod â theithwyr tramor i mewn i Gymru, ni ellir gorbwysleisio rôl meysydd awyr Lerpwl a Manceinion, ac yn wir, maes awyr rhyngwladol Birmingham.
Mewn ymateb i’r pwynt a wnaeth Janet Finch-Saunders ynglŷn â'r ardoll ymwelwyr, rwy'n gobeithio y bydd hynny’n cynhyrchu refeniw newydd i ddatblygu a gwella gwasanaethau lleol, ac yn rhoi cyfle i hybu'r economi ymwelwyr, a'i thyfu drwy wella cyfleusterau, drwy wella seilwaith, a fydd yn gwneud twristiaeth yn llwyddiant, ac yn y gogledd, bydd hynny’n arbennig o bwysig. Mae angen inni wella peth o’r seilwaith sydd gennym fel rhan o’r economi ymwelwyr, ac mae angen inni sicrhau hefyd nad yw twf yr economi ymwelwyr mewn rhai mannau poblogaidd i dwristiaid yn cael effaith andwyol ar weithrediadau dydd i ddydd cymunedau yn yr ardaloedd hynny. Felly, mae'r ardoll yn rhoi cyfle i bwmpio buddsoddiad i mewn i'r economi ymwelwyr, i fannau poblogaidd i dwristiaid, yn ogystal â'r ardaloedd unigryw hynny sydd, i ryw raddau, yn drysorau heb eu darganfod yng Nghymru.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Natasha Asghar.
Questions now from the party spokespeople. Welsh Conservative spokesperson, Natasha Asghar.
Thank you so much, Presiding Officer. Cabinet Secretary, welcome back after the summer. Yesterday, I am sure that you are well aware, marked one year since the Welsh Government introduced its extremely controversial 20 mph speed limit scheme. Over the past year, we've seen countless protests, including one on the steps of the Welsh Parliament yesterday, and a record-breaking petition calling for the policy to be axed gaining just under 0.5 million signatures. Over the summer, we saw the Junior Tour of Wales cycling race shortened and re-routed as a result of the 20 mph policy, and, in August, it was revealed by a YouGov poll that Wales still overwhelmingly rejects this 20 mph policy. According to the poll—for anyone who's missed it—seven out of 10 people, or 72 per cent, are opposed to the Welsh Government's flawed policy, with a mere 24 per cent of people in support. More time may have passed, but it's clear that opposition to this policy still very much remains.
And I appreciate that you did a listening programme, Cabinet Secretary, and the new First Minister did a summer listening programme as well, but people are still feeling ignored. They are fed up and they are angry. It was recently revealed that the Welsh councils have received more than 10,500 requests from residents calling for roads to revert back to 30 mph. So, Cabinet Secretary, will this new administration finally have the courage to admit that this policy was indeed a mistake, back-pedal and apply a real common-sense approach? Or were these listening programmes just a cynical attempt to curry favour amongst the public? Thank you.
Diolch yn fawr, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, croeso'n ôl ar ôl yr haf. Rwy’n siŵr eich bod yn ymwybodol iawn mai blwyddyn i ddoe y cyflwynodd Llywodraeth Cymru ei chynllun terfyn cyflymder 20 mya hynod ddadleuol. Dros y flwyddyn ddiwethaf, rydym wedi gweld protestiadau dirifedi, gan gynnwys un ar risiau Senedd Cymru ddoe, a deiseb yn galw am ddiddymu'r polisi yn torri'r record drwy ddenu bron i 0.5 miliwn o lofnodion. Dros yr haf, gwelsom ras feicio Taith Iau Cymru yn cael ei byrhau a’i hailgyfeirio o ganlyniad i’r polisi 20 mya, ac ym mis Awst, datgelwyd gan arolwg barn YouGov fod mwyafrif yng Nghymru yn dal i wrthwynebu'r polisi 20 mya hwn. Yn ôl yr arolwg—i unrhyw un a'i methodd—mae saith o bob 10 o bobl, neu 72 y cant, yn gwrthwynebu polisi diffygiol Llywodraeth Cymru, gyda dim ond 24 y cant o bobl yn ei gefnogi. Efallai fod mwy o amser wedi mynd heibio, ond mae'n amlwg fod llawer iawn o wrthwynebiad i'r polisi hwn o hyd.
Ac rwy’n derbyn eich bod wedi cynnal rhaglen wrando, Ysgrifennydd y Cabinet, a bod y Prif Weinidog newydd wedi cynnal rhaglen wrando dros yr haf hefyd, ond mae pobl yn dal i deimlo eu bod yn cael eu hanwybyddu. Maent wedi cael llond bol ac maent yn ddig. Datgelwyd yn ddiweddar fod cynghorau Cymru wedi cael mwy na 10,500 o geisiadau gan drigolion yn galw am newid ffyrdd yn ôl i 30 mya. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a fydd y weinyddiaeth newydd hon yn ddigon dewr i gyfaddef o'r diwedd mai camgymeriad oedd y polisi hwn, gwneud tro pedol a defnyddio dull synnwyr cyffredin? Neu ai dim ond ymgais sinigaidd i geisio ffafr y cyhoedd oedd y rhaglenni gwrando hyn? Diolch.
Can I thank Natasha Asghar and welcome her back after the summer recess? Welcome back into the role as well. I don't think that we're too far apart on this issue, to be honest. I think that the consensus is that we have to have the right speeds in the right places. That means 20 mph in those heavily built-up areas: areas where you have schools, and parks and so forth. I think the difference is that we have a different route to ensure that we have the right speeds in the right places. Whereas we are trying to take a very swift and cost-effective means of reverting back those routes that should never have been changed to 20 mph, the only alternative route, which has been proposed, is to repeal the law and then go through a process that could take many, many years and cost a fortune, which would be to revert back then 30 mph routes to 20 mph. I am absolutely certain that the approach that we are taking will result in a more cost-effective and more timely way of dealing with the frustrations that have been expressed across Wales.
There is something else that needs to be said in regard to this policy. There is an emerging trend that shows that the number of fatalities and serious injuries through a reduction in collisions is going down. Now, I recognise—. Going down. The number of collisions has reduced by 20 per cent. Now, we need to wait for the full trend to emerge. But I am hopeful, and I think everybody in this Chamber should be hopeful, that the trend is downward, that we do see fewer people—. And I know that the Member for North Wales is making objections to this, but, surely, it is important that we all support a policy that is designed to save lives and, at the same time—[Interruption.]—and at the same time—[Interruption.] But that's on all roads. Let's not cherry-pick the statistics here. [Interruption.] All roads, exactly, which includes those that are unrestricted. It includes those roads where people can drive legally at 70 mph. It does not just apply—. Those statistics that you are quoting do not just apply to 20 mph. I am conscious about responding to the Member that hasn't asked the question. Sorry, Natasha.
A gaf i ddiolch i Natasha Asghar a’i chroesawu’n ôl ar ôl toriad yr haf? Croeso'n ôl i'r rôl hefyd. Nid wyf yn credu ein bod yn rhy bell oddi wrth ein gilydd ar y mater hwn, a dweud y gwir. Credaf mai’r consensws yw bod yn rhaid inni gael y cyflymderau cywir yn y mannau cywir. Mae hynny’n golygu 20 mya yn yr ardaloedd adeiledig iawn hynny: ardaloedd lle mae gennych ysgolion, a pharciau ac yn y blaen. Rwy'n credu mai’r gwahaniaeth yw bod gennym lwybr gwahanol i sicrhau bod gennym y cyflymderau cywir yn y mannau cywir. Er ein bod yn ceisio newid y llwybrau hynny na ddylai byth fod wedi’u newid i 20 mya yn ôl mewn ffordd gyflym a chosteffeithiol, yr unig lwybr amgen a gynigiwyd yw diddymu’r ddeddf a mynd drwy broses a allai gymryd blynyddoedd lawer a chostio ffortiwn, sef newid ffyrdd 30 mya yn ôl i 20 mya. Rwy'n gwbl sicr y bydd y dull yr ydym yn ei ddefnyddio yn arwain at ffordd fwy costeffeithiol ac amserol o ymdrin â’r rhwystredigaethau a fynegwyd ledled Cymru.
Mae rhywbeth arall y mae angen ei ddweud ar y polisi hwn. Mae tuedd yn dod i'r amlwg sy'n dangos bod nifer y marwolaethau ac anafiadau difrifol yn mynd i lawr yn sgil gostyngiad mewn gwrthdrawiadau. Nawr, rwy'n cydnabod—. Yn mynd i lawr. Mae nifer y gwrthdrawiadau wedi lleihau 20 y cant. Nawr, mae angen inni aros i'r duedd lawn ddod yn amlwg. Ond rwy'n obeithiol, ac rwy'n credu y dylai pawb yn y Siambr hon fod yn obeithiol, fod y duedd ar i lawr, ein bod yn gweld llai o bobl—. A gwn fod yr Aelod dros Ogledd Cymru yn gwrthwynebu hyn, ond mae'n bwysig fod pob un ohonom yn cefnogi polisi sydd wedi'i gynllunio i achub bywydau, ac ar yr un pryd—[Torri ar draws.]—ac ar yr un pryd—[Torri ar draws.] Ond mae hynny ar bob ffordd. Gadewch inni beidio â dewis a dethol yr ystadegau yma. [Torri ar draws.] Pob ffordd, yn union, sy’n cynnwys y rhai heb eu cyfyngu. Mae’n cynnwys y ffyrdd lle gall pobl yrru’n gyfreithlon ar 70 mya. Mae’n berthnasol—. Mae’r ystadegau a ddyfynnwch yn berthnasol i fwy na ffyrdd 20 mya yn unig. Rwy’n ymwybodol fy mod yn ymateb i Aelod gwahanol i'r un a ofynnodd y cwestiwn. Mae'n ddrwg gennyf, Natasha.
Thank you so much, Cabinet Secretary. It's all fine; all fair in love and politics, as they say. So, it's hardly surprising, unfortunately, the way things—as you've probably just heard—are experienced that there is genuinely a feeling that this Welsh Labour Government is anti-motorist. Just a quick glance at some of the Government's back catalogue of policies can, indeed, back that up, but it appears as though the Welsh Labour Government's distain for drivers has spread down the M4 to your colleagues sitting in Westminster now. I just thought politically, previously, that it was pensioners that the London colleagues were indeed punishing, but it seems to be that talk is rife that Keir Starmer’s Government is looking at introducing the pay-per-mile system as part of next month’s budget, which we’ve already been told will be painfully difficult for many people across the United Kingdom. There are legitimate fears amongst many people that introducing a pay-per-mile scheme will have a major impact on those on lower incomes and will punish hard-working families.
I have indeed written to both the UK Government’s Secretary of State for Transport and yourself as well, Cabinet Secretary, seeking answers, and I must put on the record I haven’t had answers from both, not being disrespectful in any way. So, will you, please, kindly, today, Cabinet Secretary, outline what discussions you’ve had with your London counterparts about pay-per-mile being introduced here in Wales, and what assessments you’ve made of the impact that a pay-per-mile scheme will have, indeed, on Welsh motorists?
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n iawn; teg pob twyll mewn gwleidyddiaeth a chariad, fel maent yn ei ddweud. Felly, nid yw'n syndod, yn anffodus, yn y ffordd y mae pethau wedi digwydd—fel rydych chi newydd glywed mae'n siŵr—fod teimlad gwirioneddol fod Llywodraeth Lafur Cymru yn wrth-fodurwyr. Bydd cipolwg sydyn ar ôl-gatalog y Llywodraeth o bolisïau'n ategu hynny, ond ymddengys bod dirmyg Llywodraeth Lafur Cymru tuag at yrwyr wedi lledaenu i lawr yr M4 at eich cyd-aelodau o'r Blaid Lafur sy’n eistedd yn San Steffan ar hyn o bryd. Roeddwn i'n arfer meddwl, yn wleidyddol, mai pensiynwyr oedd yn cael eu cosbi gan eich cyd-bleidwyr yn Llundain, ond ymddengys bod y sïon yn rhemp fod Llywodraeth Keir Starmer yn ystyried cyflwyno’r system talu fesul milltir yn rhan o gyllideb y mis nesaf, y dywedwyd wrthym eisoes y bydd yn boenus o anodd i lawer o bobl ledled y Deyrnas Unedig. Mae ofnau dilys ymhlith llawer o bobl y bydd cyflwyno cynllun talu fesul milltir yn cael effaith fawr ar bobl ar incwm is ac yn cosbi teuluoedd gweithgar.
Yn wir, rwyf wedi ysgrifennu at Ysgrifennydd Gwladol Llywodraeth y DU dros Drafnidiaeth ac atoch chithau hefyd, Ysgrifennydd y Cabinet, yn gofyn am atebion, ac mae'n rhaid imi ddweud ar goedd nad wyf wedi cael atebion gan y naill na'r llall, heb fod yn amharchus mewn unrhyw ffordd. Felly, a wnewch chi, os gwelwch yn dda, yn garedig, heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, amlinellu pa drafodaethau a gawsoch gyda'ch swyddogion cyfatebol yn Llundain ynglŷn â chyflwyno cynllun talu fesul milltir yma yng Nghymru, a pha asesiadau a wnaethoch o'r effaith y bydd cynllun talu fesul milltir yn ei chael ar fodurwyr Cymru?
Can I thank Natasha Asghar for her questions regarding the potential for an alternative means of revenue to be raised from motoring? We know that the internal combustion engine will come to an end, and, as a consequence of that, road tax will have to change. Before the UK Labour Government was formed, already in the Department for Transport there was recognition that, unless we want to take a huge hit in terms of revenue at a UK level, there’ll have to be an alternative to road tax. That’s specifically because the internal combustion engine is being phased out and we’re seeing more electric cars with zero road tax being driven. So, the officials were already, in the Department for Transport, looking at alternative means of raising revenue. I have had no discussions with counterparts in Westminster regarding this. It is a reserved matter. But I would welcome from opposition Members any ideas on how that vital revenue that will otherwise be lost could be raised.
A gaf i ddiolch i Natasha Asghar am ei chwestiynau ynglŷn â’r posibilrwydd o ddull amgen o godi refeniw o foduro? Gwyddom y bydd y peiriant tanio mewnol yn dod i ben, ac o ganlyniad i hynny, bydd yn rhaid i dreth ffordd newid. Cyn i Lywodraeth Lafur y DU gael ei ffurfio, roedd yr Adran Drafnidiaeth eisoes yn cydnabod, oni bai ein bod yn barod i golli llawer iawn o refeniw ar lefel y DU, y bydd yn rhaid cael rhywbeth yn lle treth ffordd. Mae hynny'n benodol am fod y peiriant tanio mewnol yn cael ei ddirwyn i ben yn raddol, ac rydym yn gweld mwy o geir trydan yn cael eu gyrru heb unrhyw dreth ffordd. Felly, roedd swyddogion yr Adran Drafnidiaeth eisoes yn edrych ar ddulliau amgen o godi refeniw. Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau gyda swyddogion cyfatebol yn San Steffan ynglŷn â hyn. Mae’n fater a gedwir yn ôl. Ond rwy'n croesawu unrhyw syniadau gan Aelodau’r gwrthbleidiau ynglŷn â sut y gellid codi’r refeniw hanfodol hwnnw a fyddai fel arall yn cael ei golli.
Okay, thank you so much, Cabinet Secretary. In the midst of summer recess, it was revealed the Welsh Government will be giving another £206 million to Cardiff Airport. This extra cash from the public purse comes on top of the hundreds of millions of pounds of taxpayers’ cash that’s already been pumped into the airport to date. It appears as though Labour Ministers once again are indeed fleecing the Welsh public to prop up an airport. All the while, I’m sure you can appreciate, Cabinet Secretary, our health service is under immense pressure with all of the health boards in some form of escalated status, our education system is struggling with the worst PISA results in the UK, yet instead of tackling these issues, which really do matter to the people of Wales, the Welsh Government would much rather focus on its never-ending list of vanity projects. That’s how it’s coming across, Cabinet Secretary.
So, today I’m asking you, can you see why this is an extremely bitter pill for the Welsh public to have to bear? And will you today here in this Chamber commit to giving the public a full breakdown of what exactly this £206 million is actually going to be paying for? Thank you.
Iawn, diolch yn fawr, Ysgrifennydd y Cabinet. Yng nghanol toriad yr haf, datgelwyd y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi £206 miliwn arall i Faes Awyr Caerdydd. Daw’r arian ychwanegol hwn o bwrs y wlad ar ben y cannoedd o filiynau o bunnoedd o arian trethdalwyr sydd eisoes wedi’i bwmpio i mewn i’r maes awyr hyd yma. Ymddengys fel pe bai Gweinidogion Llafur unwaith eto'n blingo'r cyhoedd yng Nghymru i gynnal maes awyr. A hynny, rwy'n siŵr y gallwch dderbyn, Ysgrifennydd y Cabinet, tra bo'n gwasanaeth iechyd o dan bwysau aruthrol, gyda phob un o'r byrddau iechyd mewn rhyw fath o statws uwchgyfeirio, a'n system addysg yn ymdopi gyda'r canlyniadau PISA gwaethaf yn y DU, ac eto, yn hytrach na mynd i’r afael â’r materion hyn, sydd o bwys gwirioneddol i bobl Cymru, byddai’n well o lawer gan Lywodraeth Cymru ganolbwyntio ar ei rhestr ddiddiwedd o brosiectau porthi balchder. Dyna sut y mae’n edrych, Ysgrifennydd y Cabinet.
Felly, rwy’n gofyn i chi heddiw, a allwch chi weld pam fod hon yn bilsen chwerw iawn i’r cyhoedd yng Nghymru orfod ei llyncu? Ac a wnewch chi ymrwymo yn y Siambr hon heddiw i roi dadansoddiad llawn i'r cyhoedd o beth yn union y bydd y £206 miliwn yn talu amdano? Diolch.
I should state that I’m no longer responsible for the airport. This is a responsibility that’s been handed to my friend and colleague Rebecca Evans, and I know that she is keen to answer questions regarding the future of Cardiff Airport. It is a matter—
Dylwn ddatgan nad wyf yn gyfrifol am y maes awyr mwyach. Mae hwn yn gyfrifoldeb a roddwyd i fy nghyfaill a'm cyd-Aelod, Rebecca Evans, a gwn ei bod yn awyddus i ateb cwestiynau am ddyfodol Maes Awyr Caerdydd. Mae'n fater—
I think, Minister, you have an advantage over the rest of us in this Senedd, because ministerial responsibilities have not been clarified to the Senedd as yet. So, if you can—
Weinidog, rwy'n credu bod gennych fantais dros y gweddill ohonom yn y Senedd hon, gan nad yw'r cyfrifoldebau gweinidogol wedi’u hegluro i’r Senedd eto. Felly, os gallwch—
Okay. Well, it may yet have come back then.
Iawn. Wel, efallai'n wir ei fod wedi dod yn ôl felly.
It may be changing, but, for now, our understanding is that, as requested by Natasha and asked, it needs to be answered by you.
Efallai ei fod yn newid, ond am y tro, ein dealltwriaeth ni yw, yn unol â'r cais a'r cwestiwn a ofynnwyd gan Natasha, fod angen i chi ei ateb.
Yes, thank you, Llywydd. This is a matter that is with the Competition and Markets Authority at the moment. It’s being considered by those experts. But I have to say that Cardiff Airport sustains thousands upon thousands of jobs. It makes a huge contribution to the economy of south Wales. Its loss would undoubtedly impact in terms of employment and in terms of the economy. I hear Members objecting to it. Is the position of opposition Members then to close the airport?
Ie, diolch, Lywydd. Mae hwn yn fater sydd o dan ystyriaeth gyda'r Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd ar hyn o bryd. Mae’n cael ei ystyried gan yr arbenigwyr hynny. Ond mae'n rhaid imi ddweud bod Maes Awyr Caerdydd yn cynnal miloedd ar filoedd o swyddi. Mae’n gwneud cyfraniad enfawr i economi de Cymru. Heb os, byddai ei golli yn cael effaith ar gyflogaeth ac ar yr economi. Clywaf Aelodau yn ei wrthwynebu. Ai safbwynt Aelodau’r gwrthbleidiau, felly, yw cau’r maes awyr?
Privatise it.
Ei breifateiddio.
Privatise the airport? We saw what happened when it was privatised, it was being driven into the ground. Precious few passenger airports around the world are purely, purely privately owned. Most passenger airports have a public stake, most passenger airports around the world. And a huge number of airports in their own right do not operate at a profit; they are considered economic magnets that generate work and opportunities for people in those regions.
Preifateiddio'r maes awyr? Gwelsom yr hyn a ddigwyddodd pan gafodd ei breifateiddio, roedd yn cael ei ddinistrio. Ychydig iawn o feysydd awyr teithwyr dros y byd sydd mewn perchnogaeth gwbl breifat. Mae gan y rhan fwyaf o feysydd awyr teithwyr gyfran gyhoeddus, y rhan fwyaf o feysydd awyr teithwyr dros y byd. A cheir nifer enfawr o feysydd awyr yn eu hawl eu hunain nad ydynt yn gweithredu er elw; fe'u hystyrir yn fagnetau economaidd sy'n cynhyrchu gwaith a chyfleoedd i bobl yn y rhanbarthau hynny.
Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths.
Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd. Unlike the Tories, who have u-turned on the issue of 20 mph in a desperate attempt to remain relevant, Plaid Cymru's common-sense approach has always been consistent. I'm sure we'll all agree that we all want safer roads for our communities, and speed restrictions should be imposed logically and proportionally. That's why we called for a review of the policy from the outset to better reflect local conditions. We also called for the Welsh Government to engage more closely with councils, so that changes could be communicated to drivers and pedestrians effectively. Now that the Government is in a new listening mode, do you regret, as your predecessor clearly does, that your party did not listen sooner to Plaid Cymru's calls on this matter, and can you tell me how much money would have been saved if you had listened sooner?
Diolch, Lywydd. Yn wahanol i’r Torïaid, sydd wedi gwneud tro pedol ar fater 20 mya mewn ymgais anobeithiol i barhau i fod yn berthnasol, mae ymagwedd synnwyr cyffredin Plaid Cymru bob amser wedi bod yn gyson. Rwy'n siŵr y bydd pob un ohonom yn cytuno bod arnom eisiau ffyrdd mwy diogel i'n cymunedau, ac y dylid gosod cyfyngiadau cyflymder yn rhesymegol ac yn gymesur. Dyna pam y gwnaethom alw am adolygiad o’r polisi o’r cychwyn cyntaf er mwyn adlewyrchu amgylchiadau lleol yn well. Fe wnaethom alw hefyd ar Lywodraeth Cymru i ymgysylltu’n agosach â chynghorau, fel y gellid rhoi gwybod i yrwyr a cherddwyr am newidiadau yn effeithiol. Gan fod y Llywodraeth bellach yn gwrando o'r newydd, a ydych chi'n gresynu, fel y mae eich rhagflaenydd yn amlwg yn ei wneud, na wrandawodd eich plaid ar alwadau Plaid Cymru ar y mater hwn yn gynt, ac a allwch chi ddweud wrthyf faint o arian a fyddai wedi'i arbed pe baech chi wedi gwrando'n gynt?
Well, I'm on record as having spoken about the need to bring people with you on such a policy, such a huge change. So, I have to say that in order to implement change of this nature, you have to comply with three factors. One, you have to make sure that people support it locally within their communities. To do that, you have to listen to people. They have to be part of the process. And the other two factors concern the speed at which traffic is already moving. It has to be nearer the proposed speed limit in order to get full compliance. And then, the third one is that, ideally, you need physical and environmental installation of infrastructure in place to drive down speed limits.
Now, in regard to listening to people, bringing people with us, the former transport Minister has accepted that the implementation was not as good as it should have been, and that's why we conducted the exercise that we've been on, where more than 10,000 people have shared their views on which routes should revert back to 30 mph. And in the coming months, we will see roads revert back, which takes account of what people have said to us.
Wel, rwyf wedi siarad yn gyhoeddus am yr angen i ddod â phobl gyda chi ar bolisi o'r fath, ar newid mor enfawr. Felly, er mwyn rhoi newid o'r fath ar waith, rhaid imi ddweud bod yn rhaid ichi gydymffurfio â thri ffactor. Yn gyntaf, mae’n rhaid ichi sicrhau bod pobl yn ei gefnogi’n lleol yn eu cymunedau. I wneud hynny, mae'n rhaid ichi wrando ar bobl. Mae’n rhaid iddynt fod yn rhan o’r broses. Ac mae'r ddau ffactor arall yn ymwneud â chyflymder y traffig ar hyn o bryd. Mae'n rhaid iddo fod yn nes at y terfyn cyflymder arfaethedig er mwyn sicrhau bod pobl yn cydymffurfio'n llawn. Ac yna'r trydydd, yn ddelfrydol, yw bod angen seilwaith ffisegol ac amgylcheddol wedi'i osod i leihau terfynau cyflymder.
Nawr, o ran gwrando ar bobl, dod â phobl gyda ni, mae'r cyn Weinidog trafnidiaeth wedi derbyn nad oedd y gweithredu cystal ag y dylai fod, a dyna pam y gwnaethom gynnal yr ymarfer a gynhaliwyd gennym, lle mae mwy na 10,000 o bobl wedi rhannu eu barn ar ba ffyrdd a ddylai newid yn ôl i 30 mya. Ac yn y misoedd nesaf, byddwn yn gweld ffyrdd yn newid yn ôl, gan ystyried yr hyn y mae pobl wedi'i ddweud wrthym.
I didn't hear a figure there of how much it would have saved if we'd done it sooner, but we'll move on. The reality is that the Government's record of delivery has been at its best when it does listen to Plaid Cymru. The clear benefits of listening to Plaid were demonstrated when Transport for Wales listened to a number of calls by my colleague Heledd Fychan on the provision of public transport during the National Eisteddfod. The response to the train service was overwhelmingly positive, so I commend Transport for Wales for their organisation.
But smooth and efficient running of public transport should not be the exception; it should be the norm. Unfortunately, this remains frustratingly elusive over large parts of our rail network, where cancellations, delays and overcrowding are an all-too-familiar experience for passengers. But instead of seeking to improve the accessibility of their services, in line with Government's ambition to encourage greater use of public transport, Transport for Wales has introduced measures that will achieve the complete opposite. They include fining individuals who reasonably expected to have an option of buying tickets from a ticket inspector, in imminent cuts to the service on the Heart of Wales line, and proposals to scrap compensation for delays of between 15 and 30 minutes.
