Y Cyfarfod Llawn

Plenary

17/09/2024

Cynnwys

Contents

Datganiad gan y Llywydd Statement by the Llywydd
1. Enwebiadau ar gyfer Cadeiryddion Pwyllgorau 1. Nominations for Committee Chairs
2. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 2. Questions to the First Minister
3. Cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol 3. Questions to the Counsel General
4. Cynnig i atal Rheolau Sefydlog 4. Motion to suspend Standing Orders
5. Cynnig i gymeradwyo enwebu Cwnsler Cyffredinol 5. Motion to approve the nomination of a Counsel General
6. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 6. Business Statement and Announcement
7. Datganiad gan y Gweinidog Gofal Cymdeithasol: Y Fframwaith Cenedlaethol ar gyfer Comisiynu Gofal a Chymorth yng Nghymru 7. Statement by the Minister for Social Care: The National Framework for the Commissioning of Care and Support in Wales
8. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a’r Gymraeg: Yr economi werdd 8. Statement by the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language: The green economy
9. Datganiad gan y Prif Weinidog: Cysylltiadau rhynglywodraethol 9. Statement by the First Minister: Inter-governmental relations
10. Datganiad gan y Prif Weinidog: Blaenoriaethau'r Llywodraeth 10. Statement by the First Minister: Government priorities
11. Datganiad gan y Prif Weinidog: Tata Steel 11. Statement by the First Minister: Tata Steel
12. Datganiad gan y Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg: Cyflogau'r sector cyhoeddus 12. Statement by the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language: Public sector pay
13. Datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig: Glanhau ein hafonydd, llynnoedd a moroedd 13. Statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs: Cleaning up our rivers, lakes and seas
14. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg: Prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd 14. Statement by the Cabinet Secretary for Education: Universal primary free school meals

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da a chroeso, bawb, i’r Cyfarfod Llawn. Croeso nôl i chi i gyd wedi toriad yr haf. Cyn i ni gychwyn ar yr eitem gyntaf, hoffwn hysbysu’r Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod Deddf Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) 2024 wedi cael Cydsyniad Brenhinol ar ddydd Llun 9 Medi, a bod Deddf Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) 2024 wedi cael Cydsyniad Brenhinol ar ddydd Llun 16 Medi.

Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. Welcome back after the summer recess. Before we move to our first item, I wish to inform the Senedd, in accordance with Standing Order 26.75, that the Elections and Elected Bodies (Wales) Act 2024 was given Royal Assent on Monday 9 September, and that the Local Government Finance (Wales) Act 2024 was given Royal Assent on Monday 16 September.

1. Enwebiadau ar gyfer Cadeiryddion Pwyllgorau
1. Nominations for Committee Chairs

Eitem 1 sydd nesaf. Enwebiadau ar gyfer Cadeiryddion pwyllgorau yw hwn, a dwi nawr yn mynd i wahodd enwebiadau, o dan Reol Sefydlog 17.2F, i ethol Cadeiryddion pwyllgorau. Dim ond aelod o’r grŵp gwleidyddol y dyrannwyd y pwyllgor hwnnw iddo a all gael ei enwebu’n Gadeirydd, a dim ond aelod o’r un grŵp plaid sy’n cael cynnig yr enwebiad. Cytunwyd ar y dyraniad Cadeiryddion grwpiau gwleidyddol yma yn unol â Rheol Sefydlog 17.2A ac 17.2R. Pan fo gan grŵp plaid fwy nag 20 Aelod, mae’n rhaid i’r enwebiad gael ei eilio gan aelod arall yn yr un grŵp. Os bydd unrhyw Aelod yn gwrthwynebu enwebiad, neu os ceir dau enwebiad neu fwy ar gyfer yr un pwyllgor, bydd yna bleidlais gyfrinachol yn cael ei chynnal.

Felly, symudwn ni ymlaen yn gyntaf i wahodd enwebiadau ar gyfer Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau, sydd wedi ei ddyrannu i’r grŵp Llafur. Oes yna enwebiad i gadeiryddiaeth y Pwyllgor Deisebau? Hannah Blythyn. 

Item 1 is next, which is nominations for committee Chairs. I now invite nominations, under Standing Order 17.2F, for the election of committee Chairs. Only a member of the political group that has been allocated that committee may be nominated as Chair, and only a member of the same political group may make the nomination. The allocation of Chairs to political groups has been agreed in accordance with Standing Order 17.2A and 17.2R. When a party group has more than 20 members, the nomination must be seconded by another member of the same group. If any Member objects to a nomination, or if there are two nominations or more for the same committee, a secret ballot will be held.

So, we will move on, first of all, to invite nominations for Chair of the Petitions Committee, which has been allocated to the Labour group. Are there any nominations for the Chair of the Petitions Committee? Hannah Blythyn.

I nominate Rhianon Passmore.

Rwy'n enwebu Rhianon Passmore.

Mae Rhianon Passmore wedi ei henwebu. Oes yna eilydd i’r enwebiad yna?

Rhianon Passmore is nominated. Is there a seconder to that nomination?

Oes, mae wedi cael ei eilio gan Mick Antoniw. Oes yna enwebiad arall ar gyfer cadeiryddiaeth y Pwyllgor Deisebau?

Yes, that's seconded by Mick Antoniw. Are there any further nominations for the Chair of the Petitions Committee?

I nominate Carolyn Thomas. 

Rwy'n enwebu Carolyn Thomas. 

Mae Carolyn Thomas wedi ei henwebu gan Buffy Williams. Oes yna eilydd i’r enwebiad hynny?

Carolyn Thomas has been nominated by Buffy Williams. Is there a seconder for that nomination?

Mae Joyce Watson yn eilio'r enwebiad yna o Carolyn Thomas, felly. A oes rhagor o enwebiadau ar gyfer y gadeiryddiaeth yma? Nac oes, does yna ddim rhagor o enwebiadau. Gan, felly, fod yna fwy nag un enwebiad, mi fydd yna bleidlais gyfrinachol ar gyfer y gadeiryddiaeth yna.

Dwi’n symud ymlaen nawr i wahodd enwebiadau ar gyfer Cadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, hwn eto wedi ei ddyrannu i’r grŵp Llafur. Oes yna enwebiad ar gyfer y gadeiryddiaeth yma?

Joyce Watson seconds that nomination. Are there any further nominations? No, there are no further nominations. As we have more than one nomination, there will be a secret ballot held for the Chair of the Petitions Committee.

I now invite nominations for Chair of the Standards of Conduct Committee. This, again, has been allocated to the Labour group. Is there a nomination for Chair of the Standards of Conduct Committee?

I nominate Hannah Blythyn. 

Rwy'n enwebu Hannah Blythyn. 

Mae Julie Morgan yn enwebu Hannah Blythyn. A oes eilydd i’r enwebiad yna?

Julie Morgan nominates Hannah Blythyn. Is there a seconder for that nomination?

Oes, mae yna eilyddio i hynny gan Lesley Griffiths. A oes rhagor o enwebiadau? Na, dim rhagor o enwebiadau. Felly, gan taw un enwebiad yn unig sydd, a oes yna wrthwynebiad i’r enwebiad hynny—unrhyw wrthwynebiad i’r enwebiad o Hannah Blythyn yn Gadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad? Nac oes. Gan fod un enwebiad heb ei wrthwynebu, felly, dwi’n datgan bod Hannah Blythyn wedi ei hethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, a phob hwyl gyda’r gwaith yna.

Gan fod yna fwy nag un enwebiad ar gyfer y Pwyllgor Deisebau, fe fydd yna bleidlais nawr yn cael ei chynnal. Bydd y bleidlais yna’n un gyfrinachol ac yn cael ei chynnal yn ystafell briffio 13, a bydd Aelodau yn derbyn e-bost yn fuan i’w hysbysu bod y pleidleisio yn agor am 2.15 p.m., ac fe fydd y cyfnod pleidleisio yn dod i ben am 4.15 p.m. Fe fyddwn ni yn cyfri’r bleidlais ac yn datgan yr enillydd ar ddiwedd y prynhawn. Reit, dyna'r housekeeping wedi ei wneud. 

That’s been seconded by Lesley Griffiths. Are there any further nominations? There are none. And as there is just one nomination, I will ask if there are any objections to that nomination—any objections to the nomination of Hannah Blythyn as Chair of the Standards of Conduct Committee? No. As there is only one nomination that was not objected to, I declare that Hannah Blythyn is elected Chair of the Standards of Conduct Committee, and I wish her well with that work.

As there was more than one nomination for the position of Chair of the Petitions Committee, there will now be a ballot held. That will be a secret ballot and will be held in briefing room 13, and Members will soon receive an e-mail to inform them that voting will start at 2.15 p.m. and will close at 4.15 p.m. We will then count the votes and declare the winner at the end of the afternoon. That’s the housekeeping dealt with.

2. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
2. Questions to the First Minister

Fe awn ni ymlaen nesaf at gwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae’r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Buffy Williams.

We will now move on to questions to the First Minister, and the first question this afternoon is from Buffy Williams.  

Y Warant i Bobl Ifanc
The Young Person's Guarantee

1. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar y warant i bobl ifanc? OQ61541

1. Will the First Minister provide an update on the young person's guarantee? OQ61541

The young person's guarantee is our offer of support to every young person aged 16 to 24 in Wales to gain a place in education, training or an apprenticeship, or to find a job or to become self-employed. Since its launch, over 38,000 young people have started on the employability and skills programmes.

Y warant i bobl ifanc yw ein cynnig o gymorth i bob unigolyn ifanc 16 i 24 oed yng Nghymru i gael lle mewn addysg, hyfforddiant neu brentisiaeth, neu i ddod o hyd i swydd neu i ddod yn hunangyflogedig. Ers ei lansio, mae dros 38,000 o bobl ifanc wedi dechrau ar y rhaglenni cyflogadwyedd a sgiliau.

13:35

Delivering real opportunities is essential for our young people. We know, in Wales, many will follow a traditional path through school and university, but it's clear that education is not a one-size-fits-all. Courses at colleges like Coleg y Cymoedd, in my constituency, and alternative education projects, like the Green Light Project, run by RCT council through charities like Cambrian Village Trust, are vital for supporting students with different needs. With this in mind, could you please outline your plans for expanding alternative education opportunities across Wales in the future, and what role do you see junior apprenticeships playing for those who may not pursue the conventional academic route?

Mae darparu cyfleoedd go iawn yn hanfodol i'n pobl ifanc. Rydym ni'n gwybod, yng Nghymru, y bydd llawer yn dilyn llwybr traddodiadol drwy'r ysgol a'r brifysgol, ond mae'n amlwg nad oes un ateb yn addas i bawb o ran addysg. Mae cyrsiau mewn colegau fel Coleg y Cymoedd, yn fy etholaeth i, a phrosiectau addysg amgen, fel y Prosiect Golau Gwyrdd, sy'n cael ei redeg gan gyngor Rhondda Cynon Taf drwy elusennau fel Cambrian Village Trust, yn hanfodol i gynorthwyo myfyrwyr â gwahanol anghenion. Gyda hyn mewn golwg, a allech chi amlinellu, os gwelwch yn dda, eich cynlluniau ar gyfer ehangu cyfleoedd addysg amgen ledled Cymru yn y dyfodol, a pha ran ydych chi'n gweld prentisiaethau iau yn ei chwarae i'r rhai efallai nad ydyn nhw eisiau dilyn y llwybr academaidd confensiynol?

Thanks very much. I absolutely agree that people learn in really different ways and that one size doesn't fit all, which is why it's really important that we do provide those alternative routes. I think what's great about the young person's guarantee is that it can provide that alternative to the traditional mechanism of learning and securing a job. We know that some will need really tailored and specific support, and that junior apprenticeship scheme that you talked about is one route that people use. It's aimed at years 10 and 11 learners, and they attend college on a full-time basis—they undertake a two-year programme. And what's great is that it's currently offered by about five colleges in Wales and it helps around 150 learners. Now, Estyn has just done a review of the junior apprenticeship programme, and we're now considering the recommendations that have come through as a result of that. But I think, probably, this is an opportune moment also for us to congratulate those people who were successful in the WorldSkills event that happened in Lyon. This is something that Wales does really, really well. We do so well every year—I say 'we'; it's not us, it is those young people who've taken those non-traditional routes but have world-class skills. One of those is Ruben Duggan from Manmoel in Blackwood, who won silver in plumbing and heating. And I'm sure we all want to send our congratulations to him, and to the rest of the people who succeeded so well in those WorldSkills events.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n cytuno'n llwyr bod pobl yn dysgu mewn ffyrdd gwahanol iawn ac nad yw un ateb yn addas i bawb, a dyna pam mae'n bwysig iawn ein bod ni'n darparu'r llwybrau amgen hynny. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n wych am y warant i bobl ifanc yw y gall ddarparu'r dewis amgen hwnnw yn hytrach na'r dull dysgu traddodiadol a chael gafael ar swydd. Rydym ni'n gwybod y bydd angen cymorth sydd wir wedi'i deilwra a phenodol ar rai, ac mae'r cynllun prentisiaethau iau hwnnw y gwnaethoch chi sôn amdano yn un llwybr y mae pobl yn ei ddefnyddio. Mae wedi'i anelu at ddysgwyr blynyddoedd 10 ac 11, ac maen nhw'n mynychu'r coleg yn llawn amser—maen nhw'n cyflawni rhaglen dwy flynedd. A'r hyn sy'n wych yw ei fod yn cael ei gynnig ar hyn o bryd gan tua phum coleg yng Nghymru ac mae'n helpu tua 150 o ddysgwyr. Nawr, mae Estyn newydd gynnal adolygiad o'r rhaglen prentisiaethau iau, ac rydym ni bellach yn ystyried yr argymhellion sydd wedi dod o ganlyniad i hwnnw. Ond rwy'n credu, mae'n debyg, bod hon yn adeg briodol hefyd i ni longyfarch y bobl hynny a fu'n llwyddiannus yn y digwyddiad WorldSkills a gynhaliwyd yn Lyon. Mae hyn yn rhywbeth y mae Cymru yn ei wneud yn dda iawn, iawn. Rydym ni'n gwneud mor dda bob blwyddyn—rwy'n dweud 'ni'; nid ni, ond y bobl ifanc hynny sydd wedi dilyn y llwybrau anhraddodiadol hynny ond sydd â sgiliau o'r radd flaenaf. Un o'r rheini yw Ruben Duggan o Fanmoel yn y Coed Duon, a enillodd fedal arian mewn plymio a gwresogi. Ac rwy'n siŵr ein bod ni i gyd eisiau anfon ein llongyfarchiadau iddo ef, ac i weddill y bobl a lwyddodd mor dda yn y digwyddiadau WorldSkills hynny.

Through the young person's guarantee, we should be seeing more people in education, employment and training, but we are seeing the opposite, unfortunately. University bosses warned last month that we need to be worried about the number of young people from Wales applying to higher education, which is the lowest in the UK according to Universities and Colleges Admissions Service data. Apprenticeship targets have consistently not been met, and have then been revised down to 125,000. This September, according to ColegauCymru, we are looking at 10,000 fewer people starting apprenticeships due to the Welsh Government's budget cuts, which will significantly impact the Welsh economy too. The rate of people in Wales aged between 19 and 24 not in education, employment or training, or NEET, is 14.5 per cent, which has slowly crept up by 5.3 per cent over the last five years. Whatever the Welsh Government is doing is not working. The young person's guarantee will not help young people procure skills and training if the Welsh Government have slashed the skills and training budget. Denbighshire has the third highest youth unemployment rate in Wales, with west Rhyl accounting for a fifth of Denbighshire's total, which is a very depressing figure. So, will the Welsh Government reinstate its apprenticeship pledge back to 125,000 and provide the necessary funding to give our young people the start that they very deserve?

Trwy'r warant i bobl ifanc, dylem ni fod yn gweld mwy o bobl mewn addysg, cyflogaeth a hyfforddiant, ond rydym ni'n gweld y gwrthwyneb, yn anffodus. Rhybuddiodd penaethiaid prifysgolion fis diwethaf bod angen i ni boeni am nifer y bobl ifanc o Gymru sy'n gwneud ceisiadau am leoedd mewn addysg uwch, sydd yr isaf yn y DU yn ôl data Gwasanaeth Derbyn y Prifysgolion a'r Colegau. Nid yw targedau prentisiaeth wedi cael eu bodloni yn gyson, ac yna maen nhw wedi cael eu diwygio i lawr i 125,000. Y mis Medi hwn, yn ôl ColegauCymru, rydym ni'n edrych ar 10,000 yn llai o bobl yn dechrau prentisiaethau oherwydd toriadau cyllideb Llywodraeth Cymru, a fydd yn effeithio'n sylweddol ar economi Cymru hefyd. 14.5 y cant yw cyfradd y bobl yng Nghymru rhwng 19 a 24 oed nad ydyn nhw mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant, neu NEET, sydd wedi cynyddu'n araf 5.3 y cant dros y pum mlynedd diwethaf. Nid yw beth bynnag y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn gweithio. Ni fydd y warant i bobl ifanc yn helpu pobl ifanc i gaffael sgiliau a hyfforddiant os yw Llywodraeth Cymru wedi torri'r gyllideb sgiliau a hyfforddiant yn sylweddol. Sir Ddinbych sydd â'r drydedd gyfradd diweithdra ymhlith pobl ifanc uchaf yng Nghymru, ac mae gorllewin y Rhyl yn un rhan o bump o gyfanswm sir Ddinbych, sy'n ffigwr digalon iawn. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ddychwelyd ei haddewid prentisiaeth yn ôl i 125,000 a darparu'r cyllid angenrheidiol i roi'r cychwyn i'n pobl ifanc y maen nhw'n ei haeddu?

Well, I don't think I'm going to apologise for our record on apprenticeships. We've done brilliantly, especially when you compare what's happened in England. And if you look at youth unemployment, which is something I know we're all concerned about, if you don't get young people into work early, the chances are that it affects them for the rest of their lives. So, really cracking that is significant and important. And the fact is that, yes, youth unemployment rates are too high in Wales, at 7.4 per cent, but they're a damn sight better than they are in England after 14 years of Tory Government—11.3 per cent there. So, we are doing much better, and it's thanks to that guarantee that we have given to the people in Wales.

Wel, dydw i ddim yn credu fy mod i'n mynd i ymddiheuro am ein record ar brentisiaethau. Rydym ni wedi gwneud yn ardderchog, yn enwedig pan fyddwch chi'n cymharu'r hyn sydd wedi digwydd yn Lloegr. Ac os edrychwch chi ar ddiweithdra ymhlith pobl ifanc, sy'n rhywbeth y gwn ein bod ni i gyd yn poeni amdano, os nad ydych chi'n cael pobl ifanc i mewn i waith yn gynnar, mae'n debygol y bydd yn effeithio arnyn nhw am weddill eu bywydau. Felly, mae datrys hynny'n iawn yn arwyddocaol ac yn bwysig. A'r ffaith yw, ydyn, mae cyfraddau diweithdra ymhlith pobl ifanc yn rhy uchel yng Nghymru, ar 7.4 y cant, ond maen nhw'n llawer iawn gwell nag y maen nhw yn Lloegr ar ôl 14 mlynedd o Lywodraeth Dorïaidd—11.3 y cant yno. Felly, rydym ni'n gwneud llawer yn well, ac mae hynny diolch i'r warant honno yr ydym ni wedi ei rhoi i'r bobl yng Nghymru.

Toriadau Posibl i Wariant gan Lywodraeth y DU
Potential UK Government Spending Cuts

2. Pa drafodaethau y mae’r Prif Weinidog wedi’u cael gyda Llywodraeth y DU am effaith toriadau posibl i wariant gan Lywodraeth y DU ar drigolion Gorllewin De Cymru? OQ61501

2. What discussions has the First Minister had with the UK Government about the impact on the residents of South Wales West of potential spending cuts by the UK Government? OQ61501

I met with the Chancellor on 21 August, along with the then Cabinet Secretary for finance. Now, we discussed the implications of the tight fiscal position and the pressures for key public services, and we'll continue to prioritise public services that matter most to the people of Wales.

Cefais gyfarfod gyda'r Canghellor ar 21 Awst, ynghyd ag Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid ar y pryd. Nawr, fe wnaethom ni drafod goblygiadau'r sefyllfa gyllidol dynn a'r pwysau ar wasanaethau cyhoeddus allweddol, a byddwn yn parhau i flaenoriaethu gwasanaethau cyhoeddus sydd bwysicaf i bobl Cymru.

13:40

Thank you, First Minister, and congratulations on taking this new role, which is great.

Sadly, nearly one in six older people live in poverty, and, with Wales having proportionately more older people than the rest of the UK, the Chancellor's ideologically driven attack on the winter fuel allowance will be devastating for my constituents. We don't all have rich friends who will pay for our glasses or bedeck our wives in the latest couture. For many older people, they're faced with a stark choice this winter: heating or eating. First Minister, if you cannot persuade the UK Government to reinstate the winter fuel allowance, what steps will your Government take to ensure older people in Wales don't freeze this winter? 

Diolch, Prif Weinidog, a llongyfarchiadau ar gymryd y swydd newydd hon, sy'n wych.

Yn anffodus, mae bron i un o bob chwech o bobl hŷn yn byw mewn tlodi, a chan fod gan Gymru fwy o bobl hŷn na gweddill y DU fel cyfran, bydd ymosodiad y Canghellor ar lwfansau tanwydd y gaeaf, sydd wedi'i ysgogi gan ideoleg, yn ofnadwy i'm hetholwyr. Nid oes gan bob un ohonom ni ffrindiau cyfoethog a wnaiff dalu am ein sbectol neu wisgo ein gwragedd yn y ffasiynau diweddaraf. I lawer o bobl hŷn, maen nhw'n wynebu dewis llwm y gaeaf hwn: gwres neu fwyta. Prif Weinidog, os na allwch chi berswadio Llywodraeth y DU i ailgyflwyno lwfans tanwydd y gaeaf, pa gamau wnaiff eich Llywodraeth chi eu cymryd i sicrhau nad yw pobl hŷn yng Nghymru yn rhewi y gaeaf hwn? 

Well, thanks very much, Altaf. This is certainly something that is causing some concern amongst older people in Wales, and I think it is important that we recognise that. This is certainly something that's come up time and again with me on the streets during my listening exercise over the summer. But what I can tell you is that the job of the Government is to make sure that they're able to balance the books, and the fact is that the Conservatives left a £22 billion black hole and that's not an insignificant amount. But what I can tell you is that, already, the Welsh Government is putting substantial support into protecting the most vulnerable. Just an example of that is we give £30 million to support people in our Warm Homes Nest project. So, there's a huge amount of support. And the other thing, of course, is that those people who are eligible should apply, and we have worked with the UK Government over the summer to make sure that people who are eligible, and there are many, many who are not currently accepting the pensioner credit, that they should be applying, which means that they would be eligible for that winter fuel support.

Wel, diolch yn fawr iawn, Altaf. Mae hyn yn sicr yn rhywbeth sy'n achosi cryn bryder ymhlith pobl hŷn yng Nghymru, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cydnabod hynny. Mae hyn yn sicr yn rhywbeth sydd wedi codi dro ar ôl tro gyda mi ar y strydoedd yn ystod fy ymarfer gwrando dros yr haf. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw mai gwaith y Llywodraeth yw gwneud yn siŵr ei bod hi'n gallu mantoli'r cyfrifon, a'r gwir amdani yw bod y Ceidwadwyr wedi gadael twll du gwerth £22 biliwn ac nid yw hwnnw'n swm dibwys. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod Llywodraeth Cymru, eisoes, yn rhoi cymorth sylweddol i warchod y bobl fwyaf agored i niwed. Dim ond un enghraifft o hynny yw ein bod ni'n rhoi £30 miliwn i gynorthwyo pobl yn ein prosiect Nyth Cartrefi Clyd. Felly, mae llawer iawn o gymorth. A'r peth arall, wrth gwrs, yw y dylai'r bobl hynny sy'n gymwys wneud cais, ac rydym ni wedi gweithio gyda Llywodraeth y DU dros yr haf i wneud yn siŵr bod pobl sy'n gymwys, ac mae llawer iawn nad ydyn nhw'n derbyn y credyd pensiynwyr ar hyn o bryd, y dylen nhw fod yn gwneud cais, sy'n golygu y bydden nhw'n gymwys i gael y cymorth tanwydd gaeaf hwnnw.

There are other choices for 'balancing the books', as you phrase it. Around 82,000 pensioners in my region will lose out due to the UK Government's plan to cut the winter fuel payment. Your own Cabinet Secretary for Social Justice said that the move by Labour Ministers will push pensioners across Wales into deeper fuel poverty. An impact assessment hasn't even been carried out by the UK Labour Government. Has your Government carried out an assessment of how many of our elderly citizens will be impacted? How are you going to support them this winter, because you will have to support them; they will be going into hospitals? How much is this decision by UK Labour going to cost the Welsh Government? Do you condemn the cut?

Ceir dewisiadau eraill ar gyfer 'mantoli'r cyfrifon', fel rydych chi'n ei ddisgrifio. Bydd tua 82,000 o bensiynwyr yn fy rhanbarth i ar eu colled oherwydd cynllun Llywodraeth y DU i dorri taliad tanwydd y gaeaf. Dywedodd eich Ysgrifennydd Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol eich hun y bydd y cam gan Weinidogion Llafur yn gwthio pensiynwyr ledled Cymru i dlodi tanwydd dyfnach. Nid yw Llywodraeth Lafur y DU wedi cynnal asesiad effaith hyd yn oed. A yw eich Llywodraeth chi wedi cynnal asesiad o faint o'n dinasyddion oedrannus fydd yn cael eu heffeithio? Sut ydych chi'n mynd i'w cynorthwyo y gaeaf hwn, oherwydd bydd yn rhaid i chi eu cynorthwyo; fyddan nhw'n mynd i mewn i ysbytai? Faint mae'r penderfyniad hwn gan Lafur y DU yn mynd i'w gostio i Lywodraeth Cymru? A ydych chi'n condemnio'r toriad?

Well, what I do know is that the triple lock has also been assured, and that means that there's £900 additional funding this year for pensioners and £400 next year for pensioners. But I accept that there are people who are really frustrated by this situation. So, what are we doing in the Welsh Government? Because that is what I'm here to do, it's to account for what we do in Welsh Government. Now, we have provided, for example, £5.6 million funding to the Fuel Bank Foundation since June 2022 to support the delivery of a national fuel voucher and heat fund scheme. The single advice fund has helped more than 280,000 people deal with over £1.1 million social welfare problems since January 2020. So, we are putting the support in, but, obviously, there is a responsibility for the UK Government and there's a responsibility for us.

Wel, yr hyn yr wyf i'n ei wybod yw bod y clo triphlyg wedi cael ei sicrhau hefyd, ac mae hynny'n golygu bod £900 o gyllid ychwanegol eleni i bensiynwyr a £400 y flwyddyn nesaf i bensiynwyr. Ond rwy'n derbyn bod yna bobl sy'n teimlo'n rhwystredig iawn am y sefyllfa hon. Felly, beth ydym ni'n ei wneud yn Llywodraeth Cymru? Oherwydd dyna rwyf i yma i'w wneud, bod yn atebol am yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yn Llywodraeth Cymru. Nawr, rydym ni wedi darparu, er enghraifft, £5.6 miliwn o gyllid i'r Sefydliad Banc Tanwydd ers mis Mehefin 2022 i gynorthwyo'r ddarpariaeth o gynllun talebau tanwydd a chronfa wres genedlaethol. Mae'r gronfa gynghori sengl wedi helpu mwy na 280,000 o bobl i ymdrin â gwerth dros £1.1 miliwn o broblemau lles cymdeithasol ers mis Ionawr 2020. Felly, rydym ni'n darparu'r cymorth, ond, yn amlwg, mae cyfrifoldeb ar Lywodraeth y DU ac mae cyfrifoldeb arnom ni.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies. 

Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.  

Thank you, Presiding Officer. First Minister, you highlighted how you'd met with the Chancellor back in August, and I hope, in those conversations, you directed the Chancellor to the genuine anger that is around this withdrawal of the winter fuel allowance here in Wales. Did you show your anger and your mantle and, actually, tell her that she had made the wrong policy decision, and how this will affect 400,000 pensioners here in Wales and take £110 million-worth of benefits away from some of the most vulnerable people in our society?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, fe wnaethoch chi dynnu sylw at y ffaith eich bod wedi cyfarfod â'r Canghellor yn ôl ym mis Awst, ac rwy'n gobeithio, yn y sgyrsiau hynny, eich bod chi wedi cyfeirio'r Canghellor at y dicter gwirioneddol sy'n bodoli ynghylch y cam hwn i dynnu lwfans tanwydd y gaeaf yn ôl yma yng Nghymru. A wnaethoch chi ddangos eich dicter a'ch mantell ac, mewn gwirionedd, dweud wrthi ei bod hi wedi gwneud y penderfyniad polisi anghywir, a sut y bydd hyn yn effeithio ar 400,000 o bensiynwyr yma yng Nghymru ac yn cymryd gwerth £110 miliwn o fudd-daliadau oddi wrth rai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas?

13:45

Well, I understand this is a really difficult and concerning time for a lot of pensioners in Wales. People, as I say, have raised that concern with me during that summer of listening. But I think it is important to recognise that the UK Government has had to make some really difficult decisions. If you look at Brexit, you just see the fact that exports have collapsed from the United Kingdom. We had the Liz Truss Government that pushed up interest rate payments. All of these things happened, and now we’ve got to clear up the mess that you left.

Wel, rwy'n deall bod hwn yn gyfnod anodd a gofidus iawn i lawer o bensiynwyr yng Nghymru. Mae pobl, fel y dywedais i, wedi codi'r pryder hwnnw gyda mi yn ystod yr haf hwnnw o wrando. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod y bu'n rhaid i Lywodraeth y DU wneud rhai penderfyniadau anodd iawn. Os edrychwch chi ar Brexit, rydych chi'n gweld y ffaith bod allforion wedi gostwng yn sylweddol o'r Deyrnas Unedig. Cawsom ni Lywodraeth Liz Truss a wthiodd daliadau cyfradd llog i fyny. Digwyddodd yr holl bethau hyn, a nawr mae'n rhaid i ni glirio'r llanast y gwnaethoch chi ei adael.

No apology. No contrition. And the figure I said to you was 400,000 Welsh pensioners will lose this assistance, this vital assistance that they require to keep themselves warm this winter. It is the wrong policy and the wrong choice, and your colleagues in Westminster have made that choice and withdrawn that benefit. But it is not too late. Will you write to the Chancellor, implore the Prime Minister to rescind this policy decision and put that money back into pensioners’ pockets this winter so that they can keep themselves warm? Because your own party’s figure in 2017 said that this policy decision of withdrawing the winter fuel allowance would see 4,000 premature pensioner deaths because of it.

Dim ymddiheuriad. Dim edifeirwch. A'r ffigur a ddywedais i wrthych chi oedd y bydd 400,000 o bensiynwyr Cymru yn colli'r cymorth hwn, y cymorth hanfodol hwn sydd ei angen arnyn nhw i gadw eu hunain yn gynnes y gaeaf hwn. Dyma'r polisi anghywir a'r dewis anghywir, ac mae eich cydweithwyr yn San Steffan wedi gwneud y dewis hwnnw ac wedi tynnu'r budd-dal hwnnw yn ôl. Ond nid yw'n rhy hwyr. A wnewch chi ysgrifennu at y Canghellor, erfyn ar y Prif Weinidog i ddiddymu'r penderfyniad polisi hwn a rhoi'r arian hwnnw yn ôl ym mhocedi pensiynwyr y gaeaf hwn fel y gallan nhw gadw eu hunain yn gynnes? Oherwydd dywedodd ffigur eich plaid eich hun yn 2017 y byddai'r penderfyniad polisi hwn o dynnu lwfans tanwydd y gaeaf yn ôl yn golygu y byddai 4,000 o farwolaethau pensiynwyr cynamserol o'i herwydd.

Well, I’ll account for the actions of my Government, and Keir Starmer will have to account for the actions of his Government. I’m not going to come here week in, week out to respond to questions that should appropriately be given to Keir Starmer. If you want to go and ask Keir Starmer, you should have gone into Westminster. Now, what I will do here is make sure that people have understood that there actually are lots of ways that we are supporting people within Wales with their winter fuel, especially those who are most vulnerable. We’ve got the council tax reduction scheme—that’s 0.25 million households who are supported to pay no council tax at all—that means that it frees them up to be able to spend that money on winter fuel. We know that that support that Welsh Government has given has helped—£137 million-worth of support gone into people’s pockets in Wales. It’s the Welsh Government making sure that people claim what is theirs. We’ve been working with the UK Government over the summer on that particular campaign, we’ve made our own campaign, working with local government, to make sure that those who are the most vulnerable get the support that they deserve.

Wel, fe fyddaf i'n atebol am weithredoedd fy Llywodraeth i, a bydd yn rhaid i Keir Starmer fod yn atebol am weithredoedd ei Lywodraeth ef. Nid wyf i'n mynd i ddod yma wythnos ar ôl wythnos i ymateb i gwestiynau a ddylai gael eu gofyn yn briodol i Keir Starmer. Os ydych chi eisiau mynd i ofyn i Keir Starmer, dylech chi fod wedi mynd i San Steffan. Nawr, yr hyn y gwnaf i ei wneud yma yw gwneud yn siŵr bod pobl wedi deall bod llawer o ffyrdd, mewn gwirionedd, yr ydym ni'n cynorthwyo pobl yng Nghymru gyda'u tanwydd gaeaf, yn enwedig y rhai sydd fwyaf agored i niwed. Mae gennym ni'r cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor—mae hynny'n 0.25 miliwn o aelwydydd sy'n cael eu cynorthwyo i dalu dim treth gyngor o gwbl—mae hynny'n golygu ei fod yn eu rhyddhau i allu gwario'r arian hwnnw ar danwydd y gaeaf. Rydym ni'n gwybod bod y cymorth hwnnw y mae Llywodraeth Cymru wedi ei roi wedi helpu—gwerth £137 miliwn o gymorth wedi mynd i bocedi pobl yng Nghymru. Llywodraeth Cymru sy'n gwneud yn siŵr bod pobl yn hawlio'r hyn sy'n perthyn iddyn nhw. Rydym ni wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU dros yr haf ar yr ymgyrch benodol honno, rydym ni wedi cynnal ein hymgyrch ein hunain, gan weithio gyda llywodraeth leol, i wneud yn siŵr bod y rhai sydd fwyaf agored i niwed yn cael y cymorth y maen nhw'n ei haeddu.

