Y Cyfarfod Llawn
Plenary
16/07/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da. Cyn i mi gymryd yr eitem ar gwestiynau i'r Prif Weinidog, yn unol â Rheol Sefydlog 8.5, rwyf wedi cael fy hysbysu am ymddiswyddiad Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a’r Gymraeg, ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol, Tai a Chynllunio—y tri wedi ymddiswyddo o’r Llywodraeth. Rwyf wedi cytuno y bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad personol byr fel yr eitem gyntaf o’n busnes ni y prynhawn yma.
Good afternoon. Before we move to questions to the First Minister, and in accordance with Standing Order 8.5, I have been notified of the resignation of the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice, the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language, and the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning. All three have resigned from Government. I have agreed that the First Minister will make a brief personal statement as the first item of business this afternoon.
This is a difficult day for many individuals, their families and their colleagues, and I would ask all Members to bear this in mind during this afternoon’s proceedings, so that we conduct our business thoughtfully and respectfully.
Mae hwn yn ddiwrnod anodd i lawer o unigolion, eu teuluoedd a'u cydweithwyr, a byddwn yn gofyn i'r holl Aelodau gadw hyn mewn cof yn ystod trafodion y prynhawn yma, fel ein bod ni'n cyflawni ein busnes yn feddylgar ac yn barchus.
Datganiad personol gan Vaughan Gething.
A personal statement from Vaughan Gething.
Diolch, Llywydd. I have this morning taken the difficult decision to begin the process of stepping down as the leader of the Welsh Labour, and, as a result, the First Minister of Wales. Having been elected as the leader of my party in March this year, I had hoped that, over the summer, a period of reflection, rebuilding and renewal could take place under my leadership. I recognise now that that is not possible. It has been an extraordinary honour to do this job even for a few short months, to see the dedication to public service from our civil servants, and the dedication to civility from the Welsh public, to see the election of a new Labour Government in Westminster for the first time in 14 years, and the fresh hope that I believe that brings to Wales.
I have always pursued my political career to serve Wales, and being able to show under-represented communities that there is a place for them, for us, is an honour and a privilege that will never diminish. It is what drew me into public service. Before becoming a Member of the Senedd, I was a trade union shop steward. I was an employment lawyer for the largest trade union law firm in the country. I fought employment cases for people who had been mistreated at work. I wanted to give power to those without a voice, to help to make our country a better place for all of us. That has always been my motivation. I campaigned to help create the Senedd, clocking up 30 years of work to support Wales’s devolution journey.
This has been an incredibly difficult time for me and for my family. A growing assertion that some kind of wrongdoing has taken place has been pernicious, politically motivated and patently untrue. I have worked hard, followed the rules and done really difficult and demanding jobs for my country. In 11 years as a Minister, I have never ever made a decision for personal gain. I have never ever misused or abused my ministerial position. My integrity matters. I have not compromised it. I regret that the burden of proof is no longer an important commodity in the language of our politics, and I do hope, for all of our sakes, that that can change.
I will now discuss with the Welsh executive of my party a timetable for the election of a new leader of Welsh Labour. I will then confirm a timetable to formally stand down as the First Minister of my country.
I do, though, want to say 'thank you' to those who have reached out to support me, my team and my family in recent weeks, including today. It really does mean a great deal. To those people in Wales who look like me, many of whom I know feel personally bruised and worried by this moment, I know that our country can be better, must be better. I know that cannot happen without us. There will, and there must be, in a future, a Government that looks like the country it serves, a Government for all of us, to make Wales a better place, with, and for, all of us. Diolch, Llywydd. Thank you. [Applause.]
Diolch, Llywydd. Y bore yma, rwyf i wedi gwneud y penderfyniad anodd o ddechrau'r broses o gamu i lawr fel arweinydd Llafur Cymru, ac, o ganlyniad, Prif Weinidog Cymru. Ar ôl cael fy ethol yn arweinydd fy mhlaid ym mis Mawrth eleni, roeddwn i wedi gobeithio, dros yr haf, y gallai cyfnod o fyfyrio, ailadeiladu ac adnewyddu ddigwydd o dan fy arweinyddiaeth i. Rwy'n cydnabod nawr nad yw hynny'n bosibl. Mae wedi bod yn anrhydedd aruthrol gwneud y swydd hon hyd yn oed am ychydig fisoedd byr, i weld ymroddiad ein gweision sifil i wasanaeth cyhoeddus, a'r ymroddiad i wareidd-dra gan y cyhoedd yng Nghymru, i weld Llywodraeth Lafur newydd yn cael ei hethol yn San Steffan am y tro cyntaf ers 14 mlynedd, a'r gobaith newydd yr wyf i'n credu y mae hynny'n ei roi i Gymru.
Rwyf i wedi dilyn fy ngyrfa wleidyddol i wasanaethu Cymru erioed, ac mae gallu dangos i gymunedau sydd heb gynrychiolaeth ddigonol bod lle iddyn nhw, i ni, yn anrhydedd ac yn fraint na fydd byth yn lleihau. Dyna wnaeth fy nenu i mewn i wasanaeth cyhoeddus. Cyn dod yn Aelod o'r Senedd, roeddwn i'n stiward llawr gwaith dros undeb llafur. Roeddwn i'n gyfreithiwr cyflogaeth yn y cwmni cyfreithiol undeb llafur mwyaf yn y wlad. Fe wnes i ymladd achosion cyflogaeth dros bobl a oedd wedi cael eu cam-drin yn y gwaith. Roeddwn i eisiau rhoi grym i'r rhai heb lais, i helpu i wneud ein gwlad yn lle gwell i bob un ohonom ni. Dyna fu fy nghymhelliant erioed. Ymgyrchais i helpu i greu'r Senedd, gan wneud 30 mlynedd o waith i gefnogi taith ddatganoli Cymru.
Mae hwn wedi bod yn gyfnod eithriadol o anodd i mi ac i fy nheulu. Mae honiad cynyddol bod rhyw fath o ddrygioni wedi digwydd wedi bod yn niweidiol, wedi'i ysgogi'n wleidyddol ac yn gwbl anwir. Rwyf i wedi gweithio'n galed, wedi dilyn y rheolau ac wedi gwneud swyddi anodd a heriol iawn dros fy ngwlad. Mewn 11 mlynedd fel Gweinidog, nid wyf i erioed wedi gwneud penderfyniad er budd personol. Nid wyf i erioed wedi camddefnyddio na cham-drin fy swydd weinidogol. Mae fy uniondeb yn bwysig. Nid wyf i wedi ei beryglu. Rwy'n gresynu'r ffaith nad yw'r baich profi yn nwydd pwysig yn iaith ein gwleidyddiaeth mwyach, ac rwy'n gobeithio, er ein lles ni i gyd, y gall hynny newid.
Byddaf yn trafod amserlen gyda gweithrediaeth Cymru fy mhlaid nawr, ar gyfer ethol arweinydd newydd i Lafur Cymru. Yna, byddaf yn cadarnhau amserlen i sefyll i lawr yn ffurfiol fel Prif Weinidog fy ngwlad.
Fodd bynnag, hoffwn ddweud 'diolch' i'r rhai sydd wedi cysylltu i fy nghefnogi i, fy nhîm a fy nheulu yn ystod yr wythnosau diwethaf, gan gynnwys heddiw. Mae wir yn golygu llawer iawn. I'r bobl hynny yng Nghymru sy'n edrych fel fi, yr wyf i'n gwybod bod llawer ohonyn nhw yn teimlo poen a gofid personol oherwydd y foment hon, rwy'n gwybod y gall ein gwlad fod yn well, bod yn rhaid iddi fod yn well. Rwy'n gwybod na all hynny ddigwydd hebom ni. Bydd, ac mae'n rhaid y bydd, yn y dyfodol, Lywodraeth sy'n edrych fel y wlad y mae'n ei gwasanaethu, Llywodraeth i bob un ohonom ni, i wneud Cymru'n lle gwell, gyda, ac ar gyfer, bob un ohonom ni. Diolch, Llywydd. Diolch. [Cymeradwyaeth.]
Diolch yn fawr i'r Prif Weinidog am y datganiad yna.
Thank you, First Minister, for that statement.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y cwestiynau nawr i'r Prif Weinidog. Mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Siân Gwenllian.
The next item is questions to the First Minister, and the first question this afternoon is from Siân Gwenllian.
1. Sut mae’r Llywodraeth yn bwriadu taclo’r argyfwng tai yng Nghymru? OQ61473
1. How does the Government intend to tackle the housing crisis in Wales? OQ61473
Creating more affordable housing to meet the needs of people in Wales is a priority for this Government. We have set record levels of investment in housing in this Senedd term. The affordable homes taskforce, due to be led by Jack Sargeant, will identify further opportunities to support and advance the delivery of affordable housing here in Wales.
Mae creu mwy o dai fforddiadwy i ddiwallu anghenion pobl yng Nghymru yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Rydym ni wedi sicrhau'r lefelau uchaf erioed o fuddsoddiad mewn tai yn nhymor y Senedd hon. Bydd y tasglu tai fforddiadwy, y disgwylir iddo gael ei arwain gan Jack Sargeant, yn nodi cyfleoedd pellach i gefnogi a datblygu'r ddarpariaeth o dai fforddiadwy yma yng Nghymru.
Ers ychydig oriau, does gan eich Llywodraeth chi ddim Ysgrifennydd Cabinet gyda chyfrifoldeb dros dai, a byddwch chithau yn sefyll lawr. Ar lefel bersonol, dwi'n dymuno'n dda i chi. Ond mae anrhefn y Blaid Lafur dros y ddau fis diwethaf yn hollol anfaddeuol. Mae o wedi golygu oedi diangen i waith Llywodraeth, yn cynnwys oedi cyhoeddi'r Papur Gwyn, oedd i drafod ei gwneud hi'n hawl i bawb gael to uwch eu pennau—rhan hanfodol o daclo'r argyfwng tai. A fydd y Papur Gwyn yn gweld golau dydd bellach? Mae llanast mewnol Llafur yn golygu nad oes yna ffocws ar ddelifro newid er mwyn gwella bywydau pobl Cymru ar draws pob maes. Nid fel hyn mae llywodraethu, ac mae pobl Cymru wedi colli pob ffydd yng ngallu Llafur i lywodraethu Cymru.
For a few hours now, your Government hasn't had a Cabinet Secretary with responsibility for housing, and you will be standing down too. On a personal level, I wish you well. But the chaos in the Labour Party over the past two months is unforgivable. It has meant unneccessary delay to the work of the Government, including the delaying of the publication of the White Paper, to discuss making it a right for everyone to have a roof over their heads, which is a vital part of tackling the housing crisis. Will the White Paper see the light of day? The internal chaos of the Labour Party has meant that there has been no focus on delivering change to improve the lives of the people of Wales across every field of endeavour. This isn't the way to govern, and the people of Wales have lost all faith in the ability of Labour to govern.
Well, obviously, I don't share the Member's view. I recognise there's a lot of politics that goes on in this Chamber and outside it. Actually, despite all the noise in this place, we have got on with doing our job in these last three and a half months. We have carried on with the plans we had made before. I've recommitted to them in the legislative programme. I've made clear where we are with our budget allocations. We have allocated £1.4 billion so far this Senedd term to support social housing. We know there is more for us to do. In fact, we didn't just protect the social housing budget, we awarded an additional £61 million on top of the original £300 million budget for the social housing grant.
I believe that there is a future for people in Wales where we have to make sure people really do have a place to call home. That's why we continue to invest in social housing. It's why also I spoke about the affordable homes taskforce, to understand what we can practically do to deliver homes for people here in Wales. That work will continue. I am confident and positive about what my party can do in Government and go before the people of Wales in 2026. I look forward to my party choosing from each of our members in a one member, one vote contest to decide who that person will be. But I will carry on doing my duty for my country until such time as a new person is elected to take my place.
Wel, yn amlwg, nid wyf i'n rhannu barn yr Aelod. Rwy'n cydnabod bod llawer o wleidyddiaeth sy'n digwydd yn y Siambr hon a'r tu allan iddi. A dweud y gwir, er gwaethaf yr holl sŵn yn y lle hwn, rydym ni wedi bwrw ati i wneud ein gwaith yn ystod y tri mis a hanner diwethaf. Rydym ni wedi parhau â'r cynlluniau a wnaed gennym ni'n flaenorol. Rwyf i wedi ailymrwymo iddyn nhw yn y rhaglen ddeddfwriaethol. Rwyf i wedi ei gwneud yn eglur lle rydym ni gyda'n dyraniadau cyllidebol. Rydym ni wedi dyrannu £1.4 biliwn hyd yma yn ystod tymor y Senedd i gefnogi tai cymdeithasol. Rydym ni'n gwybod bod mwy i ni ei wneud. A dweud y gwir, nid y gyllideb tai cymdeithasol yn unig y gwnaethom ni ei diogelu, fe wnaethom ddyfarnu £61 miliwn ychwanegol ar ben y gyllideb wreiddiol o £300 miliwn ar gyfer y grant tai cymdeithasol.
Rwy'n credu bod dyfodol i bobl yng Nghymru lle mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod gan bobl le i'w alw'n gartref. Dyna pam rydym ni'n parhau i fuddsoddi mewn tai cymdeithasol. Dyna pam hefyd y siaradais am y tasglu tai fforddiadwy, i ddeall yr hyn y gallwn ni ei wneud yn ymarferol i ddarparu cartrefi i bobl yma yng Nghymru. Bydd y gwaith hwnnw'n parhau. Rwy'n hyderus ac yn gadarnhaol am yr hyn y gall fy mhlaid ei wneud mewn Llywodraeth a mynd gerbron pobl Cymru yn 2026. Edrychaf ymlaen at weld fy mhlaid yn dewis o blith pob un o'n haelodau mewn cystadleuaeth un aelod, un bleidlais i benderfynu pwy fydd yr unigolyn hwnnw. Ond byddaf yn parhau i wneud fy nyletswydd dros fy ngwlad tan yr adeg y bydd unigolyn newydd yn cael ei ethol i gymryd fy lle.
The Finance Committee now has found that, for young people, particularly in rural areas, to be able to live and work in their communities, greater priority needs to be given to creating sustainable jobs and building affordable housing. Little has changed since the 2008 Joseph Rowntree Foundation rural housing in Wales report found a significant level of unmet housing need in rural Wales, with problems of affordability more acute, homelessness levels increasing more sharply and social housing supply more limited than in urban areas. The Country Land and Business Association's reopened Welsh housing survey found that 58 per cent of private rented sector properties were let out at below market rent, yet Welsh Government policy is ridding rural areas of urgently needed rentable homes, with the properties being sold just as likely to be used as second homes or holiday lets as affordable homes. So, other than commissioning a rural housing action guide, what cost-benefit analysis, if any, will the Welsh Government now undertake to establish what works? Listening to statements by local businesses that Gwynedd Council's plan to force people to get planning permission for second homes was penalising homeowners there—
Mae'r Pwyllgor Cyllid bellach wedi canfod, er mwyn i bobl ifanc, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, allu byw a gweithio yn eu cymunedau, bod angen rhoi mwy o flaenoriaeth i greu swyddi cynaliadwy ac adeiladu tai fforddiadwy. Ychydig sydd wedi newid ers i adroddiad tai gwledig yng Nghymru Sefydliad Joseph Rowntree yn 2008 ganfod lefel sylweddol o angen tai heb ei ddiwallu yng nghefn gwlad Cymru, gyda phroblemau fforddiadwyedd yn fwy difrifol, lefelau digartrefedd yn cynyddu'n fwy sydyn a chyflenwad tai cymdeithasol yn fwy cyfyngedig nag mewn ardaloedd trefol. Canfu arolwg tai Cymru a ailagorwyd gan y Gymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad fod 58 y cant o eiddo'r sector rhentu preifat yn cael eu gosod am rent is na lefel y farchnad, ac eto mae polisi Llywodraeth Cymru yn cael gwared ar gartrefi rhent y mae eu hangen ar frys o ardaloedd gwledig, gyda'r eiddo sy'n cael eu gwerthu yr un mor debygol o gael eu defnyddio fel ail gartrefi neu lety gwyliau ag fel cartrefi fforddiadwy. Felly, heblaw am gomisiynu canllaw gweithredu ar dai gwledig, pa ddadansoddiad cost a budd, os o gwbl, y bydd Llywodraeth Cymru yn ei gynnal nawr i ddarganfod beth sy'n gweithio? Roedd gwrando ar ddatganiadau gan fusnesau lleol bod cynllun Cyngor Gwynedd i orfodi pobl i gael caniatâd cynllunio ar gyfer ail gartrefi yn cosbi perchnogion cartrefi yno—
I am going to have to cut across. Can we get to the question, please?
Mae'n rhaid i mi dorri ar draws. A allwn ni ddod at y cwestiwn, os gwelwch yn dda?
Well, I am in the middle of the question—I asked what cost-benefit analysis has been undertaken—about penalising homeowners because not enough affordable homes have been built.
Wel, rwyf i yng nghanol y cwestiwn—gofynnais pa ddadansoddiad cost a budd a gynhaliwyd—ynglŷn â chosbi perchnogion cartrefi gan nad oes digon o dai fforddiadwy wedi cael eu hadeiladu.
Well, it’s a question for Gwynedd Council—the powers are in their hands to make choices about the local housing market. We’ve changed the use class in planning terms between primary residence, secondary residence and short-term lets. There’s a balance in each of those to make each community viable and worth while. It’s exactly the conversation we had at scrutiny of the First Minister on Friday. The balance we make is that there’s enough supply in both the private sector and the social rented sector for local homes, and the understanding of how many second homes there are in each area. Councils have the ability now to have additional premia for those second homes if they choose to do so. This i part of the point about devolution itself—it doesn’t just stop here in Cardiff Bay; there are choices for local authorities to make to be accountable to their own local electorate. Then you get to how many short-term lets should there be. That’s a choice that local authorities are there to make—they have a mandate to do that. Whether it’s Gwynedd, whether it’s Cardiff, whether it’s Swansea, Pembrokeshire or Wrexham, they all have their own mandates and their responsibility. That’s the choice they need to make.
I want to see a thriving visitor economy that takes place within a thriving local community. It’s what people feel special about, and not just the landscape, to be part of a community. The cost-benefit analysis is one that each local authority needs to undertake in deciding how to use the powers we have created for them to exercise and be accountable for. Our ambition is to increase housing supply—it’s one of the top priorities—to meet our target to create 20,000 high-quality, low-carbon, affordable homes in this Senedd term. Despite the budget inheritance we’ve had from Liz Truss and your other friends, we will continue to strain every sinew to make sure we can do that for the people of Wales. But, thank you for the question.
Wel, mae'n gwestiwn i Gyngor Gwynedd—mae'r pwerau yn eu dwylo nhw i wneud dewisiadau am y farchnad dai leol. Rydym ni wedi newid y dosbarth defnydd o safbwynt cynllunio rhwng prif breswylfa, ail breswylfa a llety byrdymor. Mae cydbwysedd ym mhob un o'r rheini i wneud pob cymuned yn hyfyw ac yn werth chweil. Dyma'r union sgwrs a gawsom ni yn ystod y sesiwn craffu ar y Prif Weinidog ddydd Gwener. Y cydbwysedd yr ydym ni'n ei wneud yw bod digon o gyflenwad yn y sector preifat ac yn y sector rhentu cymdeithasol ar gyfer cartrefi lleol, a'r ddealltwriaeth o faint o ail gartrefi sydd ym mhob ardal. Mae gan gynghorau'r gallu nawr i gyflwyno premiymau ychwanegol ar gyfer yr ail gartrefi hynny os ydyn nhw'n dewis gwneud hynny. Mae hyn yn rhan o'r pwynt am ddatganoli ei hun—nid yw'n stopio yma ym Mae Caerdydd; mae dewisiadau i awdurdodau lleol eu gwneud i fod yn atebol i'w hetholwyr lleol eu hunain. Yna, rydych chi'n cyrraedd faint o lety byrdymor y dylid eu cael. Mae hwnnw'n ddewis y mae awdurdodau lleol yno i'w wneud—mae ganddyn nhw fandad i wneud hynny. Pa un a yw yng Ngwynedd, pa un a yw yng Nghaerdydd, pa un a yw ynn Abertawe, sir Benfro neu Wrecsam, mae gan bob un ohonyn nhw eu mandadau eu hunain a'u cyfrifoldeb. Dyna'r dewis y mae angen iddyn nhw ei wneud.
Rwyf i eisiau gweld economi ymwelwyr sy'n ffynnu sy'n bodoli mewn cymuned leol sy'n ffynnu. Dyma'r hyn y mae pobl yn teimlo'n arbennig amdano, ac nid y dirwedd yn unig, i fod yn rhan o gymuned. Mae'r dadansoddiad cost a budd yn un y mae angen i bob awdurdod lleol ei gyflawni wrth benderfynu sut i ddefnyddio'r pwerau yr ydym ni wedi eu creu iddyn nhw eu harfer ac i fod yn atebol amdanyn nhw. Ein huchelgais yw cynyddu'r cyflenwad tai—mae'n un o'r prif flaenoriaethau—i gyrraedd ein targed o greu 20,000 o gartrefi fforddiadwy carbon isel o ansawdd uchel yn nhymor y Senedd hon. Er gwaethaf yr etifeddiaeth gyllidebol yr ydym ni wedi ei chael gan Liz Truss a'ch cyfeillion eraill, byddwn yn parhau i wneud pob ymdrech bosibl i wneud yn siŵr y gallwn ni wneud hynny ar gyfer pobl Cymru. Ond diolch am y cwestiwn.
We have too many empty houses, including large houses in popular areas. Most Members in here would have come across some when they were out campaigning during the general election. Wales, like the rest of Britian, has not created the number of co-operative houses that north America and continental Europe has. The only time that housing need was met was when we had the large-scale building of council houses in the 1950s and 1960s. I've previously asked for legislation to allow councils to compulsory purchase properties after they've been empty for five years. I'm also asking for a plan for large-scale council house building in order to meet housing need.
Mae gennym ni ormod o dai gwag, gan gynnwys tai mawr mewn ardaloedd poblogaidd. Byddai'r rhan fwyaf o'r Aelodau yn y fan yma wedi dod ar draws rhai pan oedden nhw allan yn ymgyrchu yn ystod yr etholiad cyffredinol. Nid yw Cymru, fel gweddill Prydain, wedi creu nifer y tai cydweithredol sydd gan ogledd America a chyfandir Ewrop. Yr unig adeg y diwallwyd yr angen am dai oedd pan adeiladwyd tai cyngor ar raddfa fawr yn y 1950au a'r 1960au. Rwyf i wedi gofyn o'r blaen am ddeddfwriaeth i ganiatáu i gynghorau brynu eiddo yn orfodol ar ôl iddyn nhw fod yn wag am bum mlynedd. Rwyf i hefyd yn gofyn am gynllun ar gyfer adeiladu tai cyngor ar raddfa fawr er mwyn diwallu'r angen am dai.
Some councils have been building homes. It’s the ability to do that at the scale that’s required that’s the challenge. It’s why the affordable homes taskforce has been created, to understand how you can bring forward and get through obstacles that exist, because housing isn’t just an issue for a person that needs a safe and decent place to call home; it’s also an opportunity to do something about our responsibilities to the climate, to make sure we have high-quality homes, low-carbon homes that are energy efficient. It’s also something that goes into investing in the local economy. Lots of housing jobs are ones where people work within a local radius as well.
I recognise the Member’s point, though, around how you can change some of the points around tenure and land use. Other European countries have a very different approach and the culture has built up over time. It’s not quite like ours. I do hope, though, that a future Government in this place will look at what we can do within the budget envelope we have, but also to see whether changing the legislative framework will allow more co-operative housing to be brought forward as one of the alternative forms of tenure that can give people a stake in where they live, to create the number and the supply of homes we need now and for the future.
Mae rhai cynghorau wedi bod yn adeiladu cartrefi. Y gallu i wneud hynny ar y raddfa sy'n ofynnol, dyna'r her. Dyna pam mae'r tasglu tai fforddiadwy wedi cael ei greu, i ddeall sut y gallwch chi ddod ymlaen a goresgyn rhwystrau sy'n bodoli, oherwydd nid mater i unigolyn sydd angen lle diogel a gweddus i'w alw'n gartref yn unig yw tai; mae hefyd yn gyfle i wneud rhywbeth am ein cyfrifoldebau i'r hinsawdd, i wneud yn siŵr bod gennym ni gartrefi o ansawdd uchel, cartrefi carbon isel sy'n effeithlon o ran ynni. Mae hefyd yn rhywbeth sy'n cyfrannu at fuddsoddi yn yr economi leol. Mae llawer o swyddi tai yn rhai lle mae pobl yn gweithio o fewn radiws lleol hefyd.
Rwy'n cydnabod pwynt yr Aelod, fodd bynnag, ynghylch sut y gallwch chi newid rhai o'r pwyntiau ynghylch deiliadaeth a defnydd tir. Mae gan wledydd Ewropeaidd eraill ddull gwahanol iawn ac mae'r diwylliant wedi datblygu dros amser. Nid yw'n union fel ein un ni. Rwy'n gobeithio, fodd bynnag, y bydd Llywodraeth yn y dyfodol yn y lle hwn yn edrych ar yr hyn y gallwn ni ei wneud o fewn amlen y gyllideb sydd gennym ni, ond hefyd i weld a fydd newid y fframwaith deddfwriaethol yn caniatáu i fwy o dai cydweithredol gael eu cyflwyno fel un o'r mathau amgen o ddeiliadaeth a all roi cyfran i bobl yn y lle maen nhw'n byw, i greu'r nifer a'r cyflenwad o gartrefi sydd eu hangen arnom ni nawr ac ar gyfer y dyfodol.
2. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o lefelau diffyg maeth yng Nghymru? OQ61488
2. What assessment has the Welsh Government made of the levels of malnutrition in Wales? OQ61488
Thank you for the question. The Welsh Government recognises the importance of a healthy diet and good nutrition. We support this through a range of initiatives, including the Healthy Start scheme, free school meals for primary pupils and measures to support people during the ongoing cost-of-living crisis.
Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod pwysigrwydd deiet iach a maetheg dda. Rydym ni'n cynorthwyo hyn drwy amrywiaeth o fentrau, gan gynnwys y cynllun Cychwyn Iach, prydau ysgol am ddim i ddisgyblion cynradd a mesurau i gynorthwyo pobl yn ystod yr argyfwng costau byw parhaus.
Thank you. First Minister, figures obtained by the Wales on Sunday newspaper show at least 955 patients have been diagnosed with malnutrition in Wales since 2021, with many more across the UK as a whole, as highlighted by the UN rapporteur in his special report on poverty and disability across the UK. The Aneurin Bevan University Health Board, which serves the communities of Islwyn that I represent, has reported 250 cases from 1 January 2021 up to 1 May. These are, indeed, shocking statistics in Wales in 2024. First Minister, it’s clear that the legacy of the 14 failed years of the Tories governing the United Kingdom is one of foodbanks, an induced cost-of-living crisis and endemic poverty causing real suffering. Age Cymru’s policy officer, Helen Twidle, is quoted as saying the number of people admitted to hospital in Wales with malnutrition is a source of shame. So, First Minister, what support has the Welsh Government made to support community food organisations in Islwyn to tackle food poverty? What support does the Welsh Government provide to Welsh families to safeguard against malnutrition occurring? And what role does public policy instigated by the UK Conservative Government play in these shocking incidents?
Diolch. Prif Weinidog, mae ffigurau a ddatgelwyd gan bapur newydd Wales on Sunday yn dangos bod o leiaf 955 o gleifion wedi cael diagnosis o gamfaethiad yng Nghymru ers 2021, gyda llawer mwy ledled y DU yn ei chyfanrwydd, fel yr amlygwyd gan rapporteur y Cenhedloedd Unedig yn ei adroddiad arbennig ar dlodi ac anabledd ledled y DU. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan, sy'n gwasanaethu cymunedau Islwyn yr wyf i'n eu cynrychioli, wedi adrodd 250 o achosion o 1 Ionawr 2021 hyd at 1 Mai. Mae'r rhain, yn wir, yn ystadegau brawychus yng Nghymru yn 2024. Prif Weinidog, mae'n amlwg bod etifeddiaeth 14 mlynedd fethedig y Torïaid yn llywodraethu'r Deyrnas Unedig yn un o fanciau bwyd, argyfwng costau byw a ysgogwyd a thlodi endemig sy'n achosi dioddefaint gwirioneddol. Dywedodd swyddog polisi Age Cymru, Helen Twidle bod nifer y bobl sy'n cael eu derbyn i'r ysbyty yng Nghymru gyda chamfaethiad yn destun cywilydd. Felly, Prif Weinidog, pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi ei roi i gynorthwyo sefydliadau bwyd cymunedol yn Islwyn i fynd i'r afael â thlodi bwyd? Pa gymorth mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i deuluoedd Cymru i atal camfaethiad rhag digwydd? A pha ran mae polisi cyhoeddus a gychwynnwyd gan Lywodraeth Geidwadol y DU yn ei chwarae yn y digwyddiadau brawychus hyn?
The Member is right to point out the shocking reality that malnutrition is a reality in twenty-first century Wales. There is a direct correlation with the tax and benefit reforms that have taken place. The impact of tax and benefit reforms from 2010 until now has been to reduce the incomes of the least well-off 40 per cent of households by 10 per cent of their income, and that has real consequences, especially for those families with children. We don't just continue to try to promote the healthy choice to make it the easy choice for food; we have a range of things we have done, especially for families with children.
I'm very proud of the free school meals policy that we've introduced and the budgets we have voted for to make that happen, what that means for the 20 million free school meals that have been delivered and the work we continue to do on the Healthy Start programme to ensure that people actually have access to high-quality food and nutrition. The challenge will go on, though. As long as we continue to live through a cost-of-living crisis, as long as we have a tax and benefits system that doesn't help to raise children out of poverty, then I'm afraid the shocking reality of people living with malnutrition in Wales is likely to continue. I am optimistic, though, that with the current UK Government and a proper partnership we will be able to address the genuine evil of malnutrition in twenty-first century Wales.
Mae'r Aelod yn iawn i dynnu sylw at y realiti dychrynllyd bod camfaethiad yn realiti yng Nghymru'r unfed ganrif ar hugain. Mae cydberthynas uniongyrchol â'r diwygiadau treth a budd-daliadau sydd wedi digwydd. Effaith diwygiadau treth a budd-daliadau o 2010 tan nawr fu lleihau incwm y 40 y cant lleiaf cefnog o aelwydydd o 10 y cant o'u hincwm, ac mae hynny'n arwain at ganlyniadau gwirioneddol, yn enwedig i'r teuluoedd hynny sydd â phlant. Nid ydym yn parhau i geisio hyrwyddo'r dewis iach i'w wneud y dewis hawdd ar gyfer bwyd yn unig; mae gennym ni amrywiaeth o bethau yr ydym ni wedi eu gwneud, yn enwedig i deuluoedd â phlant.
Rwy'n falch iawn o'r polisi prydau ysgol am ddim yr ydym ni wedi ei gyflwyno a'r cyllidebau yr ydym ni wedi pleidleisio drostyn nhw i wneud i hynny ddigwydd, yr hyn y mae hynny'n ei olygu i'r 20 miliwn o brydau ysgol am ddim a ddarparwyd a'r gwaith yr ydym ni'n parhau i'w wneud ar y rhaglen Cychwyn Iach yw sicrhau bod gan bobl fynediad at fwyd a maeth o ansawdd uchel. Fodd bynnag, bydd yr her yn parhau. Cyn belled â'n bod ni'n parhau i fyw trwy argyfwng costau byw, cyn belled ag y bo gennym ni system dreth a budd-daliadau nad yw'n helpu i godi plant allan o dlodi, yna rwy'n ofni bod realiti brawychus pobl yn byw gyda chamfaethiad yng Nghymru yn debygol o barhau. Rwy'n optimistaidd, fodd bynnag, gyda Llywodraeth bresennol y DU a phartneriaeth go iawn, y byddwn ni'n gallu mynd i'r afael ag anfad gwirioneddol camfaethiad yng Nghymru'r unfed ganrif ar hugain.
First Minister, I'd like to wish you and your family all the very best for the future.
While severe malnutrition is rare across Wales, overweight and obesity rates amongst our children are some of the highest across any of the developed world. A lot of children are starting as overweight when they get to school, and that's something that should concern every single one of us, because that is a huge future strain on our health service. So, First Minister, could you outline today what steps the Welsh Government is taking to tackle obesity rates in our young people, to make sure that this can actually be prevented, before people get to obese stages, to actually make sure that they're fit and healthy going into schools? Because obesity is going to be one of the biggest crises facing our NHS in the future.
Prif Weinidog, hoffwn ddymuno'n dda iawn i chi a'ch teulu ar gyfer y dyfodol.
Er bod camfaethiad difrifol yn brin ledled Cymru, mae cyfraddau gorbwysedd a gordewdra ymhlith ein plant yn rhai o'r uchaf ar draws unrhyw ran o'r byd datblygedig. Mae llawer o blant yn dechrau'n or-drwm pan fyddan nhw'n cyrraedd yr ysgol, ac mae hynny'n rhywbeth a ddylai beri pryder i bob un ohonom ni, oherwydd mae hynny'n straen enfawr yn y dyfodol ar ein gwasanaeth iechyd. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi amlinellu heddiw pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â chyfraddau gordewdra ymhlith ein pobl ifanc, i wneud yn siŵr y gellir atal hyn, cyn i bobl gyrraedd lefelau gordew, i wneud yn siŵr eu bod nhw'n heini ac yn iach yn mynd i mewn i ysgolion? Oherwydd mae gordewdra yn mynd i fod yn un o'r argyfyngau mwyaf sy'n wynebu ein GIG yn y dyfodol.
There are two things there. The first is that, just in terms of the data that the child measurement programme provides for us, it actually shows that, since the pandemic, we have slightly fewer children who are obese or overweight. The challenge, though, is that actually it is more than 10 per cent. So, it's actually a significant proportion of our population. It's why the Cabinet Secretary for Health and Social Care has actually made tackling the obesity crisis that we face a key priority for her. It's not just about adults, it is about children as well. It's about understanding the point that I made earlier in response to Rhianon Passmore, how you make the healthy choice an easier choice—what that means for diet, what it means for food and drink, what it means for exercise and how you understand how you make choices.
For me, it goes to the heart of the fact that this is one of the things you can get right in the first 1,000 days in a child's life. Not all of the challenges are resolved in 1,001 days, but getting the pattern right for that child's life, how you support that family to understand all the strengths they have, and the importance of the choices that you make as a parent, I think, can and will make a real difference, as well as supporting people to make healthier choices, to access the support they need to try to do something about their own weight—not because it's the right thing for the Government or the NHS, but because it's the right thing for them and their family, and in a way that is genuinely supportive. We've never managed to do that successfully, and it's why I am very supportive of the approach being taken by the Cabinet Secretary for health to recognise this as a challenge that has to be confronted and addressed across the whole country. It's one for the whole Government and, indeed, the whole of society as well.
Ceir dau beth yn y fan yna. Y cyntaf yw, dim ond o ran y data y mae'r rhaglen mesur plant yn eu darparu i ni, maen nhw'n dangos mewn gwirionedd, ers y pandemig, bod gennym ni rhyw fymryn yn llai o blant sy'n ordew neu dros bwysau. Yr her, fodd bynnag, yw ei fod yn fwy na 10 y cant mewn gwirionedd. Felly, mae'n gyfran sylweddol o'n poblogaeth mewn gwirionedd. Dyna pam mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi gwneud mynd i'r afael â'r argyfwng gordewdra sy'n ein hwynebu yn flaenoriaeth allweddol iddi. Nid yw'n ymwneud ag oedolion yn unig, mae'n ymwneud â phlant hefyd. Mae'n golygu deall y pwynt a wneuthum yn gynharach mewn ymateb i Rhianon Passmore, sut rydych chi'n gwneud y dewis iach yn ddewis haws—yr hyn y mae hynny'n ei olygu i ddeiet, yr hyn y mae'n ei olygu i fwyd a diod, yr hyn y mae'n ei olygu i ymarfer corff a sut rydych chi'n deall sut rydych chi'n gwneud dewisiadau.
I mi, mae'n mynd i wraidd y ffaith bod hwn yn un o'r pethau y gallwch chi ei gael yn iawn yn y 1,000 o ddiwrnodau cyntaf ym mywyd plentyn. Nid yw pob un o'r heriau yn cael eu datrys mewn 1,001 diwrnod, ond rwy'n credu y gall ac y bydd cael y patrwm yn iawn ar gyfer bywyd y plentyn hwnnw, sut rydych chi'n cynorthwyo'r teulu hwnnw i ddeall yr holl gryfderau sydd ganddyn nhw, a phwysigrwydd y dewisiadau rydych chi'n eu gwneud fel rhiant, rwy'n credu, yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol, yn ogystal â chynorthwyo pobl i wneud dewisiadau iachach, i gael gafael ar y cymorth sydd ei angen arnyn nhw i geisio gwneud rhywbeth am eu pwysau eu hunain—nid oherwydd mai dyna'r peth iawn i'r Llywodraeth neu'r GIG, ond oherwydd mai dyna'r peth iawn iddyn nhw a'u teulu, ac mewn ffordd sy'n wirioneddol gefnogol. Nid ydym ni erioed wedi llwyddo i wneud hynny'n llwyddiannus, a dyna pam rwy'n gefnogol iawn o'r dull sy'n cael ei fabwysiadu gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd i gydnabod hyn fel her y mae'n rhaid ei hwynebu a mynd i'r afael â hi ledled y wlad gyfan. Mae'n un i'r Llywodraeth gyfan ac, yn wir, cymdeithas gyfan hefyd.
Children are going hungry because, in 66.2 per cent of UK constituencies, there are more than one in four children living in poverty. In Wales, it's 84.4 per cent. The First Minister pointed to benefit reforms as having a role in this, and data released last week by the Department for Work and Pensions showed that 1.6 million children now live in households hit by the two-child benefit cap. A report last month by Loughborough University showed that more than 65,000 children in Wales are affected directly by this policy. A coalition of 120 organisations have called for this immoral policy to be scrapped, as it creates and entrenches child poverty, putting enormous pressure on public services and making it harder for children to fulfil their potential. So, do you agree that the new UK Labour Government should scrap the two-child limit if they are to make any progress in tackling child poverty? And please don't say that there's no money, when the UK is one of the richest nations in the world. Extra money has been found for weapons, and the cost of getting rid of the cap is nothing compared to the cost of keeping it.
Mae plant yn mynd yn brin o fwyd oherwydd, yn 66.2 y cant o etholaethau'r DU, mae mwy nag un o bob pedwar plentyn yn byw mewn tlodi. Yng Nghymru, mae'n 84.4 y cant. Tynnodd y Prif Weinidog sylw at y ffaith bod diwygiadau i fudd-daliadau wedi chwarae rhan yn hyn, a dangosodd data a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf gan yr Adran Gwaith a Phensiynau bod 1.6 miliwn o blant bellach yn byw mewn aelwydydd sydd wedi cael eu taro gan y cap budd-dal dau blentyn. Dangosodd adroddiad fis diwethaf gan Brifysgol Loughborough bod y polisi hwn yn effeithio'n uniongyrchol ar fwy na 65,000 o blant yng Nghymru. Mae cynghrair o 120 o sefydliadau wedi galw am ddileu'r polisi anfoesol hwn, gan ei fod yn creu ac yn ymwreiddio tlodi plant, yn rhoi pwysau enfawr ar wasanaethau cyhoeddus ac yn ei gwneud yn anoddach i blant wireddu eu potensial. Felly, a ydych chi'n cytuno y dylai Llywodraeth Lafur newydd y DU ddiddymu'r cap dau blentyn os ydyn nhw'n mynd i wneud unrhyw gynnydd o ran mynd i'r afael â thlodi plant? A pheidiwch â dweud nad oes unrhyw arian, pan fo'r DU yn un o'r gwledydd cyfoethocaf yn y byd. Daethpwyd o hyd i arian ychwanegol ar gyfer arfau, ac nid yw'r gost o gael gwared ar y cap yn ddim o'i gymharu â'r gost o'i gadw.
I'm very proud of the record of the previous Labour Government that I knocked doors for, campaigned for and saw come in in 1997. That Government lifted hundreds of thousands of children out of poverty by deliberate choices. Over half a million children were lifted out of poverty. In the manifesto that has seen 27 out of 32 Welsh Labour MPs returned here in Wales, there is a commitment to reviewing the benefit system and a commitment to lifting children out of poverty again, because we recognise it'll take a whole-government approach to resolving that—yes, to reform benefits, but also to do something about making work pay. That's why having economic stability is so important, to understand how you grow the economy for more people to be able to make their own choices, to be able to feed and clothe their family properly.
I am proud of the manifesto that Welsh Labour MPs were elected on, and as I've said repeatedly, if that manifesto is delivered it will make a real difference to the economy and to public services and it will see hundreds of thousands of children lifted out of poverty again, in line with the manifesto commitment that the people of Wales supported at the last election.
Rwy'n falch iawn o record y Llywodraeth Lafur flaenorol y gwnes i gnocio drysau drosti, ymgyrchu drosti a gweld ei dyfodiad ym 1997. Cododd y Llywodraeth honno gannoedd o filoedd o blant allan o dlodi trwy ddewisiadau bwriadol. Cafodd dros hanner miliwn o blant eu codi allan o dlodi. Yn y maniffesto sydd wedi arwain at ddychwelyd 27 o 32 o ASau Llafur Cymru yma yng Nghymru, ceir ymrwymiad i adolygu'r system fudd-daliadau ac ymrwymiad i godi plant allan o dlodi eto, oherwydd rydym ni'n cydnabod y bydd yn cymryd dull llywodraeth gyfan o ddatrys hynny—ie, diwygio budd-daliadau, ond hefyd gwneud rhywbeth am wneud i waith dalu. Dyna pam mae cael sefydlogrwydd economaidd mor bwysig, i ddeall sut rydych chi'n tyfu'r economi i fwy o bobl allu gwneud eu dewisiadau eu hunain, i allu bwydo a gwisgo eu teulu yn iawn.
Rwy'n falch o'r maniffesto yr etholwyd ASau Llafur Cymru ar ei sail, ac fel rwyf i wedi dweud dro ar ôl tro, os caiff y maniffesto hwnnw ei gyflawni, bydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i'r economi ac i wasanaethau cyhoeddus a bydd yn arwain at godi cannoedd o filoedd o blant allan o dlodi eto, yn unol â'r ymrwymiad maniffesto a gefnogwyd gan bobl Cymru yn yr etholiad diwethaf.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, in the 17 years that I've been in this institution, I don't think you and I have ever shared a lift. This morning, the doors opened and you were standing there. I stretched out my hand to shake your hand and wish you all the best for the future. Sadly, you declined that hand. I do, as I stand here, wish you and your family all the very best because, ultimately, I don't underestimate what has gone on over the last couple of weeks and months.
But could I ask this question of you today? Was it the acceptance of the £200,000 donation to your leadership campaign or was it your appointment of your leadership contender and his leadership team to your Cabinet that ultimately cost you the role of First Minister?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yn y 17 mlynedd rwyf i wedi bod yn y sefydliad hwn, nid wyf i'n credu eich bod chi a minnau erioed wedi rhannu lifft. Y bore yma, agorodd y drysau ac roeddech chi'n sefyll yno. Estynnais fy llaw i ysgwyd eich llaw a dymuno'n dda i chi ar gyfer y dyfodol. Yn anffodus, fe wnaethoch chi wrthod y llaw honno. Wrth i mi sefyll yma, rwy'n dymuno'n dda i chi a'ch teulu oherwydd, yn y pen draw, nid wyf i'n bychanu'r hyn sydd wedi digwydd dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf.
Ond a gaf i ofyn y cwestiwn hwn i chi heddiw? Ai derbyn y rhodd o £200,000 i'ch ymgyrch arweinyddiaeth neu ai eich penodiad o'ch cystadleuydd am yr arweinyddiaeth a'i dîm arweinyddiaeth i'ch Cabinet a gostiodd swydd y Prif Weinidog i chi yn y pen draw?
Yet again the Member demonstrates his good faith. I look forward to people in Wales continuing to exercise their judgment at the ballot box. It's for all of us to try to persuade people to vote for us and the vision we provide.
I am very clear about my own integrity. I'm very clear about the reality that today has meant that it's not possible to carry on to be the First Minister. Other people will have their own views, and I'm sure he already has his. I look forward, though, to seeing not just the rejection of the Conservatives in the general election, and the election of 27 out of 32 MPs from Wales being Welsh Labour MPs, but what a new First Minister will do with their mandate to lead Wales and, as I said at the start of this session, to make Wales a better country with and for all of us.
Unwaith eto, mae'r Aelod yn dangos ei ewyllys da. Rwy'n edrych ymlaen at weld pobl yng Nghymru yn parhau i wneud eu dyfarniad yn y blwch pleidleisio. Mae'n gyfrifoldeb ar bob un ohonom ni i geisio perswadio pobl i bleidleisio drosom ni a'r weledigaeth yr ydym ni'n ei chynnig.
Rwy'n gwbl eglur am fy uniondeb fy hun. Rwy'n gwbl eglur am y realiti sydd wedi golygu heddiw nad yw'n bosibl parhau i fod yn Brif Weinidog. Bydd gan bobl eraill eu safbwyntiau eu hunain, ac rwy'n siŵr bod ganddo ef ei safbwynt ei hun eisoes. Rwy'n edrych ymlaen, fodd bynnag, at weld nid yn unig gwrthodiad y Ceidwadwyr yn yr etholiad cyffredinol, ac ethol 27 o 32 AS o Gymru yn ASau Llafur Cymru, ond yr hyn y bydd Prif Weinidog newydd Cymru yn ei wneud gyda'i fandad i arwain Cymru ac, fel y dywedais ar ddechrau'r sesiwn hon, i wneud Cymru yn wlad well gyda ac ar gyfer pob un ohonom ni.
The important thing here, First Minister, is to understand whether the Labour group in this Senedd are so riven that you are unable to complete that mandate. In your assessment you have indicated that you believe that the Labour group can gather around a successor to you. Is that your assessment of the events that have taken place over the last couple of weeks and months—that the Labour group can get to 2026 with a Government here in the Senedd led by a new First Minister?
Y peth pwysig yma, Prif Weinidog, yw deall a yw'r grŵp Llafur yn y Senedd hon wedi hollti gymaint fel na allwch chi gwblhau'r mandad hwnnw. Yn eich asesiad, rydych chi wedi dynodi eich bod yn credu y gall y grŵp Llafur ymgynnull o amgylch olynydd i chi. Ai dyna eich asesiad o'r digwyddiadau a welwyd dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf—y gall y grŵp Llafur gyrraedd 2026 gyda Llywodraeth yma yn y Senedd o dan arweiniad Prif Weinidog newydd?
Of course we can, and whatever happens in the leadership contest to come, the people of Wales will decide who comes to this place in an expanded Senedd. Then it will be for everyone who is elected here to make choices about how the Government of Wales functions to make a difference with and for the people it is our privilege to serve.
As I say, I'm proud of my record, and all the things I have done before coming here and since coming here in 11 years as being a Minister. I'm sad that today sees the start of that process coming to an end, but I remain full of optimism about what this place can do and about what Welsh Labour leadership can provide to my country and all the people who are proud to call Wales their home.
Wrth gwrs y gallwn ni, a beth bynnag fydd yn digwydd yn yr ornest arweinyddol sydd i ddod, pobl Cymru fydd yn penderfynu pwy sy'n dod i'r lle hwn mewn Senedd estynedig. Bydd yn fater wedyn i bawb sy'n cael eu hethol yma i wneud dewisiadau ynghylch sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithredu i wneud gwahaniaeth gyda a thros y bobl y mae'n fraint i ni eu gwasanaethu.
Fel y dywedais, rwy'n falch o fy record, a'r holl bethau yr wyf i wedi eu gwneud cyn dod yma ac ers dod yma mewn 11 mlynedd fel Gweinidog. Rwy'n drist gweld heddiw bod cychwyn y broses honno yn dod i ben, ond rwy'n dal i fod yn llawn optimistiaeth ynghylch yr hyn y gall y lle hwn ei wneud ac am yr hyn y gall arweinyddiaeth Llafur Cymru ei ddarparu i'm gwlad a'r holl bobl sy'n falch o alw Cymru'n gartref iddyn nhw.
The key thing for people from the outside, the voters, is that they can have confidence that Wales can be governed going forward and that we are delivering on the priorities that people have sent us here to deliver on: waiting times, education, the economy, the environment. Those are what people want to see the politicians deliver on.
As I said in my opening remarks, I wish you all the very best going forward, First Minister, but it is vital now that this uncertainty is clarified and a clear timetable is put in place so voters can understand that politics is continuing here in Wales and the Government is continuing to govern. I appreciate you said in your opening remarks that you have requested the Labour general secretary—or chairwoman or chairman—to put in place that leadership election so that someone can come forward to succeed you. Can you elaborate on the timetable for when you believe that information will become clear, and, ultimately, how quickly you believe that can be undertaken so that that political leadership here in the Bay can maintain the political role that we are elected to, which is to deliver for the people of Wales?
Y peth allweddol i bobl o'r tu allan, y pleidleiswyr, yw y gallan nhw fod yn hyderus y gall Cymru gael ei llywodraethu yn y dyfodol a'n bod ni'n cyflawni'r blaenoriaethau y mae pobl wedi ein hanfon ni yma i'w cyflawni: amseroedd aros, addysg, yr economi, yr amgylchedd. Dyna'r pethau y mae pobl eisiau gweld y gwleidyddion yn gweithredu arnyn nhw.