Do you agree that rather than penalising passengers who already have had to contend with yet another sizable fare increase this year, Transport for Wales should concentrate on getting its house in order to provide a more accessible and punctual service?
Ni chlywais ffigur yno o faint o arian a fyddai wedi’i arbed pe baem wedi gwneud hynny’n gynt, ond symudwn ymlaen. Y gwir amdani yw bod hanes y Llywodraeth o gyflawni wedi bod ar ei orau pan fydd yn gwrando ar Blaid Cymru. Amlygwyd manteision clir gwrando ar Blaid Cymru pan wrandawodd Trafnidiaeth Cymru ar nifer o alwadau gan fy nghyd-Aelod, Heledd Fychan, ar ddarpariaeth trafnidiaeth gyhoeddus yn ystod yr Eisteddfod Genedlaethol. Roedd yr ymateb i’r gwasanaeth trenau yn hynod gadarnhaol, felly rwy'n cymeradwyo Trafnidiaeth Cymru ar eu gwaith.
Ond ni ddylai trafnidiaeth gyhoeddus sy'n rhedeg yn esmwyth ac yn effeithlon fod yn eithriad; dylai fod yn norm. Yn anffodus, mae hyn yn parhau i fod yn rhwystredig o brin dros rannau helaeth o’n rhwydwaith rheilffyrdd, lle mae canslo trenau, oedi a gorlenwi yn brofiadau rhy gyfarwydd o lawer i deithwyr. Ond yn hytrach na cheisio gwella hygyrchedd eu gwasanaethau, yn unol ag uchelgais y Llywodraeth i annog mwy o ddefnydd o drafnidiaeth gyhoeddus, mae Trafnidiaeth Cymru wedi cyflwyno mesurau a fydd yn cyflawni'r gwrthwyneb. Maent yn cynnwys dirwyo unigolion y byddent, yn rhesymol ddigon, wedi disgwyl cael opsiwn i brynu tocynnau gan arolygydd tocynnau, mewn toriadau sydd ar y ffordd i’r gwasanaeth ar reilffordd Calon Cymru, a chynigion i roi'r gorau i iawndal pan fo trenau rhwng 15 a 30 munud yn hwyr.
Yn hytrach na chosbi teithwyr sydd eisoes wedi gorfod ymgodymu â chynnydd sylweddol arall eto i brisiau tocynnau eleni, a ydych chi'n cytuno y dylai Trafnidiaeth Cymru ganolbwyntio ar gael trefn ar bethau er mwyn darparu gwasanaeth mwy hygyrch a phrydlon?
I actually think it's absolutely right that people who deliberately dodge fares are fined. In many parts of the network now, we do have tap on, tap off functions for paying for travel; there are ticket machines; and in many instances, there are still ticket booths as well. Where people have no valid reason for dodging a fare, I think it's absolutely right that they should be fined. I would imagine all Members in this Chamber would agree. And we are conscious of the need to make sure that everybody has the opportunity to purchase a ticket, whether it be online, whether it be through tap on, tap off, whether it be through a machine or whether it be direct through a TfW official. There's no excuse for committing fraud. They're effectively stealing from the public purse. We know that public finances are stretched, and I believe it's absolutely right that we drive up the farebox, that we increase the amount of revenue that we raise from passengers who are deliberately dodging fares. I make no apology for that.
And in terms of what the Member said about TfW performance during the Eisteddfod, I am truly grateful for those kind comments. The feedback that I've received has been very positive as well, and it does show, I think, part of a broader trend for TfW train services, a trend that is upward. Eighty per cent of TfW trains arrive within three minutes of scheduled time. That's to be welcomed. It now means that TfW is outperforming Avanti, Great Western Railway, CrossCountry, moving up the UK performance table, and we're determined to make sure that that trend continues.
A dweud y gwir, credaf ei bod yn gwbl briodol fod pobl sy'n osgoi talu'n fwriadol yn cael dirwy. Mewn sawl rhan o'r rhwydwaith bellach, rydym yn cynnig dulliau tapio ymlaen, tapio i ffwrdd ar gyfer talu am deithio; mae yna beiriannau tocynnau; ac mewn llawer o achosion, mae'n dal i fod bythau tocynnau hefyd. Lle nad oes gan bobl reswm dilys dros osgoi talu, rwy'n credu ei bod yn gwbl briodol eu bod yn cael dirwy. Rwy'n dychmygu y byddai pob Aelod yn y Siambr yn cytuno. Ac rydym yn ymwybodol o’r angen i sicrhau bod pawb yn cael cyfle i brynu tocyn, boed hynny ar-lein, neu drwy dapio ymlaen, tapio i ffwrdd, neu drwy beiriant neu’n uniongyrchol drwy un o swyddogion Trafnidiaeth Cymru. Nid oes esgus dros gyflawni twyll. Maent i bob pwrpas yn dwyn o bwrs y wlad. Gwyddom fod cyllid cyhoeddus o dan bwysau, a chredaf ei bod yn gwbl briodol ein bod yn codi arian ychwanegol, ein bod yn cynyddu faint o refeniw a godwn gan deithwyr sy’n osgoi talu'n fwriadol. Nid wyf yn ymddiheuro am hynny.
Ac o ran yr hyn a ddywedodd yr Aelod am berfformiad Trafnidiaeth Cymru yn ystod yr Eisteddfod, rwy’n wirioneddol ddiolchgar am y sylwadau caredig hynny. Mae’r adborth a gefais wedi bod yn gadarnhaol iawn hefyd, a chredaf ei fod yn dangos rhan o duedd ehangach ar gyfer gwasanaethau trên Trafnidiaeth Cymru, tuedd ar i fyny. Mae 80 y cant o drenau Trafnidiaeth Cymru yn cyrraedd o fewn tri munud i’r amser a drefnwyd. Mae hynny i’w groesawu. Mae bellach yn golygu bod Trafnidiaeth Cymru yn perfformio’n well na Avanti, Great Western Railway, CrossCountry, gan symud i fyny tabl perfformiad y DU, ac rydym yn benderfynol o sicrhau bod y duedd honno’n parhau.
Diolch yn fawr am yr ateb yna.
Thank you very much for that response.
The problem with accessibility and reliability are, of course, a recurring theme with the bus network, which remains in a precarious position after years of uncertainty and long-term funding arrangements. In the meantime, threats of further closures to routes, which could leave some of our most isolated communities even more disconnected, continue to grow.
We've long been told that the new bus Bill will be the cure to these ills, but the relevant details, especially related to the legislative timetable, are vague to say the least. Given the fact that the Government is now defined more by what it isn't doing than by what it is doing, there are entirely justified fears that this Bill could fall victim to a cull, like the legislation already consumed—the council tax reform and the gender reform Bill.
We've heard a lot over the past few days from Ministers about the Government having a grand plan for the remainder of this Senedd term, but we're still none the wiser as to what that plan actually entails. So, could you confirm once and for all what the plan is for the bus Bill? Will it be delivered before 2026, and if so, will it be introduced before the Senedd for scrutiny?
Mae’r broblem gyda hygyrchedd a dibynadwyedd, wrth gwrs, yn thema sy’n codi dro ar ôl tro gyda’r rhwydwaith bysiau, sy’n parhau i fod mewn sefyllfa ansicr ar ôl blynyddoedd o ansicrwydd a threfniadau ariannu hirdymor. Yn y cyfamser, mae'r bygythiad o gau rhagor o lwybrau, a allai adael rhai o’n cymunedau mwyaf ynysig hyd yn oed yn fwy digyswllt, yn parhau i dyfu.
Rydym wedi clywed ers tro y bydd y Bil bysiau newydd yn ateb i'r gwendidau hyn, ond mae’r manylion perthnasol, yn enwedig mewn perthynas â’r amserlen ddeddfwriaethol, yn annelwig a dweud y lleiaf. O ystyried y ffaith bod y Llywodraeth bellach yn cael ei diffinio fwy gan yr hyn nad yw’n ei wneud na chan yr hyn y mae’n ei wneud, ceir ofnau cwbl gyfiawn y gallai’r Bil hwn gael ei ddifa, fel y ddeddfwriaeth sydd wedi ei hatal eisoes—diwygio’r dreth gyngor a'r Bil diwygio rhywedd.
Rydym wedi clywed llawer dros y dyddiau diwethaf gan Weinidogion fod gan y Llywodraeth gynllun mawr ar gyfer gweddill tymor y Senedd hon, ond nid ydym fawr callach o hyd o ran yr hyn y mae’r cynllun hwnnw’n ei olygu mewn gwirionedd. Felly, a allech chi gadarnhau unwaith ac am byth beth yw’r cynllun ar gyfer y Bil bysiau? A fydd yn cael ei gyflwyno cyn 2026, ac os felly, a fydd yn cael ei gyflwyno gerbron y Senedd fel y gallwn graffu arno?
Yes, it will. We'll be introducing it in the spring. It's a huge piece of legislation. We're seeing at the moment the UK Government intervene in regard to bus services with the better buses Bill. That's looking at empowering local authorities in England. What we'll be doing with our Bill is on a national basis bringing about the opportunity to franchise services and to better plan and integrate bus services with rail services, and to integrate ticketing as well. So, it's a very significant piece of legislation, but we'll be introducing it in the spring. Once it's passed by the Senedd, the hard work begins of actually putting into motion those new contracts that will meet the needs of passengers rather than drive profit motive.
Bydd. Byddwn yn ei gyflwyno yn y gwanwyn. Mae'n ddeddfwriaeth enfawr. Rydym yn gweld ar hyn o bryd fod Llywodraeth y DU yn ymyrryd mewn perthynas â gwasanaethau bysiau gyda'r Bil bysiau gwell. Mae hwnnw'n edrych ar rymuso awdurdodau lleol yn Lloegr. Mae'r hyn y byddwn yn ei wneud gyda'n Bil ni ar sail genedlaethol yn creu cyfle i fasnachfreinio gwasanaethau ac i gynllunio ac integreiddio gwasanaethau bysiau yn well gyda gwasanaethau trên, ac integreiddio tocynnau hefyd. Felly, mae'n ddeddfwriaeth arwyddocaol iawn, ond byddwn yn ei chyflwyno yn y gwanwyn. Pan fydd wedi'i phasio gan y Senedd, bydd y gwaith caled yn dechrau o roi'r contractau newydd ar waith i ddiwallu anghenion teithwyr yn hytrach na chymell elw.
3. Pa arweiniad mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn ei roi i gwmnïau ynni ynghylch cyfraniad cymunedol wrth iddyn nhw ddatblygu prosiectau yn Nghymru? OQ61513
3. What guidance is the Cabinet Secretary providing to energy companies regarding community contribution as they develop projects in Wales? OQ61513
Our policy emphasises the importance of local and community energy generation ownership. We have guidance in place that includes a toolkit to further support this policy, illustrating the steps energy companies should make to ensure community contribution is considered.
Mae ein polisi yn pwysleisio pwysigrwydd perchnogaeth leol a chymunedol ar gynhyrchiant ynni. Mae gennym ganllawiau ar waith sy'n cynnwys pecyn cymorth i gefnogi'r polisi hwn ymhellach, gan ddangos y camau y dylai cwmnïau ynni eu dilyn i sicrhau bod cyfraniad cymunedol yn cael ei ystyried.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am yr ateb yna. Dwi'n deall y bydd y portffolio yma'n mynd i rywun arall yn y dyfodol, ond am heddiw, mae Llywodraeth Cymru, trwy wahanol ddogfennau megis 'Future Wales: the national plan 2040' ac eraill wedi neilltuo darnau helaeth o diroedd Cymru ar gyfer datblygu cynlluniau ynni, ond cwmnïau rhyngwladol mawr sydd yn cael y cytundebau i'w datblygu yn amlach na pheidio, megis RWE, megis Bute, ac yn eu tro maen nhw'n gallu cael eu masnachu a'u gwerthu i gwmnïau eraill. Ond ein hadnoddau naturiol ni sy'n cael eu defnyddio er mwyn cyfoethogi cyfranddeiliaid y cwmnïau yma. Mae'n ymddangos i mi, o leiaf, fel ein bod ni'n gweld parhad y drefn economaidd echdynnol yma ar draul ein cymunedau, gan olygu bod Cymru'n parhau i fyw mewn tlodi cymharol. Pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd er mwyn sicrhau bod unrhyw ddatblygiad yma am fod o fudd i'n cymunedau ni yma yng Nghymru ac nid i gyfranddalwyr cwmnïau cyfoethog?
I thank the Cabinet Secretary for that response. I understand that this portfolio will be handed to someone else in future, but for today, the Welsh Government, through various documents such as 'Future Wales: the national plan 2040' and others has designated large parts of Welsh land for the development of energy projects, but it's large multinationals who are being given the contracts to develop these more often than not, such as RWE and Bute, and in turn they can be commercialised and sold on to other companies. But it's our natural resources that are being used to enrich the shareholders of these companies. It appears to me, at least, that we're seeing the continuation of the extractive economic system at the expense of our communities, meaning that Wales continues to live in comparative poverty. What steps is the Government taking in order to ensure that any development here will benefit our communities here in Wales, not shareholders of wealthy companies?
Can I thank Mabon for his question? He's right, this is a responsibility that has been handed to the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning. However, I can say that in terms of the development work on the energy sector deal, we're working with industry and organisations right across Wales to ensure that community voices are heard throughout the process of putting that deal together. The engagement is being developed further over the coming year. I'm hoping that the concerns that you've raised today will feature very heavily in the work that is being done on the energy sector deal. Capacity within our communities in Wales is an issue that needs to be addressed. I was reading an item, I think it was from Cardiff Business School, recently on the very subject that you were talking about with the extractive nature of energy generation and the use of our land. It is something that the Minister is acutely conscious of, and I'm sure that she'll be responding to those concerns in the not-too-distant future.
A gaf i ddiolch i Mabon am ei gwestiwn? Mae'n iawn, mae hwn yn gyfrifoldeb sydd wedi'i roi i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio. Fodd bynnag, o ran y gwaith datblygu ar y fargen sector ynni, gallaf ddweud ein bod yn gweithio gyda diwydiant a sefydliadau ledled Cymru i sicrhau bod lleisiau cymunedol yn cael eu clywed drwy gydol y broses o lunio'r fargen honno. Mae'r gwaith ymgysylltu'n cael ei ddatblygu ymhellach dros y flwyddyn i ddod. Rwy'n gobeithio y bydd y pryderon a godwyd gennych heddiw yn cael sylw sylweddol iawn yn y gwaith a wneir ar y fargen sector ynni. Mae capasiti yn ein cymunedau yng Nghymru yn fater y mae angen mynd i'r afael ag ef. Roeddwn i'n darllen eitem yn ddiweddar, o Ysgol Fusnes Caerdydd rwy'n credu, ar yr union bwnc yr oeddech chi'n sôn amdano gyda natur echdynnol cynhyrchiant ynni a'r defnydd o'n tir. Mae'n rhywbeth y mae'r Gweinidog yn ymwybodol iawn ohono, ac rwy'n siŵr y bydd yn ymateb i'r pryderon hynny yn y dyfodol agos.
Cabinet Secretary, the Economy, Trade and Rural Affairs Committee have not long concluded an inquiry into the green future that is available to us here in Wales and has specifically focused around the community benefit that these opportunities bring. I would urge you and the Cabinet Secretary for economy and energy, who's in her place, to really pay close attention to the recommendations that will be forthcoming in that, because there needs to be a strategy in terms of community benefit. Community benefit can be valued in terms of the skills and jobs and employment opportunities that come, all the way through to the opportunities for cheaper energy bills for those in the locality. But one of the key criticisms brought forward during the inquiry was that the Welsh Government works in silos when it comes to developing strategy for this very opportunity. So, a plea, really, for you and your Cabinet colleagues to park the silos, work across Government departments, because the opportunities that are here in Wales are so great that we really need to maximise those opportunities and turn them into realities for the benefit of all of Wales’s communities.
Ysgrifennydd y Cabinet, nid oes llawer o amser ers i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig gwblhau ymchwiliad i'r dyfodol gwyrdd sydd ar gael i ni yma yng Nghymru ac mae wedi canolbwyntio'n benodol ar y budd cymunedol a ddaw yn sgil y cyfleoedd hyn. Hoffwn eich annog chi ac Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi ac ynni, sydd yn ei sedd, i roi sylw manwl iawn i'r argymhellion a ddaw yn sgil yr ymchwiliad hwnnw, oherwydd mae angen strategaeth mewn perthynas â budd cymunedol. Gellir gosod gwerth ar fudd cymunedol o ran y sgiliau a'r swyddi a'r cyfleoedd cyflogaeth a ddaw, yr holl ffordd drwodd i'r cyfleoedd ar gyfer biliau ynni rhatach i bobl leol. Ond un feirniadaeth allweddol a gyflwynwyd yn ystod yr ymchwiliad oedd bod Llywodraeth Cymru yn gweithio mewn seilos wrth ddatblygu strategaeth ar gyfer y cyfle hwn. Felly, dyma ble, mewn gwirionedd, i chi a'ch cyd-Aelodau yn y Cabinet. i roi'r gorau i'r seilos, a gweithio ar draws adrannau'r Llywodraeth, oherwydd mae'r cyfleoedd sydd yma yng Nghymru mor fawr fel bod gwir angen inni wneud y mwyaf o'r cyfleoedd hynny a'u gwireddu er budd holl gymunedau Cymru.
I thank the Member and I believe he's right—it's absolutely essential. That was one of the First Minister’s top priorities outlined yesterday. The development of green jobs using new technologies and opportunities with renewable energy means that we have to break down those silos at political and at official level and work across Government. I think it's safe to say that we are doing a huge amount in terms of local ownership and community benefits concerning energy projects. But, of course, more can be done, and that's why we've been allocating funding to some schemes, such as Ynni Cymru, to evolve smart, local energy systems. As part of this work, what we need to do is evaluate its success so that it can then inform broader policy across Government in years to come.
Diolch i'r Aelod ac rwy'n meddwl ei fod yn iawn—mae'n gwbl hanfodol. Dyna oedd un o brif flaenoriaethau'r Prif Weinidog a amlinellwyd ddoe. Mae datblygu swyddi gwyrdd gan ddefnyddio technolegau a chyfleoedd newydd gydag ynni adnewyddadwy yn golygu bod yn rhaid inni chwalu'r seilos hynny ar lefel wleidyddol ac ar lefel swyddogol a gweithio ar draws y Llywodraeth. Rwy'n credu ei bod yn ddiogel dweud ein bod yn gwneud llawer iawn mewn perthynas â pherchnogaeth leol a buddion cymunedol prosiectau ynni. Ond wrth gwrs, mae modd gwneud mwy, a dyna pam ein bod wedi dyrannu cyllid i gynlluniau, fel Ynni Cymru, i ddatblygu systemau ynni clyfar, lleol. Yn rhan o'r gwaith hwn, yr hyn y mae angen inni ei wneud yw gwerthuso ei lwyddiant fel y gall wedyn lywio polisi ehangach ar draws y Llywodraeth yn y blynyddoedd i ddod.
I think there are many reasons why the Cabinet Secretary for north Wales would wish to join me and the community in opposing two enormous solar farms planned for Ynys Môn. Not only is the so-called community benefit negligible, there is the negative impact on tourism. Three thousand six hundred acres is some 15 times the size of the current largest solar farm in the UK. There's the detrimental impact on agriculture and food production in Môn, Mam Cymru—the mother of Wales. The sheer scale of the solar capacity needed—only 10 per cent of it used, though—will have a detrimental impact on grid capacity. I would invite the Cabinet Secretary to join me to see the sheer scale of this plan on Ynys Môn. And can I ask him if he would join me in calling for a moratorium on such enormous solar farms until such time as Government can put together a strategy, which could include smaller pockets of solar, solar on buildings and so on, instead of this extractive and exploitative model of solar farm development?
Rwy'n credu bod llawer o resymau pam y byddai'r Ysgrifennydd Cabinet dros ogledd Cymru yn dymuno ymuno â mi a'r gymuned i wrthwynebu dwy fferm solar enfawr a gynlluniwyd ar gyfer Ynys Môn. Mae'r budd cymunedol fel y'i gelwir yn fychan iawn, ac fe geir effaith negyddol ar dwristiaeth. Mae 3,600 o erwau oddeutu 15 gwaith maint y fferm solar fwyaf yn y DU ar hyn o bryd. Mae yna effaith niweidiol ar amaethyddiaeth a chynhyrchiant bwyd ym Môn, Mam Cymru. Bydd maint enfawr y capasiti solar sydd ei angen—a dim ond 10 y cant ohono'n cael ei ddefnyddio, serch hynny—yn cael effaith niweidiol ar gapasiti'r grid. Carwn wahodd Ysgrifennydd y Cabinet i ymuno â mi i weld maint y cynllun hwn ar Ynys Môn. Ac a gaf i ofyn iddo ymuno â mi i alw am foratoriwm ar ffermydd solar mor enfawr hyd nes y gall y Llywodraeth lunio strategaeth, a allai gynnwys pocedi llai o ynni solar, ynni solar ar adeiladau ac yn y blaen, yn lle'r model echdynnol ac ecsbloetiol hwn o ddatblygu ffermydd solar?
It's very difficult for me to comment on a specific application or a specific proposal. What I would say is that development must be sensitive to the natural environment and to communities, and that people must be engaged at the earliest possibility. I know from my own representations on schemes in my constituency that the value of having early engagement with developers is hugely important. Sam Rowlands and I, and Mark Isherwood, actually visited a community in Coedpoeth last year where, to be fair to the developer there, they engaged proactively and were very responsive to the community, and I think the outcome was quite positive as a result of that. And that shows why, in developing these schemes, which are hugely important in driving down our reliance on other forms of energy, they have to be developed in a sensitive way, with community buy-in as well, community support.
Mae'n anodd iawn imi wneud sylwadau ar gais penodol neu gynnig penodol. Yr hyn y byddwn yn ei ddweud yw bod yn rhaid i ddatblygiad fod yn sensitif i'r amgylchedd naturiol ac i gymunedau, a bod yn rhaid ymgysylltu â phobl cyn gynted â phosibl. Rwy'n gwybod o sylwadau ar gynlluniau yn fy etholaeth i fod gwerth ymgysylltu'n gynnar â datblygwyr yn hynod bwysig. Ymwelodd Sam Rowlands a minnau, a Mark Isherwood, â chymuned yng Nghoed-poeth y llynedd lle'r oeddent, i fod yn deg â'r datblygwr yno, yn ymgysylltu'n rhagweithiol ac yn ymatebol iawn i'r gymuned, ac rwy'n credu bod y canlyniad yn gadarnhaol o ganlyniad i hynny. Ac mae hynny'n dangos, wrth ddatblygu'r cynlluniau hyn sy'n hynod bwysig i leihau ein dibyniaeth ar fathau eraill o ynni, pam fod yn rhaid eu datblygu mewn ffordd sensitif, gyda chefnogaeth gymunedol hefyd.
4. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu gwella gwasanaethau bysiau yn Islwyn? OQ61528
4. How does the Welsh Government plan to improve bus services in Islwyn? OQ61528
In addition to our significant financial support for the industry, we wish to improve bus services by introducing franchising. This will support our aspirations for an integrated public transport system across Wales, including in Islwyn, designed around the people who rely on it.
Yn ogystal â'n cefnogaeth ariannol sylweddol i'r diwydiant, rydym am wella gwasanaethau bysiau trwy gyflwyno masnachfreinio. Bydd hyn yn cefnogi ein dyheadau ar gyfer system drafnidiaeth gyhoeddus integredig ledled Cymru, gan gynnwys yn Islwyn, wedi'i chynllunio o amgylch y bobl sy'n dibynnu arni.
Thank you. Until the 1980s, most bus services throughout the United Kingdom were delivered through publicly owned companies, often run by local and accountable councils. And then Margaret Thatcher’s Government deregulated and dismantled the bus industry and privatised services for profit, leading to the mass sale of bus companies and the collapse of non-profit routes. And in the 20 years that followed the Tory Transport Act 1985, bus ridership outside of London fell by almost 40 per cent, despite an increase in population. So, Cabinet Secretary, as Labour's mayor of greater Manchester, Andy Burnham, has successfully brought back bus services into public control with his aptly named Bee Network, what progress is the Welsh Government making with our bus Bill? And what lessons can be learnt from this very successful example that will ensure that the communities of Islwyn get the bus services they both need and deserve?
Diolch. Tan y 1980au, roedd y rhan fwyaf o wasanaethau bysiau ledled y Deyrnas Unedig yn cael eu darparu trwy gwmnïau mewn perchnogaeth gyhoeddus, a oedd yn aml yn cael eu rhedeg gan gynghorau lleol ac atebol. Ac yna dadreoleiddiodd a datgymalodd Llywodraeth Margaret Thatcher y diwydiant bysiau a phreifateiddio gwasanaethau er elw, gan arwain at werthu cwmnïau bysiau ar raddfa fawr ac at ddileu llwybrau dielw. Ac yn yr 20 mlynedd a ddilynodd Ddeddf Trafnidiaeth 1985 y Torïaid, gostyngodd nifer y bobl a deithiai ar fysiau y tu allan i Lundain bron i 40 y cant, er gwaethaf cynnydd yn y boblogaeth. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, wrth i faer Llafur Manceinion Fwyaf, Andy Burnham, lwyddo i ddod â gwasanaethau bysiau yn ôl i ddwylo'r cyhoedd gyda'i Bee Network, pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda'n Bil bysiau? A pha wersi y gellir eu dysgu o'r enghraifft lwyddiannus iawn hon a fydd yn sicrhau bod cymunedau Islwyn yn cael y gwasanaethau bysiau y maent eu hangen ac yn eu haeddu?