First Minister, you made much play in your interview on Sunday of saying you were going to stand up for Wales when that needed to happen and speak up for people here in Wales. I have said to you that, on your own party’s figures, 4,000 people—. I hear the Member for Blaenau Gwent sighing at the comment about 4,000 premature deaths. This is your figure of 4,000 premature deaths. A withdrawal of £110 million-worth of support and 400,000 pensioners facing a very bleak winter indeed. Would you agree with me, after two chances to stand up for Wales here on the floor of the Welsh Parliament, you have failed miserably in your first excursion out, and ultimately it’ll be the pensioners who will pay the price of that failure here in Wales because your colleagues in Westminster have chosen a duff policy over making sure they keep pensioners warm here in Wales?

Prif Weinidog, fe wnaethoch chi roi llawer o sylw yn eich cyfweliad ddydd Sul i ddweud eich bod chi'n mynd i sefyll dros Gymru pan fo angen i hynny ddigwydd a chodi llais dros bobl yma yng Nghymru. Rwyf i wedi dweud wrthych chi, ar sail ffigurau eich plaid eich hun, 4,000 o bobl—. Rwy'n clywed yr Aelod dros Flaenau Gwent yn ochneidio at y sylw am 4,000 o farwolaethau cynamserol. Eich ffigur chi o 4,000 o farwolaethau cynamserol yw hwn. Tynnu gwerth £110 miliwn o gymorth yn ôl a 400,000 o bensiynwyr yn wynebu gaeaf llwm iawn yn wir. A fyddech chi'n cytuno â mi, ar ôl dau gyfle i sefyll dros Gymru yma ar lawr Senedd Cymru, eich bod chi wedi methu'n druenus yn eich taith gyntaf allan, ac yn y pen draw y pensiynwyr fydd yn talu pris y methiant hwnnw yma yng Nghymru gan fod eich cydweithwyr yn San Steffan wedi dewis polisi diwerth dros wneud yn siŵr eu bod nhw'n cadw pensiynwyr yn gynnes yma yng Nghymru?

I’ll tell you who’s failed miserably: it’s your Government. It’s your Government that left the people of this country, the most vulnerable, in a dire situation because you crashed the economy. Liz Truss, somebody that you supported—[Interruption.] You supported Liz Truss and she pushed up interest rates. It means that we have a £22 billion hole—

Fe wnaf i ddweud wrthych chi pwy sydd wedi methu'n druenus: eich Llywodraeth chi. Eich Llywodraeth chi a adawodd bobl y wlad hon, y rhai mwyaf agored i niwed, mewn sefyllfa enbyd oherwydd i chi chwalu'r economi. Fe wnaeth Liz Truss, rhywun y gwnaethoch chi ei chefnogi—[Torri ar draws.] Fe wnaethoch chi gefnogi Liz Truss ac fe wnaeth hi wthio cyfraddau llog i fyny. Mae'n golygu bod gennym ni dwll gwerth £22 biliwn—

Can I have some silence to hear the First Minister, please?

A allaf i gael ychydig o dawelwch i glywed y Prif Weinidog, os gwelwch yn dda?

You left a £22 billion hole that we now have to fill. Where's your apology? Where's your apology? I tell you what: you want to hold me to account, you can hold me to account for what happens in this Chamber, but the responsibility for fixing the mess that you left remains with Keir Starmer.

Fe wnaethoch chi adael twll gwerth £22 biliwn y mae'n rhaid i ni ei lenwi nawr. Lle mae eich ymddiheuriad chi? Lle mae eich ymddiheuriad chi? Fe ddywedaf wrthych chi beth: rydych chi eisiau fy nwyn i gyfrif, fe allwch chi fy nwyn i gyfrif am yr hyn sy'n digwydd yn y Siambr hon, ond Keir Starmer sy'n dal i fod yn gyfrifol am drwsio'r llanast y gwnaethoch chi ei adael.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rhyw ychydig dros fis sydd yna ers roedden ni'n sefyll yn y fan hyn yn llongyfarch y Prif Weinidog newydd ar ei phenodiad. Rŵan, yn ein sesiwn gyntaf i'w holi hi, beth rydym ni'n ei ganfod o hyd, neu beth rydym ni'n trio ei ganfod, ydy beth yn union mae'r penodiad newydd yn ei olygu i Gymru.

Thank you very much, Llywydd. It's a little over a month since we stood here congratulating our new First Minister on her appointment. Now, in the first opportunity to question her, what we find, or what we're trying to find out, is what exactly the new appointment means for Wales.

Like her predecessor—her two predecessors, actually, over the past six months—we're told by the new First Minister time and again that having two Labour Governments working in partnership should be to the benefit of Wales. It doesn't feel like it when it comes to the winter fuel payment. Both parties, of course, Labour and the Conservatives, are complicit on this—an idea put forward by a Conservative Prime Minister and eventually delivered by a Labour Prime Minister. Does the First Minister of the Welsh Government see that, by endorsing, as she has done, the tough decision by Rachel Reeves, she is indeed endorsing the continuation of Conservative austerity?

Fel ei rhagflaenydd—ei dau ragflaenydd, a dweud y gwir, dros y chwe mis diwethaf—mae'r Prif Weinidog newydd yn dweud wrthym ni dro ar ôl tro y dylai bod â dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio mewn partneriaeth fod o fudd i Gymru. Nid yw'n teimlo felly pan ddaw i daliad tanwydd y gaeaf. Mae'r ddwy blaid, wrth gwrs, Llafur a'r Ceidwadwyr, yn gydgynllwynwyr yn hyn o beth—syniad a gynigiwyd gan Brif Weinidog y DU Ceidwadol ac a gyflwynwyd yn y pen draw gan Brif Weinidog y DU Llafur. A yw Prif Weinidog Llywodraeth Cymru yn gweld, trwy gymeradwyo, fel y mae hi wedi ei wneud, y penderfyniad anodd gan Rachel Reeves, ei bod hi mewn gwirionedd yn cymeradwyo parhad cyni cyllidol y Ceidwadwyr?

13:50

Well, if the leader of Plaid Cymru wanted to hold the UK Government to account, maybe he should have stuck with his plan A and gone into Westminster. But what I can tell you is that, because of the partnership that we now have with the UK Government, this summer we have been able to give inflation-busting pay awards to public servants across Wales—over 200,000 people benefiting from a pay allowance that we were able to give, a pay award, because of the new Labour Government in Westminster. And on top of that, as I'll be outlining later today, we are able to give a much better deal to the workers in Tata. So, those are just two examples from really early days in this new partnership arrangement where we are directly delivering for the people of Wales. 

Wel, os oedd arweinydd Plaid Cymru eisiau dwyn Llywodraeth y DU i gyfrif, efallai y dylai fod wedi glynu wrth ei gynllun cyntaf a mynd i San Steffan. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw, oherwydd y bartneriaeth sydd gennym ni bellach gyda Llywodraeth y DU, yr haf hwn rydym ni wedi gallu rhoi dyfarniadau cyflog sy'n goresgyn chwyddiant i weision cyhoeddus ledled Cymru—dros 200,000 o bobl yn elwa o lwfans cyflog yr oeddem ni'n gallu ei roi, dyfarniad cyflog, oherwydd y Llywodraeth Lafur newydd yn San Steffan. Ac ar ben hynny, fel y byddaf yn amlinellu yn ddiweddarach heddiw, rydym ni'n gallu rhoi bargen llawer gwell i'r gweithwyr yn Tata. Felly, dim ond dwy enghraifft yw'r rheini o ddyddiau cynnar iawn yn y trefniant partneriaeth newydd hwn lle'r ydym ni'n cyflawni'n uniongyrchol dros bobl Cymru. 

I'm glad that the First Minister recognises my commitment to Wales in being here fighting for Wales in the Welsh Parliament. We know that she has her seat in the House of Lords as Baroness Morgan of Ely, of course. We hear Labour talking about tough decisions, don't we? I wonder if the First Minister cares to comment on the very tough decisions that pensioners in poverty have to make now in choosing between heating and eating. It's a pretty tough choice, is it not? What we see, sadly, and I feared this, is the unwillingness of Labour in Wales to actually stand up to its London masters and fight for Wales and for what's in the interests of the most vulnerable in society. Now, this isn't standing up for Wales from the First Minister; it's keeling over and putting party, again, before country. 

Now, I want to move on, if I can, to another issue. In 2007, another predecessor of hers, Carwyn Jones, promised Labour would scrap the Barnett formula. It could not be defended, he said. Why, then, in her recent letter to me was the First Minister still defending it, and why did Labour fail to keep its word?

Rwy'n falch bod y Prif Weinidog yn cydnabod fy ymrwymiad i Gymru o fod yma yn ymladd dros Gymru yn Senedd Cymru. Rydym ni'n gwybod bod ganddi ei sedd yn Nhŷ'r Arglwyddi fel y Farwnes Morgan o Drelái, wrth gwrs. Rydym ni'n clywed Llafur yn siarad am benderfyniadau anodd, onid ydym ni? Tybed a hoffai'r Prif Weinidog gynnig sylwadau ar y penderfyniadau anodd iawn y mae'n rhaid i bensiynwyr mewn tlodi eu gwneud nawr o ran dewis rhwng gwres a bwyta. Mae'n ddewis eithaf anodd, onid yw? Yr hyn yr ydym ni'n ei weld, yn anffodus, ac roeddwn i'n ofni hyn, yw amharodrwydd Llafur yng Nghymru i sefyll i fyny i'w meistri yn Llundain ac ymladd dros Gymru a thros yr hyn sydd er budd y rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas. Nawr, nid yw hyn yn sefyll dros Gymru gan y Prif Weinidog; mae'n achos o ildio a rhoi plaid, unwaith eto, cyn gwlad. 

Nawr, hoffwn symud ymlaen, os caf, at fater arall. Yn 2007, addawodd un o'i rhagflaenwyr eraill, Carwyn Jones, y byddai Llafur yn cael gwared ar fformiwla Barnett. Ni ellid ei hamddiffyn, meddai. Pam, felly, yn ei llythyr diweddar i mi yr oedd y Prif Weinidog yn dal i'w hamddiffyn, a pham wnaeth Llafur fethu â chadw ei gair?

Well, I think it is important that I account for what is my responsibility, and, if every time something changes in Westminster I'm expected to fill a hole, then we're not going to get very far here. So, let's be absolutely clear: I will take responsibility for my actions here, my responsibilities, but, if you want to question Keir Starmer, you should have gone to Westminster. 

Now, just in terms of the Barnett formula, it was a discussion that we've had already with the new Chancellor. I was able to do that over the summer, but also to talk to Keir Starmer about how we need support in the Welsh Government financially and a review of the financial position, which was promised in the Welsh manifesto. So, that is a conversation that we are starting. We'll see how far we get, but I can assure you that, already—already—they are in listening mode and, of course, we'll all have to wait until we see that budget, which will be coming up in the autumn.

Wel, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig fy mod i'n atebol am yr hyn sy'n gyfrifoldeb i mi, ac, os bydd disgwyl i mi lenwi twll bod tro y bydd rhywbeth yn newid yn San Steffan, yna nid ydym ni'n mynd i fynd yn bell iawn yma. Felly, gadewch i ni fod yn hollol eglur: byddaf yn cymryd cyfrifoldeb am fy ngweithredoedd yma, fy nghyfrifoldebau i, ond, os ydych chi eisiau holi Keir Starmer, dylech chi fod wedi mynd i San Steffan. 

Nawr, dim ond o ran fformiwla Barnett, roedd hi'n drafodaeth yr ydym ni wedi ei chael eisoes gyda'r Canghellor newydd. Llwyddais i wneud hynny dros yr haf, ond hefyd i siarad â Keir Starmer am sut y mae angen cymorth arnom ni yn Llywodraeth Cymru yn ariannol ac adolygiad o'r sefyllfa ariannol, a addawyd ym maniffesto Cymru. Felly, mae honno'n sgwrs yr ydym ni'n ei cychwyn. Cawn weld pa mor bell yr awn ni, ond gallaf eich sicrhau chi, eisoes—eisoes—maen nhw'n barod i wrando ac, wrth gwrs, bydd yn rhaid i ni i gyd aros tan y byddwn ni'n gweld y gyllideb honno, a fydd yn dod yn yr hydref.

I'm being criticised by the First Minister for demanding for Wales what Wales needs in terms of fair funding. It's the Labour Party that told us that everything would be rosy in the garden as soon as we had a Labour Government at Westminster, and now we have. And we have seen the winter fuel payment cut for pensioners, many thousands of them living below the poverty line. 

Now, on winter fuel and fair funding, the First Minister has confirmed that Keir Starmer calls the shots. She now, of course, has a Government of her own—not really new. She's even talked of bringing back a familiar face as an anchor to that Government: the last First Minister but one. Highly respected, of course, but highly surprised himself, I'm sure, to be back playing such a deeply influential role within this Government. We'll see how influential the role is. Now, if the First Minister will forgive me for expanding a little on her chosen metaphor, if we take a Government as a whole, an anchor, of course, is very good at keeping you still, is very good at holding you back, not so good at moving things forward. So, today, I ask the First Minister to at least give us a clue about what she thinks her Government is doing and where it's heading. We're on our third health Minister in six weeks—a revolving door of Tory proportions. She told the BBC she has a strategy, but where is it? When will we see waiting lists in Wales begin to fall? Keir Starmer says the Tories broke the NHS in England and he's planning a reconstruction. Will she now finally accept that she and her Labour predecessors broke ours, and that we need urgent reform, something Labour has shown, time and time again, it's unable to do?

Rwy'n cael fy meirniadu gan y Prif Weinidog am fynnu dros Gymru yr hyn sydd ei angen ar Gymru o ran cyllid teg. Y Blaid Lafur a ddywedodd wrthym ni y byddai popeth yn hyfryd cyn gynted ag y byddai gennym ni Lywodraeth Lafur yn San Steffan, ac nawr mae hynny gennym ni. Ac rydym ni wedi gweld toriad i daliad tanwydd y gaeaf i bensiynwyr, miloedd lawer ohonyn nhw'n byw o dan y llinell dlodi. 

Nawr, ar danwydd y gaeaf a chyllid teg, mae'r Prif Weinidog wedi cadarnhau mai Keir Starmer sy'n gwneud y penderfyniadau. Erbyn hyn, wrth gwrs, mae ganddi Lywodraeth ei hun—dim un newydd a dweud y gwir. Mae hyd yn oed wedi sôn am ddod â wyneb cyfarwydd yn ôl fel angor i'r Llywodraeth honno: y Prif Weinidog olaf ond un. Yn uchel ei barch, wrth gwrs, ond wedi synnu'n fawr ei hun, rwy'n siŵr, o fod yn ôl yn chwarae rhan mor ddylanwadol o fewn y Llywodraeth hon. Cawn weld pa mor ddylanwadol yw'r swyddogaeth. Nawr, os gwnaiff y Prif Weinidog faddau i mi am ymhelaethu ychydig ar y metaffor a ddewiswyd ganddi, os cymerwn ni Lywodraeth yn ei chyfanrwydd, mae angor, wrth gwrs, yn dda iawn am eich cadw chi'n llonydd, yn dda iawn am eich dal chi'n ôl, ond ddim cystal am symud pethau ymlaen. Felly, heddiw, gofynnaf i'r Prif Weinidog roi syniad i ni o leiaf am yr hyn y mae hi'n credu y mae ei Llywodraeth yn ei wneud a'i thrywydd. Rydym ni ar ein trydydd Gweinidog iechyd mewn chwe wythnos—drws tro i gystadlu â'r Torïaid. Dywedodd wrth y BBC bod ganddi strategaeth, ond ble mae hi? Pryd fyddwn ni'n gweld rhestrau aros yng Nghymru yn dechrau lleihau? Mae Keir Starmer yn dweud bod y Torïaid wedi torri'r GIG yn Lloegr a'i fod yn cynllunio proses ailadeiladu. A wnaiff hi dderbyn o'r diwedd nawr ei bod hi a'i rhagflaenwyr Llafur wedi torri ein un ni, a bod angen diwygio brys arnom ni, rhywbeth y mae Llafur wedi dangos, dro ar ôl tro, nad yw'n gallu ei wneud?

13:55

Well, I think you were listening to a different campaign from me, because the campaign I heard from Labour was actually one that was very cautious about managing expectations because of the mess that we knew that the Tories were leaving us. So, if you think that we promised rosy uplands in the future, that was a different campaign from the one I was hearing.

But let me tell you what I will be offering. Let me tell you what I will be offering. Mark Drakeford, you're quite right, I'm really pleased and proud that he has accepted a role in Government. He will be an anchor, but I tell you what, I'm the captain of the ship now—[Interruption.]—and what we'll be doing, what we'll be doing, is we will be serving the public in Wales. I've been on a listening exercise over the summer and I will be setting out, later today, the priorities—not our priorities, but the people's priorities, the things that they want us to focus on—but you'll just have to be a little bit more patient before I set out what they are.

Wel, rwy'n credu eich bod chi'n gwrando ar wahanol ymgyrch i mi, oherwydd roedd yr ymgyrch a glywais gan Lafur yn un a oedd yn ofalus iawn mewn gwirionedd ynglŷn â rheoli disgwyliadau oherwydd y llanast yr oeddem ni'n gwybod bod y Torïaid yn ei adael i ni. Felly, os ydych chi'n credu ein bod ni wedi addo sefyllfa hyfryd yn y dyfodol, roedd honno'n wahanol ymgyrch i'r un yr oeddwn i'n ei chlywed.

Ond gadewch i mi ddweud wrthych chi'r hyn y byddaf i'n ei gynnig. Gadewch i mi ddweud wrthych chi'r hyn y byddaf yn ei gynnig. Mark Drakeford, rydych chi yn llygad eich lle, rwy'n hapus iawn ac yn falch ei fod wedi derbyn swydd yn y Llywodraeth. Bydd yn angor, ond ddywedaf i wrthych chi beth, fi yw capten y llong nawr—[Torri ar draws.]—a'r hyn y byddwn ni'n ei wneud, yr hyn y byddwn ni'n ei wneud, yw y byddwn ni'n gwasanaethu'r cyhoedd yng Nghymru. Rwyf i wedi bod ar ymarfer gwrando dros yr haf a byddaf yn cyflwyno, yn ddiweddarach heddiw, y blaenoriaethau—nid ein blaenoriaethau ni, ond blaenoriaethau'r bobl, y pethau y maen nhw eisiau i ni ganolbwyntio arnyn nhw—ond bydd yn rhaid i chi fod ychydig yn fwy amyneddgar cyn i mi gyflwyno beth ydyn nhw.

Ynni Prydain Fawr
GB Energy

3. Pa drafodaethau y mae’r Prif Weinidog wedi’u cael gyda swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU ynghylch sut y bydd Ynni Prydain Fawr o fudd i Ganolbarth a Gorllewin Cymru? OQ61507

3. What discussions has the First Minister had with UK Government counterparts about how GB Energy will benefit Mid and West Wales? OQ61507

Yn ystod ymweliad â fferm wynt yn sir Gâr, ces i drafodaethau cynnar, cadarnhaol iawn gyda'r Prif Weinidog. Er bod Ynni Prydain Fawr ar gam cynt o lawer na'n cwmni ynni ni, rŷn ni’n ystyried sut gallai gweithio mewn partneriaeth sicrhau manteision i bob rhanbarth yng Nghymru.

During a visit to a windfarm in Carmarthenshire, I had very positive early discussions with the Prime Minister. Although GB Energy is at a much earlier stage than our own renewables company, we are exploring how partnership could deliver benefits for all regions of Wales.

Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n falch o glywed eich bod chi wedi dod i sir Gâr i weld fferm wynt ym Mrechfa gyda Syr Keir Starmer. Ac ynddi hi, gwnaeth e ddweud yn hyderus iawn, iawn y byddai GB Energy yn dod â manteision hollbwysig i Gymru. Nawr, ers yr ymweliad, dwi wedi bod yn stryglo ychydig bach i ddeall beth yn union mae hynny yn ei olygu; gobeithio y byddwch chi'n gallu esbonio mwy prynhawn yma. Fel dwi'n gweld pethau, mae GB Energy'n tanseilio'n gallu ni fel cenedl i ddatblygu sector ynni adnewyddadwy domestig sy'n elwa'n cymunedau ni, gan gynnwys drwy'r gwaith mae Ynni Cymru yn ei wneud. I fi, mae GB Energy'n edrych fel cyfrwng ar gyfer unwaith eto defnyddio adnoddau naturiol Cymru er budd Ystad y Goron ac, yn y pen draw, y Trysorlys, a bod yr un hen batrwm rŷn ni wedi'i weld dros y blynyddoedd o'n glo, ein dur, ein dŵr, ein llechi ac yn y blaen yn cael eu hecsbloetio er budd San Steffan, nid er budd cymunedau Cymru.

Nawr, dim ond drwy ddatganoli Ystad y Goron y gallwn ni ddatblygu system ynni sydd wir o fudd i'n cymunedau, ac rŷch chi fel Llywodraeth yn cytuno â ni ar hynny. Felly, a allwch chi gadarnhau, Brif Weinidog, eich bod chi'n barod wedi cael sgwrs gyda San Steffan ynglŷn â datganoli Ystad y Goron?

Well, thank you very much. I'm very pleased to hear that you came to Carmarthenshire to visit a windfarm in Brechfa with Keir Starmer. And there, he said very confidently that GB Energy would bring vital benefits to Wales. Now, since that visit, I've been struggling a little to understand what exactly that means; I hope that you'll be able to explain this afternoon. As far as I see it, GB Energy is undermining our ability as a nation to develop a renewable energy sector on a domestic basis that benefits our communities, including through the work that Ynni Cymru is doing. For me, GB Energy looks like a medium for once again using the natural resources of Wales for the benefit of the Crown Estate and, ultimately, the Treasury, and that there's the same pattern that we've seen over the years of our coal, steel, slate and water being exploited for the benefit of Westminster, not for the benefit of communities in Wales.

Now, it's only through devolving the Crown Estate that we can develop an energy system that is truly beneficial to our communities, and you as a Government agree with us on that. So, can you confirm, First Minister, that you have had discussions with Westminster about the devolution of the Crown Estate?

Diolch yn fawr. Wel, roeddwn i'n falch dros ben bod Keir Starmer wedi dod i Gymru yn gynnar iawn, unwaith y gwnaethom ni ei wahodd e, a'i fod e'n falch iawn o ymweld â'r fferm wynt yna yn sir Gâr, achos mae hwn yn rhan o sut rŷn ni'n mynd i dyfu'r economi, yr economi werdd, yng Nghymru. Mae lot mawr o botensial gyda ni, ond dyw hi ddim yn rhywbeth sy'n rhwydd i'w wneud, ac mae'n hollbwysig ein bod ni'n defnyddio pob gallu sydd gyda ni, nid jest yng Nghymru, ond ddefnyddio'r leverage ychwanegol yna sy'n dod o gydweithredu gyda'r Llywodraeth newydd yn San Steffan.

Beth gallaf ei ddweud yw bod Trydan Gwyrdd Cymru ar flaen y gad. Rŷn ni wedi dechrau ar yr ymgyrch yma yn barod. Mae eisoes ffermydd gwynt wedi eu codi mewn ardaloedd sydd eisoes yn dod ag arian nôl i mewn i'r pwrs cyhoeddus. Ond mae Trydan Gwyrdd Cymru dim ond yn gallu gwneud stwff sydd ar dir. Dwi'n meddwl bod yna gyfle nawr inni gydweithio gyda GB Energy i weld pa mor bell rŷn ni'n gallu mynd trwy gydweithredu pan fo'n dod i offshore developments hefyd. Felly, mae'r trafodaethau yna wedi dechrau, o ganlyniad yr ymweliad yna gan Syr Keir Starmer, maen nhw'n barod iawn ac yn awyddus i ddysgu o beth rŷn ni wedi'i wneud yn barod, ond wrth gwrs bydd y swm sydd gyda nhw i'w roi i mewn i'r cyllid yn help aruthrol i ni, ac maen nhw'n awyddus iawn i fod o help i ni.

Thank you very much. Well, I was delighted that Keir Starmer came to Wales very early on, once we'd invited him, and he was delighted to visit that windfarm in Carmarthenshire, because this is part of how we're going to grow the economy, the green economy, in Wales. There's a huge amount of potential, but it's not something that can easily be delivered, and it's crucially important that we use every lever available to us, not just in Wales, but also use that additional leverage that comes from co-operating with the new Government in Westminster.

What I can say is that Trydan Gwyrdd Cymru is in the vanguard. We have started this campaign already. There are windfarms that have already been erected in areas that are already bringing money back into the public purse. But Trydan Gwyrdd Cymru can only work terrestrially. I think there's an opportunity now for us to work with GB Energy, to see how far we can go in collaboration when it comes to offshore developments too. So, those discussions have commenced, as a result of that visit by Sir Keir Starmer, they are very willing and eager to learn from what we've already done, but of course the funding that they will have available will be of great assistance to us, and they're very eager to help us. 

14:00

I do think this is a good question on the order paper today, and I'm keen to understand how GB Energy would benefit mid Wales. You'll be aware of the long history in mid Wales of the concerns about the over-proliferation of windfarm developments, but what is more of a concern is the industrialisation of landscapes with pylons running through valleys and hills across mid Wales. So, can I ask, First Minister, given the fact that just before the summer there was a motion before this Senedd that called for an update to 'Planning Policy Wales', so that the conveying of new infrastructure was absolutely underground rather than just the preferred option of the Welsh Government, can I ask, First Minister, given the fact that GB Energy have a remit, as I understand it, to co-ordinate transmission operators to launch a super tender for providing the grid supply chains, will you perhaps revisit this position of undergrounding being a change to 'Planning Policy Wales', given that you are a new First Minister with new priorities, and will you also commit to meeting with GB Energy, as they develop, to understand how mid Wales could benefit through the undergrounding of transmission lines rather than what is currently proposed? 

Rwy'n credu bod hwn yn gwestiwn da ar y papur trefn heddiw, ac rwy'n awyddus i ddeall sut y byddai GB Energy o fudd i ganolbarth Cymru. Byddwch yn ymwybodol o'r hanes maith yn y canolbarth o'r pryderon am or-luosogiad datblygiadau ffermydd gwynt, ond yr hyn sy'n fwy o bryder yw diwydiannu tirweddau gyda pheilonau yn rhedeg trwy gymoedd a bryniau ar draws y canolbarth. Felly, a gaf i ofyn, Prif Weinidog, o gofio'r ffaith y bu cynnig gerbron y Senedd hon ychydig cyn yr haf a oedd yn galw am ddiweddariad i 'Polisi Cynllunio Cymru', fel bod cludiant seilwaith newydd yn gwbl danddaearol yn hytrach na dim ond yr opsiwn a ffefrir gan Lywodraeth Cymru, a gaf i ofyn, Prif Weinidog, o gofio'r ffaith fod gan GB Energy gylch gwaith, fel yr wyf i'n ei ddeall, i gydgysylltu gweithredwyr trawsgludo i lansio uwch-dendr ar gyfer darparu'r cadwyni cyflenwi grid, a wnewch chi efallai ailystyried y sefyllfa hon o danddaearu fel newid i 'Polisi Cynllunio Cymru', o gofio eich bod chi'n Brif Weinidog newydd â blaenoriaethau newydd, ac a wnewch chi ymrwymo hefyd i gyfarfod â GB Energy, wrth iddyn nhw ddatblygu, i ddeall sut y gallai'r canolbarth elwa o danddaearu llinellau trawsgludo yn hytrach na'r hyn a gynigir ar hyn o bryd?

Well, thanks very much. First of all, I'm not going to apologise in terms of what our ambitions are in relation to the development of green energy. The potential in Wales, this could be transformational for our economy and we're all going to have to work out how we do this whilst making sure that we look at security of supply, so we're not dependent on Russian gas and the vagaries of the international markets, so that we look at the environmental benefits of having green energy, but also affordability.

Let's be absolutely clear: we've been talking about the affordability of energy today and there are implications to putting everything underground. So, I think we've got to be aware that actually it's not one thing or another. This is very, very difficult and very sensitive, and that's why we have had a 'Future Energy Grids for Wales' report, and that shows that Wales's electricity demand may triple by 2050. Now, you can bury your head in the sand if you want on that, but as a leader of a Government, I think we've got a responsibility to make sure that, for example, people in mid Wales can get into electric vehicles, and at the moment they won't be able to because the grid is so weak, so there are challenges. And let me tell you that we have convened an independent advisory group to build an understanding of possible approaches to delivering electricity transmission infrastructure, and of course we will have to have difficult conversations in sensitive areas about how best to do that. Of course, undergrounding if it's feasible, if it's possible, if it's affordable, but sometimes that simply won't be possible.

Wel, diolch yn fawr iawn. Yn gyntaf oll, dydw i ddim yn mynd i ymddiheuro o ran beth yw ein huchelgeisiau o ran datblygu ynni gwyrdd. Y potensial yng Nghymru, gallai hyn fod yn drawsnewidiol i'n heconomi a bydd yn rhaid i bob un ohonom ni weithio allan sut rydym ni'n gwneud hyn tra'n gwneud yn siŵr ein bod ni'n edrych ar sicrwydd cyflenwad, fel nad ydym ni'n ddibynnol ar nwy o Rwsia a mympwyon y marchnadoedd rhyngwladol, fel ein bod ni'n edrych ar fanteision amgylcheddol bod ag ynni gwyrdd, ond hefyd fforddiadwyedd.

Gadewch i ni fod yn gwbl eglur: rydym ni wedi bod yn siarad am fforddiadwyedd ynni heddiw a cheir goblygiadau o roi popeth o dan y ddaear. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn ymwybodol nad yw'n un peth neu'ir llall mewn gwirionedd. Mae hyn yn anodd iawn, iawn ac yn sensitif iawn, a dyna pam rydym ni wedi cael adroddiad 'Gridiau Ynni'r Dyfodol i Gymru', ac mae hynny'n dangos y gallai'r galw am drydan yng Nghymru fod dair gwaith yn fwy erbyn 2050. Nawr, gallwch chi gladdu eich pen yn y tywod os hoffech chi yn hynny o beth, ond fel arweinydd Llywodraeth, rwy'n credu bod gennym ni gyfrifoldeb i wneud yn siŵr, er enghraifft, y gall pobl yn y canolbarth ddechrau defnyddio cerbydau trydan, ac ar hyn o bryd ni fyddan nhw'n gallu gwneud hynny gan fod y grid mor wan, felly ceir heriau. A gadewch i mi ddweud wrthych chi ein bod ni wedi ymgynnull grŵp cynghori annibynnol i ddatblygu dealltwriaeth o ddulliau posibl o ddarparu seilwaith trawsgludo trydan, ac wrth gwrs bydd yn rhaid i ni gael sgyrsiau anodd mewn meysydd sensitif ynghylch y ffordd orau o wneud hynny. Wrth gwrs, tanddaearu os yw'n ymarferol, os yw'n bosibl, os yw'n fforddiadwy, ond weithiau, yn syml, ni fydd hynny'n bosibl.

Prydau Ysgol am Ddim i Holl Blant Ysgolion Cynradd
Universal Free School Meals in Primary Schools

4. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar gyflwyno prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd? OQ61515

4. Will the First Minister provide an update on the roll-out of universal free school meals in primary schools? OQ61515

I'm delighted to say that the commitment has been delivered in full. As of the start of term, 22 local authorities have now completed the roll-out of universal primary free school meals to all learners in reception to year six, including those who provide meals to full-time nursery learners.

Rwy'n falch iawn o ddweud bod yr ymrwymiad wedi'i gyflawni'n llawn. O ddechrau'r tymor, mae 22 o awdurdodau lleol bellach wedi cwblhau'r broses o gyflwyno prydau ysgol am ddim cyffredinol i bob dysgwr yn y dosbarth derbyn hyd at flwyddyn chwech, gan gynnwys y rhai sy'n darparu prydau bwyd i ddysgwyr meithrin llawn amser.

Diolch am yr ateb.

Thank you for that response.

It's fantastic to know that every child in Wales, no matter their status, in our primary schools, is receiving a free, nutritious lunch every day, achieved by the two parties working together here in the Senedd. So, I hope we will see the positive outcomes of this: better health, better learning, better social skills for our future generations, because it is so important that children are able to learn when they're able to eat, and it will help them so much. So, could the First Minister tell me if there will be any evaluation work done to measure the success of the roll-out of this very important scheme, and a landmark achievement for this Senedd?

Mae'n wych gwybod bod pob plentyn yng Nghymru, beth bynnag fo'i statws, yn ein hysgolion cynradd, yn derbyn cinio maethlon am ddim bob dydd, a sicrhawyd gan y ddwy blaid yn cydweithio yma yn y Senedd. Felly, rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gweld canlyniadau cadarnhaol hyn: gwell iechyd, gwell dysgu, gwell sgiliau cymdeithasol ar gyfer ein cenedlaethau yn y dyfodol, oherwydd mae mor bwysig bod plant yn gallu dysgu pan fyddan nhw'n gallu bwyta, a bydd yn eu helpu nhw cymaint. Felly, a allai'r Prif Weinidog ddweud wrthyf i a fydd unrhyw waith gwerthuso yn cael ei wneud i fesur llwyddiant cyflwyno'r cynllun pwysig iawn hwn, a champ nodedig i'r Senedd hon?

Diolch yn fawr, Julie. Before I answer the question, I want to thank you for the work you've been doing on the school holiday enrichment programme. It's important to recognise that there are some children who struggle to find food during the summer holidays, and that's why that school holiday enrichment programme has been so important, and thank you for doing that evaluation on that.

I think this is a policy that we should be really proud of. It's very interesting, isn't it, that there's a report out today by the Institute for Public Policy Research that suggests precisely that we should be rolling out, across the United Kingdom, free school meals in primary. Isn't it wonderful that we are the first part of the United Kingdom to do that? And I've got to pay tribute to Plaid Cymru: this is part of the co-operation agreement, this is something we did together. Thank you for that co-operation and, I think, when we can work together, we should. That is an invitation for the future. And I think it is important that we recognise that this is something that children across Wales will benefit from.

Just in terms of the evaluation, there has been a tender. The contract has been awarded already. The three-year-evaluation contract represents a significant investment and, I think, demonstrates the importance we're placing on this policy. So, we've got to make sure that what we do is evidence based. We're not just looking at how it's being done, but, 'Are we using the right nutrition? Are we using local supplies?' I think all of these things are things that we will want to see come out in the course of that evaluation.

Diolch yn fawr, Julie. Cyn i mi ateb y cwestiwn, hoffwn ddiolch i chi am y gwaith yr ydych chi wedi bod yn ei wneud ar y rhaglen cyfoethogi gwyliau ysgol. Mae'n bwysig cydnabod bod rhai plant sy'n cael trafferth yn dod o hyd i fwyd yn ystod gwyliau'r haf, a dyna pam mae'r rhaglen cyfoethogi gwyliau ysgol honno wedi bod mor bwysig, a diolch i chi am gyflawni'r gwerthusiad hwnnw ar hynny.