Fel y dywedais yn fy sylwadau agoriadol, rwy'n dymuno'n ddaw iawn i chi yn y dyfodol, Prif Weinidog, ond mae'n hanfodol nawr bod yr ansicrwydd hwn yn cael ei egluro a bod amserlen eglur yn cael ei rhoi ar waith fel y gall pleidleiswyr ddeall bod gwleidyddiaeth yn parhau yma yng Nghymru a bod y Llywodraeth yn parhau i lywodraethu. Rwy'n sylweddoli eich bod wedi dweud yn eich sylwadau agoriadol eich bod wedi gofyn i ysgrifennydd cyffredinol—neu gadeirydd—Llafur i roi'r etholiad arweinyddol hwnnw ar waith fel y gall rhywun ddod ymlaen i'ch olynu. A allwch chi ymhelaethu ar yr amserlen ar gyfer pryd rydych chi'n credu y bydd yr wybodaeth honno'n dod yn eglur, ac, yn y pen draw, pa mor gyflym rydych chi'n credu y gellir gwneud hynny fel y gall yr arweinyddiaeth wleidyddol honno yma yn y Bae barhau â'r swyddogaeth wleidyddol yr ydym ni'n cael ein hethol iddi, sef cyflawni ar ran pobl Cymru?
I will continue to be the First Minister until this place chooses a successor and the King appoints the chosen successor that this place will elect. I've been clear that the executive of Welsh Labour, to be correct, will determine not just the rules but the timetable for a contest. That will then set out very clearly what will happen within our party, and this place will then need to decide whether it wishes to support that person as the leader of the largest group, or otherwise to choose someone else. The Government will continue. Decisions will continue to be made.
I think his arguments would have more force if they were rather more genuine. When you consider the divisions that the UK has been subject to from his own party, when you consider the reality of how long the replacement Conservative leadership contest is going to take at a UK level, I just don't think it sits very well to come here and to demand answers and a timetable on the hoof today. My party will make choices about how the contest will take place. Early in the autumn, a new person will be stood here as the leader of Welsh Labour, and this place will need to decide whether to elect that person as the candidate to be First Minister. I look forward to the King confirming the choice that this Senedd chooses to make, as you would expect in the functioning democracy that we are privileged to have created and that serves our country.
Byddaf yn parhau i fod yn Brif Weinidog tan y bydd y lle hwn yn dewis olynydd a'r Brenin yn penodi'r olynydd a ddewisir y bydd y lle hwn yn ei ethol. Rwyf i wedi bod yn eglur y bydd gweithrediaeth Llafur Cymru, i fod yn gywir, yn penderfynu nid yn unig ar y rheolau ond ar yr amserlen ar gyfer gornest. Bydd honno wedyn yn cyflwyno'n eglur iawn yr hyn a fydd yn digwydd o fewn ein plaid, ac yna bydd angen i'r lle hwn benderfynu a yw'n dymuno cefnogi'r unigolyn hwnnw fel arweinydd y grŵp mwyaf, neu fel arall dewis rhywun arall. Bydd y Llywodraeth yn parhau. Bydd penderfyniadau yn parhau i gael eu gwneud.
Rwy'n credu y byddai gan ei ddadleuon fwy o rym pe baen nhw ychydig yn fwy diffuant. Pan ystyriwch i'r rhaniadau a ddioddefwyd gan y DU oherwydd ei blaid ei hun, pan ystyriwch chi realiti pa mor hir y bydd cystadleuaeth arweinyddiaeth newydd y Ceidwadwyr yn ei chymryd ar lefel y DU, nid wyf i'n credu ei fod yn briodol dod yma a mynnu atebion ac amserlen ar sail fyrfyfyr heddiw. Bydd fy mhlaid yn gwneud dewisiadau ynghylch sut y bydd yr ornest yn cael ei chynnal. Yn gynnar yn yr hydref, bydd unigolyn newydd yn sefyll yma fel arweinydd Llafur Cymru, a bydd angen i'r lle hwn benderfynu a ddylid ethol yr unigolyn hwnnw fel yr ymgeisydd i fod yn Brif Weinidog. Edrychaf ymlaen at weld y Brenin yn cadarnhau'r dewis y mae'r Senedd hon yn dewis ei wneud, fel y byddech chi'n ei ddisgwyl yn y ddemocratiaeth weithredol y mae'n fraint i ni fod wedi ei chreu ac sy'n gwasanaethu ein gwlad.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. The First Minister has made the right decision today, and I personally wish him well. He will have been under immense pressure over the past few weeks, and I, for one, have never doubted his sense of public service.
This, however, is a decision that should have been taken many weeks ago. Once the £200,000 donation and associated matters became clear—its source, the solar farm application, the development bank loan—his response should have been to acknowledge his poor judgment and to recognise the very real perceptions created. When allegations came to light of the deleting of messages, the response we got was the sacking of a Minister, and, to this day, we still don't really know what process was followed. And throughout, the First Minister has chosen to blame others—journalists, opposition politicians—for scrutinising him, rather than accepting the errors of his own actions.
Diolch, Llywydd. Mae'r Prif Weinidog wedi gwneud y penderfyniad cywir heddiw, ac rwy'n dymuno'n dda iddo'n bersonol. Bydd wedi bod o dan bwysau aruthrol dros yr wythnosau diwethaf, ac nid wyf i, yn un, erioed wedi amau ei synnwyr o wasanaeth cyhoeddus.
Fodd bynnag, mae hwn yn benderfyniad a ddylai fod wedi cael ei wneud sawl wythnos yn ôl. Ar ôl i'r rhodd o £200,000 a'r materion cysylltiedig ddod yn eglur—ei ffynhonnell, y cais fferm solar, y benthyciad gan y banc datblygu—dylai ei ymateb fod wedi cydnabod ei grebwyll gwael a chydnabod y tybiaethau real iawn a grëwyd. Pan ddaeth honiadau i'r amlwg am ddileu negeseuon, yr ymateb a gawsom oedd diswyddo Gweinidog, a, hyd heddiw, nid ydym yn gwybod o hyd pa broses a ddilynwyd. A thrwy'r cyfan, mae'r Prif Weinidog wedi dewis beio eraill—newyddiadurwyr, gwleidyddion y gwrthbleidiau—am graffu arno, yn hytrach na derbyn camgymeriadau ei weithredoedd ei hun.
Ers misoedd, mae diffyg crebwyll y Prif Weinidog, ei amharodrwydd i gael ei graffu, wedi tanseilio swydd y Prif Weinidog ac wedi dwyn anfri ar wleidyddiaeth Cymru. Yn anaml iawn mae pennaeth Llywodraeth mewn democratiaeth yn diystyru ewyllys y ddeddfwrfa drwy barhau er gwaethaf colli pleidlais o hyder; mi roedd o'n rhaid iddo fo fynd.
For months, the lack of good sense of the First Minister and his unwillingness to be scrutinised has undermined the role of the First Minister and has brought Welsh politics into disrepute. Very seldom does the head of a Government in a democracy ignore the will of the legislature despite losing a vote of confidence; he had to go.
He was pushed, ultimately, by the resignation of four Ministers, all four of whom voted to declare their confidence in him recently. Their opportunity to show decisive action had long passed. Keir Starmer himself stood by him throughout, either oblivious to or ignorant of the public view of our First Minister's actions. The Labour Party as a whole has been tainted by this and Wales deserves better than a revolving door of Labour First Ministers. The chaos must end and an election must be called. Will he allow Wales to have its voice heard?
Cafodd ei wthio, yn y pen draw, gan ymddiswyddiad pedwar Gweinidog, y gwnaeth pob un o'r pedwar ohonyn nhw bleidleisio i ddatgan eu hyder ynddo yn ddiweddar. Roedd eu cyfle i ddangos camau pendant wedi hen ddiflannu. Safodd Keir Starmer ei hun ysgwydd yn ysgwydd ag ef drwy'r cyfnod, naill ai'n anymwybodol neu'n anwybodus o farn y cyhoedd am weithredoedd ein Prif Weinidog. Mae'r Blaid Lafur yn ei chyfanrwydd wedi cael ei llygru gan hyn ac mae Cymru'n haeddu gwell na drws troi o Brif Weinidogion Llafur. Mae'n rhaid i'r anhrefn ddod i ben ac mae'n rhaid galw etholiad. A wnaiff ef ganiatáu i lais Cymru gael ei glywed?
Thank you for the speech and the couple of questions. I think when you go through everything that's happened, you can be clear—. And go back through the points that the Member has tried to make again in the smearing that takes place. The solar farm is nothing to do with me as the First Minister. I can't get involved in that because it's in my constituency. I've been clear about that. The Development Bank of Wales have been clear that they didn't take any directions from any Minister. It would be sinister if the Government chose to intervene in favour, or otherwise, in any of the applications that the development bank undertakes, yet the Member continues to pursue matters that he knows are not related to my conduct. And falling back to claim this is about perception—that is a charter for bad faith, and the Member knows that. If our politics is going to serve the country, then some of us, at least, have to have some integrity about the way we go about our jobs, including the criticism of other people. And when it comes to scrutiny, I have been here every week, as required by the First Minister, answering questions at length in this Chamber. I've not hidden during the election campaign; I've gone out, I've been front and centre. I haven't found a convenient fridge to hide in. I've done my job for my country. He doesn't have to agree with it. That's about having a functioning democracy, and that's perfectly reasonable. But the idea that there is a misunderstanding or a lack of clarity about the process that has been followed, and a range of other things, is not one that I accept. The facts have been there and have been explained, have been acknowledged, even by him in this Chamber.
There is a choice for people to make, and some people chose to leave the Government today, and that has consequences. I will continue to do my job until a replacement is found, then that person will have all the choices to make, as the First Minister of Wales, about who to appoint and how to run a programme to try to improve our country, which is exactly as it should be.
Diolch am yr araith a'r ddau gwestiwn. Rwy'n credu pan fyddwch chi'n mynd trwy bopeth sydd wedi digwydd, gallwch fod yn eglur—. Ac ewch yn ôl drwy'r pwyntiau y mae'r Aelod wedi ceisio eu gwneud eto yn y taflu baw sy'n digwydd. Nid yw'r fferm solar yn ddim i'w wneud â fi fel y Prif Weinidog. Ni allaf gymryd rhan yn hynny gan ei bod yn fy etholaeth i. Rwyf wedi bod yn eglur ynglŷn â hynny. Mae Banc Datblygu Cymru wedi bod yn eglur na wnaethon nhw gymryd unrhyw gyfarwyddiadau gan unrhyw Weinidog. Byddai'n sinistr pe bai'r Llywodraeth yn dewis ymyrryd o blaid, neu fel arall, yn unrhyw un o'r ceisiadau y mae'r banc datblygu yn ymgymryd â nhw, ac eto mae'r Aelod yn parhau i fynd ar drywydd materion y mae'n gwybod nad ydyn nhw'n gysylltiedig â'm hymddygiad. Ac i gamu yn ôl i hawlio bod hyn yn ymwneud â thybiaethau—mae honno'n siarter ar gyfer anonestrwydd, ac mae'r Aelod yn gwybod hynny. Os yw ein gwleidyddiaeth yn mynd i wasanaethu'r wlad, yna mae'n rhaid i rai ohonom ni, o leiaf, fod â rhywfaint o uniondeb ynglŷn â'r ffordd yr ydym ni'n mynd ati i wneud ein swyddi, gan gynnwys y feirniadaeth o bobl eraill. Ac o ran craffu, rwyf i wedi bod yma bob wythnos, fel sy'n ofynnol i'r Prif Weinidog, yn ateb cwestiynau yn helaeth yn y Siambr hon. Nid wyf i wedi cuddio dim yn ystod ymgyrch yr etholiad; rwyf i wedi mynd allan, rwyf i wedi bod yn gwbl flaenllaw. Nid wyf i wedi dod o hyd i oergell gyfleus i guddio ynddi. Rwyf i wedi gwneud fy ngwaith dros fy ngwlad. Nid oes yn rhaid iddo gytuno ag ef. Mae hynny'n ymwneud â bod â democratiaeth weithredol, ac mae hynny'n gwbl resymol. Ond nid yw'r syniad bod camddealltwriaeth neu ddiffyg eglurder ynglŷn â'r broses a ddilynwyd, ac amrywiaeth o bethau eraill, yn un yr wyf i'n ei dderbyn. Mae'r ffeithiau wedi bod yno ac wedi cael eu hesbonio, wedi cael eu cydnabod, hyd yn oed ganddo ef yn y Siambr hon.
Mae dewis i bobl ei wneud, a dewisodd rhai pobl adael y Llywodraeth heddiw, ac mae canlyniadau i hynny. Byddaf yn parhau i wneud fy ngwaith tan y bydd rhywun arall yn cael ei ganfod, yna bydd gan yr unigolyn hwnnw yr holl ddewisiadau i'w gwneud, fel Prif Weinidog Cymru, ynghylch pwy i'w benodi a sut i redeg rhaglen i geisio gwella ein gwlad, sydd yn union fel y dylai fod.
This is about more than just the actions of a First Minister, it's about Labour's collective approach. After 25 years leading Welsh Government, Labour have proved themselves unable, I think, to address the significant challenges that we face as a nation: when businesses have been struggling, Labour have increased business rates; our economy fails to prosper; with a third of our children living in poverty, Labour are unwilling, still, to set targets to measure progress; its poor education results; record waiting lists; lack of support for rural Wales—the list goes on. Does the First Minister consider that to be the legacy of all those who maintained confidence in him for so long?
Mae hyn yn ymwneud â mwy na gweithredoedd Prif Weinidog yn unig, mae'n ymwneud â dull gweithredu cyfunol Llafur. Ar ôl 25 mlynedd yn arwain Llywodraeth Cymru, mae Llafur wedi profi nad ydyn nhw'n gallu, yn fy marn i, mynd i'r afael â'r heriau sylweddol sy'n ein hwynebu fel cenedl: pan fo busnesau wedi bod yn ei chael hi'n anodd, mae Llafur wedi cynyddu ardrethi busnes; mae ein heconomi yn methu â ffynnu; gyda thraean o'n plant yn byw mewn tlodi, mae Llafur yn amharod, o hyd, i osod targedau i fesur cynnydd; ei chanlyniadau addysg gwael; rhestrau aros hiraf erioed; diffyg cymorth i gefn gwlad Cymru—mae'r rhestr yn parhau. A yw'r Prif Weinidog o'r farn mai dyna waddol pawb a gadwodd hyder ynddo am gyhyd?
I think people can be very positive about what we have done in the last 25 years. People in Wales have chosen to elect Welsh Labour to continue to lead devolution, from the outset. We've had to work across party lines to do so, but we still have a remarkable record to be proud of. If you think what we did, not just on the future generations—I think what we have done to actually raise productivity in the time of devolution, that has actually happened. Think about where we were on the economy. Wales was used to being stubbornly above the UK when it comes to unemployment rates; the position is now reversed. You regularly expect Wales to have a lower level of unemployment. We still have more challenges to confront—that is what this place is supposed to be for.
I understand the Member wants to run a long campaign into 2026, as he's entitled to do, but the choice is: how does this place function, with a budget that has been reduced by hundreds of millions in real terms, by the Conservatives in the last three years, and, of course, the much greater pain and difficulty we've had in the last 14 years? It's honest to say to people: that attack on our budget, that reduction, has a real consequence of what we are able to do. And yet, still, we have been able to make real progress.
There is still more for us to do, more for us to do in delivering our groundbreaking curriculum, in delivering on improving attainment, on attendance, and the additional learning needs reforms we have. You can look through every portfolio and see real action being taken by Welsh Labour Ministers for our country. That is what we will go on doing, that is what we will then go with to the public to ask them for their verdict at the ballot box, and I'm sure people will judge on whether a free pass should be given to the Tories for what they have done, but also the judgment on what we have done with the powers, the responsibilities and the means that we have had at our disposal here in Wales.
Rwy'n credu y gall pobl fod yn gadarnhaol iawn am yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yn ystod y 25 mlynedd diwethaf. Mae pobl yng Nghymru wedi dewis ethol Llafur Cymru i barhau i arwain datganoli, o'r cychwyn cyntaf. Bu'n rhaid i ni weithio ar draws llinellau pleidiau i wneud hynny, ond mae gennym ni hanes rhyfeddol o hyd i fod yn falch ohono. Os meddyliwch chi am yr hyn a wnaethom ni, nid yn unig ar genedlaethau'r dyfodol—rwy'n credu bod yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud i gynyddu cynhyrchiant yng nghyfnod datganoli mewn gwirionedd, mae hynny wir wedi digwydd. Meddyliwch am le'r oeddem ni o ran yr economi. Roedd Cymru wedi arfer bod yn ystyfnig uwchben y DU o ran cyfraddau diweithdra; mae'r sefyllfa wedi'i gwrthdroi erbyn hyn. Rydych chi'n disgwyl yn rheolaidd i Gymru fod â lefel is o ddiweithdra. Mae gennym ni fwy o heriau i'w hwynebu o hyd—dyna beth yw diben y lle hwn i fod.
Rwy'n deall bod yr Aelod eisiau cynnal ymgyrch hir i mewn i 2026, fel y mae ganddo hawl i'w wneud, ond y dewis yw: sut mae'r lle hwn yn gweithio, gyda chyllideb sydd wedi cael ei lleihau cannoedd o filiynau mewn termau real, gan y Ceidwadwyr yn y tair blynedd diwethaf, ac, wrth gwrs, y boen a'r anhawster llawer mwy yr ydym ni wedi eu cael yn ystod y 14 mlynedd diwethaf? Mae'n onest dweud wrth bobl: mae'r ymosodiad hwnnw ar ein cyllideb, y gostyngiad hwnnw, yn arwain at ganlyniad gwirioneddol o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud. Ac eto, o hyd, rydym ni wedi llwyddo i wneud cynnydd gwirioneddol.
Mae mwy i ni ei wneud o hyd, mwy i ni ei wneud o ran cyflwyno ein cwricwlwm arloesol, o ran gwella cyrhaeddiad, o ran presenoldeb, a'r diwygiadau anghenion dysgu ychwanegol sydd gennym ni. Gallwch edrych drwy bob portffolio a gweld camau gwirioneddol yn cael eu cymryd gan Weinidogion Llafur Cymru dros ein gwlad. Dyna fyddwn ni'n parhau i'w wneud, dyna fyddwn ni wedyn yn mynd ag ef at y cyhoedd i ofyn iddyn nhw am eu dyfarniad yn y blwch pleidleisio, ac rwy'n siŵr y bydd pobl yn barnu a ddylid rhoi rhwydd hynt i'r Torïaid am yr hyn y maen nhw wedi ei wneud, ond hefyd y dyfarniad ar yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud gyda'r pwerau, y cyfrifoldebau a'r dulliau a oedd ar gael i ni yma yng Nghymru.
I believe, though, that the Welsh public has judged that Government has not been able to operate, over the past three months, because of the scandals around our First Minister. And those past three months have been a classic case, I think, of party before country: not rocking the boat here until the UK election was done. We were promised a better deal by having Labour in power at Westminster and in Cardiff Bay. Well, the early signs aren't great. This doesn't feel like a Welsh Government intent on holding UK Government to account. The relationship has to be one of constructive challenge, not of being in constant lockstep. And we've heard it again today, on the issue of the continuation of the two-child benefit cap.
There are many differences between the Labour Party and Plaid Cymru. Too often we see Labour diluting our asks and stifling our ambitions. I fear we're already seeing loyalty to Westminster trumping duty to Wales. Now, this difference will be on the ballot paper at the next Senedd election. If the outgoing First Minister is so confident in his approach, why won’t he trust the people of Wales to make the call?
Rwy'n credu, fodd bynnag, bod y cyhoedd yng Nghymru wedi dyfarnu nad yw'r Llywodraeth wedi gallu gweithredu, dros y tri mis diwethaf, oherwydd y sgandalau o amgylch ein Prif Weinidog. Ac mae'r tri mis diwethaf hynny wedi bod yn achos clasurol, rwy'n credu, o blaid cyn gwlad: peidio â siglo'r cwch yma tan i etholiad y DU orffen. Addawyd bargen well i ni drwy gael Llafur mewn grym yn San Steffan ac ym Mae Caerdydd. Nid yw'r arwyddion cynnar yn wych. Nid yw hon yn teimlo fel Llywodraeth Cymru sy'n benderfynol o ddwyn Llywodraeth y DU i gyfrif. Mae'n rhaid i'r berthynas fod yn un o her adeiladol, nid o fod yn gwbl gytûn drwy'r amser. Ac rydym ni wedi ei glywed eto heddiw, ar fater parhad y cap budd-dal dau blentyn.
Ceir llawer o wahaniaethau rhwng y Blaid Lafur a Phlaid Cymru. Yn rhy aml rydym ni'n gweld Llafur yn gwanhau ein gofynion ac yn mygu ein huchelgeisiau. Rwy'n ofni ein bod ni eisoes yn gweld teyrngarwch i San Steffan yn mynd yn drech na dyletswydd i Gymru. Nawr, bydd y gwahaniaeth hwn ar y papur pleidleisio yn etholiad nesaf y Senedd. Os yw'r Prif Weinidog sy'n gadael mor hyderus yn ei ddull o weithredu, pam na wnaiff ef ymddiried ym mhobl Cymru i wneud y penderfyniad?
The Member is entitled to say he opposes the UK Government that’s just been elected across the UK, and indeed with the support of 27 out of 32 Welsh MPs. He’s entitled to say he disagrees with it and that he wants to have a constant challenge. He’s entitled to go out and say you should question the faith that is invested in the partnership for progress that I believe is available for us. It’s a democracy; he’s entitled to do that. What I do not accept he’s entitled to do, Llywydd, is to question the loyalty of Welsh Labour Members in this place or in the UK Parliament to Wales. We have a different vision about how Wales could and should be governed and run, the different opportunities. I am absolutely passionate in my commitment to this country and the people that it’s been my privilege to serve, whether as an employment lawyer or as a Member of this place. And we will put before the public our competing visions for that future, the improvement that I want to see in every community, in the economy, in public services and how we look at ourselves, the ambition we should have for our country, to recognise, for all of our challenges, there are many parts of what we do here in Wales that are groundbreaking and internationally recognised. I want that ambition for my country, together with achievement to go alongside it. That is what my party will offer to the people of Wales at the next election, and it will be for them to choose, but do not ever question my loyalty to my country or that to my Welsh Labour colleagues.
Mae gan yr Aelod hawl i ddweud ei fod yn gwrthwynebu Llywodraeth y DU sydd newydd gael ei hethol ar draws y DU, ac yn wir gyda chefnogaeth 27 o 32 o ASau Cymru. Mae ganddo hawl i ddweud ei fod yn anghytuno â hi a'i fod eisiau cael her gyson. Mae ganddo hawl i fynd allan a dweud y dylech chi gwestiynu'r ffydd a roddir yn y bartneriaeth dros gynnydd yr wyf i'n credu sydd ar gael i ni. Mae'n ddemocratiaeth; mae ganddo'r hawl i wneud hynny. Yr hyn nad wyf i'n derbyn bod ganddo hawl i'w wneud, Llywydd, yw cwestiynu teyrngarwch Aelodau Llafur Cymru yn y lle hwn neu yn Senedd y DU i Gymru. Mae gennym ni wahanol weledigaeth ynghylch sut y gallai ac y dylai Cymru gael ei llywodraethu a'i rhedeg, y gwahanol gyfleoedd. Rwy'n angerddol iawn yn fy ymrwymiad i'r wlad hon a'r bobl y mae wedi bod yn fraint i mi eu gwasanaethu, pa un ai fel cyfreithiwr cyflogaeth neu fel Aelod o'r lle hwn. A byddwn yn rhoi ein gweledigaethau cystadleuol ar gyfer y dyfodol hwnnw gerbron y cyhoedd, y gwelliant yr wyf i eisiau i weld ym mhob cymuned, yn yr economi, mewn gwasanaethau cyhoeddus a sut rydym ni'n edrych arnom ni ein hunain, yr uchelgais a ddylai fod gennym ar gyfer ein gwlad, i gydnabod, er gwaethaf ein holl heriau, bod sawl rhan o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yma yng Nghymru yn torri tir newydd ac yn cael eu cydnabod yn rhyngwladol. Rwyf i eisiau'r uchelgais hwnnw ar gyfer fy ngwlad, ynghyd â llwyddiannau i fynd ochr yn ochr ag ef. Dyna fydd fy mhlaid yn ei gynnig i bobl Cymru yn yr etholiad nesaf, a mater iddyn nhw fydd dewis, ond peidiwch byth â chwestiynu fy nheyrngarwch i'm gwlad na theyrngarwch fy nghyd-Aelodau Llafur yng Nghymru.
A gaf i ddymuno’r gorau i’r Prif Weinidog hefyd a diolch iddo am ei flynyddoedd o wasanaeth?
May I also wish the First Minister well and thank him for his years of service?
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am nifer y cynghorwyr trais rhywiol annibynnol sydd ar gael yng ngogledd Cymru? OQ61478
3. Will the First Minister make a statement on the number of independent sexual violence advisers available in north Wales? OQ61478
The landscape for independent sexual violence adviser funding is complex. Many specialist sector posts are funded by multiple sources, including the Welsh Government's violence against women, domestic abuse and sexual violence budget, UK Government departments and other funders. The Welsh Government therefore does not currently hold comprehensive data on posts.
Mae'r dirwedd ar gyfer cyllid cynghorwyr trais rhywiol annibynnol yn gymhleth. Mae llawer o swyddi arbenigol yn y sector yn cael eu hariannu gan ffynonellau lluosog, gan gynnwys cyllideb trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol Llywodraeth Cymru, adrannau Llywodraeth y DU a chyllidwyr eraill. Felly nid yw Llywodraeth Cymru yn meddu ar ddata cynhwysfawr ar swyddi ar hyn o bryd.
Diolch i’r Prif Weinidog am yr ateb hynny. Wrth gwrs, mae’r ystadegau ynghylch aflonyddu rhywiol yn llawer rhy gyfarwydd i bob un ohonon ni. Mae 97 y cant o ferched rhwng 18 a 24 oed yn profi aflonyddwch rhywiol yma yn y Deyrnas Gyfunol, ond mae’r sefyllfa yng ngogledd Cymru hyd yn oed yn fwy pryderus, gyda’r rhanbarth yma ymhlith y cyfraddau uchaf o droseddau rhywiol yn yr holl Deyrnas Gyfunol.
Mae ISVAs yn gwneud gwaith anhygoel wrth gynnig cymorth i ddioddefwyr troseddau rhywiol, ond y gwir ydy nad oes yna ddigon ohonyn nhw ar gael i’r rhai hynny sydd angen y cymorth creiddiol yma. Felly, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ehangu ar y cymorth i ddioddefwyr, ac ydy’r Prif Weinidog yn cytuno y dylai darpariaeth ISVA fod yn statudol ac ar gael ymhob awdurdod lleol?
I thank the First Minister for that response. Of course, the statistics on sexual harassment are far too familiar for all of us: 97 per cent of women between 18 and 24 years old experience sexual harassment here in the UK, but the situation in north Wales is even more concerning, with this region having amongst the highest rates of sexual crimes in the whole of the UK.
ISVAs do excellent work in providing support for victims of sexual crime, but the truth is that there aren’t enough of them available for those who need this core support. So, what plans does the Welsh Government have to expand the support for victims, and does the First Minister agree that ISVA provision should be statutory and available in all local authorities?
Well, I look forward to what we can practically do, and the approach we have in looking at the blueprints that were started by my colleague Jane Hutt during her time in a different role in the Government to see what we can actually undertake to make a practical difference in an area that is still reserved, but where we are key partners, because many devolved services are part of how you support people. What we actually need to see is a reduction in the level of violence and abuse against women and girls in the first place. That’s why I’m very proud that in my party’s manifesto we have committed as a first step to halving that level over the next decade, and there will be more we need to do. That is both about what the police and other services do to support people who have been victims of violence and abuse. It is much more so about changing the way our country works, and actually that is about people recognising that what currently takes place is not acceptable, and how you change that in the first place as well as supporting people who have had crimes committed against them.
I’m proud of the work we’ve done, and I’m proud also of the work of the north Wales police and crime commissioner in working across partnerships. I believe the commitment of the current UK Government to make a difference, to reduce violence against women and girls, to make sure that people are caught and prosecuted, to make sure people are properly supported, is one that we can work with here in Wales. I look forward to seeing how that partnership works between this Government and whoever leads it, and the new team within the Home Office and beyond. This will only work if reserved powers are made to work properly, and indeed the devolved support services are able to make sure we can make a difference for a whole range of people and change what currently takes place in our country far too often.
Wel, rwy'n edrych ymlaen at yr hyn y gallwn ni ei wneud yn ymarferol, a'r dull sydd gennym ni o edrych ar y glasbrintiau a ddechreuwyd gan fy nghyd-Weinidog, Jane Hutt yn ystod ei chyfnod mewn swydd wahanol yn y Llywodraeth i weld beth allwn ni ei wneud i wneud gwahaniaeth ymarferol mewn maes lle mae pwerau wedi'u cadw yn ôl o hyd, ond lle'r ydym ni'n bartneriaid allweddol, oherwydd mae llawer o wasanaethau datganoledig yn rhan o'r ffordd rydych chi'n cynorthwyo pobl. Yr hyn sydd angen i ni ei weld mewn gwirionedd yw gostyngiad i lefel y trais a'r cam-drin yn erbyn menywod a merched yn y lle cyntaf. Dyna pam rwy'n falch iawn ein bod ni wedi ymrwymo fel cam cyntaf ym maniffesto fy mhlaid i haneru'r lefel honno dros y degawd nesaf, a bydd mwy y mae angen i ni ei wneud. Mae hynny'n ymwneud â'r hyn y mae'r heddlu a gwasanaethau eraill yn ei wneud i gynorthwyo pobl sydd wedi dioddef trais a chamdriniaeth. Mae'n ymwneud llawer mwy â newid y ffordd y mae ein gwlad yn gweithio, ac mewn gwirionedd mae hynny'n golygu pobl yn cydnabod nad yw'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd yn dderbyniol, a sut rydych chi'n newid hynny yn y lle cyntaf yn ogystal â chynorthwyo pobl sydd wedi dioddef troseddau yn eu herbyn.
Rwy'n falch o'r gwaith yr ydym ni wedi ei wneud, ac rwy'n falch hefyd o waith comisiynydd heddlu a throseddu gogledd Cymru yn gweithio ar draws partneriaethau. Rwy'n credu bod ymrwymiad Llywodraeth bresennol y DU i wneud gwahaniaeth, i leihau trais yn erbyn menywod a merched, i wneud yn siŵr bod pobl yn cael eu dal a'u herlyn, i wneud yn siŵr bod pobl yn cael eu cynorthwyo'n iawn, yn un y gallwn ni weithio gydag ef yma yng Nghymru. Edrychaf ymlaen at weld sut mae'r bartneriaeth honno yn gweithio rhwng y Llywodraeth hon a phwy bynnag sy'n ei harwain, a'r tîm newydd yn y Swyddfa Gartref a thu hwnt. Bydd hyn yn gweithio dim ond os gwneir i bwerau a gedwir yn ôl weithio'n iawn, ac yn wir y gall y gwasanaethau cymorth datganoledig wneud yn siŵr y gallwn ni wneud gwahaniaeth i amrywiaeth eang o bobl a newid yr hyn sy'n digwydd yn ein gwlad yn llawer rhy aml ar hyn o bryd.
I’ve got to be honest, it’s very disappointing that you’re unable to answer fully the question asked by my colleague Mabon. At the end of the day, I think it’s imperative that you do know how many of these independent advisers we have available, and I want to put on record that it was a privilege, many years ago when I was first in this place, to work alongside the late Carl Sargeant, who did so much hard work, so much good work to ensure that women could feel protected. So, it is something I would ask your Government to actually focus on and look at again.
Domestic abuse is one of the silent killers of our time. Almost one third of women aged over 15 years report they have been subjected to violence by an intimate partner in their lifetime. More than 56 per cent of women murdered last year, worldwide, were killed following domestic violence. In north Wales 13,000 domestic abuse-related crimes are recorded in a single year. We cannot keep overlooking this. In the last World Cup, in 2022, cases of domestic violence involving alcohol saw a 47 per cent rise on days when England won, and an 18 per cent increase on days after an England match. What steps are you then taking, Welsh Government and First Minister, at this moment in time, to address this link between alcohol, major sporting events, domestic abuse, and also looking to protect our women, in the main? Diolch.
Mae'n rhaid i mi fod yn onest, mae'n siomedig iawn nad ydych chi'n gallu ateb yn llawn y cwestiwn a ofynnwyd gan fy nghyd-Aelod Mabon. Ar ddiwedd y dydd, rwy'n credu ei bod hi'n hanfodol eich bod chi'n gwybod faint o'r cynghorwyr annibynnol hyn sydd gennym ni ar gael, a hoffwn gofnodi ei bod yn fraint, flynyddoedd lawer yn ôl pan oeddwn i yn y lle hwn am y tro cyntaf, i weithio ochr yn ochr â'r diweddar Carl Sargeant, a wnaeth gymaint o waith caled, cymaint o waith da i sicrhau y gallai menywod deimlo eu bod wedi'u hamddiffyn. Felly, mae'n rhywbeth y byddwn yn gofyn i'ch Llywodraeth wir ganolbwyntio arno ac edrych arno eto.
Cam-drin domestig yw un o laddwyr tawel ein hoes. Mae bron i draean o fenywod dros 15 oed yn dweud eu bod nhw wedi dioddef trais gan bartner agos yn ystod eu hoes. Cafodd dros 56 y cant o fenywod a lofruddiwyd y llynedd, yn fyd-eang, eu lladd yn dilyn trais domestig. Yng ngogledd Cymru, cofnodir 13,000 o droseddau yn ymwneud â cham-drin domestig mewn un flwyddyn. Ni allwn barhau i osgoi hyn. Yng Nghwpan y Byd diwethaf, yn 2022, gwelwyd cynnydd o 47 y cant i nifer yr achosion o drais domestig yn ymwneud ag alcohol ar ddiwrnodau pan enillodd Lloegr, a chynnydd o 18 y cant ar ddiwrnodau ar ôl gêm Lloegr. Pa gamau ydych chi'n eu cymryd felly, Llywodraeth Cymru a Phrif Weinidog, ar hyn o bryd, i fynd i'r afael â'r cysylltiad hwn rhwng alcohol, digwyddiadau chwaraeon mawr, cam-drin domestig, a hefyd i geisio amddiffyn ein menywod, yn bennaf? Diolch.
I should have said, in response to the first question, that Welsh Government has committed to undertaking an exercise—I think it's been written to her about—which is going to ensure that the information we have is robust and accurate, and we'll provide an update once that exercise has been undertaken. So, the data will be provided, once we understand where that comes from.
Look, in terms of the questions asked by the Member for Aberconwy, we understand that there is a link between sporting events, alcohol, domestic violence and abuse, and it's a shameful link. It's why, over time, I think governing bodies of major sporting events have got better at asking and trying to be role models, and have a clear message about what is not acceptable. The challenge is how you have that whole-society change. How people don't just say something, but they mean it and do it, to recognise the impact of their own behaviour and how you support people to recognise they should not have to put up with the behaviour the Member describes.
Now, I think we have made real steps forward in this institution in wanting to shift that national conversation, make practical support available. We'll only be able to get to where we should be if we're able to work with an effective Government across the UK, which has powers and responsibilities in those areas that do not wholly rest here, and it's how we get there, not if we get there, and that's why I'm proud that there's a manifesto commitment of the current Government to actually do something to significantly reduce the violence and abuse that women and girls are currently subjected to, as a first step, before then regathering to understand what comes next. It is more than one thing, and this place, I hope, will continue to play its part in being part of being on the right side of all of this.
Dylwn i fod wedi dweud, mewn ymateb i'r cwestiwn cyntaf, bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynnal ymarfer—rwy'n credu yr ysgrifennwyd ati amdano—sy'n mynd i sicrhau bod yr wybodaeth sydd gennym ni yn gadarn ac yn gywir, a byddwn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf unwaith y bydd yr ymarfer hwnnw wedi cael ei gynnal. Felly, bydd y data yn cael eu darparu, unwaith y byddwn yn deall o le mae hynny'n dod.
Edrychwch, o ran y cwestiynau a ofynnwyd gan yr Aelod dros Aberconwy, rydym ni'n deall bod cysylltiad rhwng digwyddiadau chwaraeon, alcohol, trais domestig a cham-drin, ac mae'n gysylltiad cywilyddus. Dyna pam, dros amser, rwy'n credu bod cyrff llywodraethu digwyddiadau chwaraeon mawr wedi gwella o ran gofyn a cheisio bod yn esiamplau, a bod ganddyn nhw neges eglur am yr hyn nad yw'n dderbyniol. Yr her yw sut rydych chi'n cael y newid cymdeithas gyfan hwnnw. Sut mae pobl nid yn unig yn dweud rhywbeth, ond maen nhw'n ei olygu ac yn ei wneud, i gydnabod effaith eu hymddygiad eu hunain a sut ydych chi'n cynorthwyo pobl i gydnabod na ddylai fod yn rhaid iddyn nhw oddef yr ymddygiad y mae'r Aelod yn ei ddisgrifio.
Nawr, rwy'n credu ein bod ni wedi cymryd camau gwirioneddol ymlaen yn y sefydliad hwn o ran bod eisiau newid y sgwrs genedlaethol honno, sicrhau bod cymorth ymarferol ar gael. Byddwn ond yn gallu cyrraedd lle dylem ni fod os gallwn ni weithio gyda Llywodraeth effeithiol ledled y DU, sydd â phwerau a chyfrifoldebau yn y meysydd hynny nad ydyn nhw yma yn gyfan gwbl, ac mae'n fater o sut rydym ni'n cyrraedd yno, nid a fyddwn ni'n cyrraedd yno, a dyna pam rwy'n falch bod ymrwymiad maniffesto gan y Llywodraeth bresennol i wneud rhywbeth i leihau'r trais a'r cam-drin y mae menywod a merched yn ei ddioddef ar hyn o bryd yn sylweddol, fel cam cyntaf, cyn ail-ymgynnull wedyn i ddeall beth sy'n dod nesaf. Mae'n fwy nag un peth, ac rwy'n gobeithio y bydd y lle hwn yn parhau i chwarae ei ran o fod yn rhan o fod ar ochr iawn hyn i gyd.
4. Pa fecanweithiau a fwriada’r Prif Weinidog eu rhoi mewn lle i sicrhau goruchwyliaeth annibynnol o’r cod gweinidogol? OQ61482
4. What mechanisms does the First Minister intend to put in place to ensure independent oversight of the ministerial code? OQ61482
Paragraph 1.7 of the ministerial code sets out how complaints will be investigated.
Mae paragraff 1.7 cod y gweinidogion yn nodi sut yr ymchwilir i gwynion.
Could I just say at the outset, at a personal level, Vaughan, I realise how difficult a day this will be for you and how sad a day it will be for those who are close to you and care for you? And I think, as the Llywydd said, whatever our disagreements, whatever our differences, I think, at times like this, it is important that we all, as well, show some kindness and empathy.
I think one of the lessons for me, of the painful last few months, is that when trust evaporates, everything else that we're all called into politics to do, the reason that we're all here, that we want to make a difference in people's lives—that becomes impossible in the absence of trust. And I think it's probably to avoid that sort of political paralysis that the Labour Government in Westminster is committed to creating an independent ethics commissioner that will have independent oversight of the ministerial code. It will be able to initiate its own investigations and investigate breaches and publish reports. Do you think, if we had a system like that in place here, we could have avoided some of the pain of the last few months, some of the damage done to trust in democracy, and some of the toll that this has had on you and others in this Senedd?
A gaf i ddweud ar y cychwyn, ar lefel bersonol, Vaughan, fy mod i'n sylweddoli diwrnod pa mor anodd fydd hwn i chi a diwrnod pa mor drist y bydd i'r rhai sy'n agos atoch chi ac yn poeni amdanoch chi? Ac rwy'n credu, fel y dywedodd y Llywydd, beth bynnag fo'n anghytundebau, beth bynnag fo ein gwahaniaethau, rwy'n credu, ar adegau fel hyn, ei bod hi'n bwysig ein bod ni i gyd, hefyd, yn dangos rhywfaint o garedigrwydd ac empathi.
Rwy'n credu mai un o'r gwersi i mi, o'r misoedd poenus diwethaf, yw, pan fydd ymddiriedaeth yn diflannu, mae popeth arall yr ydym ni i gyd yn cael ein galw i mewn i wleidyddiaeth i'w wneud, y rheswm ein bod ni i gyd yma, ein bod ni eisiau gwneud gwahaniaeth ym mywydau pobl—mae hynny'n dod yn amhosibl yn absenoldeb ymddiriedaeth. Ac rwy'n credu ei bod yn debyg mai er mwyn osgoi'r math hwnnw o barlys gwleidyddol y mae'r Llywodraeth Lafur yn San Steffan wedi ymrwymo i greu comisiynydd moeseg annibynnol a fydd â throsolwg annibynnol ar god y gweinidogion. Bydd yn gallu sefydlu ei ymchwiliadau ei hun ac ymchwilio i ddiffyg cydymffurfiad a chyhoeddi adroddiadau. A ydych chi'n meddwl, pe bai gennym system o'r fath ar waith yma, y gallem ni fod wedi osgoi rhywfaint o boen y misoedd diwethaf, rhywfaint o'r niwed a wnaed i ymddiriedaeth mewn democratiaeth, a rhywfaint o'r niwed y mae hyn wedi ei achosi i chi ac i eraill yn y Senedd hon?
Well, I've set out, not only today, but on a number of occasions, points about my integrity that have simply not been accepted by other people. I don't think changing the ministerial code or the way it's investigated would change much about that. That's just about the brutal business of politics and what you can get away with. If you look at what has happened today, when I published a written statement, with images, about the removal of the former Minister for Social Partnership, it sets out what did happen. It sets out why the evidence is so clear, as I said, that I can be pretty clear that there was a photograph of that Member's phone. Now, everything I'd said before then was about trying to avoid all the events of last week that have rolled on and on and on. I've done that in trying to protect other people, and I've been prepared to take flak and criticism for doing that, and that is exactly what has happened. But I expected at some point that there'd be a pause that recognised that what I'd said was actually the truth, and that didn't happen. And that's why today I published information that sets out in very simple terms how and why that conclusion was reached. I had wanted not to do that, for reasons that go to how you try to protect and look after people. That's the way I've behaved, and it's the behaviour that matters. The process—. You can always look at process improvements, and I wouldn't say that we should say that the process is perfect and nothing else can happen. It's part of the reason why the work that the standards committee is doing on how we improve processes, not just for Ministers but for each and every one of us as Members of the Senedd, is so important, to understand how we have coherence in our system. I think that really matters. But, ultimately, it's about behaviour and choices, and, yes, judgment. My judgment was that I was doing the right thing in trying to protect other people. That isn't what has happened in the end, because we still ended up reaching the position we are in today. Other people need to reflect on what they wish to do in the future and how they exercise their own judgments, and I hope all Members take that seriously.
Wel, rwyf wedi nodi, nid yn unig heddiw, ond ar sawl achlysur, bwyntiau am fy uniondeb nad ydyn nhw wedi cael eu derbyn gan bobl eraill. Nid wyf i'n credu y byddai newid cod y gweinidogion na'r ffordd yr ymchwilir iddo yn newid llawer ar hynny. Mae hynny'n ymwneud â busnes creulon gwleidyddiaeth a'r hyn y gallwch chi ei wneud fel y mynnoch. Os edrychwch chi ar yr hyn sydd wedi digwydd heddiw, pan gyhoeddais i ddatganiad ysgrifenedig, gyda delweddau, am ddiswyddo'r cyn Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, mae'n nodi'r hyn a ddigwyddodd. Mae'n nodi pam mae'r dystiolaeth mor glir, fel y dywedais, fy mod i'n gallu bod yn eithaf clir bod llun o ffôn yr Aelod hwnnw. Nawr, roedd popeth yr oeddwn i wedi'i ddweud cyn hynny yn ymwneud â cheisio osgoi holl ddigwyddiadau'r wythnos diwethaf sydd wedi llusgo ymlaen ac ymlaen. Rwyf wedi gwneud hynny wrth geisio amddiffyn pobl eraill, ac rwyf wedi bod yn barod i dderbyn beirniadaeth am wneud hynny, a dyna'n union sydd wedi digwydd. Ond roeddwn i'n disgwyl ar ryw adeg y byddai saib a fyddai'n cydnabod mai'r hyn yr oeddwn i wedi'i ddweud oedd y gwir mewn gwirionedd, ac ni ddigwyddodd hynny. A dyna pam y gwnes i gyhoeddi gwybodaeth heddiw sy'n nodi'n syml iawn sut a pham y daethpwyd i'r casgliad hwnnw. Doeddwn i ddim eisiau gwneud hynny, am resymau yn ymwneud â sut rydych chi'n ceisio amddiffyn pobl a gofalu amdanyn nhw. Dyna'r ffordd rwyf wedi ymddwyn, a'r ymddygiad sy'n bwysig. Y broses—. Gallwch chi bob amser edrych ar wella'r broses, a byddwn i ddim yn dweud y dylen ni ddweud bod y broses yn berffaith ac na all unrhyw beth arall ddigwydd. Mae'n rhan o'r rheswm pam mae'r gwaith y mae'r pwyllgor safonau yn ei wneud ar sut rydym yn gwella prosesau, nid yn unig i Weinidogion ond i bob un ohonom ni fel Aelodau o'r Senedd, mor bwysig, i ddeall sut mae gennym ni gydlyniaeth yn ein system. Rwy'n credu bod hynny'n wirioneddol bwysig. Ond, yn y pen draw, mae'n ymwneud ag ymddygiad a dewisiadau, ac, ie, barn. Fy marn i oedd fy mod i'n gwneud y peth iawn wrth geisio amddiffyn pobl eraill. Nid dyna'r hyn sydd wedi digwydd yn y diwedd, oherwydd rydyn ni dal wedi cyrraedd y sefyllfa rydym ynddi heddiw. Mae angen i bobl eraill fyfyrio ar yr hyn maen nhw eisiau ei wneud yn y dyfodol a sut maen nhw'n arfer eu barn eu hunain, ac rwy'n gobeithio y bydd pob Aelod yn cymryd hynny o ddifrif.
First Minister, there's an inconsistency, isn't there, between a Labour Party that had a clear manifesto commitment to deliver some change at a UK Government level in order to prevent any future Prime Minister being the judge, jury and executioner when it comes to investigations around the ministerial code by introducing this new ethics and integrity commission—you, and others on your benches, campaigned for that approach at the recent general election. And yet here you seem to be defending the status quo, which, frankly, has, unfortunately, left you in a position where your position has become untenable. It certainly contributed, unfortunately, to the position that you find yourself in today.
I heard you make reference to the committee on standards of conduct and the work that it is doing, but that is purely and simply around the conduct of Members of this Senedd, rather than Ministers in your Government or any future Government. So, can I ask you again, and appeal to all of the Members of the Labour Party, because I don't know who may or may not emerge as the leader of your group in the future, to really consider seriously picking up this? There's not a lot in that Labour manifesto I supported, but one of the things I did support was this approach in relation to the ethics and integrity commission and the role that it can have to play in the future, so would you not reconsider your position that you've just outlined, on the basis of the fact that you just campaigned for a very different approach in the general election?
Prif Weinidog, mae yna anghysondeb, onid oes, rhwng Plaid Lafur a oedd ag ymrwymiad maniffesto clir i gyflawni rhywfaint o newid ar lefel Llywodraeth y DU er mwyn atal unrhyw Brif Weinidog yn y dyfodol rhag bod yn farnwr, yn rheithgor ac yn ddienyddiwr o ran ymchwiliadau ynghylch cod y gweinidogion drwy gyflwyno'r comisiwn moeseg ac uniondeb newydd hwn—fe wnaethoch chi, ac eraill ar eich meinciau chi, ymgyrchu dros y dull gweithredu hwnnw yn yr etholiad cyffredinol diweddar. Ac eto yma mae'n ymddangos eich bod chi'n amddiffyn y status quo, sydd, a dweud y gwir, wedi'ch gadael chi, yn anffodus, mewn sefyllfa lle mae'ch sefyllfa wedi dod yn anghynaladwy. Yn sicr, fe gyfrannodd, yn anffodus, at y sefyllfa rydych chi'n eich cael eich hun ynddi heddiw.
Fe glywais i chi'n cyfeirio at y pwyllgor ar safonau ymddygiad a'r gwaith y mae'n ei wneud, ond mae hynny ond yn ymwneud ag ymddygiad Aelodau'r Senedd hon, yn hytrach na Gweinidogion yn eich Llywodraeth chi neu unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol. Felly, a gaf i ofyn i chi eto, ac apelio at holl Aelodau'r Blaid Lafur, oherwydd nid wyf i'n gwybod pwy fydd neu na fydd yn dod yn arweinydd eich grŵp yn y dyfodol, i ystyried ymwneud â hyn o ddifrif? Nid oes llawer yn y maniffesto Llafur hwnnw roeddwn i'n ei gefnogi, ond un o'r pethau roeddwn yn ei gefnogi oedd y dull gweithredu hwn o ran y comisiwn moeseg ac uniondeb a'r rôl y gall ei chwarae yn y dyfodol, felly oni fyddech chi'n ailystyried y safbwynt rydych chi newydd ei amlinellu, ar sail y ffaith eich bod chi newydd ymgyrchu dros ddull gweithredu gwahanol iawn yn yr etholiad cyffredinol?