We're very keen to learn from all parts of the UK and to learn from other areas of Europe as well in regard how to manage bus services. I would agree that deregulation has been a disaster for communities across Wales, and we are seeking to rectify this with our bus Bill. In terms of the Bee Network, it's an intriguing and creative initiative that we've been looking at as we develop the T network here in Wales, integrating rail and bus services, integrating the timetables, integrating the ticketing. In regard to Islwyn, obviously Islwyn has benefited from the financial support that we've given to the bus industry in a deregulated environment, but we are determined to make sure that, as we pursue through legislation the opportunities that franchising provides, we plan bus services in the interests of the population and the interests of the people that we serve. It's an incredibly complicated piece of legislation, but it's an incredibly exciting one for the people that you serve in Islwyn.
Rydym yn awyddus iawn i ddysgu o bob rhan o'r DU a dysgu o rannau eraill o Ewrop yn ogystal sut i reoli gwasanaethau bysiau. Rwy'n cytuno bod dadreoleiddio wedi bod yn drychineb i gymunedau ledled Cymru, ac rydym yn ceisio cywiro hyn gyda'n Bil bysiau. O ran y Bee Network, mae'n fenter ddiddorol a chreadigol y buom yn edrych arni wrth inni ddatblygu rhwydwaith T yma yng Nghymru, i integreiddio gwasanaethau trenau a bysiau, integreiddio'r amserlenni, integreiddio'r tocynnau. O ran Islwyn, mae'n amlwg fod Islwyn wedi elwa o'r cymorth ariannol a roddwyd gennym i'r diwydiant bysiau mewn amgylchedd wedi'i ddadreoleiddio, ond wrth inni fynd ar drywydd y cyfleoedd y mae masnachfreinio yn eu darparu drwy ddeddfwriaeth, rydym yn benderfynol o sicrhau ein bod yn cynllunio gwasanaethau bysiau er budd y boblogaeth a buddiannau'r bobl a wasanaethwn. Mae'n ddeddfwriaeth gymhleth eithriadol, ond mae'n un hynod gyffrous i'r bobl yr ydych chi'n eu gwasanaethu yn Islwyn.
Cabinet Secretary, the First Minister has stated, of course, that better bus services will be one of her priorities, and as the Welsh Conservatives of course we fully support that. Cabinet Secretary, perhaps more adults would use public transport if the Welsh Government did follow some parts of England's example and put a £2 cap on single bus journeys for working adults. Or, follow the suggestion of my colleague Natasha Asghar and introduce an all-Wales travel card. Cabinet Secretary, will we see these sorts of initiatives in the bus Bill, and do you agree with me that if we want to improve bus services in Wales, we need the service to be everything that a Welsh Labour Government is not—efficient, reliable, and good value for money?
Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r Prif Weinidog wedi dweud, wrth gwrs, mai gwell gwasanaethau bysiau fydd un o'i blaenoriaethau, ac fel Ceidwadwyr Cymreig rydym yn llwyr gefnogi hynny. Ysgrifennydd y Cabinet, efallai y byddai mwy o oedolion yn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus pe bai Llywodraeth Cymru yn dilyn peth o esiampl Lloegr ac yn rhoi cap o £2 ar deithiau bws sengl i oedolion sy'n gweithio. Neu dilynwch awgrym fy nghyd-Aelod Natasha Asghar a chyflwyno cerdyn teithio Cymru gyfan. Ysgrifennydd y Cabinet, a welwn ni'r mathau hyn o fentrau yn y Bil bysiau, ac a ydych chi'n cytuno, os ydym am wella gwasanaethau bysiau yng Nghymru, fod angen i'r gwasanaeth fod yn effeithlon, yn ddibynadwy, ac yn werth da am arian, yn wahanol i Lywodraeth Lafur Cymru?
The Member makes a valuable point in that it's vital that we do look to best practice elsewhere. Once the Bill has been passed, it will be far easier and more cost effective to introduce some novel schemes such as capped fares. I recently met with the Member for North Wales, Carolyn Thomas, to discuss various ideas and how they could be piloted. The key barrier for us at the moment is twofold. First, we have that deregulated market, which means that operators can cherry-pick the profitable services and leave to councils the responsibility and the financial responsibility to provide services where the market has failed. And then the second challenge we have, obviously, in no small part because of Trussonomics and the disaster that happened under that former Prime Minister, is that public finances are stretched to the limit. I will pursue any pilot scheme, any novel scheme, that is affordable and will drive up patronage. And in passing the piece of legislation that we'll be introducing to this Senedd in the spring of next year, we'll be able to do it in a far more cost-effective way.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig yn yr ystyr ei bod yn hanfodol ein bod yn edrych ar arferion gorau mewn mannau eraill. Ar ôl i'r Bil gael ei basio, bydd yn llawer haws ac yn fwy costeffeithiol inni gyflwyno cynlluniau newydd fel cap ar brisiau tocynnau. Yn ddiweddar, cyfarfûm â'r Aelod dros Ogledd Cymru, Carolyn Thomas, i drafod syniadau amrywiol a sut y gellid eu treialu. Mae gennym ddau brif rwystr ar hyn o bryd. Yn gyntaf, mae gennym y farchnad sydd wedi'i dadreoleiddio, sy'n golygu y gall gweithredwyr ddewis a dethol y gwasanaethau proffidiol a gadael y cyfrifoldeb a'r cyfrifoldeb ariannol i gynghorau ddarparu gwasanaethau lle mae'r farchnad wedi methu. A'r ail her sydd gennym, yn amlwg, i raddau helaeth oherwydd Trussonomics a'r trychineb a ddigwyddodd o dan y cyn-Brif Weinidog, yw bod cyllid cyhoeddus wedi ei ymestyn i'r eithaf. Fe af ar drywydd unrhyw gynllun peilot, unrhyw gynllun newydd, sy'n fforddiadwy ac yn cynyddu defnydd. Ac wrth basio'r ddeddfwriaeth y byddwn yn ei chyflwyno i'r Senedd hon y gwanwyn nesaf, byddwn yn gallu ei wneud mewn ffordd lawer mwy costeffeithiol.
5. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi diweddariad ar weithredu prosiectau ffyrdd yn Sir Benfro? OQ61492
5. Will the Cabinet Secretary provide an update on the implementation of road projects in Pembrokeshire? OQ61492
We are currently upgrading the A40 between Llanddewi Velfrey and Redstone Cross, and our current list of strategic network improvements is contained in the national transport delivery plan. We will continue to monitor sections of the network that experience congestion and identify solutions aligning with the Wales transport strategy where required.
Ar hyn o bryd rydym yn uwchraddio'r A40 rhwng Llanddewi Felffre a Chroesffordd Maencoch, ac mae ein rhestr gyfredol o welliannau rhwydwaith strategol wedi'i chynnwys yn y cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth. Byddwn yn parhau i fonitro rhannau o'r rhwydwaith sy'n profi tagfeydd ac yn nodi atebion sy'n cyd-fynd â strategaeth drafnidiaeth Cymru lle bo angen.
Cabinet Secretary, you're very much aware of the Newgale coastal adaptation scheme in my constituency, given that we have met to discuss it. As you know, I have concerns regarding Pembrokeshire County Council's proposals, as they would cost millions and millions of pounds to the taxpayer. In the meantime, the local community has put together an alternative plan that could save a lot of money, and it's important that their plan is now properly considered. However, I understand that a recent briefing sent to council members makes a number of inaccurate statements about the community's plans, which is very worrying. I know that your officials were liaising with Pembrokeshire County Council, so can you tell us what the outcomes of those discussions were, and can you also tell us what the Welsh Government is doing to ensure that this process is transparent, and that all information about the proposals is right and accurate?
Ysgrifennydd y Cabinet, rydych chi'n ymwybodol iawn o gynllun addasu arfordirol Niwgwl yn fy etholaeth i, o gofio ein bod ni wedi cyfarfod i'w drafod. Fel y gwyddoch, mae gennyf bryderon ynghylch cynigion Cyngor Sir Penfro, gan y byddent yn costio miliynau lawer o bunnoedd i'r trethdalwr. Yn y cyfamser, mae'r gymuned leol wedi llunio cynllun amgen a allai arbed llawer o arian, ac mae'n bwysig fod eu cynllun yn cael ei ystyried yn iawn nawr. Fodd bynnag, rwy'n deall bod briff diweddar a anfonwyd at aelodau'r cyngor yn gwneud nifer o ddatganiadau anghywir am gynlluniau'r gymuned, ac mae hynny'n peri pryder mawr. Gwn fod eich swyddogion yn cysylltu â Chyngor Sir Penfro, felly a allwch chi ddweud wrthym beth oedd canlyniadau'r trafodaethau hynny, ac a allwch chi ddweud wrthym hefyd beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod y broses hon yn dryloyw, a bod yr holl wybodaeth am y cynigion yn gywir?
It is absolutely correct that transparency should prevail in consideration of schemes of this nature. I was grateful for the opportunity to meet with Paul Davies and to learn more about the suggestion from the community. As a result of that meeting, my officials then liaised with the council, who provided assurance that the suggested community alternative should be appropriately considered and is appropriately considered before their final decision on the preferred scheme. It will be, obviously, for Pembrokeshire County Council to make the final decision on the appropriate viable solution, but I think it's absolutely essential that the suggestion put forward by the community is given full consideration and that accurate data, accurate information, is provided to elected members.
Mae'n hollol gywir fod tryloywder yn hollbwysig wrth ystyried cynlluniau o'r math hwn. Roeddwn yn ddiolchgar am y cyfle i gyfarfod â Paul Davies ac i ddysgu mwy am yr awgrym gan y gymuned. O ganlyniad i'r cyfarfod hwnnw, cysylltodd fy swyddogion â'r cyngor, a roddodd sicrwydd y dylid rhoi ystyriaeth briodol i'r dewis arall a awgrymwyd gan y gymuned cyn eu penderfyniad terfynol ar y cynllun a ffefrir. Yn amlwg, mater i Gyngor Sir Penfro fydd gwneud y penderfyniad terfynol ar yr ateb ymarferol priodol, ond credaf ei bod yn gwbl hanfodol fod yr awgrym a gyflwynwyd gan y gymuned yn cael ei ystyried yn llawn a bod data cywir, gwybodaeth gywir, yn cael ei darparu i'r aelodau etholedig.
6. Pa asesiad y mae yr Ysgrifennydd Cabinet wedi'i wneud o ddibynadwyedd gwasanaethau rheilffyrdd rhwng Gogledd Cymru a Llundain? OQ61518
6. What assessment has the Cabinet Secretary made of the reliability of rail services between North Wales and London? OQ61518
Well, I do recognise the frustration of Members across the Senedd and of passengers regarding the poor reliability of Avanti West Coast services. The services need to improve, given how vital the connection is between north Wales and London.
Wel, rwy'n cydnabod rhwystredigaeth Aelodau ar draws y Senedd a theithwyr ynghylch dibynadwyedd gwael gwasanaethau Avanti West Coast. Mae angen i'r gwasanaethau wella, o ystyried pa mor hanfodol yw'r cysylltiad rhwng gogledd Cymru a Llundain.
Thank you for your response, Cabinet Secretary. I would agree absolutely that the current service from north Wales down to London is a complete mess. You'll be aware that, only a couple of years ago, there were 14 trains a day moving between London and north Wales; that's now down to five. And on top of that, of the five that exist, one in five of those are cancelled. It's the worst-performing route in the UK by a long stretch, and it's having a massive impact, of course, on local businesses and people's livelihoods as well. So, I'd be interested to hear your thoughts on what possible action you may be able to take to support improvements on that particular line. But, in addition, you'll also be aware of proposals for a route from Wrexham to London, with five trains a day at least proposed for that route. I think that's an excellent idea for the largest conurbation in north Wales to have that direct link down to London, so I'd be interested to know whether that's something you'd be likely to support in the future.
Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n cytuno'n llwyr fod y gwasanaeth presennol o ogledd Cymru i lawr i Lundain yn llanast llwyr. Fe fyddwch yn gwybod, ychydig flynyddoedd yn ôl, fod 14 trên y dydd yn symud rhwng Llundain a gogledd Cymru; mae hynny i lawr i bump erbyn hyn. Ac ar ben hynny, o'r pump sy'n bodoli, mae un o bob pump o'r rheini'n cael eu canslo. Dyma'r llwybr sy'n perfformio waethaf yn y DU o bell ffordd, ac mae'n cael effaith enfawr, wrth gwrs, ar fusnesau lleol a bywoliaeth pobl hefyd. Felly, hoffwn glywed eich barn ar ba gamau posibl y gallech eu cymryd i gefnogi gwelliannau ar y llinell benodol honno. Ond yn ogystal, fe fyddwch yn gwybod hefyd am gynigion ar gyfer llwybr o Wrecsam i Lundain, gyda phum trên y dydd o leiaf yn cael eu cynnig ar gyfer y llwybr hwnnw. Rwy'n credu bod hynny'n syniad gwych i'r gytref fwyaf yng ngogledd Cymru gael y cysylltiad uniongyrchol hwnnw â Llundain, felly hoffwn wybod a yw hynny'n rhywbeth y byddech yn debygol o'i gefnogi yn y dyfodol.
Well, can I thank Sam Rowlands for his question? We've had numerous discussions since he was elected to the Senedd about rail services, not just across north Wales, but from north Wales to London, and we are in agreement that the performance of Avanti West Coast is unacceptable. I've met with Avanti and expressed that view. I've also met with the new UK rail Minister, Lord Hendy, and impressed upon him the need to make sure that we have a role as a Welsh Government in overseeing the future public operator of this important link between north Wales and London, because as things stand, Welsh Government does not have any formal role in specifying or managing or holding to account the operator.
Now, Sam Rowlands is also right when he talks about the reduction in the services that has taken place since COVID. There has been a huge reduction in the number of services, performance has declined and, unfortunately, where they used to operate eight-coach trains before COVID, that number has now fallen to five coaches. And as a consequence of that, overcrowding is a regular occurrence on the service. So, there have to be improvements. And I am very pleased indeed that the new UK Government are holding very regular performance meetings with Avanti West Coast and holding them to account to deliver improvements. I think the model that's been operating in Britain for far too long has failed passengers day in, day out, and that's why I very much welcome the UK Government's approach to publicly owned passenger rail, and I look forward to working in the future with Ministers at Westminster to pursue all opportunities, including, potentially, open access.
Open access is an interesting model, and I'd very much welcome improved opportunities for increased connectivity for the people of north Wales with a Wrexham to London service. But, crucially, there has to be the capacity on the rail lines and existing services cannot be impacted adversely as a result of introducing an open access service. But it is a very interesting proposition from Alstom. I think this would be the first rail operation from Alstom, who are used to just building trains, not actually running them. So, I'm looking forward to seeing more information on what they propose.
Wel, a gaf i ddiolch i Sam Rowlands am ei gwestiwn? Rydym wedi cael trafodaethau niferus ers iddo gael ei ethol i'r Senedd am wasanaethau rheilffordd, nid yn unig ar draws gogledd Cymru, ond o ogledd Cymru i Lundain, ac rydym yn cytuno bod perfformiad Avanti West Coast yn annerbyniol. Rwyf wedi cyfarfod ag Avanti ac wedi mynegi'r farn honno. Hefyd, rwyf wedi cyfarfod â Gweinidog rheilffyrdd newydd y DU, yr Arglwydd Hendy, ac wedi pwysleisio'r angen i sicrhau bod gennym rôl fel Llywodraeth Cymru i oruchwylio gweithredwr cyhoeddus y cysylltiad pwysig hwn rhwng gogledd Cymru a Llundain yn y dyfodol, oherwydd fel y mae pethau, nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw rôl ffurfiol i gyfarwyddo neu reoli neu ddwyn y gweithredwr i gyfrif.
Nawr, mae Sam Rowlands hefyd yn iawn pan fo'n sôn am y gostyngiad yn y gwasanaethau sydd wedi digwydd ers COVID. Bu gostyngiad enfawr yn nifer y gwasanaethau, mae'r perfformiad wedi gwaethygu ac yn anffodus, lle'r oeddent yn arfer gweithredu trenau wyth cerbyd cyn COVID, mae'r nifer bellach wedi gostwng i bum cerbyd. Ac o ganlyniad i hynny, mae gorlenwi'n digwydd yn rheolaidd ar y gwasanaeth. Felly, mae'n rhaid cael gwelliannau. Ac rwy'n falch iawn fod Llywodraeth newydd y DU yn cynnal cyfarfodydd perfformio rheolaidd iawn gydag Avanti West Coast ac yn eu dwyn i gyfrif er mwyn cyflawni gwelliannau. Rwy'n credu bod y model sydd wedi bod yn gweithredu yn rhy hir o lawer ym Mhrydain wedi gwneud cam â theithwyr ddydd ar ôl dydd, a dyna pam rwy'n croesawu ymagwedd Llywodraeth y DU at reilffyrdd teithwyr mewn perchnogaeth gyhoeddus, ac edrychaf ymlaen at weithio yn y dyfodol gyda Gweinidogion yn San Steffan i fynd ar drywydd pob cyfle, gan gynnwys mynediad agored o bosibl.
Mae mynediad agored yn fodel diddorol, ac rwy'n croesawu gwell cyfleoedd ar gyfer mwy o gysylltedd i bobl gogledd Cymru gyda gwasanaeth rhwng Wrecsam a Llundain. Ond yn hollbwysig, mae'n rhaid cael y capasiti ar y rheilffyrdd ac ni ellir effeithio'n andwyol ar wasanaethau presennol o ganlyniad i gyflwyno gwasanaeth mynediad agored. Ond mae'n gynnig diddorol iawn gan Alstom. Rwy'n credu mai hwn fyddai'r gweithgarwch rheilffordd cyntaf gan Alstom, sydd wedi arfer adeiladu trenau yn unig, nid eu rhedeg. Felly, rwy'n edrych ymlaen at weld mwy o wybodaeth am yr hyn y maent yn ei gynnig.
7. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am gynnydd mewn cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU o ran datblygu economaidd yng Nghymru? OQ61516
7. Will the Cabinet Secretary make a statement on progress in joint working between the Welsh Government and the UK Government on economic development in Wales? OQ61516
Yes. Positive and early engagement has taken place with the Prime Minister, with the Secretary of State for Wales and Secretaries of State for business and trade, and also energy. We're all committed to working together on our shared ambitions to deliver growth and jobs in Wales.
Gwnaf. Mae ymgysylltiad cadarnhaol a chynnar wedi digwydd gyda'r Prif Weinidog, gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru a'r Ysgrifenyddion Gwladol dros fusnes a masnach, ac ynni hefyd. Rydym i gyd wedi ymrwymo i weithio gyda'n gilydd ar ein huchelgais cyffredin i sicrhau twf a swyddi yng Nghymru.
Yes, Cabinet Secretary, after some 14 years of wasted opportunity with a lack of true partnership between UK Government and Welsh Government, we are now into a new era, which I'm sure will, and already has, I think, deliver transformed relationships between our new UK Labour Government and our Labour Government here in Wales. One aspect of delivering on that new reality, Cabinet Secretary, is around our transport infrastructure. I think we have a very good piece of work by Gordon Brown and others looking at the regional disparities in the UK and the need for Wales, Scotland and the north of England to have a lot more investment in all sorts of areas, including transport infrastructure. So, now, Cabinet Secretary, will you work very closely with our UK Labour Government to ensure that we see delivery? We’ve been grossly underfunded for so many years in terms of rail infrastructure. We need to move to an integrated transport system, so I look forward—I’m sure you do—to seeing the results of that new partnership, and a truly integrated transport system in Wales.
Ie, Ysgrifennydd y Cabinet, ar ôl tua 14 mlynedd o wastraffu cyfle gyda diffyg gwir bartneriaeth rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, rydym bellach mewn cyfnod newydd, a fydd, rwy'n siŵr, ac sydd eisoes wedi sicrhau perthynas drawsnewidiol rhwng ein Llywodraeth Lafur newydd yn y DU a'n Llywodraeth Lafur yma yng Nghymru. Un agwedd ar gyflawni'r realiti newydd hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet, yw ein seilwaith trafnidiaeth. Rwy'n credu bod gennym waith da iawn gan Gordon Brown ac eraill sy'n edrych ar y gwahaniaethau rhanbarthol yn y DU a'r angen i Gymru, yr Alban a gogledd Lloegr gael llawer mwy o fuddsoddiad mewn pob math o feysydd, gan gynnwys seilwaith trafnidiaeth. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi weithio'n agos iawn gyda Llywodraeth Lafur y DU nawr i sicrhau ein bod yn gweld cyflawniad? Rydym wedi cael ein tanariannu'n ddifrifol ers cymaint o flynyddoedd o ran seilwaith rheilffyrdd. Mae angen inni symud i system drafnidiaeth integredig, felly rwy'n edrych ymlaen—rwy'n siŵr eich bod chi hefyd—at weld canlyniadau'r bartneriaeth newydd honno, a system drafnidiaeth wirioneddol integredig yng Nghymru.
I thank John Griffiths and I agree entirely with him. The work of Gordon Brown is fabulous—fabulous. I had an opportunity to take part in one of the sessions that he hosted. It was a virtual session. He mistook me—because my initials popped up as 'KS' for somebody that resides in Downing Street—at first, but it was a valuable exchange of views on how we can address regional inequalities in the United Kingdom, and, of course, transport infrastructure is hugely important in enabling people to access employment opportunities.
Now, I found it remarkable that, since the UK general election, I’ve met now with the Prime Minister, the Secretary of State for Wales, on numerous occasions, the Secretary of State for Business and Trade—I’ll meet with him and with the Secretary of State for Wales again next week—I’ve met with the Secretary of State for Transport, the Secretary of State for Science, Innovation and Technology, the rail Minister, the energy Minister, and the Wales Office Minister, and so far, I can point to a number of valuable outcomes as a result of two Governments working as one. We had the announcement over the summer that we will be increasing the number of services across north Wales by 50 per cent—by 50 per cent—from 2026, as a result of a decision by UK Government over rail infrastructure in north Wales. That’s a huge outcome in a very short space of time. Next week we’ll have an announcement in north Wales regarding job opportunities. We’ve had a commitment to co-create the industrial strategy, to play a full part in implementing the artificial intelligence action plan. We’re going to have a joint Wales rail board later this year, before Christmas—a rail board meeting that will bring together myself and the rail Minister from Westminster. And it won’t take place in London, it’s going to take place in Wrexham. We will then be forming our priorities for rail investment in infrastructure in the coming years. So, already we are seeing huge benefits of two Labour Governments working as one.
Diolch i John Griffiths ac rwy'n cytuno'n llwyr ag ef. Mae gwaith Gordon Brown yn wych. Cefais gyfle i gymryd rhan yn un o'r sesiynau a gynhaliodd. Roedd yn sesiwn rithwir. Am fod fy llythrennau cyntaf wedi ymddangos fel 'KS', fe wnaeth fy nghamgymryd am rywun sy'n byw yn Stryd Downing ar y dechrau, ond cawsom sesiwn werthfawr o gyfnewid safbwyntiau ynglŷn â sut y gallwn fynd i'r afael ag anghydraddoldebau rhanbarthol yn y Deyrnas Unedig, ac wrth gwrs, mae seilwaith trafnidiaeth yn hynod bwysig i alluogi pobl i gael mynediad at gyfleoedd cyflogaeth.
Nawr, ers etholiad cyffredinol y DU, mae'n drawiadol fy mod i bellach wedi cyfarfod â'r Prif Weinidog, Ysgrifennydd Gwladol Cymru, ar sawl achlysur, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach—byddaf yn cyfarfod ag ef ac Ysgrifennydd Gwladol Cymru eto yr wythnos nesaf—rwyf wedi cyfarfod â'r Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Wyddoniaeth, Arloesi a Thechnoleg, y Gweinidog rheilffyrdd, y Gweinidog ynni, a Gweinidog Swyddfa Cymru, a hyd yma, gallaf bwyntio at nifer o ganlyniadau gwerthfawr o ganlyniad i ddwy Lywodraeth yn gweithio fel un. Cawsom y cyhoeddiad dros yr haf y byddwn yn cynyddu nifer y gwasanaethau ar draws y gogledd 50 y cant—50 y cant—o 2026 ymlaen, o ganlyniad i benderfyniad gan Lywodraeth y DU ynghylch seilwaith rheilffyrdd yng ngogledd Cymru. Mae hynny'n ganlyniad enfawr mewn cyfnod byr iawn o amser. Yr wythnos nesaf fe gawn gyhoeddiad yn y gogledd ynglŷn â chyfleoedd gwaith. Rydym wedi cael ymrwymiad i gyd-greu'r strategaeth ddiwydiannol, i chwarae rhan lawn yn gweithredu'r cynllun gweithredu deallusrwydd artiffisial. Rydym yn mynd i gael bwrdd rheilffordd ar y cyd i Gymru yn ddiweddarach eleni, cyn y Nadolig—cyfarfod bwrdd rheilffordd a fydd yn dod â'r Gweinidog rheilffyrdd o San Steffan a minnau at ein gilydd. Ac ni fydd yn digwydd yn Llundain, mae'n mynd i ddigwydd yn Wrecsam. Yna byddwn yn ffurfio ein blaenoriaethau ar gyfer buddsoddiad rheilffyrdd mewn seilwaith yn y blynyddoedd i ddod. Felly, rydym eisoes yn gweld manteision enfawr dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio fel un.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Darren Millar.
Finally, question 8, Darren Millar.
8. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am ddibynadwyedd trafnidiaeth gyhoeddus yng Ngogledd Cymru? OQ61520
8. Will the Cabinet Secretary make a statement on the reliability of public transport in North Wales? OQ61520
Yes. The poor reliability of public transport operated by Avanti West Coast is letting down passengers in north Wales. In contrast, the Welsh Government is investing in public transport, improving performance, reliability and quality of our rail services and also continuing to grow the TrawsCymru network.
Gwnaf. Mae dibynadwyedd gwael trafnidiaeth gyhoeddus a weithredir gan Avanti West Coast yn siomi teithwyr yng ngogledd Cymru. Mewn cyferbyniad, mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus, gan wella perfformiad, dibynadwyedd ac ansawdd ein gwasanaethau rheilffyrdd a hefyd yn parhau i dyfu rhwydwaith TrawsCymru.
Thank you for that response, and it is the TrawsCymru network, actually, that I want to refer to. There were some changes implemented on the network from November last year, following a review by consultants commissioned by Transport for Wales. Many of the timetables were changed as a result of that review. Some buses were taken off certain routes and new artificial intelligence systems were installed on buses in order to monitor the focus of drivers on the road. I am being contacted, though, by passengers who are telling me that the timetables are unrealistic, there is insufficient margin for congestion, or the new 20 mph speed limits in some areas, and that, as a result, many people are missing their connections and often passengers, unfortunately, are being left stranded on some routes.