Rwy'n credu bod hwn yn bolisi y dylem ni fod yn falch iawn ohono. Mae'n ddiddorol iawn, onid yw, bod adroddiad wedi'i gyhoeddi heddiw gan y Sefydliad Ymchwil Polisi Cyhoeddus sy'n awgrymu yn union y dylem ni fod yn cyflwyno, ar draws y Deyrnas Unedig, prydau ysgol am ddim mewn ysgolion cynradd. Onid yw'n wych mai ni yw'r rhan gyntaf o'r Deyrnas Unedig i wneud hynny? Ac mae'n rhaid i mi dalu teyrnged i Blaid Cymru: mae hyn yn rhan o'r cytundeb cydweithio, mae hyn yn rhywbeth a wnaethom gyda'n gilydd. Diolch i chi am y cydweithrediad hwnnw ac, rwy'n credu, pan allwn ni weithio gyda'n gilydd, y dylem ni. Mae hwnna'n wahoddiad ar gyfer y dyfodol. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cydnabod bod hyn yn rhywbeth y bydd plant ledled Cymru yn elwa ohono.

Dim ond o ran y gwerthusiad, bu tendr. Mae'r contract wedi cael ei ddyfarnu eisoes. Mae'r contract gwerthuso tair blynedd yn fuddsoddiad sylweddol ac, rwy'n credu, yn dangos y pwysigrwydd yr ydym ni'n ei neilltuo i'r polisi hwn. Felly, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yn seiliedig ar dystiolaeth. Nid ar sut y mae'n cael ei wneud yn unig rydym ni'n edrych, ond 'A ydym ni'n defnyddio'r maeth cywir? A ydym ni'n defnyddio cyflenwadau lleol?' Rwy'n credu bod yr holl bethau hyn yn bethau y byddwn ni eisiau eu gweld yn ymddangos yn ystod y gwerthusiad hwnnw.

14:05

I'm interested in your answer, First Minister, to Julie Morgan there where you said that this had been a commitment that has been delivered in full and, unfortunately, part of that commitment was to ensure that, 'no child goes hungry'. Unfortunately, that's not been met, because the Children's Commissioner for Wales, in April, found that 80 per cent of children surveyed were still going hungry after eating a meal provided at a school. So, clearly, this is not the successful policy that you profess it to be if 80 per cent of children having a meal at school are saying that they're still hungry. So, what are you doing to address that?

Mae gen i ddiddordeb yn eich ateb, Prif Weinidog, i Julie Morgan yn y fan yna lle gwnaethoch chi ddweud bod hwn wedi bod yn ymrwymiad a gyflawnwyd yn llawn ac, yn anffodus, rhan o'r ymrwymiad hwnnw oedd sicrhau nad oes 'unrhyw blentyn yn mynd heb fwyd'. Yn anffodus, nid yw hynny wedi cael ei gyflawni, oherwydd canfu Comisiynydd Plant Cymru, ym mis Ebrill, fod 80 y cant o'r plant a holwyd yn dal i fod yn llwglyd ar ôl bwyta pryd o fwyd a ddarparwyd mewn ysgol. Felly, yn amlwg, nid yw'r polisi hwn yr un llwyddiannus yr ydych chi'n honni ei fod os yw 80 y cant o blant sy'n cael pryd o fwyd yn yr ysgol yn dweud eu bod nhw dal i fod eisiau bwyd. Felly, beth ydych chi'n ei wneud i fynd i'r afael â hynny?

I must say, it's better that they're having something, and today they are having more than anything that they are having in England as a result of 14 years of Tory Government. But let me tell you that it is important. I do recognise that we do need to look at this, and that's why, already, we are revising the healthy eating in schools regulations, and that will set out what can and can't be served in all maintained schools in Wales. And I know that the Cabinet Secretary for Education, as part of her oral statement later this afternoon, where we will be celebrating this important milestone—. Let's not underestimate it: this is not cheap, but it's important. This is part of addressing the issue of child poverty in Wales; it's a fundamental plank, and we should be really proud of this, and I know that the education Minister will give us chapter and verse on that later today.

Mae'n rhaid i mi ddweud, mae'n well eu bod nhw'n cael rhywbeth, a heddiw maen nhw'n cael mwy nag unrhyw beth y maen nhw'n ei gael yn Lloegr o ganlyniad i 14 mlynedd o Lywodraeth Dorïaidd. Ond gadewch i mi ddweud wrthych chi ei fod yn bwysig. Rwy'n cydnabod bod angen i ni edrych ar hyn, a dyna pam, eisoes, yr ydym ni'n diwygio'r rheoliadau bwyta'n iach mewn ysgolion, a bydd hynny'n nodi'r hyn y ceir ac na cheir ei weini ym mhob ysgol a gynhelir yng Nghymru. A gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, yn rhan o'i datganiad llafar yn ddiweddarach y prynhawn yma, lle byddwn yn dathlu'r garreg filltir bwysig hon—. Gadewch i ni beidio â'i danbrisio: nid yw hyn yn rhad, ond mae'n bwysig. Mae hyn yn rhan o fynd i'r afael â'r broblem o dlodi plant yng Nghymru; mae'n golofn sylfaenol, a dylem fod yn falch iawn o hyn, a gwn y bydd y Gweinidog addysg yn rhoi pennod ac adnod i ni ar hynny yn ddiweddarach heddiw.

Parcffordd Caerdydd
Cardiff Parkway

5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddatblygiad arfaethedig Parcffordd Caerdydd yn Llaneirwg? OQ61542

5. Will the First Minister make a statement on the proposed Cardiff Parkway development in St Mellons? OQ61542

The Cardiff parkway planning application is under active consideration and a decision will be issued in due course.

Mae cais cynllunio parcffordd Caerdydd o dan ystyriaeth weithredol a bydd penderfyniad yn cael ei gyhoeddi maes o law.

Thank you for the reply. I welcome what you have said repeatedly, as First Minister, about the need to grow the economy. Cardiff parkway is a transport and economic development proposal in the east of my constituency. This proposal is endorsed in the Burns report; has a joint section 106 agreement; again endorsed by Natural Resources Wales on environmental mitigation; and it is privately funded, with the Welsh Government as a minority joint venture partner. We all understand the transport budget does not have the spare capital to deliver this proposal.

Cardiff Council approved the planning proposal in April 2022. It was called in by Welsh Ministers in November 2022. Two planning inspectorate inquiries have now taken place, in September 2023 and February 2024. Can the First Minister give us an update on which Minister will now determine this matter? And when can we expect a decision on whether this proposal will be approved?

Diolch am yr ymateb. Rwy'n croesawu'r hyn yr ydych chi wedi ei ddweud dro ar ôl tro, fel Prif Weinidog, am yr angen i dyfu'r economi. Mae parcffordd Caerdydd yn gynnig trafnidiaeth a datblygu economaidd yn nwyrain fy etholaeth. Cymeradwyir y cynnig hwn yn adroddiad Burns; mae ganddo gytundeb adran 106 ar y cyd; eto wedi'i gymeradwyo gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar liniaru amgylcheddol; ac mae wedi'i ariannu'n breifat, gyda Llywodraeth Cymru yn bartner menter ar y cyd lleiafrifol. Rydym ni i gyd yn deall nad oes gan y gyllideb drafnidiaeth y cyfalaf dros ben i gyflawni'r cynnig hwn.

Cymeradwyodd Cyngor Caerdydd y cynnig cynllunio ym mis Ebrill 2022. Cafodd ei alw i mewn gan Weinidogion Cymru ym mis Tachwedd 2022. Cynhaliwyd dau ymchwiliad arolygiaeth cynllunio bellach, ym mis Medi 2023 ac ym mis Chwefror 2024. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am ba Weinidog fydd yn penderfynu ar y mater hwn nawr? A phryd allwn ni ddisgwyl penderfyniad ar ba un fydd y cynnig hwn yn cael ei gymeradwyo?

Well, thanks very much. It's obviously not appropriate for me to comment on a live planning case, but what I can tell you is that now that my new Cabinet's in place, a Cabinet Secretary will be allocated to the case in the next week, so that they can be working towards a decision on this matter. But I can't provide any further comment on the merits of this proposal, in order to avoid prejudicing the final decision.

Wel, diolch yn fawr iawn. Yn amlwg, nid yw'n briodol i mi wneud sylwadau ar achos cynllunio byw, ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi, nawr bod fy Nghabinet newydd wedi'i benodi, yw y bydd Ysgrifennydd Cabinet yn cael ei neilltuo i'r achos yn ystod yr wythnos nesaf, fel y gall fod yn gweithio tuag at benderfyniad ar y mater hwn. Ond ni allaf wneud unrhyw sylw pellach ar rinweddau'r cynnig hwn, er mwyn osgoi rhagfarnu'r penderfyniad terfynol.

First Minister, as we've just heard, even though Cardiff parkway has been privately funded, there's an intention that the proposed Cardiff Crossrail development will eventually connect to it, which is being built by Cardiff Council with the help of Transport for Wales. However, as you will know, Transport for Wales made a loss of nearly £300 million last year and required additional funding from this Government of about £125 million. Its flagship south Wales metro project is also currently £260 million over budget. I think it would be safe to say that public confidence in Transport for Wales is at an all-time low, especially where I come from, but I would be interested to know, First Minister, if an assessment has been made of the actual likelihood of Cardiff Crossrail linking up with Cardiff parkway, and what impact it would have on the parkway development, should it fail to do so. Thank you.

Prif Weinidog, fel yr ydym ni newydd glywed, er bod parcffordd Caerdydd wedi cael ei ariannu'n breifat, ceir bwriad y bydd datblygiad arfaethedig Cledrau Croesi Caerdydd yn cysylltu ag ef yn y pen draw, sy'n cael eu hadeiladu gan Gyngor Caerdydd gyda chymorth Trafnidiaeth Cymru. Fodd bynnag, fel y byddwch yn gwybod, gwnaeth Trafnidiaeth Cymru golled o bron i £300 miliwn y llynedd ac roedd angen cyllid ychwanegol gan y Llywodraeth hon o tua £125 miliwn. Mae ei brosiect metro de Cymru blaenllaw £260 miliwn dros y gyllideb hefyd ar hyn o bryd. Rwy'n credu y byddai'n ddiogel dweud bod hyder y cyhoedd yn Trafnidiaeth Cymru ar ei isaf erioed, yn enwedig o le rwyf i'n dod, ond byddai gen i ddiddordeb mewn gwybod, Prif Weinidog, a oes asesiad wedi cael ei wneud o'r gwir debygolrwydd y bydd Cledrau Croesi Caerdydd yn cysylltu â pharcffordd Caerdydd, a pha effaith y byddai'n ei chael ar ddatblygiad y parcffordd, pe baen nhw'n methu â gwneud hynny. Diolch.

14:10

Thanks. Again, I think it's important for me not to be drawn into any planning issues, but the Cardiff parkway proposal is for a new station at St Mellons. I don't accept your proposition that Transport for Wales is not performing well. In fact, it's the best performing rail service in Wales. Of course, what we do know is that we have invested vast sums of money, and over the next few months, you will see significant new investment going into and transforming the rail services in Wales.

Diolch. Eto, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i mi beidio â chael fy nhynnu i mewn i unrhyw faterion cynllunio, ond mae cynnig parcffordd Caerdydd ar gyfer gorsaf newydd yn Llaneirwg. Nid wyf i'n derbyn eich gosodiad nad yw Trafnidiaeth Cymru yn perfformio'n dda. Mewn gwirionedd, dyma'r gwasanaeth rheilffordd sy'n perfformio orau yng Nghymru. Wrth gwrs, yr hyn yr ydym ni'n ei wybod yw ein bod ni wedi buddsoddi symiau enfawr o arian, a dros y misoedd nesaf, byddwch yn gweld buddsoddiad newydd sylweddol yn mynd i mewn i'r gwasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru ac yn eu gweddnewid.

Thank you, First Minister. Putting aside the planning issues, this project—Cardiff parkway—was initially proposed to be entirely led by the private sector, and a new railway station funded by the private sector. My understanding is that the last costs were at £120 million. That's before COVID, so we anticipate that that will be significantly more. Is it still the Welsh Government's understanding that those costs will entirely be met by the private developers, and if not, where would that gap funding come from? And could she also confirm whether or not Transport for Wales have looked at alternative railway station models? The four-line mainline model put forward by the developers is arguably over the top, and a local walk-up station, like the one being developed up the railway line at Magor, is arguably more appropriate. Is Transport for Wales actively developing that proposal so that the people of east Cardiff can have a railway option regardless of whether this proposal goes through?

Diolch, Prif Weinidog. Gan roi'r materion cynllunio o'r neilltu, cynigiwyd i'r prosiect hwn—parcffordd Caerdydd—gael ei arwain yn gyfan gwbl gan y sector preifat i gychwyn, a gorsaf reilffordd newydd yn cael ei hariannu gan y sector preifat. Fy nealltwriaeth i yw mai £120 miliwn oedd y costau diwethaf. Mae hynny cyn COVID, felly rydym ni'n rhagweld y bydd hynny'n llawer mwy. Ai dealltwriaeth Llywodraeth Cymru o hyd yw y bydd y costau hynny yn cael eu talu'n llwyr gan y datblygwyr preifat, ac os na fyddan nhw, o ble fyddai'r cyllid hwnnw i lenwi'r bwlch yn dod? Ac a allai hefyd gadarnhau a yw Trafnidiaeth Cymru wedi edrych ar fodelau gorsafoedd rheilffordd amgen ai peidio? Gellid dadlau bod y model prif reilffordd pedair llinell a gyflwynwyd gan y datblygwyr dros ben llestri, a gellid dadlau bod gorsaf teithio nawr leol, fel yr un sy'n cael ei datblygu i fyny'r rheilffordd ym Magwyr, yn fwy priodol. A yw Trafnidiaeth Cymru wrthi'n datblygu'r cynnig hwnnw fel y gall pobl dwyrain Caerdydd gael opsiwn rheilffordd pa un a yw'r cynnig hwn yn llwyddiannus ai peidio?

Thanks very much. Well, I'm certainly not making any economic commitments to this programme. Our budget is very stretched, and we have to work out exactly what the priorities are. Speaking more generally about transport in the area, Transport for Wales are carrying out work to develop new railway stations east of Cardiff that have the potential to enable thousands of journeys by public transport. These stations would be able to make use of the planned enhancements of the south Wales main line relief line, which was recommended by Lord Burns. Since he made those recommendations in 2021, the Welsh Government has invested to develop the proposal through Transport for Wales, along with a £2.7 million investment by the UK Government. But what I can tell you is the massive difference in terms of co-operation between the Welsh Government and the UK Government since Labour has come to power. I know that Ken Skates has had significant and constant discussions with the Minister responsible, the relationship has transformed, and they understand that there needs to be more investment in terms of rail infrastructure in Wales.

Diolch yn fawr iawn. Wel, yn sicr, nid wyf i'n gwneud unrhyw ymrwymiadau economaidd i'r rhaglen hon. Mae ein cyllideb wir wedi'i hymestyn, ac mae'n rhaid i ni weithio allan yn union beth yw'r blaenoriaethau. Gan siarad yn fwy cyffredinol am drafnidiaeth yn yr ardal, mae Trafnidiaeth Cymru yn gwneud gwaith i ddatblygu gorsafoedd rheilffordd newydd i'r dwyrain o Gaerdydd sydd â'r potensial i alluogi miloedd o deithiau ar drafnidiaeth gyhoeddus. Byddai'r gorsafoedd hyn yn gallu gwneud defnydd o'r gwelliannau arfaethedig i reilffordd liniaru prif reilffordd de Cymru, a argymhellwyd gan yr Arglwydd Burns. Ers iddo wneud yr argymhellion hynny yn 2021, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi i ddatblygu'r cynnig drwy Trafnidiaeth Cymru, ynghyd â buddsoddiad o £2.7 miliwn gan Lywodraeth y DU. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw'r gwahaniaeth enfawr o ran cydweithrediad rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ers i Lafur ddod i rym. Gwn fod Ken Skates wedi cael trafodaethau sylweddol a chyson gyda'r Gweinidog sy'n gyfrifol, mae'r berthynas wedi gweddnewid, ac maen nhw'n deall bod angen mwy o fuddsoddiad o ran seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru.

Ansawdd Dŵr mewn Afonydd
Water Quality in Rivers

6. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar gamau Llywodraeth Cymru i wella ansawdd dŵr mewn afonydd? OQ61498

6. Will the First Minister provide an update on Welsh Government action to improve water quality in rivers? OQ61498

Welsh Government is taking an integrated catchment approach to improve water quality in our rivers, co-operating with all sectors involved. We've also made available over £40 million of additional funding between 2022 and 2023 and 2024-25, to address water-quality challenges across Wales.

Mae Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu dull dalgylch integredig i wella ansawdd dŵr yn ein hafonydd, gan gydweithredu â'r holl sectorau dan sylw. Rydym ni hefyd wedi gwneud dros £40 miliwn o gyllid ychwanegol ar gael rhwng 2022 a 2023 a 2024-25, i fynd i'r afael â heriau ansawdd dŵr ledled Cymru.

Thank you for that answer. Releasing large volumes of untreated wastewater laced with microplastics and sewage severely compromises water quality and poses distress to freshwater habitats, marine life, and ultimately humans themselves. While Natural Resources Wales grants permits to allow the discharge of untreated wastewater after heavy rainfall, research shows that water companies in both Wales and England routinely breach this condition. Raw sewage discharge into the River Tawe causes serious concern amongst anglers and residents. Will the Welsh Government strengthen legislation to prevent the shameful yet widespread practice of routinely discharging untreated sewage into Welsh rivers?

Diolch am yr ateb yna. Mae gollwng llawer iawn o ddŵr gwastraff heb ei drin sy'n llawn microblastigau a charthffosiaeth yn peryglu ansawdd dŵr yn ddifrifol ac yn peri trallod i gynefinoedd dŵr croyw, bywyd morol, a phobl eu hunain yn y pen draw. Er bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn rhoi trwyddedau i ganiatáu gollwng dŵr gwastraff heb ei drin ar ôl glaw trwm, mae gwaith ymchwil yn dangos bod cwmnïau dŵr yng Nghymru ac yn Lloegr yn mynd yn groes i'r amod hwn fel mater o drefn. Mae gollwng carthion amrwd i Afon Tawe yn achosi pryder difrifol ymhlith pysgotwyr a thrigolion. A wnaiff Llywodraeth Cymru gryfhau deddfwriaeth i atal yr arfer cywilyddus ond eang o ollwng carthion heb eu trin i afonydd Cymru fel mater o drefn?

Well, thanks very much, Mike. You'll be aware that the Deputy First Minister will be making a statement today on cleaning our rivers, lakes and seas, where I'm sure he will go into more detail and can answer the question in much more detail than I'm able to do today.

But what I can tell you is that part of the reason that we have pollution in our rivers, as you suggest, is because of the discharge from those storm overflows during times of heavy rain. They do play an important part in reducing the risk of sewers flooding homes and public spaces, so there's role for them, but as you say, we've got to be really careful to make sure that they're tightly controlled, and that is the job of NRW. It's important that they only discharge in times of heavy rainfall when the capacity of the sewer has been exceeded.

Dŵr Cymru's national environmental plan includes a requirement to treat more flow through the Trebanos wastewater treatment works in the Tawe catchment area. They've already started to design that, so I'm hoping that that will help the constituents in your area.

Wel, diolch yn fawr iawn, Mike. Byddwch yn ymwybodol y bydd y Dirprwy Brif Weinidog yn gwneud datganiad heddiw ar lanhau ein hafonydd, ein llynnoedd a'n moroedd, lle rwy'n siŵr y bydd yn mynd i fwy o fanylder ac yn gallu ateb y cwestiwn yn llawer mwy manwl nag y gallaf i ei wneud heddiw.

Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw mai rhan o'r rheswm y mae gennym ni lygredd yn ein hafonydd, fel rydych chi'n ei awgrymu, yw oherwydd y gollyngiadau o'r gorlifoedd storm hynny yn ystod adegau o law trwm. Maen nhw'n chwarae rhan bwysig o ran lleihau'r risg o garthffosydd yn gorlifo i gartrefi a mannau cyhoeddus, felly mae swyddogaeth ar eu cyfer, ond fel rydych chi'n ei ddweud, mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael eu rheoli'n dynn, a chyfrifoldeb Cyfoeth Naturiol Cymru yw hynny. Mae'n bwysig eu bod nhw'n gollwng ar adegau o law trwm yn unig, pan eir y tu hwnt i gapasiti'r garthffos.

Mae cynllun amgylcheddol cenedlaethol Dŵr Cymru yn cynnwys gofyniad i drin mwy o lif trwy waith trin dŵr gwastraff Trebanos yn nalgylch Tawe. Maen nhw eisoes wedi dechrau dylunio hynny, felly rwy'n gobeithio y bydd hynny'n helpu'r etholwyr yn eich ardal.

14:15
Llifogydd
Flooding

7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cymunedau y mae llifogydd yn effeithio arnynt? OQ61532

7. How is the Welsh Government supporting communities impacted by flooding? OQ61532

This financial year, 2024-25, we are investing a record £75 million under our flood and coastal erosion risk management programme. This includes allocating more than £8.2 million capital funding for risk management authorities in Mid and West Wales to progress flood schemes, and we estimate this will benefit 5,207 properties.

Yn y flwyddyn ariannol hon, 2024-25, rydym ni'n buddsoddi £75 miliwn yn unol â'n rhaglen rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol. Mae hyn yn cynnwys dyrannu dros £8.2 miliwn o gyllid cyfalaf ar gyfer yr awdurdodau rheoli risg yn y canolbarth a'r gorllewin i ddatblygu cynlluniau llifogydd, ac rydym ni'n amcangyfrif y bydd hyn o fantais i 5,207 eiddo.

Thank you for that answer, First Minister, and can I take this opportunity to congratulate you on being the first female First Minister of Wales?

I was pleased to see that you and the Deputy First Minister visited Ammanford last week to see first-hand the multi-million pound Welsh Government-funded flood risk management scheme. This has been designed to reduce the risk of flooding for over 380 properties in that town. Ammanford has suffered multiple flooding events over the last 40 years, which have been devastating for both businesses and individuals. With extreme weather events forecast to increase as a result of climate change in the coming years, the flood risk is predicted to increase alongside that. In recent weeks, we've seen evidence of this flash flooding, and not only in many parts of Wales, but—on a scale that astounded everybody—across Europe. So, First Minister, are you taking the learning that would have come out of that Ammanford project and delivering projects across Wales from that learning?

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog, ac a gaf i achub ar y cyfle hwn i'ch llongyfarch chi ar ddod yn Brif Weinidog benywaidd cyntaf Cymru?

Roeddwn i'n falch o weld eich bod chi a'r Dirprwy Brif Weinidog wedi ymweld â Rhydaman yr wythnos diwethaf i weld y cynllun rheoli perygl llifogydd drosoch eich hunain sy'n werth miliynau o bunnau ac sy'n cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru. Fe'i cynlluniwyd i leihau'r perygl o lifogydd i dros 380 o adeiladau yn y dref honno. Mae Rhydaman wedi dioddef llifogydd lawer gwaith dros y 40 mlynedd diwethaf, sydd wedi bod yn ddinistriol i fusnesau ac unigolion. Gyda rhagolygon y bydd digwyddiadau tywydd eithafol yn cynyddu o ganlyniad i newid hinsawdd yn y blynyddoedd i ddod, rhagwelir y bydd y perygl o lifogydd yn cynyddu ochr yn ochr â hynny. Yn ystod yr wythnosau diwethaf, fe welsom ni dystiolaeth o'r llifogydd sydyn hyn, ac nid yn unig mewn sawl cwr o Gymru, ond—ar raddfa a oedd  yn syfrdanu pawb—ledled Ewrop. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi am gymryd yr hyn a ddysgwyd o'r prosiect hwnnw yn Rhydaman a'i gyflwyno i'r prosiectau ledled Cymru i'w gynnwys yn y rhain hefyd?

Thanks very much. It was very much my pleasure, along with the Deputy First Minister, to go and open formally that Rhydaman flood alleviation scheme last week, a £6 million investment. As you say, lots of people are benefiting from that. I think we've got to remember that all the time: this is about supporting people who can be really traumatised by the impact of floods on their homes. It was great to meet Rosa Lee, who was one of the people in that community who was going to benefit. I'd like to thank Natural Resources Wales for their hard work in delivering yet another major flood alleviation scheme in Wales.

The Rhydaman scheme is just one example of the many schemes we're delivering through our record £75 million flood and coastal risk management programme. What we know is that climate change is changing the way that our communities work and live. It is having an impact day in and day out. We've seen Boris wreak havoc this week; not the Boris we are familiar with, with a big mop of white hair, but this is Boris in eastern Europe, where we have seen a significant impact on communities in that area. This is not going away, we have to take it seriously, and of course, we all have a responsibility to contribute in any way we can to try and reduce the issue of climate change in our communities.

Diolch yn fawr i chi. Roedd hi'n bleser mawr i mi, ynghyd â'r Dirprwy Brif Weinidog, gael mynd i agor y cynllun hwnnw i liniaru llifogydd yn Rhydaman yn ffurfiol yr wythnos diwethaf, sy'n fuddsoddiad o £6 miliwn. Fel rydych chi'n dweud, mae llawer o bobl yn elwa ar hynny. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni gofio hynny drwy'r amser: mae hyn yn ymwneud â rhoi cefnogaeth i bobl y gallen nhw gael ysgytwad ofnadwy oherwydd effaith llifogydd ar eu cartrefi. Roedd hi'n ardderchog cael cwrdd â Rosa Lee, a oedd yn un o'r bobl yn y gymuned honno a fyddai'n cael budd mawr o'r cynllun. Fe hoffwn ddiolch i Cyfoeth Naturiol Cymru am eu gwaith caled wrth gyflawni cynllun lliniaru llifogydd mawr arall yng Nghymru unwaith eto.

Dim ond un enghraifft yn unig yw cynllun Rhydaman o'r nifer fawr o gynlluniau yr ydym ni'n eu cyflawni drwy gyfrwng ein rhaglen ni i reoli'r perygl o lifogydd a gwarchod arfordiroedd sydd yn werth £75 miliwn. Yr hyn a wyddom ni yw bod newid hinsawdd yn newid y ffordd y mae ein cymunedau yn gweithio ac yn byw. Mae'n cael effaith o ddydd i ddydd. Fe welsom ni Boris yn mynd drwy ei bethau'r wythnos hon; nid y Boris yr ydym ni'n fwy cyfarwydd ag ef, gyda'i fop mawr o wallt gwyn, ond y Boris yn nwyrain Ewrop oedd hwnnw, lle gwelsom ni effaith sylweddol ar gymunedau yn yr ardaloedd hynny. Ni fydd hynny'n dod i ben, mae'n rhaid i ni gymryd hyn o ddifrif, ac wrth gwrs, mae gan bob un ohonom ni gyfrifoldeb i gyfrannu mewn unrhyw ffordd y gallwn ni i geisio lliniaru mater newid hinsawdd yn ein cymunedau ni.

Yn olaf, cwestiwn 8, Paul Davies.

And finally, question 8, Paul Davies.

Gwasanaethau Iechyd ym Mhreseli Sir Benfro
Health Services in Preseli Pembrokeshire

8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddarparu gwasanaethau iechyd ym Mhreseli Sir Benfro? OQ61491

8. Will the First Minister make a statement on the delivery of health services in Preseli Pembrokeshire? OQ61491

Ers 2022, mae nifer y llwybrau cleifion sy'n aros dwy flynedd wedi mynd i lawr 80 y cant ym mwrdd iechyd Hywel Dda. Er hynny, mae mwy i'w wneud. Drwy ymyrraeth wedi'i thargedu, mae fy swyddogion yn gweithio'n agos gyda'r bwrdd i wella mynediad at iechyd a gofal diogel ac amserol.

Since 2022, the number of patient pathways waiting over two years has reduced by 80 per cent in Hywel Dda health board. However, there is more to be done. Through the targeted intervention escalation, my officials are working closely with the health board to improve access to safe and timely health and care.

14:20

First Minister, as you know, Hywel Dda University Health Board has decided to close St David's Surgery and disperse around 3,000 patients to practices further afield. This includes elderly patients and those with limited travel options, who will now no longer be able to access local medical care. You'll be aware of the public meeting recently held, where over 150 people met to discuss how best to appeal against the health board's decision and even discussed the possibility of buying the current surgery building as a community asset. I'm sure you'll agree with me it's not acceptable that the city of St David's will no longer have access to a local GP surgery. The community is right to call on the Welsh Government to intervene, given it has the power to do so. Therefore, First Minister, will you join me and, together, stand up for the people of St David's and fight against the health board's plan so that residents can continue to receive GP services in their local community? They deserve no less.

Prif Weinidog, fel gwyddoch chi, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda wedi penderfynu cau Meddygfa Tyddewi a gwasgaru tua 3,000 o gleifion i bractisau sy'n bellach i ffwrdd. Mae hynny'n cynnwys cleifion oedrannus a'r rhai sydd â chyfyngiadau ar eu dewisiadau o ran teithio, na fyddan nhw'n gallu cael gafael ar ofal meddygol yn lleol erbyn hyn. Rydych chi'n siŵr o fod yn ymwybodol o'r cyfarfod cyhoeddus a gynhaliwyd yn ddiweddar, pan ddaeth dros 150 o bobl i gyfarfod ar gyfer trafod y ffordd orau o apelio yn erbyn penderfyniad y bwrdd iechyd a'r posibilrwydd o brynu'r feddygfa bresennol hyd yn oed er mwyn iddi fod yn ased cymunedol. Rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi nad yw hi'n dderbyniol i ddinas Tyddewi fod heb feddygfa leol o hyn allan. Mae'r gymuned yn iawn i alw ar Lywodraeth Cymru i ymyrryd, o ystyried bod y pŵer ganddi i wneud hynny. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi a, gyda'n gilydd, sefyll dros bobl Tyddewi ac ymladd yn erbyn cynllun y bwrdd iechyd er mwyn i'r trigolion barhau i dderbyn gwasanaethau meddygon teulu yn eu cymuned leol? Nid ydyn nhw'n haeddu dim yn llai.

Thanks very much. I obviously have to declare an interest in relation to this surgery, because it serves many members of my family. The decision on what happens in relation to how health is organised is one for the health board, and there are established procedures for handling proposals for changes to delivery of those local services. We know that the St David's Surgery notified Hywel Dda University Health Board in April of the intention to hand back that contract. Services are due to end in October. I know that the health board carried out engagement with residents about the future of services, because I was there. It is important, though, to know that Llais was engaged throughout that process.

It's not just about a building. Buying a building is not just what it's about. You've actually got to staff these places, and to attract people to work in those surgeries we need to put significant additional sums of money on the table. Part of the reason for handing back that contract was because it was difficult to get people to work in that surgery. I know that the plan is to establish and to keep in St David's a nurse-led service, and I think that will be important for, in particular, the elderly in that area.

Diolch yn fawr iawn. Yn amlwg, mae'n rhaid i mi ddatgan buddiant o ran y feddygfa hon, oherwydd y hi yw'r feddygfa y mae llawer o aelodau fy nheulu yn ei defnyddio. Mae'r penderfyniad ar yr hyn a fydd yn digwydd o ran sut bydd trefnu ar gyfer iechyd yn un i'r bwrdd iechyd, ac fe geir gweithdrefnau sefydledig ar gyfer ymdrin â chynigion i newid y ddarpariaeth o'r gwasanaethau lleol hynny. Fe wyddom ni fod Meddygfa Tyddewi wedi rhoi gwybod i Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda ym mis Ebrill am y bwriad i drosglwyddo'r cytundeb hwnnw'n ei ôl. Mae disgwyl i'r gwasanaethau ddod i ben ym mis Hydref. Rwy'n gwybod bod y bwrdd iechyd wedi ymgysylltu â thrigolion ynglŷn â dyfodol y gwasanaethau, oherwydd roeddwn i'n bresennol yno. Serch hynny, mae hi'n bwysig bod yn ymwybodol fod Llais wedi bod â rhan drwy gydol y broses honno.

Nid yw hyn yn ymwneud ag adeilad yn unig. Nid prynu'r adeilad yw unig ystyr hyn. Mae'n rhaid i chi staffio'r safleoedd hyn, a denu pobl i weithio yn y meddygfeydd hynny a byddai angen i ni gynnig symiau ychwanegol sylweddol o arian yn hynny o beth. Rhan o'r rheswm dros drosglwyddo'r contract hwnnw yn ei ôl oedd oherwydd ei bod hi'n anodd cael pobl i ddod i weithio yn y feddygfa honno. Rwy'n gwybod mai'r cynllun yw sefydlu a chadw gwasanaeth dan arweiniad nyrsys yn Nhyddewi, ac rwy'n credu y byddai hynny'n bwysig i'r henoed, yn enwedig, yn yr ardal honno.

3. Cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol
3. Questions to the Counsel General

Mae'r eitem nesaf wedi ei ohirio—eitem 3, sef y cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol.

The next item is postponed. That's item 3, questions to the Counsel General.

4. Cynnig i atal Rheolau Sefydlog
4. Motion to suspend Standing Orders

Nawr fe gawn ni, o dan eitem 4, gynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro er mwyn caniatáu cynnal yr eitem nesaf o fusnes. Y Prif Weinidog sy'n cynnig hwn yn ffurfiol.

We will now move to item 4, a motion to suspend Standing Orders to allow the next item of business to take place. The First Minister to move formally.

Cynnig NNDM8655 Eluned Morgan

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:

Yn atal Rheol Sefydlog 12.20(i), a'r rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy'n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu'r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i NNDM8654 gael ei ystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mawrth, 17 Medi 2024.

Motion NNDM8655 Eluned Morgan

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:

Suspends Standing Order 12.20(i), and that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow NNDM8654 to be considered in Plenary on Tuesday, 17 September 2024.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Oes yna wrthwynebiad i atal y Rheolau Sefydlog dros dro? Nac oes. Felly, mae hynny wedi ei gymeradwyo.

Are there any objections to the proposal to suspend Standing Orders? There are none. Therefore, that is agreed.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

5. Cynnig i gymeradwyo enwebu Cwnsler Cyffredinol
5. Motion to approve the nomination of a Counsel General

Mae hynny'n ein caniatáu ni i gymryd eitem 5, sef y cynnig i gymeradwyo enwebu Cwnsler Cyffredinol. Dwi'n galw ar y Prif Weinidog i wneud yr enwebiad yna. Eluned Morgan.

That allows us to take item 5, the motion to approve the nomination of a Counsel General. I call on the First Minister to make that nomination. Eluned Morgan.