If the Member had listened to my response to Adam Price, he would have heard that I'm open to improvements. I'm always open to seeing what we could do differently and better. There is yet to be a new system in place across the UK, and, when we look at changes that have been made, as I said about standards generally, there are some things that have been changed in Westminster that I don't think we should follow. For example, I think it was positive to have a recall mechanism in the UK Parliament, and that's why the Government has been clear about supporting a method for that to happen now and ready for 2026. We're in the difficult and painful position because of issues that have happened within our Parliament, and they could happen in any party as well. I think we need to recognise that it's not about having rules for one person or for one party—rules for all of us. But I don’t think Westminster’s got it right on the way it approaches some of the harassment provisions they’ve got. They have, essentially, a dual process, and I think that leads to inconsistency that does not protect the Member who could be subject to a complaint, or, indeed, the person making that complaint. So, we'll, of course, look, and whoever the next Minister First Minister is I’m sure will look, at what is taking place, engage in a constructive conversation with colleagues about whether our processes need to change.
I think, though, the Member should have the humility to recognise that the reason why that commitment is there is because of breaches from the previous UK Government, where investigations were undertaken and rejected. That’s what led to the resignation of a previous adviser. And I think it’s important to reflect. The undermining of trust that has taken place in large parts of politics is something that could and should worry all of us, and I believe it’s something that this place will need to play its part in looking to resolve. I hope that the way a new First Minister looks at what may take place in the UK Government about resolving or changing the way it addresses matters could be part of that, and I hope a new settlement on a cross-party basis from our current standards committee work could also be part of that. That should be good for all of us, and, indeed, the different communities we serve.
Pe bai'r Aelod wedi gwrando ar fy ymateb i Adam Price, byddai ef wedi clywed fy mod i'n agored i welliannau. Rwyf bob amser yn agored i weld beth y gallen ni ei wneud yn wahanol ac yn well. Nid oes system newydd ar waith ar draws y DU eto, a phan edrychwn ni ar newidiadau sydd wedi'u gwneud, fel y dywedais am safonau yn gyffredinol, mae rhai pethau sydd wedi cael eu newid yn San Steffan nad wyf i'n credu y dylen ni eu dilyn. Er enghraifft, roedd yn gadarnhaol cael system adalw yn Senedd y DU, yn fy marn i, a dyna pam mae'r Llywodraeth wedi bod yn glir ynghylch cefnogi dull gweithredu i hynny ddigwydd nawr ac yn barod ar gyfer 2026. Rydyn ni yn y sefyllfa anodd a phoenus oherwydd materion sydd wedi digwydd o fewn ein Senedd ni, ac fe allen nhw ddigwydd yn unrhyw blaid hefyd. Rwy'n credu bod angen i ni gydnabod nad yw'n ymwneud â chael rheolau ar gyfer un person neu ar gyfer un blaid—rheolau ar gyfer pob un ohonom ni. Ond nid wyf i'n credu bod San Steffan wedi cael pethau'n iawn o ran y ffordd mae'n ymdrin â rhai o'r darpariaethau aflonyddu sydd ganddyn nhw. Yn y bôn, mae ganddyn nhw broses ddeuol, ac rwy'n credu bod hynny'n arwain at anghysondeb nad yw'n amddiffyn yr Aelod a allai fod yn destun cwyn, neu, yn wir, y person sy'n gwneud y gŵyn honno. Felly, byddwn ni, wrth gwrs, yn edrych, a phwy bynnag fydd y Prif Weinidog nesaf, rwy'n siŵr y bydd yn edrych ar yr hyn sy'n digwydd, yn cymryd rhan mewn sgwrs adeiladol gyda chyd-Aelodau ynghylch a oes angen i'n prosesau newid.
Rwy'n credu, fodd bynnag, y dylai'r Aelod fod yn ddigon gwylaidd i gydnabod mai'r rheswm pam mae'r ymrwymiad hwnnw yn bodoli yw oherwydd achosion o dorri'r rheolau gan Lywodraeth flaenorol y DU, lle y cafodd ymchwiliadau eu cynnal a'u gwrthod. Dyna arweiniodd at ymddiswyddiad y cynghorydd blaenorol. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig myfyrio. Mae tanseilio ymddiriedaeth sydd wedi digwydd mewn rhannau helaeth o wleidyddiaeth yn rhywbeth a allai, ac a ddylai boeni pob un ohonom ni, ac rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y bydd angen i'r lle hwn chwarae ei ran wrth geisio ei ddatrys. Rwy'n gobeithio y gallai'r ffordd y mae Prif Weinidog newydd yn edrych ar yr hyn a all ddigwydd yn Llywodraeth y DU ynghylch datrys neu newid y ffordd mae'n ymdrin â materion fod yn rhan o hynny, ac rwy'n gobeithio y gallai setliad newydd ar sail drawsbleidiol o waith ein pwyllgor safonau presennol fod yn rhan o hynny hefyd. Dylai hynny fod yn dda i bob un ohonom ni, ac yn wir, i'r gwahanol gymunedau rydym yn eu gwasanaethu.
5. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth newydd y DU ynglŷn â hybu twf economaidd? OQ61483
5. What discussions has the Welsh Government had with the new UK Government about boosting economic growth? OQ61483
Thank you. In the under two weeks since the election, I have had conversations with the Prime Minister, the Secretary of State for Wales and the Secretary of State for Business and Trade, all of whom have demonstrated an understanding of the many ways we can work together to unlock opportunities for economic growth here in Wales.
Diolch. Yn y cyfnod o lai na phythefnos ers yr etholiad, rwyf wedi cael sgyrsiau gyda'r Prif Weinidog, Ysgrifennydd Gwladol Cymru a'r Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach, ac mae pob un ohonyn nhw wedi dangos dealltwriaeth o'r ffyrdd niferus y gallwn ni gydweithio i ddatgloi cyfleoedd ar gyfer twf economaidd yma yng Nghymru.
Diolch, First Minister. It's certainly impressive to see the way that Keir Starmer's Government has hit the ground running across a range of policy areas, but one particularly impressive intervention is the creation of the national wealth fund to invest in the new industries of the future by bringing together key institutions and offering a compelling proposition for investors. What discussions has the Welsh Government had with its UK counterpart about how this national wealth fund can be used to boost economic growth in Wales?
Diolch, Prif Weinidog. Yn sicr mae'n drawiadol gweld y ffordd y mae Llywodraeth Keir Starmer wedi bwrw ati ar unwaith ar draws amrywiaeth o feysydd polisi, ond un ymyrraeth arbennig o drawiadol yw creu'r gronfa gyfoeth genedlaethol i fuddsoddi yn niwydiannau newydd y dyfodol trwy ddod â sefydliadau allweddol ynghyd a chynnig cynnig cymhellol i fuddsoddwyr. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch sut y gellir defnyddio'r gronfa gyfoeth genedlaethol hon i hybu twf economaidd yng Nghymru?
I'm really glad the Member has highlighted this. It's part of the conversation I had with the then shadow Chancellor immediately before the election of the UK Labour Government. I also had this conversation with the Secretary of State for Business and Trade after his appointment and, indeed, with the Prime Minister when he was here last week. The national wealth fund is looking to create £7.3 billion of additional public sector funding, with the aim and the ambition of generating at least £3 of extra private sector investment on top of that. What it should do, though, is significantly increase opportunities here in Wales. Take just one example, the £1.8 billion that is due to be invested in ports. We saw, in the last Government, when they made choices around a ports investment fund, it was £160 million, so, actually, in terms of the scale of the opportunity, it simply didn't match that. But, more than that, they actually made a choice to invest in Port Talbot without investing in Milford Haven, which doesn't actually make sense; the two, in terms of the free port opportunity, and opportunities around the Celtic sea more generally, there's a partnership between them. So, having more to invest, and choosing where strategically to invest, should make a real difference for us here in Wales. And that is a sector where there are not just opportunities to do the right thing for the planet, but to do the right thing for the local economy, to get the supply chains, and good-quality jobs here in Wales could and should come from that. Ports investment is a key to one of those things to unlock it. So, I think, when you look through the national wealth fund, there are real opportunities for Wales, and the way to generate those is to actually have a proper partnership for progress, and that is what I believe this Welsh Labour Government should aim to deliver, and then be proud of what we have managed to do to significantly improve economic growth and prospects here in Wales.
Rwy'n falch iawn bod yr Aelod wedi tynnu sylw at hyn. Mae'n rhan o'r sgwrs a gefais â Changhellor yr wrthblaid ar y pryd, yn union cyn ethol Llywodraeth Lafur y DU. Fe ges i'r sgwrs hon hefyd â'r Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach ar ôl iddo gael ei benodi, ac yn wir, gyda'r Prif Weinidog pan oedd ef yma'r wythnos diwethaf. Mae'r gronfa gyfoeth genedlaethol yn bwriadu creu £7.3 biliwn o gyllid ychwanegol i'r sector cyhoeddus, gyda'r nod a'r uchelgais o gynhyrchu o leiaf £3 o fuddsoddiad ychwanegol gan y sector preifat ar ben hynny. Yr hyn y dylai ei wneud, serch hynny, yw cynyddu'r cyfleoedd yma yng Nghymru yn sylweddol. Un enghraifft yn unig yw'r £1.8 biliwn y disgwylir iddo gael ei fuddsoddi mewn porthladdoedd. Fe wnaethon ni weld, yn y Llywodraeth ddiwethaf, pan wnaethon nhw ddewisiadau ynghylch cronfa fuddsoddi ar gyfer porthladdoedd, roedd yn £160 miliwn, felly, mewn gwirionedd, o ran maint y cyfle, nid oedd yn cyfateb i hynny. Ond, yn fwy na hynny, fe wnaethon nhw ddewis buddsoddi ym Mhort Talbot heb fuddsoddi yn Aberdaugleddau, nad yw'n gwneud synnwyr mewn gwirionedd; mae'r ddau, o ran y cyfle ar gyfer porthladd rhydd, a chyfleoedd o amgylch y Môr Celtaidd yn fwy cyffredinol, mae yna bartneriaeth rhyngddyn nhw. Felly, dylai cael mwy i fuddsoddi, a dewis ble yn strategol i fuddsoddi, wneud gwahaniaeth gwirioneddol i ni yma yng Nghymru. Ac mae hwnnw'n sector lle mae cyfleoedd i wneud y peth iawn i'r blaned, ond hefyd i wneud y peth iawn i'r economi leol, i gael y cadwyni cyflenwi, a swyddi o ansawdd da yma yng Nghymru, fe allai ac fe ddylai ddod o hynny. Mae buddsoddi mewn porthladdoedd yn allweddol i un o'r pethau hynny i'w ddatgloi. Felly, rwy'n credu, pan edrychwch chi drwy'r gronfa gyfoeth genedlaethol, mae yna gyfleoedd gwirioneddol i Gymru, a'r ffordd i gynhyrchu'r rheini yw cael partneriaeth briodol ar gyfer cynnydd, a dyna'r hyn rwy'n credu y dylai'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru geisio ei gyflawni, ac yna bod yn falch o'r hyn rydym ni wedi llwyddo i'w wneud i wella twf economaidd a rhagolygon yma yng Nghymru yn sylweddol.
6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth newydd y DU ar drafnidiaeth integredig ar gyfer Dwyrain Casnewydd? OQ61485
6. How is the Welsh Government working with the new UK Government on integrated transport for Newport East? OQ61485
We are gearing up to work in genuine partnership with the new UK Government, building on the productive work of Lord Burns and Lord Hendy. Lord Hendy, of course, is now a Minister in the UK Government. All of this should help us to improve integrated transport, not just for Newport East, but across south-east Wales and beyond.
Rydym yn paratoi i weithio mewn partneriaeth wirioneddol â Llywodraeth newydd y DU, gan adeiladu ar waith cynhyrchiol yr Arglwydd Burns a'r Arglwydd Hendy. Mae'r Arglwydd Hendy, wrth gwrs, yn Weinidog yn Llywodraeth y DU nawr. Dylai hyn oll ein helpu ni i wella trafnidiaeth integredig, nid yn unig ar gyfer Dwyrain Casnewydd, ond ar draws y de-ddwyrain a thu hwnt.
Yes. First Minister, following that decision not to proceed with the M4 relief road around Newport, the Burns commission set out that vision for a truly integrated transport system for Newport and around—so, more and better bus services, rail services, and, indeed, a better road system. Understandably, given the time that's elapsed since then, many local people are impatient to see change on the scale and of the significance that's required, and that sort of change, the scale of it, will require that partnership between Welsh Government and our new UK Labour Government. So, at this stage—it's early days, obviously, First Minister, but—can you say something to local people in Newport and, indeed, the wider south-east Wales area, as you mentioned, about how Welsh Government is working with our new UK Labour Government around the Burns commission proposals and around that scale and nature of investment that we badly need to see?
Ie. Prif Weinidog, yn dilyn y penderfyniad hwnnw i beidio â bwrw ymlaen â ffordd liniaru'r M4 o amgylch Casnewydd, nododd comisiwn Burns y weledigaeth honno ar gyfer system drafnidiaeth wirioneddol integredig ar gyfer Casnewydd a'r cyffiniau—felly, mwy o wasanaethau bysiau a gwasanaethau rheilffyrdd, gwasanaethau bysiau a gwasanaethau rheilffyrdd gwell ac, yn wir, system ffordd well. Yn ddealladwy, o ystyried yr amser sydd wedi mynd heibio ers hynny, mae llawer o bobl leol yn ddiamynedd yn eu hawydd i weld y newid sylweddol ar y raddfa sydd ei hangen arnom ni, a bydd y math hwnnw o newid, ei faint, yn gofyn am y bartneriaeth honno rhwng Llywodraeth Cymru a'n Llywodraeth Lafur newydd yn y DU. Felly, ar hyn o bryd—mae'n ddyddiau cynnar, yn amlwg, Prif Weinidog, ond—allwch chi ddweud rhywbeth wrth bobl leol yng Nghasnewydd ac, yn wir, ardal ehangach y de-ddwyrain, fel y sonioch, ynghylch sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'n Llywodraeth Lafur newydd yn y DU ar gynigion comisiwn Burns ac ynghylch maint a natur y buddsoddiad y mae taer angen i ni ei weld?
In terms of Newport, and I'll restrict myself to Newport, so I don't transgress into constituency matters myself, there are opportunities for new rail stations in the Newport area. There are also opportunities to improve rapid bus links between Cardiff and Newport, all of which will be required if we are to address the amount of traffic that still and will continue to take place, together with the decision not to construct an M4 relief road. I should make it clear that I believe that decision has been made, and I don't think that'll be revisited. It's about how we make the Burns commission report and the delivery unit recommendations actually things we can invest in.
Professor Simon Gibson is the independent chair of the delivery unit. The Welsh Government has invested over £10 million to develop proposals to take forward the Burns recommendations. I believe we do now have a window, with a new UK Labour Government, to actually see co-investment in what that could look like, because, of course, rail infrastructure is not devolved. We'll need to see development in that to deliver against the Burns recommendations, and I believe the Cabinet Secretary for Transport and North Wales will respond to the third report of the delivery unit to set out where we are and the initial conversations that we are already having with the UK Labour Government.
O ran Casnewydd, ac fe wnaf i gyfyngu fy hun i Gasnewydd, er mwyn i mi beidio â chrwydro i faterion etholaethol fy hun, mae cyfleoedd ar gyfer gorsafoedd rheilffordd newydd yn ardal Casnewydd. Mae cyfleoedd hefyd i wella cysylltiadau bysiau cyflym rhwng Caerdydd a Chasnewydd, a bydd angen pob un ohonyn nhw os ydym am fynd i'r afael â maint y traffig sy'n dal i gael ei weld ac a fydd yn parhau i gael ei weld, ynghyd â'r penderfyniad i beidio ag adeiladu ffordd liniaru'r M4. Dylwn i ei wneud yn glir fy mod i'n credu bod y penderfyniad hwnnw wedi'i wneud, ac nid wyf yn credu y bydd hynny'n cael ei ailystyried. Mae'n ymwneud â sut rydym yn gwneud adroddiad comisiwn Burns ac argymhellion yr uned gyflawni yn bethau y gallwn ni fuddsoddi ynddyn nhw.
Yr Athro Simon Gibson yw cadeirydd annibynnol yr uned gyflawni. Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi dros £10 miliwn i ddatblygu cynigion i fwrw ymlaen ag argymhellion Burns. Rwy'n credu bod gennym ni ffenestr nawr, gyda Llywodraeth Lafur newydd yn y DU, i weld cyd-fuddsoddi yn yr hyn y gallai hynny fod, oherwydd, wrth gwrs, nid yw seilwaith rheilffyrdd wedi'i ddatganoli. Bydd angen i ni weld datblygiad o ran hynny i gyflawni yn erbyn argymhellion Burns, ac rwy'n credu y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn ymateb i drydydd adroddiad yr uned gyflawni i nodi ble rydym ni arni a'r sgyrsiau cychwynnol rydym eisoes yn eu cael gyda Llywodraeth Lafur y DU.
7. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu'r defnydd o ddeallusrwydd artiffisial yng ngwasanaethau iechyd Cymru? OQ61458
7. What is the Welsh Government doing to increase the use of artificial intelligence in Welsh health services? OQ61458
Thank you. The Welsh Government has continued to deliver against the digital and data strategy for health and social care. We continue to establish and work collaboratively with the AI commission. We've adopted guidance on algorithmic transparency, and continue to work with partners to enable the safe and ethical use of AI in health and social care.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi parhau i gyflawni yn erbyn y strategaeth digidol a data ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol. Rydym yn parhau i sefydlu a chydweithio gyda'r comisiwn deallusrwydd artiffisial. Rydym wedi mabwysiadu canllawiau ar dryloywder algorithmig, ac rydym yn parhau i weithio gyda phartneriaid i sicrhau bod deallusrwydd artiffisial yn gallu cael ei ddefnyddio'n ddiogel ac yn foesegol ym maes iechyd a gofal cymdeithasol.
Thank you, First Minister. You'll know the potential benefits of AI are significant in fields like healthcare. Take, for example, the AI system developed by Moorfields Eye Hospital and University College London, which has the potential to identify sight-threatening eye diseases and also predict or identify other health conditions, such as heart attacks and stroke. This system has been made open source and freely available across the world, as an example of the NHS at its best, with the potential to be absolutely transformative. Of course, I'm sure you'd agree that Wales should be at the forefront of this as well, not looking to miss out on any opportunities that would better predict, prevent and treat serious health issues. So, First Minister, I wonder what conversations you and your Government are having to ensure that this cutting-edge innovation comes to Wales and that health AI specialists look at Wales as a place to invest in and build a health service fit for decades to come.
Diolch, Prif Weinidog. Fe fyddwch chi'n gwybod bod manteision posibl deallusrwydd artiffisial yn sylweddol mewn meysydd fel gofal iechyd. Er enghraifft, ystyriwch y system deallusrwydd artiffisial a ddatblygwyd gan Ysbyty Llygaid Moorfields a Choleg Prifysgol Llundain, sydd â'r potensial i nodi clefydau llygaid sy'n bygwth golwg a hefyd ragweld neu nodi cyflyrau iechyd eraill, megis trawiadau ar y galon a strôc. Mae'r system hon wedi'i gwneud yn ffynhonnell agored ac mae ar gael yn rhwydd ledled y byd, fel enghraifft o'r GIG ar ei orau, gyda'r potensial i fod yn gwbl drawsnewidiol. Wrth gwrs, rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno y dylai Cymru fod ar flaen y gad o ran hyn hefyd, gan geisio sicrhau nad yw'n colli unrhyw gyfleoedd a fyddai'n rhagweld, atal a thrin problemau iechyd difrifol yn well. Felly, Prif Weinidog, tybed pa sgyrsiau ydych chi a'ch Llywodraeth yn eu cael i sicrhau bod yr arloesedd blaengar hwn yn dod i Gymru a bod arbenigwyr deallusrwydd artiffisial iechyd yn edrych ar Gymru fel lle i fuddsoddi ynddo ac i ddatblygu gwasanaeth iechyd sy'n addas ar gyfer degawdau i ddod.
We have real opportunities to do just that. We already see AI being deployed across our health service. The challenge is how much more we can do, in particular in the area of imaging and diagnostics, where AI can assist clinicians to make diagnoses. It should also help us to deal with how we make the health service more productive, which is the big challenge for us, to have AI alongside clinicians making choices, making better use and more productive use of their time.
I'll give the Member an example. We have something called Brainomix e-Stroke AI that is now available across all health boards, and that is actually helping us to better diagnose what happens before and after a stroke. It is enhancing stroke care already in every health board. It's one of those areas where some of this progress is already being made right across the country, but we don't have the opportunity to talk about it and be proud of it and then see what comes next. Actually, there is always going to be a challenge in understanding we have evidence-based interventions, and AI changes the field on that. But it is why the process that we go through with Health Technology Wales to understand the evidence base is a strength for us, and other parts of the world already look at Wales as an area where there's a real opportunity, because of the integrated nature of our health boards, to invest more in there. It's a key reason why Pfizer came here and chose to come to Swansea rather than a university site in England, despite the urging of Jeremy Hunt, as the health Secretary at the time, that they should go somewhere else. There's more that we can do, and I believe the vision set out by the Cabinet Secretary for health will help us to do that. Again, more means we can go faster, but, more than that, to have a more productive service for the staff who work in it and, of course, the people our service cares for.
Mae gennym ni gyfleoedd gwirioneddol i wneud yr union beth hwnnw. Rydyn ni eisoes yn gweld deallusrwydd artiffisial yn cael ei ddefnyddio ar draws ein gwasanaeth iechyd. Yr her yw faint mwy y gallwn ni ei wneud, yn enwedig ym maes delweddu a diagnosteg, lle y gall deallusrwydd artiffisail gynorthwyo clinigwyr i wneud diagnosis. Dylai hefyd ein helpu ni i ymdrin â sut yr ydyn ni'n gwneud y gwasanaeth iechyd yn fwy cynhyrchiol, sef yr her fawr i ni, i gael deallusrwydd artiffisial ochr yn ochr â chlinigwyr sy'n gwneud dewisiadau, gan wneud gwell defnydd a defnydd mwy cynhyrchiol o'u hamser.
Fe wnaf i roi enghraifft i'r Aelod. Mae gennym ni rywbeth o'r enw Deallusrwydd Artiffisial e-Stroke Brainomix sydd erbyn hyn ar gael ar draws pob bwrdd iechyd, ac mae hynny mewn gwirionedd yn ein helpu ni i wneud diagnosis gwell o'r hyn sy'n digwydd cyn ac ar ôl strôc. Mae'n gwella gofal strôc eisoes ym mhob bwrdd iechyd. Mae'n un o'r meysydd hynny lle mae rhywfaint o'r cynnydd hwn eisoes yn cael ei wneud ledled y wlad, ond nid ydyn ni'n cael y cyfle i siarad amdano a bod yn falch ohono ac yna gweld beth ddaw nesaf. A dweud y gwir, bydd bob amser her o ran deall bod gennym ni ymyriadau sy'n seiliedig ar dystiolaeth, ac mae deallusrwydd artiffisial yn newid y maes ar hynny. Ond dyna pam mae'r broses yr ydyn ni'n yn mynd drwyddi gyda Thechnoleg Iechyd Cymru i ddeall y sylfaen dystiolaeth yn gryfder i ni, ac mae rhannau eraill o'r byd eisoes yn edrych ar Gymru fel ardal lle mae cyfle gwirioneddol, oherwydd natur integredig ein byrddau iechyd, i fuddsoddi mwy yno. Mae'n rheswm allweddol pam y daeth Pfizer yma a dewis dod i Abertawe yn hytrach na safle prifysgol yn Lloegr, er gwaethaf anogaeth Jeremy Hunt, fel yr Ysgrifennydd iechyd ar y pryd, y dylen nhw fynd i rywle arall. Mae mwy y gallwn ni ei wneud, ac rwy'n credu y bydd y weledigaeth y gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ei nodi yn ein helpu ni i wneud hynny. Unwaith eto, mae mwy yn golygu y gallwn ni fynd yn gyflymach, ond, yn fwy na hynny, i gael gwasanaeth mwy cynhyrchiol i'r staff sy'n gweithio ynddo ac, wrth gwrs, y bobl y mae ein gwasanaeth yn gofalu amdanyn nhw.
Ac yn olaf, cwestiwn 8. Natasha Asghar.
Finally, question 8. Natasha Asghar.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella cyfraddau ailgylchu ar draws Dwyrain De Cymru? OQ61484
8. What action is the Welsh Government taking to improve recycling rates across South Wales East? OQ61484
We are taking forward a wide range of measures to continue to improve recycling across Wales. These include the introduction of the new workplace recycling laws alongside the continued work to increase household recycling. Our partnership approach has already seen Wales climb to the second in the world for recycling, within a whisker of first place. I look forward to further improvement on this front with and for Wales.
Rydym yn bwrw ymlaen ag amrywiaeth eang o fesurau i barhau i wella ailgylchu ledled Cymru. Mae'r rhain yn cynnwys cyflwyno'r deddfau ailgylchu yn y gweithle newydd ochr yn ochr â'r gwaith parhaus i gynyddu ailgylchu mewn cartrefi. Mae ein dull partneriaeth eisoes wedi gweld Cymru'n dringo i'r ail safle yn y byd ar gyfer ailgylchu, o fewn trwch blewyn i'r safle cyntaf. Rwy'n edrych ymlaen at welliant pellach yn hyn o beth gyda Chymru a thros Gymru.
Okay, really nice to hear your enthusiasm there, First Minister; thank you for that answer. Now, Caerphilly council in my region of south-east Wales has the worst recycling rates in Wales, but they are looking at ways to drive up that figure. Some measures being looked at and into include three or four-weekly bin collections, a new system for separating recyclables, and closing some of the area’s tips. There are also plans to build a new waste management hub. Now, whilst I may not necessarily support all of the proposals, the mooted changes are likely to come with enormous cost. In fact, the bill for the local authority’s waste strategy is expected to come in at around £54 million. The cost of these changes is significantly higher than the £2.7 million fines the authority has hanging over its head from the Welsh Government for not hitting recycling targets previously. At a time when we frequently hear in this Chamber about the financial strain on local authorities, these fines imposed by the Government are surely going to drastically set them back even further.
So, First Minister, what support is the Welsh Government providing to local authorities to help councils improve their recycling rates, especially as, from 2025, your Government is forcing them to hit a 70 per cent target?
Iawn, braf iawn clywed eich brwdfrydedd yno, Prif Weinidog; diolch am yr ateb hwnnw. Nawr, cyngor Caerffili yn fy rhanbarth i yn ne-ddwyrain Cymru sydd â'r cyfraddau ailgylchu gwaethaf yng Nghymru, ond maen nhw'n edrych ar ffyrdd o gynyddu'r ffigwr hwnnw. Mae rhai mesurau sy'n cael eu hystyried yn cynnwys casglu biniau bob tair neu bedair wythnos, system newydd ar gyfer gwahanu gwastraff ailgylchadwy, a chau rhai o dipiau'r ardal. Mae cynlluniau hefyd i adeiladu canolfan rheoli gwastraff newydd. Nawr, er nad wyf o reidrwydd yn cefnogi pob cynnig, mae'r newidiadau sydd wedi'u crybwyll yn debygol o fod yn gostus iawn. A dweud y gwir, y disgwyl yw y bydd y bil ar gyfer strategaeth gwastraff yr awdurdod lleol yn dod i tua £54 miliwn. Mae cost y newidiadau hyn yn sylweddol uwch na'r dirwyon o £2.7 miliwn y mae'r awdurdod yn eu hwynebu gan Lywodraeth Cymru am beidio â chyrraedd targedau ailgylchu yn flaenorol. Ar adeg pan ydym yn clywed yn aml yn y Siambr hon am y straen ariannol ar awdurdodau lleol, does bosib y bydd y dirwyon hyn y mae'r Llywodraeth wedi'u gosod yn eu rhwystro'n sylweddol hyd yn oed ymhellach.
Felly, Prif Weinidog, pa gymorth mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i awdurdodau lleol i helpu cynghorau i wella eu cyfraddau ailgylchu, yn enwedig gan fod eich Llywodraeth yn eu gorfodi i gyrraedd targed o 70 y cant o 2025?
We provide a range of consultancy support, with our specialist operators, the Waste and Resources Action Programme, and indeed we’ve also provided financial support in helping local authorities to move away from co-mingling, to actually have source-separated recycling.
It’s important to understand that there is a cost in doing nothing. Not moving away from co-mingling means that you have less recycling that is available to be processed and used. It means more needs to go either into incineration or to landfill. I’m very keen that we see investment in improvement, to make sure that we reduce the amount that goes to landfill and incineration, but, more than that, to recognise that improving our recycling doesn’t just allow us, potentially, to get to the top of a world league table; it would actually mean we had better quality products to go into recycling, with the real economic value that that maintains. And if only the Member could look at the evidence and be persuaded by the facts in this, then I believe we could get real support across this Chamber.
The improvement in recycling is a genuine success story of the last 25 years of devolution. At the start of our devolution journey, 95 per cent of our waste went into landfill. Now, it’s 1.6 per cent. We had pitiful rates of recycling, and we are now seen as a genuine leader across the world—that is something people across this Chamber should be proud of—in partnership between this place, the Welsh Government and our local authorities. The next stage must see a further improvement in that partnership, with targets and expectations from the Government, with the support and funding to do so, and the continued buy-in from the people of Wales, who want to see further improvement made in this area, and they are right to demand it. Thank you, Llywydd.
Rydym yn darparu amrywiaeth o gymorth ymgynghori, gyda'n gweithredwyr arbenigol, Rhaglen Weithredu'r Cynllun Gwastraff ac Adnoddau, ac yn wir rydym hefyd wedi darparu cymorth ariannol i helpu awdurdodau lleol i symud i ffwrdd oddi wrth wastraff ailgylchadwy cymysg, i wastraff ailgylchadwy wedi'i wahanu yn y fan a'r lle.
Mae'n bwysig deall bod yna gost yn gysylltiedig â gwneud dim byd. Mae peidio â symud i ffwrdd oddi wrth wastraff ailgylchadwy cymysg yn golygu bod gennych chi lai o ailgylchu sydd ar gael i'w brosesu a'i ddefnyddio. Mae'n golygu bod angen i fwy fynd naill ai i'w losgi neu i safleoedd tirlenwi. Rwy'n awyddus iawn ein bod ni'n gweld buddsoddiad i wella, i sicrhau ein bod ni'n lleihau'r swm sy'n mynd i safleoedd tirlenwi ac sy'n cael ei losgi, ond, yn fwy na hynny, i gydnabod bod gwella ein cyfraddau ailgylchu nid yn unig yn caniatáu i ni, o bosibl, gyrraedd brig tabl cynghrair y byd; byddai mewn gwirionedd yn golygu bod gennym ni gynhyrchion o ansawdd gwell i fynd i ailgylchu, gyda'r gwerth economaidd gwirioneddol y mae hynny'n ei gynnal. A phe bai'r Aelod ond yn gallu edrych ar y dystiolaeth a chael ei pherswadio gan y ffeithiau yn hyn o beth, yna rwy'n credu y gallen ni gael cefnogaeth gwirioneddol ar draws y Siambr hon.
Mae'r gwelliant mewn ailgylchu yn un o lwyddiannau gwirioneddol y 25 mlynedd diwethaf o ddatganoli. Ar ddechrau ein taith ddatganoli, roedd 95 y cant o'n gwastraff yn mynd i safleoedd tirlenwi. Erbyn hyn, mae'n 1.6 y cant. Roedd ein cyfraddau ailgylchu yn druenus, ac erbyn hyn rydym yn cael ein hystyried yn arweinydd gwirioneddol ar draws y byd—mae hynny'n rhywbeth y dylai pobl ar draws y Siambr hon fod yn falch ohono—mewn partneriaeth rhwng y lle hwn, Llywodraeth Cymru a'n hawdurdodau lleol. Ar y cam nesaf, rhaid i ni weld gwelliant pellach yn y bartneriaeth honno, gyda thargedau a disgwyliadau gan y Llywodraeth, gyda'r gefnogaeth a'r cyllid i wneud hynny, ac ymrwymiad parhaus gan bobl Cymru, sydd eisiau gweld gwelliant pellach yn cael ei wneud yn y maes hwn, ac maen nhw'n iawn i fynnu hynny. Diolch, Llywydd.
Diolch yn fawr iawn i'r Prif Weinidog. [Cymeradwyaeth.]
I thank the First Minister. [Applause.]
Yr eitem nesaf felly fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a'r Trefnydd sy'n gwneud y datganiad yma, Jane Hutt.
The next item will be the business statement and announcement, and the Trefnydd will be making that statement, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Bydd y datganiad deddfwriaethol ar Fil y Gymraeg ac Addysg (Cymru) yn cael ei wneud gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Mae busnes drafft ar gyfer tair wythnos gyntaf tymor yr hydref wedi ei nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There is one change to this week's business. The legislative statement on the Welsh Language and Education (Wales) Bill will be made by the Cabinet Secretary for Health and Social Care. Draft business for the first three weeks of the autumn term is set out on the business statement and announcement, available to Members electronically.
The health Minister, or Cabinet Secretary rather, published a new special measures framework for Betsi Cadwaladr University Health Board in recent days, including the de-escalation criteria that she now expects the health board to meet before the organisation can be taken out of special measures. Obviously, there’s a great deal of interest in north Wales in the improvements that we need to see in those services, and, unfortunately, they’re not tangible improvements at the moment for most people across the region.
One of the things that I would have hoped that the Welsh Government would also point to would have been the number of complaints that are received and resolved by the health board, but there’s no mention of complaints at all in the special measures framework, and I think they can be a very useful tool for identifying problems and whether things are actually being addressed. I’ve got complaints in my inbox that have gone back months without a resolution, without even a response from the health board, which is clearly unacceptable. And the health board needs to, frankly, get a grip of complaints, make sure it learns from them, and that needs to be triangulated into the decision-making processes that the Cabinet Secretary is responsible for. Can I ask for a statement on the role of complaints in informing the Welsh Government about the escalation and intervention framework, in order that we can make sure that people's lived experiences in the future are properly taken into account when the Government makes decisions about escalation frameworks?
I'll give you another example as well. We have a bit of a postcode lottery in north Wales, with a number of practices that are now managed practices, rather than run under general practice contracts, and the services in those practices seem to be far worse than in other local surgeries. We have increasing problems with people accessing services that are available in other practices, but aren't available there. For example, simple and straightforward vaccinations are not available in the practice in Colwyn Bay, in the West End Medical Centre, in my own constituency. So, I think that these are all issues that need to be taken into account as part of these escalation frameworks and at the moment they're not. And I would like a statement on these for the future. Thank you.
Cyhoeddodd y Gweinidog iechyd, neu Ysgrifennydd y Cabinet yn hytrach, fframwaith mesurau arbennig newydd ar gyfer Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn ystod y dyddiau diwethaf, gan gynnwys y meini prawf dad-ddwysáu y mae hi bellach yn disgwyl i'r bwrdd iechyd eu bodloni cyn y gellir symud y sefydliad allan o fesurau arbennig. Yn amlwg, mae llawer iawn o ddiddordeb yng ngogledd Cymru yn y gwelliannau y mae angen i ni eu gweld yn y gwasanaethau hynny, ac, yn anffodus, nid ydyn nhw'n welliannau sylweddol ar hyn o bryd i'r rhan fwyaf o bobl ledled y rhanbarth.
Un o'r pethau y byddwn i wedi gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru hefyd yn cyfeirio ato fyddai nifer y cwynion y mae'r bwrdd iechyd yn eu cael a'u datrys, ond does dim sôn am gwynion o gwbl yn y fframwaith mesurau arbennig, ac rwy'n credu y gallan nhw fod yn offeryn defnyddiol iawn ar gyfer nodi problemau a ph'un a yw pethau wir yn cael sylw. Mae gen i gwynion yn fy mewnflwch sy'n mynd yn ôl fisoedd heb ddatrysiad, heb hyd yn oed ymateb gan y bwrdd iechyd, sy'n amlwg yn annerbyniol. Ac mae angen i'r bwrdd iechyd, a dweud y gwir, fynd i'r afael â chwynion, sicrhau ei fod yn dysgu ohonyn nhw, ac mae angen triongli hynny i'r prosesau gwneud penderfyniadau y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gyfrifol amdanyn nhw. A gaf i ofyn am ddatganiad am rôl cwynion o ran rhoi gwybod i Lywodraeth Cymru am y fframwaith uwchgyfeirio ac ymyrryd, er mwyn i ni allu sicrhau bod profiadau bywyd pobl yn y dyfodol yn cael eu hystyried yn briodol pan fydd y Llywodraeth yn gwneud penderfyniadau am fframweithiau uwchgyfeirio?
Fe wnaf i roi enghraifft arall i chi hefyd. Mae gennym ni dipyn o loteri cod post yng ngogledd Cymru, gyda nifer o bractisau sydd bellach yn bractisau wedi'u rheoli yn hytrach na'n cael eu rhedeg o dan gontractau practis cyffredinol, ac mae'n ymddangos bod y gwasanaethau yn y practisau hynny'n llawer gwaeth nag mewn meddygfeydd lleol eraill. Mae gennym ni broblemau cynyddol gyda phobl yn cael mynediad at wasanaethau sydd ar gael mewn practisau eraill, ond nad ydyn nhw ar gael yno. Er enghraifft, nid yw brechiadau syml ar gael yn y practis ym Mae Colwyn, yng Nghanolfan Feddygol y West End, yn fy etholaeth fy hun. Felly, rwy'n credu bod y rhain i gyd yn faterion y mae angen eu hystyried fel rhan o'r fframweithiau uwchgyfeirio hyn, a dydyn nhw ddim yn cael eu hystyried ar hyn o bryd. A hoffwn gael datganiad ar y rhain ar gyfer y dyfodol. Diolch.
Thank you very much, Darren Millar. This is a really constructive question, I think, in terms of how we can bring the de-escalation intervention framework to more of a citizen-patient understanding of impacts. I mean, analysing the scope and the frequency of those complaints, I think, is very relevant. Of course, we've got the new Llais now operating, and I think the Cabinet Secretary, I'm sure, will be prepared to address this, particularly relating, of course, to the statements that have been made by Betsi Cadwaladr.
Diolch yn fawr iawn, Darren Millar. Mae hwn yn gwestiwn adeiladol iawn, rwy'n credu, o ran sut y gallwn ni sicrhau bod mwy o ddealltwriaeth o'r effeithiau ar ddinasyddion-cleifion yn y fframwaith ymyrraeth dad-ddwysáu. Hynny yw, mae dadansoddi cwmpas ac amlder y cwynion hynny, rwy'n credu, yn berthnasol iawn. Wrth gwrs, mae gennym ni'r Llais newydd yn gweithredu nawr, ac rwy'n credu y bydd Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n siŵr, yn barod i fynd i'r afael â hyn, yn enwedig, wrth gwrs, o ran y datganiadau y mae Betsi Cadwaladr wedi'u gwneud.
Trefnydd, yn dilyn yr hyn ddywedodd Darren Millar, yn sicr o ran y datganiad hwnnw ar Betsi Cadwaladr a hefyd y datganiad arall a wnaed yn ysgrifenedig o ran trefniadau uwchgyfeirio ac ymyrraeth, sy'n effeithio, wrth gwrs, ar holl fyrddau iechyd Cymru, maen nhw'n ddau ddatganiad yr hoffem ni fod wedi eu gweld fel datganiadau llafar a chael y cyfle i graffu a holi cwestiynau ar lawr y Senedd. A gaf i ofyn, felly, a fydd yna gyfle yn cael ei greu yn fuan yn y tymor newydd fel ein bod ni yn cael y cyfle hwnnw fel Senedd?
Trefnydd, following on from Darren Millar's comments, certainly in terms of that statement on Betsi Cadwaladr and also the other written statement issued on escalation and intervention, which impacts all health boards in Wales, they are two statements that we would have liked to have seen as oral statements and had an opportunity to scrutinise and to ask questions in the Senedd. So, can I ask, therefore, will there be an opportunity early in the new term so that we do have that opportunity as a Senedd?
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, a hoffwn ddiolch i'r Aelod am godi'r mater hwn.
Thank you, Heledd Fychan, and I'd like to thank the Member for raising this issue.
Actually, we were talking—. We are looking at our business schedule for the autumn. So, I will ask the Cabinet Secretary if we can have an oral statement addressing one or both of those matters.
A dweud y gwir, roedden ni'n siarad—. Rydym yn edrych ar ein hamserlen fusnes ar gyfer yr hydref. Felly, fe wnaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a gawn ni ddatganiad llafar ar un o'r materion neu'r ddau fater hynny.
Next week is the start of the six-week school holidays. We need to recognise that this is a really difficult time for families on low incomes in endeavouring to feed their children over this period, never mind how to entertain them. It's generally agreed that the healthy eating in schools guidelines are no longer fit for purpose. They're over 10 years old, and they simply don't take account of the systematic adulteration of processed food with additives by mass catering companies. For context, we know that one in six households admit they are addicted to ready meals, which are loaded with these ultra-processed additives, and many in the medical profession have identified this as the main driver of obesity, of diabetes, of cancer and heart disease. So, one of the most effective ways to promote a healthy diet and prevent obesity in school-age children is by supporting children to eat healthier food through the school day.
Now, there was a seminar held by Public Health Wales back in September—that's nearly a year ago—and we've heard nothing on the outcome of that. And beyond a paper that outlines the opportunities to maximise the impact of school food on the health and well-being outcomes of children, we have nothing. And, meanwhile, we don't have anything to inform the public procurement of school food or, indeed, in hospitals either. So, I wondered if we could have a written statement from the education Cabinet Secretary on the timetable for updating the healthy eating guidelines, so that we have modern standards that address the current challenges. Because at the moment we know that there are far too many complaints by families, saying that their child isn't getting enough food, because that's one of the ridiculous things about the current guidelines. We really do need to know that our multimillion-pound investment in free school meals is actually nourishing our children, rather than making the problem worse.
Yr wythnos nesaf mae hi'n ddechrau'r gwyliau ysgol chwe wythnos. Mae angen i ni gydnabod bod hwn yn gyfnod anodd iawn i deuluoedd ar incwm isel wrth geisio bwydo eu plant yn ystod y cyfnod hwn, heb sôn am sut i'w difyrru. Mae yna gytundeb cyffredinol nad yw'r canllawiau bwyta'n iach mewn ysgolion yn addas i'r diben mwyach. Maen nhw dros 10 mlwydd oed, ac nid ydyn nhw'n ystyried bod cwmnïau arlwyo torfol yn difwyno bwyd wedi'i brosesu yn systematig gydag ychwanegion. O ran cyd-destun, rydym yn gwybod bod un o bob chwe aelwyd yn cyfaddef eu bod yn gaeth i brydau parod, sy'n cael eu llwytho â'r ychwanegion hyn sydd wedi'u prosesu'n helaeth, ac mae llawer yn y proffesiwn meddygol wedi nodi mai hwn yw prif ysgogydd gordewdra, diabetes, canser a chlefyd y galon. Felly, un o'r ffyrdd mwyaf effeithiol o hyrwyddo deiet iach ac atal gordewdra ymhlith plant oedran ysgol yw drwy gefnogi plant i fwyta bwyd iachach yn ystod y diwrnod ysgol.
Nawr, roedd yna seminar a gafodd ei chynnal gan Iechyd Cyhoeddus Cymru nôl ym mis Medi—mae hynny bron i flwyddyn yn ôl—ac nid ydym wedi clywed dim am ganlyniad hynny. A thu hwnt i bapur sy'n amlinellu'r cyfleoedd i fanteisio i'r eithaf ar effaith bwyd ysgol ar ganlyniadau iechyd a lles plant, does gennym ni ddim byd. Ac, yn y cyfamser, does gennym ni ddim byd i lywio caffael cyhoeddus bwyd ysgol nac, yn wir, bwyd mewn ysbytai chwaith. Felly, tybed a gawn ni ddatganiad ysgrifenedig gan Ysgrifennydd y Cabinet dros addysg ar yr amserlen ar gyfer diweddaru'r canllawiau bwyta'n iach, fel bod gennym ni safonau modern sy'n ymdrin â'r heriau presennol. Oherwydd ar hyn o bryd rydym yn gwybod bod llawer gormod o gwynion gan deuluoedd, sy'n dweud nad yw eu plentyn yn cael digon o fwyd, oherwydd dyna un o'r pethau hurt am y canllawiau presennol. Mae gwir angen i ni wybod bod ein buddsoddiad gwerth miliynau o bunnoedd mewn prydau ysgol am ddim wir yn maethu ein plant, yn hytrach na'n gwneud y broblem yn waeth.
Thank you very much, Jenny Rathbone. It was important that you started your question by talking about the fact that we’re about to enter the school holiday period of six weeks in terms of access to health food and eating for our children and young people in Wales. I think it is relevant, before I address the issue about the healthy eating guidelines, to just again, for the record, remind us all of the pioneering holiday enrichment programme, a £4.85 million school holiday enrichment programme, called Food and Fun. Julie Morgan is going to be doing some work through our review to look at how this is being delivered. But I certainly know in my constituency, and many colleagues will be looking at visiting projects in their constituencies, how food is very much part of SHEP, access to healthy eating. And indeed not just for the children attending that holiday enrichment programme, but families coming in and having meals, lunch, food together at the end of a session. It’s the ninth year that that scheme’s been operating. I will ask the education Minister for an update on the healthy eating guidelines, because this is very much again about local authorities. It’s their responsibility in terms of commissioning to deliver on the health eating guidelines. And of course we know there’s good and bad practice, or not so good practice, throughout Wales. Certainly, if there has been a Public Health Wales seminar, and this is very cross-Government as well, we can ask the Minister to report on that as well in preparation for the next school term.
Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone. Roedd yn bwysig eich bod chi wedi dechrau eich cwestiwn drwy siarad am y ffaith ein bod ni ar fin dechrau cyfnod gwyliau'r ysgol o chwe wythnos o ran cyfleoedd i fanteisio ar fwyd a bwyta'n iach i'n plant a'n pobl ifanc yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod yn berthnasol, cyn i mi fynd i'r afael â'r mater o ran y canllawiau bwyta'n iach, i'n hatgoffa ni i gyd, unwaith eto, o'r rhaglen gwella gwyliau'r haf arloesol, rhaglen gwella gwyliau ysgol gwerth £4.85 miliwn, o'r enw Bwyd a Hwyl. Mae Julie Morgan yn mynd i fod yn gwneud rhywfaint o waith drwy ein hadolygiad i edrych ar sut mae hyn yn cael ei gyflawni. Ond rwy'n gwybod yn sicr yn fy etholaeth i, a bydd llawer o gyd-Aelodau yn bwriadu ymweld â phrosiectau yn eu hetholaethau nhw, sut mae bwyd yn rhan fawr o SHEP, mynediad at fwyta'n iach. Ac yn wir, nid yn unig i'r plant sy'n mynychu'r rhaglen gwella gwyliau'r haf honno, ond teuluoedd sy'n dod i mewn ac yn cael prydau, cinio, bwyd gyda'i gilydd ar ddiwedd sesiwn. Dyma'r nawfed flwyddyn i'r cynllun hwnnw gael ei weithredu. Fe wnaf i ofyn i'r Gweinidog addysg am yr wybodaeth ddiweddaraf am y canllawiau bwyta'n iach, oherwydd mae hyn yn ymwneud i raddau helaeth eto ag awdurdodau lleol. Eu cyfrifoldeb nhw o ran comisiynu yw cyflawni'r canllawiau bwyta'n iach. Ac, wrth gwrs, rydym yn gwybod bod arferion da a gwael, neu arferion sydd ddim cystal, ledled Cymru. Yn sicr, os oes seminar Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi bod, ac mae hyn yn drawslywodraethol iawn hefyd, gallwn ni ofyn i'r Gweinidog adrodd ar hynny hefyd wrth baratoi ar gyfer y tymor ysgol nesaf.
Similar theme. I would like to raise a statement from the Cabinet Secretary for Education regarding issues being reported by schools, pupils and parents regarding universal portion sizes given to pupils both in primary and secondary education. The issue that is causing concern is that pupils in reception are receiving the same portion size as children in year 6. It would be fairly obvious that a four-year-old requires a different portion size for lunch rather than a 10 or 11-year-old.
This issue was brought to my attention some time ago, but following a visit to Bodnant Community School in Prestatyn on Friday of last week, I heard first-hand from teachers and catering staff that reception aged pupils are struggling to eat their lunch whilst year 6 pupils are not getting enough to eat and are not feeling full, with some of the children telling me that they are ravenous by the afternoon, which of course impacts their learning. The Children’s Commissioner for Wales has also raised concerns that children in Wales are still hungry after school meals following a snapshot survey of pupils.
Most people would assume that universal free school meals implies that every child is entitled to a free school lunch universally, but they would not assume that that also stipulates a universal portion size for children of all ages. So, can I get a statement from the Cabinet Secretary outlining whether the Welsh Government will review the guidance to ensure that children receive a meal of the appropriate size and nutrition for their age and needs? Thank you.