Now, clearly, there does need to be a reliable bus transport system connecting parts of rural Wales to some urban conurbations, but we do need, I think, to review the arrangements on the TrawsCymru network to make sure that passengers are getting the services that they deserve, but also that there is not undue pressure on drivers who are facing the challenges of having to meet these unrealistic timetables. I am told that the AI system—parts of it have been turned off because it’s been a dangerous distraction for some drivers on these routes. So, can you tell me, Cabinet Secretary, what work you will now do in order to make sure that there’s a review of this as soon as possible?
Diolch am yr ymateb hwnnw, ac rwyf am gyfeirio at rwydwaith TrawsCymru mewn gwirionedd. Cafodd rhai newidiadau eu gweithredu ar y rhwydwaith o fis Tachwedd y llynedd, yn dilyn adolygiad gan ymgynghorwyr a gomisiynwyd gan Trafnidiaeth Cymru. Newidiwyd llawer o'r amserlenni o ganlyniad i'r adolygiad hwnnw. Cafodd rhai bysus eu tynnu oddi ar rai llwybrau a gosodwyd systemau deallusrwydd artiffisial newydd ar fysiau er mwyn monitro ffocws gyrwyr ar y ffordd. Fodd bynnag, mae teithwyr yn dweud wrthyf fod yr amserlenni'n afrealistig, nid oes digon o ystyriaeth i dagfeydd, neu'r terfynau cyflymder newydd 20 mya mewn rhai ardaloedd, a bod llawer o bobl, o ganlyniad, yn colli eu cysylltiadau ac yn aml mae teithwyr, yn anffodus, yn cael eu gadael ar ôl ar rai llwybrau.
Nawr, yn amlwg, mae angen system drafnidiaeth bysiau ddibynadwy sy'n cysylltu rhannau o gefn gwlad Cymru â chytrefi trefol, ond rwy'n credu bod angen inni adolygu'r trefniadau ar rwydwaith TrawsCymru i sicrhau bod teithwyr yn cael y gwasanaethau y maent yn eu haeddu, ond hefyd nad oes pwysau gormodol ar yrwyr sy'n wynebu'r heriau o orfod cyflawni'r amserlenni afrealistig hyn. Dywedwyd wrthyf fod y system deallusrwydd artiffisial—mae rhannau ohoni wedi cael eu diffodd oherwydd ei bod yn tynnu sylw rhai gyrwyr ar y llwybrau hyn, sy'n beryglus. Felly, a allwch chi ddweud wrthyf, Ysgrifennydd y Cabinet, pa waith y byddwch chi'n ei wneud nawr i gael adolygiad o hyn cyn gynted â phosibl?
Well, can I thank Darren Millar for his question? TfW, of course, are developing solutions right now to operational issues with specific TrawsCymru routes, including TrawsCymru T3, which operates—. That’s the service that Darren Millar was identifying just now; it’s the route that operates between Wrexham and Barmouth. And what they’re doing is developing solutions that will drive reliability up. We’ve also recently seen the introduction of service improvements to the T2 route linking Bangor to Aberystwyth, and that’s included more evening and Sunday journeys. But if I may, Llywydd, I’ll ask Transport for Wales to examine the concerns raised today by Darren Millar and respond accordingly.
Wel, a gaf i ddiolch i Darren Millar am ei gwestiwn? Mae Trafnidiaeth Cymru, wrth gwrs, yn datblygu atebion ar hyn o bryd i faterion gweithredol gyda llwybrau TrawsCymru penodol, gan gynnwys TrawsCymru T3, sy'n gweithredu—. Dyna'r gwasanaeth yr oedd Darren Millar yn ei nodi nawr; dyma'r llwybr sy'n gweithredu rhwng Wrecsam a'r Bermo. Ac maent yn datblygu atebion a fydd yn gwella dibynadwyedd. Rydym hefyd wedi gweld gwelliannau gwasanaeth yn ddiweddar i'r llwybr T2 sy'n cysylltu Bangor ag Aberystwyth, gan gynnwys mwy o deithiau gyda'r nos ac ar ddydd Sul. Ond os caf, Lywydd, rwyf am ofyn i Trafnidiaeth Cymru archwilio'r pryderon a godwyd heddiw gan Darren Millar ac ymateb yn unol â hynny.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf fydd y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros gyfiawnder cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Sam Rowlands.
The next item will be questions to the Cabinet Secretary for social justice, and the first question is from Sam Rowlands.
1. Pa ddiwydrwydd dyladwy y mae adran yr Ysgrifennydd Cabinet yn ei gynnal cyn dyfarnu contractau? OQ61519
1. What due diligence does the Cabinet Secretary's department undertake before awarding contracts? OQ61519
Thank you for the question. In accordance with the UK Cabinet Office single procurement document, due diligence checks are undertaken before awarding our contracts.
Diolch am y cwestiwn. Yn unol â dogfen gaffael sengl Swyddfa'r Cabinet y DU, cynhelir gwiriadau diwydrwydd dyladwy cyn dyfarnu ein contractau.
Thank you for your answer, Cabinet Secretary. It was revealed over the summer that the Welsh Government had given a research contract to a firm whose sole director is a sex offender who admitted taking part in sexual activity with a child, and this firm, as you will know, is called Laurel Research Consulting, who were awarded a contract last year for a research topic on conversion therapies. But Laurel Research has no clear links in this subject area whatsoever. In recent days, you have cancelled this contract. But it turns out that Laurel Research have other work being undertaken for Welsh Government, including being commissioned for a £135,000 multi-year grant to produce the anti-racist library collections guide. To me, it's deeply concerning that taxpayers' money is being funnelled to a company being run by a sex offender under the auspices of the LGBTQ+ and the 'Anti-racist Wales Action Plan'. So, I'd like to ask, Cabinet Secretary, why this company has been given such sensitive multiple contracts through the Welsh Government, what you're doing to ensure this type of thing does not happen again, and can you confirm that you've instructed institutions to ignore publications provided by this now-discredited organisation?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Datgelwyd dros yr haf fod Llywodraeth Cymru wedi rhoi contract ymchwil i gwmni y mae ei unig gyfarwyddwr yn droseddwr rhyw a gyfaddefodd ei fod wedi cymryd rhan mewn gweithgaredd rhywiol gyda phlentyn, ac enw'r cwmni hwn, fel y gwyddoch, yw Laurel Research Consulting, a dderbyniodd gontract y llynedd ar gyfer ymchwil ar therapïau trosi. Ond nid oes gan Laurel Research unrhyw gysylltiadau clir yn y maes hwn o gwbl. Yn ystod y dyddiau diwethaf, rydych chi wedi canslo'r contract. Ond mae'n ymddangos bod gan Laurel Research waith arall sy'n cael ei wneud i Lywodraeth Cymru, gan gynnwys cael ei gomisiynu gan grant aml-flwyddyn gwerth £135,000 i gynhyrchu'r canllaw ar gyfer casgliadau llyfrgell gwrth-hiliol. I mi, mae'n peri pryder mawr fod arian trethdalwyr yn cael ei gyfeirio at gwmni sy'n cael ei redeg gan droseddwr rhyw o dan nawdd y LGBTQ+ a 'Cynllun Gweithredu Cymru Gwrth-hiliol'. Felly, hoffwn ofyn, Ysgrifennydd y Cabinet, pam y mae'r cwmni hwn wedi cael contractau lluosog mor sensitif drwy Lywodraeth Cymru, beth rydych chi'n ei wneud i sicrhau nad yw'r math hwn o beth yn digwydd eto, ac a allwch chi gadarnhau eich bod chi wedi cyfarwyddo sefydliadau i anwybyddu cyhoeddiadau a ddarparwyd gan y sefydliad hwn sydd bellach yn destun gwarth?
Thank you for those questions. I was very concerned when I learnt of the development regarding Laurel Research Consulting, and that's why my officials acted promptly to review contracts with the organisation and took immediate, necessary actions. We were made aware of the issues with Laurel Research Consulting on Monday, 2 September. This research contract was terminated, as you've acknowledged, on 6 September 2024. And also, we are co-ordinating, which I think is crucially important, immediate action for new procurement exercises, whilst a review of existing contracts is already under way.
Diolch am y cwestiynau hynny. Roeddwn yn bryderus iawn pan glywais am y datblygiad ynghylch Laurel Research Consulting, a dyna pam y gweithredodd fy swyddogion yn gyflym i adolygu contractau gyda'r sefydliad a chymryd camau gweithredu angenrheidiol ar unwaith. Cawsom wybod am y problemau gyda Laurel Research Consulting ddydd Llun, 2 Medi. Daeth y contract ymchwil hwn i ben, fel y nodwyd gennych, ar 6 Medi 2024. A hefyd, yn bwysig eithriadol yn fy marn i, rydym yn cydlynu camau ar unwaith ar gyfer ymarferion caffael newydd, tra bod adolygiad o'r contractau presennol eisoes ar y gweill.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau ymddygiad gorfodaethol? OQ61496
2. What action is the Welsh Government taking to reduce coercive behaviour? OQ61496
Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much for that important question.
We want to make Wales the safest place to be a woman. Our Sound campaign addresses behaviours and attitudes directly with men and boys in Wales. Our vision is that it's not for women to change their behaviours, but for abusers to change theirs.
Rydym am wneud Cymru y lle mwyaf diogel i fod yn fenyw. Mae ein hymgyrch Iawn yn mynd i'r afael ag ymddygiad ac agweddau'n uniongyrchol gyda dynion a bechgyn yng Nghymru. Ein gweledigaeth yw mai mater i gamdrinwyr, nid i fenywod, yw newid eu hymddygiad.
Thank you for that response, and I agree entirely with it. In 2015 an offence was brought into law making coercive and controlling behaviour a crime. Coercive control is a pattern of behaviour in which an abuser controls their victim's life, systematically removing their independence and support network, and coerces their victim through verbal intimidation, threats and/or physical abuse. We know of two high-profile victims of coercive control, Ruth Dodsworth and Anna McMorrin. Anna McMorrin told BBC Wales that 'people shouldn't feel stigmatised' and that 'anyone' can be in such a situation and become a victim. Does the Government accept that there is a need for additional support for victims of coercive control?
Diolch am yr ateb hwnnw, ac rwy'n cytuno'n llwyr. Yn 2015 cafodd trosedd ei chreu yn y gyfraith i wneud ymddygiad gorfodaethol a rheolaethol yn drosedd. Mae rheolaeth drwy orfodaeth yn batrwm o ymddygiad lle mae camdriniwr yn rheoli bywyd eu dioddefwr, gan ddileu eu hannibyniaeth a'u rhwydwaith cymorth yn systematig, a gorfodi eu dioddefwr trwy frawychu geiriol, bygythiadau a/neu gam-drin corfforol. Rydym yn gwybod am ddwy enghraifft broffil uchel o ddioddefwyr rheolaeth drwy orfodaeth, sef Ruth Dodsworth ac Anna McMorrin. Dywedodd Anna McMorrin wrth BBC Wales na ddylai pobl deimlo stigma ac y gall unrhyw un fod mewn sefyllfa o'r fath a dod yn ddioddefwr. A yw'r Llywodraeth yn derbyn bod angen cymorth ychwanegol ar ddioddefwyr rheolaeth drwy orfodaeth?
Thank you very much for that important question, Mike Hedges, and I think it is important to recognise the courage of women, of survivors who come out and speak in this way about their experience of coercive control. Yes, we have a law, but, actually, are we implementing it in terms of our criminal justice system? I think it's also important to recognise that it's about raising awareness, about reporting and our Live Fear Free campaigns, raising awareness of not just coercive control, importantly, but stalking, harassment, abuse and violence against women in all aspects of life.
I just want to extend my congratulations today, the first chance, to Emma Wools. Now, Emma Wools was successfully appointed as Police and Crime Commissioner for South Wales Police recently, and she now joins me as co-chair of the violence against women, domestic abuse and sexual violence national partnership board. She has a leadership role in policing in Wales, and she's already launched the 'What matters to you—tell Emma' community grant scheme.
So, I absolutely endorse everything that you've said, but I would say I hope some of you saw the interesting feedback about Sound—WalesOnline on 8 September—about our Sound ambassadors reflecting on their own behaviours, recognising the impact they have on their partners and encouraging men to do better, to be a Sound man, a Sound partner, and I quote:
'"I've smashed my phone, I've been suspicious and paranoid." The men who have changed their ways as a national emergency is declared.'
And the Sound campaign—our Welsh Government Sound campaign—has won a UK national award as the best community engagement campaign. So, I urge everyone as well to take forward this important responsibility in terms of raising awareness.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn pwysig hwnnw, Mike Hedges, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod dewrder menywod, goroeswyr sy'n siarad allan fel hyn am eu profiad o reolaeth drwy orfodaeth. Oes, mae gennym gyfraith, ond a ydym yn ei gweithredu mewn gwirionedd yn ein system cyfiawnder troseddol? Rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig cydnabod ei fod yn ymwneud â chodi ymwybyddiaeth, a rhoi gwybod, a'n hymgyrchoedd Byw Heb Ofn, a chodi ymwybyddiaeth nid yn unig o reolaeth drwy orfodaeth, sy'n bwysig, ond hefyd o stelcio, aflonyddu, cam-drin a thrais yn erbyn menywod ym mhob agwedd ar fywyd.
Hoffwn achub ar y cyfle cyntaf heddiw i longyfarch Emma Wools. Nawr, cafodd Emma Wools ei phenodi'n Gomisiynydd Heddlu a Throseddu Heddlu De Cymru yn ddiweddar, ac mae hi bellach yn ymuno â mi fel cyd-gadeirydd bwrdd partneriaeth cenedlaethol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae ganddi rôl arweiniol ym maes plismona yng Nghymru, ac mae hi eisoes wedi lansio'r cynllun grant cymunedol 'Beth sy'n bwysig i chi—dywedwch wrth Emma'.
Felly, rwy'n cymeradwyo popeth a ddywedoch chi yn llwyr, ond hoffwn ddweud fy mod yn gobeithio bod rhai ohonoch wedi gweld yr adborth diddorol am Iawn—WalesOnline ar 8 Medi—am ein llysgenhadon Iawn yn myfyrio ar eu hymddygiad eu hunain, gan gydnabod yr effaith a gaiff ar eu partneriaid ac annog dynion i wneud yn well, i fod yn ddynion Iawn, yn bartneriaid Iawn, ac rwy'n dyfynnu:
'"Fe chwalais fy ffôn, rwyf wedi bod yn amheus ac yn paranoid." Y dynion sydd wedi newid eu ffyrdd wrth i argyfwng cenedlaethol gael ei ddatgan.'
Ac mae'r ymgyrch Iawn—ymgyrch Iawn Llywodraeth Cymru—wedi ennill gwobr genedlaethol yn y DU fel yr ymgyrch ymgysylltu cymunedol orau. Felly, rwy'n annog pawb hefyd i ysgwyddo'r cyfrifoldeb pwysig i godi ymwybyddiaeth.
As a self-confessed fan of Emmerdale, I was pleased to see that this was recently highlighted in the soap in terms of highlighting the story of Belle Dingle and her partner Tom; Belle was unfortunately the victim of coercive behaviour. So, I’m glad that that was raised on a national scale, and I thank the producers of Emmerdale and ITV for, obviously, highlighting that on a national scale, and I think that that can, obviously, go leaps and bounds in terms of raising that awareness and getting that on the agenda. But I’m interested to know what work the Welsh Government has done on perpetrator-focused interventions and how the Cabinet Secretary is working with the Cabinet Secretary for Education to ensure that young people understand the signs of coercive behaviour, either in themselves or with a partner, and how is the Welsh Government working on perpetrator-focused interventions specifically? Thank you.
Fel ffan hunanaddefedig o Emmerdale, roeddwn yn falch o weld bod hyn wedi'i cael sylw yn ddiweddar yn yr opera sebon trwy stori Belle Dingle a'i phartner Tom; yn anffodus, roedd Belle yn ddioddefwraig ymddygiad gorfodaethol. Felly, rwy'n falch fod hynny wedi'i godi ar raddfa genedlaethol, a diolch i gynhyrchwyr Emmerdale ac ITV am dynnu sylw at hynny ar raddfa genedlaethol, ac rwy'n credu y gall hynny wneud llawer iawn i godi ymwybyddiaeth a chael hynny ar yr agenda. Ond hoffwn wybod pa waith y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud ar ymyriadau sy'n canolbwyntio ar y cyflawnwr a sut y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gweithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i sicrhau bod pobl ifanc yn deall arwyddion ymddygiad gorfodaethol, naill ai ynddynt eu hunain neu gyda phartner, a sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio ar ymyriadau sy'n canolbwyntio ar y cyflawnwr yn benodol? Diolch.
Thank you very much, Gareth, and also thank you for drawing attention to Emmerdale. I confess that I don't watch Emmerdale, but, actually, it is important. On a serious level, the media has to take a responsibility. It is through many of our so-called soaps, radio and television, that these stories have been told and they’re powerful in that way, as they are when well-known, important people in public life, as Mike Hedges has said, also reveal that they have been survivors of coercive control.
But I think it’s important that we—just in terms of acknowledging your recognition of this importance—look at how we are acting, not just in terms of this overall campaign, Live Fear Free, our VAWDASV strategy, but that we have a strand of work in our VAWDASV strategy. Indeed the Equality and Social Justice Committee will be aware of this, about how we’re tackling perpetrator behaviour, and I’m very grateful to the committee, actually, for the work that we’ve done. And also I’ve mentioned our new Police and Crime Commissioner for South Wales; I have to pay tribute to the north Wales chief constable, Amanda Blakeman, who is absolutely at the forefront. We need women in these leadership positions, I have to say, as well, operationally as well as in political positions, and we have a workstream on tackling perpetrator behaviour and taking action.
Diolch yn fawr, Gareth, a diolch hefyd am dynnu sylw at Emmerdale. Rwy'n cyfaddef nad wyf yn gwylio Emmerdale, ond mewn gwirionedd, mae'n bwysig. Ar lefel ddifrifol, mae'n rhaid i'r cyfryngau ysgwyddo cyfrifoldeb. Trwy lawer o'n hoperau sebon fel y'u gelwir, ar radio a theledu, y mae'r straeon hyn wedi'u hadrodd ac maent yn bwerus yn y ffordd honno, fel y maent pan fydd pobl adnabyddus a phwysig mewn bywyd cyhoeddus, fel y dywedodd Mike Hedges, hefyd yn datgelu eu bod wedi goroesi rheolaeth drwy orfodaeth.
Ond rwy'n meddwl ei bod yn bwysig ein bod—o ran cydnabod eich cydnabyddiaeth o bwysigrwydd hyn—yn edrych ar sut yr ydym yn gweithredu, nid yn unig o ran yr ymgyrch gyffredinol hon, Byw Heb Ofn, ein strategaeth ar gyfer trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, ond o ran bod gennym elfen o waith yn ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Yn wir, bydd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn ymwybodol o hyn, ynglŷn â sut yr awn i'r afael ag ymddygiad cyflawnwyr, ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r pwyllgor am y gwaith a wnaethom. A hefyd, rwyf wedi sôn am ein Comisiynydd Heddlu a Throseddu newydd ar gyfer De Cymru; mae'n rhaid imi dalu teyrnged i brif gwnstabl gogledd Cymru, Amanda Blakeman, sydd ar flaen y gad yn hyn o beth. Mae arnom angen menywod yn y swyddi arweiniol hyn, mae'n rhaid imi ddweud, hefyd, yn weithredol yn ogystal ag mewn swyddi gwleidyddol, ac mae gennym ffrwd waith ar fynd i'r afael ag ymddygiad cyflawnwyr a gweithredu.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Joel James.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Joel James.
Thank you, Llywydd. Cabinet Secretary, why does the Labour Party think that scrapping the winter fuel payment for struggling pensioners is a good idea?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, pam y mae'r Blaid Lafur yn credu bod cael gwared ar daliad tanwydd y gaeaf i bensiynwyr sy'n ei chael hi'n anodd yn syniad da?
Well, it’s very interesting that we’ve had quite a lot of discussion about this, of course, yesterday with the First Minister, and I’m delighted that we’ve got questions and also a debate this afternoon. I think it is important that we debate this in this Chamber, because what we have to do in terms of this difficult decision that was made by the UK Government because of the fact that your last Government had wrecked our economy, leaving that £22 billion black hole in the public finances—[Interruption.] I said yesterday that I’m going to say this quite a few times, as other Ministers and Cabinet Secretaries will. But the important point, Joel, is that we have to ensure that people in Wales, including pensioners, claim every £1 that they’re entitled to, and, importantly—and this is where I’m working closely with the UK Government—increase the take-up of pension credit, because that will unlock not only access to the winter fuel payment this winter, for many pensioners who aren’t taking it up in Wales, but will also unlock other benefits to them as well.
Wel, mae'n ddiddorol iawn ein bod wedi cael cryn dipyn o drafodaeth ar hyn gyda'r Prif Weinidog ddoe, ac rwy'n falch iawn fod gennym gwestiynau a dadl hefyd y prynhawn yma. Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn trafod hyn yn y Siambr, oherwydd yr hyn sy'n rhaid inni ei wneud o ran y penderfyniad anodd hwn a wnaed gan Lywodraeth y DU oherwydd bod eich Llywodraeth ddiwethaf wedi difetha ein heconomi, gan adael y twll du gwerth £22 biliwn yn y cyllid cyhoeddus—[Torri ar draws.] Dywedais ddoe fy mod yn mynd i ddweud hyn gryn dipyn o weithiau, fel y bydd Gweinidogion ac Ysgrifenyddion Cabinet eraill. Ond y pwynt pwysig, Joel, yw bod yn rhaid inni sicrhau bod pobl yng Nghymru, gan gynnwys pensiynwyr, yn hawlio pob £1 y mae ganddynt hawl iddi, ac yn bwysig—a dyma lle rwy'n gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU—yn cynyddu'r nifer sy'n manteisio ar gredyd pensiwn, oherwydd bydd hynny'n datgloi nid yn unig mynediad at daliad tanwydd y gaeaf y gaeaf hwn i lawer o bensiynwyr nad ydynt yn manteisio arno yng Nghymru, ond fe fydd yn datgloi budd-daliadau eraill iddynt hefyd.
I believe that it’s clear to everyone that the scrapping of the winter fuel payment for so many vulnerable old people is not only exceptionally short-sighted but utterly callous. We know that there is a considerable amount of pensioners who live just above the threshold to qualify for pension credit. We know that many people are not claiming pension credit who are entitled to it. We know that fuel prices are predicted to go up by around 10 per cent in October this year. And so, Cabinet Secretary, we know that this policy will undoubtedly cause a large number of pensioners to likely switch off their heating this winter. The fact that Wales has 15 per cent more pensioners as a proportion of the population, compared to England, also means that Welsh pensioners will be disproportionately affected. Therefore, Cabinet Secretary, since the Labour-run UK Government hasn't, what assessment have you made of the impact of winter fuel allowance cuts in Wales, and what additional resources do you now expect to have to find to support Welsh pensioners?
Rwy'n credu ei bod yn amlwg i bawb fod cael gwared ar daliad tanwydd y gaeaf i gymaint o bobl oedrannus a bregus nid yn unig yn eithriadol o anystyriol ond yn gwbl ddidostur. Gwyddom fod nifer sylweddol o bensiynwyr yn byw ychydig bach uwchlaw'r trothwy i fod yn gymwys i gael credyd pensiwn. Rydym yn gwybod nad yw llawer o'r bobl sydd â hawl iddo yn hawlio'r credyd pensiwn. Rydym yn gwybod y rhagwelir y bydd prisiau tanwydd yn cynyddu tua 10 y cant ym mis Hydref eleni. Ac felly, Ysgrifennydd y Cabinet, fe wyddom y bydd y polisi hwn heb os yn achosi i nifer fawr o bensiynwyr ddiffodd eu gwres y gaeaf hwn. Mae'r ffaith bod gan Gymru 15 y cant yn fwy o bensiynwyr fel cyfran o'r boblogaeth, o'i gymharu â Lloegr, hefyd yn golygu y bydd effaith anghymesur ar bensiynwyr Cymru. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, gan nad yw Llywodraeth Lafur y DU wedi gwneud hynny, pa asesiad a wnaed gennych chi o effaith toriadau i lwfans tanwydd y gaeaf yng Nghymru, a pha adnoddau ychwanegol rydych chi'n disgwyl gorfod eu canfod nawr i gefnogi pensiynwyr Cymru?
An important follow-up question indeed. I was very pleased to receive a letter from the Right Honourable Liz Kendall MP—she's the Secretary of State for Work and Pensions—only this week, in response to my correspondence, my letter, to her earlier in the summer, to ask the questions about how can we address this in terms of meeting the needs, particularly, of our poorest pensioners in Wales, who are not claiming pension credit. And many of you will be aware that our former Older People's Commissioner, Heléna Herklots, took this as a very strong pension credit campaign. We were involved as a Welsh Government in that. So, we are engaging very closely with the UK Government campaign. We've shared with stakeholders across Wales the pension credit social media messages, we've got our Welsh Government 'Claim what's yours' campaign, encouraging people to contact Advicelink Cymru for help to claim with pension credit. We're putting posters in our doctors' surgeries. It's across the whole of Welsh Government that we're looking to help get this message across.
But I do think also that this is about prevention, about how we support our pensioner households in Wales. And the investment of £30 million this year into our Warm Homes Nest scheme to tackle fuel poverty for homeowners and households renting with private landlords is crucially important. Now, can I just say one other point? Not enough pensioners are taking up our discretionary assistance fund to provide emergency support for households. So, I do urge you to take up, with your constituents, and particularly pensioners, and give them the information, particularly via our 'Claim what's yours' campaign, of discretionary assistance payments, which is something that we in Wales have of course supported and made a priority in our budget.