Cynnig NNDM8654 Eluned Morgan

Cynnig bod y Senedd, yn unol ag Adran 49(3) o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 a Rheol Sefydlog 9.1, yn cytuno â’r argymhelliad gan Brif Weinidog Cymru i Ei Fawrhydi y Brenin benodi Julie James AS yn Gwnsler Cyffredinol.

Motion NNDM8654 Eluned Morgan

To propose that the Senedd, in accordance with Section 49(3) of the Government of Wales Act 2006 and Standing Order 9.1, agrees to the First Minister’s recommendation to His Majesty The King to appoint Julie James MS as Counsel General.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

I nominate Julie James for the role of Counsel General, and I ask Members to support her nomination.

Rwy'n enwebu Julie James ar gyfer swydd y Cwnsler Cyffredinol, ac rwy'n gofyn i'r Aelodau gefnogi ei henwebiad hi.

Does neb arall eisiau cyfrannu. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn a Julie James wedi ei hethol yn Gwnsler Cyffredinol. Pob hwyl gyda'r gwaith yna.

There are no other speakers. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed and Julie James has been elected Counsel General. We wish her well with that work.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
6. Business Statement and Announcement

Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf. Y Trefnydd sy'n gwneud y datganiad hwn. Jane Hutt.

The next item is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make that statement. Jane Hutt.

Member
Jane Hutt 14:24:00
Cabinet Secretary for Social Justice, Trefnydd and Chief Whip

Diolch yn fawr, Llywydd. Mae nifer o newidiadau i fusnes yr wythnos hon, fel y nodir ar agenda'r Cyfarfod Llawn. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ar gael i’r Aelodau yn electronig.

Thank you very much, Llywydd. There are several changes to this week's business, as set out on the Plenary agenda. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which is available to Members electronically. 

Trefnydd, can I call for a statement from the Cabinet Secretary for health on palliative care and end-of-life care in Wales? As many Members of the Senedd will know, we recently received a copy of Marie Curie's report on better end of life. It was looking at patient experiences and end-of-life care across the whole of England and Wales. Unfortunately, there were some concerning findings in relation to Wales, including that 36 per cent of people were severely or overwhelmingly affected by pain in their final weeks of life, while 19 per cent had no contact with their GP in the final three months of life. I’m sure we’ll all agree that those statistics need to be addressed. Whilst the Welsh Government’s quality statement on palliative and end-of-life care was ambitious and very good on paper, it’s important, obviously, that that’s put into practice. So, I do think that it would be good to receive an update from the Minister so that we can have a discussion, as Members in this Chamber, in order to make those ambitions that we have a reality.

Secondly, can I call for a statement from the Deputy First Minister and Cabinet Secretary with responsibility for climate change? We’ve all celebrated, quite rightly, in this Chamber the wonderful achievement that Wales has had in terms of recycling rates, but there are some concerns in my own constituency in parts of Denbighshire regarding the very poorly handled roll-out of the new recycling system that requires people to separate their waste at the kerbside. It is a matter of great confusion to my constituents that they are required to separate the waste only for it to then be co-mingled back again into the back of the lorries that trundle through their communities. Clearly, the Welsh Government has the ultimate responsibility for making sure that local authorities do a good job, and they’ve invested heavily in this new scheme in Denbighshire. So, can we have a written statement from the Minister on what involvement the Welsh Government is having with Denbighshire in order to support them to get this system right once and for all so that people aren’t putting up with these painful experiences of seeing their waste remingled after they’ve gone to the efforts of sorting it out?

Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar ofal lliniarol a gofal diwedd oes yng Nghymru? Fel gŵyr llawer o Aelodau'r Senedd, fe gawsom ni gopi o adroddiad Marie Curie yn ddiweddar yn ymdrin â gofal gwell ar ddiwedd oes. Roedd hwnnw'n ystyried profiadau cleifion a gofal diwedd oes ledled Cymru a Lloegr. Yn anffodus, roedd rhai canfyddiadau pryderus o ran sefyllfa Cymru, gan gynnwys y ffaith bod 36 y cant o bobl yn dioddef poen enbyd neu aruthrol yn ystod eu hwythnosau olaf o fywyd, ac nad yw 19 y cant ag unrhyw gyswllt â'u meddyg teulu yn ystod tri mis olaf eu bywyd. Rwy'n siŵr y byddwn ni i gyd yn cytuno ynglŷn â'r angen sydd i fynd i'r afael â'r ystadegau hynny. Er bod datganiad Llywodraeth Cymru ar ansawdd gofal lliniarol a diwedd oes yn uchelgeisiol ac yn dda iawn ar bapur, mae hi'n bwysig, yn amlwg, bod hwnnw'n cael ei roi ar waith. Felly, rwy'n credu mai da o beth fyddai i ni gael diweddariad gan y Gweinidog er mwyn cynnal trafodaeth, fel Aelodau'r Siambr hon, i wireddu'r uchelgeisiau hyn sydd gennym ni.

Yn ail, a gaf i alw am ddatganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros newid hinsawdd? Testun baldcher i ni, yn gwbl briodol, yn y Siambr hon yw cyflawniad gwych Cymru o ran cyfraddau ailgylchu, ond fe geir rhai pryderon yn fy etholaeth i mewn rhannau o sir Ddinbych ynghylch cyflwyno'r system ailgylchu newydd sy'n ei gwneud hi'n ofynnol i bobl wahanu eu gwastraff wrth ymyl y ffordd. Mae hynny'n peri penbleth i'm hetholwyr o ran y gofyn iddyn nhw wahanu'r gwastraff dim ond iddo gael ei gymysgu yn ei ôl ar gefn y lorïau sy'n rowlio trwy eu cymunedau nhw. Yn amlwg, Llywodraeth Cymru sydd â'r cyfrifoldeb pennaf wrth sicrhau bod yr awdurdodau lleol yn gwneud gwaith da, ac maen nhw wedi buddsoddi llawer yn y cynllun newydd hwn yn sir Ddinbych. Felly, a gawn ni ddatganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog ynglŷn â chyfraniad Llywodraeth Cymru gyda Chyngor Sir Ddinbych i roi cefnogaeth wrth weinyddu'r system hon yn iawn unwaith ac am byth fel nad yw pobl yn gorfod dioddef y profiadau annifyr hyn o weld eu gwastraff yn cael ei gymysgu unwaith eto ar ôl iddyn nhw fynd i'r drafferth i'w wahanu?

14:25

Thank you very much, Darren Millar. I think it’s really important to acknowledge, as you do and we all do across the Chamber and with the cross-party group, that we work to deliver palliative care and end-of-life care in partnership. We work with the NHS, working at the forefront, in partnership with the charities and the delivery services of Marie Curie. That’s just one example, because we have so many hospices across Wales run by many different local and national organisations. So, it’s that close partnership that is crucial. As you acknowledge, the Welsh Government policy and statement is delivered in partnership and our ambition is to deliver the best palliative and end-of-life care. Every year, I launch the Great Daffodil Appeal campaign from Marie Curie, and I think it’s an opportunity to acknowledge the staff who work within palliative care services, particularly the nurses who are not just working in hospices, but also in the community. I’m sure that the Cabinet Secretary for Health and Social Care will be looking at how he can update on the achievements that are being made.

Yes, the Deputy First Minister is here and has acknowledged that there is still an ongoing issue with implementation in terms of the delivery of the new recycling arrangements by Denbighshire County Council. It is, of course, to move to that source-segregated recycling service, which many of us in this Chamber now very much embrace and live with, and it works incredibly well. It’s actually to bring Denbighshire in line with the blue collections blueprint. So, I think I have been reassured that recent reports of food waste being mixed with other recycling, for example, which had been raised, was a one-off incident. There’s more training and awareness raising of best practice amongst the operatives who, again, let’s acknowledge the operatives in our recycling nation—we are a recycling nation, right at the forefront globally—but it is our operatives who actually deliver that service. But I have to say the ongoing improvements to the service resulted in over 99 per cent of recycling in Denbighshire being collected as it should during last week. But I think that the Deputy First Minister will want to update, as you advise.

Diolch yn fawr iawn i chi, Darren Millar. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cydnabod, fel rydych chi'n ei wneud ynghyd â phawb ohonom ni yn Siambr a'r grŵp trawsbleidiol hefyd, mai gweithio mewn partneriaeth yr ydym ni i ddarparu gofal lliniarol a gofal diwedd oes. Rydym ni'n gweithio gyda'r GIG, gan weithio ar y rheng flaen, mewn partneriaeth ag elusennau a gwasanaethau cyflawni Marie Curie. Un enghraifft yn unig yw honno, oherwydd mae cymaint o hosbisau gennym ni ledled Cymru sy'n cael eu rhedeg gan lawer o wahanol sefydliadau lleol a chenedlaethol. Ac felly'r bartneriaeth glòs honno sy'n hanfodol. Fel rydych chi'n ei gydnabod, fe gyflwynir polisi a datganiad Llywodraeth Cymru mewn partneriaeth ac mai ein huchelgais ni yw darparu'r gofal lliniarol a diwedd oes gorau posibl. Bob blwyddyn, rwy'n lansio ymgyrch Apêl Cennin Pedr Fawr Marie Curie, ac rwy'n credu bod hwnnw'n gyfle i gydnabod y staff sy'n gweithio mewn gwasanaethau gofal lliniarol, yn enwedig y nyrsys sydd nid yn unig yn gweithio mewn hosbisau, ond yn y gymuned hefyd. Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ystyried sut y gall roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cyflawniadau sy'n digwydd.

Ydyw, mae'r Dirprwy Brif Weinidog yn bresennol ac mae ef wedi cydnabod bod mater yn bodoli o hyd o ran gweithredu i gyflwyno'r trefniadau ailgylchu newydd gan Gyngor Sir Ddinbych. Hynny yw, wrth gwrs, y rheidrwydd i symud at y gwasanaeth ailgylchu hwnnw a wahenir yn ei ffynhonnell, y mae llawer ohonom ni yn y Siambr hon bellach yn ei anwesu ac yn byw gydag ef, ac mae hwnnw'n gweithio yn arbennig o dda. Mewn gwirionedd mae hynny ar gyfer dod â sir Ddinbych yn unol â glasbrint y casgliadau glas. Felly, rwy'n credu fy mod i wedi cael sicrwydd mai digwyddiad untro oedd yr adroddiadau diweddar o wastraff bwyd yn cael ei gymysgu gyda deunyddiau eraill i'w hailgylchu, er enghraifft, a gafodd ei godi. Mae mwy o hyfforddiant a chodi ymwybyddiaeth o arfer gorau ymhlith y gweithwyr sydd, unwaith eto, gadewch i ni gydnabod y gweithwyr yn ein cenedl ailgylchu—rydym ni'n genedl sy'n ailgylchu, ar flaen y gad yn fyd-eang—ond ein gweithwyr ni sydd mewn gwirionedd yn darparu'r gwasanaeth hwnnw. Ond mae'n rhaid i mi ddweud bod y gwelliannau parhaus i'r gwasanaeth wedi arwain at gasglu dros 99 y cant o ailgylchu yn sir Ddinbych fel dylai ddigwydd, yn ystod yr wythnos diwethaf. Ond rwy'n credu y bydd y Dirprwy Brif Weinidog yn dymuno rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf, fel rydych chi'n ei ddweud.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Trefnydd, hoffwn ofyn am ddau beth o ran busnes y Senedd, os gwelwch yn dda. Yn gyntaf, sicrwydd y bydd cysondeb, rŵan, o ran busnes y Llywodraeth, rŵan bod Llywodraeth wedi'i phenodi, yn hytrach na newidiadau munud olaf a'r ansicrwydd a wnaeth ein hwynebu ni cyn toriad yr haf, ac, felly, dros yr wythnos diwethaf o ran busnes heddiw. Yn ail, hoffwn wybod pryd fydd y rhestr o gyfrifoldebau gweinidogol yn cael ei rhannu fel ein bod yn gwybod pa Ysgrifennydd y Cabinet neu Weinidog sy'n gyfrifol am beth. Mae yna gymaint o heriau yn wynebu Cymru a dydy'r ansicrwydd yma ddim yn help i unrhyw un o bobl Cymru. Felly, mae dirfawr angen hynny. 

Hefyd, o ran y rhanbarth, hoffwn ofyn am ddiweddariad ynglŷn â’r adolygiad o’r Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008. Mi gawson ni wybod nad oes yna arian. Dŷn ni’n deall hynny, ond buaswn i yn hoffi gwybod gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros drafnidiaeth, a hefyd yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg, pa asesiad sydd wedi ei wneud o effaith hyn ar bresenoldeb dysgwyr. Sut ydyn ni’n mynd i sicrhau bod dysgwyr yn medru cyrraedd yr ysgol, oherwydd dwi’n clywed yn barod am heriau dirfawr—sydd yn benodol yng Nghaerdydd—sy’n stopio dysgwyr rhag cyrraedd yr ysgol oherwydd bod yna ddim trafnidiaeth ysgol a bod y bysys ddim ar gael? Felly, mae’n rhaid inni gael sicrwydd ar hyn os ydyn ni eisiau i’n disgyblion ni fod yn yr ysgol.

Trefnydd, I'd like to ask for two statements in terms of Senedd business, please. First of all, an assurance that there'll be consistency, now, in terms of Government business, now that a Government has been appointed, rather than last-minute changes and the uncertainty that faced us before the summer recess and over the past week in terms of today's business. Secondly, I'd like to ask when a list of ministerial responsibilities will be shared so that we can know which Cabinet Secretary or Minister is responsible for what. There are so many challeneges facing Wales and this uncertainty is help to no-one in Wales. So, there is a great deal of need for that.

Also, in terms of my region, I’d like to ask for an update in terms of the review of the Learner Travel (Wales) Measure 2008. We found out that there isn’t additional funding, and we understand that, but I would like to understand, from the Cabinet Secretary for transport, and also the Cabinet Secretary for Education, what assessment has been made of the impact of this on learner attendance. How will we ensure that learners can get to school, because I hear already about major challenges—specifically related to Cardiff—that are stopping learners from getting to school, because there is no school transport and the buses aren’t available? So, we need to have assurances on this if we want our pupils to get to school.

14:30

Diolch yn fawr, Heledd Fychan. And, yes, we now, today, have had our first Business Committee coming together, and I appreciate that we do need to demonstrate as a Welsh Government that we are ready for business, to deliver, and I think you’ll very shortly hear the priorities of our First Minister. I was very struck by the fact that, as she said, she is captain of the ship, and we need to make sure, with, of course, our colleagues across the Senedd, that our Government business is clear and understandable, and, indeed, that that allows for the scrutiny that we expect. And I think we’ve already had an excellent example of that in how constructive the First Minister’s questions session has been with our new First Minister, Eluned Morgan, at the helm.

But it is important as well that we’ve set out the business statement for the next three weeks, and we went through that in our Business Committee business this morning, quite appropriately. And I can assure you that the ministerial responsibilities are being finalised today, and we’ll be able to share those with all Members of the Senedd.

Just also to say that we have a full afternoon of business today—Government business—which is very important, on key policies, not just the priorities of our Government, led by the First Minister, but also all of the other issues, policy issues and priorities through the afternoon. So, we will hear from the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language on public sector pay. Very importantly, later on this afternoon, we will also hear from our education Cabinet Secretary on our wonderful roll-out of free school meals, acknowledging that that was one of the great achievements of our co-operation agreement.

I will ask the education Minister for an update on how the review of the learner travel Measure is taking place, how it’s being implemented, and where there are issues. And you’ve raised some today from your region, and I will draw that to her attention.

Diolch yn fawr, Heledd Fychan. A, do, fe welsom ni, heddiw, ein Pwyllgor Busnes cyntaf yn dod ynghyd, ac rwy'n gwerthfawrogi bod angen i ni ddangos yn Llywodraeth Cymru ein bod ni'n barod i weithio, i gyflawni, ac rwy'n credu y byddwch chi'n clywed beth yw blaenoriaethau ein Prif Weinidog ni'n fuan iawn. Fel y dywedodd, hi yw capten y llong, ac mae angen i ni sicrhau, wrth gwrs, gyda'n cyd-Aelodau ar draws y Senedd, fod busnes ein Llywodraeth yn eglur ac yn ddealladwy, ac, yn wir, bod hynny'n caniatáu ar gyfer y craffu yr ydym ni'n ei ddisgwyl ac fe wnaeth hynny argraff ddofn arnaf i. Ac rwy'n credu ein bod ni eisoes wedi cael enghraifft ardderchog o hynny o ran pa mor adeiladol fu sesiwn cwestiynau'r Prif Weinidog gyda'n Prif Weinidog newydd, Eluned Morgan, wrth y llyw.

Ond mae'n bwysig hefyd ein bod wedi nodi'r datganiad busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf, ac fe aethom drwy hynny ym musnes ein Pwyllgor Busnes y bore yma, yn gwbl briodol. Ac fe allaf i eich sicrhau chi bod y cyfrifoldebau gweinidogol yn cael eu cwblhau heddiw, ac fe fyddwn yn gallu rhannu'r rheini gyda phob Aelod yn y Senedd.

A gair byr hefyd o ran bod gennym ni brynhawn llawn iawn o fusnes heddiw—busnes y Llywodraeth—sy'n bwysig iawn, ynglŷn â pholisïau allweddol, nid blaenoriaethau ein Llywodraeth ni'n unig, dan arweiniad y Prif Weinidog, ond yr holl faterion eraill, materion polisi a blaenoriaethau eraill drwy gydol y prynhawn. Felly, fe fyddwn ni'n clywed gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg am gyflogau'r sector cyhoeddus. Yn bwysig iawn, yn ddiweddarach y prynhawn yma, fe fyddwn ni'n clywed hefyd oddi wrth ein Hysgrifennydd dros addysg yn y Cabinet am gyflwyniad campus prydau ysgol am ddim, gan gydnabod bod hwnnw'n un o lwyddiannau mawr ein cytundeb cydweithio.

Fe wnaf i ofyn i'r Gweinidog dros addysg am yr wybodaeth ddiweddaraf o ran sut mae'r adolygiad o'r Mesur teithio gan ddysgwyr yn digwydd, sut mae hwnnw'n cael ei roi ar waith, a lle ceir problemau. Ac rydych chi wedi codi rhai ohonyn nhw heddiw yn eich rhanbarth chi, ac fe wnaf i dynnu ei sylw hi at hynny.

I’d like a statement from the Cabinet Secretary for health on drug shortages and problems arising from the serious shortage protocols, particularly when it comes to hormone replacement therapy. Between 2022 and 2023 there was a 47 per cent increase in prescriptions for HRT items, and in Wales, since 2015, the number of HRT prescriptions has increased by more than 90 per cent, which, alongside manufacturing and distribution problems, has led to a shortage of HRT items across the UK.

I’m also hearing from women in my constituency who are facing difficulties with finding alternative drugs, as there is no joined-up IT system that people can use to locate an alternative drug. This makes the serious shortage protocols redundant, as many pharmacies are running out of alternative HRT products, and there is no system for patients to check where the available drugs are located. Instead, they are having to hop from one pharmacy to another, to see if appropriate alternative products are in stock. Impeded access to these drugs can be very unpleasant for women, leading to hot flushes, panic attacks, mood changes and osteoporosis, amongst a litany of distressing symptoms.

So, could the Welsh Government update me, therefore, as to how they are working with manufacturers to ensure the continued supply of HRT products, and will the Welsh Government review the serious shortage protocols and provide a way for patients to locate alternative drugs where the one prescribed is unavailable? Thank you. 

Fe hoffwn i gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar brinder cyffuriau a phroblemau sy'n codi yn sgil y protocolau prinder difrifol, yn enwedig o ran therapi adfer hormonau. Rhwng 2022 a 2023 fe gafwyd cynnydd o 47 y cant mewn presgripsiynau ar gyfer eitemau therapi adfer hormonau, ac yng Nghymru, ers 2015, mae nifer y presgripsiynau therapi adfer hormonau wedi cynyddu fwy na 90 y cant, sydd, ochr yn ochr â phroblemau gweithgynhyrchu a dosbarthu, wedi arwain at brinder eitemau therapi adfer hormonau.

Rwy'n clywed oddi wrth fenywod yn fy etholaeth i sy'n wynebu anawsterau wrth ddod o hyd i gyffuriau amgen hefyd, gan nad oes system TG gydgysylltiedig y gall pobl ei defnyddio i ddod o hyd i gyffuriau eraill. Mae hyn yn gwneud y protocolau prinder difrifol yn ddiangen, gan fod llawer o fferyllfeydd yn rhedeg allan o gynhyrchion therapi adfer hormonau, ac nid oes system i gleifion wirio ym mha le y mae'r cyffuriau i'w cael. Yn hytrach na hynny, maen nhw'n gorfod mynd o un fferyllfa i'r llall, i weld a oes cynhyrchion eraill sy'n briodol mewn stoc. Fe allai methu â chael gafael ar y rhain fod yn annymunol iawn i fenywod, gan arwain at byliau o wres, pyliau o banig, newid hwyliau sydyn ac osteoporosis, ymhlith cyfres o symptomau annifyr.

Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi ynglŷn â sut maen nhw'n gweithio gyda gweithgynhyrchwyr i sicrhau cyflenwad parhaus o gynhyrchion therapi adfer hormonau, ac a fydd Llywodraeth Cymru yn adolygu'r protocolau prinder difrifol ac yn trefnu ffordd i gleifion ddod o hyd i gyffuriau eraill lle nad yw'r un a ragnodir ar gael? Diolch i chi. 

Well, thank you very much for that very important question, Gareth Davies. And just to say that any disruption to a medicine supply is so concerning to the people who need it, and, indeed, to their clinicians as well, because this is something where, obviously, that patient relationship, in primary care, particularly—. You focused on the impact it has in terms of the lack of HRT products. Of course, this is not just a problem for patients in Wales, it's a much wider UK and global problem. So, I'm also very pleased that the First Minister, as part of her priorities, actually—I'm sure this comes through from her experience as being Cabinet Secretary for Health and Social Care—focused on women's health, and we have a women's health plan. This is where we need to join up and recognise the impacts that this particular shortage has in relation to HRT products. So, I will ask the Cabinet Secretary for Health and Social Care to provide an update on access to HRT products.

Wel, diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn pwysig iawn yna, Gareth Davies. A dim ond dweud bod unrhyw doriad ar gyflenwad meddyginiaeth mor ofidus i'r bobl sydd ei hangen, ac, yn wir, i'w clinigwyr nhw hefyd, achos mae hyn yn rhywbeth lle, yn amlwg, mae'r berthynas honno â chleifion, mewn gofal sylfaenol, yn enwedig—. Roeddech chi'n canolbwyntio ar yr effaith mae hyn yn ei gael o ran diffyg cynhyrchion therapi adfer hormonau. Wrth gwrs, nid problem i gleifion yng Nghymru yw hon yn unig, mae hi'n broblem llawer ehangach yn y DU ac yn fyd-eang. Felly, rwy'n falch iawn hefyd fod y Prif Weinidog, yn rhan o'i blaenoriaethau hi, mewn gwirionedd—ac rwy'n siŵr bod hyn yn dod drwodd o'i phrofiad pan oedd hi'n Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol—ar iechyd menywod, ac mae gennym ni gynllun iechyd menywod. Dyma achos lle mae angen i ni ddod at ein gilydd a chydnabod yr effeithiau y mae'r prinder penodol hwn yn eu cael o ran cynhyrchion therapi adfer hormonau. Felly, rwyf i am ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn ag argaeledd cynhyrchion therapi adfer hormonau.

14:35

Croeso nôl i'r rôl i'r Trefnydd.

Welcome back to your role, Trefnydd.

Llancaiach Fawr Manor and Blackwood Miners' Institute both face imminent closure by Caerphilly council. I'd like the Welsh Government to make a statement urgently to address the vital importance of keeping cultural sites like these open for the public. Our valleys were shaped by our history. Llancaiach Fawr brings that history to life. They are actors who take tours of the building, and take you back in time. You can't put a price on how valuable that experience can be, for children in particular. And Blackwood Miners' is a venue that was opened nearly 100 years ago, paid for by the miners, to ensure that the committee has somewhere to go for concerts, for entertainment, for joy. Why shouldn't our valleys have that joy and those places that make life worth living? These sites, Trefnydd, are more than buildings. A consultation proposing to close them ended this week. It happened over the summer, when so many of us would be away, when our Senedd was in recess, and our requests to extend the consultation were refused. So, can the Welsh Government make an urgent intervention, and can you do everything possible to ensure that, if the council does close these sites, they will be saved for the community and for future generations?

Mae Sefydliadau'r Glowyr ym Maenor Llancaeach Fawr a'r Coed Duon yn wynebu'r sefyllfa fel ei gilydd y bydd Cyngor Caerffili yn eu cau nhw'n fuan iawn. Rwy'n dymuno i Lywodraeth Cymru wneud datganiad brys i fynd i'r afael â phwysigrwydd hanfodol cadw safleoedd diwylliannol fel rhain yn agored i'r cyhoedd. Cafodd ein cymoedd eu llunio gan ein hanes. Mae Llancaeach Fawr yn dod â'r hanes hwnnw'n fyw. Mae ganddyn nhw actorion sy'n tywys teithiau o amgylch yr adeilad, ac yn mynd â chi'n ôl mewn amser. Ni allwch roi pris ar ba mor werthfawr y gall y profiad hwnnw fod, yn arbennig i blant. Ac mae Sefydliad y Glowyr y Coed Duon yn lleoliad a agorwyd bron i 100 mlynedd yn ôl, y talwyd amdano gan y glowyr, i sicrhau bod gan y pwyllgor rywle i fynd ar gyfer cyngherddau, adloniant, a difyrrwch. Pam na ddylai ein cymoedd ni'n fod â'r llawenydd hwnnw a'r safleoedd hynny sy'n gwneud bywyd yn werth chweil? Mae'r safleoedd hyn, Trefnydd, yn fwy na dim ond adeiladau. Fe ddaeth ymgynghoriad i ben yr wythnos hon ar y cynnig i'w cau nhw. Fe ddigwyddodd hwnnw dros yr haf, pan fyddai cymaint ohonom wedi bod i ffwrdd, pan oedd ein Senedd wedi torri, ac fe wrthodwyd ein ceisiadau ni i ymestyn yr ymgynghoriad. Felly, a all Llywodraeth Cymru ymyrryd ar frys, ac a wnewch chi bopeth sy'n bosibl i sicrhau, pe byddai'r cyngor yn cau'r safleoedd hyn, y byddan nhw'n cael eu cadw ar gyfer y gymuned ac ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol?

Thank you, Delyth Jewell. I hope you found it helpful that I was able to meet with you, in my former capacity as Cabinet Secretary for culture, only in the last week or so, to address these issues, and indeed also having the same discussions with Hefin David as well, as the local Senedd Member. Of course, as we discussed at that meeting, it is an issue for Caerphilly county council, and the consultation has come to a conclusion. I think it's important for the Senedd also, on record, to know that the Arts Council of Wales is very engaged with this, monitoring the situation, keeping the Welsh Government updated on developments. The Arts Council of Wales provided a detailed response to Caerphilly council's consultation, and, indeed, their interest in this is that, in 2023-24, the Arts Council of Wales invested over £255,000 in arts activity in Caerphilly, with Blackwood Miners' Institute accounting directly for 54 per cent of this. So, this is very much an ongoing matter and discussion that is being considered.

Diolch i chi, Delyth Jewell. Rwy'n gobeithio iddi fod o ddefnydd fy mod i wedi cwrdd â chi, yn rhinwedd fy swydd flaenorol yn Ysgrifennydd y Cabinet dros ddiwylliant, yn ystod yr wythnos diwethaf, i fynd i'r afael â'r materion hyn, ac yn wir hefyd cael cynnal yr un trafodaethau â Hefin David, yn ogystal â'r Aelod lleol yn y Senedd. Wrth gwrs, fel cafodd ei drafod yn y cyfarfod hwnnw, mater i gyngor sir Caerffili yw hwn, ac fe ddaeth yr ymgynghoriad i ben. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i'r Senedd wybod hefyd, ar gofnod, fod Cyngor Celfyddydau Cymru wedi bod â rhan fawr yn hyn, wrth fonitro'r sefyllfa, wrth roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r datblygiadau. Rhoddodd Cyngor Celfyddydau Cymru ymateb manwl i ymgynghoriad Cyngor Caerffili, ac, yn wir, eu diddordeb nhw yn hyn yw, yn ystod 2023-24, fe fuddsoddodd Cyngor Celfyddydau Cymru dros £255,000 mewn gweithgarwch celfyddydol yng Nghaerffili, gyda Sefydliad y Glowyr yn y Coed Duon yn cyfrif yn uniongyrchol am 54 y cant o hyn. Felly, mater yw hwn o drafodaeth barhaus sy'n cael ei hystyried.

Business Secretary, I'd like to request a statement from the Cabinet Secretary for Transport and North Wales regarding the new penalty fare zone expansion by Transport for Wales. I've recently been contacted by a constituent—and there are many like this one—who, in this particular case, would usually purchase a ticket on the train for their journey from Llanhilleth to Cardiff, where a discount would be applied with their TfW concessionary travel card. However, from Monday last week, this was no longer an option on TfW services, as passengers will be fined if found boarding a train without a ticket. Despite ticketing machines being placed in stations, there are still no options to have the concessionary option applied to particular travellers. And it's also worth noting that they're often out of service or delayed, with long queues of people trying to purchase tickets, particularly in stations where there's only one machine. As if the over-60s haven't been punished enough in the past week by the Labour Government, unfortunately, this is now often the case, particularly for elderly people across Wales, who want to be able to access the concession when they're travelling. Unfortunately now, they're being fined by TfW for not having a ticket on board. I'd therefore be grateful for a statement on how the Welsh Government aims to rectify this issue, so that commuters can rightfully claim their discount through the machines in stations without being forced to go without it, because they are currently rightfully afraid of getting a penalty fare. Thank you.

Ysgrifennydd Busnes, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru ynghylch yr ehangiad newydd i'r parth talu cosb gan Trafnidiaeth Cymru. Mae etholwr wedi cysylltu â mi yn ddiweddar—ac mae llawer yn debyg i hwn—a fydd, yn yr achos penodol hwn, yn prynu tocyn ar y trên fel arfer ar gyfer ei daith o Lanhiledd i Gaerdydd, lle byddai disgownt yn cael ei roi wrth gyflwyno cerdyn teithio rhatach Trafnidiaeth Cymru. Serch hynny, o ddydd Llun yr wythnos diwethaf, nid oedd hi'n bosibl gwneud hynny mwyach ar wasanaethau Trafnidiaeth Cymru, gan y bydd teithwyr yn cael eu dirwyo os cânt eu dal ar drên heb docyn. Er bod peiriannau tocynnau wedi cael eu gosod mewn gorsafoedd, nid oes unrhyw ddewis fyth i allu manteisio ar y disgownt ar gyfer teithwyr neilltuol. Ac mae hi'n werth nodi hefyd eu bod nhw'n aml allan o wasanaeth neu'n araf iawn, gyda chiwiau hir o bobl yn ceisio prynu tocynnau, yn enwedig mewn gorsafoedd lle nad oes yna ond un peiriant. Fel pe na bai'r Llywodraeth Lafur wedi cosbi'r rhai dros 60 oed yn ddigonol yn ystod yr wythnos diwethaf, yn anffodus, mae hyn yn wir yn aml erbyn hyn, yn enwedig o ran pobl oedrannus ledled Cymru, sy'n awyddus i fanteisio ar y gostyngiad pan fyddan nhw'n teithio. Yn anffodus erbyn hyn, maen nhw'n cael dirwy gan Trafnidiaeth Cymru am beidio â bod â thocyn ar y tren. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar am ddatganiad ar sut mae Llywodraeth Cymru yn ceisio unioni'r cam hwn, er mwyn i gymudwyr hawlio eu disgownt nhw wrth ddefnyddio'r peiriannau mewn gorsafoedd heb orfod gwneud hebddo, oherwydd eu bod nhw'n iawn ar hyn o bryd i fod yn ofni cael cosb. Diolch i chi.

Thank you very much for that question. I think this is one of those questions where it would be useful if you write directly to the Cabinet Secretary for Transport and North Wales, just to highlight this example. Because if it's reflected elsewhere, it's important to see the impact that it has had in terms of that particular ticketing and concessionary arrangement. I'm also aware, of course, that the Cabinet Secretary has his oral Senedd questions next week as well. But I think, in the meantime, it would be very helpful to raise this particular case, so that he can look into what has happened and what the circumstances are. 

Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn yna. Rwy'n credu bod hwn yn un o'r cwestiynau hynny lle gallai hi fod yn ddefnyddiol i chi ysgrifennu at Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn uniongyrchol, dim ond ar gyfer tynnu sylw at yr enghraifft hon. Oherwydd os yw hynny'n digwydd mewn mannau eraill, mae hi'n bwysig iawn nodi'r effaith a gafodd hynny o ran y trefniant penodol hwnnw i brynu tocynnau rhatach. Rwy'n ymwybodol hefyd, wrth gwrs, fod gan yr Ysgrifennydd Cabinet ei gwestiynau llafar yn y Senedd yr wythnos nesaf. Ond rwy'n credu, yn y cyfamser, y byddai hi o ddefnydd mawr i chi godi'r achos arbennig hwn, er mwyn iddo allu ymchwilio i'r hyn sydd wedi digwydd a beth yw'r union amgylchiadau. 

14:40

A gaf i ofyn am ddatganiad, naill ai gan y Gweinidog materion gwledig neu'r Gweinidog â chyfrifoldeb dros gynllunio, neu efallai'r ddau gyda'i gilydd a dweud y gwir, ynglŷn â'r sefyllfa o safbwynt delio â cheisiadau cynllunio yn ymwneud â siediau ieir yng Nghymru? Nawr, rŷn ni'n gwybod bod yna nifer ohonyn nhw yn eistedd ar ddesg Gweinidogion yn aros i gael eu penderfynu arnyn nhw ac wedi bod felly ers amser maith. Mae angen amserlen, o leiaf, i fod yn glir ynglŷn â beth gall disgwyliadau'r unigolion yma fod.