Thema debyg. Hoffwn godi datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ynghylch materion sy'n cael eu hadrodd gan ysgolion, disgyblion a rhieni ynghylch maint cyffredinol y prydau sy'n cael eu rhoi i ddisgyblion mewn addysg gynradd ac uwchradd. Y mater sy'n achosi pryder yw bod disgyblion yn y dosbarth derbyn yn cael pryd yr un maint â phlant ym mlwyddyn 6. Byddai'n eithaf amlwg bod angen pryd maint gwahanol ar blentyn pedair oed i ginio o gymharu â phlentyn 10 neu 11 oed.
Daethpwyd â'r mater hwn i fy sylw beth amser yn ôl, ond yn dilyn ymweliad ag Ysgol Gymunedol Bodnant ym Mhrestatyn ddydd Gwener yr wythnos diwethaf, fe glywais i'n uniongyrchol gan athrawon a staff arlwyo bod disgyblion oed derbyn yn ei chael hi'n anodd bwyta'u cinio ond nad yw disgyblion blwyddyn 6 yn cael digon i'w fwyta ac nid ydyn nhw'n teimlo'n llawn, gyda rhai o'r plant yn dweud wrtha i eu bod nhw'n ysu am fwyd erbyn y prynhawn, sydd wrth gwrs yn effeithio ar eu dysgu. Mae Comisiynydd Plant Cymru hefyd wedi codi pryderon bod plant yng Nghymru yn dal i fod yn llwglyd ar ôl prydau ysgol yn dilyn arolwg ciplun o ddisgyblion.
Byddai'r rhan fwyaf o bobl yn tybio bod prydau ysgol am ddim i bawb yn awgrymu bod gan bob plentyn hawl i gael cinio ysgol am ddim, ond ni fydden nhw'n tybio bod hynny hefyd yn golygu bod plant o bob oedran yn cael pryd o'r un maint. Felly, a gaf i ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet yn amlinellu a fydd Llywodraeth Cymru yn adolygu'r canllawiau i sicrhau bod plant yn cael pryd o fwyd o'r maint priodol ac â'r maeth priodol ar gyfer eu hoedran a'u hanghenion? Diolch.
Thank you very much, Gareth Davies, for raising this, because this is where often in our constituency work you get good feedback, don’t you, in visits—the school visit you undertook in your constituency. Again, I’m sure this probably goes back to healthy eating guidelines, but I will also ask the education Minister to look at this following the question from Jenny Rathbone in terms of is the guidance about sizes. From what you’re saying, in your authority or your schools, they have universal portion sizes, but we know with growing children that may not be appropriate.
I think this is something that is really important to the roll-out of free school meals as well, because we want to ensure in the roll-out of free school meals, which is so widely supported and important in terms of tackling food poverty and giving healthy eating chances for children and young people, that we are also monitoring how the roll-out is going, whether the healthy eating guidelines are being implemented, and also, again, looking at best practice—good practice across Wales in terms of the delivery of this important initiative. For a child, this is their basic daily need, isn't it, to have that healthy meal at school.
Diolch yn fawr iawn, Gareth Davies, am godi hyn, oherwydd dyma lle yn aml yn ein gwaith etholaethol rydych chi'n cael adborth da, onid ydych chi, ar ymweliadau—yr ymweliad a wnaethoch chi ag ysgol yn eich etholaeth. Unwaith eto, rwy'n siŵr bod hyn, fwy na thebyg, yn mynd yn ôl at ganllawiau bwyta'n iach, ond fe wnaf i hefyd ofyn i'r Gweinidog addysg edrych ar hyn yn dilyn y cwestiwn gan Jenny Rathbone ynghylch a yw'r canllawiau'n ymwneud â maint. O'r hyn rydych chi'n ei ddweud, yn eich awdurdod chi neu'ch ysgolion chi, mae ganddyn nhw feintiau prydau cyffredinol, ond rydym yn gwybod gyda phlant sy'n tyfu nad yw hynny, efallai, yn briodol.
Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth sy'n bwysig iawn wrth gyflwyno prydau ysgol am ddim hefyd, oherwydd rydym eisiau sicrhau wrth gyflwyno prydau ysgol am ddim, sy'n cael cymaint o gefnogaeth ac sydd mor bwysig o ran mynd i'r afael â thlodi bwyd a rhoi cyfleoedd i blant a phobl ifanc fwyta'n iach, ein bod ni hefyd yn monitro sut mae'r broses o'u cyflwyno yn mynd, a yw'r canllawiau bwyta'n iach yn cael eu gweithredu, a hefyd, unwaith eto, yn edrych ar arferion gorau—arferion da ledled Cymru o ran cyflwyno'r fenter bwysig hon. I blentyn, dyma ei angen beunyddiol sylfaenol, onid yw, i gael y pryd iach hwnnw yn yr ysgol.
The crisis situation in our health service is having devastating effects on people's lives, and I'd like a statement, please, to address understaffing at our hospitals. A constituent contacted me last week whose father had been referred to Ysbyty Ystrad Fawr with a suspected bleed on his brain. He waited for 10 hours on the ward in searing pain before an ambulance transferred him to the Heath hospital. Now, during that time, it was impossible for his family to contact him. Every time his wife or son tried to call the ward, they were put on hold and then disconnected. His son, in desperation, got a lift to the hospital, where he found his father in so much pain he could barely keep his eyes open. Nobody could find a pillow for him, so he had to make do with folded blankets to rest his head, and nobody could update his family on when an ambulance would transfer him. They were told they weren't allowed to take him to the Heath themselves and that it would be an eight to nine-hour wait for an ambulance. My constituent's father said, 'This is how people are left to die.'
Now, the staff in our hospitals are heroes. They are working under tremendous strain, and this understaffing is affecting them terribly, too. This is surely no way to treat patients or staff. So, can a statement set out how the Government will address this?
Mae'r sefyllfa argyfyngus yn ein gwasanaeth iechyd yn cael effaith ddinistriol ar fywydau pobl, ac fe hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, i fynd i'r afael â diffyg staffio yn ein hysbytai ni. Fe gysylltodd etholwr â mi yr wythnos diwethaf i ddweud bod ei dad wedi cael ei gyfeirio at Ysbyty Ystrad Fawr oherwydd amheuaeth o waedlif ar ei ymennydd. Fe fu'n aros am 10 awr ar y ward mewn poen ysol cyn i ambiwlans ei drosglwyddo ef i Ysbyty Athrofaol Cymru. Nawr, yn ystod y cyfnod hwnnw, roedd hi'n amhosibl i'w deulu gysylltu ag ef. Bob tro y ceisiodd ei wraig neu ei fab ffonio'r ward, roedd yn rhaid iddyn nhw aros am amser maith ac yna cael eu datgysylltu. Fe gafodd ei fab, yn ei ofid mawr, rywun i'w gludo i'r ysbyty, lle daeth o hyd i'w dad mewn cymaint o boen prin y gallai gadw ei lygaid ar agor. Nid oedd unrhyw un yn gallu dod o hyd i glustog iddo, ac felly roedd yn rhaid iddo wneud ei orau gyda blancedi yn eu plyg ar gyfer gorffwys ei ben, ac nid oedd unrhyw ddiweddariadau i'w deulu o ran pryd y byddai ambiwlans yn dod i'w drosglwyddo. Fe ddywedwyd wrthyn nhw na fydden nhw'n cael mynd ag ef i Ysbyty Athrofaol Cymru eu hunain ac y byddai'n gorfod aros am wyth i naw awr am ambiwlans. Roedd tad fy etholwr i'n dweud, 'Fel hyn y mae pobl yn cael eu gadael i farw.'
Nawr, mae'r staff yn ein hysbytai ni'n arwrol. Maen nhw'n gweithio dan straen aruthrol, ac mae'r diffyg staffio hwn yn effeithio arnyn nhw mewn ffordd ddychrynllyd hefyd. Yn sicr, nid yw honno'n ffordd iawn o drin cleifion na staff. Felly, a allai datganiad nodi sut y bydd y Llywodraeth yn mynd i'r afael â hyn?
Thank you, Delyth Jewell, for reporting on the pressures that are clearly affecting people, patients, in the health service and the pressures that are on our staff and on our NHS because of the demand and the attendances, which are rising, to emergency departments. I think it is important to check the latest NHS performance statistics, which were published on 20 June. In May, there were 5,110 red, life-threatening calls to the ambulance service, and 13.9 per cent of all calls, an average of 165, immediately life-threatening calls were made each day—12 more than in April and the third highest on record, which is an indication of the pressure on the NHS. But, I have to say, in terms of performance, 45.8 per cent of red calls received an emergency response within eight minutes.
So, obviously, we are concerned to hear of that experience, and you've brought that to our attention. There was an average of 3,215 daily attendances to emergency departments, an increase compared to the previous month, and, of course, this has an impact on access to and availability of ambulances. But, I think it is important to say that, in May, 5 per cent more people received a response within eight minutes compared to the same month last year, and 79 per cent of red-category patients received a response in 15 minutes. But, I know that the Cabinet Secretary would say that ambulance response times are still not where we would want them to be and not where the public would want them to be. So, thank you for drawing attention to this again today.
Diolch i chi, Delyth Jewell, am adrodd am y pwysau sy'n amlwg yn effeithio ar bobl, cleifion, yn y gwasanaeth iechyd a'r pwysau sydd ar ein staff ac ar ein GIG oherwydd y galw a'r derbyniadau, sy'n codi, i adrannau brys. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig gwirio ystadegau perfformiad diweddaraf y GIG, a gyhoeddwyd ar 20 Mehefin. Ym mis Mai, cafwyd 5,110 o alwadau coch, sef bygythiol i fywyd, ar y gwasanaeth ambiwlans, ac o 13.9 y cant o'r galwadau i gyd, 165 ar gyfartaledd, roedd galwadau â pherygl mawr i fywyd bob dydd—12 yn fwy nag ym mis Ebrill a'r trydydd mwyaf erioed, sy'n arwydd o'r pwysau sydd ar y GIG. Ond, mae'n rhaid i mi ddweud, o ran perfformiad, fod 45.8 y cant o alwadau coch wedi cael ymateb brys o fewn wyth munud.
Felly, yn amlwg, rydym ni'n bryderus o glywed am y profiad hwnnw, ac rydych chi wedi tynnu ein sylw ni at hynny. Roedd cyfartaledd o 3,215 o dderbyniadau i adrannau brys bob dydd, cynnydd o gymharu â'r mis blaenorol, ac wrth gwrs, mae hyn ag effaith ar y niferoedd o ambiwlansys sydd ar waith ac ar gael. Ond, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig dweud bod 5 y cant yn fwy o bobl wedi cael ymateb o fewn wyth munud ym mis Mai o'i gymharu â'r un mis y llynedd, a 79 y cant o gleifion categori coch wedi cael ymateb mewn 15 munud. Ond, rwy'n gwybod y byddai'r Ysgrifennydd Cabinet yn dweud nad yw amseroedd ymateb ambiwlansys yn y sefyllfa y byddem ni'n dymuno iddyn nhw fod o hyd, na'r cyhoedd ychwaith. Diolch am dynnu sylw at hyn unwaith eto heddiw.
It's great that the UK's new Labour Government has acted so decisively in order to tackle the crisis in our prisons, with some prisoners being released after they've served 40 per cent of their sentences, rather than the 50 per cent at the moment, and also their plan to appoint 1,000 more probation officers. But, I think that we all know that our prison system has come close to collapse as a result of 14 years of inaction. We also know that prisons don't work for women, who often serve very short sentences, often for very minor crimes, causing huge disruption to their families, and particularly to their children. That's why, for many years, there's been a campaign, which I've been part of and, I think, the Trefnydd has also been part of, to reduce the number of women in prison and to try to get more suitable accommodation. So, would it be possible to have a statement updating us on the progress of the women's centre that was due to be developed here in Wales?
Gwych o beth yw bod Llywodraeth Lafur newydd y DU wedi gweithredu mor bendant i fynd i'r afael â'r argyfwng yn ein carchardai, ac fe fydd rhai carcharorion yn cael eu rhyddhau ar ôl iddyn nhw orffen 40 y cant o dymor eu dedfrydau, yn hytrach na 50 y cant fel mae hi ar hyn o bryd, a hefyd ei chynllun i benodi 1,000 yn fwy o swyddogion prawf. Ond, rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwybod bod ein system garchardai wedi dod yn agos at chwalu o ganlyniad i 14 mlynedd o ddiffyg gweithredu. Fe wyddom ni hefyd nad yw carchardai yn gweithio yn iawn i fenywod, sydd yn aml yn y carchar am gyfnodau byr iawn, yn aml am fân droseddau, sy'n achosi tarfu enfawr ar eu teuluoedd, ac ar eu plant yn enwedig. Dyna pam, ers blynyddoedd lawer, y bu ymgyrch, yr wyf i wedi bod â rhan ynddi ac rwy'n credu bod y Trefnydd wedi bod â rhan ynddi hefyd, dros leihau nifer y menywod sydd yn y carchar a cheisio cael llety mwy addas iddyn nhw. Felly, a fyddai hi'n bosibl cael datganiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y cynnydd o ran y ganolfan i fenywod a oedd am gael ei datblygu yma yng Nghymru?
Thank you very much, Julie Morgan. You have been raising these issues not just here in this Senedd in the time you've been here as a Senedd Member, but as an MP, and I want to particularly thank you for that focus on the residential women's centre, which is a pioneering pilot for us here in Wales. Of course, this is something that we have worked on with the Ministry of Justice to ensure that we have got this pilot here in Wales. And it's about a preventative approach to women in, or at risk of entering, the criminal justice system. I think you have welcomed, and we welcome, the decisive action that the new UK Government is taking to address capacity issues in our prisons, and, actually, the Welsh Government is now represented on a taskforce to oversee the implementation approach. But I recall seeing James Timpson, the new UK Government Minister for prison, parole and probation—and we welcome those extra probation officers—who actually said that there are three groups of people caught up in the criminal justice system: perhaps a third, yes, do need to be in prison, a third could be somewhere else having preventative community sentences, and a third shouldn't be in prison at all, and he said those are mainly women. And we know, from when we visited HMP Eastwood Park, we found that the governor said that most of the women in that prison were also themselves victims of domestic violence and poverty and shouldn't be in prison.
So, our new residential women's centre is a key priority of the women's justice blueprint, and I will ask the Cabinet Secretary to provide a statement on this. We want to make sure that the residential women's centre is a priority and that it's progressed quickly. We know that a site has been found and funding has been provided. And it's going to improve the lives of women in Wales, because it's going to provide accommodation for vulnerable women with complex needs who would otherwise be sentenced to custody. And women will be able to stay closer to home and maintain crucial family ties. It is part of the blueprint for the women's justice blueprint, which we've been working on with the support of the social justice committee, and, of course, Members and the Welsh Government, taking this forward.
Diolch yn fawr iawn i chi, Julie Morgan. Rydych chi wedi bod yn codi'r materion hyn nid yn unig yma yn y Senedd hon yn ystod yr amser yr ydych chi wedi bod yn Aelod o'r Senedd hon, ond pan oeddech chi'n Aelod yn Senedd San Steffan, ac fe hoffwn i ddiolch yn arbennig i chi am ganolbwyntio fel gwnaethoch chi ar y ganolfan breswyl i fenywod, sy'n gynllun treialu arloesol i ni yma yng Nghymru. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni wedi gweithio arno gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder i sicrhau ein bod ni wedi cael sefydlu'r cynllun treialu hwn yng Nghymru. Ac mae'n ymwneud â dull gweithredu ataliol ar gyfer menywod yn y system cyfiawnder troseddol, neu sydd mewn perygl o fynd i mewn iddo. Rwy'n credu i chi groesawu, ac rydym ninnau'n croesawu, y camau pendant a gymerodd Llywodraeth newydd y DU i fynd i'r afael â materion ynglŷn â lle yn ein carchardai, ac mewn gwirionedd, mae Llywodraeth Cymru yn cael ei chynrychioli ar dasglu erbyn hyn sy'n goruchwylio'r dull gweithredu. Ond rwy'n cofio gweld James Timpson, Gweinidog newydd Llywodraeth y DU dros garchardai, parôl a phrawf—ac rydym ni'n croesawu'r swyddogion prawf ychwanegol hynny—ac fe ddywedodd ef mewn gwirionedd mai tri grŵp o bobl sy'n cael eu dal yn y system cyfiawnder troseddol: efallai fod un rhan o dair ohonyn nhw â gwir angen iddyn nhw fod mewn carchar, fe allai un rhan o dair fod mewn mannau eraill gyda dedfrydau cymunedol ataliol, ac mae un rhan o dair heb angen bod mewn carchar o gwbl, ac roedd ef yn dweud mai menywod yw'r rhain gan fwyaf. Ac fe wyddom ni, o'r tro hwnnw y gwnaethom ni ymweld â CEF Parc Eastwood, mai dweud oedd y llywodraethwr fod y rhan fwyaf o'r menywod yn y carchar hwnnw yn ddioddefwyr trais domestig a thlodi eu hunain hefyd ac na ddylen nhw fod wedi cael eu carcharu.
Felly, mae ein canolfan breswyl newydd i ferched yn flaenoriaeth allweddol i lasbrint cyfiawnder menywod, ac fe fyddaf i'n gofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet baratoi datganiad ar hyn. Rydym ni'n awyddus i sicrhau bod y ganolfan breswyl i ferched yn flaenoriaeth a'i bod hi'n cael ei symud ymlaen yn gyflym. Fe wyddom ni fod safle wedi cael ei ganfod a bod cyllid wedi cael ei ddarparu. Ac mae hynny am wella bywydau menywod yng Nghymru, oherwydd fe fydd yn darparu llety i fenywod agored i niwed ag anghenion cymhleth a fyddai fel arall yn cael eu dedfrydu i garchar. Ac fe fydd menywod yn gallu aros yn nes adref a chynnal eu cysylltiadau teuluol hanfodol. Mae hynny'n rhan o'r glasbrint ar gyfer glasbrint cyfiawnder menywod, yr ydym ni wedi bod yn gweithio arno gyda chefnogaeth y pwyllgor cyfiawnder cymdeithasol, ac, wrth gwrs, Aelodau a Llywodraeth Cymru, wrth fwrw ymlaen yn hyn o beth.
I call for a Welsh Government statement on the social value provided by the further education sector. April's report for CollegesWales, 'Demonstrating the Social Value of Further Education Colleges in Wales', states that, although 12.3 per cent of learners at further education institutions self-identified as having a disability, this proportion has decreased over the last three years, and highlights the importance of allowing for an inclusive environment for all adults, including those with a disability. However, I've been contacted by several Wrexham and Flintshire parents whose disabled young adult children, with autism, cerebral palsy and Down's syndrome, have all been refused funded residential college places at the nearest suitable college for their needs just across the border in Gobowen, at their stage 2 appeals. I call for a statement accordingly.
I also call for a Welsh Government statement on children's hospice funding in Wales, following June's report by charity Together for Short Lives, which shows an urgent need for long-term, sustainable and fair funding for Wales's children's hospices.
Rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar y gwerth cymdeithasol a ddarperir gan y sector addysg bellach. Mae adroddiad mis Ebrill ar gyfer ColegauCymru, 'Dangos Gwerth Cymdeithasol Colegau Addysg Bellach yng Nghymru', yn nodi, er bod 12.3 y cant o ddysgwyr mewn sefydliadau addysg bellach ag hunan-hunaniaeth o fod ag anabledd, mae'r gyfran hon wedi gostwng dros y tair blynedd diwethaf, ac mae'n tynnu sylw at bwysigrwydd caniatáu amgylchedd cynhwysol i bob oedolyn, gan gynnwys pobl anabl. Er hynny, mae nifer o rieni yn Wrecsam a sir y Fflint wedi cysylltu â mi sydd â'u plant yn oedolion ifanc anabl, ag awtistiaeth, parlys yr ymennydd a syndrom Down, a gwrthodwyd lle i bob un mewn coleg preswyl a ariennir yn y coleg priodol agosaf ar gyfer eu hanghenion nhw ychydig y tu draw i'r ffin yng Ngobowen, yn ystod eu hapeliadau cam 2. Rwy'n galw am ddatganiad ynglŷn â hynny.
Rwy'n galw hefyd am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar gyllid hosbisau plant yng Nghymru, yn dilyn adroddiad mis Mehefin gan elusen Together for Short Lives, sy'n dangos yr angen dybryd am gyllid hirdymor, cynaliadwy a theg ar gyfer hosbisau plant Cymru.
Thank you very much, Mark Isherwood, for those two important questions. The Cabinet Secretary for Education, I'm sure, would wholly agree with you and with that report, as we would, for those of us who value our further education colleges and the immense impacts of the social value of further education, and the ways in which further education reaches out and is inclusive and provides educational opportunities for disabled people and neurodiverse people. It is something that we're constantly looking at in terms of our disability rights taskforce, for example, the education group that's made up and working with disabled people and learners. So, I'm sure that that's something that will be reflected not just in the disability rights taskforce and report, but also in the work that is supported by the education Secretary.
And, of course, yes, on the Together for Short Lives campaign and report, it is important that we get an update on progress in terms of delivery on that initiative.
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, am y ddau gwestiwn pwysig yna. Rwy'n siŵr y byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn cytuno yn llwyr â chi a gyda'r adroddiad hwnnw, fel byddem ninnau bob un sy'n gweld gwerth ein colegau addysg bellach ac effeithiau aruthrol gwerth cymdeithasol addysg bellach, a'r ffyrdd y mae addysg bellach yn estyn allan ac yn gynhwysol ac yn darparu cyfleoedd addysgol i bobl anabl a phobl niwroamrywiol. Mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni'n ei ystyried yn gyson o ran ein tasglu hawliau anabledd, er enghraifft, y grŵp addysgol sy'n rhan annatod o weithio gyda phobl a dysgwyr anabl. Felly, rwy'n siŵr bod hynny'n rhywbeth a fydd yn cael ei adlewyrchu nid yn unig yn y tasglu a'r adroddiad hawliau anabledd, ond yn y gwaith a gefnogir gan yr Ysgrifennydd addysg hefyd.
Ac, wrth gwrs, ie, ynglŷn ag ymgyrch ac adroddiad Together for Short Lives, mae hi'n bwysig ein bod ni â'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd o ran cyflawniad y fenter honno.
Residents in Caerau in the Llynfi valley on Friday met to discuss a way forward for those residents affected by the Arbed scandal. Now, at the meeting, they launched a petition calling for a fair deal for those residents. But also in the meeting, there was a clear sense that residents had lost complete faith in Warmworks, in Bridgend County Borough Council and in the Welsh Government, to resolve this issue after over a decade. So, I would like to ask that the Government puts a statement forward, in partnership with BCBC and Warmworks, to set out what the next steps are in terms of resolving this issue, and what the clear timescales are as well because, at the moment, there's a severe lack of clarity for residents. Some residents, two months ago, were told that scaffolding would be up on their building in two weeks. We are two months on and nothing has happened. Some are being told the same again. So, in order to get some clarity here, we really need some leadership here from the Welsh Government.
Daeth trigolion Caerau yng nghwm Llynfi at ei gilydd ddydd Gwener i drafod ffordd ymlaen i'r trigolion hynny yr effeithiwyd arnyn nhw gan sgandal Arbed. Nawr, yn y cyfarfod, fe wnaethon nhw lansio deiseb yn galw am gytundeb teg i'r trigolion hynny. Ond yn y cyfarfod hefyd, roedd yna ymdeimlad amlwg bod trigolion wedi colli pob ffydd yn Warmworks, yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr ac yn Llywodraeth Cymru, y byddai'r mater hwn yn cael ei ddatrys ar ôl mwy na degawd. Felly, fe hoffwn i ofyn i'r Llywodraeth gyflwyno datganiad, mewn partneriaeth â Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr a Warmworks, i nodi'r camau nesaf i ddatrys y mater hwn, a chael amserlenni eglur hefyd oherwydd, ar hyn o bryd, mae'r diffyg eglurder i breswylwyr yn ddifrifol. Fe gafodd rhai preswylwyr wybod, ddeufis yn ôl, y byddai sgaffaldiau ar eu hadeiladau nhw ymhen pythefnos. Dau fis yn ddiweddarach, nid oes un dim wedi digwydd. Mae rhai yn clywed yr un peth eto. Felly, i fod â rhywfaint o eglurder ynglŷn â'r mater hwn, mae taer angen am rywfaint o arweinyddiaeth yn hyn o beth oddi wrth Lywodraeth Cymru.
Thank you for that question, and I'm sure that you are actively raising this with Bridgend County Borough Council. It is their responsibility. It is important that there is a fair deal for residents and that they can see that progress has been made. I do urge you to continue to engage with the authority, in terms of what the next steps are. But, obviously, you have put it on the record now, and this is something that, I'm sure, Bridgend County Borough Council will now respond to.
Diolch i chi am y cwestiwn yna, ac rwy'n siŵr eich bod chi'n dal ati i godi hyn gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr. Nhw sy'n gyfrifol am hyn. Mae hi'n bwysig bod tegwch i drigolion a'u bod nhw'n gallu gweld bod cynnydd wedi bod. Rwy'n eich annog chi i barhau i ymgysylltu â'r awdurdod, o ran y camau nesaf. Ond, yn amlwg, rydych chi wedi dweud hyn ar goedd nawr, ac mae hyn yn rhywbeth y bydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, rwy'n siŵr, yn ymateb iddo nawr.
I would like a statement on why, currently, all of the operations have been cancelled in Llandudno hospital. The Minister herself will know that I have fought so many times to have services brought back to Llandudno hospital, and I’m very pleased that this is happening. However, I have been approached by members of staff working at Llandudno hospital who are very concerned that, since March, the lift hasn’t been working. It’s out of order. And it’s all to do with central Wales, eastern Wales, and the different way that Llandudno hospital, the different responsibilities—. Apparently, it’s Glan Clwyd Hospital that needs to facilitate the lift repairs, and I just wondered—. Seventeen operations alone, on Friday, were cancelled in Bangor, which were on the Llandudno list. So, we have now got a situation where, as a result of a lift not working, staff have been transferred to Bangor hospital, adding more cost for their travel. So, it’s something that I would like you to look at, and provide a statement if possible. Thank you.
Fe hoffwn i gael datganiad ynghylch pam, ar hyn o bryd, mae pob llawdriniaeth wedi cael ei gohirio yn ysbyty Llandudno. Mae'r Gweinidog ei hunan yn gwybod fy mod i wedi brwydro lawer gwaith i gael gwasanaethau yn ôl i ysbyty Llandudno, ac rwy'n falch iawn fod hyn yn digwydd. Er hynny, mae aelodau o staff sy'n gweithio yn Ysbyty Llandudno wedi cysylltu â mi yn pryderu yn fawr nad yw'r lifft wedi bod yn gweithio ers mis Mawrth. Mae hi wedi torri. Ac mae'r cyfan yn ymwneud â'r canolbarth, y dwyrain, a'r ffordd wahanol y mae ysbyty Llandudno, y gwahanol gyfrifoldebau—. Mae hi'n ymddangos mai Ysbyty Glan Clwyd sy'n gyfrifol am drefnu'r gwaith i atgyweirio'r lifft, ac roeddwn i'n meddwl tybed—. Cafodd 17 o lawdriniaethau, dim ond ddydd Gwener, eu canslo ym Mangor, oedd ar restr Llandudno. Felly, mae sefyllfa gennym ni erbyn hyn lle mae staff, o ganlyniad i lifft sydd wedi torri, yn cael eu trosglwyddo i ysbyty Bangor, sy'n ychwanegu mwy o gostau teithio iddyn nhw. Felly, mae hyn yn rhywbeth yr hoffwn i chi edrych arno, a rhoi datganiad os yw hynny'n bosibl. Diolch i chi.
Thank you, Janet Finch-Saunders. Well, you have raised it today. It is a matter for Betsi Cadwaladr health board, and I'm sure that you will be raising it directly and formally with the chief executive.
Diolch i chi, Janet Finch-Saunders. Wel, rydych chi wedi codi hyn heddiw. Mater i fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yw hwn, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n ei godi yn uniongyrchol ac yn ffurfiol gyda'r prif weithredwr.
Hoffwn i ofyn am ddau beth cyn diwedd y tymor seneddol presennol—dau beth sydd wedi cael eu haddo ar gyfer cyn y toriad. Yn gyntaf, mae’r pwyllgor iechyd yn y Senedd yma, mewn adroddiad ar ddeintyddiaeth, wedi galw am sefydlu ysgol ddeintyddol yn y gogledd. Yn ei hymateb i’r argymhelliad penodol hwnnw, mi wnaeth yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd addo y byddai hi’n cyhoeddi ei barn ar yr alwad yna cyn y toriad. Felly, a wnewch chi sicrhau y bydd yr ymateb hwn ar gael i Aelodau o’r Senedd cyn dydd Gwener? Diolch yn fawr.
Yn ail, mi gefais i addewid, mewn ateb i gwestiwn ysgrifenedig ym mis Mehefin, y byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol, Tai a Chynllunio yn cyhoeddi manylion llawn y comisiwn asedau cymunedol cyn toriad yr haf, gan gynnwys gwybodaeth am y cylch gorchwyl a’r aelodaeth. Rŵan, dydw i ddim wedi gweld y wybodaeth honno. Efallai ei bod allan yna, ond, yn sicr, dydw i ddim wedi’i gweld. Felly, a oes modd cael y datganiad yma, os gwelwch yn dda, er gwaetha’r ffaith, wrth gwrs, nad oes gennym ni aelod o’r Cabinet efo cyfrifoldeb dros dai ers y bore yma?
I would like to ask for two things before the end of the current parliamentary term—two issues that were promised before recess. First of all, the Senedd health committee, in a report on dentistry, has called for the establishment of a dental school in north Wales. In her repsonse to that specific recommendation, the Cabinet Secretary for health pledged that she would publish her response to that demand before recess. So, will you ensure that this response is available to Senedd Members before Friday? Thank you.
Secondly, I was given a pledge, in response to a written question in June, that the Cabinet Secretary for Housing, Local Governement and Planning would publish full details of the community assets commission before the summer recess, including information about the remit and membership. Now, I haven't seen that. Perhaps it has been issued, but I certainly haven't seen it. So, can we have that statement, please, despite the fact, of course, that we don't have a Cabinet Secretary with responsibility for housing since this morning?
Diolch yn fawr, Siân Gwenllian. Rydych chi wedi codi'r mater hwn sawl gwaith yn y datganiad busnes.
Thank you very much, Siân Gwenllian. You have raised this issue several times in the business statement and announcement.
On a second dental school for Wales, you have the Cabinet Secretary here, who seemed to be offering to give you an update by the end of this session. But I think that what's important to say, in terms of a second dental school for Wales, is that it is about a second educational facility, I understand, offering that undergraduate programme. This is something that has to be considered in relation to funding, data and intelligence, to inform and support any decision. It is very much Aberystwyth University and Hywel Dda University Health Board for Aberystwyth, but Bangor is also signalling its ambition to add a dental school to the medical school. So, Aberystwyth are progressing; in Bangor, we need to see about joint proposals. But I know that you will be raising this question, and I think the Cabinet Secretary today has agreed to respond.
On your second point, the community asset transfer, this is something that I was certainly involved with—it was a cross-Government policy area—when I was social justice Minister. We have established a commission to consider the recommendations made by the Local Government and Housing Committee. There's a task and finish group. It's got 18 members, including a number of key stakeholder groups: the Plunkett Foundation, One Voice Wales, Wales Council for Voluntary Action, Development Trusts Association Wales and Barcud housing association. There's going to be independent research and stakeholder workshops conducted by Cardiff University. We will produce a Government written statement for you, giving you more on how this is being taken forward. But, clearly, I'm sure you'll be glad to hear that this task and finish group is under way, and they have to produce their recommendations to the Welsh Government in the spring of 2025.
O ran ail ysgol ddeintyddol i Gymru, mae'r Ysgrifennydd Cabinet gennych chi yn y fan hon, a oedd yn ymddangos fel pe bai'n cynnig rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi erbyn diwedd y sesiwn hwn. Ond rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig i'w ddweud, o ran ail ysgol ddeintyddol i Gymru, yw ei fod yn ymwneud ag ail gyfleuster addysgol, rwy'n deall, yn cynnig y rhaglen israddedig honno. Mae hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid ei ystyried o ran cyllid, data a deallusrwydd, ar gyfer llywio a chefnogi unrhyw benderfyniad. Yn amlwg iawn Prifysgol Aberystwyth a Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yw hi ar gyfer Aberystwyth, ond mae Bangor wedi mynegi uchelgais hefyd i ychwanegu ysgol ddeintyddol at yr ysgol feddygol. Felly, mae Aberystwyth yn datblygu; ym Mangor, mae angen i ni ystyried cynigion ar y cyd. Ond fe wn i y gwnewch chi godi'r cwestiwn hwn, ac rwy'n credu bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cytuno i ymateb iddo heddiw.
O ran eich ail bwynt, y trosglwyddiad o asedau cymunedol, mae hyn yn rhywbeth yr oeddwn i'n sicr â rhan ynddo—roedd hwnnw'n faes polisi trawslywodraethol—pan oeddwn i'n Weinidog cyfiawnder cymdeithasol. Rydym ni wedi sefydlu comisiwn i ystyried yr argymhellion a wnaeth y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai. Mae yna grŵp gorchwyl a gorffen. Mae 18 o aelodau ynddo, sy'n gynnwys nifer o grwpiau rhanddeiliaid allweddol: Sefydliad Plunkett, Un Llais Cymru, Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, Cymdeithas Ymddiriedolaethau Datblygu Cymru a Chymdeithas Dai Barcud. Bydd gweithdai ymchwil annibynnol a rhanddeiliaid yn cael eu cynnal gan Brifysgol Caerdydd. Fe fyddwn ni'n cynhyrchu datganiad ysgrifenedig gan y Llywodraeth i chi, a fydd yn rhoi mwy o wybodaeth i chi ynglŷn â datblygiad hyn. Ond, yn amlwg, rwy'n siŵr y byddwch chi'n falch o glywed bod y grŵp gorchwyl a gorffen hwn ar y gweill, ac fe fydd yn rhaid iddo lunio ei argymhellion i Lywodraeth Cymru yng ngwanwyn 2025.
Trefnydd, I'd like a written or oral statement on what plans your Government may or may not have to strengthen access rights, increase investment and improve the general offer for ramblers in Wales. It's now over 10 years since a Labour Government Minister announced a review of access legislation in order to, and I quote,
'secure better access to the outdoors for recreation, modernise and simplify the current regulatory framework, and provide clarity and certainty over where people can go and what they can do there.'
Regrettably, despite several consultations and the convening of wide-ranging expert groups, little progress on reforms has been made.
Also on the matter of rights of way, the Welsh Government's access improvement grant has delivered improvements, but the funding is not commensurate with the well-being or economic benefits our access land and path networks bring. Can we have a Government statement that proposes a fairer form of funding, which brings investment more in line with what is already spent on active travel routes? Diolch.
Trefnydd, fe hoffwn i gael datganiad ysgrifenedig neu lafar ar ba gynlluniau allai fod gan eich Llywodraeth chi neu beidio ar gyfer cryfhau hawliau mynediad, cynyddu buddsoddiad a gwella'r cynnig yn gyffredinol i gerddwyr yng Nghymru. Aeth dros 10 mlynedd heibio erbyn hyn ers i Weinidog Llywodraeth Lafur gyhoeddi adolygiad o ddeddfwriaeth mynediad ar gyfer, ac rwy'n dyfynnu,
'sicrhau gwell mynediad i'r awyr agored ar gyfer hamdden, moderneiddio a symleiddio'r fframwaith rheoleiddio cyfredol, a darparu eglurder a sicrwydd ynghylch i ble y gall pobl fynd a beth y gallan nhw ei wneud yno.'
Yn anffodus, er gwaethaf sawl ymgynghoriad ac ymgynnull grwpiau arbenigol eang, ychydig iawn o gynnydd sydd wedi bod ar ddiwygiadau.
O ran hawliau tramwy hefyd, mae grant gwella mynediad Llywodraeth Cymru wedi cyflawni gwelliannau, ond nid yw'r cyllid yn gymesur â'r manteision o ran llesiant neu'r economi a geir yn sgil ein rhwydweithiau tir a llwybrau ar gyfer mynediad. A gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth sy'n cynnig math o gyllid sy'n deg, a fyddai'n dod â buddsoddiad yn fwy unol â'r hyn sydd eisoes yn cael ei wario ar lwybrau teithio llesol? Diolch.
Thank you, Peredur. You raise a really important issue in terms of making this a reality, not just an aspiration or even a policy underpinned in law. We need to ensure that these access orders are facilitated, and that means funding, leadership and implementation of partnership working. Certainly, we'll raise this with the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs.
Diolch i chi, Peredur. Rydych chi'n codi mater pwysig iawn o ran gwireddu hyn, nid dim ond bod â dyhead neu bolisi ar sail gyfreithiol hyd yn oed. Mae angen i ni sicrhau bod y gorchmynion mynediad hyn yn cael eu hwyluso, ac mae hynny'n golygu cyllido, arweinyddiaeth a gweithredu mewn partneriaeth. Yn sicr, fe fyddwn ni'n codi hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
I've been fascinated by the facial expressions of the health Secretary in response to the many requests for health statements this afternoon, with a thumbs up and thumbs down. It made me think, 'I wonder if the official Record could do emojis as part of its official recording of what happens in these proceedings.' Anyway, we go on.
Fe gefais fy nghyfareddu gan yr hyn a fynegwyd ar wyneb yr Ysgrifennydd Iechyd wrth ymateb i'r nifer o geisiadau a fu am ddatganiadau iechyd y prynhawn yma, a bodiau i fyny ac i lawr. Roedd hynny'n gwneud i mi feddwl, 'Tybed a allai'r Cofnod swyddogol gynnwys emojis yn rhan o'i gofnodi swyddogol o'r hyn sy'n digwydd yn y cyfarfodydd hyn.' Beth bynnag am hynny, ymlaen â ni.
Eitem 3 sydd nesaf, datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar Fil y Gymraeg ac Addysg (Cymru). Eluned Morgan i wneud y datganiad yma.
Item 3 is next, a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Care on the Welsh Language and Education (Wales) Bill. Eluned Morgan to make the statement.
Diolch am adael i mi wneud datganiad ynghylch Bil y Gymraeg ac addysg, a gyflwynwyd i'r Senedd ddoe. Fel Llywodraeth, rŷn ni wedi ymrwymo i adeiladu Cymru lle mae'r Gymraeg yn ffynnu ym mhob cymuned, a lle gall ein pobl ifanc ymfalchïo yn eu treftadaeth a'u sgiliau dwyieithog neu amlieithog. Mae'r Gymraeg yn perthyn i ni i gyd yng Nghymru, lle bynnag ydym ni ar y continwwm ieithyddol. Mae cefnogaeth eang i'n gweledigaeth o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, ac mae'r Bil hwn, a fydd yn gosod y targed ar sail statudol, yn cynrychioli cam hollbwysig tuag at wireddu'r uchelgais hwnnw.
Mae'r cynigion yn y Bil yn ymwneud â rhoi cyfle teg i bob plentyn yng Nghymru ddod yn siaradwyr Cymraeg. Mae pob plentyn yng Nghymru yn haeddu dod yn siaradwr Cymraeg, ac mae cyfrifoldeb arnon ni i gyd i weithio tuag at y nod hwnnw. Ar ben hynny, mae brwdfrydedd dros ddysgu'r iaith ymhlith pobl o bob oedran. Mae'r Bil, felly, yn gobeithio cefnogi pobl o bob oed i ddysgu'r Gymraeg, neu ddatblygu'r sgiliau Cymraeg sydd eisoes ganddyn nhw.
Thank you for allowing me to make a statement on the Welsh language and education Bill, which was introduced to the Senedd yesterday. As a Government, we are committed to building a Wales where the Welsh language thrives in every community, and where our young people can be proud of their bilingual or multilingual heritage and skills. The Welsh language belongs to us all in Wales, wherever we are on the language continuum. There is widespread support for our vision of a million speakers Welsh by 2050, and this Bill, which will put this target on a statutory footing, represents a crucial step towards realising that ambition.
The proposals in the Bill are about giving every child in Wales a fair chance of becoming Welsh speakers. Every child in Wales deserves to become a Welsh speaker, and we all have a responsibility to work towards that goal. In addition, there is a passion for learning the language among people of all ages. The Bill therefore aims to support people of all ages to learn Welsh, or to develop the Welsh skills they already have.
Rŷn ni wedi symud ymlaen o ddisgrifio ein gallu yn y Gymraeg yn nhermau ‘rhugl’ neu ‘ddim yn rhugl’. Bydd y Bil yn sefydlu dull safonol ar gyfer disgrifio gallu yn y Gymraeg ar sail fframwaith cyfeirio cyffredin Ewropeaidd ar ieithoedd, neu’r CEFR. Bydd hyn yn rhoi dealltwriaeth glir i ddysgwyr, athrawon, rhieni a chyflogwyr o ble mae unigolyn ar ei daith ieithyddol yn y Gymraeg. Mae’r CEFR—common European framework of reference for languages—yn offeryn rhyngwladol a ddatblygwyd gan Gyngor Ewrop ar gyfer disgrifio gallu ar gyfer unrhyw iaith. Mae’r CEFR yn cael ei ddefnyddio ar draws Ewrop ac mewn gwledydd ledled y byd i ddisgrifio gallu ieithyddol.
Mae nifer o fanteision i ddefnyddio’r CEFR. Bydd yn rhoi eglurder i ysgolion ynghylch y daith i ddysgu’r Gymraeg. Bydd yn ei gwneud hi'n haws i rieni ddeall beth fydd plant yn gallu ei wneud yn Gymraeg ar ôl gorffen yn yr ysgol. Bydd modd cysylltu cymwysterau Cymraeg gyda'r lefelau, er mwyn i gyflogwyr wybod beth yw sgiliau iaith eu gweithlu. A bydd cyflogwyr hefyd yn gallu defnyddio'r lefelau i ddisgrifio pa sgiliau maen nhw eu hangen ar gyfer swyddi pan fyddan nhw’n recriwtio. Ac yn hynny o beth, dwi’n pwysleisio bod dysgu’r Gymraeg yn yr ysgol yn rhywbeth sy’n berthnasol i bob disgybl, ym mhob ysgol, pa bynnag gyfrwng yw prif iaith y dysgu.
Mae gyda ni record wych yng Nghymru o addysg cyfrwng Cymraeg, ac mae ymrwymiad y Llywodraeth hon i barhau i gynyddu’r nifer o ddysgwyr sy’n derbyn addysg cyfrwng Cymraeg yn hollol gadarn. Addysg cyfrwng Cymraeg sydd, ac fydd yn parhau, i roi’r llwybr cyflymaf i ddod yn siaradwr Cymraeg. Bydd y Bil yn rhoi pwerau i Weinidogion Cymru, drwy’r fframwaith cenedlaethol ar addysg Gymraeg a dysgu Cymraeg a gaiff ei baratoi yn sgil y bil, i osod targedau ar awdurdodau lleol er mwyn parhau i gynyddu addysg cyfrwng Cymraeg.
Ond er mwyn caniatáu i bob disgybl, ym mhob ysgol, ddod yn siaradwr Cymraeg, mae’r Bil yn gosod disgwyliadau cadarn ynghylch addysg Gymraeg ar draws pob ysgol, beth bynnag yw cyfrwng yr addysg. Bydd y Bil yn sefydlu trefn statudol i gategoreiddio darpariaeth addysg Gymraeg ysgolion. Mae hyn yn adeiladu ar y drefn anstatudol bresennol, ond yn mynd gam ymhellach. Bydd categori ysgol yn penderfynu nid yn unig y ddarpariaeth y bydd yr ysgol yn ei rhoi i ddisgyblion, ond hefyd ei nod dysgu Cymraeg.
Mae’r nodau dysgu cymraeg, sy’n seiliedig ar lefelau’r CEFR, yn gosod y lefel y bydd disgwyl i ddisgyblion mewn ysgol o’r categori hwnnw fod wedi ei gyrraedd erbyn diwedd addysg gorfodol. Mae’r Bil yn nodi y bydd tri phrif gategori, sef ysgolion prif iaith Cymraeg; ysgolion dwy iaith; ac ysgolion prif iaith Saesneg, rhannol Gymraeg. Mae'n sefydlu proses ar gyfer disgrifio mewn rheoliadau yr amrediad o ran y ddarpariaeth addysg Gymraeg fydd yn gymwys i bob categori.
Mae cael cyswllt cyson gyda’r Gymraeg yn allweddol er mwyn ei dysgu. Er mwyn rhoi tegwch i holl blant Cymru i gael y cyfle i ddysgu’r Gymraeg, mae’r Bil yn gosod isafswm o 10 y cant o ddarpariaeth addysg Gymraeg i ysgolion prif iaith Saesneg, rhannol Gymraeg—boed hynny yn wersi Cymraeg neu’n wersi drwy gyfrwng y Gymraeg. Bydd hyn yn gam pwysig ymlaen er mwyn cyrraedd y nod hirdymor i bob disgybl feithrin sgiliau llafar sydd gyfystyr â lefel B2, o leiaf, o’r CEFR, lefel a fydd yn galluogi iddynt siarad Cymraeg yn eu bywydau bob dydd.
Mae’n hollbwysig ein bod yn cynllunio yn effeithiol er mwyn cwrdd â’r nod, a hynny ar sawl lefel. Bydd gan y Llywodraeth gyfrifoldeb am gynllunio yn eang drwy lunio fframwaith genedlaethol ar addysg Gymraeg a dysgu Cymraeg. Bydd gan awdurdodau lleol gyfrifoldeb i lunio cynlluniau strategol lleol Cymraeg mewn addysg, gan adeiladu ar y system CSCA cyfredol, neu'r WESPs. Bydd gan ysgolion gyfrifoldeb i lunio cynlluniau cyflawni addysg Gymraeg a fydd, ymhlith pethau eraill, yn dangos sut y bydd ysgolion yn gwella, a lle bo’n rhesymol ymarferol, gynyddu eu darpariaeth Gymraeg.
Dim ond drwy weithio gyda’n gilydd y gallwn lwyddo. Bydd yn gwbl allweddol ein bod ni yn darparu’r gefnogaeth sydd ei hangen i wireddu uchelgais y Bil. Yn hynny o beth, rhaid cydnabod hefyd fod ysgolion yn cychwyn y daith mewn mannau gwahanol, ac mae yna gydnabyddiaeth yn y Bil y gall fod angen mwy o amser ar rai ysgolion i allu darparu yn unol â’r gofynion. Mae’r Llywodraeth hefyd yn cydnabod fod unrhyw ddiwygio yn golygu goblygiadau i athrawon, gan gynnwys goblygiadau i lwyth gwaith. Hoffwn sicrhau athrawon y byddwn ni yn paratoi asesiad llawn o effaith y Bil ar lwyth gwaith mewn cydweithrediad gyda’r undebau llafur, a byddaf yn cyhoeddi diweddariad ar hynny yn ystod y broses o graffu ar y Bil yn yr hydref.
Er mwyn llwyddo, rhaid sicrhau bod cefnogaeth sefydlog a phriodol i addysg Gymraeg ac i alluogi pobl i ddysgu’r Gymraeg ar ôl gadael ysgol. Mae’r Bil yn hwyluso hynny drwy sefydlu corff statudol newydd, sef yr athrofa dysgu Cymraeg genedlaethol fydd â’r amcan o hwyluso a chefnogi pobl i ddysgu’r Gymraeg, fel bod rhagor o bobl, o bob oedran, yn dysgu’r iaith ac yn ei defnyddio hi bob dydd. Bydd sefydlu’r athrofa fel corff statudol yn rhoi statws, sicrwydd a hirhoedledd i gefnogi dysgu Cymraeg gydol oes. Un o gyfrifoldebau’r athrofa fydd cefnogi athrawon i ddysgu’r Gymraeg mewn ysgolion, yn ogystal â darparu ar gyfer pobl y tu hwnt i oedran addysg gorfodol, gan roi cyfle i bawb fod ar y daith i ddysgu’r Gymraeg. Bydd yr athrofa yn sicrhau bod dulliau dysgu Cymraeg mewn ysgolion a thu hwnt yn digwydd yng nghyd-destun y CEFR.
Dwi’n ddiolchgar i bawb a wnaeth ymateb i’r ymgynghoriad ar y Papur Gwyn ynghylch y Bil a gynhaliwyd y llynedd, ac am y gefnogaeth gyffredinol a ddaeth drwy’r ymatebion hynny i’r Gymraeg ac i amcanion y Bil. Diolch hefyd i Cefin Campbell am y cydweithio agos ar y Bil yn ystod cyfnod y cytundeb cydweithio, ac edrychwn ymlaen at drafod manylion y Bil gydag Aelodau ar draws y Senedd yn ystod y broses o graffu ar y Bil. Diolch.
We have moved on from describing our ability in Welsh in terms of 'fluent' or 'not fluent'. The Bill will establish a standard method for describing ability in Welsh based on the common European framework of reference for languages, or CEFR. This will give learners, teachers, parents and employers a clear understanding of where an individual is on their linguistic journey in the Welsh language. The CEFR is an international tool developed by the Council of Europe for describing language ability in any language, and CEFR is used across Europe and in countries around the world to describe language ability.
There are a number of advantages to using the CEFR. It will provide clarity to schools on the journey towards learning Welsh. It will make it easier for parents to understand what children will be able to do in Welsh after finishing school. It will be possible to link Welsh qualifications with the levels, so that employers know what language skills of their workforce have. And employers will also be able to use the levels to describe what skills they need for jobs when they recruit. And in that regard, I emphasise that the learning of Welsh in school is something that applies and is relevant to all pupils, in all schools, whichever medium is the main language of learning.