Cwestiwn dilynol pwysig yn wir. Roeddwn yn falch iawn o dderbyn llythyr gan y Gwir Anrhydeddus Liz Kendall AS—hi yw'r Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau—yr wythnos hon, mewn ymateb i fy ngohebiaeth, fy llythyr, ati yn gynharach yn yr haf, i ofyn y cwestiynau ynglŷn â sut y gallwn fynd i'r afael â hyn o ran diwallu anghenion, yn enwedig, ein pensiynwyr tlotaf yng Nghymru, nad ydynt yn hawlio credyd pensiwn. A bydd llawer ohonoch yn ymwybodol fod ein cyn Gomisiynydd Pobl Hŷn, Heléna Herklots, yn ei hystyried yn ymgyrch credyd pensiwn gref iawn. Roeddem yn rhan o hynny fel Llywodraeth Cymru. Felly, rydym yn ymgysylltu'n agos iawn ag ymgyrch Llywodraeth y DU. Rydym wedi rhannu'r negeseuon cyfryngau cymdeithasol am gredyd pensiwn gyda rhanddeiliaid ledled Cymru, mae gennym ein hymgyrch 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi' Llywodraeth Cymru, sy'n annog pobl i gysylltu ag Advicelink Cymru am help i hawlio credyd pensiwn. Rydym yn rhoi posteri yn ein meddygfeydd. Rydym yn ceisio helpu i gyfleu'r neges hon ar draws Llywodraeth Cymru gyfan.
Ond rwy'n credu hefyd fod hyn yn ymwneud ag atal, ynglŷn â sut rydym yn cefnogi aelwydydd ein pensiynwyr yng Nghymru. Ac mae'r buddsoddiad o £30 miliwn eleni yn ein cynllun Nyth Cartrefi Clyd i fynd i'r afael â thlodi tanwydd ar gyfer perchnogion tai ac aelwydydd sy'n rhentu gan landlordiaid preifat yn hanfodol bwysig. Nawr, a gaf i ddweud un peth arall? Nid oes digon o bensiynwyr yn manteisio ar ein cronfa cymorth dewisol i ddarparu cymorth brys i aelwydydd. Felly, rwy'n eich annog i'w hyrwyddo i'ch etholwyr, ac yn enwedig pensiynwyr, a rhoi'r wybodaeth iddynt, yn enwedig drwy ein hymgyrch 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi', am daliadau cymorth dewisol, sy'n rhywbeth yr ydym ni yng Nghymru wedi'i gefnogi wrth gwrs, ac wedi'i flaenoriaethu yn ein cyllideb.
Cabinet Secretary, you have said, and I quote:
'The decision that the Winter Fuel Payment will no longer be universal risks pushing some pensioners into fuel poverty.'
and it does risk hurting vulnerable older people. Yet the reality, as we have seen last week, Cabinet Secretary, is that UK Labour couldn't care less what this Welsh Government thinks. The fact that no Welsh Labour MPs voted to scrap this policy shows that the Labour Party is not interested in Wales. Will you now publicly condemn those Welsh MPs that failed to vote to scrap this policy, which will directly hurt so many vulnerable people in Wales? Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet, rydych chi wedi dweud, ac rwy'n dyfynnu:
'Mae'r penderfyniad na fydd taliad tanwydd y gaeaf yn un cyffredinol bellach yn creu perygl o wthio rhai pensiynwyr i dlodi tanwydd.'
ac mae'n creu perygl o niweidio pobl hŷn a bregus. Ond y gwir amdani, fel y gwelsom yr wythnos diwethaf, Ysgrifennydd y Cabinet, yw nad yw Llafur y DU yn malio dim am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei feddwl. Mae'r ffaith na phleidleisiodd unrhyw AS Llafur o Gymru i gael gwared ar y polisi hwn yn dangos nad oes gan y Blaid Lafur ddiddordeb yng Nghymru. A wnewch chi gondemnio'n gyhoeddus yr ASau o Gymru a fethodd bleidleisio i gael gwared ar y polisi hwn, a fydd yn niweidio cymaint o bobl fregus yng Nghymru yn uniongyrchol? Diolch.
I can't believe the cheek, I would say, that's coming over. Yes, you're now in opposition in Westminster, but you were in power for 14 years of austerity, where you stripped so many of the benefits of pensioners. [Interruption.] Actually, I'm quite happy to quote from Liz Kendall's letter, because she says in her letter, 'As the first step to rebuilding Britain we must fix the foundations of our economy to make the changes our country desperately needs, given our dire inheritance'—dire inheritance—'including the £22 billion black hole in the public finances this year. We've had to make hard choices.'
But also she has accepted in terms of what the Welsh Government is doing to reach out and work with them to raise awareness of pension credit: 'I'm pleased to say that the Department for Work and Pensions'—obviously, it's the UK Government's responsibility, in terms of benefits—'will be directly contacting approximately 120,000 pensioner households, including in Wales, who are in receipt of housing benefit and who have been identified as eligible but not currently claiming pension credit.'
Ni allaf gredu'r haerllugrwydd. Ydych, rydych chi bellach yn wrthblaid yn San Steffan, ond roeddech chi mewn grym am 14 mlynedd o gyni, lle gwnaethoch chi gael gwared ar gymaint o fudd-daliadau i bensiynwyr. [Torri ar draws.] A dweud y gwir, rwy'n ddigon hapus i ddyfynnu o lythyr Liz Kendall, oherwydd mae hi'n dweud yn ei llythyr, 'Fel cam cyntaf tuag at ailadeiladu Prydain, mae'n rhaid inni drwsio sylfeini ein heconomi i wneud y newidiadau sydd eu hangen yn daer ar ein gwlad, o ystyried y sefyllfa enbyd a etifeddwyd gennym gan gynnwys y twll du gwerth £22 biliwn yn y cyllid cyhoeddus eleni. Rydym wedi gorfod gwneud dewisiadau anodd.'
Ond hefyd mae hi wedi derbyn yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i estyn allan a gweithio gyda nhw i godi ymwybyddiaeth o gredyd pensiwn: 'Rwy'n falch o ddweud y bydd yr Adran Gwaith a Phensiynau'—yn amlwg, cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw budd-daliadau—'yn cysylltu'n uniongyrchol â thua 120,000 o aelwydydd pensiynwyr, gan gynnwys yng Nghymru, sy'n derbyn budd-dal tai ac sydd wedi'u nodi fel rhai cymwys ond nad ydynt yn hawlio credyd pensiwn ar hyn o bryd.'
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Llywydd. You berate the Tories, rightly, for 14 years of austerity, but the Labour Government are continuing with that flawed and damaging fiscal approach. Two worrying statistics for you as we head into the winter months: the last available excess winter deaths statistics, which were for 2021-22, showed 240 people in Wales died due to living in a poor home. Age Cymru’s latest report, published before the announcement of this cut to the winter fuel payment, shows that only 7 per cent—7 per cent—of those they surveyed currently receive pension credit, while nearly half said they were finding living costs a real challenge. Older people, as we know, are more vulnerable to the cold, are more likely to have conditions and disabilities that mean they need to use more energy to keep warm, and they live in Wales in less fuel-efficient houses, and pay some of the highest rates for their energy. A constituent of mine from the Neath valley got in touch. Her husband has a serious heart condition, which means they have to keep the heating on all day. She described to me how absolutely worried she is about this cut. She’s a former nurse, who worked all her life, and this is how we repay that service. She is not eligible for pension credit. She is claiming everything she can; she’s still not going to be able to keep that house as warm as she wants to. So, what conversations have you had with the Cabinet Secretary for health on how our health and care services will cope with the inevitable increased demand?
Diolch, Lywydd. Rydych yn rhoi pryd o dafod i'r Torïaid, fel y dylid, am 14 mlynedd o gyni, ond mae'r Llywodraeth Lafur yn parhau gyda'r dull cyllidol diffygiol a niweidiol hwnnw. Dyma ddau ystadegyn gofidus i chi wrth i ni wynebu misoedd y gaeaf: dangosodd yr ystadegau diwethaf sydd ar gael ar farwolaethau ychwanegol y gaeaf, sef ar gyfer 2021-22, fod 240 o bobl yng Nghymru wedi marw oherwydd eu bod yn byw mewn cartref tlawd. Mae adroddiad diweddaraf Age Cymru, a gyhoeddwyd cyn cyhoeddi'r toriad hwn i daliad tanwydd y gaeaf, yn dangos mai dim ond 7 y cant—7 y cant—o'r rhai a arolygwyd sy'n derbyn credyd pensiwn ar hyn o bryd, tra bo bron i hanner yn dweud eu bod yn gweld costau byw yn her go iawn. Mae pobl hŷn, fel y gwyddom, yn fwy agored i niwed oerfel, yn fwy tebygol o fod â chyflyrau ac anableddau sy'n golygu bod angen iddynt ddefnyddio mwy o ynni i gadw'n gynnes, ac maent yn byw mewn tai llai effeithlon o ran defnydd o danwydd yng Nghymru, ac yn talu rhai o'r cyfraddau uchaf am eu hynni. Fe gysylltodd un o'm hetholwyr o Gwm Nedd â mi. Mae gan ei gŵr gyflwr difrifol ar y galon, sy'n golygu bod yn rhaid iddynt gadw'r gwres ymlaen trwy'r dydd. Disgrifiodd imi pa mor bryderus yw hi am y toriad hwn. Mae hi'n gyn-nyrs, sydd wedi gweithio ar hyd ei hoes, a dyma sut rydym yn talu'n ôl iddi am y gwasanaeth hwnnw. Nid yw'n gymwys i gael credyd pensiwn. Mae hi'n hawlio popeth y gall ei hawlio; ac mae'n dal i fynd i fethu cadw'r tŷ mor gynnes ag y mae hi eisiau. Felly, pa sgyrsiau a gawsoch gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ynglŷn â sut y bydd ein gwasanaethau iechyd a gofal yn ymdopi â'r galw cynyddol anochel?
Thank you for that question, and it is important that we look at our Warm Homes Nest scheme, as I’ve already mentioned—£30 million a year to tackle fuel poverty for home owners and households renting from private landlords. Because this is where eligibility, again—. And I think it’s important that we do recognise that there are many people who are not eligible for pension credit, and that’s where we need to reach out to those people. But these eligible households, to access that Warm Homes funding, they can get a bespoke measure of packages to insulate, decarbonise their homes, leading to a reduction, because this is about reducing energy bills, moving people out of fuel poverty.
And also—and I know the First Minister mentioned this yesterday— something not happening in England, we provide funding to the Fuel Bank Foundation, and that’s a fuel voucher and heat fund scheme for those in fuel crisis, for people, not just people who are on prepayment meters, but people who are off grid. So, we have a responsibility—and I hope it’s shared across this Chamber—to actually promote access to these other benefits. And I look forward to actually meeting with the cross-party group—the fuel poverty cross-party group—very soon, and I’m sure the chair, Mark Isherwood, will be pleased about that.
But we have to look again at all the other benefits. We must reach out to ensure that, in our Welsh benefits charter—which is our way of actually developing a compassionate, person-centred delivery of benefits that we’ve got some control of—we can maximise household incomes.
Diolch am y cwestiwn hwnnw, ac mae'n bwysig ein bod yn edrych ar ein cynllun Nyth Cartrefi Clyd, fel y nodais eisoes—£30 miliwn y flwyddyn i fynd i'r afael â thlodi tanwydd i berchnogion cartrefi ac aelwydydd sy'n rhentu gan landlordiaid preifat. Oherwydd dyma lle mae cymhwysedd, eto—. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cydnabod bod yna lawer o bobl nad ydynt yn gymwys i gael credyd pensiwn, a dyna lle mae angen inni estyn allan at y bobl hynny. Ond mae'r cartrefi cymwys hyn, i gael mynediad at y cyllid Cartrefi Clyd, yn gallu cael mesur pwrpasol o becynnau i inswleiddio, datgarboneiddio eu cartrefi, gan arwain at ostyngiad, oherwydd mae hyn yn ymwneud â lleihau biliau ynni, a symud pobl allan o dlodi tanwydd.
Yn ogystal—ac rwy'n gwybod bod y Prif Weinidog wedi sôn am hyn ddoe—rhywbeth nad yw'n digwydd yn Lloegr, rydym yn darparu cyllid i'r Sefydliad Banc Tanwydd, ac mae hwnnw'n gynllun taleb tanwydd a gwres i'r rhai sydd mewn argyfwng tanwydd, i bobl, nid yn unig pobl sydd ar fesuryddion rhagdalu, ond pobl nad ydynt ar y grid. Felly, mae gennym gyfrifoldeb—ac rwy'n gobeithio y caiff ei rannu ar draws y Siambr hon—i hyrwyddo mynediad at y budd-daliadau eraill hyn. Ac rwy'n edrych ymlaen at gyfarfod â'r grŵp trawsbleidiol—y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd—yn fuan iawn, ac rwy'n siŵr y bydd y cadeirydd, Mark Isherwood, yn falch o hynny.
Ond mae'n rhaid inni edrych eto ar yr holl fudd-daliadau eraill. Mae'n rhaid inni estyn allan i sicrhau, yn ein siarter budd-daliadau Cymru—sef ein ffordd ni o ddatblygu darpariaeth dosturiol sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn o fudd-daliadau y mae gennym rywfaint o reolaeth arnynt—y gallwn gynyddu incwm cartrefi gymaint â phosibl.
I’m glad you mentioned the Warm Homes programme, because many of the thousands of people across Wales who provide essential, unpaid care to loved ones, saving the NHS and social services millions of pounds, are going to be amongst the hardest hit by this decision by Labour to cut the winter fuel payment. Those aged 65 plus make up the largest proportion of unpaid carers. A Carers Wales report, published in the last few days, shows an estimated 100,000 unpaid carers live in poverty, and nearly one in 10 unpaid carers live in deep poverty, and the rate of deep poverty amongst unpaid carers is 50 per cent higher than amongst the rest of the population. Carers, of course, face increased costs, such as higher energy bills, which further exacerbate their financial difficulties, with many struggling to afford basic necessities, such as heating and food.
Given the cut to the winter fuel programme, and the stark findings of this Carers Wales report, will the Welsh Government make carers allowance a qualifying benefit for the home-efficiency improvements provided by Welsh Government-funded energy efficiency schemes, and will Government ensure that carer-related benefits are not counted as income when assessing eligibility for the Warm Homes Nest programme?
Rwy'n falch eich bod wedi sôn am y rhaglen Cartrefi Clyd, gan fod llawer o'r miloedd o bobl ledled Cymru sy'n darparu gofal hanfodol a di-dâl i anwyliaid, gan arbed miliynau o bunnoedd i'r GIG a'r gwasanaethau cymdeithasol, yn mynd i fod ymhlith y rhai sy'n cael eu taro galetaf gan y penderfyniad hwn gan y Blaid Lafur i dorri taliad tanwydd y gaeaf. Pobl 65 oed a hŷn yw'r gyfran fwyaf o ofalwyr di-dâl. Mae adroddiad gan Gofalwyr Cymru, a gyhoeddwyd yn ystod y dyddiau diwethaf, yn dangos bod 100,000 amcangyfrifedig o ofalwyr di-dâl yn byw mewn tlodi, ac mae bron i un o bob 10 gofalwr di-dâl yn byw mewn tlodi dwfn, ac mae cyfradd tlodi dwfn ymhlith gofalwyr di-dâl 50 y cant yn uwch nag ymhlith gweddill y boblogaeth. Mae gofalwyr, wrth gwrs, yn wynebu costau cynyddol, fel biliau ynni uwch, sy'n gwaethygu eu trafferthion ariannol ymhellach, gyda llawer o bobl yn ei chael hi'n anodd fforddio hanfodion sylfaenol, fel gwres a bwyd.
O ystyried y toriad i'r rhaglen tanwydd gaeaf, a chanfyddiadau llwm yr adroddiad hwn gan Gofalwyr Cymru, a wnaiff Llywodraeth Cymru wneud lwfans gofalwyr yn fudd-dal sy'n cymhwyso ar gyfer y gwelliannau i effeithlonrwydd y cartref a ddarperir gan gynlluniau effeithlonrwydd ynni a ariennir gan Lywodraeth Cymru, ac a wnaiff y Llywodraeth sicrhau nad yw budd-daliadau sy'n gysylltiedig â gofalwyr yn cael eu cyfrif fel incwm wrth asesu cymhwysedd ar gyfer rhaglen Nyth Cartrefi Clyd?
Well, thank you for that also very important question in terms of this cross-Government responsibility that we’ve got. Obviously, this is something on which I’m working very closely with all my colleagues in Welsh Government from health and social care. And carers, obviously, are crucial to this, and I acknowledge that really important report from Carers Wales.
Can I just say one other point that came from the letter from Liz Kendall, which I think is encouraging to us here in Wales? She says, ‘In the longer term, the only way to guarantee greater uptake is to make the whole process'—this is in terms of claiming pension credit particularly, but other credit benefits—'more automatic.' So, the UK Government is going to bring forward the administration of housing benefit and pension credit into more of an automatic process. But, also, from a UK Government perspective, the Warm Homes discount of £150 is also available, but it's not just to those on pension credit, it's to those on housing benefit with high energy costs too. But we will look at the recommendations of the Carers Wales report.
Wel, diolch am y cwestiwn pwysig hwnnw hefyd ar y cyfrifoldeb trawslywodraethol sydd gennym. Yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth rwy'n gweithio'n agos iawn arno gyda fy holl gydweithwyr yn Llywodraeth Cymru yn y maes iechyd a gofal cymdeithasol. Ac mae gofalwyr, yn amlwg, yn hanfodol i hyn, ac rwy'n cydnabod yr adroddiad pwysig iawn gan Gofalwyr Cymru.
A gaf i ddweud un pwynt arall a ddaeth o'r llythyr gan Liz Kendall, sydd, yn fy marn i, yn galonogol i ni yma yng Nghymru? Mae'n dweud, 'Yn y tymor hwy, yr unig ffordd o warantu cynnydd yn nifer y bobl sy'n manteisio ar gymorth yw gwneud yr holl broses'—o hawlio credyd pensiwn yn benodol, ond budd-daliadau credyd eraill—'yn fwy awtomatig.' Felly, mae Llywodraeth y DU yn mynd i ddatblygu'r gwaith o weinyddu budd-daliadau tai a chredyd pensiwn yn broses fwy awtomatig. Ond hefyd, o safbwynt Llywodraeth y DU, mae gostyngiad £150 Cartrefi Cynnes ar gael, ond nid i'r rhai sydd ar gredyd pensiwn yn unig, mae yno i helpu'r rheini sy'n cael budd-dal tai gyda chostau ynni uchel hefyd. Ond byddwn yn edrych ar argymhellion adroddiad Gofalwyr Cymru.
Diolch, Cabinet Secretary. The decision to limit the winter fuel payment to pensioners receiving pension credit has, of course, raised wide concerns. The older people's commissioner, Age Cymru, Carers Wales and National Energy Action are among those who have warned about its impact on the ability of older people to keep warm and well at home, and that it would leave many pensioners in need without support this winter. Energy prices remain far above pre-crisis levels and are set to rise further, as you know, by 10 per cent on 1 October, just as people need to be turning their heating on or up. National Enery Action Cymru has also warned that vulnerable households across Wales are weighed down by over £3.3 billion of energy debt, largely built up over the last two years. This is double what it was before the energy crisis and, beyond this winter, analysts suggest that energy prices will not return to pre-pandemic levels this decade. Both the south and north of Wales remain in the top three most expensive regions across the UK. So, what conversations have you had with the UK Government and Ofgem around the introduction of a mandated social energy tariff, along with targeted support to reduce energy debt levels in order to alleviate fuel poverty in Wales?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'r penderfyniad i gyfyngu taliad tanwydd y gaeaf i bensiynwyr sy'n derbyn credyd pensiwn wedi codi pryderon eang wrth gwrs. Mae'r comisiynydd pobl hŷn, Age Cymru, Gofalwyr Cymru a National Energy Action ymhlith y rhai sydd wedi rhybuddio am ei effaith ar allu pobl hŷn i gadw'n gynnes ac yn iach gartref, ac y byddai'n gadael llawer o bensiynwyr mewn angen heb gymorth y gaeaf hwn. Mae prisiau ynni yn parhau i fod yn llawer uwch na'r lefelau cyn-argyfwng ac fel y gwyddoch, mae disgwyl iddynt godi 10 y cant eto ar 1 Hydref, ar yr adeg y mae angen i bobl droi eu gwres ymlaen neu i fyny. Mae National Energy Action Cymru hefyd wedi rhybuddio bod aelwydydd bregus ledled Cymru yn cael eu llethu gan dros £3.3 biliwn o ddyled ynni, sydd wedi cronni dros y ddwy flynedd ddiwethaf i raddau helaeth. Mae hyn ddwywaith yr hyn ydoedd cyn yr argyfwng ynni ac wedi'r gaeaf hwn, mae dadansoddwyr yn awgrymu na fydd prisiau ynni yn dychwelyd i lefelau cyn y pandemig yn y degawd hwn. Mae de a gogledd Cymru yn parhau i fod ymhlith y tri rhanbarth drytaf ledled y DU. Felly, pa sgyrsiau a gawsoch gyda Llywodraeth y DU ac Ofgem ynghylch cyflwyno tariff ynni cymdeithasol gorfodol, ynghyd â chymorth wedi'i dargedu i leihau lefelau dyled ynni er mwyn lliniaru tlodi tanwydd yng Nghymru?
I absolutely agree that we have to move forward in terms of tackling that unacceptable level of debt. As you will know, and across this Chamber, I've called for a social tariff to be implemented. I'm also very concerned about the price rise cap that Ofgem announced in the summer as well. I'm meeting Ofgem to discuss that. I'm also very concerned about standing charges, which you know are now being reviewed at the moment. So, yes, thank you again for putting that on the agenda as part of the way in which we can tackle this. But I think, also, I have engaged—. I want to say that I have engaged with Ed Miliband, the Secretary of State for Energy Security and Net Zero on this. And I would just say, in terms of sharing his letter, he does say, 'Reducing fuel poverty is a crucial part of our clean power mission. Through our Warm Homes plan, the Government will invest an extra £6.6 billion in energy efficiency funding over this parliament to upgrade 5 million homes and cut bills for families'. Well, I will be meeting with him and his team to see how we can benefit from that in Wales.
Rwy'n cytuno'n llwyr fod yn rhaid inni symud ymlaen a mynd i'r afael â'r lefel annerbyniol honno o ddyled. Fel y gwyddoch, ac ar draws y Siambr hon, rwyf wedi galw am weithredu tariff cymdeithasol. Rwyf hefyd yn bryderus iawn am y codiad yn y cap ar brisiau a gyhoeddodd Ofgem yn yr haf. Rwy'n cyfarfod ag Ofgem i drafod hynny. Rwyf hefyd yn bryderus iawn ynglŷn â thaliadau sefydlog, y gwyddoch eu bod bellach yn cael eu hadolygu ar hyn o bryd. Felly, ie, diolch eto am roi hynny ar yr agenda fel rhan o'r ffordd y gallwn fynd i'r afael â hyn. Ond rwy'n meddwl, hefyd, rwyf wedi ymgysylltu—. Rwyf am ddweud fy mod wedi ymgysylltu ag Ed Miliband, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Ddiogeledd Ynni a Sero Net ynglŷn â hyn. A hoffwn rannu'r hyn y mae'n ei ddweud yn ei lythyr, 'Mae lleihau tlodi tanwydd yn rhan hanfodol o'n cenhadaeth ynni glân. Drwy ein cynllun Cartrefi Cynnes, bydd y Llywodraeth yn buddsoddi £6.6 biliwn ychwanegol mewn cyllid effeithlonrwydd ynni dros y tymor seneddol hwn i uwchraddio 5 miliwn o gartrefi a thorri biliau i deuluoedd.' Wel, byddaf yn cyfarfod ag ef a'i dîm i weld sut y gallwn elwa o hynny yng Nghymru.
3. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r effaith y mae gorlenwi carchardai yn ei chael ar ei gallu i gefnogi carcharorion? OQ61502
3. What assessment has the Welsh Government made of the impact prison overcrowding is having on its ability to support prisoners? OQ61502
Thank you for the question. We welcome the decisive action the UK Government is taking to address the capacity issues in prisons. We will continue to work with the UK Government to support people in custody and assist with their rehabilitation.
Diolch am y cwestiwn. Rydym yn croesawu'r camau pendant y mae Llywodraeth y DU yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r problemau capasiti mewn carchardai. Byddwn yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i gefnogi pobl yn y ddalfa a chynorthwyo gyda'r gwaith o'u hadsefydlu.
Thank you, Cabinet Secretary. HMP Parc, in my region, is one of the most overcrowded prisons in the country. There have been a string of deaths at the prison in recent months, avoidable deaths at that. The latest official figures show there have been 12 deaths in Parc since the beginning of the year, and many of them self-inflicted. With the prison running at 160 per cent of capacity, the mental health and welfare of the inmates is suffering. However, overcrowding alone cannot be blamed. In recent weeks, the prisons ombudsman released the report into the death of Aaron Nunes. Mr Nunes died of a dental abcess. The ombudsman found that the inexperienced healthcare staff
'failed to identify the seriousness of Mr Nunes' condition and mistakenly considered that he was to blame for his frequent hospital admissions',
with the prison staff
'taking their lead from healthcare staff'.
It was described that his dental care was
'unsafe and subject to a catalogue of failings'.
Therefore, Cabinet Secretary, what discussions have you had with the Cabinet Secretary for health and your UK Government colleagues about the action the Welsh Government can take to improve healthcare at HMP Parc to ensure we have no more unneccessary deaths at the prison?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae CEF y Parc, yn fy rhanbarth i, yn un o'r carchardai mwyaf gorlawn yn y wlad. Bu cyfres o farwolaethau yn y carchar yn ystod y misoedd diwethaf, marwolaethau y gellid bod wedi eu hosgoi. Mae'r ffigurau swyddogol diweddaraf yn dangos bod 12 marwolaeth wedi bod yn y Parc ers dechrau'r flwyddyn, a llawer ohonynt hunanachosedig. Gyda'r carchar yn gweithredu ar 160 y cant o'r capasiti, mae iechyd meddwl a lles y carcharorion yn dioddef. Fodd bynnag, ni ellir beio gorlenwi ar ei ben ei hun. Yn ystod yr wythnosau diwethaf, fe wnaeth yr ombwdsmon carchardai ryddhau'r adroddiad i farwolaeth Aaron Nunes. Bu farw Mr Nunes o grawniad deintyddol. Canfu'r ombwdsmon fod y staff gofal iechyd dibrofiad
'wedi methu nodi difrifoldeb cyflwr Mr Nunes ac wedi camgymryd mai ef oedd i'w feio am ei ymweliadau mynych â'r ysbyty',
gyda staff y carchar
'yn cael eu harwain gan staff gofal iechyd'.