Ond dwi hefyd eisiau cyfeirio at rywbeth bach yn wahanol, sef, wrth gwrs, y gofynion lles anifeiliaid newydd mae archfarchnadoedd yn eu gosod ar gynhyrchwyr pan fo'n dod i ddofednod, sy'n gofyn am fwy o le i ddofednod yn y siediau sy'n cynhyrchu. Ac er mwyn cynnal lefel y cynhyrchiant, mae'n rhaid i'r cynhyrchwyr yna gael mwy o le, felly mae angen codi sied newydd. Er bod yna ddim mwy o ddofednod, bydd yna ddim mwy o dail, ddim mwy o wastraff ac yn y blaen, bydd angen mwy o le. Dwi'n gwybod am un busnes bwyd yn y gogledd, sy'n gweithio gyda'u cynhyrchwyr ar draws y gogledd, fydd angen 24 sied newydd dim ond i aros yn llonydd. Felly, mae yna nifer fawr o geisiadau ychwanegol ar y ffordd i gyfeiriad y Llywodraeth cyn mis Chwefror, a dwi eisiau clywed gan y Gweinidogion beth yw eich cynllun chi i fedru delio gyda'r rheini yn effeithiol a sicrhau y bydd y ceisiadau hynny'n cael eu delio â nhw mewn modd rhesymol, ond hefyd amserol pan fo'n dod i gyrraedd y nod o gyflawni hyn erbyn mis Chwefror. 

May I ask for a statement, either from the Minister for rural affairs or the Minister with responsibility for planning, or perhaps both together if truth be told, on the situation in terms of dealing with planning applications related to chicken sheds in Wales? We know that many things are sitting on ministerial tables waiting for decisions to be made and have been like that for quite some time. We need a timetable, at least, to have clarity on what the expectations of these individuals should be.

But I also want to refer to a slightly different issue, namely, of course, the animal welfare requirements that supermarkets are now placing on producers when it comes to poultry, where they are asking for more space for poultry in the sheds. And to maintain the level of production, those producers do have to have more space, so they'll have to build a new shed. Although they don't have more poultry, there will be no more waste and so on, they will need more space. I know of one food business in north Wales, which is working with producers across Wales, that will need 24 additional sheds just to remain at a standstill. So, there will be a number of planning applications coming to Government before February, and I'd like to hear from the Ministers what their plans are to deal with those effectively and to ensure that those applications are dealt with in a reasonable and timely manner when it comes to delivering this by February. 

Diolch yn fawr, Llyr. This is something where we have the Deputy First Minister here in the Chamber. He will have heard that question. 

Diolch yn fawr, Llŷr. Yn yr achos hwn mae'r Dirprwy Brif Weinidog gennym ni yma yn y Siambr. Fe glywodd ef y cwestiwn yna. 

Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn. 

Thank you for your very important question. 

I think it is also a question relating to planning. But it is particularly important in terms of the sector, in terms of the provision of chicken sheds, but also it's a question of animal welfare as well, which, of course, is part of the Deputy First Minister's responsibility, because animal welfare is a priority for this Government, and also we have very clear regulations set down: the Welfare of Farmed Animals (Wales) Regulations 2007, for example, setting down detailed conditions under which farmed animals must be kept. But it is important for the industry, for the sector, for animal welfare, so I'm grateful that question has been asked this afternoon.

Rwyf i o'r farn hefyd mai cwestiwn yw hwn sy'n ymwneud â chynllunio. Ond mae'n arbennig o bwysig o ran y sector, o ran darparu siediau ieir, ond mae'n fater o ran lles anifeiliaid hefyd, sydd, wrth gwrs, yn rhan o gyfrifoldeb y Dirprwy Brif Weinidog, oherwydd mae lles anifeiliaid yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon, ac fe nodwyd rheoliadau eglur iawn gennym ni hefyd: Rheoliadau Lles Anifeiliaid a Ffermir (Cymru) 2007, er enghraifft, sy'n nodi amodau manwl y mae'n rhaid cadw anifeiliaid a ffermir yn unol â nhw. Ond mae'n bwysig o ran y diwydiant, o ran y sector, o ran lles anifeiliaid, felly rwy'n ddiolchgar fod y cwestiwn hwn wedi cael ei ofyn brynhawn heddiw.

Trefnydd, can I ask for an urgent statement on bovine TB in Wales? The First Minister and Deputy First Minister attended the Pembrokeshire show this year, where the NFU Cymru highlighted that 40 per cent—40 per cent—of all cattle culled in Wales in the last 12 months came from the one county of Pembrokeshire alone. This is a staggering statistic and is deeply traumatic to those farmers involved. Indeed, 20 per cent of the cattle herds in Pembrokeshire are operating under TB restrictions and this is unacceptable. And this has an impact on the animal welfare, but let's not forget the farmers in dealing with bovine TB as well, as 85 per cent of NFU Cymru members who took part in the bovine TB survey had said that TB has negatively impacted their mental health of them and their families. So, could I ask for an urgent statement from the Cabinet Secretary for rural affairs on bovine TB in Wales, especially given that the UK Government is making regressive steps in its own TB eradication policy, despite clear peer-reviewed progress being made? Diolch, Dirprwy Lywydd. 

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad brys ar TB buchol yng Nghymru? Fe aeth y Prif Weinidog a'r Dirprwy Brif Weinidog i sioe sir Benfro eleni, lle roedd NFU Cymru yn amlygu bod 40 y cant—40 y cant—o'r holl wartheg a gafodd eu difa yng Nghymru yn ystod y 12 mis diwethaf yn dod o sir Benfro yn unig. Mae hwn yn ystadegyn syfrdanol ac mae'n hynod drawmatig i'r ffermwyr dan sylw. Yn wir, mae 20 y cant o'r buchesi gwartheg yn sir Benfro yn gweithredu o dan gyfyngiadau TB ac mae hynny'n annerbyniol. Ac mae hynny yn cael effaith ar les anifeiliaid, ond nac anghofiwn y ffermwyr sy'n ymdrin â TB buchol hefyd, gan fod 85 y cant o aelodau NFU Cymru a oedd yn cymryd rhan yn yr arolwg TB buchol yn dweud bod TB wedi cael effaith andwyol ar eu hiechyd meddwl nhw a'u teuluoedd. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad brys gan Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig ar TB buchol yng Nghymru, yn enwedig o ystyried bod Llywodraeth y DU yn cymryd camau atchweliadol yn ei pholisi hi ei hun i ddileu TB, er gwaethaf y cynnydd sy'n digwydd a adolygir gan gymheiriaid? Diolch, Dirprwy Lywydd. 

Diolch, Sam Kurtz. Yes, I think, many of us attended our agricultural shows in our communities. I certainly attended the Vale show, along with colleagues here today. But also, obviously, this was a discussion with the farming community and their trade unions—NFU, FUW—I'm sure, and the First Minister and the Deputy First Minister were privy to that. And we realise the impact of bovine TB, and also I certainly learnt in the summer about how the farming community take their own measures to address it at a very local place-based level. But, again, the Cabinet Secretary for rural affairs and Deputy First Minister has heard the question, and I'm sure when he has his oral questions, but also prior to that, there will be an opportunity to update on the Welsh Government response. 

Diolch i chi, Sam Kurtz. Do, rwy'n credu bod llawer ohonom ni wedi mynd i'r sioeau amaethyddol yn ein cymunedau ni. Yn sicr, fe es i sioe'r Fro, ynghyd â chyd-Aelodau sydd yma heddiw. Ond hefyd, yn amlwg, roedd hon yn drafodaeth gyda'r gymuned ffermio a'u hundebau llafur nhw—yr NFU, yr FUW—rwy'n sicr, ac roedd y Prif Weinidog a'r Dirprwy Brif Weinidog yn gyfrannog o honno. Ac rydym ni'n sylweddoli maint effaith TB buchol, ac yn sicr fe ddysgais yn ystod yr haf ynglŷn â'r ffordd y mae'r gymuned ffermio yn cymryd eu camau eu hunain i fynd i'r afael â'r mater ar lefel leol iawn yn seiliedig ar leoedd. Ond, unwaith eto, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig a'r Dirprwy Brif Weinidog wedi clywed y cwestiwn, ac rwy'n siŵr pan fydd hi'n amser iddo ateb ei gwestiynau llafar, ond cyn hynny hefyd, fe fydd yna gyfle iddo roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn ag ymateb Llywodraeth Cymru. 

14:45

Gaf i ofyn am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet newydd dros yr economi, ynni a chynllunio am gynlluniau Llywodraeth Cymru i edrych eto ar yr amodau cynllunio wnaeth alluogi i ddatblygwr greu ystâd o dai ym Mrynteg yn Ynys Môn? Mae Brynteg yn bentref bendigedig. Mae’n ystâd fendigedig o dai sy’n edrych yn addas iawn ar gyfer teuluoedd lleol, ond mae’r tai ar gael i brynwyr ail gartrefi yn unig. Mi gafodd y caniatâd ar gyfer y datblygiad ei roi yn 2010. Mae’r ail phase ar werth erbyn hyn am bris rhad, a hynny mewn cyfnod lle mae hi’n mynd yn fwy a mwy anodd i bobl leol sy’n gobeithio cael eu troed ar yr ysgol dai i ffeindio cartref i’w brynu neu i’w rentu. Bwriad yr amodau cynllunio fyddai i hybu gweithgaredd economaidd, ac, ohoni’i hun, mae hynny’n egwyddor sy’n iawn. Ond dwi’n siŵr y bydd y Trefnydd yn cytuno efo fi a nifer o drigolion Ynys Môn yn ein rhwystredigaeth ni bod cynllunio a rheolau cynllunio yn caniatáu datblygiad fel hyn sydd yn eithrio ac yn gwahardd teuluoedd lleol rhag prynu tai. Felly, mi fyddai datganiad yn gyfle i ni glywed ymrwymiad, gobeithio, gan y Gweinidog i edrych eto ar yr amodau cynllunio i sicrhau nad yw datblygiad o’r math yma yn gallu digwydd.

May I ask for a statement by the new Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning about Welsh Government plans to look again at the planning conditions that enabled a developer to create a housing estate in Brynteg on Ynys Môn? Brynteg is a beautiful village. It's a wonderful estate of houses that looks appropriate for local families, but the homes are available to purchasers of second homes only. Planning consent was given in 2010. The second phase is now for sale at cheap prices, at a time when it's becoming increasingly difficult for local people who hope to get their feet on the housing ladder to rent or buy a home. The planning conditions were intended to promote economic activity, and, in and of itself, that is an acceptable principle. But I'm sure that the Trefnydd would agree with me and a number of residents of Ynys Môn in terms of our frustration that planning and planning regulations enable a development such as this that excludes local families from purchasing homes. So, a statement would be an opportunity for us to hear a commitment from the Minister to look again at the planning conditions to ensure that developments such as this cannot happen.

Diolch yn fawr, Rhun ap Iorwerth. This is such an important issue, as we see some of the really positive results, I would say, as a result of the second homes policy that we developed together, and how we see that that is beginning to have a positive impact in enabling housing to be made available to our local people and local communities. I can’t comment on the one housing estate in Brynteg that you highlight today, but, clearly, we have our new Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning, and, of course, this very much links to the responsibilities of the Cabinet Secretary for Housing and Local Government. I think that point is well made in terms of their response to these issues.

Diolch yn fawr, Rhun ap Iorwerth. Mae hwn yn fater mor bwysig, gan ein bod ni'n gweld rhai o'r canlyniadau cadarnhaol iawn, yn fy marn i, o ganlyniad i'r polisi ail gartrefi a ddatblygwyd gennym ni gyda'n gilydd, a sut rydym yn gweld bod hynny'n dechrau cael effaith adeiladol wrth sicrhau bod tai ar gael i'n pobl leol ni a'n cymunedau lleol ni. Ni allaf i wneud unrhyw sylw ar y stad dai unigol ym Mrynteg yr ydych chi'n tynnu sylw ati heddiw, ond, yn amlwg, mae'r Ysgrifennydd Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio newydd gennym ni ac, wrth gwrs, mae hyn yn cysylltu i raddau helaeth iawn â chyfrifoldebau Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol. Rwy'n credu i'r pwynt hwnnw gael ei wneud yn effeithiol o ran eu hymateb nhw i'r materion hyn.

Could I call for a single statement, please, on support for the north Wales economy? The leader of Wrexham council has said it would be truly disappointing if the £20 million town fund allocated to Wrexham is scrapped by the Labour UK Government, which was part of a long-term investment plan for towns overlooked and taken for granted, including four in Wales. He added that, on top of that, there are rumours that the north Wales investment zone of £160 million could be pulled. If that would happen, that would be a disaster for Wrexham and Flintshire because that was supposed to bring in around £1 billion-worth of investment within the two counties. This follows statements during the summer casting doubt over the billion-pound plan to electrify the north Wales rail line, and plans to build a large nuclear power station at Wylfa in Anglesey—announcements by UK Government Ministers. We therefore need to know what action, if any, the Welsh Government is taking to fight for these schemes—schemes, although Conservative Government schemes, which secured largely cross-party support in the region—or is north Wales going to have to wait several years to bid for the next round of schemes before further delay occurs once again? I call for a statement accordingly because the region doesn’t wish and cannot afford to lose out on potentially hundreds of millions and billions of pounds of investment it was already planning to invest.

A gaf i alw am ddatganiad unigol, os gwelwch chi'n dda, ynglŷn â chefnogaeth i economi'r gogledd? Mae arweinydd cyngor Wrecsam wedi dweud y byddai'n wirioneddol siomedig pe bai'r gronfa dref gwerth £20 miliwn a ddyrannwyd i Wrecsam yn cael ei dileu gan Lywodraeth Lafur y DU, a oedd yn rhan o gynllun buddsoddi hirdymor ar gyfer trefi sy'n cael eu diystyru a'u cymryd yn ganiataol, gan gynnwys pedair tref yng Nghymru. Roedd ef yn dweud drachefn fod sibrydion, ar ben y cwbl, y gallai parth buddsoddi'r gogledd o £160 miliwn gael ei dynnu nôl. Pe byddai hynny'n digwydd, fe fyddai hwnnw'n drychineb i Wrecsam a sir y Fflint gan fod hwnnw i fod i ddwyn gwerth tua £1 biliwn o fuddsoddiad i mewn i'r ddwy sir. Fe ddaw hyn yn dilyn datganiadau yn ystod yr haf yn bwrw amheuaeth ar y cynllun tua biliwn o bunnau i drydaneiddio rheilffordd y gogledd, a chynlluniau i adeiladu atomfa fawr yn Wylfa ar Ynys Môn—cyhoeddiadau gan Weinidogion Llywodraeth y DU. Felly mae angen i ni wybod pa gamau, os o gwbl, y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i frwydro dros y cynlluniau hyn—cynlluniau, er mai cynlluniau'r Llywodraeth Geidwadol oedden nhw, a oedd yn ennill cefnogaeth drawsbleidiol i raddau helaeth yn y rhanbarth—neu a fydd yn rhaid i'r gogledd aros sawl blwyddyn i wneud cais am y rownd nesaf o gynlluniau cyn i fwy o oedi ddigwydd eto? Rwy'n galw am ddatganiad ynglŷn â hynny am nad yw'r rhanbarth yn dymuno nac yn gallu fforddio colli allan ar gannoedd o filiynau a biliynau o bunnau o fuddsoddiad o bosibl yr oedd yn bwriadu ei fuddsoddi eisoes.

Thank you, Mark Isherwood. This is something that, of course, the Cabinet Secretary for Transport and North Wales is very mindful of, but indeed also the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning. I have to say, this goes back to some of our discussions earlier on this afternoon. Of course, this pause at the moment in terms of what is going to happen next in terms of—. The previous Conservative Government’s very narrow and very insular, and without Welsh Government engagement, decisions about this funding has put us in this position. And it's put us in this position because of the black hole that you have left us, the £22 billion black hole, and, I’m sorry, you’re going to hear this a lot from us, because it’s the truth in terms of the mess that you’ve left us in. Actually, we never saw the money that was promised to us post structural funds, post Brexit, and then you had this very pork-barrel, where-there-happened-to-be-a-Conservative-MP scheme. And, I'm sorry, I want this to be reconsidered, let alone the UK Government reconsider it. So, Mark, yes of course we accept that Wrexham is a fantastic town, there are lots of prospects, and it's all being looked at, the local authority, the Senedd Member here herself, Lesley Griffiths, but let's just put this in context as to how we've come to this position.

Diolch i chi, Mark Isherwood. Mae hyn yn rhywbeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn ymwybodol iawn ohono, ond Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio hefyd, mewn gwirionedd. Mae'n rhaid i mi ddweud, mae hyn yn cyfeirio yn ôl at rai o'n trafodaethau yn gynharach y prynhawn yma. Wrth gwrs, mae'r oedi hwn sydd ar hyn o bryd o ran yr hyn a fydd yn digwydd nesaf o ran—. Mae penderfyniadau Llywodraeth y Ceidwadwyr blaenorol yn gul ac ynysig iawn, a heb ymrwymiad Llywodraeth Cymru, wedi ein rhoi yn y sefyllfa hon. Ac mae wedi ein rhoi ni yn y sefyllfa hon oherwydd y gagendor mawr yr ydych chi wedi ei adael i ni, y gagendor mawr gwerth £22 biliwn, ac rwy'n ymddiheuro, ond fe fyddwch chi'n clywed hyn lawer gwaith eto oddi wrthym ni, oherwydd dyna'r gwirionedd o ran y llanast yr ydych chi wedi ein gadael ni i'w glirio. A dweud y gwir, ni welsom ni erioed mo'r arian a addawyd i ni drwy'r cronfeydd strwythurol, wedi Brexit, ac yna roedd y cynllun hwn gennych chi a oedd yn ffafriol iawn i rai, lle digwyddai i'r AS lleol fod yn un o'r Ceidwadwyr. Ac, mae'n ddrwg gennyf i, rwy'n awyddus i hwn gael ei ailystyried, heb sôn am awydd Llywodraeth y DU i'w ailystyried. Felly, Mark, ydym, wrth gwrs, rydym ni'n derbyn bod Wrecsam yn dref wych, gyda llawer o ragolygon da, ac mae'r cyfan yn cael ei ystyried, gan yr awdurdod lleol, gan Aelod y Senedd ei hun, Lesley Griffiths, ond gadewch i ni roi hyn yn ei gyd-destun o ran sut y gwnaethom ni gyrraedd y sefyllfa hon.

14:50

Diolch, Dirprwy Lywydd. Trefnydd, I'd like to call for a statement on the delivery of ambulance services from the new Cabinet Secretary for Health and Social Care. Now, ambulance staff have raised concerns with me about services in Pembrokeshire, and I was alarmed to hear that 30 beds are to be removed from Withybush hospital and Glangwili hospital in due course. I was also alarmed to hear that ambulances dispatched to Pembrokeshire are no longer ring-fenced to return, and the priority is to clear the backlog at Glangwili hospital before any backlogs at Withybush hospital. Now, staff told me that they are facing more paperwork and targets than ever before. They now have a target of 15 minutes to do a patient handover with A&E and 15 minutes to restock and clean the ambulance. Needless to say, morale amongst staff is extremely low, so staff are not inclined to work overtime, particularly at night, as they feel that they could spend significant amounts of time in an ambulance waiting to discharge patients. And so, in light of the seriousness of the concerns raised, I believe that we need a statement now from the new Cabinet Secretary for Health and Social Care to address some of these concerns as soon as possible.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Trefnydd, hoffwn alw am ddatganiad ar y ddarpariaeth o wasanaethau ambiwlans gan Ysgrifennydd newydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Nawr, mae staff ambiwlans wedi rhannu eu pryderon â mi am wasanaethau yn sir Benfro, a chefais fraw o glywed y bydd 30 o welyau yn cael eu symud o ysbyty Llwynhelyg ac ysbyty Glangwili maes o law. Cefais fraw hefyd o glywed nad yw ambiwlansys sy'n cael eu hanfon i sir Benfro bellach wedi'u clustnodi i ddychwelyd, a'r flaenoriaeth yw clirio'r ôl-groniad yn ysbyty Glangwili cyn unrhyw ôl-groniadau yn ysbyty Llwynhelyg. Nawr, dywedodd staff wrthyf eu bod nhw'n wynebu mwy o waith papur a thargedau nag erioed o'r blaen. Mae ganddyn nhw darged bellach o 15 munud i gyflawni trosglwyddiad claf gydag adrannau damweiniau ac achosion brys a 15 munud i ailstocio a glanhau'r ambiwlans. Afraid dweud bod ysbryd ymhlith staff yn eithriadol o isel, felly nid yw staff yn awyddus i weithio goramser, yn enwedig yn y nos, gan eu bod nhw'n teimlo y gallen nhw fod yn treulio llawer iawn o amser mewn ambiwlans yn aros i ryddhau cleifion. Ac felly, yng ngoleuni difrifoldeb y pryderon a godwyd, rwy'n credu bod angen datganiad arnom ni nawr gan Ysgrifennydd newydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol i roi sylw i rai o'r pryderon hyn cyn gynted â phosibl.

Thank you, Paul Davies. It is very important for Members to get feedback on the delivery of their local services, and ambulance services are absolutely at the forefront of the response of our NHS and are under huge pressure in terms of the increased demand on our ambulance services and urgent and emergency care. But, our new Cabinet Secretary for Health and Social Care is closely loooking at every service that we deliver, back to the priorities of our First Minister, and I know that the ambulance services will be part of that review. But it's also really important, again, to us to recognise the work of our paramedics and our ambulance services. And we see that over the summer, in particular, I'm sure, in your constituency and area—the pressures through the summer months, the visitor and tourist season as well. But this is something that the Cabinet Secretary for Health and Social Care, of course, will be looking at.

Diolch, Paul Davies. Mae'n bwysig iawn i Aelodau gael adborth ar ddarpariaeth eu gwasanaethau lleol, ac mae'r gwasanaethau ambiwlans yn sicr yn flaenllaw yn ymateb ein GIG ac o dan bwysau enfawr o ran y galw cynyddol am ein gwasanaethau ambiwlans a gofal brys ac argyfwng. Ond, mae ein Hysgrifennydd Cabinet newydd dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn edrych yn fanwl ar bob gwasanaeth yr ydym ni'n eu ddarparu, yn ôl i flaenoriaethau ein Prif Weinidog, a gwn y bydd y gwasanaethau ambiwlans yn rhan o'r adolygiad hwnnw. Ond mae hefyd yn bwysig iawn, eto, i ni gydnabod gwaith ein parafeddygon a'n gwasanaethau ambiwlans. Ac rydym ni'n gweld dros yr haf, yn enwedig, rwy'n siŵr, yn eich etholaeth a'ch ardal chi—y pwysau drwy fisoedd yr haf, y tymor ymwelwyr a thwristiaid hefyd. Ond mae hyn yn rhywbeth y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn edrych arno, wrth gwrs.

7. Datganiad gan y Gweinidog Gofal Cymdeithasol: Y Fframwaith Cenedlaethol ar gyfer Comisiynu Gofal a Chymorth yng Nghymru
7. Statement by the Minister for Social Care: The National Framework for the Commissioning of Care and Support in Wales

Mae eitem 7 wedi ei gohirio tan 24 Medi.

Item 7 is postponed until 24 September.

8. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a’r Gymraeg: Yr economi werdd
8. Statement by the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language: The green economy
9. Datganiad gan y Prif Weinidog: Cysylltiadau rhynglywodraethol
9. Statement by the First Minister: Inter-governmental relations

Mae eitem 9 wedi ei gohirio tan 24 Medi hefyd.

Item 9 is postponed until 24 September also. 

10. Datganiad gan y Prif Weinidog: Blaenoriaethau'r Llywodraeth
10. Statement by the First Minister: Government priorities

Eitem 10 heddiw yw datganiad gan y Prif Weinidog ar flaenoriaethau'r Llywodraeth, a galwaf ar y Prif Weinidog, Eluned Morgan. 

Item 10 this afternoon is a statement by the First Minister on Government priorities, and I call on the First Minister, Eluned Morgan. 

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. When I stood before you six weeks ago, I promised to be a First Minister who listens, but I made it clear that I want to listen not just to those with the loudest voices or those with the most power, but to everyone to ensure we focus on the issues that matter most to the people of Wales. And that is exactly what I and my colleagues have done. Over the summer, as First Minister, I’ve spoken with hundreds of people in every corner of Wales. Over 7,000 people responded to a Labour Party survey in terms of what they would like us to prioritise as a Welsh Government. So, before I go any further, I want to thank everyone who took the time to share their hopes, concerns and opinions with me and my colleagues, whether online or in person. We've had an incredible response.

Your voices have shaped the work of your new Welsh Labour Government. We’ve listened to people in our town centres, workers in Airbus, students in Bridgend, visitors to agricultural shows in Pembrokeshire, members of black, Asian and ethnic minority communities in Swansea, and we even had responses from a Men’s Shed in Maesteg. And you've given us in Government a clear message: health and social care, particularly addressing those long waiting times for treatment, are the top priorities. There’s also a strong desire for us to make faster progress on improving education standards, and in creating jobs and growing the economy over the next 18 months. There is also still real concern around the roll-out of the 20 mph speed limits and a desire to see changes on specific roads.

Across the whole of Wales, including in Pontypridd and in Wrexham, I heard from people who had positive personal experiences with the health service, but they were worried about overall pressure on the system and on waiting times. In Torfaen, young women told me that they wanted more support for mental health and women's health issues, like period pains and endometriosis.

The business community and housing developers in our capital city told me that they wanted to see us speed up the planning process. In Brecon, I was told that school standards need to be raised, and many across Wales told me how they were struggling to pay their rent. One man told me that his family was delaying having a second child due to worries over rising costs, and wanted better paid, quality jobs. In the Valleys, people called for better public transport links. In Connah's Quay, nearly every conversation was about the need to fix the roads.

Now, these conversations and many others like them, have helped define this Government's priorities. We are listening. Now, we can't do everything, so we are setting priorities. Having listened to people's concerns, ambitions and hopes, which chime with our values in Welsh Labour, we will move forward through the remainder of this Senedd term to drive progress in four key areas.

The first is to provide iechyd da, good health. We will cut NHS waiting times, including for mental health, we'll improve access to social care, and we'll improve services for women's health. Secondly, alongside the UK Government, we will focus on green jobs and growth. We'll create jobs that not only tackle the climate crisis, but help make families better off and restore nature. And we'll accelerate planning decisions to grow our Welsh economy.

One of the things that inspired me to enter politics was watching the wasted talents and abilities of those who were not being given a chance. So, we are going to ensure opportunities for every family. We will boost standards in our schools and colleges and provide more homes for social rent, ensuring that every family has the chance to succeed. And, we will be connecting communities. We will transform our railways and deliver a better bus network. We'll fix our roads and empower local communities to make choices on 20 mph. I'm proud to announce these priorities today, alongside a brilliant Cabinet team, who will be responsible for delivering on these priorities.

A lot has been done. There is a lot to do. But there's a heck of a lot to lose if we don't get this right. We are a Government that has a deep sense of service to you, the people of Wales. That's why we will keep listening but, more importantly, delivering. Delivery, accountability and improved productivity will be the watchwords of my Government—making things happen on the people's priorities. And this will include more transparency and visibility for the public, so that taxpayers know where things are going well and where there is room for improvement. This clear concentration on priorities, alongside a transformation in the way that we monitor delivery, will sharpen our focus.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Pan wnes i sefyll o'ch blaenau chwe wythnos yn ôl, fe wnes i addo bod yn Brif Weinidog sy'n gwrando, ond fe wnes i ei gwneud yn eglur fy mod i eisiau gwrando nid yn unig ar y rhai sydd â'r lleisiau mwyaf croch neu'r rhai sydd â'r mwyaf o rym, ond ar bawb i sicrhau ein bod ni'n canolbwyntio ar y materion sydd bwysicaf i bobl Cymru. A dyna'n union yr wyf i a'm cydweithwyr wedi ei wneud. Dros yr haf, fel Prif Weinidog, rwyf i wedi siarad â channoedd o bobl ym mhob cwr o Gymru. Ymatebodd dros 7,000 o bobl i arolwg gan y Blaid Lafur o ran yr hyn yr hoffen nhw i ni ei flaenoriaethu fel Llywodraeth Cymru. Felly, cyn i mi fynd ymhellach, hoffwn ddiolch i bawb a roddodd o'u hamser i rannu eu gobeithion, eu pryderon a'u barn gyda mi a'm cydweithwyr, boed ar-lein neu wyneb yn wyneb. Rydym ni wedi cael ymateb anhygoel.

Mae eich lleisiau wedi llunio gwaith eich Llywodraeth Lafur newydd yng Nghymru. Rydym ni wedi gwrando ar bobl yng nghanol ein trefi, gweithwyr yn Airbus, myfyrwyr ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ymwelwyr â sioeau amaethyddol yn sir Benfro, aelodau o gymunedau du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn Abertawe, a chawsom ymatebion gan Men's Shed ym Maesteg hyd yn oed. Ac rydych chi wedi rhoi neges eglur i ni yn y Llywodraeth: iechyd a gofal cymdeithasol, a mynd i'r afael â'r amseroedd aros hir hynny am driniaeth yn arbennig, yw'r prif flaenoriaethau. Ceir awydd cryf hefyd i ni wneud cynnydd cyflymach ar wella safonau addysg, ac o ran creu swyddi a thyfu'r economi dros y 18 mis nesaf. Ceir pryder gwirioneddol hefyd ynghylch cyflwyno'r terfynau cyflymder 20 mya ac awydd i weld newidiadau ar ffyrdd penodol.

Ar draws Cymru gyfan, gan gynnwys ym Mhontypridd ac yn Wrecsam, clywais gan bobl yr oedd ganddyn nhw brofiadau personol cadarnhaol o'r gwasanaeth iechyd, ond roedden nhw'n poeni am bwysau cyffredinol ar y system ac ar amseroedd aros. Yn Nhorfaen, dywedodd menywod ifanc wrthyf eu bod nhw eisiau mwy o gefnogaeth ar gyfer materion iechyd meddwl ac iechyd menywod, fel poenau mislif ac endometriosis.

Dywedodd y gymuned fusnes a datblygwyr tai yn ein prifddinas wrthyf eu bod nhw eisiau ein gweld ni'n cyflymu'r broses gynllunio. Yn Aberhonddu, dywedwyd wrthyf fod angen codi safonau ysgolion, a dywedodd llawer ledled Cymru wrthyf sut yr oedden nhw'n ei chael hi'n anodd talu eu rhent. Dywedodd un gŵr wrthyf fod ei deulu yn oedi cyn cael ail blentyn oherwydd pryderon ynghylch costau cynyddol, ac roedd eisiau swyddi o ansawdd sy'n talu'n well. Yn y Cymoedd, galwodd bobl yn galw am well cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus. Yng Nghei Connah, roedd bron pob un sgwrs am yr angen i drwsio'r ffyrdd.

Nawr, mae'r sgyrsiau hyn a llawer o rai eraill tebyg iddyn nhw, wedi helpu i ddiffinio blaenoriaethau'r Llywodraeth hon. Rydym ni'n gwrando. Nawr, allwn ni ddim gwneud popeth, felly rydym ni'n pennu blaenoriaethau. Ar ôl gwrando ar bryderon, uchelgeisiau a gobeithion pobl, sy'n cyd-fynd â'n gwerthoedd yn Llafur Cymru, byddwn yn bwrw ymlaen trwy weddill tymor y Senedd hon i ysgogi cynnydd mewn pedwar maes allweddol.

Y cyntaf yw darparu iechyd daByddwn yn lleihau amseroedd aros y GIG, gan gynnwys ar gyfer iechyd meddwl, byddwn yn gwella mynediad at ofal cymdeithasol, a byddwn yn gwella gwasanaethau ar gyfer iechyd menywod. Yn ail, ochr yn ochr â Llywodraeth y DU, byddwn yn canolbwyntio ar swyddi a thwf gwyrdd. Byddwn yn creu swyddi sydd nid yn unig yn mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, ond sy'n helpu i wneud teuluoedd yn well eu byd ac yn adfer natur. A byddwn yn cyflymu penderfyniadau cynllunio i dyfu ein heconomi yng Nghymru.

Un o'r pethau a wnaeth fy ysbrydoli i ddod i fyd gwleidyddiaeth oedd gwylio talentau a galluoedd y rhai nad oedden nhw'n cael cyfleoedd yn cael eu gwastraffu. Felly, rydym ni'n mynd i sicrhau cyfleoedd i bob teulu. Byddwn yn hybu safonau yn ein hysgolion a'n colegau ac yn darparu mwy o gartrefi ar gyfer rhent cymdeithasol, gan sicrhau bod pob teulu yn cael cyfle i lwyddo. A byddwn yn cysylltu cymunedau. Byddwn yn trawsnewid ein rheilffyrdd ac yn darparu rhwydwaith bysiau gwell. Byddwn yn trwsio ein ffyrdd ac yn grymuso cymunedau lleol i wneud dewisiadau ynghylch 20 mya. Rwy'n falch o gyhoeddi'r blaenoriaethau hyn heddiw, ochr yn ochr â thîm Cabinet gwych, a fydd yn gyfrifol am gyflawni'r blaenoriaethau hyn.

Mae llawer wedi cael ei wneud. Mae llawer i'w wneud. Ond mae llawer iawn i'w golli os fyddwn ni'n gwneud hyn yn iawn. Rydym ni'n Llywodraeth sydd â synnwyr dwfn o wasanaeth i chi, pobl Cymru. Dyna pam y byddwn ni'n parhau i wrando ond, yn bwysicach, i gyflawni. Cyflawni, atebolrwydd a gwell cynhyrchiant fydd arwyddeiriau fy Llywodraeth—gwneud i bethau ddigwydd o ran blaenoriaethau'r bobl. A bydd hyn yn cynnwys mwy o dryloywder a gwelededd i'r cyhoedd, fel bod trethdalwyr yn gwybod ble mae pethau'n mynd yn dda a ble mae lle i wella. Bydd y pwyslais eglur hwn ar flaenoriaethau, ochr yn ochr â thrawsnewid y ffordd yr ydym ni'n monitro cyflawniad, yn rhoi min ar ein ffocws.

Rydw i wedi penodi Gweinidog Cyflawni a fydd yn arwain y newid hwn. Dros yr wythnosau nesaf, byddwn ni'n datblygu rhestr gynhwysfawr o'r hyn sy'n cael ei gyflawni, pryd y bydd angen ei gyflawni, a gan bwy, o fewn yr adnoddau ariannol sydd gennym ni. Bydd y Cabinet wedyn yn cwrdd yn fisol i fonitro cynnydd ein huchelgeisiau a’n hamcanion pwysicaf.

Ond, os ydyn ni eisiau cyflawni ei hamcanion ar y cyd, mae’n rhaid inni fod yn onest ac yn realistig. Mae penderfyniadau anodd o’n blaenau ni. Mae’n rhaid inni flaenoriaethau amser ac adnoddau cyfyngedig y Llywodraeth. Dwi’n gwybod na fydd hyn yn hawdd, a dwi’n gwybod am y niwed y mae 14 mlynedd o gamreolaeth y Ceidwadwyr wedi’i wneud i gyllid y Deyrnas Unedig. Fel y dywedodd Nye Bevan, sylfaenydd yr NHS, iaith blaenoriaethau yw crefydd sosialaeth. Dyw hynny ddim cweit yn gweithio yn y Gymraeg.   