We have a excellent record in Wales of Welsh-medium education, and this Government's commitment to continue to increase the number of learners receiving Welsh-medium education is firm. Welsh-medium education is, and will continue to be, the fastest route to becoming a Welsh speaker. The Bill will give Welsh Ministers, through the national framework on Welsh language education and learning Welsh, prepared as a result of the Bill, powers to set targets on local authorities to continue to increase Welsh-medium education.
But to allow every pupil, in every school, to become a Welsh speaker, the Bill sets firm expectations regarding Welsh language education across all schools, whatever the medium of education. The Bill will establish a statutory system to categorise the provision of Welsh language education in schools. This builds on the current non-statutory regime, but goes a step further. A school category will determine not only the provision the school will provide to pupils, but also its Welsh language learning goal.
The Welsh language learning goals, based on CEFR levels, set the level that pupils in a school within a specific category will be expected to have reached by the end of compulsory education. The Bill states that there will be three categories, namely primarily Welsh language schools; dual language schools; and primarily English language, partly Welsh schools. The Bill also establishes a process for describing in regulations the range of Welsh language education provision that will apply to each category.
Having constant and regular contact with the Welsh language is key to learning it. In order to level the playing field for all children in Wales to have the opportunity to learn Welsh, the Bill sets a minimum of 10 per cent Welsh language education provision for primarily English language, partly Welsh schools—whether that is via Welsh lessons or lessons through the medium of Welsh. This will be an important step forward in achieving the long-term goal for all pupils to acquire oral skills that are equivalent to at least level B2 of CEFR, a level that will enable them to speak Welsh in their daily lives.
It's vital that we plan effectively to meet the goal, on many levels. The Government will have responsibility for planning strategically by formulating a national framework on Welsh language education and Welsh language learning. Local authorities will have responsibility to produce local Welsh in education strategic plans, building on the current WESP system. And schools will have also responsibility for preparing Welsh language education delivery plans that will, among other things, demonstrate how schools will improve, and where reasonably practicable, increase their Welsh language provision.
It's only by working together that we can succeed. It will be absolutely key that we provide the support needed to realise the ambition of the Bill. In that regard, it must also be recognised that schools start the journey in different places, and there is recognition in the Bill that some schools may need more time to be able to deliver in line with the requirements. The Government also recognises that any reform will have implications for teachers, including workload implications. I would like to assure teachers that we will prepare a full assessment of the Bill’s impact on workload, and we will do this in conjunction with the trade unions. I will publish an update on this during the scrutiny process on the Bill in the autumn.
To succeed, there must be stable and appropriate support for Welsh language education and to enable people to learn Welsh after leaving school. The Bill facilitates that by establishing a new statutory body, namely the national institute of learning Welsh, which will have the objective of facilitating and supporting people to learn Welsh, so that more people, of all ages, learn the language and use it every day. Establishing the institute as a statutory body will provide status, certainty and longevity to support lifelong Welsh language learning. One of the institute's responsibilities will be to support teachers to teach Welsh in schools, as well as catering for people beyond compulsory school age, giving everyone the opportunity to be on the journey towards learning Welsh. The institute will ensure that Welsh language learning methods in schools and beyond take place in the context of the CEFR.
I am grateful to everyone who has responded to the consultation on the White Paper on the Bill that was undertaken last year, and for the overall support that came through those responses to the Welsh language and to the Bill's objectives. I also thank Cefin Campbell for the close collaboration on the Bill during the period of the co-operation agreement, and I look forward to discussing the details of the Bill with Members across the Senedd during the scrutiny process for the Bill. Thank you.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Diolch ichi, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad. A gaf i ddechrau drwy ymddiheuro oherwydd y byddaf i'n siarad heddiw yn Saesneg?
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement. If I could start with an apology because I will be addressing this issue today in English.
The reason for that will become very clear, and that is because I'm disappointed, Cabinet Secretary—and it is not your fault personally—that this statement was only circulated to Members about 45 minutes before you got to your feet today. I think the English version then was sent out about 25 minutes after that, and that makes it very difficult for opposition Members to be able to provide the scrutiny that a Bill like this deserves. And I think nothing speaks more to the warnings that we had heeded, the chaos at the heart of the Welsh Government, and internal issues overshadowing the business of legislating, than the example I have just shown today. And to that end, you said, towards the end of your statement, that we will only succeed by working together. And I will say that your predecessor, as of this morning, had not asked either myself or Sam Kurtz, in advance of this statement, or in advance of the drafting of the Bill, to discuss shared priorities in terms of the development of the Bill. So, I would wager, Cabinet Secretary, that this is not a great start to what should be a non-controversial Bill, a Bill that all of us in this Chamber should be minded to support.
Fe ddaw'r rheswm am hynny'n amlwg iawn, ac mae hynny am fy mod i'n siomedig, Ysgrifennydd Cabinet—ac nid arnoch chi'n bersonol y mae'r bai am hyn—na chafodd y datganiad hwn ei rannu ymhlith Aelodau ond tua 45 munud yn unig cyn i chi godi ar eich traed heddiw. Rwy'n credu bod y fersiwn Saesneg wedi cael ei hanfon allan tua 25 munud ar ôl hynny wedyn, ac mae hynny'n ei gwneud hi'n anodd iawn i Aelodau'r gwrthbleidiau allu craffu i'r fath raddau ag y mae Bil fel hwn yn ei haeddu. Ac rwy'n credu nad oes unrhyw beth yn llefaru mwy am y rhybuddion yr oeddem ni wedi gwrando arnyn nhw, anhrefn sylfaenol yn Llywodraeth Cymru, a materion mewnol sy'n taflu'r busnes o ddeddfu i'r cysgod, na'r enghraifft yr wyf i newydd ei rhoi heddiw. Ac i'r perwyl hwnnw, roeddech chi'n dweud, tua diwedd eich datganiad, mai dim ond trwy weithio gyda'n gilydd y byddwn ni'n llwyddo. Ac fe fyddwn i'n dweud nad oedd eich rhagflaenydd chi, fel roedd ef y bore yma, wedi gofyn i mi na Sam Kurtz, cyn y datganiad hwn, neu cyn drafftio'r Bil, drafod blaenoriaethau a rennir o ran datblygiad y Bil. Felly, fe fyddwn i'n mentro, Ysgrifennydd Cabinet, nad yw hwn yn ddechrau rhagorol i'r Bil na ddylai fod yn ddadleuol, Bil y dylai pob un ohonom yn y Siambr hon fod yn awyddus i'w gefnogi.
But it does raise the question, first and foremost: who is responsible, in this Welsh Government, for Welsh language policy now? There is a gap, quite clearly—a number of gaps—at the heart of this Welsh Government, including in this important area, and I appreciate you have brought this statement forward, but how can we have any faith that the statement that you have made today will reflect the Bill as it comes forward? Because, as you know, a new Minister may change the direction of the Bill; a new First Minister may want to change the direction of this Bill. So, how can we have faith that the final drafting of the Bill, as it goes through and moves through the stages of the legislative process, will reflect the statement that you've made today?
There is a lot that you've mentioned today, and that's why it deserves detailed review and detailed scrutiny. And actually, in principle, I support a number of the measures that you've mentioned today, which makes it all the more disappointing, I think, that we couldn't have worked on this together. I support, in principle, moving away from that blunt instrument of fluent and non-fluent to the CEFR scale, if you like, that you had mentioned, and I think that is a good step, because many of us will probably count ourselves somewhere between fluent and non-fluent, and I think that's something to be welcomed. But it does raise a number of questions: when reaching that target of 1 million Welsh speakers, as I'm sure everybody in this Chamber hopes that we will, where, on that scale, would you need to be in order to be counted towards that million? And some may worry—and I hope to get reassurance from your answer—that this might be seen as a lowering of the standard, or the bar, in terms of the fluency required to count towards, if you like, that 1 million speakers. And I think it raises another question in terms of the impact on our schools. Obviously, we've talked at length—I know the Cabinet Secretary for Education is here—about the recruitment and retention of teachers, in particular Welsh language teachers, and I think we've spoken before about how teachers who teach through the medium of Welsh are, on average, older than their counterparts in the classroom, and so can I ask what assessment the Welsh Government has made of that, and also uptake on internal, if you like, Welsh development, Welsh language lessons, by serving teachers, so we get an idea of the scale of the challenge and whether the workforce is adequately prepared to meet the challenge, I think, that this Bill will lay down?
And finally, you also mentioned that schools may need more time to implement some of the changes that you've mentioned today, and that, for me, is reminiscent of what we've seen in recent months, frankly, in terms of education policy. We've seen a review of the ALN guidance pretty much for the same reason, new curriculum guidance issued for the same reason, and all these things will have workload impacts as well. And I know you spoke about dealing with and speaking with teaching unions, but have you actually assessed the impact, the additional impact, not only of this, but all of the other changes that the Welsh Government has made in recent months and recent years, on the overall workload on our teachers? Because this will only succeed with the buy-in, I think, of our teaching staff as well as the country as a whole. I hope, in the future, to be able to work with you, or whoever brings this Bill forward, on a genuinely collaborative cross-party basis; I just regret it hasn't happened until now.
Ond mae hyn yn codi'r cwestiwn, yn gyntaf oll: pwy sy'n gyfrifol, yn y Llywodraeth hon, am bolisi iaith Gymraeg yn awr? Mae yna fwlch, yn hollol amlwg—nifer o fylchau—wrth wraidd y Llywodraeth hon, yn cynnwys yn y maes pwysig hwn, ac rwy'n gwerthfawrogi eich bod wedi cyflwyno'r datganiad hwn, ond sut allwn ni fod ag unrhyw ffydd y bydd y datganiad a wnaethoch chi heddiw yn adlewyrchu'r Bil pan gaiff hwnnw ei gyflwyno? Oherwydd, fel gwyddoch chi, fe all Gweinidog newydd newid cyfeiriad y Bil; efallai y bydd Prif Weinidog newydd yn awyddus i newid cyfeiriad y Bil hwn. Felly, sut allwn ni fod â ffydd y bydd drafft terfynol y Bil, wrth iddo fynd drwodd a mynd trwy gamau'r broses ddeddfwriaethol, yn adlewyrchu'r datganiad a wnaethoch chi heddiw?
Rydych chi wedi sôn am lawer o bethau heddiw, a dyna pam mae'n haeddu adolygiad manwl a chraffu manwl. Ac mewn egwyddor, rwy'n cefnogi nifer o'r mesurau y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw heddiw, sy'n ei gwneud hi'n fwy siomedig fyth, yn fy marn i, na allem ni fod wedi gweithio ar hyn gyda'n gilydd. Rwy'n cefnogi, mewn egwyddor, y symudiad oddi wrth yr erfyn di-awch hwnnw o fod yn siarad yn rhugl neu beidio yn ôl graddau Fframwaith Cyfeirio Ewropeaidd Cyffredin, os hoffech chi, y gwnaethoch chi sôn amdano, ac rwy'n credu bod hwnnw'n gam da, oherwydd mae'n debyg y bydd llawer ohonom ni'n ein rhoi ein hunain rhywle rhwng bod yn rhugl a pheidio â bod felly, ac rwy'n credu bod hwnnw'n rhywbeth i'w groesawu. Ond mae hynny'n codi nifer o gwestiynau: wrth gyrraedd y nod hwnnw o filiwn o siaradwyr Cymraeg, gan fy mod i'n siŵr bod pawb yn y Siambr hon yn gobeithio y gwnawn ni, ar y raddfa honno, a fyddai angen i chi fod ar raddfa arbennig i gael eich cyfrif yn rhan o'r filiwn honno? Ac efallai y bydd rhai yn gofidio—ac rwy'n gobeithio cael sicrwydd yn eich ateb chi—y gellid gweld hyn yn ostyngiad o'r safon, neu'r bar, o ran pa mor rhugl sydd raid bod i gyfrif tuag at yr 1 filiwn honno o siaradwyr, os mynnwch chi. Ac rwy'n credu bod hynny'n codi cwestiwn arall o ran yr effaith ar ein hysgolion. Yn amlwg, rydym ni wedi siarad yn hir—rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn bresennol—am recriwtio a chadw athrawon, yn enwedig athrawon Cymraeg, ac rwy'n credu ein bod wedi siarad o'r blaen am sut mae'r athrawon sy'n addysgu trwy gyfrwng y Gymraeg, ar gyfartaledd, yn hŷn na'u cymheiriaid yn yr ystafelloedd dosbarth, ac felly a gaf i ofyn pa asesiad a wnaeth Llywodraeth Cymru o hynny, ac o fanteisio ar wersi mewnol, os mynnwch chi, o ran Cymraeg, gan athrawon sy'n gweithio ar hyn o bryd, er mwyn bod â syniad o faint yr her ac a yw'r gweithlu wedi ei baratoi yn ddigonol i ateb yr her, rwy'n credu, y bydd y Bil hwn yn ei roi?
Ac yn olaf, fe wnaethoch chi sôn hefyd y bydd angen mwy o amser ar yr ysgolion efallai ar gyfer gweithredu rhai o'r newidiadau y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw heddiw, ac mae hynny, i mi, yn atgoffa rhywun o'r hyn a welsom ni yn ystod y misoedd diwethaf, a dweud y gwir, o ran polisi addysg. Fe welsom ni adolygiad o ganllawiau ADY am yr un rheswm mwy neu lai, a chanllawiau cwricwlwm newydd yn cael eu cyhoeddi am yr un rheswm, ac fe fydd y pethau hyn i gyd ag effeithiau o ran llwyth gwaith hefyd. Ac fe wn i eich bod chi wedi siarad am ymdrin â'r undebau addysgu a siarad â nhw, ond a ydych chi wedi asesu'r effaith, yr effaith ychwanegol, nid yn unig oherwydd hyn, ond oherwydd y newidiadau eraill i gyd a wnaeth Llywodraeth Cymru yn ystod y misoedd a'r blynyddoedd diwethaf, ar y llwyth gwaith cyffredinol sydd ar ein hathrawon? Gan mai dim ond gyda chydseiniad, rwy'n credu, y bydd hyn yn llwyddo gyda'n staff addysgu yn ogystal â'r genedl gyfan. Rwy'n gobeithio, yn y dyfodol, y gallaf i weithio gyda chi, neu bwy bynnag a fydd yn cyflwyno'r Bil hwn, ar sail drawsbleidiol wirioneddol gydweithredol; mae hi'n ofid i mi nad yw hyn wedi digwydd hyd yma.
Diolch yn fawr, Tom. Obviously, you did get a copy in advance. Actually, we’re not obliged to provide a statement in advance; that is a courtesy that we extend when we feel like it. So, I hope you don’t mind that that was—[Interruption.] Well, it is no obligation on us to provide that in advance, and, in fact, the Bill was published yesterday—you’ve had a hell of a lot of time to look at it. So, you have got time, and I’m sorry you’ve taken that approach.
I must say that I think it’s really useful, and I think it would be really useful for lots of people to have this new approach with the CEFR, which gives people a sense of where people are on that language continuum. I know that I, for example, have advertised for people to come to work in my office, and they say they’re Welsh speakers, and they walk in, and you speak to them and, actually, they’re not a brilliant Welsh speaker, or, actually, they’re a brilliant Welsh speaker but they can’t write it. So, we do need to know where they’re at, and I think that would be really useful for employers. But also, I hope it will give heart to people to say, 'I’m on the continuum. I do speak a bit of Welsh’, that, actually, it is a language that belongs to us all, and that they’ll feel like, 'I’m on that journey.' I know Mererid Hopwood’s approach is, 'Can you say Llanelli? Then you’re on the bus’, and I think that’s really important. If you know that—. I love this example that she always gives: if you see a sign and it says 'allan' and you know that you only go if your name is Allan, you know that you understand a little bit of Welsh, that ‘allan’, it’s not Allan—it means 'to exit'. So, it’s really important to understand that, actually, we’re all on this journey somewhere, and we’ve all got to get somewhere on the bus, and that’s what we’re talking about, is making sure that—
Diolch yn fawr, Tom. Yn amlwg, fe gawsoch chi gopi ymlaen llaw. Mewn gwirionedd, nid oes rheidrwydd arnom ni i ddarparu datganiad ymlaen llaw; cwrteisi ydyw hynny yr ydym ni'n ei ddangos yn ôl ein dewis. Felly, rwy'n gobeithio nad oes ots gennych chi fod hynny—[Torri ar draws.] Wel, nid oes rheidrwydd arnom ni i ddarparu hynny ymlaen llaw, ac, mewn gwirionedd, fe gafodd y Bil ei gyhoeddi ddoe—rydych wedi cael peth wmbreth o amser i edrych arno. Felly, fe gawsoch chi amser, ac mae'n ddrwg gen i eich bod chi wedi cymryd yr ymagwedd honno.
Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i o'r farn ei fod yn ddefnyddiol iawn, ac rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol iawn i lawer o bobl fod â'r dull newydd hwn gyda'r Fframwaith Cyfeirio Ewropeaidd Cyffredin, sy'n rhoi ymdeimlad i bobl o'u safle ar y continwwm iaith hwnnw. Rwy'n gwybod fy mod i, er enghraifft, wedi hysbysebu i bobl ddod i weithio yn fy swyddfa i, ac maen nhw'n dweud eu bod nhw'n siaradwyr Cymraeg, ac maen nhw'n cerdded i mewn, ac rydych chi'n siarad â nhw ac, mewn gwirionedd, dydyn nhw ddim yn siaradwr Cymraeg da iawn, neu, mewn gwirionedd, maen nhw'n siaradwr Cymraeg da iawn ond 'dydyn nhw ddim yn gallu ei hysgrifennu. Felly, mae angen i ni wybod beth yw eu sefyllfa nhw, ac rwy'n credu y byddai hynny'n ddefnyddiol iawn i gyflogwyr. Ond hefyd, rwy'n gobeithio y bydd yn rhoi hyder i bobl ddweud, 'Rwyf i ar y continwwm. Rwy'n siarad tipyn bach o Gymraeg', a'i bod yn iaith sy'n perthyn i bawb ohonom ni mewn gwirionedd, ac y byddan nhw'n teimlo, 'Rwyf innau ar y daith hon.' Rwy'n gwybod mai ymagwedd Mererid Hopwood yw, 'A allwch chi ddweud Llanelli? Rydych chi ar y bws wedyn', ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Os ydych chi'n gwybod hynny—. Rwyf i wrth fy modd â'r enghraifft hon mae hi'n ei rhoi bob amser: os ydych chi'n gweld arwydd gydag 'allan' arno ac yn gwybod nad pawb sydd â'r enw Allan yn unig sy'n cael mynd, rydych chi'n gwybod eich bod chi'n deall tamaid bach o Gymraeg, sef mai 'allan' ydyw, ac nid Allan—sy'n golygu 'mynd allan'. Felly, mae hi'n bwysig iawn deall hynny, mewn gwirionedd, ein bod ni i gyd yn rhywle ar y daith hon, ac mae'n rhaid i ni gyd fynd i rywle ar y bws, a dyna'r hyn yr ydyn ni'n sôn amdano, yw sicrhau bod—
mae’r Gymraeg yn perthyn i ni i gyd.
the Welsh language belongs to all of us.
Just in terms of how do we measure that 1 million, well, that’s been clear right from the beginning: it’s the census that determines, and people answer the question. The really frustrating part of that, of course, is that lots of people—lots of people—tick that they don’t speak Welsh when they do. Cefin Campbell knows this; Cefin used to run Menter Cwm Gwendraeth, and it used to be fascinating. There’s somebody I've met recently who is absolutely fluent in Welsh, and they say, 'No, I can’t speak Welsh.' So, we’ve got to build the confidence of people, and I think getting people on that journey is really important.
Just in terms of teachers, there are incentives to get more teachers to train through the medium of Welsh, there are opportunities for serving teachers to brush up on the Welsh that they have, and also I know that there’s been a huge amount of work to identify Welsh teachers in schools who are not currently teaching through the medium of Welsh where, actually, we’ll be able to use those in future. So, that whole identification thing is a part of that journey.
Just in terms of impact assessment, I think, as I said in the statement, there’s an opportunity for us to look at that as the Bill progresses through the Senedd.
Dim ond o ran sut y byddwn ni'n mesur y filiwn honno, wel, mae hynny wedi bod yn eglur o'r dechrau: y cyfrifiad sy'n penderfynu, a bydd pobl yn ateb y cwestiwn. Y rhan wirioneddol rwystredig o hynny, wrth gwrs, yw bod llawer o bobl—llawer o bobl—yn rhoi tic yn y blwch yn dynodi nad ydynt yn medru siarad Cymraeg pan fo nhw'n medru siarad Cymraeg. Mae Cefin Campbell yn gwybod am hyn; roedd Cefin yn arfer rhedeg Menter Cwm Gwendraeth, ac roedd hynny'n ddiddorol. Fe gwrddais i â rhywun yn ddiweddar sy'n hollol rugl yn y Gymraeg, ac maen nhw'n dweud, 'Nid wyf i'n gallu siarad Cymraeg.' Felly, mae'n rhaid i ni ennyn hyder pobl, ac rwy'n credu bod cychwyn pobl ar y daith honno'n bwysig iawn.
O ran athrawon, mae yna gymhellion i ddenu mwy o athrawon i hyfforddi drwy gyfrwng y Gymraeg, mae cyfleoedd i athrawon sy'n gweithio ar hyn o bryd i loywi'r Gymraeg sydd ganddyn nhw, ac rwy'n gwybod bod llawer iawn o waith wedi bod hefyd i adnabod athrawon Cymraeg mewn ysgolion nad ydyn nhw ar hyn o bryd yn dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, ac mewn gwirionedd, fe fyddwn ni'n gallu defnyddio'r rhain yn y dyfodol. Felly, bod yr holl fater hwnnw ynglŷn â nodi yn rhan o'r daith honno.
O ran asesu effaith, rwy'n credu, fel dywedais i yn y datganiad, bod cyfle i ni edrych ar hynny wrth i'r Bil fynd rhagddo drwy'r Senedd.
Hoffwn ddiolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am gyflwyno beth sydd yn bwysig dros ben. Dwi’n falch i chi gydnabod rôl Cefin Campbell a’r cytundeb cydweithio, ac er mai Bil y Blaid Lafur ydy hwn, yn amlwg, ac mi fyddem ni’n hoffi iddo fe fod yn fwy uchelgeisiol, mae yna bethau dŷn ni’n falch iawn o fod wedi gallu cydweithio efo chi arnyn nhw. Ond mae’n rhywbeth i ni i gyd adlewyrchu arno fo, onid ydy? Pum mlynedd ar hugain ers i’r Senedd hon ddechrau gweithredu, ac mae’r mwyafrif o blant yng Nghymru’n parhau i gael eu hamddifadu o ddod yn siaradwyr Cymraeg hyderus, ac fel y dengys tystiolaeth yn glir—a dwi’n falch bod y datganiad heddiw yn cydnabod hynny—y ffordd orau i blentyn gaffael y Gymraeg yw drwy gael eu trochi yn yr iaith, a hynny drwy addysg cyfrwng Cymraeg. A beth sydd gennym ni yn y Bil hwn ydy dechrau’r daith tuag at hynny. Ein rôl ni fel plaid drwy’r broses graffu a thrwy welliannau fydd ceisio cryfhau’r Bil yn bellach, fel bod pob plentyn yng Nghymru yn cael yr hawl i ddod yn siaradwr Cymraeg hyderus.
Mae’n rhaid dweud, mi oeddwn i’n bryderus ddoe i glywed y cyn-Ysgrifennydd Cabinet, a oedd yn gyfrifol am gyflwyno’r Bil, yn parhau mewn cyfweliadau i sôn am ddewis. Mae’n rhaid symud i ffwrdd o hyn a chreu hawl i bob plentyn yng Nghymru gaffael dwy iaith swyddogol ein gwlad.
Yn yr un eitem newyddion ar S4C, mi oedd yna gyfweliadau gyda disgyblion o ysgol uwchradd Cas-gwent, a braf iawn oedd eu clywed yn ymateb mor gadarnhaol i'r Bil, a chlywed eu bod nhw'n awyddus i gael y cyfle i ddod yn siaradwyr Cymraeg hyderus. Ac mae hyn yn adlewyrchu'n gyson neges dwi'n ei chlywed mewn ysgolion cyfrwng Saesneg drwy fy rhanbarth, lle mae nifer o ddysgwyr o bob oed wedi mynegi eu rhwystredigaeth nad ydyn nhw wedi cael y cyfle i fedru'r Gymraeg drwy’r system addysg, a hwythau yn parhau yn rhan ohoni. Mae yna rôl bendant gan ein hysgolion cyfrwng Saesneg, felly, o ran y targed 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg 2050. Ond ar yr un pryd, mae hefyd, wrth gwrs, angen cynyddu'r nifer sy'n derbyn addysg cyfrwng Cymraeg.
Yn amlwg, mae yn elfennau rydym ni fel plaid yn croesawu’n fawr fel rhan o’r Bil, megis yr ymrwymiad clir ar wyneb y Bil i ddarparu sail statudol ar gyfer y targed o gael 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Gobeithiwn y gallwn hefyd ddangos drwy’r Bil fod y Gymraeg yn perthyn i bawb, drwy greu un system ar hyd continwwm iaith, a bod cydraddoldeb a thegwch yn ganolog i'n system addysg, gan gynnwys dysgu gydol oes hefyd.
Mae’r fframwaith a osodir allan yn y Bil yn rhoi sylfaen ar gyfer uchelgais uwch at y dyfodol hefyd, ac felly mae hynny yn fy arwain i at agweddau o’r Bil, fel y cyflwynwyd, yr ydym ni fel plaid yn credu bod angen eu cryfhau. Mae o’n bryderus gweld cyfeiriad at ysgolion dwy ffrwd fel ateb cynhwysfawr i’r cwestiwn o sut y gellir cyflawni amcanion y Bil. Nifer fach o ysgolion sydd yn gweithredu’r model hwn, ac nid wyf yn ymwybodol o ymchwil cynhwysfawr sy’n dangos bod y model hwn yn un sydd yn gweithio yng Nghymru. Yn wir, mae cabinet Rhondda Cynon Taf yn trafod yfory newid Ysgol Gynradd Dolau o fod yn ysgol ddeuol i ysgol Saesneg, tra’n adeiladau ysgol Gymraeg newydd yn yr ardal. Dywed yn yr adroddiad y bydd hyn yn cynyddu capasiti Saesneg a chynyddu capasiti Cymraeg. Ond sut mae'r math yma o newid yn cyd-fynd efo’r targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg? A pha wersi sydd i’w dysgu o ran pam fod niferodd yn dewis y ffrwd Gymraeg yn Ysgol Gynradd Dolau wedi newid o fod yn fwyafrif yn y Gymraeg i fod yn fwyafrif Saesneg dros y blynyddoedd diwethaf? Onid oes angen inni ddeall yn well beth sy’n digwydd ar lawr gwlad cyn penderfynu ar fodel o’r fath?
Agwedd arall o gynlluniau’r Llywodraeth sydd angen craffu agos, ac fel y cyfeiriwyd eisoes gan Tom Giffard, ydy'r cynllun gweithlu. Mae hyn yn mynd i fod yn sicrhau llwyddiant y Mesur hwn. Os nad ydyn ni efo’r niferoedd o fewn yr ysgolion, yna ni fyddwn ni'n gallu cyrraedd yr uchelgais, felly mae'n rhaid inni weld targedau pendant o ran cynyddu'r nifer sydd yn gallu addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, oherwydd dŷn ni ddim yn cyrraedd y targedau fel y maen nhw ar y funud. Mae yna ddiffygion o ran targedau o ran nifer y disgyblion sy'n cael addysg cyfrwng Cymraeg erbyn 2050 a sicrhau gweithredu gan awdurdodau lleol fel rhan o weithredu amcanion y Bil yma. Ond dwi'n ymwybodol bod amser yn ein herbyn ni, a dwi'n gwybod mi fydd hi’n broses o fod yn craffu a chyflwyno gwelliannau lle, gobeithio, gallwn ni sicrhau Deddf uchelgeisiol a phellgyrhaeddol sydd ddirfawr ei hangen ar blant a phobl ifanc Cymru.
I’d like to thank the Cabinet Secretary for introducing what is a very important statement. I’m pleased that you acknowledged the role played by Cefin Campbell and the co-operation agreement, and although this is a Labour Party Bill, and we would like it to be more ambitious, there are many things that we have been pleased to collaborate and co-operate with you on, but it’s something for all of us to reflect on, isn’t it? Twenty-five years have passed since the Senedd started its work, and the majority of children in Wales continue to be denied the chance to become confident Welsh speakers. And as evidence clearly demonstrates—and I’m pleased that the statement acknowledges this today—the best way for a child to acquire the Welsh language is by being immersed in the language via Welsh-medium education, and what we have in this Bill is the beginning of a journey towards that. Our role as a party through the scrutiny process and through amendments will be to seek to strengthen the Bill further, so that every child in Wales can have the right to become a confident Welsh speaker.
I have to say that I was concerned yesterday to hear the former Cabinet Secretary, who was responsible for introducing the Bill, continuing in interviews to emphasise choice. We must move away from this and create a right for every child in Wales to acquire our nation's two official languages.
In the same item on the S4C news, there were also interviews with pupils from Chepstow secondary school, and it was wonderful to hear them responding so positively to the Bill, and hearing that they're eager to have the opportunity to become confident Welsh speakers. And this does reflect a consistent message I hear in English-medium schools throughout my region, where a number of pupils of all ages have expressed their frustration that they haven't received the opportunity to learn Welsh through the education system, even while they remain part of it. Our English-medium schools, therefore, have a clear role to play in reaching the target of 1 million Welsh speakers by 2050. But at the same time, we must, of course, increase the number who receive Welsh-medium education.
Now, clearly, there are elements that we as a party welcome a great deal as part of the Bill, such as the clear commitment on the face of the Bill to place the target of 1 million Welsh speakers by 2050 on a statutory footing. We hope that we can also demonstrate through the Bill that the Welsh language belongs to everyone, by creating a single system, along a language continuum, and that equality and fairness are at the heart of our education system, including lifelong learning.
The framework set out in the Bill provides a foundation for greater ambition for the future, and that leads me to the aspects of the Bill, as tabled, that we as a party believe need to be strengthened. It is concerning to see a direction to dual-stream schools as a comprehensive solution to the question of how the Bill's objectives can be achieved. Only a small number of schools operate according to this model, and I'm not aware of comprehensive research that demonstrates that this model works in Wales. Indeed, Rhondda Cynon Taf's cabinet will tomorrow be discussing changing Dolau Primary School from being a dual-stream school to an English-medium school, while building a new Welsh-medium school in the area. It said in the report that this would increase English-medium capacity and increase Welsh-medium capacity. But how does this kind of change align with the target of 1 million Welsh speakers? And what lessons are to be learned in terms of the numbers of pupils choosing the Welsh-medium stream at Dolau school, with a change from a majority choosing Welsh to a majority choosing English over the past few years? Do we not need a better understand of what is happening on the ground before deciding on such a model?
Another aspect of the Government's plans that does require careful scrutiny, and as already mentioned to by Tom Giffard, is the workforce plan. This will guarantee the success of this Bill. If we don't have the numbers in schools, then we won't be able to achieve that ambition, so we do need to see definite targets in terms of increasing the number able to teach through the medium of Welsh, because we aren't hitting the targets as they currently stand. There are deficiencies in terms of targets in terms of the number of pupils receiving Welsh-medium education by 2050 and ensuring action by local authorities as part of the delivery of this Bill's objectives. But I'm aware that time is against us, and I know that it will be a process as we scrutinise and table amendments where we can, hopefully, ensure that this is an ambitious Bill that is very much needed for the children and young people of Wales.
Diolch yn fawr, Heledd. Dwi'n meddwl bod gwerth inni adlewyrchu ar y siwrnai rŷn ni wedi bod arni mewn 25 mlynedd, a hyd yn oed cyn hynny. Es i i ysgol Gymraeg yn y brifddinas yma. Un ysgol gynradd oedd yna yn y brifddinas yma. Pan oeddwn i'n mynd i'r ysgol, roedd pobl yn taflu cerrig at ein bws ni achos eu bod nhw ddim eisiau ysgol Gymraeg yn eu hardal nhw. Dyna’r gwirionedd. Nawr, ocê, dwi'n eithaf hen erbyn hyn, so mae e sbel yn ôl, ond y ffaith yw, rŷn ni wedi gweld cynnydd aruthrol. Felly, o'r amser yna, 50 mlynedd yn ôl, meddyliwch chi nawr am y ffaith—yr adeg hynny, roeddech chi’n adnabod pob un oedd yn siarad Cymraeg yn y brifddinas yma. Dyw hynny ddim yn bosibl heddiw. Mae'r newid wedi bod yn aruthrol, a dwi'n meddwl ei fod e’n bwysig ein bod ni'n ymfalchïo ac yn llawenhau ynglŷn â hynny. Wrth gwrs bod yna bosibilrwydd inni fynd ymhellach, a dwi'n poeni, efallai, fod rhai ardaloedd tu fas i'n dinasoedd ni—dyna lle mae'n rhaid inni ganolbwyntio erbyn heddiw. A dwi'n falch iawn i weld bod llefydd fel sir Benfro, er enghraifft, lle, os oedd fy merch i eisiau mynd i’r ysgol o Dyddewi, byddai’n rhaid iddi fynd ar fws am awr a chwarter, jest i fynd i’r ysgol Gymraeg agosaf. Erbyn heddiw, mae yna ysgol agosach, felly mae pethau’n newid. A dwi’n meddwl bod yn rhaid inni ymfalchïo yn y ffaith ein bod ni wedi bod ar siwrnai, ac mae’r siwrnai yn mynd yn y cyfeiriad cywir.
Jest o ran y Gymraeg, dwi’n meddwl ei bod hi’n dda bod gyda ni sail statudol ar gyfer y filiwn fel nod. Ond nid hwnna fydd yn delifro, jest rhoi rhywbeth ar sail statudol—nid hwnna fydd yn delifro. Y camau ymarferol fydd yn gwneud y gwahaniaeth. A jest o ran beth fydd angen ei wneud yn y camau ymarferol yna, dwi’n meddwl y ffaith bod y cynllunio ieithyddol yma rŷn ni’n gobeithio ei weld ar lefel genedlaethol, bydd yna ddyletswydd nawr ar Weinidogion Cymru i lunio fframwaith cenedlaethol ar addysg Gymraeg a dysgu Cymraeg—. Ond bydd hwnna jest yn un rhan o’r cam. Wedyn, bydd awdurdodau lleol, bydd dyletswydd arnyn nhw, wedyn, i lunio cynlluniau strategol lleol Cymraeg mewn addysg, ac wedyn, ar lefel ysgol, bydd yna ddyletswydd i lunio cynlluniau cyflawni addysg Gymraeg. Felly, mae’n rhaid i hyn i gyd ddod at ei gilydd, fel bod pob un yn gwybod ble maen nhw’n sefyll, ac wedyn gallwch chi gynllunio sut rŷn ni’n cyrraedd y filiwn.
Felly, dwi’n meddwl bod cael y sylfaen yma ar lefel ddeddfwriaethol, dwi’n meddwl bod hwnna—. A dwi yn gobeithio y bydd hwnna’n gwneud gwahaniaeth.
Thank you very much, Heledd. I think it's worth reflecting on the journey that we've been on in 25 years, and even before then. I went to a Welsh-medium school in this capital city. There was one primary school in Cardiff. When I was going to school, people would throw stones at our bus because they didn't want a Welsh school in their area. That's the reality of the situation. Now, I'm relatively old, so it's a quite a long time ago, but the fact is that we have seen huge progress. So, from that time, 50 years ago, just think now—consider the fact that, at that time, you would know everyone who spoke Welsh in Cardiff. That simply wouldn't be possible today. The change has been transformational, and I think it's important that we take pride and rejoice in that fact. Of course there is a possibility for us to go further, and I am concerned that some areas outside of our cities need focus now. That's where we need to concentrate, and I'm pleased to see that areas such as Pembrokeshire, where, if my daughter wanted to go to school from St David’s, she would have to travel by bus for an hour and a quarter just to get to the nearest Welsh-medium school. Now, there is a school that is closer and things are changing. And we do have to take pride in the fact that we have been on this journey, and the journey is taking us in the right direction.
Just in terms of the Welsh language, I think it’s positive that we have a statutory foundation for the million as an aim. But that’s not what will deliver; putting it on a statutory foundation won’t deliver. It’s the practical steps that will make the difference. And just in terms of what needs to be done in terms of those practical steps, I think the fact that this language planning that we hope to see at a national level, that there will now be a duty on Welsh Ministers to draw up a national framework on Welsh-medium education and the learning of Welsh—. But that will be only one piece of the jigsaw. Then, local authorities will have a duty to draw up local Welsh in education plans, and, then, at a school level, there will be a duty to draw up Welsh language delivery plans. So, all of this needs to come together so that everyone knows where they stand, and then you can plan how we get to that million Welsh speakers.
So, I think having this foundation on a statutory basis, I think that—. And I do hope that that will make a difference.
Can I thank the Minister for the statement? I have an interest as my daughter teaches Welsh in a Welsh-medium school in Amlwch on Ynys Môn. I’m aware of the excellence of Welsh-medium schools in Swansea, both secondary and primary, with personal experience as a parent of a pupil attending Lôn Las and Bryn Tawe, and with grandchildren at Tan-y-lan. I want to highlight the huge improvement in the teaching of Welsh in English-medium primary schools over recent years. I think there really has been a huge change. When I visit English-medium schools in Swansea, like I did on Monday, I hear Welsh spoken, see it on classroom walls and see Welsh on notice boards. This has been made possible by the one-year Welsh language sabbatical course for primary school teachers. Is this scheme going to continue?
I also want to highlight the excellent work done by Mudiad Meithrin in helping children from English-speaking families learn Welsh at a young age.
Finally, as someone who speaks Welsh daily, for many people like me, what we lack most is confidence.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad? Rwy'n ymddiddori yn hyn oherwydd mae fy merch i'n dysgu Cymraeg mewn ysgol Gymraeg yn Amlwch ar Ynys Môn. Rwy'n ymwybodol o ragoriaeth ysgolion cyfrwng Cymraeg yn Abertawe, uwchradd a chynradd fel ei gilydd, gyda phrofiad personol o fod yn rhiant i ddisgybl a oedd yn mynychu ysgolion Lôn Las a Bryn Tawe, ac mae fy wyrion yn Ysgol Tan-y-lan. Fe hoffwn i dynnu sylw at y gwelliant enfawr o ran dysgu'r Gymraeg mewn ysgolion cynradd cyfrwng Saesneg dros y blynyddoedd diwethaf. Rwy'n credu bod newid mawr wedi bod, mewn gwirionedd. Pan fyddaf i'n ymweld ag ysgolion cyfrwng Saesneg yn Abertawe, fel gwnes i ddydd Llun, rwy'n clywed rhai yn siarad Cymraeg, yn ei gweld ar furiau'r dosbarth ac yn gweld y Gymraeg ar hysbysfyrddau. Mae hyn wedi bod yn bosibl oherwydd y cwrs sabothol Cymraeg un flwyddyn ar gyfer athrawon ysgolion cynradd. A fydd y cynllun hwn yn parhau?
Fe hoffwn i dynnu sylw hefyd at waith rhagorol y Mudiad Meithrin wrth helpu plant o deuluoedd sy'n siarad Saesneg i ddysgu Cymraeg yn ifanc iawn.
Yn olaf, fel rhywun sy'n siarad Cymraeg yn ddyddiol, o ran llawer o bobl fel fi, yr hyn yr ydym ni'n fwyaf prin ohono yw hyder.
Thanks very much, Mike, and can you please pass on my thanks to your daughter for her contribution on Anglesey? I certainly think there has been an improvement just in the awareness of the Welsh language in some of our English-speaking schools. I think, if we’re honest, there’s still a long way to go in terms of how we teach Welsh in English-medium schools. I think there are opportunities for us to think about how that is done, and how to improve that, and I do hope the fact that we will have the athrofa dysgu Cymraeg cenedlaethol to help us with that, I hope that will help us in making sure that we have, absolutely, the most up-to-date models on how to teach Welsh in the most efficient and effective way that is appropriate for people of the correct age.
Diolch yn fawr iawn, Mike, ac a wnewch chi ddiolch i'ch merch am ei chyfraniad hi ar Ynys Môn? Yn sicr, rwy'n credu y bu gwelliant mawr o ran yr ymwybyddiaeth sydd o'r Gymraeg yn rhai o'r ysgolion cyfrwng Saesneg yng Nghymru. Rwy'n credu, pe byddem ni'n onest, mae yna ffordd bell i fynd eto o ran sut yr ydym ni'n addysgu'r Gymraeg mewn ysgolion cyfrwng Saesneg. Rwy'n credu bod cyfleoedd i ni feddwl am sut mae hynny'n cael ei wneud, a sut i wella hynny, ac rwy'n gobeithio y bydd y ffaith y bydd gennym ni'r athrofa dysgu Cymraeg cenedlaethol i'n helpu ni yn hynny o beth, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n ein helpu ni i sicrhau bod gennym ni, yn gyfan gwbl, y modelau mwyaf diweddar o ran sut i addysgu'r Gymraeg yn y ffordd fwyaf effeithlon ac effeithiol sy'n addas ar gyfer pob oedran priodol.
Yn 1949, fe sefydlwyd eich ysgol gynradd chi, Ysgrifennydd y Cabinet, rhyw ddwy filltir o’r Senedd. Ac 19 o blant a ddaeth ynghyd, ond, yn anffodus, gwrthodwyd un o’r plant, John Ellerman, gan nad oedd ei rieni’n siarad Cymraeg; 75 mlynedd yn ddiweddarach, y newyddion da yw bod addysg Gymraeg yn ffynnu yng Nghaerdydd, gydag wyron John Ellerman yn rhan o’r cynnydd hwnnw. Ond mae materion sy’n codi pryder o hyd. I ddechrau, mae’r frwydr yn parhau yn Grangetown. Fel chi, roeddwn i’n gorfod teithio oriau ar fws bob dydd. Mae angen ysgol uwchradd Gymraeg yn ne Caerdydd er mwyn sicrhau bod addysg Gymraeg ar gael yn ein cymunedau amlethnig ni, a’n cymunedau mwyaf difreintiedig ni. Yn ail, fe welais i raglen deledu diweddar—Y Gymraeg: Hawl bob Plentyn—yn dangos yr heriau sy’n wynebu plant ag anableddau i dderbyn addysg Gymraeg yng Nghaerdydd. Ac yn olaf, ers sawl blwyddyn bellach, mae diffyg lle wedi bod yn Ysgol Mynydd Bychan. Bob blwyddyn, mae sôn am blant yn gorfod derbyn addysg Saesneg yn lle, a’u bod nhw wedi methu derbyn lle yn yr ysgol Gymraeg leol. Sut mae’r Llywodraeth yn mynd i sicrhau, trwy'r Bil yma, fod addysg Gymraeg wirioneddol yn hygyrch i holl deuluoedd Cymru? Diolch yn fawr.
In 1949, your own primary school was established, around two miles or so away from the Senedd. And 19 children came together at that school, but, unfortunately, one of the children, John Ellerman, was refused admission as his parents didn’t speak Welsh; 75 years later, the good news is that Welsh language education is growing in Cardiff, with John Ellerman’s grandchildren part of that growth. But there are issues that continue to cause concern. The struggle continues in Grangetown. Like you, I had to travel hours by bus every day. We need a secondary school in south Cardiff to ensure that Welsh-medium education is available in our multi-ethnic communities, and our most deprived communities. Secondly, I saw a recent television programme on every child’s right to the Welsh language, which demonstrated the challenges that face children with disabilities when it comes to receiving Welsh-medium education in Cardiff. And finally, for several years now, there’s been a lack of places in Ysgol Mynydd Bychan. Every year, we hear about children having to receive English-medium education because they’ve failed to get a place in their local Welsh-medium education school. So, how will the Government ensure, through this Bill, that Welsh-medium education is genuinely accessible to all families in Wales?
Diolch yn fawr i ti, Rhys, ac, wrth gwrs, roeddwn i yn yr ysgol Gymraeg gyntaf yna yng Nghaerdydd gyda dy frawd di. Dim ond 99 ohonon ni oedd yn yr ysgol uwchradd gyntaf yng Nghaerdydd yn y flwyddyn gyntaf. Jest o ran addysg Gymraeg, mae'n wir ei bod hi'n ffynnu yn y brifddinas. Mae'r galw yn cynyddu drwy'r amser. Un o'r pethau dwi'n gobeithio bydd yn helpu yn y dyfodol fydd y cynllunio ieithyddol yma, fydd nawr yn statudol.
Thank you very much, Rhys, and, of course, I was in that first Welsh-medium school in Cardiff with your brother. There were only 99 of us in the first Welsh-medium secondary school in Cardiff in that first year. Just in terms of Welsh-medium education, it's true that it's thriving in the capital city. Demand is increasing constantly. One of the things that I hope will help in future will be this language planning, which will happen on a statutory basis now.
Ac, yn olaf, Cefin Campbell.
And, finally, Cefin Campbell.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gaf i, cyn fy mod i'n gofyn y cwestiwn, wneud datganiad o ddiddordeb ynglŷn â'r rôl dwi wedi chwarae yn natblygiad y Bil yma, gan ddiolch yn gynnes iawn i'r cyn-Ysgrifennydd Cabinet gyda chyfrifoldeb am y Bil am y cydweithio adeiladol iawn ar hyd y siwrne yna, wrth inni geisio ffeindio rhyw gonsensws rhyngom ni ynglŷn â'r ffordd orau i sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru yn dod yn siaradwr Cymraeg hyderus?
Ond yr hyn sydd yn fy mhoeni i yn fawr iawn, a dyw hyn ddim yn newyddion—mae Heledd wedi cyfeirio ato fe yn barod—yw y diffyg gweithlu dwyieithog. Ac os caf i ofyn y cwestiwn penodol yma, rydyn ni'n gwybod am y nifer isel o fyfyrwyr sy'n sefyll lefel A yn y Gymraeg, ac mae yna le i boeni, gan fod nifer ohonyn nhw yn mynd ymlaen i fod yn athrawon Cymraeg, am y nifer fach ohonyn nhw sydd yn dysgu'r Gymraeg fel pwnc erbyn hyn. Yn ôl yn 2022-23, 176 oedd wedi dilyn a chwblhau cwrs lefel A iaith gyntaf, a 112 ar gyfer Cymraeg ail iaith. Felly, gaf i ofyn sut mae'r Llywodraeth yn bwriadu mynd ati i sicrhau bod mwy yn astudio Cymraeg fel lefel A ac wedyn yn dilyn ymlaen i fod yn athrawon yn y pwnc?
Ond nid y Gymraeg fel pwnc yn unig, wrth gwrs, rŷn ni'n poeni amdano. Hynny yw, oni bai ein bod ni'n recriwtio llawer mwy o athrawon pwnc cyfrwng Cymraeg, dyw nod ac amcanion y Bil yma byth yn mynd i gael eu gwireddu. Felly, gwnaeth Bridget Phillipson, yr Ysgrifennydd addysg yn San Steffan, ar ei diwrnod cyntaf yn ei swydd, osod targed o recriwtio 6,500 mwy o athrawon. Byddwn i'n hoffi gweld y Llywodraeth yn gosod targed ar gyfer penodi a recriwtio a hyfforddi gymaint mwy o athrawon cyfrwng Cymraeg i'n helpu ni i wireddu amcanion y Bil yma. Felly, gaf i ofyn sut mae'r Llywodraeth yn bwriadu mynd ati i wneud hynny hefyd? Diolch yn fawr.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Before I ask my question, may I make a declaration of interest with regard to the role that I have played in the development of this Bill, and I want to thank the former Cabinet Secretary very much—the Cabinet Secretary who had responsibility for the Bill—for the very constructive co-operation on that journey, as we sought a consensus between us about the best way to ensure that every child in Wales becomes a confident Welsh speaker?
But what concerns me a great deal, and this won't be news to anyone— Heledd has referred to it already—is the deficiencies in terms of a bilingual workforce. And if I could ask this specific question, we know about the low numbers of students who are studying A level Welsh, and there is room for concern, because of the number of those who then go on to be Welsh-medium teachers, about the very low numbers studying Welsh as a subject now. Back in 2022-23, 176 pupils completed first language A level in Welsh; 112 for second language Welsh. So, may I ask how the Government intends to ensure that more pupils study A level Welsh and then go on to train to become teachers in the subject?
But it isn't Welsh as a subject alone that is a cause of concern. Unless we recruit far more Welsh-medium subject teachers, the objectives of this Bill are never going to be achieved. So, Bridget Phillipson, the education Secretary in Westminster, on her very first day in office, set a target to recruit 6,500 additional teachers. I would like to see the Government setting a target for the appointment, recruitment and training of many more Welsh-medium teachers to help us to deliver the objectives of this Bill. So, may I ask how the Government intends to do just that too? Thank you very much.