Disgrifiwyd bod ei ofal deintyddol yn
'anniogel ac yn destun cyfres o fethiannau'.
Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa drafodaethau a gawsoch gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd a'ch cyfeillion yn Llywodraeth y DU ynghylch y camau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i wella gofal iechyd yn CEF y Parc i sicrhau na chawn ragor o farwolaethau diangen yn y carchar?
Thank you very much, Altaf Hussain. I know you have taken this up on many occasions and have been part of the Equality and Social Justice Committee’s inquiry on women’s experiences in the criminal justice system as part of your role. The deaths in custody at Parc earlier this year are deeply concerning, and our thoughts must remain with staff and family members affected by deaths. I just want to report that I met Ian Barrow, the head of HM Prison and Probation Service Wales, on 14 August. Ian provided reassurances on the progress made at Parc since the deaths in custody earlier this year, and the appointment of a new director. And I hope you will be able to visit and meet the new director, as other local and regional Members will, I’m sure. My understanding from that meeting is that Parc has made considerable progress since the spring. It’s now much more stable. Also, I’m sure you’ll be pleased to hear that I met with Lord James Timpson this morning, the new prisons Minister and the Minister responsible for probation and rehabilitation, and we’re visiting together—it’s a joint visit—HMP Parc on 30 September.
Diolch, Altaf Hussain. Rwy'n gwybod eich bod chi wedi codi hyn ar sawl achlysur ac wedi bod yn rhan o ymchwiliad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar brofiadau menywod yn y system cyfiawnder troseddol fel rhan o'ch rôl. Mae'r marwolaethau yn y ddalfa yn y Parc yn gynharach eleni yn peri pryder mawr, a rhaid inni barhau i feddwl am y staff ac aelodau teuluol yr effeithiwyd arnynt gan y marwolaethau. Hoffwn ddweud fy mod wedi cyfarfod ag Ian Barrow, pennaeth Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EF Cymru, ar 14 Awst. Rhoddodd Ian sicrwydd ar y cynnydd a wnaed yn y Parc ers y marwolaethau yn y ddalfa yn gynharach eleni, a phenodi cyfarwyddwr newydd. Ac rwy'n gobeithio y gallwch ymweld â'r cyfarwyddwr newydd a'i gyfarfod, fel yr Aelodau lleol a rhanbarthol eraill, rwy'n siŵr. Fy nealltwriaeth i o'r cyfarfod hwnnw yw bod y Parc wedi gwneud cynnydd sylweddol ers y gwanwyn. Mae bellach yn llawer mwy sefydlog. Hefyd, rwy'n siŵr y byddwch yn falch o glywed fy mod wedi cyfarfod â'r Arglwydd James Timpson y bore yma, sef y Gweinidog carchardai newydd a'r Gweinidog sy'n gyfrifol am y gwasanaeth prawf ac adsefydlu, ac rydym yn ymweld gyda'n gilydd—mae'n ymweliad ar y cyd—â CEF y Parc ar 30 Medi.
Thank you, Altaf Hussain, for raising this issue. One of the reasons we want to have devolved criminal justice is in order to prevent more people going into prisons, when there must be alternatives if they break the law. I want to ask you two questions about your conversations with the prisons and probation service head for Wales. One, have you had any discussions about how they could increase the provision of speech and language therapists in youth offending teams following the best practice of Neath Port Talbot, because it’s really important that young people who come into the criminal justice system understand what is going on? And if they genuinely cannot understand it, as they have a learning disability or a particular communication difficulty, we really need to question whether or not they are appropriately placed within youth offending. Equally, they need to be able to understand what the courts have said they must not do. So, that's one issue, and those professionals are really badly needed across Wales. Secondly, what discussions have you had about the release from prison of a lot of prisoners because of the gross overcrowding? What efforts have been made by the Ministry of Justice, working with local authorities, to ensure every prisoner has accommodation to go to because, otherwise, they will simply end up back in prison?
Diolch am godi'r mater hwn, Altaf Hussain. Un o'r rhesymau pam ein bod am weld cyfiawnder troseddol yn cael ei ddatganoli yw er mwyn atal mwy o bobl rhag mynd i garchardai, pan fo'n rhaid bod dewisiadau eraill os ydynt yn torri'r gyfraith. Rwyf am ofyn dau gwestiwn i chi am eich sgyrsiau gyda phennaeth gwasanaeth carchardai a phrawf Cymru. Un, a ydych chi wedi cael unrhyw drafodaethau ynglŷn â sut y gallent gynyddu darpariaeth therapyddion iaith a lleferydd mewn timau troseddau ieuenctid yn dilyn arferion gorau Castell-nedd Port Talbot, oherwydd mae'n bwysig iawn fod pobl ifanc sy'n dod i mewn i'r system cyfiawnder troseddol yn deall beth sy'n digwydd? Ac os na allant ei ddeall, am fod ganddynt anabledd dysgu neu anhawster cyfathrebu penodol, mae gwir angen inni gwestiynu a yw'n addas eu gosod o fewn y gwasanaeth troseddau ieuenctid. Yn yr un modd, mae angen iddynt allu deall yr hyn y mae'r llysoedd wedi dweud na ddylent ei wneud. Felly, dyna un mater, ac mae gwir angen y gweithwyr proffesiynol hynny ledled Cymru. Yn ail, pa drafodaethau a gawsoch ynglŷn â rhyddhau llawer o garcharorion o'r carchar oherwydd y gorlenwi difrifol? Pa ymdrechion a wnaed gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder, gan weithio gydag awdurdodau lleol, i sicrhau bod gan bob carcharor lety i fynd iddo oherwydd, fel arall, byddant yn dychwelyd i'r carchar yn y pen draw?
Thank you for that supplementary question, Jenny Rathbone. In fact, the very words that you said, that we need to prevent more people going into prison, were the opening words of James Timpson today. I hope many other Members across this Chamber will meet him. It was an inspiring and really hopeful meeting in terms of his mission and our shared mission to prevent more people going into prison. But, your point about the work you did particularly in terms of speech, language and communication in youth offending teams is very important. We thank your committee for the work you’ve done, because children need that support to thrive and live fulfilling lives away from crime. I hope my letter to you on 30 August actually helped you see the progress that has been made, and we do expect action as a result of the summit that was held. Also, your second point I raised with the Minister for prisons today, about ensuring there is accommodation for prisoners being released in the early release scheme. The 10 September, last week, was the first phase, and in October will be the second phase. I was reassured it had gone well in Wales. There’s been a good cross-Government effort, with Welsh Government housing officials working closely with local government. That’s a responsibility led by the Cabinet Secretary for Housing and Local Government.
Diolch am y cwestiwn atodol hwnnw, Jenny Rathbone. Mewn gwirionedd, yr union eiriau a ddywedoch chi, fod angen inni atal mwy o bobl rhag mynd i'r carchar, oedd geiriau agoriadol James Timpson heddiw. Rwy'n gobeithio y bydd llawer o'r Aelodau eraill ar draws y Siambr hon yn cyfarfod ag ef. Roedd yn gyfarfod ysbrydoledig a gobeithiol iawn o ran ei genhadaeth a'n cenhadaeth gyffredin i atal mwy o bobl rhag mynd i'r carchar. Ond mae eich pwynt am y gwaith a wnaethoch, yn enwedig ar leferydd, iaith a chyfathrebu mewn timau troseddau ieuenctid, yn bwysig iawn. Diolch i'ch pwyllgor am y gwaith a wnaethoch, oherwydd mae angen y cymorth hwnnw ar blant i ffynnu a byw bywydau boddhaus heb droseddu. Rwy'n gobeithio bod fy llythyr atoch ar 30 Awst wedi eich helpu i weld y cynnydd sydd wedi'i wneud, ac rydym yn disgwyl gweld gweithredu o ganlyniad i'r uwchgynhadledd a gynhaliwyd. Hefyd, codais eich ail bwynt gyda'r Gweinidog carchardai heddiw, ynglŷn â sicrhau bod llety i garcharorion sy'n cael eu rhyddhau yn rhan o'r cynllun rhyddhau cynnar. Y degfed o Fedi, yr wythnos diwethaf, oedd y cam cyntaf, a bydd yr ail gam ym mis Hydref. Cefais sicrwydd ei fod wedi mynd yn dda yng Nghymru. Cafwyd ymdrech drawslywodraethol dda, gyda swyddogion tai Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda llywodraeth leol. Dyna gyfrifoldeb a arweinir gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai.
4. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am gyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer y sector celfyddydau a diwylliant? OQ61510
4. Will the Cabinet Secretary make a statement on Welsh Government funding for the arts and culture sector? OQ61510
Diolch, Alun. The Welsh Government will continue to work closely with the arts and culture sectors in Wales to ensure that they receive sufficient funding.
Diolch, Alun. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gyda'r sector celfyddydau a diwylliant yng Nghymru i sicrhau eu bod yn cael digon o gyllid.
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
I'm grateful to you for that, Cabinet Secretary. We've seen over recent weeks and months the issues with the national opera and the royal college, who have both been forced by funding cuts to take decisions that are going to have a significant impact on the availability of arts and culture for people across Wales. But we've also seen since 2009 significant cuts in Wales that go beyond that which has been seen in either England or Scotland. The arts council's budget, for example, has been cut by 25 per cent in real terms in that period of time—bigger cuts than have been seen in England and Scotland. In terms of local government funding for the arts and culture sector, we've seen a decline from something over 4 per cent of spending to a little over 2 per cent of spending. So, we've seen cuts from the Welsh Government and from local government that are over and above cuts to other sectors in the last decade or so. This has created the crisis in the arts and culture sector, and I hope that the new Cabinet Secretary will be able to ensure that we reverse these cuts and we ensure that the arts and culture sector is funded properly and on the same basis as other parts of our responsibilities.
Rwy'n ddiolchgar i chi am hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Rydym wedi gweld dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf y problemau gyda'r opera genedlaethol a'r coleg brenhinol, sydd ill dau wedi cael eu gorfodi gan doriadau cyllid i wneud penderfyniadau a fydd yn cael effaith sylweddol ar argaeledd celfyddydau a diwylliant i bobl ledled Cymru. Ond rydym hefyd wedi gweld toriadau sylweddol ers 2009 yng Nghymru sy'n mynd y tu hwnt i'r hyn a welwyd yn Lloegr neu'r Alban. Mae cyllideb y cyngor celfyddydau, er enghraifft, wedi ei thorri 25 y cant mewn termau real yn y cyfnod hwnnw—toriadau mwy nag a welwyd yn Lloegr a'r Alban. O ran cyllid llywodraeth leol i'r sector celfyddydau a diwylliant, rydym wedi gweld gostyngiad o dros 4 y cant mewn gwariant i ychydig dros 2 y cant o'r gwariant. Felly, rydym wedi gweld toriadau gan Lywodraeth Cymru a chan lywodraeth leol sy'n fwy na thoriadau i sectorau eraill yn ystod y degawd diwethaf. Mae hyn wedi creu'r argyfwng yn y sector celfyddydau a diwylliant, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet newydd yn gallu sicrhau ein bod yn gwrthdroi'r toriadau hyn a'n bod yn sicrhau bod y sector celfyddydau a diwylliant yn cael ei ariannu'n briodol ac ar yr un sail â rhannau eraill o'n cyfrifoldebau.
Diolch yn fawr, Alun Davies. Wales's arts and culture sectors are absolutely critical—they're an integral part of our society and nation's well-being. As you know, the mechanism for funding is direct funding to support the arts and culture sector, the arts council and the arm's-length bodies that we fund particularly, but the responsibility that we take in terms of the arts and culture budget. I think you will have been pleased that I did announce on 5 September an additional £5 million in revenue this financial year, and that was in addition to the £3.7 million additional capital funding package announced in July by my predecessor, Lesley Griffiths, to protect and preserve Wales's national treasures, which is crucial for the national library and for our national museum. But I'm confident now that the Minister for Culture, Skills and Social Partnership will be taking forward the very constructive discussions I've had throughout the summer to address this issue.
Diolch yn fawr, Alun Davies. Mae sectorau celfyddydau a diwylliant Cymru yn gwbl hanfodol—maent yn rhan annatod o les ein cymdeithas a'n cenedl. Fel y gwyddoch, y mecanwaith ar gyfer cyllido yw cyllid uniongyrchol i gefnogi'r sector celfyddydau a diwylliant, cyngor y celfyddydau a chyrff hyd braich yr ydym yn eu hariannu'n benodol, ond y cyfrifoldeb sydd gennym o ran cyllideb y celfyddydau a diwylliant. Rwy'n credu y byddwch yn falch fy mod, ar 5 Medi, wedi cyhoeddi £5 miliwn ychwanegol mewn refeniw y flwyddyn ariannol hon, ac roedd hynny'n ychwanegol at y pecyn cyllid cyfalaf ychwanegol gwerth £3.7 miliwn a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf gan fy rhagflaenydd, Lesley Griffiths, i ddiogelu a gwarchod trysorau cenedlaethol Cymru, sy'n hanfodol i'r llyfrgell genedlaethol ac i'n hamgueddfa genedlaethol. Ond rwy'n hyderus nawr y bydd y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol yn bwrw ymlaen â'r trafodaethau adeiladol iawn a gefais drwy gydol yr haf i fynd i'r afael â'r mater hwn.
Cabinet Secretary, over the summer, Caerphilly County Borough Council a raft of potential money-saving measures, including withdrawing funding for Blackwood Miners' Institute and Llancaiach Fawr. This move has sparked complete uproar and protest, as well as a petition calling for a rethink, which has gained more than 10,000 signatures to date. Blackwood Miners' Institute is a vital community asset and has become renowned for being a thriving arts and entertainment venue for a range of events staged there. Indeed, in the past, the miners' institute has hosted the likes of the Stereophonics, Black Sabbath and Coldplay, as well as the place where the Manic Street Preachers held one of their first-ever concerts. And Llancaiach Fawr is an extremely popular Tudor manor house tourist attraction, enticing hoards of visitors every year. Now, both of these sites, Cabinet Secretary, are indeed an integral part of the community's history, and the council cannot be allowed to get away with this. I have raised my concerns directly with the leader of the council, and I sincerely hope that they do reflect on the public outcry and drop these plans. But, Cabinet Secretary, in case they decide to push ahead regardless, is there any scope for the Welsh Government to intervene and save these important sites? Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet, dros yr haf, cyhoeddodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili lu o fesurau arbed arian posibl, gan gynnwys diddymu cyllid i Sefydliad y Glowyr, Coed-duon, a Llancaiach Fawr. Mae'r cam hwn wedi sbarduno cynnwrf a phrotestio mawr, yn ogystal â deiseb yn galw am ailfeddwl, sydd wedi cael mwy na 10,000 o lofnodion hyd yma. Mae Sefydliad y Glowyr, Coed-duon, yn ased cymunedol hanfodol ac wedi dod yn enwog am fod yn lleoliad celfyddydol ac adloniant ffyniannus ar gyfer amrywiaeth o ddigwyddiadau a gynhelir yno. Yn wir, yn y gorffennol, mae sefydliad y glowyr wedi cynnal digwyddiadau gan berfformwyr fel Stereophonics, Black Sabbath a Coldplay, yn ogystal â'r man lle cynhaliodd y Manic Street Preachers un o'u cyngherddau cyntaf erioed. Ac mae Llancaiach Fawr yn blasty Tuduraidd sy'n atyniad hynod boblogaidd i dwristiaid, gan ddenu heidiau o ymwelwyr bob blwyddyn. Nawr, mae'r ddau safle'n rhan annatod o hanes y gymuned, Ysgrifennydd y Cabinet, ac ni ellir gadael i'r cyngor wneud hyn. Rwyf wedi mynegi fy mhryderon yn uniongyrchol wrth arweinydd y cyngor, ac rwy'n mawr obeithio y byddant yn myfyrio ar y brotest gyhoeddus ac yn dileu'r cynlluniau hyn. Ond Ysgrifennydd y Cabinet, rhag ofn y byddant yn penderfynu bwrw ymlaen beth bynnag, a oes unrhyw le i Lywodraeth Cymru ymyrryd ac achub y safleoedd pwysig hyn? Diolch.
The situation that has arisen in terms of Blackwood Miners' Institute has been raised with me, and I've discussed it with many Members over the past few weeks—I think Delyth Jewell, Hefin David, Rhianon Passmore, all Members in the region and in their own constituencies. So, it is important it's on the agenda today in terms of questions. It is, obviously, as you know, an issue for Caerphilly county council, and they've just concluded their consultation. Obviously, the local authority has had their representations as well. It's a multi-funded organisation, one of the Arts Council of Wales's multi-funded organisations. They're also, of course—Arts Council of Wales—very engaged with the team at Blackwood Miners' Institute to offer support.
Mae'r sefyllfa sydd wedi codi gyda Sefydliad y Glowyr, Coed-duon, wedi cael ei godi gyda mi, ac rwyf wedi ei thrafod gyda llawer o Aelodau dros yr wythnosau diwethaf—Delyth Jewell, Hefin David, Rhianon Passmore, pob Aelod yn y rhanbarth ac yn eu hetholaethau eu hunain. Felly, mae'n bwysig ei fod ar yr agenda heddiw o ran cwestiynau. Yn amlwg, mater i gyngor sir Caerffili ydyw, fel y gwyddoch, ac maent newydd orffen eu hymgynghoriad. Yn amlwg, mae'r awdurdod lleol wedi cyflwyno eu sylwadau hefyd. Mae'n sefydliad a ariennir trwy sawl ffynhonnell, un o sefydliadau a ariennir trwy sawl ffynhonnell Cyngor Celfyddydau Cymru. Maent hwy hefyd, wrth gwrs—Cyngor Celfyddydau Cymru—yn ymgysylltu llawer â'r tîm yn Sefydliad y Glowyr, Coed-duon, i gynnig cymorth.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddiogelu'r celfyddydau a diwylliant yn Islwyn? OQ61525
5. What actions is the Welsh Government taking to safeguard arts and culture in Islwyn? OQ61525
Diolch, Rhianon Passmore. All Welsh Government funding for the arts is channelled through the Arts Council of Wales, under the arm’s-length funding principle. To date, in 2024-25, the Arts Council of Wales has allocated £148,568 of funding to individuals and organisations based in Islwyn.
Diolch, Rhianon Passmore. Caiff holl gyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer y celfyddydau ei sianelu drwy Gyngor Celfyddydau Cymru, o dan egwyddor cyllido hyd braich. Hyd yma, yn 2024-25, mae Cyngor Celfyddydau Cymru wedi dyrannu £148,568 o gyllid i unigolion a sefydliadau sydd wedi'u lleoli yn Islwyn.
Thank you. Diolch. Blackwood Miners' Institute is a very much loved and used community venue in Islwyn. Islwyn's proud mining and industrial heritage is represented by the Blackwood Miners' Institute, an arts success story, one of Wales's most vibrant small arts venues, according to many arts organisations, with a 33 per cent increase in box office this year. The heritage of such a facility also can be seen in similar institutions that have been saved for the nation—my office in the restored Newbridge Memo; at St Fagan's National Museum of History, the Oakdale Workmen's Institute—preserved for the nation to celebrate the importance of 'stutes', as they were known throughout south Wales. But this 'stute' is also the beating heart of arts access for all across not just Blackwood, but far beyond across the Valleys and communities of south Wales.
So, Cabinet Secretary, you can understand the concern in Islwyn when Caerphilly County Borough Council began consultation to mothball the Blackwood Miners' Institute at the end of December. We all know that 14 years of Tory austerity cuts to Wales have left our public services and communities at critical breaking point and our local authority finances are very stretched, thus endangering Wales's cultural assets. But there is a national and local consequence to losing arts venues of significant importance not just in the Valleys, but across Wales. What proactive measures, Cabinet Secretary, will the Welsh Government's cultural department consider taking to audit such significant cultural facilities and to instigate conversations with local authorities across Wales about those cultural assets and safeguard Wales's culture for future generations?
Diolch. Mae Sefydliad y Glowyr, Coed-duon, yn lleoliad cymunedol poblogaidd iawn yn Islwyn. Mae treftadaeth mwyngloddio a diwydiannol balch Islwyn yn cael ei chynrychioli gan Sefydliad y Glowyr, Coed-duon, sy'n stori lwyddiant gelfyddydol, un o leoliadau celfyddydol bach mwyaf bywiog Cymru, yn ôl llawer o sefydliadau celfyddydol, gyda chynnydd o 33 y cant yng ngwerthiant y swyddfa docynnau eleni. Gellir gweld treftadaeth cyfleuster o'r fath hefyd mewn sefydliadau tebyg sydd wedi'u hachub i'r genedl—fy swyddfa yng nghanolfan adferedig Memo Trecelyn; yn Amgueddfa Werin Cymru, Sain Ffagan, yn Sefydliad y Gweithwyr, Oakdale—a'u cadw i'r genedl ddathlu pwysigrwydd 'stiwts', fel y caent eu galw ledled de Cymru. Ond mae'r 'stiwt' hwn hefyd yn ganolog i hygyrchedd y celfyddydau i bawb nid yn unig yng Nghoed-duon, ond ymhell y tu hwnt i hynny ar draws y Cymoedd a chymunedau de Cymru.
Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, gallwch ddeall y pryder yn Islwyn pan ddechreuodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili ymgynghori ar roi'r gorau i ariannu Sefydliad y Glowyr, Coed-duon, ddiwedd mis Rhagfyr. Rydym i gyd yn gwybod bod 14 mlynedd o doriadau cyni Torïaidd yng Nghymru wedi gadael ein gwasanaethau cyhoeddus a'n cymunedau ar ben eu tennyn ac mae cyllid ein hawdurdodau lleol wedi'i ymestyn yn fawr, ac felly'n peryglu asedau diwylliannol Cymru. Ond mae yna ganlyniad cenedlaethol a lleol i golli lleoliadau celfyddydol o bwys arwyddocaol nid yn unig yn y Cymoedd, ond ledled Cymru. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau rhagweithiol y gwnaiff adran ddiwylliannol Llywodraeth Cymru eu hystyried ar gyfer archwilio cyfleusterau diwylliannol mor arwyddocaol a chychwyn sgyrsiau gydag awdurdodau lleol ledled Cymru am yr asedau diwylliannol hynny a diogelu diwylliant Cymru ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol?
Well, thank you very much, Rhianon Passmore, for raising this beyond the particular concerns that you have got, which are expressed across this Chamber, about Blackwood Miners' Institute, to that more strategic question about the future of our arts and culture in Wales. Because we have to make sure that it is not only sustainable, but resilient for the benefit of future generations and current generations.
So, I would just draw Members' attention again to our draft priorities for culture. There was full consultation on the priorities. It closed on 4 September, and importantly, it included local authorities and they also responded to it. It has a very clear focus on access to culture, its role in placemaking, community well-being and care of historic assets—those are the key principles. So, I hope—and I know the local authorities have responded—that they will also see this in the context of their own cultural assets, like Blackwood Miners' Institute, and prioritise support accordingly.
Of course, we know, I have to say, that local authorities are under incredibly difficult budgetary pressure, and if the Cabinet Secretary for local government was here with me now, she would be nodding, I'm sure, and saying, 'They are under huge pressures and it is about priorities.' It's important that that consultation has taken place and that does help express what local priorities are.
Wel, diolch yn fawr, Rhianon Passmore, am godi hyn y tu hwnt i’r pryderon penodol sydd gennych, a fynegir ar draws y Siambr hon, ynglŷn â Sefydliad y Glowyr Coed-duon, i’r cwestiwn mwy strategol ynglŷn â dyfodol ein celfyddydau a’n diwylliant yng Nghymru. Oherwydd mae’n rhaid inni sicrhau ei fod nid yn unig yn gynaliadwy, ond yn wydn er budd cenedlaethau’r dyfodol a chenedlaethau’r presennol.
Felly, hoffwn dynnu sylw’r Aelodau unwaith eto at ein blaenoriaethau drafft ar gyfer diwylliant. Cafwyd ymgynghoriad llawn ar y blaenoriaethau. Daeth i ben ar 4 Medi, ac yn bwysig, roedd yn cynnwys awdurdodau lleol ac fe wnaethant ymateb iddo hefyd. Mae ganddo ffocws clir iawn ar fynediad at ddiwylliant, ei rôl mewn creu lleoedd, llesiant cymunedol a gofalu am asedau hanesyddol—dyna’r egwyddorion allweddol. Felly, rwy'n gobeithio—a gwn fod yr awdurdodau lleol wedi ymateb—y byddant hefyd yn gweld hyn yng nghyd-destun eu hasedau diwylliannol eu hunain, fel Sefydliad y Glowyr Coed-duon, ac yn blaenoriaethu cymorth yn unol â hynny.
Wrth gwrs, fe wyddom, mae'n rhaid imi ddweud, fod awdurdodau lleol o dan bwysau cyllidebol anhygoel o anodd, a phe bai Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol yma gyda mi nawr, byddai'n cytuno, rwy'n siŵr, ac yn dweud, 'Maent o dan bwysau aruthrol ac mae'n ymwneud â blaenoriaethau.' Mae'n bwysig fod yr ymgynghoriad hwnnw wedi'i gynnal, ac mae'n helpu i fynegi beth yw'r blaenoriaethau lleol.
Cabinet Secretary, it's clear today that Members across the region have raised the same issue and I'm really glad that we've all used our questions to highlight what's going on at the Blackwood Miners' Institute; it is an important institution in the Valleys. Each year, the Blackwood Miners' Institute, as has been said, hosts hundreds of events and classes, gigs, drama, opera, music—everything you can think of is hosted there—as well as, of course, the Manics back in the day, as was pointed out by my colleague.
So, what steps are you going to take as a Welsh Government to work with stakeholders, including the Labour county council, who want to close the institute to save money? This important community asset must be saved. There has been a petition and there are already over 6,000 signatures on it. Do you agree with me that this is not the place, as Alun Davies rightly pointed out earlier, this is not the place to make cuts? These provide a vital service and a lifeline for many.
Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n amlwg heddiw fod Aelodau ar draws y rhanbarth wedi codi'r un mater ac rwy'n falch iawn fod pob un ohonom wedi defnyddio ein cwestiynau i dynnu sylw at yr hyn sy'n digwydd yn Sefydliad y Glowyr Coed-duon; mae’n sefydliad pwysig yn y Cymoedd. Bob blwyddyn, mae Sefydliad y Glowyr Coed-duon, fel y dywedwyd, yn cynnal cannoedd o ddigwyddiadau a dosbarthiadau, cyngherddau, dramâu, operâu, cerddoriaeth—caiff popeth y gallwch feddwl amdano ei gynnal yno—yn ogystal â’r Manics mewn dyddiau a fu, wrth gwrs, fel y nododd fy nghyd-Aelod.
Felly, pa gamau y byddwch yn eu cymryd fel Llywodraeth Cymru i weithio gyda rhanddeiliaid, gan gynnwys y cyngor sir Llafur, sy'n dymuno cau’r sefydliad er mwyn arbed arian? Mae'n rhaid achub yr ased cymunedol pwysig hwn. Mae deiseb wedi'i llunio ac mae dros 6,000 o lofnodion arni eisoes. A ydych chi'n cytuno â mi nad dyma’r lle, fel y nododd Alun Davies yn gynharach, yn gywir ddigon, i wneud toriadau? Mae'r rhain yn darparu gwasanaeth hanfodol ac achubiaeth i lawer.
Well, views have now been expressed across the Chamber in terms of the situation with Blackwood Miners' Institute. I think the only thing I would want to add, acting Presiding Officer, is that officers at the Arts Council of Wales are monitoring the situation and keeping the Welsh Government updated on developments.
Wel, mae safbwyntiau wedi’u mynegi ar draws y Siambr bellach ar y sefyllfa gyda Sefydliad y Glowyr Coed-duon. Credaf mai’r unig beth yr hoffwn ei ychwanegu, Lywydd dros dro, yw bod swyddogion yng Nghyngor Celfyddydau Cymru yn monitro’r sefyllfa ac yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i Lywodraeth Cymru am ddatblygiadau.
As we've heard from colleagues, there is a real danger to arts and culture within Islwyn and it's been called 'cultural vandalism' by some, being proposed by the Labour local authority. The Labour cabinet have gone about this cost-cutting exercise in such a ham-fisted way, it beggars belief. The vastly experienced trade union representatives I've spoken with are incredulous as to how the exercise has been conducted. It's clear that the public disagree with the council's plans. I was privileged to take part in a march of many hundreds of people in Blackwood town centre a couple of weeks ago, and was able to address the campaigners afterwards. In the right hands, Blackwood Miners’ Institute and Llancaiach Fawr are not burdens; they are assets.
What guidance does the Welsh Government give to local authorities on how to conduct appropriate and thorough public consultations? And what guidance, expertise and support can you give to local authorities to ensure that these cultural institutions are not lost forever?
Fel y clywsom gan ein cyd-Aelodau, mae’r celfyddydau a diwylliant yn wynebu perygl gwirioneddol yn Islwyn, ac fe’i galwyd yn ‘fandaliaeth ddiwylliannol’ gan rai, yr hyn sy'n cael ei gynnig gan yr awdurdod lleol Llafur. Mae'r cabinet Llafur wedi mynd ati gyda'r ymarfer torri costau hwn mewn ffordd mor drwsgl, mae'n anghredadwy. Mae'r cynrychiolwyr undebau llafur hynod brofiadol y siaradais â hwy yn ei chael hi'n anodd credu'r ffordd y cynhaliwyd yr ymarfer. Mae'n amlwg fod y cyhoedd yn anghytuno gyda chynlluniau'r cyngor. Cefais y fraint o gymryd rhan mewn gorymdaith o gannoedd lawer o bobl yng nghanol tref Coed-duon ychydig wythnosau yn ôl, a llwyddais i annerch yr ymgyrchwyr wedyn. Yn y dwylo iawn, nid yw Sefydliad y Glowyr Coed-duon a Llancaiach Fawr yn feichiau; maent yn asedau.
Pa ganllawiau y mae Llywodraeth Cymru yn eu rhoi i awdurdodau lleol ar sut i gynnal ymgynghoriadau cyhoeddus priodol a thrylwyr? A pha ganllawiau, arbenigedd a chymorth y gallwch chi eu rhoi i awdurdodau lleol i sicrhau nad yw’r sefydliadau diwylliannol hyn yn cael eu colli am byth?
Diolch yn fawr, Peredur. Again, additional points of view from across the Chamber on the record today in terms of concerns raised. I think that it is for the Arts Council of Wales, particularly, as our arm’s-length body, to engage with local authorities. I have already mentioned our priorities for the culture draft strategy, which focuses on the role that local authorities can play. I think that the only final point that I would make is that the Arts Council of Wales itself, which has invested significant funding in arts activity in Caerphilly, including Blackwood Miners’ Institute, has provided a detailed response to Caerphilly council’s consultation.
Diolch yn fawr, Peredur. Unwaith eto, safbwyntiau ychwanegol o bob rhan o’r Siambr ar y cofnod heddiw o ran y pryderon a godwyd. Credaf mai mater i Gyngor Celfyddydau Cymru, yn benodol, fel ein corff hyd braich, yw ymgysylltu ag awdurdodau lleol. Rwyf eisoes wedi sôn am ein blaenoriaethau ar gyfer y strategaeth ddiwylliant ddrafft, sy’n canolbwyntio ar y rôl y gall awdurdodau lleol ei chwarae. Rwy'n credu mai’r unig bwynt terfynol yr hoffwn ei wneud yw bod Cyngor Celfyddydau Cymru ei hun, sydd wedi buddsoddi cyllid sylweddol mewn gweithgarwch celfyddydol yng Nghaerffili, gan gynnwys Sefydliad y Glowyr Coed-duon, wedi darparu ymateb manwl i ymgynghoriad cyngor Caerffili.
6. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi pensiynwyr a fydd yn colli eu taliadau tanwydd gaeaf? OQ61505
6. What is the Welsh Government doing to support pensioners who will lose their winter fuel payments? OQ61505
Thank you for the question. We are ensuring that people in Wales, including pensioners, claim every pound to which they are entitled. Our 'Claim what's yours' Advicelink Cymru helpline is helping pensioners to find out and access financial support, including pension credit.
Diolch am eich cwestiwn. Rydym yn sicrhau bod pobl yng Nghymru, gan gynnwys pensiynwyr, yn hawlio pob ceiniog y mae ganddynt hawl iddi. Mae ein llinell gymorth 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi' gan Advicelink Cymru yn helpu pensiynwyr i ganfod a chael mynediad at gymorth ariannol, gan gynnwys credyd pensiwn.
Thank you for your answer, Cabinet Secretary. Putting political differences aside, I think no-one in this Chamber can question your commitment to improving social justice in Wales. However, the callous act by the UK Labour Government to remove winter fuel support for an estimated 500,000 pensioners is nothing short of shameful. You have said yourself that it will push people into fuel poverty, and your own party stated that 4,000 pensioners could die because of this decision.
You may blame the previous UK Government, but this is a political choice made by the UK Labour Government. This policy is the single biggest attack on our pensioners in a generation. So, Cabinet Secretary, will the Welsh Government look to implement its own version of the winter fuel support, to make sure that those people who helped build the communities that we all live in are supported this winter?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Gan roi gwahaniaethau gwleidyddol o’r neilltu, ni chredaf y gall unrhyw un yn y Siambr hon gwestiynu eich ymrwymiad i wella cyfiawnder cymdeithasol yng Nghymru. Fodd bynnag, mae’r weithred ddideimlad gan Lywodraeth Lafur y DU i ddiddymu cynllun cymorth tanwydd y gaeaf ar gyfer 500,000 amcangyfrifedig o bensiynwyr yn gywilyddus. Rydych wedi dweud eich hun y bydd hynny'n gwthio pobl i mewn i dlodi tanwydd, a dywedodd eich plaid eich hun y gallai 4,000 o bensiynwyr farw oherwydd y penderfyniad hwn.
Gallwch feio Llywodraeth flaenorol y DU, ond dewis gwleidyddol yw hwn a wnaed gan Lywodraeth Lafur y DU. Y polisi hwn yw’r ymosodiad mwyaf ar ein pensiynwyr mewn cenhedlaeth. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnaiff Llywodraeth Cymru geisio rhoi ei fersiwn ei hun o gynllun cymorth tanwydd y gaeaf ar waith, i sicrhau bod y bobl a helpodd i adeiladu'r cymunedau y mae pob un ohonom yn byw ynddynt yn cael eu cefnogi dros y gaeaf hwn?
Well, thank you, James Evans. I'm sorry, but we can't put politics aside, can we, in terms of why we are in this situation and why the new Labour Government in Westminster is in this situation—this regrettable situation?
Wel, diolch, James Evans. Mae'n ddrwg gennyf, ond ni allwn roi gwleidyddiaeth o'r neilltu o ran y rheswm pam ein bod yn y sefyllfa hon a pham fod y Llywodraeth Lafur newydd yn San Steffan yn y sefyllfa hon—y sefyllfa anffodus hon?
Political choices.
Dewisiadau gwleidyddol.
No, we can't put politics aside after 14 years of austerity. I remember that 2010 austerity budget—I was actually the finance Minister—and the shock that it was going to have. Cutting benefits, that was one of the main ways that they were going to recoup the money that they wanted to address through their austerity measures.
So, you can’t put politics aside, except that I would say again that I give my commitment today to ensure that we do everything that we can. We have had some good exchanges already about ways in which we can provide emergency support to households, particularly our pensioners. I will refer again to our Welsh benefits charter. We launched it in January. It does actually tell us how we can deliver benefits, governed by the Welsh Government, as a key part of our work to help people. All 22 local authorities have signed up to this, and I believe that we are working towards a coherent and simplified Welsh benefits system as a result of the launch of that charter.
Na, ni allwn roi gwleidyddiaeth o’r neilltu ar ôl 14 mlynedd o gyni. Rwy'n cofio'r gyllideb gyni honno yn 2010—fi oedd y Gweinidog cyllid mewn gwirionedd—a’r sioc y byddai'n ei hachosi. Torri budd-daliadau, dyna oedd un o’r prif ffyrdd y byddent yn adennill yr arian yr oeddent am fynd i’r afael ag ef drwy eu mesurau cyni.
Felly, ni allwch roi gwleidyddiaeth o’r neilltu, heblaw dweud unwaith eto fy mod yn ymrwymo heddiw i sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu. Rydym wedi cael rhai trafodaethau da eisoes am ffyrdd y gallwn ddarparu cymorth brys i aelwydydd, yn enwedig ein pensiynwyr. Fe gyfeiriaf eto at siarter budd-daliadau Cymru. Fe wnaethom ei lansio ym mis Ionawr. Mae'n dweud wrthym sut y gallwn ddarparu budd-daliadau, wedi'u llywodraethu gan Lywodraeth Cymru, fel rhan allweddol o'n gwaith i helpu pobl. Mae pob un o’r 22 awdurdod lleol wedi ymrwymo i hyn, a chredaf ein bod yn gweithio tuag at system fudd-daliadau gydlynol a symlach yng Nghymru o ganlyniad i lansio’r siarter honno.
Cwestiwn 7, Darren Millar.
Question 7, Darren Millar.
Thank you, Deputy Presiding—. I can't remember. 'Acting Presiding Officer', I think, is the correct term, isn't it? [Laughter.]
Diolch, Ddirprwy Lywydd—. Ni allaf gofio. Rwy'n credu mai 'Llywydd Dros Dro' yw'r term cywir, onid e? [Chwerthin.]
7. Pa drafodaethau y mae yr Ysgrifennydd Cabinet wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch taliadau tanwydd gaeaf? OQ61521
7. What discussions has the Cabinet Secretary had with the UK Government regarding winter fuel payments? OQ61521
Diolch yn fawr, Darren Millar. I have written to the Secretary of State for Energy Security and Net Zero and the Secretary of State for Work and Pensions. Receiving pension credit is the key to unlocking winter fuel payments, and we are working with the UK Government to increase its uptake.
Diolch yn fawr, Darren Millar. Rwyf wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Ddiogeledd Ynni a Sero Net a’r Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau. Derbyn credyd pensiwn yw'r allwedd i ddatgloi taliadau tanwydd y gaeaf, ac rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i gynyddu’r nifer sy’n manteisio arno.
Cabinet Secretary, I am not impressed with that response, and neither are people in my constituency up in Clwyd West. Thirty-thousand pensioners in Conwy and Denbighshire are set to lose the winter fuel payment this winter. This is not the change that the Labour Party promised at the last UK general election. It is a cruel cut that will impact many vulnerable people across Wales, including many in my constituency. You've already been asked why the Welsh Government isn't stepping in to establish its own winter fuel allowance payment; you've got the ability to be able to do that. You seem to have plenty of cash for other things that people don't regard as a priority, so why can't you invest funds in this in order to protect the most vulnerable people?
And can you tell us also why you're not sticking up for Wales? You say that you've written to Ministers. Why haven't you been on the phone, demanding a meeting with these Ministers, in order to make sure that there are finances available to protect these vulnerable people in our constituencies this winter? Because, frankly, you're beginning to look more and more like Scrooge at the moment, because of the way that you're treating this situation.
Ysgrifennydd y Cabinet, ni wnaeth yr ymateb hwnnw fawr o argraff arnaf, nac ar bobl fy etholaeth yng Ngorllewin Clwyd ychwaith. Mae 30,000 o bensiynwyr yng Nghonwy a sir Ddinbych ar fin colli taliad tanwydd y gaeaf y gaeaf hwn. Nid dyma’r newid a addawodd y Blaid Lafur yn etholiad cyffredinol diwethaf y DU. Mae’n doriad creulon a fydd yn effeithio ar lawer o bobl agored i niwed ledled Cymru, gan gynnwys llawer yn fy etholaeth. Gofynnwyd i chi eisoes pam nad yw Llywodraeth Cymru yn camu i'r adwy i sefydlu ei thaliad tanwydd y gaeaf ei hun; mae'r gallu gennych i wneud hynny. Ymddengys bod gennych ddigon o arian ar gyfer pethau eraill nad yw pobl yn eu hystyried yn flaenoriaethau, felly pam na allwch chi fuddsoddi arian yn hyn er mwyn diogelu'r bobl fwyaf agored i niwed?
Ac a allwch chi ddweud wrthym hefyd pam nad ydych yn codi llais dros Gymru? Rydych yn dweud eich bod wedi ysgrifennu at Weinidogion. Pam nad ydych chi wedi bod ar y ffôn, yn mynnu cyfarfod â’r Gweinidogion hyn, er mwyn sicrhau bod cyllid ar gael i ddiogelu'r bobl agored i niwed hyn yn ein hetholaethau y gaeaf hwn? Oherwydd, a dweud y gwir, rydych chi'n dechrau edrych yn fwy a mwy tebyg i Scrooge ar y foment, oherwydd y ffordd yr ydych chi'n ymdrin â'r sefyllfa hon.
Well, we do have an opposition debate very shortly—and, rightly—on this issue. It is important that you also, hopefully, will take responsibility for ensuring that we do promote the take-up of pension credit. Can I just be very constructive? I'm not going into the politics for one moment. We all have an opportunity in our constituencies, in our surgeries, to encourage people to take up pension credit, because it will unlock access to the winter fuel allowance. And I think what's important is, because there's been a real push for uptake by the UK Government—just to say, finally, acting Presiding Officer, I hope—on 9 September there were statistics that showed there's been a 115 per cent increase in pension credit claims received in the past five weeks, compared to the five weeks before 29 July. So, that is working, but we've got to get that message out this afternoon about the take-up of pension credit, and help people to access it.
Wel, mae gennym ddadl gwrthblaid cyn bo hir—ac yn briodol iawn—ar y mater hwn. Mae'n bwysig eich bod chi hefyd, gobeithio, yn cymryd cyfrifoldeb am sicrhau ein bod yn annog pobl i hawlio credyd pensiwn. A gaf i fod yn adeiladol iawn? Nid wyf am drafod y wleidyddiaeth am eiliad. Mae gan bob un ohonom gyfle yn ein hetholaethau, yn ein cymorthfeydd, i annog pobl i fanteisio ar gredyd pensiwn, gan y bydd yn datgloi mynediad at lwfans tanwydd y gaeaf. Ac oherwydd bod ymgyrch wirioneddol wedi'i chynnal gan Lywodraeth y DU i sicrhau bod pobl yn manteisio ar hyn, rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig—os caf ddweud i gloi, gobeithio, Lywydd dros dro—yw bod ystadegau'n dangos, ar 9 Medi, y bu cynnydd o 115 y cant yn yr hawliadau a ddaeth i law am gredyd pensiwn yn ystod y pum wythnos diwethaf, o gymharu â'r pum wythnos cyn 29 Gorffennaf. Felly, mae hynny'n gweithio, ond mae'n rhaid inni gyfleu'r neges honno y prynhawn yma am y nifer sy'n manteisio ar gredyd pensiwn, a helpu pobl i gael mynediad ato.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, John Griffiths.
And finally, question 8, John Griffiths.
8. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am gynnydd Llywodraeth Cymru o ran ehangu cyfranogiad mewn chwaraeon? OQ61517
8. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Welsh Government's progress in widening participation in sport? OQ61517
Thank you for the question. Through our continued support for Sport Wales, who, in turn, fund national governing bodies and organisations such as Disability Sport Wales, we're delivering on our programme for government commitments to support and develop participation in sport, from the grass roots to elite level.
Diolch am y cwestiwn. Drwy ein cefnogaeth barhaus i Chwaraeon Cymru, sydd, yn ei dro, yn ariannu cyrff llywodraethu cenedlaethol a sefydliadau fel Chwaraeon Anabledd Cymru, rydym yn cyflawni ein hymrwymiadau yn y rhaglen lywodraethu i gefnogi a datblygu cyfranogiad mewn chwaraeon, o lawr gwlad i lefel elît.
Thank you for that, Cabinet Secretary. It's very important that we have a more physically active population in Wales for health and well-being and general quality of life. And we know that our more deprived communities are less active than other people here in Wales, and the toll that takes on health and well-being is very marked. In fact, exercise is often referred to now as the miracle pill by those trying to be more preventative in our health sector in Wales. We know from Sport Wales and their activity tracker that our more deprived communities are far less active. So, there is quite a lot of work to be done, and there is an evidence base there to reinforce the need to get our more deprived communities more physically active and enjoying exercise and sport, Cabinet Secretary.
So, with that sort of background, could I ask that Welsh Government redoubles its efforts to work with key partners, national and local, to make sure that everything that can be done is done to address this widening disparity, which is having such a toll on our more deprived communities?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n bwysig iawn fod gennym boblogaeth fwy corfforol egnïol yng Nghymru ar gyfer iechyd a lles ac ansawdd bywyd yn gyffredinol. A gwyddom fod ein cymunedau mwy difreintiedig yn llai egnïol na phobl eraill yma yng Nghymru, ac mae’r effaith a gaiff hynny ar iechyd a llesiant yn amlwg iawn. Mewn gwirionedd, cyfeirir yn aml at ymarfer corff bellach fel moddion gwyrthiol gan y rheini sy’n ceisio bod yn fwy ataliol yn ein sector iechyd yng Nghymru. Gwyddom gan Chwaraeon Cymru a’u traciwr gweithgareddau fod ein cymunedau mwy difreintiedig yn llawer llai egnïol. Felly, mae cryn dipyn o waith i’w wneud, ac mae sylfaen dystiolaeth yno i atgyfnerthu’r angen i annog ein cymunedau mwy difreintiedig i fod yn fwy corfforol egnïol ac i fwynhau ymarfer corff a chwaraeon, Ysgrifennydd y Cabinet.
Felly, gyda’r math hwnnw o gefndir, a gaf i ofyn i Lywodraeth Cymru ddyblu ei hymdrechion i weithio gyda phartneriaid allweddol, cenedlaethol a lleol, i sicrhau bod popeth y gellir ei wneud yn cael ei wneud i fynd i’r afael â’r gwahaniaeth cynyddol hwn, sy’n cael cymaint o effaith ar ein cymunedau mwy difreintiedig?
Can I thank John Griffiths for raising this and for demonstrating this throughout his term of serving Newport East, indeed, to promote the opportunities and the benefits of sport, and the outreach of sport, particularly in our most disadvantaged communities, and recognise that the Be Active Wales fund directly supports grass-roots sports? It offers grants from £300 to £50,000 to sports clubs and community organisations, and I know that some of that has reached some communities in your constituency. It's really also good to see—. I visited, with John Griffiths, Dragons Rugby Football Club in the summer, to learn about the community outreach work. And when we were there, it was actually a Barnardo's families day at Dragons outreach, and it actually was bringing young people in. We talked about the links to our 'Anti-racist Wales Action Plan' and ways in which girls are getting more involved. I was really impressed. And also, I understand that you're organising a conference on this very subject later this month, to be an active Newport.
A gaf i ddiolch i John Griffiths am godi hyn ac am ddangos hyn drwy gydol ei dymor yn gwasanaethu Dwyrain Casnewydd, yn wir, i hyrwyddo cyfleoedd a manteision chwaraeon, a gwaith allgymorth mewn chwaraeon, yn enwedig yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig, a chydnabod bod Cronfa Cymru Actif yn cefnogi chwaraeon ar lawr gwlad yn uniongyrchol? Mae’n cynnig grantiau rhwng £300 a £50,000 i glybiau chwaraeon a sefydliadau cymunedol, a gwn fod rhywfaint ohono wedi cyrraedd rhai cymunedau yn eich etholaeth. Mae'n wirioneddol dda gweld hefyd—. Ymwelais â Chlwb Rygbi’r Dreigiau dros yr haf gyda John Griffiths i ddysgu am y gwaith allgymorth cymunedol. A phan oeddem yno, roedd yn ddiwrnod teuluoedd Barnardo's yn adran allgymorth y Dreigiau, ac roedd yn dod â phobl ifanc i mewn. Fe wnaethom sôn am y cysylltiadau â'n 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' a'r ffyrdd y mae merched yn cymryd mwy o ran. Gwnaeth argraff fawr arnaf. A hefyd, deallaf eich bod yn trefnu cynhadledd ar yr union bwnc hwn yn nes ymlaen y mis hwn, i fod yn Gasnewydd egnïol.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 3, sef cwestiynau i Gomisiwn y Senedd. Ac mae'r cwestiwn cyntaf yn cael ei ateb gan Hefin David ac yn cael ei ofyn gan Laura Anne Jones.
We'll move on now to item 3, questions to the Senedd Commission. And the first question is to be answered by Hefin David and to be asked by Laura Anne Jones.
No. Not here? Right.
Na. Ddim yma? Iawn.
Ni ofynnwyd cwestiwn 1 [OQ61509].
Question 1 [OQ61509] not asked.
Fe symudwn ni ymlaen, felly, at gwestiwn 2, sydd i gael ei ateb gan y Llywydd.
We'll move on, therefore, to question 2, which is to be answered by the Llywydd.
2. Beth y mae'r Comisiwn yn ei wneud i hysbysu pobl am y newidiadau i'r system bleidleisio a ffiniau etholaethau ar gyfer etholiad nesaf y Senedd? OQ61506
2. What is the Commission doing to inform people about the changes to the voting system and constituency boundaries for the next Senedd election? OQ61506
Rydym wedi sefydlu grŵp prosiect cyfathrebu ar ddiwygio'r Senedd. Mae'r grŵp yn cynnwys arweinwyr cyfathrebu cyrff cyhoeddus sydd â rôl wrth gyfleu'r newidiadau i'r Senedd ac etholiadau'r Senedd yn 2026. Mae hyn yn cynnwys Llywodraeth Cymru, y Comisiwn Etholiadol a'r comisiwn ffiniau. Disgwylir i gyrff perthnasol eraill ymuno maes o law, hefyd. Pwrpas y grŵp yw sicrhau cydlyniad o weithgarwch ymgysylltu rhwng sefydliadau partner. Mae hyn yn rhoi sicrwydd bod adnoddau yn cael eu defnyddio'n effeithiol gan ddarparu gwerth am arian ac osgoi dyblygu.
We have established a communications project group on Senedd reform. The group consists of communication leads from public bodies with a role in communicating the changes to the Senedd in 2026. This includes the Welsh Government, the Electoral Commission and the boundary commission, and other relevant bodies are anticipated to join in due course. The purpose of the group is to ensure coherence of engagement activity between partner organisations. This provides assurances that resources are being used effectively, providing value for money and avoiding duplication.
Diolch, Llywydd. Thank you very much for your answer. A lot of constituents who I speak to since the boundary proposals came out are very unsure about what this means for the Senedd election. It's very good that group has been pulled together, but I think it would be far more effective if the Commission went out to speak to schools and those younger people who can actually vote now as well, because you need to engage with 16-year-olds, and also into women’s institutes and different groups to inform them of how the voting system is changing, and how the boundaries are going to change and affect them going forward with their representatives. I’d just be interested to know what wider work within actual communities you are doing. And how can the Commission support Members like myself and others in the Chamber to keep our constituents informed of all the changes that are happening here to our Senedd?
Diolch, Lywydd. Diolch yn fawr am eich ateb. Mae llawer o etholwyr y siaradaf â hwy ers i gynigion y ffiniau gael eu cyhoeddi yn ansicr iawn ynghylch beth y mae hyn yn ei olygu ar gyfer etholiad y Senedd. Mae'n dda iawn fod y grŵp wedi'i sefydlu, ond credaf y byddai'n llawer mwy effeithiol pe bai'r Comisiwn yn mynd allan i siarad ag ysgolion a'r bobl iau sy'n cael pleidleisio nawr hefyd, gan fod angen ichi ymgysylltu â phobl 16 oed, a hefyd gyda Sefydliadau'r Merched a gwahanol grwpiau i roi gwybod iddynt sut y mae'r system bleidleisio yn newid, a sut y mae'r ffiniau'n mynd i newid ac effeithio arnynt wrth symud ymlaen gyda'u cynrychiolwyr. Byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod pa waith ehangach a wneir gennych o fewn y cymunedau eu hunain. A sut y gall y Comisiwn gefnogi Aelodau fel fi ac eraill yn y Siambr i roi gwybod i'n hetholwyr am yr holl newidiadau sy'n digwydd yma i'n Senedd?