I have appointed a Minister for Delivery, who will help to drive this change. Over the next few weeks, we will develop a comprehensive list of what will be delivered, by when, and by whom, within the financial resources that we have available. Then, the Cabinet will meet monthly to monitor the progress of the most important missions and ambitions.

But, if we are to achieve our shared ambitions, we must be honest and we must be realistic. Tough decisions lie ahead. We must prioritise the Government's limited time and resources. I know that this won’t be easy, and I know the damage that 14 years of Conservative mismanagement has done to the UK's public finances. As Nye Bevan, the founder of the NHS, said, the language of priorities is the religion of socialism. That phrase doesn't quite work in Welsh.

'The language of priorities is the religion of socialism.'

That's what Aneurin Bevan said. I believe in those words. That's what we're going to do in Government: determine what our priorities will be.

'Iaith blaenoriaethau yw crefydd sosialaeth.'

Dyna ddywedodd Aneurin Bevan. Rwy'n credu yn y geiriau hynny. Dyna'r hyn yr ydym ni'n mynd i'w wneud yn y Llywodraeth: penderfynu beth fydd ein blaenoriaethau.

Heddiw, mae gyda ni'r cyfle gorau mewn mwy nag 14 mlynedd i wireddu ein huchelgeisiau dros Gymru. Am gyfnod rhy hir, mae'r Ceidwadwyr yn San Steffan wedi rhwystro ein pwerau datganoledig ac wedi ceisio atal ein huchelgeisiau ar bob cyfle. Ond nawr mae newid wedi dod.

Ychydig ddyddiau yn ôl, dangosodd y cytundeb rhwng Tata Steel a Llywodraeth y Deyrnas Unedig sut mae cael Llywodraeth Lafur o fudd i fywydau pobl yng Nghymru, a sut y bydd y buddiannau yma'n parhau. Nawr yn y Llywodraeth, mae'r Blaid Lafur wedi ymrwymo i gronfa cyfoeth cenedlaethol gwerth £2.5 biliwn i ailadeiladu'r diwydiant dur. Mae'r pecynnau diswyddo sy'n cael eu cynnig i weithwyr dur yn fwy hael na'r rhai a gafodd eu cynnig o dan y Torïaid chwe mis yn ôl. Byddaf yn gwneud datganiad mwy manwl am y diwydiant dur yn hwyrach heddiw.

Nawr mae gyda ni bartneriaeth mewn pŵer: dwy Lywodraeth Lafur yn cydweithio dros Gymru. Dyma'r foment inni godi ein huchelgeisiau, ac rŷn ni eisoes wedi dangos beth allwn ni ei wneud gyda'n gilydd. Achos, yr wythnos diwethaf, fe wnaethon ni gyhoeddi cynigion cyflog i weithwyr y sector cyhoeddus sydd wedi codi mwy na chostau byw a chwyddiant, gan dderbyn yn llawn yr argymhellion cyflog gan gyrff adolygu cyflogau annibynnol, ac yn adlewyrchu barn y cyhoedd sydd wedi dweud wrthym ni ar y strydoedd dros yr haf fod gwasanaethau cyhoeddus a'r bobl sy'n gweithio ynddyn nhw o bwys. Mae hynny'n golygu dyfarniad cyflog o 5.5 y cant i athrawon, 6 y cant i ddoctoriaid a deintyddion, yn cynnwys meddygon teulu, gyda £1,000 ychwanegol ar gyfer doctoriaid iau, a 5.5 y cant i staff y gwasanaeth iechyd sydd ar delerau ac amodau 'Agenda ar gyfer Newid'.

Today, we have the best opportunity in more than 14 years to realise our ambitions for Wales. For too long, Conservative-led Westminster Governments have stifled our devolved powers and tried to temper our ambitions at every opportunity. But now we have change.

Just a few days ago, the agreement between Tata Steel and the UK Government showed how having a Labour Government in Westminster benefits the lives of people in Wales, and how those benefits will continue. Now in Government, the Labour Party has made a commitment to a national wealth fund worth £2.5 billion to rebuild the steel industry. The redundancy packages being offered to steelworkers are more generous than those offered under the Conservatives six months ago. I will be making a more detailed statement about the steel industry later today.

Now we have partnership in power: two Labour Governments working together for Wales. This is the moment for us to raise our ambitions, and we've already shown what we can do together. Because, last week, we announced pay offers for public sector workers that have risen more than the cost of living and inflation, fully accepting the pay recommendations from independent pay review bodies, and reflecting the views of the public who've told us on the streets over the summer that public services and the people who work in them matter. That means a 5.5 per cent pay award for teachers, 6 per cent for doctors and dentists, including GPs, with an additional £1,000 for junior doctors, and 5.5 per cent for NHS staff on 'Agenda for Change' terms and conditions.

Inflation-busting increases in pay for public sector workers aren't just numbers. This is real, hard-earned money in the pockets of people who work tirelessly, day in and day out, in our precious public services, and they deserve our support. They are the backbone of the services that we rely on, and the public told us time and time again on the streets, 'Support our public services.'

By focusing on the priorities of the people of Wales, we will build a nation where everybody feels valued, respected and heard: a fairer, greener and more prosperous nation that gives people the confidence to start a family or grow a business, a Wales where every young person can feel happy and hopeful for the future. We've listened, we've learned and we will deliver. Diolch.

Nid rhifau yn unig yw cynnydd uwch na chwyddiant i gyflogau gweithwyr sector cyhoeddus. Mae hwn yn arian gwirioneddol, haeddiannol ym mhocedi pobl sy'n gweithio'n ddiflino, bob un dydd, yn ein gwasanaethau cyhoeddus gwerthfawr, ac maen nhw'n haeddu ein cefnogaeth. Nhw yw asgwrn cefn y gwasanaethau yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw, a dywedodd y cyhoedd wrthym ni dro ar ôl tro ar y strydoedd, 'Cefnogwch ein gwasanaethau cyhoeddus.'

Trwy ganolbwyntio ar flaenoriaethau pobl Cymru, byddwn yn adeiladu cenedl lle mae pawb yn teimlo eu bod nhw'n cael eu gwerthfawrogi, eu parchu a'u clywed: cenedl decach, wyrddach a mwy llewyrchus sy'n rhoi'r hyder i bobl ddechrau teulu neu dyfu busnes, Cymru lle gall pob person ifanc deimlo'n hapus ac yn obeithiol ar gyfer y dyfodol. Rydym ni wedi gwrando, rydym ni wedi dysgu a byddwn yn cyflawni. Diolch.

15:00

First Minister, thank you for your statement this afternoon. I think this is the seventh legislative statement/First Minister priority statement/programme for government statement that we've had in the last 12 months from the Labour Party here in the Senedd. It's no wonder that, obviously, those charged with delivering this, the civil servants and the other public servants who work diligently across Wales, really don't know which way to turn when they're trying to implement some of this policy framework. Because, as the First Minister touched on in her statement, she said that people were telling her about 20 mph, they were telling her about fixing the roads. Well, it was the previous Labour Government that changed policy positions to take investment away from roads and into other transport models. Now, that's a perfect policy position to take, but it's your party that made that decision. And 20 mph, obviously, was your Government's, or the previous Government's, decision to implement that on a nationwide basis, and now local authorities are having to divert resources to unpick the spaghetti that they find of requests before them to try and put roads back to 30 mph, which constituents and the people of Wales are saying is the commonsense approach.

So, the worry from this statement is that it is so light on the way that these initiatives will be delivered. The First Minister took aim at the chief executives of the health service in her interview on BBC Wales on Sunday. Six of those seven chief executives have been appointed since 2021. The Minister's time as health Minister was the same window, so she actually appointed six of those seven chief executives that she said now need to step up the plate and deliver on waiting times. The Welsh Government set a blueprint of how they were going to reduce waiting times within the NHS, but have missed every target to get rid of those waiting times that have proved so stubbornly high, and, in fact, over the last couple of months, have started to go back up. So, what does the First Minister believe, in her role as First Minister, she can do to push those waiting times down that she couldn't do when she was health Minister? Because we've heard it all before, First Minister. Time and time again Labour Ministers have come to this Chamber to say that waiting lists are the priority. Well, the proof is in the pudding. The waiting lists are going up here in Wales, and, when we look at social care, 20 per cent of beds in Welsh hospitals are occupied by people who could be in the community, in their own homes, being looked after, and social care is as important a part of this equation as the health service itself, and I notice that it's very little talked of in this policy position paper that the Government have brought forward today.

When it comes to education, nothing on absenteeism, tackling absenteeism, which is stubbornly high in some of our poorest communities. Thirty-eight per cent in some of our communities have regular absenteeism in families that are missing life-chance opportunities through the education system. The statement is silent on that. It is silent on what you intend to do with university funding, where many of our universities find their backs against the wall. And I'd be grateful if the First Minister could highlight how the Government is going to address those two key components of absenteeism and investment in our universities.

And when it comes to the economy, there is a statement on Tata Steel later, so I'll leave the First Minister to address those issues around Tata Steel in that statement. But the sustainable farming scheme doesn't even get a mention in this statement, and it is our biggest employer, with the food processing sector and the agricultural community producing food for this country, but also for the export opportunities that exist around the globe. Nothing, no mention at all of that in the priority statement, despite all the rhetoric from the Deputy First Minister that he and you were listening as you went round Wales.

I'd also highlight the auditor general's recent report around housing targets, the Government's own social housing targets of 20,000 units to be built over the lifetime of this Senedd, and the auditor general pointing out that the Government were on track to miss that target. No reference as to how you're going to get yourself back on target and back building for Wales. We know in the commercial sector you are missing the goal of producing enough houses on a sustainable, regular, planned basis. You talk about reforming the planning system. Well, planning Ministers have come here time and time again from the Labour benches and have failed to bring forward a planning system that can meet the economic opportunities that exist with a responsive planning system that will get Wales building, creating quality jobs and homes for the future.

And I'd also like to try and understand, with the appointment of the finance Minister coming back into Government—. We saw the passion with which he spoke about reforming the school year. Is that back on the table now that the finance Minister is back within the Government? Was that extracted from you when he had his discussions about agreeing to serve and being the anchor in the Government? Because, equally, the other part of the Government programme that was jettisoned recently was council tax reforms. Is there any talk of bringing back the council tax reforms that were part and parcel of two, if not three, years of this Senedd term?

And you talk of delivery. Every First Minister since my time here that has come to this Chamber has talked of delivery units, setting up a Cabinet Office, and delivery is the heart of everything the Government does. Well, no First Minister is going to come here and say, ‘We're not going to deliver.’ But how are you actually going to be different in the way you will deliver over the next 20 months the priorities that you say are in this statement? I have to say—

Prif Weinidog, diolch am eich datganiad y prynhawn yma. Rwy'n credu mai hwn yw'r seithfed datganiad deddfwriaethol/datganiad blaenoriaeth Prif Weinidog/datganiad rhaglen lywodraethu yr ydym ni wedi ei gael yn ystod y 12 mis diwethaf gan y Blaid Lafur yma yn y Senedd. Nid yw'n syndod, yn amlwg, nad yw'r rhai sy'n gyfrifol am gyflawni hyn, y gweision sifil a'r gweision cyhoeddus eraill sy'n gweithio'n ddiwyd ledled Cymru, wir yn gwybod pa ffordd i droi pan fyddan nhw'n ceisio gweithredu rhywfaint o'r fframwaith polisi hwn. Oherwydd, fel y soniodd y Prif Weinidog yn ei datganiad, dywedodd bod pobl yn dweud wrthi am 20 mya, eu bod nhw'n dweud wrthi am drwsio'r ffyrdd. Wel, y Llywodraeth Lafur flaenorol a newidiodd safbwyntiau polisi i dynnu buddsoddiad oddi wrth ffyrdd ac i fodelau trafnidiaeth eraill. Nawr, mae hwnnw'n safbwynt polisi perffaith i'w fabwysiadu, ond eich plaid chi wnaeth y penderfyniad hwnnw. Ac 20 mya, yn amlwg, penderfyniad eich Llywodraeth chi, neu'r Llywodraeth flaenorol, oedd rhoi hynny ar waith ledled y wlad, a nawr mae'n rhaid i awdurdodau lleol ddargyfeirio adnoddau i ddatod y sbageti y maen nhw'n ei ganfod o geisiadau o'u blaenau i geisio dychwelyd ffyrdd i 30 mya, y mae etholwyr a phobl Cymru yn dweud yw'r dull synnwyr cyffredin.

Felly, y pryder yn sgil y datganiad hwn yw ei fod mor ysgafn o ran y ffordd y bydd y mentrau hyn yn cael eu cyflawni. Fe wnaeth y Prif Weinidog anelu sylwadau at brif weithredwyr y gwasanaeth iechyd yn ei chyfweliad ar BBC Cymru ddydd Sul. Penodwyd chwech o'r saith o brif weithredwyr hynny ers 2021. Roedd amser y Prif Weinidog fel Gweinidog iechyd yn yr un cyfnod, felly mewn gwirionedd hi benododd chwech o'r saith o brif weithredwyr hynny y dywedodd fod angen iddyn nhw gamu i'r adwy nawr a chyflawni o ran amseroedd aros. Cyflwynodd Llywodraeth Cymru lasbrint o sut yr oedden nhw'n mynd i leihau amseroedd aros yn y GIG, ond maen nhw wedi methu pob targed i gael gwared ar yr amseroedd aros hynny sydd wedi bod mor ystyfnig o uchel, ac, a dweud y gwir, dros y mis neu ddau ddiwethaf, maen nhw wedi dechrau mynd yn ôl i fyny. Felly, beth mae'r Prif Weinidog yn ei gredu, yn ei swydd fel Prif Weinidog, y gall ei wneud i wthio'r amseroedd aros hynny i lawr na allai ei wneud pan oedd hi'n Weinidog iechyd? Oherwydd rydym ni wedi clywed y cwbl o'r blaen, Prif Weinidog. Dro ar ôl tro mae Gweinidogion Llafur wedi dod i'r Siambr hon i ddweud mai rhestrau aros yw'r flaenoriaeth. Wel, wrth ei flas mae profi pwdin. Mae'r rhestrau aros yn mynd i fyny yma yng Nghymru, a phan edrychwn ni ar ofal cymdeithasol, mae 20 y cant o welyau yn ysbytai Cymru wedi'u llenwi gan bobl a allai fod yn y gymuned, yn eu cartrefi eu hunain, yn derbyn gofal, ac mae gofal cymdeithasol yn rhan yr un mor bwysig o'r hafaliad hwn â'r gwasanaeth iechyd ei hun, ac rwy'n sylwi nad oes llawer o sôn amdano yn y papur safbwynt polisi hwn y mae'r Llywodraeth wedi ei gyflwyno heddiw.

O ran addysg, dim byd am absenoliaeth, mynd i'r afael ag absenoliaeth, sy'n ystyfnig o uchel yn rhai o'n cymunedau tlotaf. Mae gan dri deg wyth y cant yn rhai o'n cymunedau absenoliaeth reolaidd mewn teuluoedd sy'n methu cyfleoedd cyfle bywyd drwy'r system addysg. Mae'r datganiad yn dawel ynghylch hynny. Mae'n dawel ynghylch yr hyn yr ydych chi'n bwriadu ei wneud gyda chyllid prifysgol, lle mae llawer o'n prifysgolion yn cael eu hunain â'u cefnau yn erbyn y wal. A byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Prif Weinidog amlygu sut y mae'r Llywodraeth yn mynd i fynd i'r afael â'r ddwy elfen allweddol hynny o absenoliaeth a buddsoddiad yn ein prifysgolion.

Ac o ran yr economi, ceir datganiad ar Tata Steel yn ddiweddarach, felly fe wnaf i adael y Prif Weinidog i roi sylw i'r materion hynny yn ymwneud â Tata Steel yn y datganiad hwnnw. Ond nid oes unrhyw sôn am y cynllun ffermio cynaliadwy yn y datganiad hwn, a dyma ein cyflogwr mwyaf, gyda'r sector prosesu bwyd a'r gymuned amaethyddol yn cynhyrchu bwyd ar gyfer y wlad hon, ond hefyd ar gyfer y cyfleoedd allforio sy'n bodoli ledled y byd. Dim byd, dim sôn o gwbl am hynny yn y datganiad blaenoriaeth, er gwaethaf yr holl rethreg gan y Dirprwy Brif Weinidog ei fod ef a chithau yn gwrando wrth i chi fynd o amgylch Cymru.

Byddwn hefyd yn tynnu sylw at adroddiad diweddar yr archwilydd cyffredinol ar dargedau tai, targedau tai cymdeithasol y Llywodraeth ei hun o 20,000 o unedau i gael eu hadeiladu dros oes y Senedd hon, a'r archwilydd cyffredinol yn nodi bod y Llywodraeth ar y trywydd iawn i fethu'r targed hwnnw. Dim cyfeiriad at sut rydych chi'n mynd i gael eich hun yn ôl ar y trywydd iawn ac yn ôl i adeiladu dros Gymru. Rydym ni'n gwybod yn y sector masnachol eich bod chi'n methu'r nod o gynhyrchu digon o dai ar sail gynaliadwy, reolaidd ac wedi'i chynllunio. Rydych chi'n sôn am ddiwygio'r system gynllunio. Wel, mae Gweinidogion cynllunio wedi dod yma dro ar ôl tro o'r meinciau Llafur ac wedi methu â chyflwyno system gynllunio a all fanteisio ar y cyfleoedd economaidd sy'n bodoli gyda system gynllunio ymatebol a fydd yn cael Cymru yn adeiladu, gan greu swyddi a chartrefi o ansawdd ar gyfer y dyfodol.

A hoffwn hefyd geisio deall, gyda phenodiad y Gweinidog cyllid yn dod yn ôl i'r Llywodraeth—. Gwelsom yr angerdd a ddangoswyd ganddo wrth siarad am ddiwygio'r flwyddyn ysgol. A yw hynny yn ôl ar y bwrdd nawr bod y Gweinidog cyllid yn ôl yn y Llywodraeth? A gafwyd hynny oddi wrthych chi pan gafodd ei drafodaethau ar gytuno i wasanaethu a bod yn angor yn y Llywodraeth? Oherwydd, yn yr un modd, y rhan arall o raglen y Llywodraeth a gafodd ei hepgor yn ddiweddar oedd diwygiadau i'r dreth gyngor. A oes unrhyw sôn am ailgyflwyno'r diwygiadau i'r dreth gyngor a oedd yn rhan annatod o ddwy, os nad tair blynedd, o dymor y Senedd hon?

Ac rydych chi'n sôn am gyflawni. Mae pob Prif Weinidog yn ystod fy nghyfnod i yma sydd wedi dod i'r Siambr hon wedi sôn am unedau cyflawni, sefydlu Swyddfa Cabinet, ac mae cyflawni yn ganolog i bopeth y mae'r Llywodraeth yn ei wneud. Wel, nid oes yr un Prif Weinidog yn mynd i ddod yma a dweud, 'Nid ydym ni'n mynd i gyflawni.' Ond sut yn union ydych chi'n mynd i fod yn wahanol yn y ffordd y byddwch chi'n cyflawni, dros yr 20 mis nesaf, y blaenoriaethau yr ydych chi'n dweud sydd yn y datganiad hwn? Mae'n rhaid i mi ddweud—

15:05

Andrew, you need to conclude now, please.

Andrew, mae angen i chi ddod i ddiweddglo nawr, os gwelwch yn dda.

—it's the lightest First Minister's statement I've seen at an opening of a Senedd term. You do need to step up to the plate, your Ministers need to step up to the plate, and this statement won't change the direction, won't move the needle. And the sooner we get to 2026 and we have that chance to change direction here in Wales, the better for the people of Wales. 

—dyma'r datganiad ysgafnaf gan Brif Weinidog yr wyf i wedi ei weld ar adeg agor tymor Senedd. Mae angen i chi gamu i'r adwy, mae angen i'ch Gweinidogion gamu i'r adwy, ac ni fydd y datganiad hwn yn newid y cyfeiriad, ni fydd yn symud y nodwydd. Y cynharaf y byddwn ni'n cyrraedd 2026 ac y byddwn ni'n cael y cyfle hwnnw i newid cyfeiriad yma yng Nghymru, y gorau y bydd i bobl Cymru. 

Well, I've got to tell you, these are the priorities that come from the public, and, if you don't like them, you need to go out and speak to the public. Because this is important, to recognise that the things that we've stated here very clearly are the things that are of most importance to the public. Now, let's be clear that we still have a legal responsibility to deliver on a whole host of areas that we will, of course, carry out as we need to as a Government. But this is about focusing our attention. It's about making sure we hone in on the areas that people care most about. 

Now, if you just take the issue of some of the things that he talked about, about ensuring that we deliver. What is going to be different, for example, compared to when I was health Minister? Well, first of all, I was never the person who appointed the chief executives; I appoint the chairs, and it's the chairs who hold the chief executives to account. And I was getting them in on a monthly basis to really quiz them on what is happening within their health boards. And we will be doing a lot more of that in future, but also really looking at the transparency of that, because I do think the public have a right to know how their health board is performing compared to others. We will have to work out exactly to what level of granularity we go into that, but that is something that will change in future. But, obviously, taking that forward now will be the responsibility of the new health Minister, and I know that he is going to be absolutely focused on this. 

But let me tell you something else that's going to change is that we have a delivery Minister, and the delivery Minister will be responsible for making sure that, actually, everyone across Government is a part of this process, that we're all held to account—we're all held to account. And we will be having a monthly Cabinet meeting that will be solely focused on delivery, where everybody will have to contribute their skills, their abilities, their knowledge to the issues that are of most importance to the public. 

Of course, we are very keen to see things like reform of the planning system, but there's a huge number of people in different departments across Government who will be able to contribute to that debate, and that's why getting the whole of Government involved in this will be important. So, it is clear that we will carry on doing the kind of day in, day out work that Government has to do, but this is about focusing on the issues that are of most importance to the public in Wales. That's what we will do. We've set it out here. We will not be diverted from those priorities and, of course, we know that we're going to be judged on it within 18 months.  

Wel, mae'n rhaid i mi ddweud wrthych chi, dyma'r blaenoriaethau sy'n dod oddi wrth y cyhoedd, ac, os nad ydych chi'n eu hoffi, mae angen i chi fynd allan a siarad â'r cyhoedd. Oherwydd mae hyn yn bwysig, cydnabod mai'r pethau yr ydym ni wedi eu datgan yma yn eglur iawn yw'r pethau sydd fwyaf pwysig i'r cyhoedd. Nawr, gadewch i ni fod yn eglur bod gennym ni gyfrifoldeb cyfreithiol o hyd i gyflawni mewn llu o feysydd y byddwn ni, wrth gwrs, yn eu cyflawni fel y mae angen i ni fel Llywodraeth. Ond mae hyn yn ymwneud â chanolbwyntio ein sylw. Mae'n ymwneud â gwneud yn siŵr ein bod ni'n edrych yn ofalus ar y meysydd y mae pobl yn poeni fwyaf amdanyn nhw. 

Nawr, os cymerwch chi ddim ond rhai o'r pethau y soniodd amdanyn nhw, am sicrhau ein bod ni'n cyflawni. Beth sy'n mynd i fod yn wahanol, er enghraifft, o'i gymharu â phan oeddwn i'n Weinidog iechyd? Wel, yn gyntaf oll, nid fi oedd y person a oedd yn penodi'r prif weithredwyr erioed; rwy'n penodi'r cadeiryddion, a'r cadeiryddion sy'n dwyn y prif weithredwyr i gyfrif. Ac roeddwn i'n eu cael nhw i mewn yn fisol i'w holi'n drylwyr am yr hyn sy'n digwydd yn eu byrddau iechyd. A byddwn yn gwneud llawer mwy o hynny yn y dyfodol, ond hefyd wir yn edrych ar dryloywder hynny, oherwydd rwy'n credu bod gan y cyhoedd hawl i wybod sut mae eu bwrdd iechyd yn perfformio o'i gymharu ag eraill. Bydd yn rhaid i ni weithio allan yn union i ba lefel o fanylder yr awn ni, ond mae hynny'n rhywbeth a fydd yn newid yn y dyfodol. Ond, yn amlwg, cyfrifoldeb y Gweinidog iechyd newydd fydd bwrw ymlaen â hynny nawr, a gwn y bydd yn canolbwyntio'n llwyr ar hyn.

Ond gadewch i mi ddweud wrthych chi am rywbeth arall sy'n mynd i newid sef bod gennym ni Weinidog cyflawni, a bydd y Gweinidog cyflawni yn gyfrifol am wneud yn siŵr, mewn gwirionedd, bod pawb ar draws y Llywodraeth yn rhan o'r broses hon, ein bod ni i gyd yn cael ein dwyn i gyfrif—ein bod ni i gyd yn cael ein dwyn i gyfrif. A byddwn yn cynnal cyfarfod Cabnet misol a fydd yn canolbwyntio'n llwyr ar gyflawni, lle bydd yn rhaid i bawb gyfrannu eu sgiliau, eu galluoedd, eu gwybodaeth at y materion sydd bwysicaf i'r cyhoedd.

Wrth gwrs, rydym ni'n awyddus iawn i weld pethau fel diwygio'r system gynllunio, ond mae nifer enfawr o bobl mewn gwahanol adrannau ar draws y Llywodraeth a fydd yn gallu cyfrannu at y ddadl honno, a dyna pam y bydd cael y Llywodraeth gyfan i gymryd rhan yn hyn yn bwysig. Felly, mae'n amlwg y byddwn ni'n parhau i wneud y math o waith dydd i ddydd y mae'n rhaid i Lywodraeth ei wneud, ond mae hyn yn ymwneud â chanolbwyntio ar y materion sydd fwyaf pwysig i'r cyhoedd yng Nghymru. Dyna'r hyn y byddwn ni'n ei wneud. Rydym ni wedi ei gyflwyno yma. Ni fyddwn yn cael ein dargyfeirio o'r blaenoriaethau hynny ac, wrth gwrs, rydym ni'n gwybod ein bod ni'n mynd i gael ein barnu arno ymhen 18 mis.  

15:10

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am y datganiad? Ac, ar ddechrau tymor seneddol, dwi'n dymuno'n dda iawn iddi yn ei gwaith. Mi fyddaf i'n ei hannog hi i ddangos uchelgais go iawn bob un dydd, ond, yn anffodus, dydy'r dystiolaeth sydd wedi ei chyflwyno drwy'r datganiad yma ddim yn rhoi llawer o hyder i rywun. Cwestiwn ymarferol ar y dechrau, os caf i. Roeddwn i o dan yr argraff mai ymgynghoriad Llywodraeth oedd yn cael ei gynnal yr haf yma. Dwi'n reit siŵr bod y Prif Weinidog wedi defnyddio arian cyhoeddus i wneud y gwaith, ac eto mae'n dweud mai arolwg gan y Blaid Lafur gafodd ei gynnal, a data wedi ei gasglu gan y Blaid Lafur oedd hwn. Efallai y gall y Prif Weinidog egluro beth yn union oedd natur y berthynas yna. Mae rhywbeth sydd ddim cweit yn iawn yn y fan yna, ond yn sicr mae o'n cadarnhau—ac mae hynny'n bwysig—mai darn o waith ar gyfer tawelu'r dyfroedd o fewn y Blaid Lafur oedd hyn, yn hytrach na rhywbeth er budd pobl Cymru. 

May I thank the First Minister for the statement? And, at the beginning of the parliamentary term, I wish her very well in her work. I will encourage her to show real ambition every day, but, unfortunately, the evidence presented through this statement doesn't give one much confidence. A practical question at the outset, if I may. I was under the impression that it was a Government consultation that was being staged this summer. I'm quite sure that the First Minister used public money to do that work, but then she said it that it was a survey by the Labour Party that was held, and data gathered by the Labour Party. So, perhaps the First Minister could explain what exactly the nature of that relationship was. There's something that isn't quite right there, but, certainly, it confirms—and that's important—that this was a piece of work to calm the waters within the Labour Party, rather than something for the benefit of the people of Wales. 

The First Minister calls what happened this summer a consultation; I call it a public relations exercise. What I saw was a summer of silence. The First Minister didn't even think it worthwhile to immediately appoint a permanent Government, waiting until last week to do that. I'd suggest that, politically, that was time wasted on her behalf, but if you're a patient on a waiting list or a parent worried about your child's education, or looking for employment opportunities and worried about a stagnant economy, then certainly that has been a wasted six weeks. And the result of the exercise, as we've been told today—surprise, surprise—was that health and education and the economy were the top priorities. Goodness me, if a party that's been leading Welsh Government for 25 years hadn't realised that those were the priorities, then we're in deeper trouble with Labour than I thought. 

And, of course, on health and on education and economic development, and, yes, on roads, the other priority outlined in this very, very thin statement today, and, in fact, all those other elements that weren't even mentioned—agriculture being one of those—all of this is a legacy of 25 years of Governments led by Labour. Now, they can be proud that people trusted them to lead our Governments in this first quarter century of devolution, but they also have to own the state of public services after those 25 years. To lead and to govern means taking responsibility. And, if I might say, if Eluned Morgan is adamant that we shouldn't reference Keir Starmer—and I presume she means any other UK Prime Minister—in our questions to her, as she said earlier, she must therefore acknowledge that outcomes are those for Labour in Wales, and wholly for Labour in Wales to justify.

Mae'r Prif Weinidog yn galw'r hyn a ddigwyddodd yr haf hwn yn ymgynghoriad; rwy'n ei alw'n ymarfer cysylltiadau cyhoeddus. Yr hyn a welais i oedd haf o dawelwch. Nid oedd y Prif Weinidog hyd yn oed yn credu ei bod hi'n werth chweil penodi Llywodraeth barhaol ar unwaith, gan aros tan yr wythnos diwethaf i wneud hynny. Byddwn i'n awgrymu, yn wleidyddol, bod hynny'n amser a wastraffwyd o'i safbwynt hi, ond os ydych chi'n glaf ar restr aros neu'n rhiant sy'n poeni am addysg eich plentyn, neu'n chwilio am gyfleoedd cyflogaeth ac yn poeni am economi heb dwf, yna yn sicr mae'r rheini wedi bod yn chwe wythnos a wastraffwyd. A chanlyniad yr ymarfer, fel y dywedwyd wrthym ni heddiw—syrpréis, syrpréis—oedd mai iechyd ac addysg a'r economi oedd y prif flaenoriaethau. Bobl bach, os nad oedd plaid sydd wedi bod yn arwain Llywodraeth Cymru ers 25 mlynedd wedi sylweddoli mai dyna oedd y blaenoriaethau, yna rydym ni mewn mwy o drafferthion gyda Llafur nag yr oeddwn i'n ei feddwl. 

Ac, wrth gwrs, ar iechyd ac ar addysg a datblygu economaidd, ac, ie, ar ffyrdd, y flaenoriaeth arall a amlinellwyd yn y datganiad tenau iawn, iawn hwn heddiw, ac, mewn gwirionedd, yr holl elfennau eraill hynny na soniwyd amdanyn nhw hyd yn oed—amaethyddiaeth yn un o'r rheini—mae hyn oll yn etifeddiaeth o 25 mlynedd o Lywodraethau dan arweiniad Llafur. Nawr, gallan nhw fod yn falch bod pobl wedi ymddiried ynddyn nhw i arwain ein Llywodraethau yn y chwarter canrif cyntaf hwn o ddatganoli, ond mae'n rhaid hefyd iddyn nhw gymryd cyfrifoldeb am gyflwr gwasanaethau cyhoeddus ar ôl y 25 mlynedd hynny. Mae arwain a llywodraethu yn golygu cymryd cyfrifoldeb. Ac, os caf i ddweud, os yw Eluned Morgan yn benderfynol na ddylem ni gyfeirio at Keir Starmer—ac rwy'n tybio ei bod hi'n golygu unrhyw Brif Weinidog arall y DU—yn ein cwestiynau iddi, fel y dywedodd yn gynharach, mae'n rhaid felly iddi gydnabod bod canlyniadau yn rhai i Lafur yng Nghymru, ac yn gyfan gwbl i Lafur yng Nghymru eu cyfiawnhau.

Rŵan, mae gwaddol y rhestrau aros hiraf erioed, y cwymp mewn safonau yn ein hysgolion, cyflogau isel, yn dangos inni fod Llywodraethau Llafur wedi cael eu cyfle ac wedi methu. Dwi'n gwybod beth mae pobl yn ei ddweud wrthyf i, nid mewn rhyw ychydig o wythnosau o ymgynghoriad tawelu'r dyfroedd, ond yn gyson. Beth maen nhw'n ei ddweud ydy eu bod nhw angen gobaith am NHS cynaliadwy, am system addysg sy'n cryfhau. Ac ydych chi'n gwybod beth, mae'r gobaith yna wedi mynd yn beth prin iawn, iawn dan Lywodraethau Llafur erbyn hyn, a dyna pam bod yn rhaid cael dechrau ffres, ac rydym ni'n cynnig hyny. Roedd hynny'n wir cyn yr etholiad cyffredinol diwethaf; rŵan, mae teyrngarwch Llafur i'w penaethiaid yn San Steffan yn datblygu i fod yn broblem fwy nag yr oeddwn i wedi'i hofni, hyd yn oed—yr amharodrwydd yna i frwydro cornel Cymru go iawn rhag cynhyrfu'r dyfroedd. Allwn ni ddim fforddio Llywodraeth felly.

Now, the legacy of the longest ever waiting lists, the fall in school standards, low wages, all show us that Labour Governments have had their opportunity and have failed. I know what people tell me, not just in a few weeks of consultation to calm the waters, but consistently. What they tell me is that they need hope for a sustainable NHS, for an education system that is strengthening. And do you know what, that hope has become very scarce under Labour Governments now, and that's why we need a fresh start, and we are offering that. That was true before the last general election; now, Labour's allegiance to their masters in Westminster is developing to be more of a problem than I'd even feared—that unwillingness to fight Wales's corner properly, lest that they muddy the waters. We cannot afford to have such a Government.

Now, on reforming the Barnett formula, on HS2 consequentials, on devolving the Crown Estate, on justice and policing, Labour's message to Wales is 'no', it's 'no', it's 'no'. So, let me ask the First Minister to take action on these areas of priority. Firstly, issue a genuine public reprimand to the Prime Minister for cutting winter fuel payments to pensioners, and maintaining the two-child cap too. It would be at least a signal that the well of clear red water that was once mentioned isn't running completely dry. She had an opportunity to do so earlier; she chose loyalty to Keir Starmer and to Rachel Reeves.

Secondly, set out to the Chancellor the impact that further austerity will have on public services in Wales. The First Minister must stay true, I think, to what she said in her 2018 leadership campaign. She said that:

'Ending austerity...is unlikely to happen unless we get a Labour [UK] government.'

Well, look how that's turned out.