Diolch yn fawr i ti, Cefin, a diolch am dy waith di ar y Bil yma. A diolch yn fawr i Jeremy Miles hefyd am yr holl waith mae e wedi ei wneud i baratoi ar gyfer y Bil yma. Rydych chi'n eithaf reit bod y gweithlu yn her; mae'n her mewn addysg yn gyffredinol ac mae'n her nid yn unig yma yng Nghymru, ond dros y Deyrnas Unedig. Ond, wrth gwrs, mae'r her yna yn fwy yng nghyd-destun y Gymraeg, a dyna pam mae yna lot o ffyrdd rŷn ni'n ceisio cael mwy o bobl i ddysgu i fod yn athrawon. Un o'r pethau dwi'n meddwl sydd wedi bod yn help yw bod lot o bobl ifanc yn dod yn gynorthwywyr dysgu pan ydyn nhw yn eithaf ifanc, ac mae hwnna yn rhoi blas iddyn nhw, efallai cyn neu ar ôl y brifysgol. Mae hwnna'n ailgydio yn eu hiaith Gymraeg nhw. Felly, does dim, o reidrwydd, rhaid i chi gael lefel A Cymraeg er mwyn dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, ond mae ailgynnau'r diddordeb yna yn yr iaith ar ôl iddyn nhw adael, efallai mynd off i brifysgol lle dŷn nhw ddim wedi siarad Cymraeg, ac wedyn dod yn ôl, cael blas eto—. Dwi wedi gweld hynny'n digwydd eithaf lot, a dwi'n meddwl bod hwnna efallai yn rhywbeth sy'n werth edrych arno yn fwy manwl.
Thank you very much, Cefin, and thank you for your work on this Bill. And thank you to Jeremy Miles too for all of the work that he has done in preparing for the introduction of this Bill. You're quite right that workforce is a challenge; it's a challenge generally in education and it's a challenge not only here in Wales, but across the UK. But, of course, that challenge is even greater in the context of the Welsh language, and that's why we are seeking to attract more people to train to become teachers. One of the things that I think has been of assistance is that a number of young people do become classroom assistants at quite a young age, and that gives them a flavour, perhaps before or after university. And that gives them an opportunity to become confident in Welsh again. So, you don't necessarily need an A level in Welsh, but reigniting that interest in the language once they've left and gone to university, where they perhaps haven't spoken Welsh, and then they return, and they do get that experience—. I have seen that happen quite a lot, and I do think that that is something that could be looked at in more detail.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 4 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth, diweddariad trafnidiaeth, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Ken Skates.
Item 4 today is a statement by the Cabinet Secretary for North Wales and Transport, a transport update, and I call on the Cabinet Secretary, Ken Skates.
Diolch, Dirprwy Lywydd. In my opening statement to the Senedd, I confirmed that my three priorities were to listen, to work in partnership, and to make change happen. I'm grateful for this opportunity to update you on this progress.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn fy natganiad agoriadol i'r Senedd, fe gadarnheais mai fy nhair blaenoriaeth oedd gwrando, gweithio mewn partneriaeth, a gwneud i newid ddigwydd. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am y cynnydd hwn.
Our national listening programme on 20 mph has proved to be an incredibly valuable undertaking. Since April, I’ve personally met with a wide range of the people and communities that we serve: older people, people living with disabilities, the emergency services, businesses large and small, motorists, cyclists, highways engineers and, of course, elected representatives, including Members of this Senedd. I've also visited communities to see for myself how 20 mph has been implemented on the ground and to engage with local residents directly. Some of those conversations have been about individual roads where 20 mph simply makes no sense, but I have also spoken to people who have warmly welcomed the change and told me about the difference it’s made to their daily lives.
One of the central purposes of the listening programme was to assist us in refining the guidance. We have taken the feedback and worked in partnership with highway authorities and the County Surveyors' Society Wales to co-create guidance on setting 30 mph speed limits on restricted roads and other 20 mph roads. That guidance has been published today, and it provides a framework to support highway authorities to make the right decisions for local roads, particularly when those calls are finely balanced. It prioritises 20 mph speed limits where pedestrians and cyclists frequently mix with vehicles, unless strong evidence supports that higher speeds are safe.
It also sets out that speed limit changes to 30 mph are mainly expected on A and B roads, which are, generally, strategic routes through urban areas. In addition to clarifying place criteria terminology, the updated guidance provides criteria linked to road characteristics and movement, making it clear that any decision is an exercise for highway authorities of weighing benefits and disbenefits of setting a higher speed limit in the context of their transport specific but also wider statutory duties.
Members will have had the opportunity to consider the guidance, but, to clarify, it sets out that 30 mph limits could be considered on strategic roads outside urban centres and rural residential roads with no nearby facilities, strategic transport routes, such as important bus corridors with limited pedestrian and cyclist traffic, and where the road characteristics allow, including consideration of segregated facilities for pedestrians and cyclists, road width and geometry.
Now, before the listening phase began, I was clear that I wanted citizens to have their say on speed limits within their communities. We’ve encouraged people from across Wales to contact their highway authority to provide them with their thoughts on individual roads with 20 mph limits. Thousands of people have responded, and I’m grateful to them for helping us to ensure that 20 mph is targeted in the right places.
So, from September, highway authorities will begin to act on this feedback, applying the guidance to assess speed limits on roads under consideration where a change of speed limit may be appropriate. Local authorities will shortly be invited to submit bids for funding to enable them to make speed limit changes in line with the new guidance. An additional £5 million has been made available for this financial year.
The volume of feedback to highway authorities has varied considerably and so we might expect that some authorities will review more roads than others. As a result, timescales for this work are likely to vary as well. But, where appropriate and following assessment, highway authorities will begin the process of changing speed limits on certain roads by traffic regulation orders.
I’d like to place on record my sincere thanks to local authorities for their ongoing support for this work. The principal objective of this policy is to save lives and reduce casualties on our roads. As I’ve said before, I want to build from the consensus that 20 mph is the right speed limit near schools, hospitals, nurseries, community centres, play areas and in built-up residential areas. Through partnership working, I believe we can absolutely make 20 mph a success for Wales.
I’d like to take this opportunity to reflect on the implications of the new UK Government on the transport portfolio. Now—and I hope the Dirprwy Lywydd will indulge me for a moment—this is the first opportunity that I’ve had in the Senedd to congratulate the new UK Labour Government on their historic landslide victory on 4 July. Two Labour Governments, in Wales and in Westminster, will allow us to deliver better outcomes for the people we represent.
I’ve already had the pleasure of meeting the new Secretary of State for Transport, Lousie Haigh, and I already enjoy a very warm friendship with the new rail Minister. Lord Hendy has been a consistent and powerful advocate for Wales over many years, and his appointment is particularly encouraging. Through his work as chair of Network Rail, the union connectivity review and his deep personal connection with Wales, Lord Hendy has an unparalleled understanding of our transport priorities and the key challenges, and also the opportunities that we want to make progress on.
In the reserved area of rail infrastructure, I am confident we can work collaboratively to determine the right priorities for UK Government investment in Wales, working with Jo Stevens, who will be an important voice for Wales around the Cabinet table as Secretary of State for Wales, and building on the productive work that has taken place in recent years at official level, through the Wales rail board. Through mutual trust and respect, and by working together in close partnership, I am confident that we can improve services for rail passengers across Wales and the borders. In south-east Wales, and on the core Valleys lines in particular, we are demonstrating what our long-term vision for high-quality 'turn up and go' public transport can achieve.
Of course, I want to meet this scale of ambition for the whole of Wales, but we have delivered the metro transformation despite, not because of, the current rail operating model in Wales, which is the most complex model anywhere in the UK. There is growing consensus that this needs to change, and I am excited, Dirprwy Lywydd, that we now have a UK Government that wants to work with us to deliver rail reform, with shared values and a commitment to delivering a better railway for passengers and, indeed, for freight. Partnership in power and a Labour UK Government that believes, like we do here in Welsh Labour Government, that the railway is a fundamental public service belonging to us all, and its place is in the public sector rather than in the hands of shareholders and private investors.
With Transport for Wales now consistently the most reliable operator in Wales, I look forward to working with colleagues at Westminster as we deliver on our shared ambition to make all operators in Wales accountable to the Welsh Government and this Senedd. I am also looking forward to delivering against the manifesto commitment to create an enhancements fund for Wales—a jointly agreed programme of investment that can begin to address the historic underfunding of our network and the managed decline of rail infrastructure that the previous administration at Westminster were forcing upon us.
Beyond rail, I note the strong synergies between the UK Government’s plans for buses in England and the landmark bus Bill that we will soon be bringing forward to the Senedd. This, of course, was included in the First Minister’s statement on legislative priorities just last week.
So, overall, it is an extremely exciting time for the future of transport in Wales, and I look forward to both Governments working together to meet our shared priorities for economic growth, responding to the climate challenge and reducing inequalities.
Mae ein rhaglen wrando genedlaethol ar 20 mya wedi profi i fod yn weithgaredd hynod werthfawr. Ers mis Ebrill, rwyf wedi cyfarfod ag ystod eang o'r bobl a'r cymunedau rydym yn eu gwasanaethu: pobl hŷn, pobl sy'n byw gydag anableddau, y gwasanaethau brys, busnesau bach a mawr, modurwyr, beicwyr, peirianwyr priffyrdd ac, wrth gwrs, cynrychiolwyr etholedig, gan gynnwys Aelodau'r Senedd hon. Rwyf hefyd wedi ymweld â chymunedau i weld drosof fy hun sut mae 20 mya wedi'i weithredu ar lawr gwlad ac i ymgysylltu â thrigolion lleol yn uniongyrchol. Mae rhai o'r sgyrsiau hynny wedi bod am ffyrdd unigol lle nad yw 20 mya yn gwneud unrhyw synnwyr, ond rwyf hefyd wedi siarad â phobl sydd wedi croesawu'r newid yn gynnes ac wedi dweud wrthyf am y gwahaniaeth y mae wedi'i wneud i'w bywydau bob dydd.
Un o ddibenion canolog y rhaglen wrando oedd ein cynorthwyo i fireinio'r canllawiau. Rydym wedi derbyn yr adborth ac wedi gweithio mewn partneriaeth ag awdurdodau priffyrdd a Chymdeithas Syrfewyr Sirol Cymru i gyd-greu canllawiau ar osod terfynau cyflymder o 30 mya ar ffyrdd cyfyngedig a ffyrdd 20 mya eraill. Cyhoeddwyd y canllawiau hynny heddiw, ac mae'n darparu fframwaith i gefnogi awdurdodau priffyrdd i wneud y penderfyniadau cywir ar gyfer ffyrdd lleol, yn enwedig pan fo'r galwadau hynny'n cael eu cydbwyso'n gynnil. Mae'n blaenoriaethu terfynau cyflymder 20 mya lle mae cerddwyr a beicwyr yn cymysgu'n aml â cherbydau, oni bai bod tystiolaeth gref yn cefnogi y byddai cyflymderau uwch yn ddiogel.
Mae hefyd yn nodi y disgwylir i newidiadau i derfynau cyflymder i 30 mya yn bennaf fod ar ffyrdd A a B, sydd, yn gyffredinol, yn llwybrau strategol trwy ardaloedd trefol. Yn ogystal ag egluro terminoleg meini prawf lleoedd, mae'r canllawiau wedi'u diweddaru yn darparu meini prawf sy'n gysylltiedig â nodweddion ffyrdd a symudiadau, gan ei gwneud yn glir bod unrhyw benderfyniad yn ymarfer i awdurdodau priffyrdd bwyso buddion ac anfanteision gosod terfyn cyflymder uwch yng nghyd-destun eu dyletswyddau penodol o ran trafnidiaeth ond hefyd dyletswyddau statudol ehangach.
Bydd yr Aelodau wedi cael cyfle i ystyried y canllawiau, ond, er mwyn egluro, mae'n nodi y gellid ystyried terfynau 30 mya ar ffyrdd strategol y tu allan i ganolfannau trefol a ffyrdd preswyl gwledig heb gyfleusterau cyfagos, llwybrau trafnidiaeth strategol, megis coridorau bysiau pwysig gyda thrafnidiaeth cerddwyr a beicwyr cyfyngedig, a lle mae nodweddion y ffyrdd yn caniatáu, gan gynnwys ystyried cyfleusterau ar wahân ar gyfer cerddwyr a beicwyr, lled a geometreg y ffordd.
Nawr, cyn i'r cyfnod gwrando ddechrau, roeddwn i'n glir fy mod i eisiau i ddinasyddion ddweud eu dweud ar derfynau cyflymder yn eu cymunedau. Rydym wedi annog pobl o bob cwr o Gymru i gysylltu â'u hawdurdod priffyrdd i roi eu barn iddynt ar ffyrdd unigol sydd â therfynau 20 mya. Mae miloedd o bobl wedi ymateb, ac rwy'n ddiolchgar iddyn nhw am ein helpu ni i sicrhau bod 20 mya yn cael ei dargedu yn y mannau cywir.
Felly, o fis Medi ymlaen, bydd awdurdodau priffyrdd yn dechrau gweithredu ar yr adborth hwn, gan gymhwyso'r canllawiau i asesu terfynau cyflymder ar ffyrdd sy'n cael eu hystyried lle gallai newid terfyn cyflymder fod yn briodol. Cyn bo hir, gwahoddir awdurdodau lleol i gyflwyno ceisiadau am gyllid i'w galluogi i wneud newidiadau i derfynau cyflymder yn unol â'r canllawiau newydd. Mae £5 miliwn ychwanegol ar gael ar gyfer y flwyddyn ariannol hon.
Mae maint yr adborth i awdurdodau priffyrdd wedi amrywio'n sylweddol ac felly efallai y byddwn yn disgwyl y bydd rhai awdurdodau yn adolygu mwy o ffyrdd nag eraill. O ganlyniad, mae'n debygol y bydd amserlenni ar gyfer y gwaith hwn yn amrywio hefyd. Ond, lle bo'n briodol ac ar ôl asesu, bydd awdurdodau priffyrdd yn dechrau'r broses o newid terfynau cyflymder ar ffyrdd penodol drwy orchmynion rheoleiddio traffig.
Hoffwn gofnodi fy niolch diffuant i awdurdodau lleol am eu cefnogaeth barhaus i'r gwaith hwn. Prif amcan y polisi hwn yw achub bywydau a lleihau anafiadau ar ein ffyrdd. Fel y dywedais o'r blaen, rwyf am adeiladu o'r consensws mai 20 mya yw'r terfyn cyflymder cywir ger ysgolion, ysbytai, meithrinfeydd, canolfannau cymunedol, ardaloedd chwarae ac mewn ardaloedd preswyl adeiledig. Drwy weithio mewn partneriaeth, rwy'n credu y gallwn wneud 20 mya yn llwyddiant i Gymru.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i fyfyrio ar oblygiadau Llywodraeth newydd y DU ar y portffolio trafnidiaeth. Nawr—a gobeithio y bydd y Dirprwy Lywydd yn maddau imi am eiliad—dyma'r cyfle cyntaf i mi ei gael yn y Senedd i longyfarch Llywodraeth Lafur newydd y DU ar ei buddugoliaeth ysgubol hanesyddol ar 4 Gorffennaf. Bydd dwy Lywodraeth Lafur, yng Nghymru ac yn San Steffan, yn ein galluogi i sicrhau gwell canlyniadau i'r bobl yr ydym yn eu cynrychioli.
Rwyf eisoes wedi cael y pleser o gwrdd â'r Ysgrifennydd Gwladol newydd dros Drafnidiaeth, Lousie Haigh, ac mae cyfeillgarwch cynnes iawn rhyngof â'r Gweinidog rheilffyrdd newydd. Mae'r Arglwydd Hendy wedi bod yn eiriolwr cyson a phwerus dros Gymru dros nifer o flynyddoedd, ac mae ei benodiad yn arbennig o galonogol. Trwy ei waith fel cadeirydd Network Rail, adolygiad cysylltedd yr undeb a'i gysylltiad personol dwfn â Chymru, mae gan yr Arglwydd Hendy ddealltwriaeth ddigyffelyb o'n blaenoriaethau trafnidiaeth a'r heriau allweddol, a hefyd y cyfleoedd yr ydym eisiau gwneud cynnydd arnynt.
Yn y maes seilwaith rheilffyrdd a gedwir yn ôl, rwy'n hyderus y gallwn weithio ar y cyd i bennu'r blaenoriaethau cywir ar gyfer buddsoddiad Llywodraeth y DU yng Nghymru, gan weithio gyda Jo Stevens, a fydd yn llais pwysig i Gymru o amgylch bwrdd y Cabinet fel Ysgrifennydd Gwladol Cymru, ac adeiladu ar y gwaith cynhyrchiol sydd wedi digwydd dros y blynyddoedd diwethaf ar lefel swyddogol, drwy fwrdd rheilffyrdd Cymru. Trwy gyd-ymddiriedaeth a pharch, a thrwy gydweithio mewn partneriaeth agos, rwy'n hyderus y gallwn wella gwasanaethau i deithwyr rheilffyrdd ledled Cymru a'r gororau. Yn y de-ddwyrain, ac ar reilffyrdd craidd y Cymoedd yn benodol, rydym yn dangos yr hyn y gall ein gweledigaeth hirdymor ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus sef 'troi i fyny a mynd' o ansawdd uchel ei chyflawni.
Wrth gwrs, rwyf am gyflawni'r raddfa hon o uchelgais ar gyfer Cymru gyfan, ond rydym wedi cyflawni'r trawsnewidiad metro, er gwaethaf y model gweithredu rheilffyrdd presennol yng Nghymru, sef y model mwyaf cymhleth yn unrhyw le yn y DU. Mae consensws cynyddol bod angen i hyn newid, ac rwy'n teimlo'n gyffrous, Dirprwy Lywydd, fod gennym Lywodraeth y DU bellach sydd eisiau gweithio gyda ni i ddiwygio'r rheilffyrdd, gyda gwerthoedd a rennir ac ymrwymiad i ddarparu gwell rheilffyrdd i deithwyr ac, yn wir, ar gyfer cludo nwyddau. Partneriaeth mewn grym a Llywodraeth Lafur yn y DU sy'n credu, fel yr ydym ni yma yn Llywodraeth Lafur Cymru, bod rheilffyrdd yn wasanaeth cyhoeddus sylfaenol sy'n perthyn i ni i gyd, a'i le yw yn y sector cyhoeddus yn hytrach nag yn nwylo cyfranddalwyr a buddsoddwyr preifat.
Gyda Trafnidiaeth Cymru bellach yn gyson y gweithredwr mwyaf dibynadwy yng Nghymru, edrychaf ymlaen at weithio gydag aelodau cyfatebol yn San Steffan wrth i ni gyflawni ein huchelgais gyffredin i wneud pob gweithredwr yng Nghymru yn atebol i Lywodraeth Cymru a'r Senedd hon. Rwyf hefyd yn edrych ymlaen at gyflawni yn erbyn ymrwymiad y maniffesto i greu cronfa welliannau i Gymru—rhaglen fuddsoddi y cytunwyd arni ar y cyd a all ddechrau mynd i'r afael â thanariannu hanesyddol ein rhwydwaith a'r dirywiad dan reolaeth o seilwaith rheilffyrdd yr oedd y weinyddiaeth flaenorol yn San Steffan yn ei orfodi arnom.
Y tu hwnt i'r rheilffyrdd, rwy'n nodi'r synergeddau cryf rhwng cynlluniau Llywodraeth y DU ar gyfer bysiau yn Lloegr a'r Bil bysiau nodedig y byddwn yn ei gyflwyno i'r Senedd cyn bo hir. Cafodd hyn, wrth gwrs, ei gynnwys yn natganiad y Prif Weinidog ar flaenoriaethau deddfwriaethol dim ond yr wythnos diwethaf.
Felly, ar y cyfan, mae'n gyfnod hynod gyffrous i ddyfodol trafnidiaeth yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen at weld y ddwy Lywodraeth yn cydweithio i gyflawni ein blaenoriaethau cyffredin ar gyfer twf economaidd, gan ymateb i'r her hinsawdd a lleihau anghydraddoldebau.
Thank you so much for this afternoon's statement, Cabinet Secretary, and I congratulate you and your party on your success in the elections.
Now, no matter how much time passes, a level of frustration and anger from the public towards this 20 mph policy doesn't seem to be changing. It's far too drastic, as many say, and continues to hamper people's day-to-day lives, and, unfortunately, is damaging hard-working businesses. And we must not forget that this policy is set to hit our economy and give it a £9 billion blow. When you took on your role earlier this year, we saw a dramatic shift in rhetoric towards the deeply unpopular 20 mph policy, especially when compared to your predecessor, and it has certainly gone down well with everybody. Instead of ploughing through regardless, you decided to launch a listening programme—I'm appreciative of that—in order to gauge the views and feedback of people, businesses and other stakeholders. Whilst I really do welcome this move and only wish it had been carried out before the policy was introduced, it absolutely remains the view that this £33 million project should be spiked completely—this is my view—and replaced with targeted measures. So, Cabinet Secretary, just how successful do you feel the listening programme has actually been?
You mentioned in your statement that you've met with a wide cross-section of people. Exactly how many people does that equate to in this, please, Cabinet Secretary? A rough estimate, just simply for my knowledge, alongside the public's, will do. Also, how exactly did you engage with them—face to face, social media, e-mails, et cetera? It would be really welcome to know how this listening process took place. I'd also appreciate it if you could also outline what specific communities you visited as part of the listening exercise. Of course, you'll be aware that the record-breaking petition to have the 20 mph scheme axed, which reached nearly 500,000 signatures, has certainly had a lot of momentum to it. So, Cabinet Secretary, have you visited any of the areas where the majority of people signed from, and spoken with local residents there, to understand their disenchantment with the policy? You said that some areas will be seeing more changes than others, which is absolutely fine and I can appreciate that, but based on the conversations that you've had through the listening programmes, in which areas do you expect to see the most changes made—north, south, west Wales? I'm sure the Chamber would love to hear it.
It does also appear, though, that some common sense has indeed prevailed with this guidance, with the Government agreeing with the Welsh Conservatives there, where you're calling for 20 mph speed limits to be in place within certain areas, such as near schools, hospitals, community centres, et cetera. It's really welcome. It's music to my ears. Based on today's statement, it appears as though all of the emphasis, however, is being shifted away from the Government and onto local authorities. Isn't this just a case of the Welsh Government almost washing its hands of this contentious scheme and forcing councils to deal with the flak instead?
Turning to public engagement with local authorities, you say thousands have had their say over speed limits in their communities. However, sadly, Cabinet Secretary, I've been contacted by numerous constituents from across Wales, complaining about how difficult it actually was to submit feedback via council websites. Some were saying that entering road by road was an arduous task. Some said that the council was not taking feedback. And others were saying that they were told to contact the Welsh Government directly. Were any of these concerns raised with you, Cabinet Secretary, or with your officials, and if so, what action, if any, did you take to ensure that all voices were sincerely heard, because many have said that it has been, and I quote, a 'nightmare' to give feedback?
Turning to your desire for collaborative working with the new Labour Government in London, I'm really glad to hear it, so please, for the benefit of myself and colleagues, could you please outline what sort of things you expect to see coming forward as a result of this? You touched upon nationalising rail. Will Magor and Undy get a walkway station? Will the north Wales main line be electrified, as set out by the previous Conservative Government? I appreciate, Cabinet Secretary, you may not want to, given the ongoing uncertainty within the party at the moment, but I sincerely want to look ahead to the future, as do the people of Wales.
I must confess to everyone here today that I am disappointed that there is no mention of road building in today's statement. Cabinet Secretary, you're an intelligent man and I know you'll agree that road building is essential for cars, but it's also essential for public transport too. So, perhaps you can outline what work you'll be coming forward with in relation to road building as well. You speak of an integrated transport system in aspects of your future plan, such as a bus Bill. In my view, the Welsh Government should be using all the tools at its disposal to open up our transport economy and get Wales moving again. Building roads, for example, assists different industries such as freight and logistics, by maximising growth, efficiency and output. I understand that previously, Cabinet Secretary, you had committed to bringing forward a freight and logistics plan, but to date we are yet to see a plan in place for the industry, and they really would love to know what does the future hold for them. So, Cabinet Secretary, could you please outline where you are on this commitment and when the industry can expect to see some sort of fruition?
And finally, Cabinet Secretary, you said that a bus Bill will come before the Chamber soon. Could you please provide us with a more specific date? I'd be very grateful. Thank you.
Diolch yn fawr iawn am ddatganiad y prynhawn yma, Ysgrifennydd Cabinet, ac rwy'n eich llongyfarch chi a'ch plaid ar eich llwyddiant yn yr etholiadau.
Nawr, ni waeth faint o amser sy'n mynd heibio, nid yw'n ymddangos bod lefel o rwystredigaeth a dicter gan y cyhoedd ynghylch y polisi 20 mya hwn yn newid. Mae'n llawer rhy eithafol fel y dywed llawer, ac yn parhau i rwystro bywydau pobl o ddydd i ddydd, ac, yn anffodus, mae'n niweidio busnesau sy'n gweithio'n galed. Ac ni ddylem anghofio y bydd y polisi hwn yn taro ein heconomi ac yn rhoi ergyd o £9 biliwn iddi. Pan wnaethoch chi ymgymryd â'ch rôl yn gynharach eleni, gwelsom newid sylweddol yn y rhethreg ynghylch y polisi 20 mya hynod amhoblogaidd, yn enwedig o'i gymharu â'ch rhagflaenydd, ac yn sicr mae wedi ei chroesawu'n fawr gan bawb. Yn lle bwrw ati doed a ddelo, fe benderfynoch lansio rhaglen wrando—rwy'n gwerthfawrogi hynny—er mwyn mesur barn ac adborth pobl, busnesau a rhanddeiliaid eraill. Er fy mod i wir yn croesawu'r cam hwn a dim ond yn dymuno y byddai wedi cael ei gyflawni cyn i'r polisi gael ei gyflwyno, mae'r farn yn bendant yn parhau y dylid dileu'r prosiect £33 miliwn hwn yn llwyr—dyma fy marn i—a chymryd camau wedi'u targedu yn ei le. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, pa mor llwyddiannus ydych chi'n teimlo y bu'r rhaglen wrando mewn gwirionedd?
Fe wnaethoch chi grybwyll yn eich datganiad eich bod wedi cwrdd â chroestoriad eang o bobl. Faint o bobl yn union, os gwelwch yn dda, Ysgrifennydd Cabinet? Bydd amcangyfrif bras, dim ond er gwybodaeth i mi, ochr yn ochr â'r cyhoedd, yn gwneud y tro. Hefyd, sut yn union wnaethoch chi ymgysylltu â nhw—wyneb yn wyneb, cyfryngau cymdeithasol, e-byst, ac ati? Byddai'n braf iawn cael gwybod sut y digwyddodd y broses wrando hon. Byddwn hefyd yn gwerthfawrogi pe gallech amlinellu pa gymunedau penodol y gwnaethoch chi ymweld â nhw fel rhan o'r ymarfer gwrando. Wrth gwrs, byddwch yn ymwybodol bod gan y ddeiseb a dorrodd record i ddileu'r cynllun 20 mya, a gyrhaeddodd bron i 500,000 o lofnodion, lawer o fomentwm. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a ydych chi wedi ymweld ag unrhyw un o'r ardaloedd lle llofnododd y mwyafrif o bobl yno, a siarad â thrigolion lleol yno, i ddeall eu bod yn anfodlon â'r polisi? Dywedoch y bydd rhai ardaloedd yn gweld mwy o newidiadau nag eraill, sy'n hollol iawn a gallaf werthfawrogi hynny, ond yn seiliedig ar y sgyrsiau rydych chi wedi'u cael trwy'r rhaglenni gwrando, ym mha ardaloedd ydych chi'n disgwyl gweld y newidiadau mwyaf yn digwydd—y gogledd, y de, y gorllewin? Rwy'n siŵr y byddai'r Siambr wrth ei bodd yn clywed hynny.
Fodd bynnag, mae'n ymddangos hefyd bod rhywfaint o synnwyr cyffredin wedi gorchfygu gyda'r canllawiau hyn, gyda'r Llywodraeth yn cytuno â'r Ceidwadwyr Cymreig, lle rydych yn galw am osod terfynau cyflymder o 20 mya mewn rhai ardaloedd, megis ger ysgolion, ysbytai, canolfannau cymunedol, ac ati. Mae'n wir i'w groesawu. Mae'n hyfrydwch i'm clustiau. Yn seiliedig ar y datganiad heddiw, mae'n ymddangos bod yr holl bwyslais, fodd bynnag, yn cael ei symud oddi wrth y Llywodraeth ac ar yr awdurdodau lleol. Onid mater o Lywodraeth Cymru yn golchi'i dwylo bron o'r cynllun dadleuol hwn yw hyn gan orfodi cynghorau i ymdrin â'r llach yn lle hynny?
Gan droi at ymgysylltu â'r cyhoedd ag awdurdodau lleol, rydych chi'n dweud bod miloedd wedi cael dweud eu dweud dros derfynau cyflymder yn eu cymunedau. Fodd bynnag, Ysgrifennydd Cabinet, mae nifer o etholwyr o bob cwr o Gymru wedi cysylltu â mi, gan gwyno ynghylch pa mor anodd oedd cyflwyno adborth trwy wefannau'r cyngor. Roedd rhai yn dweud bod cyflwyno ffordd fesul ffordd yn dasg anodd. Dywedodd rhai nad oedd y cyngor yn derbyn adborth. Ac roedd eraill yn dweud eu bod wedi cael cyfarwyddyd i gysylltu â Llywodraeth Cymru yn uniongyrchol. A godwyd unrhyw un o'r pryderon hyn gyda chi, Ysgrifennydd Cabinet, neu gyda'ch swyddogion, ac os felly, pa gamau, os o gwbl, a gymeroch i sicrhau bod yr holl leisiau yn cael eu clywed yn ddiffuant, oherwydd mae llawer wedi dweud ei fod wedi bod, ac rwy'n dyfynnu, yn 'hunllef' i roi adborth?
Gan droi at eich awydd am gydweithio gyda'r Llywodraeth Lafur newydd yn Llundain, rwy'n falch iawn o'i glywed, felly os gwelwch yn dda, er lles fy hun a chydweithwyr, a fyddech cystal ag amlinellu pa fath o bethau rydych chi'n disgwyl eu gweld yn cael eu cyflwyno o ganlyniad i hyn? Fe wnaethoch chi grybwyll gwladoli rheilffyrdd. A fydd Magwyr a Gwndy yn cael gorsaf llwybr cerdded? A fydd prif linell reilffordd y gogledd yn cael ei thrydaneiddio, fel y nodwyd gan y Llywodraeth Geidwadol flaenorol? Rwy'n gwerthfawrogi, Ysgrifennydd Cabinet, efallai nad ydych eisiau gwneud hynny, o ystyried yr ansicrwydd parhaus o fewn y blaid ar hyn o bryd, ond rwyf o ddifrif eisiau edrych ymlaen at y dyfodol, fel y mae pobl Cymru.
Rhaid imi gyfaddef i bawb yma heddiw fy mod yn siomedig nad oes sôn am adeiladu ffyrdd yn y datganiad heddiw. Ysgrifennydd Cabinet, rydych chi'n ddyn deallus ac rwy'n gwybod y byddwch chi'n cytuno bod adeiladu ffyrdd yn hanfodol ar gyfer ceir, ond mae hefyd yn hanfodol ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus hefyd. Felly, efallai y gallwch amlinellu pa waith y byddwch yn ei wneud mewn perthynas ag adeiladu ffyrdd hefyd. Rydych yn siarad am system drafnidiaeth integredig mewn agweddau ar eich cynllun yn y dyfodol, fel Bil bysiau. Yn fy marn i, dylai Llywodraeth Cymru fod yn defnyddio'r holl offer sydd ar gael iddi i agor ein heconomi drafnidiaeth a chael Cymru i symud eto. Mae adeiladu ffyrdd, er enghraifft, yn cynorthwyo gwahanol ddiwydiannau fel cludo nwyddau a logisteg, trwy gynyddu twf, effeithlonrwydd ac allbwn. Deallaf eich bod wedi ymrwymo i gyflwyno cynllun cludo nwyddau a logisteg cyn hyn, ond hyd yma nid ydym wedi gweld cynllun ar waith ar gyfer y diwydiant, a byddent wrth eu bodd yn gwybod beth sydd gan y dyfodol i'w gynnig. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a allech chi amlinellu beth yw eich sefyllfa o ran yr ymrwymiad hwn a phryd y gall y diwydiant ddisgwyl gweld unrhyw gynlluniau yn dwyn ffrwyth?
Ac yn olaf, Ysgrifennydd Cabinet, dywedoch y bydd Bil bysiau yn dod gerbron y Siambr yn fuan. A allech chi roi dyddiad mwy penodol i ni? Byddwn i'n ddiolchgar iawn. Diolch.
Well, can I begin by thanking Natasha Asghar for her constructive challenge, and put on record my thanks for the way that she has challenged me in a very consistent way since I was appointed Cabinet Secretary? It has been in a constructive way that I have been challenged. We may have many disagreements, but, in the Chamber and outside of the Chamber, I think our dialogue and our discussion and debate has been very helpful indeed for me to be able to understand the perspectives of many people whom the Member represents. Now, I'm just going to touch on the very last question first, regarding the freight and logistics plan. We're going to be publishing that this year. We're working with the sector to make sure that that is a plan that is fit for purpose for the future.
The listening exercise for 20 mph was the most extensive and exhaustive challenge of its type that we've undertaken. As Natasha Asghar, I'm sure, can appreciate, when almost 0.5 million people sign a petition, the need to engage with as many organisations and individuals as possible is vitally important in responding to that sort of heat and anger that is generated amongst many people. So, I've met with a plethora of organisations and individuals, including twice with the gentleman who raised the petition. I visited Buckley, where one of the most contentious pilot schemes took place. I've met with all local authorities on numerous occasions. I've met with representative bodies for freight and logistics, emergency services, older people, younger people, people with disabilities. I have attempted to cover all bases in the programme of listening to the general public and to organisations, and it's been vitally important that we've offered the public the most consistent approach possible in responding to our call for information.
That has led to, I believe, in excess of 7,000 people making recommendations, and I do hope now that we will be able to take on board what people have told us at a local authority level, and what I'm finding consistently across Wales is that whilst the number of people who have raised concerns is very considerable, often people are raising the very same roads time and time again. So, local authorities have already produced preliminary lists in many parts of Wales. I can't say where the most changes will take place or where the least changes will take place—it will depend on the local authorities and how they respond to the feedback that they have had—but I'm incredibly grateful for the hard work and the patience of our local authorities during this period. I do hope that, by this time next year, we will have settled the policy, made changes to routes that need to change back to 30 mph, and that we will be able to move on with the general consensus that where 20 is working, it’s working right; where it wasn’t working, those speeds have gone back to 30 mph.
In terms of general working with UK Government on other matters, I’m particularly excited about the prospect of a rail enhancements fund. It has to be said, Dirprwy Lywydd, that at an official level, the Wales rail board has worked incredibly well in recent times. I hope that as we transition our relationships to a more collaborative form with UK Government, we will be able to utilise the Wales rail board and the rail enhancements fund to modernise our railway infrastructure in a way that it needs to be modernised. For decades upon decades, we have seen rail underinvested and, as a consequence, it is creaking in many parts of the UK, including here in Wales, and that needs to be addressed, and I’m looking forward to working with colleagues at Westminster to achieve this.
Tomorrow, of course, will see the King’s Speech. I’m very excited about the legislation that may be proposed in it. I’m looking forward to working with UK counterparts on areas of concern that chime with what we are trying to achieve in Wales, whether it be in terms of rail infrastructure, rail services. I note, for example, that the new Secretary of State, Louise Haigh, recently announced that she’d be summoning Avanti West Coast to her office to find out how they propose to improve services. I had a recent discussion with Avanti; although we have no control over Avanti West Coast’s services, it was a constructive discussion, and I am delighted that Louise Haigh is taking further immediate discussions with Avanti about delivering service improvements that need to be made on the west coast main line.
In terms of roads, as the Member is well aware, the roads review has been something that I have considered very carefully since I returned to this role. We want to make sure that we are building better than before. We are still building roads, but I want to make sure that we look at those projects that were paused, and ensure that we produce a framework that is enabling for local authorities, and for us in Welsh Government and our officials, to build higher quality roads that really do recognise the climate emergency and the nature emergency that we face. I’d like to be able to solve the problem rather than ignore the problem by utilising the most advanced materials and methods possible. In a recent committee appearance in the Senedd, I outlined some very recent materials that have been developed that can soak up more carbon than is actually embedded in a road surface. That sort of development is something that I want to see us embrace in Wales.
Wel, a gaf i ddechrau drwy ddiolch i Natasha Asghar am ei her adeiladol, a rhoi ar y cofnod fy niolch am y ffordd y mae hi wedi fy herio mewn ffordd gyson iawn ers i mi gael fy mhenodi yn Ysgrifennydd Cabinet? Mae'r ffordd y cefais fy herio wedi bod yn adeiladol. Efallai fod gennym lawer o anghytundebau, ond, yn y Siambr a'r tu allan i'r Siambr, credaf fod ein deialog a'n trafodaeth a'n dadl wedi bod yn ddefnyddiol iawn i mi allu deall safbwyntiau llawer o bobl y mae'r Aelod yn eu cynrychioli. Nawr, rydw i'n mynd i ymdrin â'r cwestiwn olaf un yn gyntaf, ynglŷn â'r cynllun cludo nwyddau a logisteg. Byddwn yn cyhoeddi hynny y flwyddyn hon. Rydym yn gweithio gyda'r sector i sicrhau bod hwnnw'n gynllun sy'n addas i'r diben ar gyfer y dyfodol.
Yr ymarfer gwrando am 20 mya oedd yr her fwyaf helaeth a chynhwysfawr o'i math yr ydym wedi'i chynnal. Fel y gall Natasha Asghar, rwy'n siŵr, werthfawrogi, pan fydd bron i 0.5 miliwn o bobl yn llofnodi deiseb, mae'r angen i ymgysylltu â chymaint o sefydliadau ac unigolion â phosibl yn hanfodol bwysig wrth ymateb i'r math hwnnw o wres a dicter sy'n cael ei greu ymhlith llawer o bobl. Felly, rwyf wedi cyfarfod â llu o sefydliadau ac unigolion, gan gynnwys dwywaith gyda'r gŵr bonheddig a gododd y ddeiseb. Ymwelais â Bwcle, lle cynhaliwyd un o'r cynlluniau treialu mwyaf dadleuol. Rwyf wedi cyfarfod â phob awdurdod lleol ar sawl achlysur. Rwyf wedi cyfarfod â chyrff cynrychioliadol ar gyfer cludo nwyddau a logisteg, gwasanaethau brys, pobl hŷn, pobl iau, pobl ag anableddau. Rwyf wedi ceisio paratoi ar gyfer pob posibiliad yn y rhaglen o wrando ar y cyhoedd ac ar sefydliadau, ac mae wedi bod yn hanfodol bwysig ein bod wedi cynnig y dull mwyaf cyson posibl i'r cyhoedd wrth ymateb i'n galwad am wybodaeth.
Mae hynny wedi arwain at, rwy'n credu, dros 7,000 o bobl yn gwneud argymhellion, ac rwy'n gobeithio nawr y byddwn yn gallu ystyried yr hyn y mae pobl wedi'i ddweud wrthym ar lefel awdurdod lleol, a'r hyn rwy'n ei gael yn gyson ledled Cymru yw, er bod nifer y bobl sydd wedi mynegi pryderon yn sylweddol iawn, yn aml, mae pobl yn sôn am yr un un ffyrdd dro ar ôl tro. Felly, mae awdurdodau lleol eisoes wedi llunio rhestrau rhagarweiniol mewn sawl rhan o Gymru. Ni allaf ddweud lle bydd y rhan fwyaf o newidiadau yn digwydd na lle bydd y newidiadau lleiaf yn digwydd—bydd yn dibynnu ar yr awdurdodau lleol a sut maen nhw'n ymateb i'r adborth y maen nhw wedi'i gael—ond rwy'n hynod ddiolchgar am waith caled ac amynedd ein hawdurdodau lleol yn ystod y cyfnod hwn. Rwy'n gobeithio, erbyn yr adeg hon y flwyddyn nesaf, y byddwn wedi cadarnhau'r polisi, wedi gwneud newidiadau i lwybrau y mae angen iddynt newid yn ôl i 30 mya, ac y byddwn yn gallu symud ymlaen gyda'r consensws cyffredinol, lle mae 20 yn gweithio, ei fod yn gweithio'n iawn; lle nad oedd yn gweithio, mae'r cyflymderau hynny wedi mynd yn ôl i 30 mya.
O ran gweithio gyda Llywodraeth y DU ar faterion eraill yn gyffredinol, rwy'n teimlo'n arbennig o gyffrous ynghylch y posibilrwydd o gronfa gwella rheilffyrdd. Rhaid dweud, Dirprwy Lywydd, fod bwrdd rheilffyrdd Cymru wedi gweithio'n eithriadol o dda yn ddiweddar, ar lefel swyddogol. Gobeithio, wrth i ni newid ein perthynas i ffurf fwy cydweithredol â Llywodraeth y DU, y byddwn yn gallu defnyddio bwrdd rheilffyrdd Cymru a'r gronfa gwella rheilffyrdd i foderneiddio ein seilwaith rheilffyrdd yn y ffordd y mae angen ei moderneiddio. Ers degawdau, rydym wedi gweld tanfuddsoddi yn y rheilffyrdd, o ganlyniad, maen nhw'n gwegian mewn sawl rhan o'r DU, gan gynnwys yma yng Nghymru, ac mae angen mynd i'r afael â hynny, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag aelodau cyfatebol yn San Steffan i gyflawni hyn.
Yfory, wrth gwrs, bydd Araith y Brenin. Rwy'n teimlo'n gyffrous iawn ynghylch y ddeddfwriaeth y gellid bod ynddi. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag aelodau cyfatebol y DU ar feysydd sy'n peri pryder sy'n cyd-fynd â'r hyn yr ydym yn ceisio'i gyflawni yng Nghymru, boed hynny o ran seilwaith rheilffyrdd, gwasanaethau rheilffyrdd. Nodaf, er enghraifft, fod yr Ysgrifennydd Gwladol newydd, Louise Haigh, wedi cyhoeddi yn ddiweddar y byddai hi'n galw Avanti West Coast i'w swyddfa i ddarganfod sut maen nhw'n bwriadu gwella gwasanaethau. Cefais drafodaeth ddiweddar gydag Avanti; er nad oes gennym unrhyw reolaeth dros wasanaethau Avanti West Coast, roedd yn drafodaeth adeiladol, ac rwyf wrth fy modd bod Louise Haigh yn cynnal trafodaethau pellach ar unwaith gydag Avanti ynghylch darparu gwelliannau i wasanaethau y mae angen eu gwneud ar brif lein arfordir gorllewin Loegr.
O ran ffyrdd, fel y mae'r Aelod yn ymwybodol iawn, mae'r adolygiad ffyrdd wedi bod yn rhywbeth yr wyf wedi'i ystyried yn ofalus iawn ers i mi ddychwelyd i'r rôl hon. Rydym eisiau sicrhau ein bod yn adeiladu'n well nag o'r blaen. Rydym yn dal i adeiladu ffyrdd, ond rwyf eisiau sicrhau ein bod yn edrych ar y prosiectau hynny a gafodd eu hoedi, a sicrhau ein bod yn cynhyrchu fframwaith sy'n galluogi awdurdodau lleol, ac i ni yn Llywodraeth Cymru a'n swyddogion, adeiladu ffyrdd o ansawdd uwch sydd wir yn cydnabod yr argyfwng hinsawdd a'r argyfwng natur sy'n ein hwynebu. Hoffwn allu datrys y broblem yn hytrach nag anwybyddu'r broblem trwy ddefnyddio'r deunyddiau a'r dulliau mwyaf datblygedig posibl. Mewn ymddangosiad pwyllgor diweddar yn y Senedd, amlinellais rai deunyddiau diweddar iawn a ddatblygwyd a all amsugno mwy o garbon nag sydd wedi'i ymgorffori mewn gwirionedd mewn wyneb ffordd. Mae'r math yna o ddatblygiad yn rhywbeth rydw i eisiau ein gweld ni yn ei gofleidio yng Nghymru.
Thank you, Cabinet Secretary, for the statement. On behalf of my party, I welcome the contrition in this statement that acknowledges that mistakes were made by the Government in the roll-out of 20 mph, and I’m also pleased to hear that there is a formal consultation with the general public on the matter. But to what extent is something I’d like to explore further in this contribution.
Broadly, Plaid Cymru welcome the partial u-turn on this policy. Early in the course of this legislation, we tabled a Senedd amendment and one that has gone forward and secured a commitment from the Welsh Government to review the new speed limit, and empower local authorities to make further exemptions. The Government was a little slow to act upon this, unfortunately, and this led to the loss of more goodwill for the principle of 20 mph roads. This is regretful and it makes change more difficult in the future.
Let me make it clear: Plaid Cymru remains committed to the principle of 20 mph roads and the extra safety that comes with them. That extra safety applies to motorists as well as pedestrians and cyclists, and the data collected at the end of last year shows encouraging signs of roads becoming safer. Last month, we heard that the number of casualties on 20 and 30 mph roads in Wales fell by almost a third in the last three months of the year. Welsh Government data showed that there were 463 casualties on such roads between October and December. This was down from 681 casualties in the corresponding months a year earlier. But there needs to be much more of that local voice in the determination of those 20 mph zones. I expect that most of them would remain in place, but to get the more balanced situation and achieve greater buy-in from communities throughout Wales, they need to be properly consulted with.
In your listening exercise, how did you intend to ensure that the genuine local voice was captured in re-examining some of those 20 mph changes, which may possibly end up reverting back to 30 mph? It's all well and good to invite people to make representations, but how much encouragement and publicity was given to this? At a time of precarious financial positions for local authorities throughout Wales, such an exercise would need to be properly funded and resourced, and it must not become yet another unfunded burden on our councils. Can you tell me how you intend to communicate with the public on this matter and the anticipated costs of such an exercise? Any changes—or not, as the case may be—should not come as a surprise to local people because they were unaware of the consultation. Can you also confirm whether this will be fully funded for local authorities if they are charged with carrying out the heavy lifting around the review and the setting of more robust and sustainable speed limits that are appropriate for the community?
I look forward to scrutinising the rest of the transport policies like the bus Bill that this Government are proposing over the next few months, and I look on with interest to see if the Welsh Secretary is able to find that elusive HS2 rail line and see if she can actually deliver on a Barnett consequential for that. I look forward to working with you on these, going forward. Thank you very much.
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd Cabinet, am y datganiad. Ar ran fy mhlaid i, rwy'n croesawu'r edifeirwch yn y datganiad hwn sy'n cydnabod bod camgymeriadau wedi'u gwneud gan y Llywodraeth wrth gyflwyno 20 mya, ac rwyf hefyd yn falch o glywed bod ymgynghoriad ffurfiol gyda'r cyhoedd ar y mater. Ond i ba raddau yw'r hyn yr hoffwn ei archwilio ymhellach yn y cyfraniad hwn.
Yn fras, mae Plaid Cymru yn croesawu'r tro pedol rhannol ar y polisi hwn. Yn gynnar yn ystod y ddeddfwriaeth hon, fe wnaethom gyflwyno gwelliant i'r Senedd ac un sydd wedi symud ymlaen ac wedi sicrhau ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i adolygu'r terfyn cyflymder newydd, a grymuso awdurdodau lleol i wneud eithriadau pellach. Roedd y Llywodraeth ychydig yn araf i weithredu ar hyn, yn anffodus, ac arweiniodd hyn at golli mwy o ewyllys da tuag at yr egwyddor o ffyrdd 20 mya. Mae hyn yn anffodus ac mae'n gwneud newid yn fwy anodd yn y dyfodol.
Gadewch imi ei gwneud yn glir: mae Plaid Cymru yn parhau i fod yn ymrwymedig i'r egwyddor o ffyrdd 20 mya a'r diogelwch ychwanegol sy'n dod yn eu sgil. Mae'r diogelwch ychwanegol hwnnw yn berthnasol i fodurwyr yn ogystal â cherddwyr a beicwyr, ac mae'r data a gasglwyd ddiwedd y llynedd yn dangos arwyddion calonogol bod ffyrdd yn dod yn fwy diogel. Fis diwethaf, clywsom fod nifer yr anafusion ar ffyrdd 20 a 30 mya yng Nghymru wedi gostwng bron i draean yn nhri mis olaf y flwyddyn. Dangosodd data Llywodraeth Cymru fod 463 o anafusion ar ffyrdd o'r fath rhwng Hydref a Rhagfyr. Roedd hyn i lawr o 681 o anafusion yn y misoedd cyfatebol flwyddyn ynghynt. Ond mae angen llawer mwy o'r llais lleol hwnnw wrth benderfynu ar y parthau 20 mya hynny. Rwy'n disgwyl y byddai'r rhan fwyaf ohonynt yn parhau i fod yn eu lle, ond er mwyn cael sefyllfa fwy cytbwys a sicrhau mwy o gefnogaeth gan gymunedau ledled Cymru, mae angen ymgynghori â nhw'n iawn.