You're right to draw attention to the fact that much of the outreach work that the Senedd Commission does involves young people and schools and 16-year-old voters who will have the vote for the first time in 2026. It's important, therefore, that we use what we do currently, use those relationships that we have, to make sure that there is an understanding amongst groups in Wales and young people in Wales about the changes that are about to happen. I suspect that the Members here in the Chamber, many of whom will be putting their names forward for those elections in 2026, will have a leading role in making sure that everybody in Wales is as informed as early as can be of the major significant changes to the electoral system in Wales in 2026. We need to start early to do this, but I'm definitely sure that it will be ramping up as we approach nearer the election. All evidence shows that people become very aware of elections and any changes and voting processes very close to that election day itself. But that doesn't stop us from preparing the way and starting the work early.
Rydych yn iawn i dynnu sylw at y ffaith bod llawer o’r gwaith allgymorth y mae Comisiwn y Senedd yn ei wneud yn ymwneud â phobl ifanc ac ysgolion a phleidleiswyr 16 oed a fydd yn cael pleidleisio am y tro cyntaf yn 2026. Mae’n bwysig, felly, ein bod yn defnyddio’r hyn a wnawn ar hyn o bryd, defnyddio’r cysylltiadau sydd gennym, i sicrhau bod dealltwriaeth ymhlith grwpiau yng Nghymru a phobl ifanc yng Nghymru o'r newidiadau sydd ar fin digwydd. Rwy’n tybio y bydd gan yr Aelodau yma yn y Siambr, y bydd llawer ohonynt yn cynnig eu henwau ar gyfer yr etholiadau yn 2026, rôl arweiniol yn sicrhau bod pawb yng Nghymru yn cael gwybod mor gynnar â phosibl am y newidiadau sylweddol pwysig i’r system etholiadol yng Nghymru yn 2026. Mae angen inni ddechrau gwneud hyn yn gynnar, ond rwy’n bendant yn siŵr y bydd y gwaith yn cynyddu wrth inni nesáu at yr etholiad. Mae’r holl dystiolaeth yn dangos bod pobl yn dod yn ymwybodol iawn o etholiadau ac unrhyw newidiadau a phrosesau pleidleisio yn agos iawn at ddiwrnod yr etholiad ei hun. Ond nid yw hynny'n ein rhwystro rhag paratoi’r ffordd a dechrau’r gwaith yn gynnar.
Mae cwestiwn 3 hefyd yn cael ei ateb gan y Llywydd, ac yn cael ei ofyn gan Rhianon Passmore.
Question 3 is also to be answered by the Llywydd and to be asked by Rhianon Passmore.
Diolch, Deputy Llywydd. The Senedd Cymru Welsh Parliament has been celebrating 25 years of existence this year. The next Senedd election in 2026, as voted by this place, will expand with the addition of 36 additional Members—
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae Senedd Cymru wedi bod yn dathlu 25 mlynedd o fodolaeth eleni. Bydd etholiad nesaf y Senedd yn 2026, fel y pleidleisiwyd o'i blaid gan y lle hwn, yn ehangu gyda 36 o Aelodau ychwanegol yn cael eu hychwanegu—
Rhianon, can you ask your question, please?
Rhianon, a wnewch chi ofyn eich cwestiwn, os gwelwch yn dda?
I'll go straight to the question. That's what we need to do. So, in that regard—
Af yn syth at y cwestiwn. Dyna sydd angen i ni ei wneud. Felly, yn hynny o beth—
No, sorry, Rhianon—can you just ask the question on the order paper?
Na, mae'n ddrwg gennyf, Rhianon—a wnewch chi ofyn y cwestiwn ar y papur trefn?
Oh, right, okay. Sorry. I don't seem to have that in front of me.
O, iawn, o'r gorau. Mae'n ddrwg gennyf. Mae'n ymddangos nad yw hwnnw gennyf.
I have it.
Mae gennyf fi.
Can you read it for me, Llywydd?
A wnewch chi ei ddarllen ar fy rhan, Lywydd?
3. Pa asesiad y mae'r Comisiwn wedi'i wneud o'r lefelau presennol o ddarlledu trafodion y Senedd yn fyw sy'n digwydd ar sianeli teledu a ariennir yn gyhoeddus? OQ61531
3. What assessment has the Commission made of the current levels of live broadcasting of Senedd proceedings on publicly-funded television channels? OQ61531
I can, in your best Welsh.
Gallaf, yn eich Cymraeg gorau.
Pa asesiad y mae'r Comisiwn wedi'i wneud o'r lefelau presennol o ddarlledu yn fyw trafodion y Senedd ar sianeli teledu a ariennir yn gyhoeddus? Dyna oedd y cwestiwn, os caf i'r hawl i ateb y cwestiwn.
What assessment has the Commission made of the current levels of live broadcasting of Senedd proceedings on publicly funded television channels? That was the question, if I could now move on to answering that question.
Diolch, Llywydd. Os gallech chi ateb y cwestiwn, diolch.
Thank you, Llywydd. If you could answer the question, thank you.
Mae gennym, fel Comisiwn, gytundeb y gall darlledwyr a ariennir yn gyhoeddus gael mynediad at ein ffrydiau Senedd.tv, sy’n darlledu trafodion y Senedd yn fyw. Byddwch yn gwybod fod BBC Parliament yn darparu darllediadau byw o gwestiynau’r Prif Weinidog ac uchafbwyntiau trafodion y Cyfarfod Llawn bob wythnos. Mae BBC Cymru hefyd yn darlledu cwestiynau'r Prif Weinidog ar nos Fawrth.
As a Commission we have an agreement that publicly funded broadcasters can access our Senedd.tv feeds, which live broadcast Senedd proceedings. You’ll be aware that BBC Parliament provide live coverage of FMQs and highlights of Plenary proceedings every week. BBC Wales also broadcasts coverage of First Minister’s questions on Tuesday nights.
Diolch. Yesterday, BBC Two Wales carried live coverage of FMQs at 3.45 p.m., an hour and a quarter after. Although Senedd.tv rightly seeks to offer an accessible place where our proceedings can be viewed, it is very important for Wales that one of the world’s most prominent public service broadcasters, the BBC, funded by the taxpayer, supplemented in Wales by S4C, our Welsh language broadcaster, is able to work. So, it’s important that our proceedings are covered on key media platforms, and Wales’s citizens are able to access live coverage of proceedings, where possible. Every single Prime Minister's questions has been broadcast live on the main BBC channels, either BBC One or BBC Two, since 1990. What assessment and what dialogue is the Senedd Commission having with partners to ensure that our Welsh Parliament, central to Welsh democracy, sees questions to the Welsh First Minister broadcast live on one of the BBC's two main channels? Diolch.
Diolch. Ddoe, darlledodd BBC Two Wales ddarllediadau byw o'r cwestiynau i'r Prif Weinidog am 3.45 p.m., awr a chwarter yn ddiweddarach. Er bod Senedd.tv, yn gywir ddigon, yn ceisio cynnig man hygyrch lle gellir gweld ein trafodion, mae’n bwysig iawn i Gymru fod un o ddarlledwyr gwasanaeth cyhoeddus mwyaf blaenllaw y byd, y BBC, a ariennir gan y trethdalwr, wedi’i ategu yng Nghymru gan S4C, ein darlledwr Cymraeg, yn gallu gweithio. Felly, mae'n bwysig fod ein trafodion yn cael sylw ar blatfformau cyfryngau allweddol, a bod dinasyddion Cymru yn gallu cael darllediadau byw o'r trafodion, lle bo modd. Mae pob sesiwn gwestiynau i Brif Weinidog y DU wedi’i darlledu’n fyw ar brif sianeli’r BBC, naill ai ar BBC One neu BBC Two, ers 1990. Pa asesiad a pha ddeialog y mae Comisiwn y Senedd yn ei chael gyda phartneriaid i sicrhau bod Senedd Cymru, sy’n hollbwysig i ddemocratiaeth Cymru, yn gweld cwestiynau i Brif Weinidog Cymru yn cael eu darlledu'n fyw ar un o ddwy brif sianel y BBC? Diolch.
Thank you for the supplementary. Before I move on, I do need to draw Members' attention to my register of interests in relation to the BBC.
Generally, you make a very important point, of course, that the accessibility and the interest of the people of Wales in their representatives questioning the First Minister is very important. As I said in my original answer, BBC Parliament does show First Minister's questions as live, and it's broadcast after the event, later on, by BBC Wales. We have an ongoing discussion with all our broadcast partners about the potential increase that can be there for our proceedings here in the Senedd. Very often, maybe our timings don't coincide with their timings as broadcasters. But you make an important point, that we need to continue to press our broadcast partners to be adequately reflecting the importance of the questions that are posed here and the answers given, because we are the democratic voice and the platform for the articulation of the views of the people of Wales, and they need to see and hear us. They can see and hear us directly, of course, via Senedd.tv, but as we know—and research does show us this—the vast majority of people in Wales consume any news about us as a Parliament directly through media, and public media outlets in particular. So, we need to redouble our efforts to persuade more of our partners to be broadcasting our work here.
Diolch am eich cwestiwn atodol. Cyn imi symud ymlaen, mae angen imi dynnu sylw’r Aelodau at fy nghofrestr o fuddiannau mewn perthynas â’r BBC.
Yn gyffredinol, rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn, wrth gwrs, fod hygyrchedd a diddordeb pobl Cymru mewn gweld eu cynrychiolwyr yn holi’r Prif Weinidog yn bwysig iawn. Fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol, mae BBC Parliament yn dangos cwestiynau i'r Prif Weinidog yn fyw, a chânt eu darlledu yn nes ymlaen gan BBC Wales. Rydym yn cael trafodaeth barhaus gyda’n holl bartneriaid darlledu ynglŷn â chynnydd posibl ar gyfer ein trafodion yma yn y Senedd. Yn aml iawn, efallai nad yw ein hamserlenni yn cyd-fynd â'u hamserlenni hwy fel darlledwyr. Ond rydych yn gwneud pwynt pwysig, sef bod angen inni barhau i bwyso ar ein partneriaid darlledu i adlewyrchu pwysigrwydd y cwestiynau a ofynnir yma a’r atebion a roddir yn ddigonol, gan mai ni yw'r llais democrataidd a’r llwyfan ar gyfer mynegi safbwyntiau pobl Cymru, ac mae angen iddynt ein gweld a’n clywed. Gallant ein gweld a’n clywed yn uniongyrchol, wrth gwrs, drwy Senedd.tv, ond fel y gwyddom—ac mae ymchwil yn dangos hyn i ni—mae’r rhan fwyaf o bobl yng Nghymru yn cael unrhyw newyddion amdanom ni fel Senedd yn uniongyrchol drwy’r cyfryngau, a thrwy'r cyfryngau cyhoeddus yn arbennig. Felly, mae angen inni ddyblu ein hymdrechion i berswadio rhagor o’n partneriaid i ddarlledu ein gwaith yma.
Mae cwestiwn 4 yn cael ei ateb gan Joyce Watson ac yn cael ei ofyn gan Hannah Blythyn.
Question 4 is to be answered by Joyce Watson and to be asked by Hannah Blythyn.
4. Beth y mae'r Comisiwn yn ei wneud i fynd i'r afael yn weithredol ag aflonyddu rhywiol yn y gweithle? OQ61527
4. What is the Commission doing to actively tackle sexual harassment in the workplace? OQ61527
Thank you for your question. The Senedd Commission is committed to ensuring that the Senedd is an inclusive organisation free from intimidation and harassment. That also includes sexual harassment. This is underpinned by our dignity and respect policy, staff code of conduct and our grievance procedures. The last annual dignity and respect survey was conducted in December 2023. Following a review of the dignity and respect framework, further work has been undertaken to actively tackle sexual harassment in the workplace, including awareness raising, including a review of internet and intranet pages, posters across the Senedd estate and internal news articles and communications. Additional officials have been trained as dignity and respect contact officers and they've been actively promoted with staff as a way to raise any dignity and respect concerns, including sexual harassment. And mandatory dignity and respect training and awareness raising has been delivered to over 96 per cent of Commission staff, including a specific focus on sexual harassment and reinforcing the organisation’s approach to a zero-tolerance approach to sexual harassment at work.
Diolch am eich cwestiwn. Mae Comisiwn y Senedd wedi ymrwymo i sicrhau bod y Senedd yn sefydliad cynhwysol sy’n rhydd rhag bygythiadau ac aflonyddu. Mae hynny hefyd yn cynnwys aflonyddu rhywiol. Ategir hyn gan ein polisi urddas a pharch, cod ymddygiad staff a'n gweithdrefnau cwyno. Cynhaliwyd yr arolwg urddas a pharch blynyddol diwethaf ym mis Rhagfyr 2023. Yn dilyn adolygiad o’r fframwaith urddas a pharch, mae gwaith pellach wedi’i wneud i fynd i’r afael ag aflonyddu rhywiol yn y gweithle, gan gynnwys codi ymwybyddiaeth, yn cynnwys adolygiad o dudalennau ar y rhyngrwyd a'r fewnrwyd, posteri ar draws ystad y Senedd ac erthyglau newyddion a chyfathrebiadau mewnol. Mae swyddogion ychwanegol wedi'u hyfforddi fel swyddogion cyswllt urddas a pharch ac maent wedi cael eu hyrwyddo i'r staff fel ffordd o godi unrhyw bryderon ynghylch urddas a pharch, gan gynnwys aflonyddu rhywiol. Ac mae gwaith codi ymwybyddiaeth a hyfforddiant urddas a pharch gorfodol wedi’i ddarparu i dros 96 y cant o staff y Comisiwn, gan gynnwys ffocws penodol ar aflonyddu rhywiol ac atgyfnerthu dull dim goddefgarwch y sefydliad o ymdrin ag aflonyddu rhywiol yn y gwaith.
Thank you for that comprehensive update. I think we recognise that policies are important, but, ultimately, it's about action and outcomes as well. I know we're all agreed in here that there can be no place for sexual harassment in any workplace.
I want to start by recognising the work that is done by other organisations, such as the Wales TUC, and in particular their excellent toolkit on tackling sexual harassment in the workplace. That helps make clear that sexual harassment at work can take many forms: it can be the physical, the verbal, even virtual and informal, such as WhatsApp messages and groups. We need to educate, but, ultimately, our goal should be zero tolerance and, obviously, an end to such behaviours. For me, it's not just about having the right and proper processes in place when it comes to individual accountability, but organisational accountability too.
Can I ask if the Commission will give consideration to adopting things like the Wales TUC toolkit? In addition, what work has the Commission undertaken to improve our processes here in the Senedd? I think you've already covered some of that, but if there's any more you can tell us, I'd be grateful for that. I think we do very much pride ourselves here on being a progressive Parliament, but there is a risk that we could fall behind on this compared to even, for example, the Houses of Parliament and their independent processes. Do you agree with me that in this place we should not trail, we should be trailblazers?
Diolch am y diweddariad cynhwysfawr. Credaf ein bod yn cydnabod bod polisïau’n bwysig, ond yn y pen draw, mae'n ymwneud â gweithredu a chanlyniadau hefyd. Gwn fod pob un ohonom yma yn cytuno nad oes lle i aflonyddu rhywiol mewn unrhyw weithle.
Hoffwn ddechrau drwy gydnabod y gwaith a wneir gan sefydliadau eraill, megis TUC Cymru, ac yn enwedig eu pecyn cymorth rhagorol ar fynd i’r afael ag aflonyddu rhywiol yn y gweithle. Mae hwnnw'n helpu i nodi'n glir y gall aflonyddu rhywiol yn y gwaith ddigwydd ar sawl ffurf: gall fod yn gorfforol, yn eiriol, hyd yn oed yn rhithwir ac yn anffurfiol, fel negeseuon a grwpiau WhatsApp. Mae angen inni addysgu, ond yn y pen draw, dylai dim goddefgarwch fod yn nod, ac yn amlwg, rhoi diwedd ar ymddygiad o'r fath. I mi, mae hyn yn fwy na mater o gael y prosesau cywir a phriodol ar waith o ran atebolrwydd personol, mae'n fater o atebolrwydd sefydliadol hefyd.
A gaf i ofyn i'r Comisiwn ystyried mabwysiadu pethau fel pecyn cymorth TUC Cymru? Yn ogystal, pa waith y mae’r Comisiwn wedi’i wneud i wella ein prosesau yma yn y Senedd? Rwy'n credu eich bod chi eisoes wedi sôn am rywfaint o hynny, ond os oes rhagor y gallwch ei ddweud wrthym, buaswn yn ddiolchgar am hynny. Rwy'n credu ein bod yn ymfalchïo’n fawr yma ein bod yn Senedd flaengar, ond mae risg y gallem fod ar ei hôl hi yn hyn o beth o gymharu â Senedd y DU hyd yn oed, er enghraifft, a’u prosesau annibynnol. A ydych chi'n cytuno â mi y dylem fod yn arloeswyr yn y lle hwn, yn hytrach na dilynwyr?
I launched that toolkit, so I'm fully aware of it. There are two things here. First of all, as an organisation, you have to be compliant. The Worker Protection (Amendment of Equality Act 2010) Act 2023 establishes a new duty on employers to take reasonable steps to prevent sexual harassment of their employees. Officials have reviewed the legislation to ensure the Commission's compliance, and we're confident that the policies and the processes that we have already in place ensure compliance against that new duty. A paper providing evidence and assurance of this is being prepared for the Commission leadership team ahead of the introduction of the Act, which comes into force on 26 October. And then, of course, from that, a plan will be developed to ensure appropriate changes to policy and procedures necessary to enable Members themselves to demonstrate that they are compliant with their duties as employers as well. There is mandatory training for Commission staff, but it's not mandatory for Members and their staff. Nonetheless, I note that a very high number of Members have received that training, and I note that further training for Members and their staff will be offered by the Commission. I would urge all Members of all parties to take advantage of that training.
Lansiwyd y pecyn cymorth hwnnw gennyf i, felly rwy’n gwbl ymwybodol ohono. Mae dau beth yma. Yn gyntaf oll, fel sefydliad, mae'n rhaid ichi gydymffurfio. Mae'r Ddeddf Diogelu Gweithwyr (Diwygio Deddf Cydraddoldeb 2010) 2023 yn rhoi dyletswydd newydd ar gyflogwyr i roi camau rhesymol ar waith i atal aflonyddu rhywiol ar eu gweithwyr. Mae swyddogion wedi adolygu'r ddeddfwriaeth i sicrhau cydymffurfiaeth y Comisiwn, ac rydym yn hyderus fod y polisïau a'r prosesau sydd gennym ar waith eisoes yn sicrhau cydymffurfiaeth â'r ddyletswydd newydd honno. Mae papur sy’n rhoi tystiolaeth a sicrwydd o hyn yn cael ei baratoi ar gyfer tîm arwain y Comisiwn cyn cyflwyno’r Ddeddf, a ddaw i rym ar 26 Hydref. Ac yna, wrth gwrs, o hynny, bydd cynllun yn cael ei ddatblygu i sicrhau newidiadau priodol i bolisi a gweithdrefnau sy'n angenrheidiol i alluogi'r Aelodau eu hunain i ddangos eu bod yn cydymffurfio â'u dyletswyddau fel cyflogwyr hefyd. Ceir hyfforddiant gorfodol i staff y Comisiwn, ond nid yw'n orfodol i Aelodau a'u staff. Serch hynny, nodaf fod nifer uchel iawn o Aelodau wedi cael yr hyfforddiant hwnnw, a nodaf y bydd y Comisiwn yn cynnig hyfforddiant pellach i Aelodau a’u staff. Carwn annog pob Aelod o bob plaid i fanteisio ar yr hyfforddiant hwnnw.
Diolch yn fawr.
Thank you very much.
Ni dderbyniwyd unrhyw gwestiynau amserol.
No topical questions were accepted.
Symudwn ni ymlaen at eitem 5, sef datganiadau 90 eiliad. Mae'r un cyntaf gan Lesley Griffiths.
We will move on to item 5, the 90-second statements. The first is from Lesley Griffiths.
Thank you, Chair. On Sunday 22 September, the people of Wrexham and beyond will remember the fateful night 90 years ago when 266 men and boys failed to return home from their shift at Gresford colliery. At 2.08 a.m., a massive explosion in the Dennis section of the colliery caused what is one of the worst mining disasters in our history.
This weekend, there will be a number of events to remember the ninetieth anniversary of the tragic loss of life. On Sunday, a service of remembrance will take place, as it has done for the last 42 years, at the Gresford colliery disaster memorial. I wish to pay tribute to the friends of the memorial, past and present, who have ensured through their considerable efforts that we have this poignant focal point for the families of the miners to remember their loved ones.
We're also fortunate to have the Wrexham Miners Project, led by George Powell, who, in restoring the Wrexham miners rescue station, is securing our mining history. At the rescue station, there is a wall bearing the names of the 266 men and boys who tragically lost their lives, and at 6 p.m. on Saturday, 266 candles will be lit in remembrance, and extinguished at 2.08 a.m.
Sadly, the loss of life 90 years ago was much higher due to a number of miners doubling their shift so they could go and watch Wrexham AFC play Tranmere Rovers the following afternoon. Since 2021, Wrexham players have had '1934' embroidered on the back of their shirts, ensuring the memory is kept alive. It is right that 90 years on we come together to remember the significant impact on so many families of that dreadful night.
Diolch, Gadeirydd. Ddydd Sul 22 Medi, bydd pobl Wrecsam a thu hwnt yn cofio’r noson dyngedfennol 90 mlynedd yn ôl pan na ddychwelodd 266 o ddynion a bechgyn adref o’u shifft yng nglofa Gresffordd. Am 2.08 a.m., achosodd ffrwydrad enfawr yn adran Dennis yn y lofa un o drychinebau glofaol gwaethaf ein hanes.
Y penwythnos hwn, bydd nifer o ddigwyddiadau i nodi 90 mlynedd ers y drasiedi. Ddydd Sul, bydd gwasanaeth coffa'n cael ei gynnal, fel sydd wedi digwydd ers 42 mlynedd, ger cofeb trychineb glofa Gresffordd. Hoffwn dalu teyrnged i gyfeillion y gofeb, ddoe a heddiw, sydd wedi sicrhau, drwy eu hymdrechion sylweddol, fod gennym y man emosiynol hwn i deuluoedd y glowyr gofio am eu hanwyliaid.
Rydym hefyd yn ffodus i gael Prosiect Glowyr Wrecsam, dan arweiniad George Powell, sydd, wrth adfer gorsaf achub glowyr Wrecsam, yn diogelu ein hanes mwyngloddio. Yn yr orsaf achub, mae yna wal yn dwyn enwau'r 266 o ddynion a bechgyn a gollodd eu bywydau, ac am 6 p.m. ddydd Sadwrn, bydd 266 o ganhwyllau'n cael eu cynnau er cof amdanynt, a'u diffodd am 2.08 a.m.
Roedd y nifer a fu farw 90 mlynedd yn ôl yn llawer uwch am fod llawer o'r glowyr wedi gweithio shifft ddwbl fel y gallent fynd i wylio CPD Wrecsam yn chwarae yn erbyn Tranmere Rovers y prynhawn canlynol. Ers 2021, mae '1934' wedi'i frodio ar gefnau crysau chwaraewyr Wrecsam, gan sicrhau nad aiff y trychineb byth yn angof. Mae’n briodol ein bod yn dod ynghyd 90 mlynedd yn ddiweddarach i gofio’r effaith sylweddol ar gynifer o deuluoedd ar y noson ofnadwy honno.
Ar ddiwedd mis Awst, fe gollodd Cymru un o dalentau mwyaf amryddawn ei genhedlaeth: y doniol, y ffraeth, a'r diddanwr dihafal, Dewi Pws. Yn enedigol o Dre-boeth ger Abertawe, cymhwysodd fel athro, ond daeth i adnabyddiaeth genedlaethol trwy ei gerddoriaeth gyda'r Tebot Piws ac Edward H. Dafis.
Roedd yn actor penigamp, gan ddod i adnabyddiaeth ehangach drwy chwarae rhan Glyn yn y ffilm Grand Slam, a hefyd ar sawl rhaglen deledu ar S4C—Pobol y Cwm, Teulu'r Mans, Rownd a Rownd, a llawer iawn mwy. Fe ddaeth yn Fardd Plant Cymru yn 2010, ac amlygwyd ei ddawn i drin geiriau yn rhai o'i ganeuon enwocaf, megis 'Nwy yn y Nen', a enillodd Cân i Gymru yn 1971, 'Lleucu Llwyd' ac 'Ysbrydion'. Yn wir, mae geiriau 'Ysbrydion' bellach ar Faen Llog yr Eisteddfod Genedlaethol, a chafodd Pws ei dderbyn i’r Orsedd gyda’r enw barddol Dewi'n y Niwl hefyd yn 2010.
Roedd o'n dipyn o athletwr gan ei fod yn asgellwr talentog i sawl clwb rygbi, yn cynnwys Pont-y-pŵl. Ond er ei ddoniau di-ri, caiff ei gofio gan y rhan fwyaf am ei hiwmor direidus a’i allu digyffelyb i wneud pobl i chwerthin. Roedd pawb yn gyfartal yn llygaid Pws, ac yntau gyda'r gallu i fagu perthynas gyda phawb o bob cefndir a dod â gwên i’w hwynebau, neu chwerthiniad afreolus, boed yn hen neu'n ifanc.
Mae cyfraniad amhrisiadwy Pws yn edefyn aur sydd yn rhedeg drwy ddiwylliant poblogaidd Cymru dros y tair cenhedlaeth ddiwethaf, a bydd ei ddylanwad yn parhau i lawr y cenedlaethau, ac mae ein meddyliau gyda Rhiannon a'r teulu.
'Ti yw halen y ddaear, ti yw bara y byd, ni ddaw tywyllwch i'th boeni, ti sy’n olau i gyd'.
Diolch, Pws, am ddod â golau a lliw i'r genedl fach hon yr oeddet ti'n ei charu gymaint. [Cymeradwyaeth.]