And thirdly, own up to the crisis in the NHS and start rebuilding properly. Doing the same thing over and over and expecting different results seldom works.

Nawr, ar ddiwygio fformiwla Barnett, ar gyllid canlyniadol HS2, ar ddatganoli Ystad y Goron, ar gyfiawnder a phlismona, neges Llafur i Gymru yw 'na', 'na', 'na'. Felly, gadewch i mi ofyn i'r Prif Weinidog weithredu ar y meysydd blaenoriaeth hyn. Yn gyntaf, cyhoeddwch gerydd cyhoeddus go iawn i'r Prif Weinidog am dorri taliadau tanwydd gaeaf i bensiynwyr, a chynnal y cap dau blentyn hefyd. Byddai'n arwydd o leiaf nad yw'r ffynnon o ddŵr coch clir a grybwyllwyd unwaith yn rhedeg yn hollol sych. Cafodd gyfle i wneud hynny yn gynharach; dewisodd deyrngarwch i Keir Starmer ac i Rachel Reeves.

Yn ail, dywedwch wrth y Canghellor am yr effaith y bydd cyni cyllidol pellach yn ei chael ar wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Mae'n rhaid i'r Prif Weinidog gadw'n driw, rwy'n credu, i'r hyn a ddywedodd yn ei hymgyrch arweinyddiaeth yn 2018. Dywedodd:

'Mae rhoi terfyn ar gyni cyllidol...yn annhebygol o ddigwydd oni bai ein bod ni'n cael llywodraeth Lafur [y DU].'

Wel, edrychwch ar sut mae hynny wedi troi allan.

Ac yn drydydd, cyfaddefwch yr argyfwng yn y GIG a dechrau ailadeiladu'n iawn. Anaml iawn y mae gwneud yr un peth drosodd a throsodd a disgwyl gwahanol ganlyniadau yn gweithio.

Mae Cymru angen Llywodraeth sydd ddim yn ofni herio San Steffan, pwy bynnag sydd â'r allwedd i Rif 10 Downing Street. Dim ond felly y gallwn ni drio cael tegwch i'n cenedl ni, tegwch cyllidol, tegwch cyfansoddiadol, agwedd newydd at daclo tlodi, yr angen am fuddsoddi strategol mewn gofal iechyd ataliol, ffocws ar godi safonau addysg, ar greu cyfoeth, meithrin sgiliau, codi cyflogau, cefnogi nid cosbi busnesau bach, cefnogi cefn gwlad ac amaeth, a cheisio cadw a denu talentau ifanc. Dyna fydd blaenoriaethau Plaid Cymru, a dwi'n edrych ymlaen at fanylu mwy ar ein gweledigaeth dros y 18 mis nesaf, tra'n dal y Llywodraeth Lafur yma i gyfrif ar ran pobl Cymru. Felly, efo'r cwestiwn yma i gloi: pryd cawn ni dargedau ar iechyd, ar addysg, ar drwsio ffyrdd, ar dwf economaidd? Achos, fel arall, mae hwn wirioneddol yn ddatganiad tenau y prynhawn yma.

Wales needs a Government that doesn't fear challenging Westminster, whoever holds the keys to No. 10 Downing Street. It's only then can we seek fairness for our nation, fair funding, constitutional fairness, a new approach to tackling poverty, the need for strategic investment in preventative healthcare, a focus on raising standards in education, on creating wealth, developing skills, increasing wages, supporting not punishing small businesses, supporting agriculture and rural Wales, and trying to retain and attract young talent. Those will be Plaid Cymru's priorities, and I look forward to giving you more detail on our vision over the next 18 months, while holding this Labour Government to account on behalf of the people of Wales. So, I'll pose this question to close: when will we have targets on health, education, on mending our roads and economic growth? Because, otherwise, this really is a thin statement this afternoon.

15:15

Well, thanks very much. I think it's expected that we've had this cynical and negative reaction from Plaid Cymru. The fact is that, in that exercise, where, genuinely, hundreds of people were engaged, unfiltered, unplanned, where they told us face to face what they wanted to happen, they didn't think it was cynical. They thought it was really refreshing to have people out there, on the streets, listening to what they are concerned about. So, yes, of course I expect that kind of negative response. In fact, it was something that came up. They kept on talking about how negative some of the opposition parties were.

But I don't accept that was a summer of silence; I think the fact that we have engaged with thousands of people across Wales was important. And let's be clear, of course this was a Government exercise, but lots of other people got engaged with that listening exercise. So, the Labour Party got involved—you were welcome to get involved as well, but maybe you chose not to. But I can tell you that the people across Wales were really happy to contribute, and I don't accept that it was a summer of silence. 

The public sector inflation-busting pay award: it was not a summer of silence for the 200,000 people who have benefited from those pay rises that will underpin the fact that we will be able to cut down on those waiting lists, because before that there were issues about how much money we were able to give them, and they weren't happy with what was offered before, because we didn't have the money from the UK Government. That's the difference a UK Government has made. That's the difference: money in people's pockets, people who are helping our public services.

The same thing with Tata: the deal that's on the table now, which I'll talk about in more detail later, is better than the deal that was on the table earlier. The fact that we were able to discuss with the police and local communities about the disturbances that happened in other parts of the country, that wasn't a summer of silence for them, and we were very pleased that those disturbances didn't break out within our communities.

I am more than happy for you to hold me to account for what Labour decisions are here in the Welsh Government, but you will not hold me to account for what they're doing in Westminster. That is not my responsibility, and I think it is important that if you wanted to do that, go to Westminster. You wanted to go there—[Interruption.] I think it's really important that we make this clear right from the beginning.

Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ei bod i'w ddisgwyl i ni gael yr ymateb sinigaidd a negyddol hwn gan Blaid Cymru. Y gwir yw, yn yr ymarfer hwnnw, lle ymgysylltwyd, yn wirioneddol, â channoedd o bobl, heb hidlo, heb gynllunio, lle gwnaethon nhw ddweud wrthym ni wyneb yn wyneb yr hyn yr oedden nhw eisiau i digwydd, doedden nhw ddim yn credu ei fod yn sinigaidd. Roedden nhw'n meddwl ei bod hi'n braf iawn cael pobl allan yno, ar y strydoedd, yn gwrando ar yr hyn y maen nhw'n poeni amdano. Felly, ydw, wrth gwrs, rwy'n disgwyl y math yna o ymateb negyddol. A dweud y gwir, roedd yn rhywbeth a godwyd. Roedden nhw'n sôn dro ar ôl tro pa mor negyddol oedd rhai o'r gwrthbleidiau.

Ond nid wyf i'n derbyn bod hwnna'n haf o dawelwch; rwy'n credu bod y ffaith ein bod ni wedi ymgysylltu â miloedd o bobl ledled Cymru yn bwysig. A gadewch i ni fod yn eglur, ymarfer Llywodraeth oedd hwn wrth gwrs, ond cymerodd llawer o bobl eraill ran yn yr ymarfer gwrando hwnnw. Felly, cymerodd y Blaid Lafur ran—roedd croeso i chi gymryd rhan hefyd, ond efallai eich bod chi wedi dewis peidio. Ond gallaf ddweud wrthych chi bod pobl ledled Cymru yn hapus iawn i gyfrannu, ac nid wyf i'n derbyn ei fod yn haf o dawelwch. 

Y dyfarniad cyflog sector cyhoeddus uwch na chwyddiant: nid oedd yn haf o dawelwch i'r 200,000 o bobl sydd wedi elwa o'r codiadau cyflog hynny a fydd yn sail i'r ffaith y byddwn ni'n gallu lleihau'r rhestrau aros hynny, oherwydd cyn hynny roedd problemau ynghylch faint o arian yr oeddem ni'n gallu ei roi iddyn nhw, a doedden nhw ddim yn hapus gyda'r hyn a gynigiwyd yn flaenorol, oherwydd nid oedd gennym ni'r arian gan Lywodraeth y DU. Dyna'r gwahaniaeth y mae Llywodraeth y DU wedi ei wneud. Dyna'r gwahaniaeth: arian ym mhocedi pobl, pobl sy'n helpu ein gwasanaethau cyhoeddus.

Yr un peth o ran Tata: mae'r cytundeb sydd ar y bwrdd nawr, y byddaf i'n ei drafod yn fwy manwl yn ddiweddarach, yn well na'r cytundeb a oedd ar y bwrdd yn gynharach. Y ffaith ein bod ni wedi gallu trafod gyda'r heddlu a chymunedau lleol yr aflonyddwch a ddigwyddodd mewn rhannau eraill o'r wlad, nid oedd hynny'n haf o dawelwch iddyn nhw, ac roeddem ni'n falch iawn na wnaeth yr aflonyddwch hwnnw ddigwydd yn ein cymunedau ni.

Rwy'n fwy na pharod i chi fy nwyn i gyfrif am beth yw penderfyniadau Llafur yma yn Llywodraeth Cymru, ond ni wnewch chi fy nwyn i gyfrif am yr hyn y maen nhw'n ei wneud yn San Steffan. Nid fy nghyfrifoldeb i yw hynny, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig, pe baech chi eisiau gwneud hynny, ewch i San Steffan. Roeddech chi eisiau mynd yno—[Torri ar draws.] Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud hyn yn eglur o'r cychwyn.

15:20

I would like to listen to the response from the First Minister. That's for all Members, please, so please give her the chance to speak.

Hoffwn wrando ar ymateb y Prif Weinidog. Mae hynna ar gyfer yr holl Aelodau, os gwelwch yn dda, felly rhowch gyfle iddi siarad.

What we know is there was a £22 billion black hole. That has had a consequence for us here in Wales. It's had a direct consequence for us, and what we know—[Interruption.]

Yr hyn yr ydym ni'n ei wybod yw bod yna dwll du o £22 biliwn. Mae hynny wedi arwain at ganlyniadau i ni yma yng Nghymru. Mae wedi arwain at ganlyniadau uniongyrchol i ni, a'r hyn yr ydym ni'n ei wybod—[Torri ar draws.]

First Minister, let's wait a second now. I asked for quiet so that I could hear the response, and as soon as the First Minister spoke, I heard voices again disturbing her. Let the First Minister respond, please.

Prif Weinidog, gadewch i ni aros am eiliad nawr. Gofynnais am dawelwch fel y gallwn i glywed yr ymateb, a chyn gynted ag y siaradodd y Prif Weinidog, clywais leisiau eto yn tarfu arni. Gadewch i'r Prif Weinidog ymateb, os gwelwch yn dda.

What I will offer is hope for the future, hope to the people of Wales who have been through a really tough time. They've been through Brexit; they've been through austerity; they've been through COVID. They want to see a new chapter in the history of this nation, a new chapter that we will be able to see now, because of the engagement with that UK Labour Government. I'll take responsibility for my part; they will take responsibility for their part. But let me tell you, that co-operation already is transforming the way Wales is changing.

Yr hyn y gwnaf i ei gynnig yw gobaith ar gyfer y dyfodol, gobaith i bobl Cymru sydd wedi bod trwy gyfnod anodd iawn. Maen nhw wedi bod drwy Brexit; maen nhw wedi bod drwy gyni cyllidol; maen nhw wedi bod drwy COVID. Maen nhw eisiau gweld pennod newydd yn hanes y genedl hon, pennod newydd y byddwn ni'n gallu ei gweld nawr, oherwydd yr ymgysylltiad â'r Llywodraeth Lafur honno yn y DU. Fe wnaf i gymryd cyfrifoldeb am fy rhan i; byddan nhw'n cymryd cyfrifoldeb am eu rhan nhw. Ond gadewch i mi ddweud wrthych chi, mae'r cydweithrediad hwnnw eisoes yn trawsnewid y ffordd y mae Cymru yn newid.

Firstly, may I welcome you as Wales's first female First Minister as well as the clear articulation of your Government's priority today? On behalf of the communities of Islwyn, may I thank you for spending your first weeks listening to the people?

In Islwyn, it's clear that we need our Welsh Labour Government to act decisively. Fourteen years of Tory austerity or cuts have wreaked havoc on our public services and stretched our communities to breaking point. My Islwyn constituents want to see NHS waiting times cut; they want to see living standards improved and local government financially supported, and they also want improved GP access, and in Islwyn safeguarding of loved arts organisations and venues such as Blackwood Miners' Institute, Welsh National Opera, or the Royal Welsh College of Music and Drama. First Minister, what can your Government do to ensure that local government is enabled, and that Welsh Government and the UK Government work collaboratively to improve the daily lives of the people of Wales, and that we work together across this Chamber to secure fairer, just funding for the people of Wales?

Yn gyntaf, a gaf i eich croesawu chi fel Prif Weinidog benywaidd cyntaf Cymru yn ogystal â'r mynegiad eglur o flaenoriaeth eich Llywodraeth heddiw? Ar ran cymunedau Islwyn, a gaf i ddiolch i chi am dreulio eich wythnosau cyntaf yn gwrando ar y bobl?

Yn Islwyn, mae'n eglur ein bod ni bod angen i'n Llywodraeth Lafur Cymru weithredu'n bendant. Mae pedair blynedd ar ddeg o gyni cyllidol neu doriadau Torïaidd wedi gwneud llanast o'n gwasanaethau cyhoeddus ac wedi ymestyn ein cymunedau i'r eithaf. Mae fy etholwyr yn Islwyn eisiau gweld amseroedd aros y GIG yn cael eu cwtogi; maen nhw eisiau gweld safonau byw yn cael eu gwella a llywodraeth leol yn cael ei chefnogi'n ariannol, ac maen nhw hefyd eisiau gwell mynediad at feddygon teulu, ac yn Islwyn, diogelu sefydliadau a lleoliadau celfyddydol poblogaidd fel Sefydliad y Glowyr Coed-duon, Opera Cenedlaethol Cymru, neu Goleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru. Prif Weinidog, beth all eich Llywodraeth ei wneud i sicrhau bod llywodraeth leol yn cael ei galluogi, a bod Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn cydweithio i wella bywydau beunyddiol pobl Cymru, a'n bod ni'n gweithio gyda'n gilydd ar draws y Siambr hon i sicrhau cyllid tecach, cyfiawn i bobl Cymru?

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Thank you very much. Well, the major difference now is partnership in power, and that's what we've got under a Labour Government. The fact that we have had so many interactions already with Ministers in the UK Labour Government demonstrates the sea change that has happened as a result of Labour now winning the general election in the UK. We know how important local government is in terms of delivering our services, so that partnership, of course, needs to be transposed not just from here in terms of us and the UK Government working together, but us working with local government, and that's particularly true when it comes to social care and schools. That's why those two things are prioritised by the public, and those will be reflected in terms of what we do and, of course, we will be setting out some targets in terms of how we do that, and that's what we'll be doing as a Government. I've asked all of the Ministers to come up with their ideas of what can be delivered within the next 18 months, and we will be making sure that those are delivered.

Diolch yn fawr iawn. Wel, y gwahaniaeth mawr nawr yw partneriaeth mewn grym, a dyna sydd gennym ni o dan Lywodraeth Lafur. Mae'r ffaith ein bod ni wedi cael cymaint o ryngweithio eisoes gyda Gweinidogion yn Llywodraeth Lafur y DU yn dangos y newid sylweddol sydd wedi digwydd o ganlyniad i Lafur nawr yn ennill yr etholiad cyffredinol yn y DU. Rydym ni'n gwybod pa mor bwysig yw llywodraeth leol o ran darparu ein gwasanaethau, felly mae angen trosi'r bartneriaeth honno, wrth gwrs, nid yn unig o'r fan hon o ran ni a Llywodraeth y DU yn gweithio gyda'n gilydd, ond ni'n gweithio gyda llywodraeth leol, ac mae hynny'n arbennig o wir o ran gofal cymdeithasol ac ysgolion. Dyna pam mae'r ddau beth hynny yn cael eu blaenoriaethu gan y cyhoedd, a bydd y rheini'n cael eu hadlewyrchu o ran yr hyn yr ydym ni'n ei wneud ac, wrth gwrs, byddwn yn cyflwyno rhai targedau o ran sut yr ydym ni'n gwneud hynny, a dyna fyddwn ni'n ei wneud fel Llywodraeth. Rwyf i wedi gofyn i'r holl Weinidogion feddwl am eu syniadau ynghylch yr hyn y gellir ei gyflawni yn ystod y 18 mis nesaf, a byddwn yn gwneud yn siŵr bod y rheini'n cael eu cyflawni.

15:25

I would like to welcome you to the role of First Minister, and I'm pleased to hear that you intend it to be a listening Government. I just wish that your predecessors had had the same outlook in that regard. We've seen, time after time, Government priorities being completely out of sync with what the Welsh people are concerned about and what they are asking for. Your listening exercise, in your words, has highlighted concerns about 20 mph, which was introduced a year ago today and people still have strong feelings about. We are not seeing the desired exemptions being made. Despite Welsh Government leading people to believe it has rowed back on 20 mph, there has been no substantive change in policy, and people are still angry about the fallout from this policy.

You said that health and social care were raised frequently in your listening exercise, but again we've seen the health service neglected for years by the Welsh Government. My constituents in the Vale of Clwyd have been waiting over 10 years for a community hospital to be built in north Denbighshire to take pressure off Glan Clwyd Hospital, which has some of the worst accident and emergency department waiting times in the worst performing health board in Wales.

Improving education standards also came up. We know Wales’s PISA results were the worst in the UK. None of these issues brought to your attention are a surprise, but have been raised endlessly. I'm glad that you are finally listening, but I now expect to see these areas being the Welsh Government's top priorities, as opposed to vanity projects such as Senedd reform, which shamefully has directed funding away from these priority areas that the public have brought to your attention. A constituent has never told me on the doorstep that they want a larger Senedd or that they want universal basic income trials or that their ability to travel in their car has been curtailed. I hope that you intend to follow through on the issues that the Welsh people have raised with you directly and ignore the pressure from special interest groups and idealogues who indulge in wasteful vanity schemes that do not serve the interests of this county. Thank you.

Hoffwn eich croesawu i swydd y Prif Weinidog, ac rwy'n falch o glywed eich bod chi'n bwriadu iddi fod yn Llywodraeth sy'n gwrando. Byddwn i wedi bod yn falch pe bai gan eich rhagflaenwyr yr un agwedd yn hynny o beth. Rydym ni wedi gweld, dro ar ôl tro, blaenoriaethau'r Llywodraeth yn gwbl anghydnaws â'r hyn y mae pobl Cymru yn poeni amdano a'r hyn y maen nhw'n gofyn amdano. Mae eich ymarfer gwrando, yn eich geiriau chi, wedi amlygu pryderon am 20 mya, a gyflwynwyd flwyddyn yn ôl i heddiw ac y mae gan bobl deimladau cryf amdano o hyd. Nid ydym yn gweld yr eithriadau a ddymunir yn cael eu gwneud. Er i Lywodraeth Cymru arwain pobl i gredu ei bod wedi ailfeddwl 20 mya, ni fu newid sylweddol i bolisi, ac mae pobl yn dal i fod yn ddig am ganlyniadau'r polisi hwn.

Fe wnaethoch chi ddweud bod iechyd a gofal cymdeithasol wedi cael eu codi'n aml yn eich ymarfer gwrando, ond eto rydym ni wedi gweld y gwasanaeth iechyd yn cael ei esgeuluso ers blynyddoedd gan Lywodraeth Cymru. Mae fy etholwyr yn Nyffryn Clwyd wedi bod yn aros dros 10 mlynedd i ysbyty cymunedol gael ei adeiladu yng ngogledd sir Ddinbych i dynnu pwysau oddi ar Ysbyty Glan Clwyd, sydd â rhai o'r amseroedd aros adrannau damweiniau ac achosion brys gwaethaf yn y bwrdd iechyd sy'n perfformio waethaf yng Nghymru.

Soniwyd am wella safonau addysg hefyd. Rydym ni'n gwybod mai canlyniadau PISA Cymru oedd y gwaethaf yn y DU. Nid yw'r un o'r materion hyn y tynnwyd eich sylw atyn nhw yn syndod, ond maen nhw wedi cael eu codi'n ddiddiwedd. Rwy'n falch eich bod chi'n gwrando o'r diwedd, ond rwyf i bellach yn disgwyl gweld y meysydd hyn yn brif flaenoriaethau Llywodraeth Cymru, yn hytrach na phrosiectau porthi balchder fel diwygio'r Senedd, sydd wedi cyfeirio cyllid yn gywilyddus oddi wrth y meysydd blaenoriaeth hyn y mae'r cyhoedd wedi tynnu eich sylw atyn nhw. Nid yw etholwr erioed wedi dweud wrthyf i ar garreg y drws eu bod nhw eisiau Senedd fwy neu eu bod nhw eisiau treialon incwm sylfaenol cyffredinol neu fod eu gallu i deithio yn eu car wedi cael ei gwtogi. Rwy'n gobeithio eich bod chi'n bwriadu bwrw ymlaen â'r materion y mae pobl Cymru wedi eu codi gyda chi'n uniongyrchol ac anwybyddu'r pwysau gan grwpiau diddordeb arbennig ac ideolegwyr sy'n ymbleseru mewn cynlluniau porthi balchder gwastraffus nad ydyn nhw er budd y wlad hon. Diolch.

Thanks very much, Gareth, and it was great to spend quite a lot of time in north Wales, listening to the people in north Wales about what their concerns were, and they're not that different, frankly, from the concerns we heard across the rest of Wales, but it was important to engage with them, as I say, in a very unfiltered way, making sure we just rocked up without people knowing we were coming, so it was very raw, and I think people really appreciated that.

There were strong feelings, and you're quite right, the 20 mph is still an issue—I don't think we can duck that fact—but there has also been a drop in accidents, and that should also be recognised on this anniversary. In relation to that, I think what's important is that we listen, we learn, and then we ensure that there is local delivery so that we get the right speeds on the right roads. I'd like to thank all those thousands of people who've written in to their local authorities, who've told them which roads they think should be exempted under the new guidance, and I know that the transport Minister will be following that in real detail, making sure that, actually, local government is responding to the voices of those local communities, but making sure that, of course, safety is an important factor in all of this.

Diolch yn fawr iawn, Gareth, ac roedd yn wych treulio cryn dipyn o amser yn y gogledd, yn gwrando ar bobl y gogledd yn trafod eu pryderon, ac nid ydyn nhw mor wahanol â hynny, a dweud y gwir, i'r pryderon a glywsom ar draws gweddill Cymru, ond roedd yn bwysig ymgysylltu â nhw, fel y dywedais, mewn ffordd heb ei hidlo o gwbl, gan wneud yn siŵr ein bod ni'n troi i fyny heb i bobl wybod ein bod ni'n dod, felly roedd yn gignoeth iawn, ac rwy'n credu bod pobl wir yn gwerthfawrogi hynny.

Roedd teimladau cryf, ac rydych chi yn llygad eich lle, mae'r 20 mya yn dal i fod yn broblem—nid wyf i'n credu y gallwn ni osgoi'r ffaith honno—ond bu gostyngiad i nifer y damweiniau hefyd, a dylid cydnabod hynny hefyd ar y pen-blwydd hwn. O ran hynny, rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod ni'n gwrando, yn dysgu, ac yna ein bod ni'n sicrhau bod darpariaeth leol fel ein bod ni'n cael y cyflymderau cywir ar y ffyrdd cywir. Hoffwn ddiolch i'r holl filoedd o bobl hynny sydd wedi ysgrifennu at eu hawdurdodau lleol, sydd wedi dweud wrthyn nhw pa ffyrdd y maen nhw'n credu ddylai gael eu heithrio o dan y canllawiau newydd, a gwn y bydd y Gweinidog trafnidiaeth yn dilyn hynny'n fanwl iawn, gan wneud yn siŵr bod llywodraeth leol, mewn gwirionedd, yn ymateb i leisiau'r cymunedau lleol hynny, ond gan wneud yn siŵr, wrth gwrs, bod diogelwch yn ffactor pwysig yn hyn i gyd.

Er yr holl siarad am ailosod ac ailfywiogi'r Llywodraeth yma, ar ôl treulio naw mis yn rhoi blaenoriaethau’r Blaid Lafur yn flaenaf ar draul llywodraethu Cymru, roedd yna dôn cyfarwydd iawn i'w glywed yn y blaenoriaethau a nodwyd am iechyd a gofal, oherwydd mae'r hyn yr ydym ni wedi'i glywed heddiw, a dros yr wythnosau diwethaf, yn syfrdanol o debyg i'r hyn a ddywedodd ei rhagflaenydd yn ôl ym mis Ebrill. Neu yr hyn a ddywedodd ei ragflaenydd o. Ac yn wir yr hyn a ddywedodd ei ragflaenydd yntau. Edrychwch ar unrhyw un o ddatganiadau cenhadaeth unrhyw un o'r chwe Aelod Llafur sydd yn bresennol yma heddiw sydd wedi dal y portffolio iechyd ac mi welwch chi ddatganiadau tebyg. Ac, ydy, mae honna’n ystadegyn syfrdanol, onid ydyw? Mae yna chwech ohonoch chi bellach yn y Siambr yma sydd wedi dal y portffolio iechyd ac yn parhau i fethu. Dydy cysondeb, wrth gwrs, ddim yn beth gwael, ond er mwyn cael unrhyw hygrededd, yna mae'n rhaid profi bod dweud a gwneud yr un peth drosodd a throsodd yn dwyn ffrwyth. A dyna lle mae'r Llywodraeth yma wedi methu, dro ar ôl tro. Yn hytrach na gwella safonau, yr hyn yr ydym ni wedi ei weld ydy normaleiddio methiannau, a safonau yn disgyn o dan fethiannau Llafur yng Nghymru.

Despite all the talk about a reset and re-enlivening this Government, having spent nine months putting the Labour Party's priorities before governing Wales, there was a very familiar tone to hear in the priorities on health and care, because what we’ve heard today, and in recent weeks, is shockingly similar to what her predecessor said back in April. Or what his predecessor said. And indeed what his predecessor said. Look at any one of the mission statements of any of the six Labour Members here today who have held the health portfolio and you will see similar statements. And, yes, that's a shocking statistic, isn't it? There are six of you now in this Chamber who have held the health portfolio and you continue to fail. Consistency, of course, is no bad thing, but in order to have any credibility, then you have to prove that doing and saying the same thing over and over actually bears fruit. And that’s where this Government has failed, time and time again. Rather than improving standards, what we have seen is the normalisation of failure, and falling standards under Labour failures in Wales.

When the First Minister was appointed as the health Minister three and a half years ago, she effectively blamed her predecessor, saying that she didn’t realise that things were so bad. Well, things are now even worse. Waiting times have hit record highs for six consecutive months during the first half of this year, despite two First Ministers apparently putting this issue at the very top of their to-do lists. That’s only the tip of the iceberg. Barely 50 per cent of cancer patients in Wales are receiving the necessary treatment within the optimal time frame, and emergency response times are significantly slower than those in the rest of Great Britain. These issues are once again compounded and making things worse for the Government. What action is the Government going to take to improve the health service and make sure that primary care, and secondary care specifically, will be improved over the coming months?

Pan benodwyd y Prif Weinidog yn Weinidog iechyd dair blynedd a hanner yn ôl, rhoddodd y bai ar ei rhagflaenydd i bob pwrpas, gan ddweud nad oedd yn sylweddoli bod pethau mor ddrwg. Wel, mae pethau hyd yn oed yn waeth nawr. Mae amseroedd aros wedi cyrraedd y lefelau uchaf erioed am chwe mis yn olynol yn ystod hanner cyntaf eleni, er ei bod yn ymddangos bod dau Brif Weinidog wedi rhoi'r mater hwn ar frig eu rhestrau o bethau i'w gwneud. Dim ond crib y rhewfryn yw hynny. Prin 50 y cant o gleifion canser yng Nghymru sy'n derbyn y driniaeth angenrheidiol o fewn y cyfnod amser gorau bosibl, ac mae amseroedd ymateb i achosion brys yn sylweddol arafach na'r rhai yng ngweddill Prydain Fawr. Mae'r materion hyn yn cael eu gwaethygu unwaith eto ac yn gwneud pethau'n waeth i'r Llywodraeth. Pa gamau y mae'r Llywodraeth yn mynd i'w cymryd i wella'r gwasanaeth iechyd a gwneud yn siŵr y bydd gofal sylfaenol, a gofal eilaidd yn benodol, yn cael eu gwella dros y misoedd nesaf?

15:30

Thanks very much. Our focus will be on the bread-and-butter issues that matter to the public in Wales. What we know is that there is immense pressure on the health service. It’s not a situation that’s unique to Wales, and it’s clear we’re not going to fix the NHS in the next 18 months. I think it’s very important that we manage expectation around that.

We recognise that the demand is enormous—2 million contacts every month in a population of 3.1 million people. That’s a lot of activity and a lot of people. What was very interesting is hearing how many people said, ‘With the NHS, my personal experience is very good, but I know that there is huge pressure on the system’. That came up time and time again. When you challenged them on ‘What’s your personal experience?’ then many, many said, ‘Mine is a good one’.

But what I can tell you is that within all of the things that we need to do within the NHS, we will be focusing on bringing those waiting lists down. But also, the other issue that came up quite often was women’s health. And it may be because you’ve now got a First Minister who’s a woman that they were more ready to talk about that. But it was an issue that came up, and that’s why we will have a particular focus on that as well in our priorities.

Diolch yn fawr iawn. Byddwn yn canolbwyntio ar y materion bara menyn sy'n bwysig i'r cyhoedd yng Nghymru. Yr hyn yr ydym ni'n ei wybod yw bod pwysau aruthrol ar y gwasanaeth iechyd. Nid yw'n sefyllfa sy'n unigryw i Gymru, ac mae'n amlwg nad ydym ni'n mynd i drwsio'r GIG yn y 18 mis nesaf. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n rheoli disgwyliadau ynghylch hynny.

Rydym ni'n cydnabod bod y galw yn enfawr—2 filiwn o gysylltiadau bob mis mewn poblogaeth o 3.1 miliwn o bobl. Mae hynny'n llawer o weithgarwch ac yn llawer o bobl. Yr hyn a oedd yn ddiddorol iawn oedd clywed faint o bobl a ddywedodd, 'Gyda'r GIG, mae fy mhrofiad personol yn dda iawn, ond rwy'n gwybod bod pwysau enfawr ar y system'. Cododd hynny dro ar ôl tro. Pan oeddech chi'n eu herio nhw ar 'Beth yw eich profiad personol?' dywedodd llawer iawn, 'Mae fy un i yn un da'.

Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi, ymhlith yr holl bethau y mae angen i ni eu gwneud o fewn y GIG, yw y byddwn ni'n canolbwyntio ar leihau'r rhestrau aros hynny. Ond hefyd, y mater arall a godwyd yn eithaf aml oedd iechyd menywod. Ac efallai oherwydd bod gennych chi bellach Brif Weinidog sy'n fenyw yr oedden nhw'n fwy parod i siarad am hynny. Ond roedd yn fater a godwyd a dyna pam y byddwn ni'n canolbwyntio'n benodol ar hynny hefyd yn ein blaenoriaethau.

May I also congratulate you on becoming First Minister? It was great to be with you in Connah’s Quay, and it was amazing when we were talking with people how many said they were actually quite happy with the way things are in Wales, which is great to hear. And when people did raise health as an issue, they actually did say that they had had good experiences with healthcare as well.

But can I confirm that the biggest issue raised by everybody was potholes and highway maintenance? An example of implementing legislation and policies in a more practical and timely way going forward would be to remove the onerous bidding and restrictions for highway grant funding. Applications can often be onerous, 20 pages long, technical and bureaucratic, and take up a lot of highway officer time, which could actually be used in contracting and delivering the work. So, would you agree with the Cabinet Secretary, who has previously indicated that highway and transport funding should be devolved to local authorities to get on with their own local priorities? Thank you.  

A gaf i eich llongyfarch hefyd ar ddod yn Brif Weinidog? Roedd yn wych bod gyda chi yng Nghei Connah, ac roedd yn anhygoel, pan oeddem ni'n siarad â phobl, faint ohonyn nhw a ddywedodd eu bod nhw'n eithaf hapus gyda'r ffordd y mae pethau yng Nghymru, sy'n wych i'w glywed. A phan wnaeth pobl godi iechyd fel problem, fe wnaethon nhw ddweud mewn gwirionedd eu bod nhw wedi cael profiadau da gyda gofal iechyd hefyd.

Ond a gaf i gadarnhau mai'r broblem fwyaf a godwyd gan bawb oedd tyllau mewn ffyrdd a chynnal a chadw priffyrdd? Un enghraifft o weithredu deddfwriaeth a pholisïau mewn ffordd fwy ymarferol ac amserol yn y dyfodol fyddai dileu'r cynigion a'r cyfyngiadau beichus o ran cyllid grant priffyrdd. Yn aml, gall ceisiadau fod yn feichus, yn 20 tudalen o hyd, yn dechnegol ac yn fiwrocrataidd, ac yn cymryd llawer o amser swyddogion priffyrdd, y gellid ei ddefnyddio mewn gwirionedd i gontractio a chyflawni'r gwaith. Felly, a fyddech chi'n cytuno ag Ysgrifennydd y Cabinet, sydd wedi dweud o'r blaen y dylid datganoli cyllid priffyrdd a thrafnidiaeth i awdurdodau lleol i fwrw ymlaen â'u blaenoriaethau lleol eu hunain? Diolch.

Thanks very much. It was great to speak to so many people in Connah’s Quay. One of them was Jack Sargeant’s mum, who happened to be shopping at that particular time, so that was quite a welcome surprise. But you’re quite right; it was quite interesting that there were certain issues that came up in some areas more than others, and potholes was certainly the problem in Connah’s Quay. I think the Welsh Government was right to cut back on road building. That was a good policy. But we have to make sure that the roads that we do have are maintained. So, I’m absolutely secure in the fact that we do need to put more work into that, and I know that the Minister responsible is going to be focused on that as well.

Diolch yn fawr iawn. Roedd yn wych sgwrsio â chynifer o bobl yng Nghei Connah. Mam Jack Sargeant oedd un ohonyn nhw, a oedd yn digwydd bod yn siopa ar yr adeg benodol honno, felly roedd hynny'n syrpréis i'w groesawu. Ond rydych chi'n gwbl gywir; roedd yn eithaf diddorol bod materion mewn penodol a godwyd mewn rhai ardaloedd yn fwy nag eraill, ac yn sicr tyllau yn y ffordd oedd y broblem yng Nghei Connah. Rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru yn iawn i leihau gwaith adeiladu ffyrdd. Roedd hwnnw'n bolisi da. Ond mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod y ffyrdd sydd gennym ni yn cael eu cynnal. Felly, rwy'n gwbl sicr yn y ffaith bod angen i ni wneud mwy o waith ar hynny, a gwn fod y Gweinidog sy'n gyfrifol yn mynd i fod yn canolbwyntio ar hynny hefyd.