Yn eich ymarfer gwrando, sut oeddech chi'n bwriadu sicrhau bod y llais lleol dilys yn cael ei gofnodi wrth ail-archwilio rhai o'r newidiadau 20 mya hynny, a allai o bosibl ddychwelyd yn ôl i 30 mya? Mae'n ddigon hawdd gwahodd pobl i roi sylwadau, ond faint o anogaeth a chyhoeddusrwydd a roddwyd i hyn? Mewn cyfnod o sefyllfaoedd ariannol ansicr i awdurdodau lleol ledled Cymru, byddai angen cyllid ac adnoddau priodol ar gyfer ymarfer o'r fath, ac ni ddylai ddod yn faich arall heb ei ariannu eto ar ein cynghorau. A allwch ddweud wrthyf sut yr ydych yn bwriadu cyfathrebu â'r cyhoedd ar y mater hwn a chostau disgwyliedig ymarfer o'r fath? Ni ddylai unrhyw newidiadau—neu beidio—ddod yn syndod i bobl leol am nad oeddent yn ymwybodol o'r ymgynghoriad. A allwch chi gadarnhau hefyd a fydd hyn yn cael ei ariannu'n llawn i awdurdodau lleol os ydynt yn gyfrifol am ysgwyddo pen trymaf y gwaith ynghylch yr adolygiad a gosod terfynau cyflymder mwy cadarn a chynaliadwy sy'n briodol i'r gymuned?
Edrychaf ymlaen at graffu ar weddill y polisïau trafnidiaeth fel y Bil bysiau y mae'r Llywodraeth hon yn ei gynnig dros y misoedd nesaf, ac edrychaf ymlaen gyda diddordeb i weld a all Ysgrifennydd Cymru ddod o hyd i'r llinell reilffordd HS2 anodd dod o hyd iddi a gweld a all gyflawni swm canlyniadol Barnett yn sgil honno. Edrychaf ymlaen at weithio gyda chi ar y materion hyn, wrth symud ymlaen. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Peredur. As I thanked Natasha Asghar for the way that she has been challenging me, I'd like to thank you as well. We've had few opportunities so far to discuss and to debate issues concerning transport here in the Chamber, but I am looking forward to working together as we move on. Likewise, I'd like to put on record my thanks to your predecessor in the role. Delyth was always very helpful in identifying concerns on behalf of the citizens that she represents.
I do think that showing humility and patience can dissolve anger and vexation. We've been trying to show humility over 20 mph, and we've been patient, but we've also appreciated the patience of the citizens of Wales in taking forward this listening exercise. I do hope, and I am firmly of the belief, that once we have been able to interrogate those 7,000 plus responses, we will be able to make a huge number of changes in terms of responses to those 7,000 people that will go a long way to satisfying people that the policy is now settled.
In terms of statistics, figures do go up and down, but it's encouraging to see things moving in the right direction. Every casualty reduced makes a real difference. In 2023, police in Wales reported that a total of 3,262 road collisions took place, sadly. That was a small decrease compared with 2022, and 24.7 per cent lower than in 2019. I would always caveat when I talk about improvements in the figures that in some quarters we will see them rise, in others we will see them fall. The key thing is that we look at the long-term trend, and we're confident that this policy will deliver the long-term benefits that it was designed to deliver.
Dirprwy Lywydd, I should have said in response to questions from Natasha Asghar, actually, that we also wrote to every town and community council in Wales, encouraging them to engage with their local authorities and to make observations. The consultation has been enormous. I do not believe we could have done more, and I am very grateful to everybody who has fed back views, opinions and ideas to the local authorities, and, indeed, to officials in charge of trunk roads in the Welsh Government. We'll be making the funding available to local authorities to make the changes necessary. We'll be making available up to £5 million from our budget.
I should just say that the alternative to the 20 mph default policy would have been to go on using traffic regulation orders on individual roads. Sometimes, you're able to package them, but at a cost of between £3,000 and £5,000 per TRO, the costs for local authorities pursuing that method of reducing speed limits were becoming too great to bear. Also, the administrative burden on local authorities was just tying them up in too many knots, and so we were able to liberate—or that's the purpose of the policy—local authorities from that excessive bureaucracy, administration and cost that comes with making individual traffic regulation orders.
And finally, in response to Peredur's questions about rail funding, I am looking forward to working with counterparts in the UK Government, particularly on the rail enhancement fund for Wales. This is something that is hugely valuable as we look to improve the rail infrastructure of Wales in a way that has been needed for many decades.
Diolch, Peredur. Fel y gwnes i ddiolch i Natasha Asghar am y ffordd y mae hi wedi bod yn fy herio, hoffwn ddiolch i chi hefyd. Ychydig iawn o gyfleoedd a gawsom hyd yma i drafod a dadlau am faterion yn ymwneud â thrafnidiaeth yma yn y Siambr, ond rwy'n edrych ymlaen at gydweithio wrth i ni symud ymlaen. Yn yr un modd, hoffwn gofnodi fy niolch i'ch rhagflaenydd yn y rôl. Roedd Delyth bob amser o gymorth wrth nodi pryderon ar ran y dinasyddion y mae'n eu cynrychioli.
Rwy'n credu y gall dangos gostyngeiddrwydd ac amynedd ddiddymu dicter a blinder. Rydym wedi bod yn ceisio dangos gostyngeiddrwydd ynghylch 20 mya, ac rydym wedi bod yn amyneddgar, ond rydym hefyd wedi gwerthfawrogi amynedd dinasyddion Cymru wrth ddatblygu'r ymarfer gwrando hwn. Rwy'n gobeithio, ac rwy'n gadarn o'r gred, unwaith y byddwn wedi gallu holi'r 7,000 a mwy o'r ymatebion hynny, y byddwn yn gallu gwneud nifer enfawr o newidiadau o ran ymatebion i'r 7,000 o bobl hynny a fydd yn mynd yn bell i fodloni pobl fod y polisi bellach wedi'i sefydlu.
O ran ystadegau, mae ffigurau'n mynd i fyny ac i lawr, ond mae'n galonogol gweld pethau'n symud i'r cyfeiriad cywir. Mae bod ag un yn llai o anafusion yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Yn 2023, adroddodd yr heddlu yng Nghymru bod cyfanswm o 3,262 o wrthdrawiadau ffyrdd wedi digwydd, yn anffodus. Roedd hynny'n ostyngiad bach o'i gymharu â 2022, a 24.7 y cant yn is nag yn 2019. Byddwn bob amser yn ychwanegu cafeat pan fyddaf yn siarad am welliannau yn y ffigurau sef y byddwn yn eu gweld yn codi mewn rhai chwarteri, mewn eraill byddwn yn eu gweld yn disgyn. Y peth allweddol yw ein bod yn edrych ar y duedd hirdymor, ac rydym yn hyderus y bydd y polisi hwn yn sicrhau'r manteision hirdymor y cafodd ei gynllunio i'w cyflawni.
Dirprwy Lywydd, dylwn fod wedi dweud mewn ymateb i gwestiynau gan Natasha Asghar, mewn gwirionedd, ein bod hefyd wedi ysgrifennu at bob cyngor tref a chymuned yng Nghymru, yn eu hannog i ymgysylltu â'u hawdurdodau lleol ac i wneud sylwadau. Mae'r ymgynghoriad wedi bod yn enfawr. Nid wyf yn credu y gallem fod wedi gwneud mwy, ac rwy'n ddiolchgar iawn i bawb sydd wedi rhoi sylwadau a barn yn ôl i'r awdurdodau lleol, ac, yn wir, i swyddogion sy'n gyfrifol am gefnffyrdd yn Llywodraeth Cymru. Byddwn yn sicrhau bod yr arian ar gael i awdurdodau lleol i wneud y newidiadau angenrheidiol. Byddwn yn sicrhau bod hyd at £5 miliwn ar gael o'n cyllideb.
Dylwn ddweud mai'r dewis amgen i'r polisi diofyn 20 mya fyddai wedi bod i barhau i ddefnyddio gorchmynion rheoleiddio traffig ar ffyrdd unigol. Weithiau, gallwch eu pecynnu, ond ar gost o rhwng £3,000 a £5,000 fesul gorchymyn rheoleiddio traffig, roedd y costau i awdurdodau lleol a oedd yn dilyn y dull hwnnw o leihau terfynau cyflymder yn mynd yn rhy fawr i'w hysgwyddo. Hefyd, roedd y baich gweinyddol ar awdurdodau lleol yn eu clymu'n dynn, ac felly roeddem yn gallu rhyddhau—neu dyna ddiben y polisi—awdurdodau lleol o'r fiwrocratiaeth, gweinyddiaeth a chostau gormodol hynny sy'n dod yn sgil gwneud gorchmynion rheoleiddio traffig unigol.
Ac yn olaf, mewn ymateb i gwestiynau Peredur am gyllid rheilffyrdd, rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag aelodau cyfatebol yn Llywodraeth y DU, yn enwedig ar gronfa gwella rheilffyrdd Cymru. Mae hyn yn rhywbeth sy'n hynod werthfawr wrth i ni geisio gwella seilwaith rheilffyrdd Cymru mewn ffordd sydd wedi bod ei hangen ers degawdau lawer.
I welcome the restatement of your three priorities, Minister, which are to listen, to work in partnership, and to make change happen. People I talk to agree that 20 mph is suitable for roads on estates, roads that are naturally narrowed to one lane by parked cars, areas of terraced housing and areas where you have either no pavement or a very narrow pavement.
I welcome the guidelines that set out that 30 mph limits could be considered on strategic roads outside urban centres and rural residential roads with no nearby facilities, strategic transport routes, A and B roads—that's why they're called A and B roads; I've been saying that to your predecessor continually, who looked at me blank most of the time—where the road characteristics allow.
I was campaigning last week on Llangyfelach Road, one of the main roads into Swansea, and 20 mph on that road was very unpopular. Residents did not understand why it was 20 mph, and to be perfectly honest, neither did I. When can the first roads be returned to 30 mph? There are very few roads that do need changing, but they do need changing as quickly as possible.
Rwy'n croesawu ail-ddatganiad eich tair blaenoriaeth, Gweinidog, sef gwrando, gweithio mewn partneriaeth, a gwneud i newid ddigwydd. Mae pobl rwy'n siarad â nhw yn cytuno bod 20 mya yn addas ar gyfer ffyrdd ar ystadau, ffyrdd sy'n cael eu culhau'n naturiol i un lôn gan geir wedi parcio, ardaloedd o dai teras ac ardaloedd lle ceir naill ai palmant cul iawn neu dim palmant.
Rwy'n croesawu'r canllawiau sy'n nodi y gellid ystyried terfynau 30 mya ar ffyrdd strategol y tu allan i ganolfannau trefol a ffyrdd preswyl gwledig heb gyfleusterau cyfagos, llwybrau trafnidiaeth strategol, ffyrdd A a B—dyna pam y cânt eu galw'n ffyrdd A a B; rydw i wedi bod yn dweud hynny wrth eich rhagflaenydd yn barhaus, ac edrychodd arnaf â golwg wag y rhan fwyaf o'r amser—lle mae nodweddion y ffordd yn caniatáu.
Roeddwn i'n ymgyrchu'r wythnos diwethaf ar Ffordd Llangyfelach, un o'r prif ffyrdd i mewn i Abertawe, ac roedd 20 mya ar y ffordd honno yn amhoblogaidd iawn. Nid oedd trigolion yn deall pam ei fod yn 20 mya, ac i fod yn berffaith onest, ni wnes i chwaith. Pryd gellir dychwelyd y ffyrdd cyntaf i 30 mya? Ychydig iawn o ffyrdd sydd angen eu newid, ond mae angen iddynt newid cyn gynted â phosibl.
Diolch, Mike. You've been consistent in your proposals for improving this policy and you've been right throughout. I hope that you'll be very happy with the revised guidance, because I think you yourself could've penned it; it is precisely what you were calling for. Errors have been made, but the new guidance will enable us to correct them, and it's my hope that, within this guidance, this framework, we will begin to see the process this autumn of changes to 20 mph areas. I should caveat that, though, by saying that there's the possibility of seeing some routes that are currently 30 mph reducing to 20 mph, because there have been calls in some parts of Wales for reduced speed limits. They're likely to be dwarfed, though, by the number of roads that would revert back from 20 mph to 30 mph. That process will begin in the autumn. Signage changes, I imagine, will be made by the end of this year, going into the next calendar year. It's my hope and expectation that, by this time next year, it will be settled.
Diolch yn fawr, Mike. Rydych chi wedi bod yn gyson yn eich cynigion ar gyfer gwella'r polisi hwn ac rydych chi wedi bod yn iawn drwyddi draw. Rwy'n gobeithio y byddwch yn hapus iawn gyda'r canllawiau diwygiedig, oherwydd rwy'n credu y gallech chi eich hun fod wedi'i lunio; dyna'n union yr hyn yr oeddech chi'n galw amdano. Mae camgymeriadau wedi'u gwneud, ond bydd y canllawiau newydd yn ein galluogi i'w cywiro, a fy ngobaith yw y byddwn ni, o fewn y canllawiau hyn, yn y fframwaith hwn, yn dechrau gweld y broses yr hydref hwn o newidiadau i ardaloedd 20 mya. Dylwn i ychwanegu cafeat, serch hynny, drwy ddweud bod posibilrwydd gweld rhai llwybrau sydd ar hyn o bryd yn 30 mya yn lleihau i 20 mya, oherwydd bu galwadau mewn rhai rhannau o Gymru am derfynau cyflymder llai. Mae'n debygol y byddant yn niferoedd isel iawn, fodd bynnag, gan fod cynifer o ffyrdd a fyddai'n dychwelyd yn ôl o 20 mya i 30 mya. Bydd y broses honno'n dechrau yn yr hydref. Bydd newidiadau i arwyddion, rwy'n credu, yn cael eu gwneud erbyn diwedd eleni, gan fynd i'r flwyddyn galendr nesaf. Fy ngobaith a'm disgwyliad yw, erbyn yr adeg hon y flwyddyn nesaf, y bydd wedi dod i drefn.
I'm grateful to the Cabinet Secretary for his statement today, which provides a welcome transport update. I'm grateful for the opportunity to raise a specific transport issue in my own area. The Cabinet Secretary will be aware that campaigners in Scleddau in my constituency have worked very hard to raise awareness of the dangers of the speed of traffic on the A40, and they did such a good job that the Welsh Government committed to reducing the speed limit on this particular stretch of road from 50 mph to 40 mph in the 2022-23 financial year. Unfortunately, it's now 2024 and there has been no progress, and local residents, as I'm sure the Cabinet Secretary can appreciate, are understandably frustrated. Therefore, I'd be grateful if the Cabinet Secretary could provide an update on the implementation of this long-standing transport commitment, along with a timetable for when the community in Scleddau can expect to see some actual progress on this front.
Rwy'n ddiolchgar i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad heddiw, sy'n darparu diweddariad trafnidiaeth i'w groesawu. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i godi mater trafnidiaeth penodol yn fy ardal fy hun. Bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol bod ymgyrchwyr yn Scleddau yn fy etholaeth i wedi gweithio'n galed iawn i godi ymwybyddiaeth o beryglon cyflymder traffig ar yr A40, ac fe wnaethant waith mor dda nes bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i leihau'r terfyn cyflymder ar y rhan benodol hon o'r ffordd o 50 mya i 40 mya ym mlwyddyn ariannol 2022-23. Yn anffodus, mae hi'n 2024 erbyn hyn ac ni fu unrhyw gynnydd, ac mae trigolion lleol, fel rwy'n siŵr y gall yr Ysgrifennydd Cabinet werthfawrogi, yn ddealladwy yn rhwystredig. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am weithredu'r ymrwymiad trafnidiaeth hirsefydlog hwn, ynghyd ag amserlen ar gyfer pryd y gall y gymuned yn Scleddau ddisgwyl gweld rhywfaint o gynnydd gwirioneddol yn y maes hwn.
Can I thank Paul Davies and also say that I was delighted to meet with him very recently to discuss issues on behalf of his constituents? I will report back with a full, comprehensive update on the work that needs to be taken forward on the A40. And just to add to that, there are other Members in this Chamber who would like to see speed limits reduced on trunk roads and we are examining the feasibility of that. We're also taking forward the setting local speed limits in Wales work, which wlll hopefully address concerns that other Members have raised in the Chamber.
A gaf i ddiolch i Paul Davies a hefyd ddweud fy mod yn falch iawn o gyfarfod ag ef yn ddiweddar iawn i drafod materion ar ran ei etholwyr? Byddaf yn adrodd yn ôl gyda diweddariad llawn, cynhwysfawr ar y gwaith y mae angen ei ddatblygu ar yr A40. Ac i ychwanegu at hynny, mae Aelodau eraill yn y Siambr hon a hoffai weld y terfynau cyflymder yn cael eu lleihau ar gefnffyrdd ac rydym yn archwilio dichonoldeb hynny. Rydym hefyd yn bwrw ymlaen â'r gwaith o osod terfynau cyflymder lleol yng Nghymru, a fydd, gobeithio, yn mynd i'r afael â phryderon y mae Aelodau eraill wedi'u codi yn y Siambr.
Cabinet Secretary, first of all, may I welcome what you've had to say on 20 mph? I think there is quite a strong consensus that the existing policy did need adjustment, but that that adjustment would be what I would describe as tweaking, more than anything more substantial. Certainly, my experience in Newport East has been that people are largely supportive of the policy, but there are those certain roads that they think should return to 30 mph. One example is stretches of the B4245, which links the M4 motorway through Magor, Undy and Rogiet, through to Caldicot. That has been quite a strong concern for many local people. It's also rather inconsistent, in terms of the variation of the speed limit, from one speed to another, throughout the length of the road. So, I would welcome the review that you mentioned in terms of making that sort of change. But would you agree with me that there is strong emerging evidence, here and across the world, of the road safety benefits of 20 mph? Every single child's life that's saved is absolutely invaluable, and we do need to look at this policy in that context.
Just one other thing, very quickly—
Ysgrifennydd Cabinet, yn gyntaf oll, a gaf i groesawu'r hyn sydd gennych i'w ddweud ar 20 mya? Rwy'n credu bod consensws eithaf cryf bod angen addasu'r polisi presennol, ond byddwn i yn disgrifio'r addasiad hwnnw fel gwneud mân newidiadau, yn hytrach na rhywbeth mwy sylweddol. Yn sicr, fy mhrofiad i yn Nwyrain Casnewydd yw bod pobl yn gefnogol o'r polisi i raddau helaeth, ond mae yna ffyrdd penodol lle maen nhw'n credu y dylen nhw ddychwelyd i 30 mya. Un enghraifft yw rhannau o'r B4245, sy'n cysylltu traffordd yr M4 trwy Fagwyr, Gwndy a Rogiet, drwodd i Gil-y-coed. Mae hynny wedi bod yn bryder eithaf sylweddol i lawer o bobl leol. Mae hefyd braidd yn anghyson, o ran amrywio'r terfyn cyflymder, o un cyflymder i'r llall, ar hyd y ffordd gyfan. Felly, byddwn yn croesawu'r adolygiad a grybwyllwyd gennych o ran gwneud y math hwnnw o newid. Ond a fyddech chi'n cytuno â mi fod tystiolaeth gref sy'n dod i'r amlwg, yma ac ar draws y byd, o fanteision diogelwch ar y ffyrdd a ddaw gyda 20 mya? Mae bywyd pob plentyn sy'n cael ei achub yn gwbl amhrisiadwy, ac mae angen i ni edrych ar y polisi hwn yn y cyd-destun hwnnw.
Dim ond un peth arall, yn gyflym iawn—
No, you have had your time.
Na, rydych chi wedi cael eich amser.
Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd.
Can I thank John Griffiths for the questions that he has raised? The route that he has highlighted—I think it's the B424—
A gaf i ddiolch i John Griffiths am y cwestiynau y mae wedi'u codi? Y llwybr y mae wedi tynnu sylw ato—y B424 rwy'n credu—
The B4245.
Y B4245.
Yes, that's the one. That has actually regularly been recognised as a route that needs to revert back to 30 mph. The point that John Griffiths makes about frequent speed changes is also something that local authorities have raised with us repeatedly, so we're hoping that that issue can be addressed as well. John is absolutely right about the need to save lives. Road safety is a huge issue concerning local authorities and the Welsh Government when we design and enhance roads.
The world is changing incredibly rapidly in terms of technology, though, and there are huge advances being made in terms of vehicles and safety measures being incorporated into vehicles, including the ability for cars to be able to deviate from objects, including pedestrians and cyclists that suddenly come on to the road. Cars are going to be, in the not-too-distant future, operating on autonomous and semi-autonomous means, which will mean that enhanced safety will be delivered by that process as well. I'm really excited about the technology that is emerging in vehicles and how it can be used to protect lives.
Ie, dyna'r un. Mae hwnnw wedi cael ei gydnabod yn rheolaidd fel llwybr sydd angen dychwelyd yn ôl i 30 mya. Mae'r pwynt y mae John Griffiths yn ei wneud am newidiadau aml i gyflymder hefyd yn rhywbeth y mae awdurdodau lleol wedi'i godi gyda ni dro ar ôl tro, felly rydym yn gobeithio y gellir mynd i'r afael â'r mater hwnnw hefyd. Mae John yn llygad ei le am yr angen i achub bywydau. Mae diogelwch ar y ffyrdd yn fater enfawr yn ymwneud ag awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru wrth ddylunio a gwella ffyrdd.
Mae'r byd yn newid yn eithriadol o gyflym o ran technoleg, serch hynny, ac mae datblygiadau enfawr yn cael eu gwneud o ran cerbydau a mesurau diogelwch yn cael eu hymgorffori mewn cerbydau, gan gynnwys y gallu i geir wyro oddi wrth wrthrychau, gan gynnwys cerddwyr a beicwyr sy'n sydyn yn dod i'r ffordd. Mae ceir yn mynd i fod, yn y dyfodol agos, yn gweithredu ar ddulliau awtonomaidd a lled-awtonomaidd, a fydd yn golygu y bydd gwell diogelwch yn cael ei gyflawni gan y broses honno hefyd. Rwy'n teimlo'n gyffrous iawn ynghylch y dechnoleg sy'n dod i'r amlwg mewn cerbydau a sut y gellir ei defnyddio i amddiffyn bywydau.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement. Just a few things from me. One of the other challenges that we often get contacted about is noise nuisance from the trunk road network, particularly the A55, obviously, with traffic speeds there being up to 70 mph. I have been contacted by many constituents in Llanddulas in recent months, who were saying that they would very much appreciate the benefits of noise mitigation fencing, which, of course, is already through many other towns and villages along that part of the road network. So, I would appreciate it if you could tell us what action the Welsh Government is going to take on that front.
In addition, a few weeks ago, I raised with you the issue of rail fare disparity between north and south Wales, where the cost of a return or a single journey between Swansea and Cardiff is less than half the price of similar length journeys on the north Wales line. Clearly, that's unfair. It's not fair for passengers. It's not fair for anybody who needs to use the rail network. I want to know what action the Welsh Government is going to take with TfW in order to address that inconsistency.
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad. Dim ond ychydig o bethau gennyf i. Un o'r heriau eraill y cysylltir â ni amdanynt yn aml yw diflastod sŵn gan y rhwydwaith cefnffyrdd, yn enwedig yr A55, yn amlwg, gyda chyflymder traffig yno hyd at 70 mya. Mae llawer o etholwyr yn Llanddulas wedi cysylltu â mi yn ystod y misoedd diwethaf, ac roeddent yn dweud y byddent yn gwerthfawrogi'n fawr fanteision ffensys lliniaru sŵn, sydd, wrth gwrs, eisoes ar gael trwy lawer o drefi a phentrefi eraill ar hyd y rhan honno o'r rhwydwaith ffyrdd. Felly, byddwn yn gwerthfawrogi pe gallech ddweud wrthym ba gamau y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w cymryd yn y maes hwnnw.
Yn ogystal, ychydig wythnosau yn ôl, codais fater anghyfartaledd prisiau rheilffordd rhwng y gogledd a'r de, lle mae cost tocyn unffordd neu docyn dwyffordd rhwng Abertawe a Chaerdydd yn llai na hanner pris teithiau o hyd tebyg ar reilffordd y gogledd. Yn amlwg, mae hynny'n annheg. Nid yw'n deg i deithwyr. Nid yw'n deg i unrhyw un sydd angen defnyddio'r rhwydwaith rheilffyrdd. Rwyf eisiau gwybod pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w cymryd gyda TrC er mwyn mynd i'r afael â'r anghysondeb hwnnw.
Can I thank Darren Millar for his questions? I know that Darren wrote to me recently concering the very same issue of noise assessments on the A55. Those noise assessments are being undertaken at the moment. I know that there has been a call for temporary measures to be considered. Unfortunately, because we are reaching the end of the assessment work, implementing temporary measures and then having to withdraw them would not make sense, and it would not deliver value for money. So, we want to finish that piece of work, assessing all of the points at which noise nuisance is problematic, and then implement barriers or whatever changes are necessary to improve people's lives.
In terms of rail fares, some are regulated, and some are not regulated. I am keen to work with the UK Government on a very transparent and fair fare system across the UK network. At the moment, we have a number of operators in Wales, and the fare regime can be very different, depending on the time of day, depending on the type of ticket, depending on the route, depending on where you start your journey, whether it's in Wales or out of Wales. I'd like there to be greater transparency and a far fairer system of fares in the future. I will be working with UK Government counterparts to do that, as well as with Transport for Wales.
A gaf i ddiolch i Darren Millar am ei gwestiynau? Gwn fod Darren wedi ysgrifennu ataf yn ddiweddar ynghylch yr un mater o asesiadau sŵn ar yr A55. Mae'r asesiadau sŵn hynny'n cael eu cynnal ar hyn o bryd. Rwy'n gwybod y bu galw am ystyried mesurau dros dro. Yn anffodus, oherwydd ein bod yn cyrraedd diwedd y gwaith asesu, ni fyddai gweithredu mesurau dros dro ac yna gorfod eu tynnu'n ôl yn gwneud synnwyr, ac ni fyddai'n rhoi gwerth am arian. Felly, rydym eisiau gorffen y darn hwnnw o waith, gan asesu'r holl bwyntiau lle mae diflastod sŵn yn broblemus, ac yna gweithredu rhwystrau neu ba newidiadau bynnag sy'n angenrheidiol i wella bywydau pobl.
O ran prisiau rheilffordd, mae rhai yn cael eu rheoleiddio, ac nid yw eraill yn cael eu rheoleiddio. Rwy'n awyddus i weithio gyda Llywodraeth y DU ar system brisiau teg a thryloyw iawn ar draws rhwydwaith y DU. Ar hyn o bryd, mae gennym nifer o weithredwyr yng Nghymru, a gall y drefn brisiau fod yn wahanol iawn, yn dibynnu ar yr adeg o'r dydd, yn dibynnu ar y math o docyn, yn dibynnu ar y llwybr, yn dibynnu ar ble rydych chi'n cychwyn ar eich taith, boed hynny yng Nghymru neu y tu allan i Gymru. Hoffwn weld mwy o dryloywder a system lawer tecach o docynnau yn y dyfodol. Byddaf yn gweithio gydag aelodau cyfatebol Llywodraeth y DU i wneud hynny, yn ogystal â gyda Trafnidiaeth Cymru.
Ac yn olaf, Carolyn Thomas.
And finally, Carolyn Thomas.
I welcome the listening and partnership working with councils regarding the roll-out of 20 mph. It is them as highway authorities who have to interpret and deliver legislation and guidance. They are struggling to maintain the existing highway infrastructure of roads, pavements and small bridges, while almost all transport grant funding has been diverted into active travel routes, and they can't be maintained.
It's also important that we listen to other road users, including public transport operators and police traffic officers, when delivering new legislation or highway safety measures. I am aware you have committed a lot of time to this, and I am very grateful. Officers are used to lowering speed limits under road safety, but not often making them up, which they will have to do, and are concerned about the liability. Would Welsh Government share that responsibility? Also, would you commit to realigning the funding for local transport grants to what's needed? Thank you.
Rwy'n croesawu'r gwrando a'r cydweithio mewn partneriaeth â chynghorau ynghylch cyflwyno 20 mya. Nhw fel awdurdodau priffyrdd sy'n gorfod dehongli a chyflwyno deddfwriaeth ac arweiniad. Maent yn ei chael hi'n anodd cynnal seilwaith priffyrdd presennol ein ffyrdd, palmentydd a phontydd bychain, gyda bron pob cyllid grant trafnidiaeth wedi'i ddargyfeirio i lwybrau teithio llesol, ac ni ellir eu cynnal.
Mae hefyd yn bwysig ein bod yn gwrando ar ddefnyddwyr ffyrdd eraill, gan gynnwys gweithredwyr trafnidiaeth gyhoeddus a swyddogion traffig yr heddlu, wrth ddarparu deddfwriaeth newydd neu fesurau diogelwch priffyrdd. Rwy'n ymwybodol eich bod wedi rhoi llawer o amser i hyn, ac rwy'n ddiolchgar iawn. Mae swyddogion wedi arfer gostwng terfynau cyflymder er mwyn diogelwch ar y ffyrdd, ond nid yn aml yn eu codi, y bydd yn rhaid iddynt ei wneud, ac maent yn pryderu am yr atebolrwydd. A fyddai Llywodraeth Cymru yn rhannu'r cyfrifoldeb hwnnw? Hefyd, a fyddech chi'n ymrwymo i ail-alinio'r cyllid ar gyfer grantiau trafnidiaeth leol yn ôl yr hyn sydd ei angen? Diolch.
Can I thank Carolyn Thomas for her questions? But also I'd like to take this opportunity to thank Carolyn Thomas for the enormous amount of work that she's undertaken personally in regard to 20 mph. Her help and assistance has been valued, not just by myself, but also my officials, and also, I know, by local authorities. So, thank you, Carolyn, for that work.
Carolyn's absolutely right that police need to be engaged whenever change takes place, and I've been working very closely with the police over the past few months, as part of the listening programme, and I'll be meeting again with chiefs to discuss GoSafe, how we can support the partnership moving forward. Carolyn makes a very important point about the confidence that local authority officials need to have in making changes that they deem to be necessary. I can assure the Member that I will writing to all local authorities, giving them the Welsh Government's support for the decisions that they make regarding the reversion of 20 mph routes back to 30 mph, to help them make the right decisions and to give them the confidence needed to do so.
Finally, Carolyn Thomas has regularly identified road maintenance as a major issue for local authorities, and I'm pleased to be able to tell Members that I'm looking at future budgets for local authorities—active travel, road maintenance, the entire package—and how we can devolve the decision-making process and the money, so that local authorities can decide how best to spend money in their local areas, because they know best.
A gaf i ddiolch i Carolyn Thomas am ei chwestiynau? Ond hoffwn hefyd fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i Carolyn Thomas am y gwaith enfawr y mae hi wedi'i wneud yn bersonol o ran 20 mya. Mae ei help a'i chymorth wedi cael ei werthfawrogi, nid yn unig gennyf i fy hun, ond hefyd fy swyddogion, a hefyd, rwy'n gwybod, gan awdurdodau lleol. Diolch yn fawr, Carolyn, am y gwaith hwnnw.
Mae Carolyn yn hollol iawn bod angen ymgysylltu â'r heddlu pryd bynnag y bydd newid yn digwydd, ac rwyf wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda'r heddlu dros y misoedd diwethaf, fel rhan o'r rhaglen wrando, a byddaf yn cyfarfod eto gyda phenaethiaid i drafod GanBwyll, sut y gallwn gefnogi'r bartneriaeth wrth symud ymlaen. Mae Carolyn yn gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â'r hyder y mae angen i swyddogion awdurdodau lleol ei gael wrth wneud newidiadau y maen nhw'n credu sy'n angenrheidiol. Gallaf sicrhau'r Aelod y byddaf yn ysgrifennu at bob awdurdod lleol, gan roi cefnogaeth Llywodraeth Cymru iddynt i'r penderfyniadau y maent yn eu gwneud ynghylch gwrthdroi llwybrau 20 mya yn ôl i 30 mya, i'w helpu i wneud y penderfyniadau cywir a rhoi'r hyder sydd ei angen arnynt i wneud hynny.
Yn olaf, mae Carolyn Thomas wedi nodi bod cynnal a chadw ffyrdd yn rheolaidd yn fater pwysig i awdurdodau lleol, ac rwy'n falch o allu dweud wrth yr Aelodau fy mod i'n edrych ar gyllidebau'r dyfodol ar gyfer awdurdodau lleol—teithio llesol, cynnal ffyrdd, y pecyn cyfan—a sut y gallwn ddatganoli'r broses o wneud penderfyniadau a'r arian, fel y gall awdurdodau lleol benderfynu ar y ffordd orau i wario arian yn eu hardaloedd lleol, Oherwydd nhw sy'n gwybod orau.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai fod Aelod yn gwrthwynebu, caiff y ddau gynnig o dan eitem 5, Rheoliadau Llywodraethu Digidol (Cyrff Cymreig) 2024, ac eitem 6, Rheoliadau Deddf Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) 2022 (Diwygiadau Canlyniadol) 2024, eu grwpio i'w trafod ond gyda phleidleisiau ar wahân. Gwelaf nad oes unrhyw wrthwynebiad.
I thank the Cabinet Secretary.
In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under items 5 and 6, namely the Digital Government (Welsh Bodies) Regulations 2024, and item 6, the Tertiary Education and Research (Wales) Act 2022 (Consequential Amendments) Regulations 2024, will be grouped for debate but with separate votes. I see that there are no objections.
Felly, galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Lynne Neagle.
Therefore, I call on the Cabinet Secretary for Education, Lynne Neagle.
Cynnig NDM8638 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Llywodraethu Digidol (Cyrff Cymreig) 2024 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 25 Mehefin 2024.
Motion NDM8638 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Digital Government (Welsh Bodies) Regulations 2024 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 25 June 2024.
Cynnig NDM8637 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) 2022 (Diwygiadau Canlyniadol) 2024 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 25 Mehefin 2024.
Motion NDM8637 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Tertiary Education and Research (Wales) Act 2022 (Consequential Amendments) Regulations 2024 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 25 June 2024.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I move the motions. The Tertiary Education and Research (Wales) Act 2022 provides for the establishment of the Commission for Tertiary Education and Research and the simultaneous dissolution of the Higher Education Funding Council for Wales. The commission will be the regulatory body responsible for the funding, oversight and regulation of tertiary education and research in Wales. Tertiary education encompasses higher education, further education and training, apprenticeships, sixth forms and adult community learning. I am today seeking to make the necessary amendments to legislation required as a result of the dissolution of HEFCW and in order to enable the commission to become operational on 1 August 2024.
I will firstly turn to the Digital Government (Welsh Bodies) Regulations 2024. These regulations amend the list of relevant Welsh authorities in Part 2 of Schedule 8 to the Digital Economy Act 2017, removing HEFCW and adding the commission, so as to enable the commission to share data with the other public authorities listed for the purposes of combatting fraud against the public sector. HEFCW's current powers have been long-standing and, thankfully, have never been used. However, it is only fitting that the body that will replace them should have similar powers in the unlikely event they prove to be necessary.
In accordance with section 56(12) of the 2017 Act, we have carried out a public consultation, as well as having consulted with the specified persons. The proposed changes were supported.
The second statutory instrument before you today, the Tertiary Education and Research (Wales) Act 2022 (Consequential Amendments) Regulations 2024, will ensure that existing primary and secondary legislation accurately reflects the legislative changes resulting from dissolution of HEFCW and the creation of the commission. As Members will be aware, we are adopting a phased approach to implementing the 2022 Act, and these consequential regulations reflect the staged nature of commencement and primarily replace references to HEFCW in existing legislation with references to the commission.
I ask Members to approve these regulations today.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y cynigion. Mae Deddf Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) 2022 yn darparu ar gyfer sefydlu'r Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil Trydyddol a diddymu Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru ar yr un pryd. Y comisiwn fydd y corff rheoleiddio sy'n gyfrifol am ariannu, goruchwylio a rheoleiddio addysg drydyddol ac ymchwil yng Nghymru. Mae addysg drydyddol yn cwmpasu addysg uwch, addysg bellach a hyfforddiant, prentisiaethau, chweched dosbarth a dysgu cymunedol oedolion. Heddiw, rwy'n ceisio gwneud y diwygiadau angenrheidiol i ddeddfwriaeth sy'n ofynnol o ganlyniad i ddiddymiad CCAUC ac er mwyn galluogi'r comisiwn i ddod yn weithredol ar 1 Awst 2024.
Byddaf yn troi yn gyntaf at Reoliadau Llywodraeth Ddigidol (Cyrff Cymru) 2024. Mae'r rheoliadau hyn yn diwygio'r rhestr o awdurdodau perthnasol yng Nghymru yn Rhan 2 o Atodlen 8 i Ddeddf yr Economi Ddigidol 2017, gan ddileu CCAUC ac ychwanegu'r comisiwn, er mwyn galluogi'r comisiwn i rannu data gyda'r awdurdodau cyhoeddus eraill a restrir at ddibenion brwydro yn erbyn twyll yn erbyn y sector cyhoeddus. Mae pwerau presennol CCAUC wedi bod yn hirsefydlog ac, diolch byth, nid ydynt erioed wedi cael eu defnyddio. Fodd bynnag, mae'n briodol y dylai'r corff a fydd yn eu disodli gael pwerau tebyg os bydd angen.
Yn unol ag adran 56(12) o Ddeddf 2017, rydym wedi cynnal ymgynghoriad cyhoeddus, yn ogystal ag ymgynghori â'r personau penodedig. Cefnogwyd y newidiadau arfaethedig.
Bydd yr ail offeryn statudol ger eich bron heddiw, Rheoliadau Deddf Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) 2022 (Diwygiadau Canlyniadol) 2024, yn sicrhau bod deddfwriaeth sylfaenol ac eilaidd bresennol yn adlewyrchu'n gywir y newidiadau deddfwriaethol sy'n deillio o ddiddymiad CCAUC a chreu'r comisiwn. Fel y gŵyr yr Aelodau, rydym yn mabwysiadu dull graddol o weithredu Deddf 2022, ac mae'r rheoliadau canlyniadol hyn yn adlewyrchu natur fesul cam y broses o gychwyn ac yn disodli'r cyfeiriadau at CCAUC yn bennaf mewn deddfwriaeth bresennol gyda chyfeiriadau at y comisiwn.
Gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau hyn heddiw.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad nawr—Mike Hedges.
I now call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
Diolch, Llywydd. The committee considered both of these sets of draft regulations last week, and our reports are available from today’s agenda.
The committee did not report any issues with the draft Tertiary Education and Research (Wales) Act 2022 (Consequential Amendments) Regulations 2024. My comments this afternoon will focus on the committee’s report on the Digital Government (Welsh Bodies) (Wales) Regulations 2024.
The committee’s report on the digital government regulations contains two merits reporting points. The first merits point seeks clarity from the Welsh Government as to whether or not a regulatory impact assessment has been carried out in relation to the regulations, because there is conflicting information between the explanatory note and the explanatory memorandum. The Welsh Government has acknowledged that the statement in the explanatory note is incorrect, and it is the information in the explanatory memorandum that is correct. The explanatory memorandum explains that, whilst the regulations would not require a regulatory impact assessment in their own right, they are within the scope of the assessment that accompanied the Tertiary Education and Research (Wales) Act 2022.
The Government has committed to amend the explanatory memorandum to make matters clearer. We would welcome confirmation from the Cabinet Secretary in her closing remarks that the statement in the explanatory note will also be corrected before the regulations are signed into law.
The second merits point highlights information specifically drawn to the committee’s attention in the explanatory memorandum, namely that, in making these regulations, the Welsh Ministers are exercising a Henry VIII power available to them.
Diolch, Llywydd. Ystyriodd y pwyllgor y ddwy set hyn o reoliadau drafft yr wythnos diwethaf, ac mae ein hadroddiadau ar gael o agenda heddiw.
Ni wnaeth y pwyllgor adrodd unrhyw faterion o ran Rheoliadau drafft Deddf Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) 2022 (Diwygiadau Canlyniadol) 2024. Bydd fy sylwadau y prynhawn yma yn canolbwyntio ar adroddiad y pwyllgor ar Reoliadau Llywodraeth Ddigidol (Cyrff Cymreig) (Cymru) 2024.
Mae adroddiad y pwyllgor ar reoliadau'r llywodraeth ddigidol yn cynnwys dau bwynt adrodd ar rinweddau. Mae'r pwynt rhinweddau cyntaf yn ceisio eglurder gan Lywodraeth Cymru ynghylch a yw asesiad effaith rheoleiddiol wedi'i gynnal mewn perthynas â'r rheoliadau ai peidio, oherwydd ceir gwybodaeth sy'n gwrthdaro rhwng y nodyn esboniadol a'r memorandwm esboniadol. Mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod bod y datganiad yn y nodyn esboniadol yn anghywir, a'r wybodaeth yn y memorandwm esboniadol sy'n gywir. Mae'r memorandwm esboniadol yn esbonio, er na fyddai'r rheoliadau'n gofyn am asesiad effaith rheoleiddiol yn eu rhinwedd eu hunain, eu bod o fewn cwmpas yr asesiad a oedd yn cyd-fynd â Deddf Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) 2022.
Mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo i ddiwygio'r memorandwm esboniadol i wneud pethau'n gliriach. Byddem yn croesawu cadarnhad gan Ysgrifennydd y Cabinet yn ei sylwadau cloi y bydd y datganiad yn y nodyn esboniadol hefyd yn cael ei gywiro cyn i'r rheoliadau gael eu llofnodi mewn cyfraith.
Mae'r ail bwynt rhinwedd yn tynnu sylw at wybodaeth a dynnwyd yn benodol at sylw'r pwyllgor yn y memorandwm esboniadol, sef, wrth wneud y rheoliadau hyn, bod Gweinidogion Cymru yn arfer pŵer Harri'r VIII sydd ar gael iddynt.
I have no other speakers. Cabinet Secretary, if you want to respond.
Nid oes gennyf unrhyw siaradwyr eraill. Ysgrifennydd Cabinet, os ydych chi eisiau ymateb.
Thank you, Llywydd, and it was very remiss of me not to thank LJC for their scrutiny of these regulations, and I'm very happy to provide the assurances that the Chair has asked for today. I ask Members to support these regulations.
Diolch, Llywydd, ac roedd yn esgeulus iawn i mi beidio â diolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu gwaith craffu ar y rheoliadau hyn, ac rwy'n hapus iawn i roi'r sicrwydd y mae'r Cadeirydd wedi gofyn amdano heddiw. Gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r rheoliadau hyn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 5? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.
The proposal is to agree the motion under item 5. Does any Member object? No, therefore the motion is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 6? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, does dim gwrthwynebiad i hynny, felly mae'r cynnig yna hefyd wedi'i dderbyn.
The proposal is to agree the motion under item 6. Does any Member object? No, there is no objection to that, therefore that motion is also agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Mae cynnig o dan Reol Sefydlog 12.24 i drafod egwyddorion cyffredinol a'r penderfyniad ariannol mewn perthynas â Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol). Y cynnig yw eu bod nhw'n cael eu grwpio ar gyfer eu trafod, ond pleidleisiau ar wahân. Os ydy pawb yn cytuno gyda hynny, fe wnawn ni hynny. Does yna ddim gwrthwynebiadau.
There is a proposal under Standing Order 12.24 to debate the general principles and financial resolution in respect of the Senedd Cymru (Electoral Candidates Lists) Bill. The proposal is that they are grouped for debate, but with separate votes. If everyone is content with that, we will do that. There are no objections to that.
Felly, mae'r cynnig ar egwyddorion cyffredinol y Bil yma i'w wneud gan y Trefnydd, Jane Hutt.
Therefore, the proposal on the general principles is to be made by the Trefnydd, Jane Hutt.
Cynnig NDM8614 Jane Hutt
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.11:
Yn cytuno i egwyddorion cyffredinol Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol).
Motion NDM8614 Jane Hutt
To propose that Senedd Cymru in accordance with Standing Order 26.11:
Agrees to the general principles of the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill.
Cynnig NDM8615 Jane Hutt
Cynnig bod Cymru, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy’n deillio o Fil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o’r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy’n codi o ganlyniad i’r Bil.
Motion NDM8615 Jane Hutt
To propose that Senedd Cymru, for the purposes of any provisions resulting from the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae'n bleser gen i gael agor y ddadl hon, sy'n garreg filltir bwysig arall yn hanes y Bil yma.
Thank you very much, Llywydd. It's a pleasure to open this debate, which marks another important milestone in the history of this Bill.
I'm delighted to open this debate on the general principles of the Senedd (Cymru) (Electoral Candidates Lists) Bill and move the associated motions on its general principles and financial resolution. We have made great strides this Senedd term in bringing forward legislation to transform democracy here in Wales. The Senedd Cymru (Members and Elections) Act 2024, which is now on the statute book, will enhance this Senedd's capacity for effective scrutiny and will deliver a proportional electoral system for the 2026 election.
Last week this Senedd passed the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill, which will continue to reform our Welsh electoral system, making it fit for the twenty-first century. Today we are voting on the general principles of a third landmark Bill, the Senedd Cymru (Electoral Candidates Lists) Bill, which has the purpose of making the Senedd a more effective legislature for and on behalf of the people of Wales. For this Bill, Wales has a chance of following in the footsteps of many other countries worldwide that have recognised the benefits of more women in politics. Evidence from around the world shows that increasing the number of women legislators can lead to a more effective legislature, and over 130 countries, including Ireland, use quotas for this purpose. Dr Fiona Buckley noted that, and I quote:
'Since the adoption of legislative gender quotas, Ireland has seen a 44% increase in the number of women elected to Dáil Éireann, rising from 25 in 2011 to 36 in 2020'.
Rwy'n falch iawn o agor y ddadl hon ar egwyddorion cyffredinol Bil Senedd (Cymru) (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) a chynnig y cynigion cysylltiedig ar ei egwyddorion cyffredinol a'i ddatrysiad ariannol. Rydym wedi cymryd camau breision dros dymor y Senedd wrth gyflwyno deddfwriaeth i drawsnewid democratiaeth yma yng Nghymru. Bydd Deddf Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) 2024, sydd bellach ar y llyfr statud, yn gwella gallu'r Senedd hon i graffu'n effeithiol a bydd yn cyflwyno system etholiadol gyfrannol ar gyfer etholiad 2026.
Yr wythnos diwethaf pasiodd y Senedd hon y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru), a fydd yn parhau i ddiwygio ein system etholiadol yng Nghymru, gan ei gwneud yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Heddiw rydym yn pleidleisio ar egwyddorion cyffredinol trydydd Bil nodedig, Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol), sydd â'r diben o wneud y Senedd yn ddeddfwrfa fwy effeithiol ar gyfer ac ar ran pobl Cymru. Ar gyfer y Bil hwn, mae gan Gymru gyfle i ddilyn ôl troed llawer o wledydd eraill ledled y byd sydd wedi cydnabod manteision bod â mwy o fenywod mewn gwleidyddiaeth. Mae tystiolaeth o bob cwr o'r byd yn dangos y gall cynyddu nifer y deddfwyr benywaidd arwain at ddeddfwrfa fwy effeithiol, ac mae dros 130 o wledydd, gan gynnwys Iwerddon, yn defnyddio cwotâu at y diben hwn. Nododd Dr Fiona Buckley, ac rwy'n dyfynnu:
'Ers mabwysiadu cwotâu rhywedd deddfwriaethol, mae Iwerddon wedi gweld cynnydd o 44% yn nifer y menywod sy'n cael eu hethol i Dáil Éireann, gan godi o 25 yn 2011 i 36 yn 2020.'
This debate, Llywydd, marks the end of Stage 1 scrutiny of this Bill, and I'm grateful to all committee members for their detailed scrutiny of the legislation, and to everyone who gave evidence. I've responded formally to the 47 recommendations made by the Reform Bill Committee and Legislation, Justice and Constitution Committee, and in writing to the Finance Committee following the letter about the financial implications of the Bill.
At the start of this process, I said I intended to carefully consider the outcome of the Stage 1 scrutiny process, and I spent considerable time doing just that, discussing issues raised by committees with Members and key stakeholders, many of whom feel passionately that this is a landmark piece of legislation that we simply must get on the statute book. And in the time available this afternoon, I can't cover all the recommendations, but while I have not been able to accept all the recommendations, I've accepted or noted the vast majority. A number of recommendations require further consideration of their appropriateness and feasibility, and these I've accepted in principle, to give a clear indication that if the general principles of the Bill are agreed, this work will be a priority ahead of the first amending Stage.
I welcome the Reform Bill Committee's first recommendation by the majority of Members that Members of the Senedd should agree the general principles of the Bill, while having regard to issues highlighted in the report. I'm pleased that the committee recognises the model put forward in this Bill for legislative gender quotas is aligned with international good practice, and is fit for purpose here in Wales.
There are a number of recommendations and conclusions relating to the question of legislative competence and steps the Welsh Government should consider taking, ideally before this Senedd is asked to pass the legislation, and I've noted these recommendations, including those that propose speaking to the UK Government, and I'll consider those further. However, I reiterate, as I've said from the outset, I consider the Bill to be within the Senedd's legislative competence.
The committees reported their concerns about the impact of potential legal challenges on the conduct and outcome of the scheduled 2026 Senedd election, and delivery of the wider reforms planned for that election. I take these concerns seriously, and I've reflected further on what would be the most prudent and responsible pathway for implementing this legislation. Protecting the outcome and integrity of the 2026 Senedd election, including implementation of the Senedd Cymru (Members and Elections) Act, is of utmost importance, and I've concluded that the more responsible approach is for this Bill to be implemented for the scheduled 2030 Senedd election. This will ensure that the legislation can be implemented in an orderly way, and gives time for any potential legal challenges to be resolved well in advance of that election.
However, it is important that the Senedd, public and our stakeholders have certainty over these plans. I will therefore bring forward an amendment to the Bill to take commencement out of the hands of Welsh Ministers, and ensure that its provisions, subject to Royal Assent, commence automatically to take effect for the scheduled 2030 Senedd election. In the meantime, I'm keen to work with partners to maximise what we can do through the diversity and inclusion strategy's guidance to be published next year, and we will consider how we can use that guidance to encourage voluntary action to improve the number of women candidates, and that's for all parties. That is guidance, of course, in the legislation that we just passed last week.