You said you wanted to listen to people who didn’t have power, didn’t have a loud voice. Do you know who don’t have power, and who don’t have a loud voice? Children, especially children in poverty.

Fe wnaethoch chi ddweud eich bod chi eisiau gwrando ar bobl nad oedd ganddyn nhw rym, nad oedd ganddyn nhw leisiau croch. Wyddoch chi pwy sydd heb rym, a phwy sydd heb lais croch? Plant, yn enwedig plant mewn tlodi.

Doedd yna ddim sôn yn eich datganiad am dlodi plant. Mae’n hynod siomedig. Gofynnais i chi, pan ddaethoch chi’n Brif Weinidog, i roi trechu tlodi plant ar frig eich agenda ac adfer targedau. Dyna beth sy’n rhoi delivery i chi, Brif Weinidog—targedau, targedau i roi terfyn ar dlodi plant. Pan ollyngwyd y targed gan Lywodraeth Cymru yn 2016, dywedwyd bod hyn oherwydd bod polisi Llywodraeth San Steffan wedi gwneud y targed yn anghyraeddadwy. Un o'r polisïau hynny oedd y rhaglen diwygio lles, a'r ffaith nad oedd gan Lywodraeth Cymru'r pŵer i wneud y newidiadau sydd eu hangen i, er enghraifft, y cap dau blentyn a'r terfyn ar fudd-daliadau. Felly, pa newidiadau polisi y bydd Llywodraeth Cymru'n gofyn i Lywodraeth newydd San Steffan eu gwneud a fydd yn eich helpu chi i gyflawni amcanion eich strategaeth tlodi plant? Ac a fydd targedau i roi terfyn ar dlodi plant yn cael eu hadfer nawr bod Llywodraeth Lafur mewn grym yn Llundain?

There was no mention made in your statement about child poverty. It’s very disappointing. I asked you when you became First Minister to put tackling child poverty at the top of your agenda and restore targets. That’s what provides delivery, First Minister—targets, targets to put an end to child poverty. When the child poverty target was dropped by the Welsh Government in 2016, we were told that this was because UK Government policy had made that target unreachable. One of those policies was the welfare reform programme, and the fact that the Welsh Governmnet didn't have the power to make the changes that are needed to, for example, the two-child cap and the benefits cap. So, what policy decisions will the Welsh Government ask the new UK Government to make that will help you to achieve the objectives of your child poverty strategy? And will targets to end child poverty be restored now that we have a Labour Government in London?

15:35

Thanks very much. Dawn Bowden, of course, now will have responsibility for leading on the children's agenda; I'm very pleased she's taken up that role. I think one of the areas where we have been able to deliver on the issues in terms of the challenge on poverty with children is on free school meals, and the fact that, actually, there's been a roll-out of that in a really short space of time. Yes, it was part of the co-operation agreement, and I think that was a good example of working together, being focused, understanding where our abilities are as a devolved Government. We need to do what we are able to do. We have some levers, we don't have the big levers that the UK Government has. But, again, if you want to ask them for that support, ask your MPs to question Keir Starmer. That is the way this—[Interruption.] This is the way—[Interruption.] This is the way that it works: make sure that you ask your local MPs to ask Keir Starmer. Thank you very much.

Diolch yn fawr. Bydd Dawn Bowden, wrth gwrs, nawr yn gyfrifol am arwain agenda'r plant; rwy'n falch iawn ei bod wedi ymgymryd â'r rôl honno. Rwy'n credu mai un o'r meysydd lle rydym wedi gallu cyflawni'r materion o ran yr her ar dlodi gyda phlant yw prydau ysgol am ddim, a'r ffaith y cyflwynwyd hynny mewn amser byr iawn mewn gwirionedd. Oedd, roedd yn rhan o'r cytundeb cydweithio, ac rwy'n credu bod hynny'n enghraifft dda o gydweithio, gan ganolbwyntio a deall ble mae ein galluoedd fel Llywodraeth ddatganoledig. Mae'n rhaid i ni wneud yr hyn y gallwn ei wneud. Mae gennym rai ysgogiadau, nid oes gennym yr ysgogiadau mawr sydd gan Lywodraeth y DU. Ond, unwaith eto, os ydych chi eisiau gofyn iddyn nhw am y gefnogaeth honno, gofynnwch i'ch ASau holi Keir Starmer. Dyna'r ffordd mae hyn—[Torri ar draws.] Dyma'r ffordd—[Torri ar draws.] Dyma'r ffordd y mae'n gweithio: gwnewch yn siŵr eich bod yn gofyn i'ch ASau lleol ofyn i Keir Starmer. Diolch yn fawr iawn.

Rŷch chi'n ei galw hi'n bartneriaeth pŵer, ond, eto, dim ond chi sy'n cael siarad am y bartneriaeth, mae'n debyg.

Gaf i ofyn, ar fater arall, heblaw am y ffaith eich bod chi eisoes wedi tynnu nôl y Bil cwotâu rhywedd, ydych chi fel Prif Weinidog yn dal i fwriadu delifro pob Bil oedd yn rhaglen ddeddfwriaethol eich rhagflaenydd chi fel Prif Weinidog?

You call it a partnership of power, but, apparently, only you are allowed to talk about that partnership, it would seem.

Can I ask, on another issue, apart from the fact that you've already withdrawn the gender quotas Bill, are you as the First Minister still intending to deliver all Bills that were in your predecessor's legislative programme? 

Thanks very much, Llyr. I haven't gone into the detail of the legislative programme. The quotas Bill is something that we have pulled back on, it's been paused for the time being. But that is the main thing. There will be some tweeks to one of the other Bills, in relation to the tourism and registration Bill, which you'll get more detail on in the very near future.

Diolch yn fawr iawn, Llyr. Nid wyf wedi mynd i fanylion y rhaglen ddeddfwriaethol. Mae'r Bil cwotâu yn rhywbeth yr ydym wedi'i dynnu'n ôl, mae wedi cael ei oedi am y tro. Ond dyna'r prif beth. Bydd rhai mân newidiadau i un o'r Biliau eraill, mewn perthynas â'r Bil twristiaeth a chofrestru, y byddwch yn cael mwy o fanylion arnynt yn y dyfodol agos iawn.

11. Datganiad gan y Prif Weinidog: Tata Steel
11. Statement by the First Minister: Tata Steel

Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan y Prif Weinidog ar Tata Steel. Felly, y Prif Weinidog sy'n gwneud y datganiad yma eto. Datganiad ar Tata Steel—y Prif Weinidog.

The next item is the statement by the First Ministe on Tata Steel. So, the First Minister is also making this statement. The statement on Tata Steel—First Minister.

Diolch yn fawr. I'm pleased to make a statement on recent developments regarding the situation at Tata Steel. Last week, the UK Government confirmed that it had finalised a grant-funding agreement with Tata Steel for a £500 million investment contribution to Tata Steel UK’s transition to greener steel making. We all recognise that the last 12 months have been incredibly difficult for the Tata workforce, for workers in its extensive supply chain, and of course the communities affected by Tata Steel’s transition. Tata Steel is at the core of so much economic activity in Wales and at the very heart of the communities where its steel plants are located. There has been constant speculation on its future and its impact on employment, leading to frustration and anxiety. The Welsh Government, therefore, welcomes confirmation of the deal. It will bring some much-needed certainty to what will continue to be an incredibly unsettling situation for steelworkers, suppliers, and the wider communities affected across Wales.

The UK Government has been able to negotiate a much better deal than the plan announced by the previous UK Government back in September 2023. The enhanced deal confirmed last week includes 100 jobs to be set into a furlough-type scheme, funded with additional money from Tata; redundancy payments of 2.8 weeks for each year of service, which is more generous than the company has given before; a commitment that no-one will be left behind, so those at risk of compulsory redundancy, which now is expected to be no more than 500 roles, will be able to access a training scheme of up to 12 months, with one month full pay and the remainder at 60 per cent funded by the company; more stringent grant conditions, so taxpayers' money will be clawed back if these commitments are not delivered; and an active commitment to develop over the next 12 months future investment plans beyond the electric arc furnace at Tata sites in Wales. 

The UK Government has struck a better deal not just for the here and now, but for the future. This builds a bridge to a sustainable future for Welsh steel. It's not the deal we would have wished for, but, given the parameters in which the new Government had to work and the time pressures to secure the build of the new electric arc furnace, it is a substantially improved deal. The new Labour Government has committed a £2.5 billion national wealth fund for the steel sector along with a steel strategy, which will be unveiled next spring. I reconfirmed, just last week, to the Secretary of State for Business and Trade that the Welsh Government and UK Government will continue to work in partnership in relation to the future of the steel sector. 

The Welsh Government remains committed to all workers impacted by the Tata Steel UK transition and will support both the UK Government and the company in putting in place arrangements for the grant funding agreement enhancements where appropriate. A memorandum of understanding, which takes account of the enhancements agreed within the grant funding agreement, has also been finalised between Tata and the UK steel committee, who represent the three steel unions. Community and GMB unions balloted their members last week on the MOU, with the ballot closing at midday yesterday. Unite have not balloted their members. With the grant funding agreement and memorandum of understanding now being finalised, Tata Stee is now able to place equipment orders for the electric arc furnace and the ladle metallurgy furnaces, as well as commissioning other new assets. The current heavy-end assets, including blast furnace 4, will be closed by the end of this month, bringing to an end an era of steel making in the traditional way. But what is offered now is the security and hope for a different method of steel making that will be much more environmentally friendly. 

Diolch yn fawr. Rwy'n falch o wneud datganiad ar ddatblygiadau diweddar ynglŷn â'r sefyllfa yn Tata Steel. Yr wythnos diwethaf, cadarnhaodd Llywodraeth y DU ei bod wedi cwblhau cytundeb cyllid grant gyda Tata Steel am gyfraniad buddsoddi o £500 miliwn er mwyn i Tata Steel UK drawsnewid i wneud dur gwyrddach. Rydym i gyd yn cydnabod bod y 12 mis diwethaf wedi bod yn hynod anodd i weithlu Tata, i weithwyr yn ei gadwyn gyflenwi helaeth, ac wrth gwrs y cymunedau yr effeithiwyd arnynt wrth i Tata Steel drawsnewid. Mae Tata Steel wrth wraidd cymaint o weithgarwch economaidd yng Nghymru ac wrth wraidd y cymunedau lle mae ei ffatrïoedd dur wedi'u lleoli. Bu dyfalu'n gyson ar ei ddyfodol a'i effaith ar gyflogaeth, gan arwain at rwystredigaeth a phryder. Mae Llywodraeth Cymru, felly, yn croesawu cadarnhad o'r cytundeb. Bydd yn dod â rhywfaint o sicrwydd y mae mawr ei angen i'r hyn a fydd yn parhau i fod yn sefyllfa anhygoel o ansefydlog i weithwyr dur, cyflenwyr a'r cymunedau ehangach yr effeithir arnynt ledled Cymru.

Mae Llywodraeth y DU wedi gallu negodi cytundeb llawer gwell na'r cynllun a gyhoeddwyd gan Lywodraeth flaenorol y DU nôl ym mis Medi 2023. Mae'r cytundeb gwell gafodd ei gadarnhau yr wythnos diwethaf yn cynnwys 100 o swyddi i'w gosod mewn cynllun tebyg i ffyrlo, wedi'i ariannu gydag arian ychwanegol gan Tata; taliadau diswyddo o 2.8 wythnos ar gyfer pob blwyddyn o wasanaeth, sy'n fwy hael nag y mae'r cwmni wedi'i roi o'r blaen; ymrwymiad na fydd unrhyw un yn cael ei adael ar ôl, felly bydd y rhai sydd mewn perygl o ddiswyddiadau gorfodol, y disgwylir iddynt bellach fod yn ddim mwy na 500 o rolau, yn gallu cael mynediad at gynllun hyfforddi hyd at 12 mis, gyda chyflog llawn am fis a'r gweddill yn 60 y cant wedi'i ariannu gan y cwmni; amodau grant llymach, felly bydd arian trethdalwyr yn cael ei dynnu'n ôl os na chyflawnir yr ymrwymiadau hyn; ac ymrwymiad gweithredol i ddatblygu cynlluniau buddsoddi yn y dyfodol dros y 12 mis nesaf y tu hwnt i ffwrnais arc drydan safleoedd Tata yng Nghymru.

Mae Llywodraeth y DU wedi cael cytundeb gwell nid yn unig ar gyfer y presennol, ond ar gyfer y dyfodol. Mae hyn yn adeiladu pont i ddyfodol cynaliadwy i ddur Cymru. Nid dyma'r cytundeb y byddem wedi dymuno ei gael, ond, o ystyried y paramedrau y bu'n rhaid i'r Llywodraeth newydd weithio ynddynt a'r pwysau amser i sicrhau bod y ffwrnais arc drydan newydd yn cael ei hadeiladu, mae'n gytundeb sydd wedi gwella'n sylweddol. Mae'r Llywodraeth Lafur newydd wedi ymrwymo cronfa gyfoeth genedlaethol gwerth £2.5 biliwn i'r sector dur ynghyd â strategaeth ddur, a fydd yn cael ei dadorchuddio gwanwyn nesaf. Fe wnes i ail-gadarnhau, yr wythnos diwethaf, i'r Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach y bydd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn parhau i weithio mewn partneriaeth mewn perthynas â dyfodol y sector dur. 

Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn ymrwymedig i'r holl weithwyr y mae trawsnewidiad Tata Steel UK yn effeithio arnynt a bydd yn cefnogi Llywodraeth y DU a'r cwmni i sefydlu trefniadau ar gyfer gwella'r cytundeb cyllid grant lle bo hynny'n briodol. Mae memorandwm cyd-ddealltwriaeth, sy'n ystyried y gwelliannau y cytunwyd arnynt yn y cytundeb cyllid grant, hefyd wedi'i gwblhau rhwng Tata a phwyllgor dur y DU, sy'n cynrychioli'r tri undeb dur. Fe wnaeth undebau Community a GMB gynnal pleidlais aelodau yr wythnos diwethaf ar y memorandwm cyd-ddealltwriaeth, gyda'r bleidlais yn cau am hanner dydd ddoe. Nid yw Unite wedi cynnal pleidlais aelodau. Gyda'r cytundeb cyllid grant a'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth bellach yn cael eu cwblhau, mae Tata Steel bellach yn gallu gosod archebion offer ar gyfer y ffwrnais arc trydan a'r ffwrneisi meteleg lletwad, yn ogystal â chomisiynu asedau newydd eraill. Bydd yr asedau pen trwm presennol, gan gynnwys ffwrnais chwyth 4, ar gau erbyn diwedd y mis hwn, gan ddod â chyfnod o wneud dur yn y ffordd draddodiadol i ben. Ond yr hyn sy'n cael ei gynnig nawr yw'r diogelwch a'r gobaith am ddull gwahanol o wneud dur a fydd yn llawer mwy cyfeillgar i'r amgylchedd. 

Mae gan Tata Steel drefniadau i barhau i wasanaethau eu cwsmeriaid drwy gydol y cyfnod pontio. Bydd hyn hefyd yn diogelu gweithfeydd dur yn Llanwern, Shotton a Throstre. Mae'r cwmni wedi cynnal ymarferion ymgynghori cyhoeddus ac yn bwriadu gwneud cais am gymeradwyaeth cynllunio erbyn mis Tachwedd eleni. Os bydd hyn yn cael ei gymeradwyo, bydd y gwaith adeiladu ar gyfer y trawsnewid yn dechrau tua mis Gorffennaf 2025, ac rŷn ni'n disgwyl i'r ffwrnais arc drydan fod yn weithredol o fewn tair blynedd. Mae Tata wedi dweud bydd y newid i wneuthuriad dur arc trydan drwy ddefnyddio sgrap sy'n cael ei gynhyrchu yn y Deyrnas Unedig yn lleihau allyriadau carbon diwydiannol y Deyrnas Unedig gan 8 y cant, a 90 y cant ym Mhort Talbot. Bydd hwn yn gosod meincnod o ran yr economi gylchol, gan ymateb i ofynion cwsmeriaid diwydiannol am ddur gwyrdd.

Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i chwarae rhan ganolog ar fwrdd pontio dur Tata, gan weithio yn agos ac ar y cyd gyda'r partneriaid ar y bwrdd i sicrhau bod pawb sy'n cael eu heffeithio yn derbyn y cymorth cywir. Yn ogystal â helpu unigolion, eu teuluoedd, busnesau'r gadwyn gyflenwi a'r cymunedau, bydd y bwrdd pontio hefyd yn edrych ar brosiectau adfywio ar gyfer y tymor byr, canolog a hirdymor i fynd rhywfaint o'r ffordd i leihau effaith colli swyddi ac i ddarparu golwg gadarnhaol ar y rhanbarth yn y dyfodol. Wrth ystyried y ddibyniaeth gynyddol ar ddur sgrap domestig fel y brif ffordd o gyflenwi'r ffwrnais arc drydan, dylai sicrhau'r cyflenwad hwn fod yn flaenoriaeth strategol i Lywodraethau Cymru a'r Deyrnas Unedig wrth symud ymlaen, gan ddarparu cyfleoedd yn ogystal â heriau. 

Tata Steel UK has arrangements in place to continue to serve its customers throughout the transition period and this will also protect steel plants at Llanwern, Shotton and Trostre. The company has undertaken public consultation exercises and is looking to apply for planning approvals by November of this year. If approved, construction work for the transition will begin around July 2025, and we expect the EAF to be operational within three years. Tata has stated that the change to electric arc steel making using UK generated scrap will reduce the UK’s industrial carbon emissions by 8 per cent and Port Talbot’s by 90 per cent. This will set a benchmark in terms of the circular economy, by responding to demands by industrial customers for green steel. 

The Welsh Government will continue to play a central role on the Tata Steel transition board, working closely and collaboratively with our partners on the board to ensure that all those affected are provided with the right support. As well as helping individuals, their families, supply chain businesses and the communities, the transition board will also be looking into regenerative projects for the short, medium and long terms to go some way towards reducing the impact of the job losses and to provide a positive future view for the region. Given the increasing reliance on domestic scrap steel as the main feedstock for the EAF, securing this supply should be a strategic priority for both the Welsh and UK Governments moving forward, providing both opportunities and challenges.  

The announcement of the grant funding agreement and memorandum of understanding includes the negotiation phase of the Tata Steel UK proposal, and we will all now move into the implementation phase in readiness for greener steel making. Steel continues to be a vital material for now and the future globally. Construction, automotive, infrastructure, renewables, they all rely on steel. Steel will be at the centre of our net-zero transition, helping to support the development of new industries as well as supplying our current manufacturing base. Confirmation of the grant funding from the UK Government secures the future of steel making at Port Talbot and provides security for those industries that rely on it. Be assured, we will stand shoulder to shoulder with the UK Government in doing all we can to support workers, suppliers and the wider community as the industry transitions to provide a new future for steel production in Wales.

Mae'r cyhoeddiad am y cytundeb cyllid grant a'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth yn cynnwys cam negodi cynnig Tata Steel UK, a byddwn i gyd nawr yn symud i'r cam gweithredu yn barod ar gyfer gwneud dur gwyrddach. Mae dur yn parhau i fod yn ddeunydd hanfodol ar gyfer nawr a'r dyfodol yn fyd-eang. Adeiladu, modurol, seilwaith, ynni adnewyddadwy, maent i gyd yn dibynnu ar ddur. Bydd dur wrth wraidd ein trawsnewidiad sero net, gan helpu i gefnogi datblygiad diwydiannau newydd yn ogystal â chyflenwi ein sylfaen weithgynhyrchu presennol. Mae cadarnhad o'r cyllid grant gan Lywodraeth y DU yn sicrhau dyfodol cynhyrchu dur ym Mhort Talbot ac yn rhoi diogelwch i'r diwydiannau hynny sy'n dibynnu arno. Byddwn yn sefyll ochr yn ochr â Llywodraeth y DU wrth wneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi gweithwyr, cyflenwyr a'r gymuned ehangach wrth i'r diwydiant drawsnewid i ddarparu dyfodol newydd ar gyfer cynhyrchu dur yng Nghymru.

15:45

Diolch i chi, Brif Weinidog, am y datganiad.

Thank you, First Minister, for the statement.

The future of Tata and steel making in Wales has rightly been a topic discussed in this Chamber on many occasions, especially over the last few months, and the closure of the final blast furnace, the plans for a new electric arc furnace, and the impact on the community of Port Talbot and its workforce who face redundancies. No-one should be gleeful about this deal when so many lives in Port Talbot will be impacted. People should acknowledge the binary choice that was available: see Port Talbot steelworks close completely, or support the company to move towards an electric arc furnace, preserving steel making in south Wales. That’s what the previous Conservative Government chose, and I’m pleased that the new Labour Government has honoured the commitments made by that Conservative Government in proceeding with the deal.

However, the way in which the Labour spin machine has gone into overdrive, you’d expect there to be several large differences within this deal, especially considering that the Secretary of State for Wales, whilst in her shadow role, derided the plan saying the Government forked out £500 million in taxpayers’ cash for the loss of 3,000 jobs. Labour politicians in this place and elsewhere said loudly to the people of Port Talbot to wait—'Wait until after an election and the formation of a UK Labour Government, wait and a better deal will be forthcoming.' I was chastised at the time for saying that false hope was being given to the people and the workforce at Port Talbot. I've been proved right, and I take no pleasure in that. Two months into the UK Labour Government's term, and two months of them realising that governing is very different to being in opposition.

The realities are the same. The £500 million deal remains a £500 million deal. The 2,800 redundancies remain 2,800 redundancies. The same grant funding will still go towards the same electric arc furnace announced by the UK Conservative Government almost a year ago. In reality, on the issues that truly matter to people, such as jobs and steel-making transition, there is no change. The deal struck by the former UK Conservative Government was in fact the best deal available. It appears that the only difference now is the colour of the rosette worn by the Secretary of State who is presenting the deal.

On to the levers of power that this Welsh Government has, why is it, Prif Weinidog, that this Welsh Labour Government has failed to provide a package of financial support? Were you waiting for Sir Keir Starmer and the supposed cavalry to come to the rescue to provide more money and a better deal? Because the reality is now very different. So, I urge this Welsh Government to do more to support the workforce and the wider community.

Let’s turn to the future, a future that the workforce, their families and the community of Port Talbot deserve. The Welsh Labour Government must ensure that valuable skills are not wasted and that our workforce, with its vast potential, does not go to waste. Just this week, new statistics revealed again that Wales is lagging behind nearly all other areas of the UK in terms of economic inactivity. Please, do not allow the workers of Port Talbot to become part of that statistic. To mitigate this as much as possible, both the UK and Welsh Labour Governments need to ensure that available funds are spent wisely and proactively.

In August £13.5 million was released by the transition board. Can the First Minister outline if that money has been spent, and if so, what metrics are being used to ensure that money is being spent wisely and is indeed helping with the wider impact of the transition from blast to electric arc furnace steel making?

And on steel, Tata, in their evidence to the Senedd’s economy committee, made reference to them being open to exploring direct reduced iron and a plate mill capable of producing steel suitable for wind turbines. The memorandum of understanding, the active commitment to develop future investment plans beyond the electric arc furnace that you mentioned, is nothing new, just confirming what Tata have told this Senedd already. So please, can both Governments just drop the spin? It does nothing to support those workers, that community in Port Talbot, who worry about their futures, because the hard work in ensuring this community and these workers aren't left behind starts now. Diolch, Llywydd.

Mae dyfodol Tata a gwneud dur yng Nghymru wedi bod yn bwnc a drafodwyd yn y Siambr hon ar sawl achlysur, yn enwedig dros y misoedd diwethaf, a chau'r ffwrnais chwyth olaf, y cynlluniau ar gyfer ffwrnais arc drydan newydd, a'r effaith ar gymuned Port Talbot a'i weithlu sy'n wynebu diswyddiadau. Ni ddylai neb orfoleddu ynghylch y cytundeb hwn pan effeithir ar gymaint o fywydau ym Mhort Talbot. Dylai pobl gydnabod y dewis deuaidd oedd ar gael: gweld gwaith dur Port Talbot yn cau yn llwyr, neu gefnogi'r cwmni i symud tuag at ffwrnais arc drydan, gan gadw cynhyrchu dur yn ne Cymru. Dyna a ddewisodd y Llywodraeth Geidwadol flaenorol, ac rwy'n falch bod y Llywodraeth Lafur newydd wedi anrhydeddu'r ymrwymiadau a wnaed gan y Llywodraeth Geidwadol honno wrth fwrw ymlaen â'r cytundeb.

Fodd bynnag, yn sgil y ffordd y mae peiriant sbin Llafur wedi gorweithio, byddech yn disgwyl y byddai sawl gwahaniaeth mawr o fewn y cytundeb hwn, yn enwedig o ystyried bod Ysgrifennydd Gwladol Cymru, pan oedd yn ei rôl gysgodol, wedi gwawdio'r cynllun gan ddweud bod y Llywodraeth wedi gwario £500 miliwn mewn arian trethdalwyr dim ond i golli 3,000 o swyddi. Dywedodd gwleidyddion Llafur yn y lle hwn ac mewn mannau eraill gyda llais uchel wrth bobl Port Talbot i aros—'Aros tan ar ôl etholiad a ffurfio Llywodraeth Lafur y DU, aros a daw cytundeb gwell.' Cefais fy nghystwyo ar y pryd am ddweud bod gobaith ffug yn cael ei roi i'r bobl a'r gweithlu ym Mhort Talbot. Rwyf wedi cael fy mhrofi'n iawn, ac nid wyf yn cymryd unrhyw bleser yn hynny. Dau fis i mewn i dymor Llywodraeth Lafur y DU, a dau fis i sylweddoli bod llywodraethu yn wahanol iawn i fod mewn gwrthblaid.

Mae'r realiti yr un fath. Mae'r cytundeb gwerth £500 miliwn yn parhau i fod yn gytundeb gwerth £500 miliwn. Mae'r 2,800 o ddiswyddiadau yn parhau i fod yn 2,800 o ddiswyddiadau. Bydd yr un cyllid grant yn dal i fynd tuag at yr un ffwrnais arc drydan a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Geidwadol y DU bron i flwyddyn yn ôl. Mewn gwirionedd, ar y materion sydd o bwys gwirioneddol i bobl, fel swyddi a thrawsnewid gwneud dur, nid oes unrhyw newid. Mewn gwirionedd, y cytundeb a gafodd ei gadarnhau gan Lywodraeth Geidwadol flaenorol y DU oedd y cytundeb gorau sydd ar gael. Mae'n ymddangos mai'r unig wahaniaeth nawr yw lliw'r rhoséd a wisgir gan yr Ysgrifennydd Gwladol sy'n cyflwyno'r cytundeb.

O ran y grym sydd gan y Llywodraeth hon yng Nghymru, pam Prif Weinidog, mae'r Llywodraeth Lafur hon wedi methu â darparu pecyn o gymorth ariannol? Oeddech chi'n aros i Syr Keir Starmer a'r marchoglu tybiedig ddod i'r adwy i ddarparu mwy o arian a chytundeb gwell? Oherwydd mae'r realiti yn wahanol iawn erbyn hyn. Felly, rwy'n annog Llywodraeth Cymru i wneud mwy i gefnogi'r gweithlu a'r gymuned ehangach.

Gadewch i ni droi at y dyfodol, dyfodol y mae'r gweithlu, eu teuluoedd a chymuned Port Talbot yn ei haeddu. Rhaid i Lywodraeth Lafur Cymru sicrhau nad yw sgiliau gwerthfawr yn cael eu gwastraffu ac nad yw ein gweithlu, gyda'i botensial helaeth, yn mynd yn wastraff. Yr wythnos hon, datgelodd ystadegau newydd eto fod Cymru ar ei hôl hi o gymharu â bron pob rhan arall o'r DU o ran anweithgarwch economaidd. Os gwelwch yn dda, peidiwch â gadael i weithwyr Port Talbot ddod yn rhan o'r ystadegyn hwnnw. Er mwyn lliniaru hyn gymaint â phosibl, mae angen i Lywodraethau Llafur y DU a Chymru sicrhau bod yr arian sydd ar gael yn cael ei wario'n ddoeth ac yn rhagweithiol.

Ym mis Awst cafodd £13.5 miliwn ei ryddhau gan y bwrdd pontio. A all y Prif Weinidog amlinellu a yw'r arian hwnnw wedi cael ei wario, ac os felly, pa fetrigau sy'n cael eu defnyddio i sicrhau bod arian yn cael ei wario'n ddoeth ac yn wir yn helpu gydag effaith ehangach y trawsnewid o chwyth i wneud dur ffwrnais arc trydan?

Ac ar ddur, cyfeiriodd Tata, yn eu tystiolaeth at bwyllgor economi'r Senedd, eu bod yn agored i archwilio gwaith rhydwytho haearn uniongyrchol a melin blatiau sy'n gallu cynhyrchu dur sy'n addas ar gyfer tyrbinau gwynt. Nid yw'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth, yr ymrwymiad gweithredol i ddatblygu cynlluniau buddsoddi yn y dyfodol y tu hwnt i'r ffwrnais arc drydan y sonioch amdano, yn ddim byd newydd, dim ond cadarnhau'r hyn y mae Tata wedi'i ddweud wrth y Senedd hon eisoes. Felly, os gwelwch yn dda, a all y ddwy Lywodraeth roi'r gorau i'r sbin? Nid yw'n gwneud dim i gefnogi'r gweithwyr hynny, y gymuned honno ym Mhort Talbot, sy'n poeni am eu dyfodol, oherwydd mae'r gwaith caled o ran sicrhau nad yw'r gymuned hon a'r gweithwyr hyn yn cael eu gadael ar ôl yn dechrau nawr. Diolch, Llywydd.

15:50

Diolch yn fawr. It's not the ending that any of us wanted, although I think we have got to recognise that whilst we're looking at the end of a traditional era of steel making, a new chapter begins, and a new chapter that will mean that there is a future for steel in Wales, and we look forward to seeing details of the steel plan that the UK Government will bring forward in the spring. I think if the Labour Government had had more time, they may have had the opportunity to make different choices, but I think that the die had already been cast by the time the Labour Government was elected.

What I will say is that there is a much better redundancy deal that has been put on the table as a result of Labour Government negotiations, and it is true that around 2,000 people have accepted the redundancy payments. And what I can tell you also is that there has been significant Welsh Government support already. We've committed a total of about £25 million through ReAct, Communities for Work, personal learning account programmes. All of those are in place. And on top of that, wasn't it interesting to see the transition board had been talking and talking and talking and talking, and it wasn't until the Secretary of State for Wales—the new Secretary of State for Wales, the Labour Secretary of State for Wales—came in, and within a matter of weeks had allocated £13.5 million to support the people in that area? But you're quite right, we've got to be careful about not trying to score political points on a situation that is really difficult for the people in these communities. This is a very traumatic time for those communities. They've been through a very difficult ordeal, and it is important that we all stand by them at this very difficult time.

Diolch yn fawr. Nid dyma'r diweddglo yr oedd unrhyw un ohonom eisiau ei weld, er fy mod yn credu bod yn rhaid i ni gydnabod, er ein bod yn edrych ar ddiwedd oes draddodiadol o wneud dur, mae pennod newydd yn dechrau, a phennod newydd a fydd yn golygu bod dyfodol i ddur yng Nghymru, ac edrychwn ymlaen at weld manylion y cynllun dur y bydd Llywodraeth y DU yn ei gyflwyno yn y gwanwyn. Rwy'n credu pe bai'r Llywodraeth Lafur wedi cael mwy o amser, efallai y byddai wedi cael y cyfle i wneud dewisiadau gwahanol, ond rwy'n credu bod y dis wedi'i daflu erbyn i'r Llywodraeth Lafur gael ei hethol.

Yr hyn a ddywedaf yw bod cytundeb diswyddo llawer gwell wedi'i roi ar y bwrdd o ganlyniad i drafodaethau Llywodraeth Lafur, ac mae'n wir fod tua 2,000 o bobl wedi derbyn y taliadau diswyddo. A'r hyn y gallaf ei ddweud wrthych hefyd yw y bu cefnogaeth sylweddol gan Lywodraeth Cymru eisoes. Rydym wedi ymrwymo cyfanswm o tua £25 miliwn drwy raglenni ReAct, Cymunedau am Waith a chyfrifon dysgu personol. Mae'r rhain i gyd ar waith. Ac ar ben hynny, onid oedd hi'n ddiddorol gweld bod y bwrdd pontio wedi bod yn siarad ac yn siarad ac yn siarad, ac nid tan i Ysgrifennydd Gwladol Cymru—daeth Ysgrifennydd Gwladol newydd Cymru, Ysgrifennydd Gwladol Llafur Cymru—i mewn, ac o fewn mater o wythnosau roedd wedi clustnodi £13.5 miliwn i gefnogi'r bobl yn yr ardal honno? Ond rydych chi'n hollol gywir, mae'n rhaid i ni fod yn ofalus i beidio â cheisio sgorio pwyntiau gwleidyddol ar sefyllfa sy'n anodd iawn i'r bobl yn y cymunedau hyn. Mae hwn yn gyfnod trawmatig iawn i'r cymunedau hynny. Maen nhw wedi bod trwy brofiadau anodd iawn, ac mae'n bwysig ein bod ni i gyd yn sefyll gyda nhw ar yr adeg anodd iawn hon.

As a member of the transition board, I of course welcome the work of the board and that of the Secretary of State for Wales in focusing the board, and, to be fair, the urgency with which the Government acted over the summer to release some of the funding for retraining and reskilling. For many of us, when workers were considering strike action and Tata made the threat to pull out early, it sharpened minds around the table and emphasised the need to have that package available for workers who are potentially going to lose those jobs, and I think it's important to recognise the work of the transition board, the Secretary of State, and of course the previous economy Minister in his role in delivering that as well.

But there is a 'but' here. We should never have got to this point in the first place. No matter how the Government packages this statement, the truth remains: 10,000 jobs lost across south Wales, directly in Tata and across the supply chains, and the capacity to create primary steel a thing of the past. A 200-year history of primary steel production in Wales comes to an end this month. Let's call this what it is—the single biggest industrial policy failure since the closure of the mines. And in terms of what we need to green our economy, to protect our national security and to reach our net-zero ambitions, it may turn out to have been an even bigger misstep. And I'm afraid the responsibility is not only at the Tory party's door. It's also at the door of the Labour Party in Westminster over the previous decades.

Time and time again, I and others on these benches got to our feet to offer an alternative. Time and time again, we were told that this alternative would not be considered or explored because all we needed was a UK Labour Government. They had a plan—a £3 billion package for steel—but where is it? Where is that plan that you promised you had? As much as I might have disagreed with Labour on its approach to the future of the site at Port Talbot, I honestly held out some hope that a new Government might be able to get a different result. But tha