I'd like to touch on some of the other recommendations in the reports. I accept in principle the Reform Bill Committee's recommendation 7 for the national nominations compliance officer to be able to appoint a deputy, and confirm, in response to recommendation 8, that we're discussing with the Electoral Commission extending its powers so it may determine performance standards for the national nominations compliance officer, much in the same way as it currently does for returning officers.
I accept in part the Reform Bill Committee's recommendations 2 and 4 relating to the withdrawal of candidates and how this may affect political parties' compliance with the rules, and I hope my response provides reassurance that these matters have been considered in detail and that the issues raised during Stage 1 scrutiny will form part of that consideration.
I have, however, rejected recommendations made by both committees relating to section 2 of the Bill, which is the proposed approach for reviewing the operation and effect of the Act. This approach aligns with equivalent provisions in the Senedd Cymru (Members and Elections) Act 2024. It makes sense that these review mechanisms align as a package of reforms, and I do not concur that the provisions constrain the freedom of a future Senedd. I've accepted in principle the Legislation, Justice and Constitution Committee's recommendation 14, calling for more of the information currently in the statement of policy intent to be included in the primary legislation. And while this is not straightforward, particularly given the existing balance between primary and secondary legislation for Senedd elections and the desire to make the legislation accessible to those who have responsibility for its implementation, I am prepared to consider further what details maybe feasible and appropriate to provide for on the face of the Bill. I've also undertaken to provide more detail about the timetable for subordinate legislation at the appropriate juncture.
I have accepted in principle recommendation 22 of the Reform Bill Committee relating to research on barriers facing candidates from under-represented groups, and accepted other recommendations relating to progress that can be made separately from this Bill to attract and encourage a more diverse range of candidates to stand for Senedd elections, including working with stakeholders to support candidates who face harassment and abuse. I welcome the Reform Bill Committee's report's recommendations that are aimed at the Senedd Commission, as I recognise the importance of the Senedd too for taking further steps in ensuring that this place is as inclusive and accessible as possible in terms of culture and ways of working. And, indeed, we've started that work in our preparedness work.
I welcome the views of the Finance Committee, and I've committed to ensuring that the regulatory impact assessment is revised at the appropriate time and reflects any additional costs that may arise from amendments to the Bill.
Finally, Llywydd, during recent weeks, I wanted to report that I've spoken to a number of key stakeholders, including representatives of the Diverse5050 coalition, the Women's Equality Network, the Electoral Reform Society, Stonewall Cymru and Plaid Cymru, the women's caucus and the cross-party women's group about the importance of this legislation and moving forward with it, with their backing and support, to the next stage, and I'm keen to continue with those discussions. Diolch.
Mae'r ddadl hon, Llywydd, yn nodi diwedd craffu Cyfnod 1 ar y Bil hwn, ac rwy'n ddiolchgar i holl aelodau'r pwyllgor am eu gwaith craffu manwl ar y ddeddfwriaeth, ac i bawb a roddodd dystiolaeth. Rwyf wedi ymateb yn ffurfiol i'r 47 o argymhellion a wnaed gan y Pwyllgor Biliau Diwygio a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, ac yn ysgrifenedig i'r Pwyllgor Cyllid yn dilyn y llythyr am oblygiadau ariannol y Bil.
Ar ddechrau'r broses hon, dywedais fy mod yn bwriadu ystyried canlyniad proses graffu Cyfnod 1 yn ofalus, a threuliais gryn amser yn gwneud hynny, gan drafod materion a godwyd gan bwyllgorau gydag Aelodau a rhanddeiliaid allweddol, y mae llawer ohonynt yn teimlo'n angerddol bod hwn yn ddarn pwysig o ddeddfwriaeth y mae'n rhaid i ni ei chael ar y llyfr statud. Ac yn yr amser sydd ar gael y prynhawn yma, ni allaf ymdrin â'r holl argymhellion, ond er nad wyf wedi gallu derbyn yr holl argymhellion, rwyf wedi derbyn neu nodi'r mwyafrif helaeth. Mae nifer o argymhellion yn gofyn am ystyriaeth bellach o'u priodoldeb a'u dichonoldeb, a'r rhain rwyf wedi'u derbyn mewn egwyddor, i roi arwydd clir, os cytunir ar egwyddorion cyffredinol y Bil, y bydd y gwaith hwn yn flaenoriaeth cyn y Cyfnod diwygio cyntaf.
Rwy'n croesawu argymhelliad cyntaf y Pwyllgor Biliau Diwygio gan fwyafrif yr Aelodau y dylai Aelodau'r Senedd gytuno ar egwyddorion cyffredinol y Bil, gan ystyried materion a amlygwyd yn yr adroddiad ar yr un pryd. Rwy'n falch bod y pwyllgor yn cydnabod bod y model a gyflwynwyd yn y Bil hwn ar gyfer cwotâu rhywedd deddfwriaethol yn cyd-fynd ag arferion da rhyngwladol, ac yn addas i'r diben yma yng Nghymru.
Mae nifer o argymhellion a chasgliadau'n ymwneud â chwestiwn cymhwysedd deddfwriaethol a chamau y dylai Llywodraeth Cymru ystyried eu cymryd, yn ddelfrydol cyn gofyn i'r Senedd hon basio'r ddeddfwriaeth, ac rwyf wedi nodi'r argymhellion hyn, gan gynnwys y rhai sy'n cynnig siarad â Llywodraeth y DU, a byddaf yn ystyried y rheini ymhellach. Fodd bynnag, rwy'n ailbwysleisio, fel rwyf wedi dweud o'r cychwyn cyntaf, rwy'n ystyried bod y Bil o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Adroddodd y pwyllgorau eu pryderon am effaith heriau cyfreithiol posibl ar gynnal a chanlyniad etholiad y Senedd sydd wedi ei drefnu ar gyfer 2026, a chyflawni'r diwygiadau ehangach a gynlluniwyd ar gyfer yr etholiad hwnnw. Rwy'n ystyried y pryderon hyn o ddifrif, ac rwyf wedi myfyrio ymhellach ar yr hyn fyddai'r llwybr mwyaf darbodus a chyfrifol ar gyfer gweithredu'r ddeddfwriaeth hon. Mae diogelu canlyniad a chywirdeb etholiad Senedd 2026, gan gynnwys gweithredu Deddf Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau), o'r pwys mwyaf, ac rwyf wedi dod i'r casgliad mai'r dull mwy cyfrifol yw i'r Bil hwn gael ei weithredu ar gyfer etholiad y Senedd sydd wedi ei drefnu ar gyfer 2030. Bydd hyn yn sicrhau y gellir gweithredu'r ddeddfwriaeth mewn modd trefnus, ac yn rhoi amser i unrhyw heriau cyfreithiol posibl gael eu datrys ymhell cyn yr etholiad hwnnw.
Fodd bynnag, mae'n bwysig bod gan y Senedd, y cyhoedd a'n rhanddeiliaid sicrwydd ynghylch y cynlluniau hyn. Felly, byddaf yn cyflwyno gwelliant i'r Bil i gymryd cychwyn allan o ddwylo Gweinidogion Cymru, a sicrhau bod ei ddarpariaethau, yn amodol ar Gydsyniad Brenhinol, yn dechrau dod i rym yn awtomatig ar gyfer etholiad y Senedd sydd wedi ei drefnu ar gyfer 2030. Yn y cyfamser, rwy'n awyddus i weithio gyda phartneriaid i wneud y mwyaf o'r hyn y gallwn ei wneud drwy ganllawiau'r strategaeth amrywiaeth a chynhwysiant a gyhoeddir y flwyddyn nesaf, a byddwn yn ystyried sut y gallwn ddefnyddio'r canllawiau hynny i annog gweithredu gwirfoddol i wella nifer y menywod sy'n ymgeisio, ac mae hynny ar gyfer pob plaid. Canllawiau yw'r rheini, wrth gwrs, sydd yn y ddeddfwriaeth yr ydym newydd ei phasio yr wythnos diwethaf.
Hoffwn sôn am rai o'r argymhellion eraill yn yr adroddiadau. Rwy'n derbyn mewn egwyddor argymhelliad 7 y Pwyllgor Biliau Diwygio i'r swyddog cydymffurfiaeth enwebiadau cenedlaethol allu penodi dirprwy, ac yn cadarnhau, mewn ymateb i argymhelliad 8, ein bod yn trafod gyda'r Comisiwn Etholiadol ymestyn ei bwerau fel y gall benderfynu ar safonau perfformiad ar gyfer y swyddog cydymffurfiaeth enwebiadau cenedlaethol, yn yr un modd ag y mae'n ei wneud ar hyn o bryd ar gyfer swyddogion canlyniadau.
Rwy'n derbyn yn rhannol argymhellion 2 a 4 y Pwyllgor Biliau Diwygio ynghylch tynnu'n ôl ymgeiswyr a sut y gallai hyn effeithio ar gydymffurfiaeth pleidiau gwleidyddol â'r rheolau, a gobeithiaf fod fy ymateb yn rhoi sicrwydd bod y materion hyn wedi eu hystyried yn fanwl ac y bydd y materion a godwyd yn ystod craffu Cyfnod 1 yn rhan o'r ystyriaeth honno.
Fodd bynnag, rwyf wedi gwrthod argymhellion a wnaed gan y ddau bwyllgor sy'n ymwneud ag adran 2 y Bil, sef y dull arfaethedig ar gyfer adolygu gweithrediad ac effaith y Ddeddf. Mae'r dull hwn yn cyd-fynd â darpariaethau cyfatebol yn Neddf Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) 2024. Mae'n gwneud synnwyr bod y mecanweithiau adolygu hyn yn alinio fel pecyn o ddiwygiadau, ac nid wyf yn cytuno bod y darpariaethau'n cyfyngu ar ryddid Senedd yn y dyfodol. Rwyf wedi derbyn mewn egwyddor argymhelliad 14 y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, yn galw am gynnwys mwy o'r wybodaeth, sydd ar hyn o bryd yn y datganiad o fwriad y polisi, yn y ddeddfwriaeth sylfaenol. Ac er nad yw hyn yn syml, yn enwedig o ystyried y cydbwysedd presennol rhwng deddfwriaeth sylfaenol ac is-ddeddfwriaeth ar gyfer etholiadau'r Senedd a'r awydd i wneud y ddeddfwriaeth yn hygyrch i'r rhai sy'n gyfrifol am ei gweithredu, rwy'n barod i ystyried ymhellach pa fanylion a allai fod yn ymarferol ac yn briodol i ddarparu ar eu cyfer ar wyneb y Bil. Rwyf hefyd wedi ymrwymo i roi mwy o fanylion am yr amserlen ar gyfer is-ddeddfwriaeth ar yr adeg briodol.
Rwyf wedi derbyn mewn egwyddor argymhelliad 22 y Pwyllgor Biliau Diwygio ynghylch ymchwil ar rwystrau sy'n wynebu ymgeiswyr o grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol, ac wedi derbyn argymhellion eraill yn ymwneud â'r cynnydd y gellir ei wneud ar wahân i'r Bil hwn i ddenu ac annog ystod fwy amrywiol o ymgeiswyr i sefyll yn etholiadau'r Senedd, gan gynnwys gweithio gyda rhanddeiliaid i gefnogi ymgeiswyr sy'n wynebu aflonyddu a cham-drin geiriol. Rwy'n croesawu argymhellion adroddiad y Pwyllgor Biliau Diwygio sydd wedi'u hanelu at Gomisiwn y Senedd, gan fy mod yn cydnabod pwysigrwydd y Senedd hefyd o ran cymryd camau pellach i sicrhau bod y lle hwn mor gynhwysol a hygyrch â phosibl o ran diwylliant a ffyrdd o weithio. Ac, yn wir, rydym wedi dechrau'r gwaith hwnnw yn ein gwaith parodrwydd.
Rwy'n croesawu barn y Pwyllgor Cyllid, ac rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod yr asesiad effaith rheoleiddiol yn cael ei ddiwygio ar yr adeg briodol ac yn adlewyrchu unrhyw gostau ychwanegol a allai godi o welliannau i'r Bil.
Yn olaf, Llywydd, yn ystod yr wythnosau diwethaf, roeddwn i eisiau adrodd fy mod i wedi siarad â nifer o randdeiliaid allweddol, gan gynnwys cynrychiolwyr clymblaid Diverse5050, y Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod, y Gymdeithas Diwygio Etholiadol, Stonewall Cymru a Phlaid Cymru, cawcws y menywod a grŵp trawsbleidiol y menywod am bwysigrwydd y ddeddfwriaeth hon a symud ymlaen â hi, gyda'u cadarnhad a'u cefnogaeth, i'r cyfnod nesaf, ac rwy'n awyddus i barhau â'r trafodaethau hynny. Diolch.
I was just wondering, and I'm sorry if I've missed it already, but could you say something more about the reason that you have concluded, contrary to one of the key recommendations of the LJC Committee, I believe, that having an Order in Council that explicitly brings everything relevant within the Bill under our legislative competence doesn't take the issue that you're concerned about, and the reason that you're delaying implementation to 2030, completely off the table? Why couldn't we apply for that Order in Council today, from a Labour Government at Westminster, so that we can have a gender-balanced Parliament in 2026? I simply don't understand the logic, so maybe if you could explain.
Meddwl oeddwn i tybed, ac mae'n ddrwg gen i os ydw i wedi ei fethu'n barod, ond a allech chi ddweud mwy am y rheswm rydych chi wedi dod i'r casgliad, yn groes i un o argymhellion allweddol y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, rwy'n credu, nad yw bod â Gorchymyn yn y Cyfrin Gyngor sy'n dod â phopeth perthnasol yn benodol o fewn y Bil o dan ein cymhwysedd deddfwriaethol yn cymryd y mater yr ydych chi'n pryderu amdano, a'r rheswm eich bod yn oedi gweithredu tan 2030, yn llwyr oddi ar y bwrdd? Pam na allem ni wneud cais am y Gorchymyn yn y Cyfrin Gyngor hwnnw heddiw, gan Lywodraeth Lafur yn San Steffan, fel y gallwn fod â Senedd gytbwys o ran rhywedd yn 2026? Dydw i ddim yn deall y rhesymeg, felly efallai pe gallech egluro.
I was anticipating questions, Adam Price, of course, on that very point. In terms of what we want to do now—and I've mentioned engagement with the UK Government, and, indeed, we were engaging with the previous UK Government already—we have now opened a dialogue with the Wales Office. I'll say more about this, I'm sure, in response, because we've opened a dialogue with the Wales Office, our officials have already had a preliminary meeting, and obviously we'll want to update our colleagues and Members as we go through this and as we go through the next stage, we hope, of scrutiny. I think one of the issues, I'll just say, at this point, is that we have been advised that a section 109 Order wouldn’t put the question of competence beyond doubt, nor would it remove the risk of a referral to the Supreme Court or other legal challenge; it’s only the ruling of the Supreme Court on a question of competence that can put the matter beyond doubt. But it is important that, on the recommendation from the Reform Bill Committee, I start that process in terms of addressing the prospect and opportunity for a section 109 Order, but I hope I’ll have more chance in the response to the debate, Llywydd, too.
I’ll just finish my concluding remarks. This is really about the importance of this legislation and moving forward with it to the next stage. That’s what we have to do today, accept and support the general principles of this Bill, and to recognise that we believe we have a credible legal case in terms of competence; I’ve made that very clear. We do have to continue all the discussions throughout the Bill’s passage, exploring with partners what we can do to encourage political parties to take voluntary steps to increase women’s representation for our 2026 Senedd.
Obviously, I now look forward to hearing the opinions of fellow Members on this Bill. But can I just repeat and, finally, say, Llywydd, that this is a landmark Bill offering the opportunity for a more effective Senedd that’s more reflective of the people that it serves and is fit for purpose, in line with international best practice, for the next 20 years and beyond? And I also think—. And this comes from all our special purpose committees, and indeed right back to the expert panel, and I can see Huw Irranca here, chairing, and indeed Dawn Bowden; there are many here who have been engaged as members of those committees that took us to this point, which was voted to support, back in 2022, that we should take this forward. It’s a vital part, this Bill, of the full package of Senedd reform measures, and now it’s time to seize the opportunity and move forward with the Bill. Diolch.
Roeddwn i'n disgwyl cwestiynau, Adam Price, wrth gwrs, ar yr union bwynt yna. O ran yr hyn yr ydym ni eisiau ei wneud nawr—ac rwyf wedi sôn am ymgysylltu â Llywodraeth y DU, ac, yn wir, roeddem yn ymgysylltu â Llywodraeth flaenorol y DU yn barod—rydym bellach wedi agor deialog gyda Swyddfa Cymru. Byddaf yn dweud mwy am hyn, rwy'n siŵr, wrth ymateb, oherwydd rydym wedi agor deialog gyda Swyddfa Cymru, mae ein swyddogion eisoes wedi cael cyfarfod rhagarweiniol, ac yn amlwg byddwn am ddiweddaru ein cydweithwyr a'r Aelodau wrth i ni fynd trwy hyn ac wrth i ni fynd drwy'r cyfnod nesaf, gobeithio, o graffu. Rwy'n credu mai un o'r materion, fe ddywedaf, ar y pwynt hwn, yw ein bod wedi cael gwybod na fyddai Gorchymyn adran 109 yn rhoi cwestiwn cymhwysedd y tu hwnt i amheuaeth, ac na fyddai'n dileu'r risg o atgyfeiriad i'r Goruchaf Lys neu her gyfreithiol arall; dim ond dyfarniad y Goruchaf Lys ar fater cymhwysedd all roi'r mater y tu hwnt i amheuaeth. Ond mae'n bwysig, ar argymhelliad y Pwyllgor Biliau Diwygio, fy mod yn dechrau'r broses honno o ran mynd i'r afael â'r gobaith a'r cyfle am Orchymyn adran 109, ond rwy'n gobeithio y caf fwy o gyfle yn yr ymateb i'r ddadl, Llywydd, hefyd.
Fe wnaf orffen fy sylwadau cloi. Mae hyn mewn gwirionedd am bwysigrwydd y ddeddfwriaeth hon a bwrw ymlaen â hi i'r cyfnod nesaf. Dyna sy'n rhaid i ni ei wneud heddiw, derbyn a chefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil hwn, a chydnabod ein bod yn credu bod gennym achos cyfreithiol credadwy o ran cymhwysedd; rwyf wedi gwneud hynny'n glir iawn. Mae'n rhaid i ni barhau â'r holl drafodaethau drwy gydol taith y Bil, gan archwilio gyda phartneriaid beth allwn ni ei wneud i annog pleidiau gwleidyddol i gymryd camau gwirfoddol i gynyddu cynrychiolaeth menywod ar gyfer ein Senedd yn 2026.
Yn amlwg, rwy'n edrych ymlaen yn awr at glywed barn cyd-Aelodau ar y Bil hwn. Ond a gaf i ailadrodd a dweud, yn olaf, Llywydd, bod hwn yn Fil nodedig sy'n cynnig cyfle i fod â Senedd fwy effeithiol sy'n adlewyrchu'r bobl y mae'n eu gwasanaethu yn well ac sy'n addas i'r diben, yn unol ag arferion gorau rhyngwladol, am yr 20 mlynedd nesaf a thu hwnt? Ac rwy'n meddwl hefyd—. A daw hyn o'n pwyllgorau diben arbennig i gyd, ac yn wir yn ôl i'r panel arbenigol, a gallaf weld Huw Irranca yma, yn cadeirio, ac yn wir Dawn Bowden; mae llawer o bobl yma sydd wedi cymryd rhan fel aelodau o'r pwyllgorau hynny a aeth â ni i'r pwynt hwn, y pleidleisiwyd i gefnogi, yn ôl yn 2022, y dylem fwrw ymlaen â hyn. Mae'n rhan hanfodol, y Bil hwn, o'r pecyn llawn o fesurau diwygio'r Senedd, a nawr mae'n bryd bachu ar y cyfle a bwrw ymlaen â'r Bil. Diolch.
Cadeirydd y Pwyllgor Biliau Diwygio nawr i gyfrannu—David Rees.
The Chair of the Reform Bill Committee now to contribute—David Rees.
Diolch, Llywydd. Cyn i mi ganolbwyntio ar gynnwys adroddiad y pwyllgor, hoffwn ddiolch i bawb a roddodd dystiolaeth i’r pwyllgor yn ysgrifenedig ac yn bersonol. Maen nhw wedi helpu i siapio ein gwaith a’i ganlyniadau.
Thank you, Llywydd. Before I focus on the content of the committee's report, I'd like to thank everyone who provided evidence to the committee in writing and in person. They have helped to shape our work and its outcomes.
I also want to put on record our thanks to the committee team, whose excellent work allowed us to complete our work within the shortened time frame that we had.
Now, Llywydd, the Senedd's role is to represent the interests of everybody in Wales, and diversity amongst Members enriches our work and is central to a well-functioning democracy. As a committee, we all support the aspiration of a truly representative Senedd that better reflects the people it serves.
Now, on the general principles, this is the second Bill we have dealt with that is going through the parliamentary reform process. Obviously, the first Bill is already an Act, and this now follows on from that. It aims to increase the number of women who stand for election by introducing quotas for candidates standing for political parties. Our role was to explore the Bill’s proposals and report on the general principles to inform the Senedd’s decision this afternoon.
I wish to place on record also my thanks to Jane Dodds, who was a member—or actually, technically, who worked with the committee—and also Vikki Howells, who substituted for one of our members, Sarah Murphy, during our final consideration, for both the positive and constructive way in which they approached our work.
Now, following our consideration, as the Trefnydd has also already said, the majority of committee members are persuaded by the international and academic evidence that legislative candidate quotas are an effective mechanism for increasing levels of women’s representation in parliaments. The majority of committee members recommend, therefore, that the Senedd should vote in favour of the general principles in this Bill.
But we all agree that there are aspects of the Bill that need to be strengthened and improved if it does progress today. I’ll go through a couple of those points. On the candidate statement aspect, throughout our scrutiny, significant attention has been drawn to the requirement for political parties’ candidates to make a statement about whether they are a woman or not a woman. The majority of committee members are content with this provision and believe it to be a proportionate means of implementing and enforcing compliance with the quota rules. But we listened carefully to concerns that the legislation could be susceptible to abuse. We all agree that it is necessary, therefore, to include making a false statement within the corrupt practice offence that applies to the provision of any other false information on a nomination form. We believe that that should be the same for all aspects of nomination consideration and all statements made. It is disappointing that the Trefnydd rejected this key recommendation. I do hope she reconsiders that, because it's about making sure that consistency applies to every statement made.
Hoffwn hefyd gofnodi ein diolch i dîm y pwyllgor, y gwnaeth ei waith rhagorol ganiatáu i ni gwblhau ein gwaith o fewn yr amserlen fyrrach a oedd gennym.
Nawr, Llywydd, rôl y Senedd yw cynrychioli buddiannau pawb yng Nghymru, ac mae amrywiaeth ymhlith Aelodau yn cyfoethogi ein gwaith ac yn ganolog i ddemocratiaeth sy'n gweithredu'n dda. Fel pwyllgor, rydym i gyd yn cefnogi'r dyhead i fod â Senedd wirioneddol gynrychioliadol sy'n adlewyrchu'r bobl y mae'n eu gwasanaethu yn well.
Nawr, ar yr egwyddorion cyffredinol, dyma'r ail Fil yr ydym wedi ymdrin ag ef sy'n mynd drwy'r broses ddiwygio seneddol. Yn amlwg, mae'r Bil cyntaf eisoes yn Ddeddf, ac mae hyn bellach yn dilyn ymlaen o hynny. Ei nod yw cynyddu nifer y menywod sy'n sefyll mewn etholiad drwy gyflwyno cwotâu ar gyfer ymgeiswyr sy'n sefyll dros bleidiau gwleidyddol. Ein rôl oedd archwilio cynigion y Bil ac adrodd ar yr egwyddorion cyffredinol i lywio penderfyniad y Senedd y prynhawn yma.
Hoffwn gofnodi hefyd fy niolch i Jane Dodds, a oedd yn aelod—neu mewn gwirionedd, yn dechnegol, a weithiodd gyda'r pwyllgor—a hefyd Vikki Howells, a eilyddiodd dros un o'n haelodau, Sarah Murphy, yn ystod ein hystyriaeth derfynol, am y ffordd gadarnhaol ac adeiladol y gwnaethon nhw ymdrin â'n gwaith.
Nawr, yn dilyn ein hystyriaeth, fel y mae'r Trefnydd eisoes wedi'i ddweud, mae'r rhan fwyaf o aelodau'r pwyllgor wedi'u hargyhoeddi gan y dystiolaeth ryngwladol ac academaidd bod cwotâu ymgeiswyr deddfwriaethol yn fecanwaith effeithiol ar gyfer cynyddu lefelau cynrychiolaeth menywod mewn seneddau. Mae mwyafrif aelodau'r pwyllgor, felly, yn argymell y dylai'r Senedd bleidleisio o blaid egwyddorion cyffredinol y Bil hwn.
Ond rydym i gyd yn cytuno bod angen cryfhau a gwella agweddau ar y Bil os bydd yn mynd ar ei hynt heddiw. Fe af drwy ychydig o'r pwyntiau hynny. Ar yr agwedd ar ddatganiad ymgeisydd, drwy gydol ein gwaith craffu, tynnwyd sylw sylweddol at y gofyniad i ymgeiswyr pleidiau gwleidyddol wneud datganiad ynghylch a ydynt yn fenyw ai peidio. Mae'r rhan fwyaf o aelodau'r pwyllgor yn fodlon â'r ddarpariaeth hon ac yn credu ei bod yn ffordd gymesur o weithredu a gorfodi cydymffurfiaeth â'r rheolau cwota. Ond gwnaethom wrando'n astud ar bryderon y gallai'r ddeddfwriaeth fod yn agored i gael ei chamddefnyddio. Rydym i gyd yn cytuno ei bod yn angenrheidiol, felly, cynnwys gwneud datganiad ffug o fewn y drosedd arfer llwgr sy'n berthnasol i ddarparu unrhyw wybodaeth ffug arall ar ffurflen enwebu. Credwn y dylai hynny fod yr un fath ar gyfer pob agwedd ar ystyriaeth enwebu a'r holl ddatganiadau a wneir. Mae'n siomedig bod y Trefnydd wedi gwrthod yr argymhelliad allweddol hwn. Rwy'n gobeithio y bydd hi'n ailystyried hynny, oherwydd mae'n ymwneud â sicrhau bod cysondeb yn berthnasol i bob datganiad a wneir.
Now, on the removal of candidates from lists, we had some concerns here, because we heard that quota rules may be open to abuse in other ways. We were concerned, for example, that women, in particular, could be pressured into standing for election to comply with the quota, and then be pressured to withdraw their candidacy or resign, if elected, quickly. So, women who would want to stand could face threats of violence or intimidation to pressure them to withdraw or resign once elected. The general election we've just seen has shown how intimidation does occur, and we need to ensure that we protect individuals from such abuse. To prevent such abuse and maximise the opportunity to maintain the balance of representation throughout the Senedd term, we recommended strengthening the Bill by requiring the party that chooses to stand an additional candidate to replace any withdrawn candidate with someone who has made the same statement as the person who has withdrawn. Or, in vacancies, and I appreciate this is the candidates list and not the vacancy agenda, which, actually, is after you've been elected, but you could amend the Act, which is now in place, to ensure that vacancies are addressed to ensure that, during a Senedd term, if a vacancy exists, it’s filled, where possible, with someone who submits the same candidate statement as that person who is standing down or leaving or is no longer a Member of the Senedd, thereby continuing the balance that we've talked about. Again, the Trefnydd, unfortunately, did not share our position on this, and I would hope that she will perhaps fully explain an alternative she’ll have or she is thinking of or is being considered to guard against the risks identified by our evidence gathering.
And financial implications. I'm sure the Chair of the Finance Committee will agree with some of those issues, but we did question the approach taken to the regulatory impact assessment, as some costs are estimated for the Bill specifically, while others appear to be addressed in the RIA to the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill. This means that it is unclear as to what the financial implications would be if this Bill is commenced at a later date, which is what we've been told; it will happen at a later date. So, we know that's the intention, so we need that clarity. And for clarity and transparency and accountability, we call for all costs associated with the Bill to be detailed directly in a revised RIA. Now, in response, the Trefnydd indicated that further consideration will be given to this, but that would not be available until after Stage 2. It would be helpful if it was before Stage 2 consideration so that Members, when they go through Stage 2, can actually have that knowledge in front of them.
We then identified factors that are not in the Bill, and are not necessarily legislative issues, but what we saw as barriers to encouraging women, and we called it 'quota plus'. So, how do we ensure that women do put themselves forward, or we encourage women to put themselves forward, and we encourage them to stay and remain in elected office? And therefore we call for action, both within the Senedd and within the Government, to actually help support individuals who are putting themselves forward. We wanted to know, first of all, will the Senedd actually undertake a gender-sensitive audit to ensure that we have the culture, ways of working and facilities. We often talk about family-friendly ways, and it's going to be, probably, mentioned today, but we need to look at what are the cultural aspects here. Let's look at that aspect. That's a Commission job—sorry, Llywydd, that's going to be on you. But also that the Welsh Government commissions research on the best ways to provide financial support for women candidates from underrepresented groups, because we definitely heard of that aspect, to ensure that the Government works with partners to ensure sufficient guidance is in place to support those who wish to actually be candidates, and particularly on how they handle abuse and harassment. And, regardless of the Bill’s progress, we want to see greater representation in 2026, and we need to have these things in place for 2026 to encourage more women to come forward for that election.
Now I'll talk about the last issue, and it's legislative competence. Though modest in size—this Bill is small—it is significant, and the provisions affect a key cornerstone of our democratic process. So, beyond the policy issues and our aspirations that we all share for a more representative Senedd, there are conflicting views as to whether the Bill’s provisions are within legislative competence. I've heard the Trefnydd’s view—we heard that in committee. We heard—. The majority of evidence we had from legal advisers was that it wasn't. So, there are questions, and it was made clear to us in committee that the only body that can actually clearly and finally make that determination is the Supreme Court, and a referral to the Supreme Court can only be made once the Bill has been passed and within four weeks of the Bill being passed at Stage 4. Now, I welcome the impact of what the Trefnydd has said about delaying, so that it doesn't have a complicated knock-on effect on 2026, but if we don't address this, in 2030 we could have a candidate approaching on a legal challenge if we don't address this matter. So, competence is an issue that should be considered, and the solution of 2030 isn't the only answer. It still has to be resolved. And we ask that the Counsel General does refer to the Supreme Court for clarification, and make it clear: let's get no questions about it, no-one can then challenge it; it's actually specifically clear, so that we can have an input on that.
Now, I'm conscious of time, Llywydd, and I will finish. We do welcome the clarification on the intended pathway, but there's one question I want to raise. There was a lot of 'noted' in the responses to our committee's recommendations, and the Trefnydd has actually said 'for further consideration'. But can I ask when will we have that further consideration? When will we know what your answers are to those things that are said to be noted? When will it be published, because Members will want to have an answer to those considerations? Diolch.
Nawr, ar dynnu ymgeiswyr o restrau, roedd gennym rai pryderon yma, oherwydd clywsom y gallai rheolau cwota fod yn agored i gael eu camddefnyddio mewn ffyrdd eraill. Roeddem yn bryderus, er enghraifft, y gallai menywod, yn benodol, gael eu gorfodi i sefyll mewn etholiad i gydymffurfio â'r cwota, ac yna fod pwysau arnyn nhw i dynnu'n ôl eu ymgeisyddiaeth neu ymddiswyddo, os cânt eu hethol, yn gyflym. Felly, gallai menywod a fyddai'n dymuno sefyll wynebu bygythiadau o drais neu frawychu i'w gorfodi i dynnu'n ôl neu ymddiswyddo ar ôl eu hethol. Mae'r etholiad cyffredinol rydyn ni newydd ei weld wedi dangos sut mae brawychu yn digwydd, ac mae angen i ni sicrhau ein bod ni'n amddiffyn unigolion rhag camdriniaeth o'r fath. I atal camdriniaeth o'r fath a manteisio i'r eithaf ar y cyfle i gynnal cydbwysedd y gynrychiolaeth drwy gydol tymor y Senedd, argymhellwyd cryfhau'r Bil drwy ei gwneud yn ofynnol i'r blaid sy'n dewis sefyll ymgeisydd ychwanegol i gymryd lle unrhyw ymgeisydd a dynnwyd yn ôl â rhywun sydd wedi gwneud yr un datganiad â'r person sydd wedi tynnu'n ôl. Neu, mewn swyddi gwag, ac rwy'n gwerthfawrogi mai'r rhestr ymgeiswyr yw hon ac nid yr agenda swyddi gwag, sydd, mewn gwirionedd, ar ôl i chi gael eich ethol, ond fe allech chi ddiwygio'r Ddeddf, sydd bellach ar waith, i sicrhau bod swyddi gwag yn cael sylw i sicrhau, yn ystod tymor y Senedd, os oes swydd wag yn bodoli, ei bod yn cael ei llenwi, lle bo hynny'n bosibl, â rhywun sy'n cyflwyno'r un datganiad ymgeisydd â'r person hwnnw sy'n sefyll i lawr neu'n gadael neu sydd ddim yn Aelod o'r Senedd mwyach, a thrwy hynny barhau â'r cydbwysedd yr ydym wedi sôn amdano. Unwaith eto, yn anffodus, nid oedd y Trefnydd yn rhannu ein safbwynt ar hyn, a byddwn yn gobeithio y bydd hi'n esbonio'n llawn ddewis arall a fydd ganddi neu y mae hi'n meddwl amdano neu sy'n cael ei ystyried i warchod rhag y risgiau a nodwyd gan ein gwaith casglu tystiolaeth.
A goblygiadau ariannol. Rwy'n siŵr y bydd Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid yn cytuno â rhai o'r materion hynny, ond gwnaethom gwestiynu'r dull a gymerwyd o ran yr asesiad effaith rheoleiddiol, gan fod rhai costau'n cael eu hamcangyfrif ar gyfer y Bil yn benodol, tra bod eraill i'w gweld yn cael sylw yn yr asesiad effaith rheoleiddiol i Fil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau). Mae hyn yn golygu nad yw'n glir beth fyddai'r goblygiadau ariannol pe bai'r Bil hwn yn cael ei gychwyn yn ddiweddarach, sef yr hyn a ddywedwyd wrthym; bydd hyn yn digwydd yn nes ymlaen. Felly, rydym yn gwybod mai dyna'r bwriad, felly mae angen yr eglurder hwnnw arnom. Ac o ran eglurder a thryloywder ac atebolrwydd, rydym yn galw am fanylu'r holl gostau sy'n gysylltiedig â'r Bil yn uniongyrchol mewn asesiad effaith rheoleiddiol diwygiedig. Nawr, mewn ymateb, nododd y Trefnydd y bydd ystyriaeth bellach yn cael ei rhoi i hyn, ond ni fyddai hynny ar gael tan ar ôl Cyfnod 2. Byddai'n ddefnyddiol pe bai cyn ystyriaeth Cyfnod 2 fel y gall Aelodau, pan fyddant yn mynd trwy Gyfnod 2, gael yr wybodaeth honno o'u blaenau.
Yna, nodwyd ffactorau nad ydynt yn y Bil, ac nid ydynt o reidrwydd yn faterion deddfwriaethol, ond yr hyn yr oeddem yn eu hystyried yn rhwystrau i annog menywod, a'i alw'n 'mwy na chwotâu'. Felly, sut ydyn ni'n sicrhau bod menywod yn sefyll i gael eu hethol, neu rydyn ni'n annog menywod i sefyll i gael eu hethol, a'n bod ni'n eu hannog i aros mewn swydd etholedig? Ac felly rydym yn galw am weithredu, o fewn y Senedd ac o fewn y Llywodraeth, i helpu i gefnogi unigolion sy'n sefyll i gael eu hethol. Roeddem am wybod, yn gyntaf oll, a fydd y Senedd yn cynnal archwiliad sy'n sensitif i rywedd i sicrhau bod gennym y diwylliant, y ffyrdd o weithio a'r cyfleusterau. Rydym yn aml yn siarad am ffyrdd sy'n gyfeillgar i deuluoedd, ac mae'n debyg y bydd yn cael ei grybwyll heddiw, ond mae angen i ni edrych ar beth yw'r agweddau diwylliannol yma. Gadewch i ni edrych ar yr agwedd honno. Tasg i Gomisiwn yw hwnnw—mae'n ddrwg gen i, Llywydd, chi fydd yn gyfrifol am hynny. Ond hefyd fod Llywodraeth Cymru yn comisiynu ymchwil ar y ffyrdd gorau o ddarparu cymorth ariannol i fenywod sy'n ymgeiswyr o grwpiau sydd heb gynrychiolaeth ddigonol, oherwydd clywsom yn bendant am yr agwedd honno, i sicrhau bod y Llywodraeth yn gweithio gyda phartneriaid i sicrhau bod digon o ganllawiau ar waith i gefnogi'r rhai sy'n dymuno bod yn ymgeiswyr mewn gwirionedd, ac yn enwedig ar sut maen nhw'n trin camdriniaeth ac aflonyddu. Ac, waeth beth fydd cynnydd y Bil, rydym am weld mwy o gynrychiolaeth yn 2026, ac mae angen i ni gael y pethau hyn ar waith ar gyfer 2026 i annog mwy o fenywod i ddod ymlaen ar gyfer yr etholiad hwnnw.
Nawr fe wnaf sôn am y mater olaf, sef cymhwysedd deddfwriaethol. Er ei fod yn gymedrol o ran maint—mae'r Bil hwn yn fach—mae'n arwyddocaol, ac mae'r darpariaethau'n effeithio ar gonglfaen allweddol o'n proses ddemocrataidd. Felly, y tu hwnt i'r materion polisi a'n dyheadau yr ydym i gyd yn eu rhannu ar gyfer Senedd fwy cynrychioliadol, mae safbwyntiau anghyson ynghylch a yw darpariaethau'r Bil o fewn cymhwysedd deddfwriaethol. Rwyf wedi clywed barn y Trefnydd—clywsom hynny yn y pwyllgor. Clywsom—. Y rhan fwyaf o'r dystiolaeth a gawsom gan gynghorwyr cyfreithiol oedd nad oedd. Felly, mae cwestiynau, a gwnaed yn glir i ni yn y pwyllgor mai'r unig gorff a all wneud y penderfyniad hwnnw'n glir ac yn derfynol yw'r Goruchaf Lys, a dim ond unwaith y bydd y Bil wedi ei basio y gellir atgyfeirio i'r Goruchaf Lys ac o fewn pedair wythnos i'r Bil gael ei basio yng Nghyfnod 4. Nawr, rwy'n croesawu effaith yr hyn y mae'r Trefnydd wedi'i ddweud am oedi, fel nad yw'n cael sgil-effaith gymhleth ar 2026, ond os na fyddwn yn mynd i'r afael â hyn, yn 2030 gallem gael ymgeisydd yn mynd i'r afael â her gyfreithiol os na fyddwn yn mynd i'r afael â'r mater hwn. Felly, mae cymhwysedd yn fater y dylid ei ystyried, ac nid ateb 2030 yw'r unig ateb. Mae'n dal yn rhaid ei ddatrys. A gofynnwn i'r Cwnsler Cyffredinol gyfeirio at y Goruchaf Lys am eglurhad, a'i wneud yn glir: gadewch i ni beidio â chael unrhyw gwestiynau amdano, ni all neb ei herio wedyn; mae'n benodol glir mewn gwirionedd, fel y gallwn gael mewnbwn ar hynny.
Nawr, rwy'n ymwybodol o amser, Llywydd, ac fe fyddaf yn gorffen. Rydym yn croesawu'r eglurhad ar y llwybr a fwriadwyd, ond mae un cwestiwn yr wyf am ei godi. Roedd llawer o 'nodi' yn yr ymatebion i argymhellion ein pwyllgor, ac mae'r Trefnydd wedi dweud 'er mwyn cael ystyriaeth bellach'. Ond a gaf i ofyn pryd y byddwn ni'n cael yr ystyriaeth bellach honno? Pryd fyddwn ni'n gwybod beth yw eich atebion i'r pethau hynny y dywedir eu bod wedi'u nodi? Pryd fydd yn cael ei gyhoeddi, oherwydd bydd yr Aelodau am gael ateb i'r ystyriaethau hynny? Diolch.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad nawr. Mike Hedges.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee now. Mike Hedges.
Diolch Llywydd. The committee's report drew seven conclusions and made 22 recommendations. The Welsh Government accepted 10 of these recommendations to varying degrees, noted nine and rejected three. Before I start, I would like to register the committee's disappointment that Stage 1 scrutiny of the Bill was curtailed, only for the date of this debate to be delayed. I will focus my remarks on two important themes from our report: the risk of legal challenge to the Bill, and the level of detail appearing on its face.
The risk of legal challenge concerns the matter of whether the Bill is within the Senedd's legislative competence. In that regard, I would like to make two important points. First, as we have heard, the question of whether a Bill is within the legislative competence of the Senedd can only be determined by the Supreme Court. For that reason, the committee's report does not seek to address that matter directly. Secondly, the merits or otherwise of a Welsh Government policy is a different and separate matter from whether the Senedd has the legislative competence to translate that policy into law. The two should not be conflated.
The committee's report notes that there are differing views about whether the Bill is within the legislative competence of the Senedd, not only between the Llywydd and the Trefnydd, but also amongst legal professionals. Some of these legal professionals have highlighted the risk of legal challenge to the Bill, and, consequently, the possibility of disruption to the next scheduled Senedd elections in 2026. It has been suggested that this could, in turn, jeopardise the integrity of the election itself and damage Welsh democracy. While not coming to a view on the issue of legislative competence, the committee did explore therefore the risk of legal challenge to the Bill. As a result, the committee made six recommendations intended to ensure that the risk of disruption in 2026 is minimised.
In light of the uncertainty about whether the Bill is within the Senedd's legislative competence, the committee also expressed regret that the Senedd is being asked to vote today on whether or not it agrees to the Bill's general principles. This general point applies equally should the Senedd be invited to vote on a Bill at Stage 4. Nevertheless, the committee welcomes the Trefnydd's comment in her response that further steps now need to be taken to mitigate risks to the 2026 election. The committee notes that, as a consequence, the Trefnydd will table an amendment to provide that the Bill's provisions, subject to Royal Assent, will take effect for the scheduled 2030 Senedd election. There remain, however, many unresolved issues and the committee will monitor developments closely.
Turning now to the second theme I mentioned at the start of my speech, the committee concluded that the Bill does not achieve an appropriate balance between what is included on its face and the detail to be included in subordinate legislation, in this case an Order under section 13 of the Government of Wales Act 2006. Such an order concerns the conduct of an election. The face of the Bill should provide the Senedd with a clear indication of the nature and scope of the powers it is being asked to delegate to the Welsh Ministers. This would be more appropriate than giving the Welsh Ministers what amounts to a blank cheque to legislate by Order on electoral matters that will be subject to a 'take it or leave it' vote.
The committee were told that the statement of policy intent accompanying the Bill sets out details of what the Welsh Government intends to include in the relevant conduct Order, but including information in such a statement is not a substitute for putting detail on the face of the Bill or a valid justification for not doing so. If the detail is known, consideration should be given to including it on the face of the Bill in the first instance. The reason for this is simple. The statement of policy intent is not binding on this, or a future Welsh Government. How delegated powers could be used by the Welsh Ministers of a future Government implementing this Bill prior to the 2030 election is a different matter from how the Welsh Government says it intends to use them during scrutiny of this Bill. And equally as important, including detail on the face of the Bill allows for Government proposals to be tested by amendment if necessary. Members will not be able to table amendments to propose changes to the conduct Order because it is a piece of subordinate legislation.
The committee therefore made five recommendations aimed at strengthening the face of the Bill. It is welcome that the Trefnydd has accepted four of these in principle and the committee hopes that the Welsh Government will bring forward amendments to improve the Bill as we suggested.
Diolch Llywydd. Daeth adroddiad y pwyllgor i saith casgliad a gwnaeth 22 o argymhellion. Derbyniodd Llywodraeth Cymru 10 o'r argymhellion hyn i raddau amrywiol, gan nodi naw a gwrthod tri. Cyn i mi ddechrau, hoffwn nodi siom y pwyllgor bod gwaith craffu Cyfnod 1 ar y Bil wedi'i gwtogi, dim ond i ddyddiad y ddadl hon gael ei ohirio. Byddaf yn canolbwyntio fy sylwadau ar ddwy thema bwysig o'n hadroddiad: y risg o her gyfreithiol i'r Bil, a lefel y manylion sy'n ymddangos ar ei wyneb.
Mae'r risg o her gyfreithiol yn ymwneud â ph'un a yw'r Bil o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Yn hynny o beth, hoffwn wneud dau bwynt pwysig. Yn gyntaf, fel y clywsom, y Goruchaf Lys yn unig all benderfynu a yw Bil o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Am y rheswm hwnnw, nid yw adroddiad y pwyllgor yn ceisio mynd i'r afael â'r mater hwnnw'n uniongyrchol. Yn ail, mae rhinweddau neu fel arall polisi Llywodraeth Cymru yn fater gwahanol ac ar wahân i p'un a oes gan y Senedd y cymhwysedd deddfwriaethol i drosi'r polisi hwnnw yn gyfraith. Ni ddylid cyfuno'r ddau.
Mae adroddiad y pwyllgor yn nodi bod gwahanol safbwyntiau ynghylch a yw'r Bil o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, nid yn unig rhwng y Llywydd a'r Trefnydd, ond ymhlith gweithwyr cyfreithiol proffesiynol hefyd. Mae rhai o'r gweithwyr cyfreithiol proffesiynol hyn wedi tynnu sylw at y risg o her gyfreithiol i'r Bil, ac, o ganlyniad, y posibilrwydd o darfu ar etholiadau nesaf y Senedd sydd wedi eu trefnu ar gyfer 2026. Awgrymwyd y gallai hyn, yn ei dro, beryglu uniondeb yr etholiad ei hun a niweidio democratiaeth Cymru. Er na wnaeth ffurfio barn ar y mater o gymhwysedd deddfwriaethol, archwiliodd y pwyllgor felly y risg o her gyfreithiol i'r Bil. O ganlyniad, gwnaeth y pwyllgor chwe argymhelliad gyda'r bwriad o sicrhau bod cyn lleied o risg â phosibl o darfu yn 2026.
Yng ngoleuni'r ansicrwydd ynghylch a yw'r Bil o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, mynegodd y pwyllgor hefyd ei fod yn gresynu bod gofyn i'r Senedd bleidleisio heddiw ar p'un yw'n cytuno ag egwyddorion cyffredinol y Bil ai peidio. Mae'r pwynt cyffredinol hwn yr un mor berthnasol pe byddai'r Senedd yn cael ei gwahodd i bleidleisio ar Fil yng Nghyfnod 4. Serch hynny, mae'r pwyllgor yn croesawu sylw'r Trefnydd yn ei hymateb bod angen cymryd camau pellach nawr i liniaru risgiau i etholiad 2026. Mae'r pwyllgor yn nodi, o ganlyniad, y bydd y Trefnydd yn cyflwyno gwelliant i ddarparu y bydd darpariaethau'r Bil, yn amodol ar Gydsyniad Brenhinol, yn dod i rym ar gyfer etholiad y Senedd sydd wedi ei drefnu ar gyfer 2030. Fodd bynnag, mae llawer o faterion heb eu datrys o hyd a bydd y pwyllgor yn monitro datblygiadau'n agos.
Gan droi yn awr at yr ail thema y soniais amdani ar ddechrau fy araith, daeth y pwyllgor i'r casgliad nad yw'r Bil yn sicrhau cydbwysedd priodol rhwng yr hyn sydd wedi'i gynnwys ar ei wyneb a'r manylion sydd i'w cynnwys mewn is-ddeddfwriaeth, yn yr achos hwn Gorchymyn o dan adran 13 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Mae gorchymyn o'r fath yn ymwneud â chynnal etholiad. Dylai wyneb y Bil roi syniad clir i'r Senedd o natur a chwmpas y pwerau y gofynnir iddo eu dirprwyo i Weinidogion Cymru. Byddai hyn yn fwy priodol na rhoi i Weinidogion Cymru yr hyn sy'n gyfystyr â siec wag i ddeddfu drwy Orchymyn ar faterion etholiadol a fydd yn destun pleidlais 'derbyn neu wrthod'.
Dywedwyd wrth y pwyllgor bod y datganiad o fwriad y polisi sy'n cyd-fynd â'r Bil yn nodi manylion yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei gynnwys yn y Gorchymyn cynnal etholiadau perthnasol, ond nid yw cynnwys gwybodaeth mewn datganiad o'r fath yn cymryd lle rhoi manylion ar wyneb y Bil nac yn gyfiawnhad dilys dros beidio â gwneud hynny. Os yw'r manylion yn hysbys, dylid ystyried eu cynnwys ar wyneb y Bil yn y lle cyntaf. Mae'r rheswm am hyn yn syml. Nid yw'r datganiad o fwriad y polisi yn rhwymol ar Lywodraeth bresennol Cymru, na Llywodraeth Cymru yn y dyfodol. Mae sut y gallai pwerau dirprwyedig gael eu defnyddio gan Weinidogion Cymru Llywodraeth yn y dyfodol sy'n gweithredu'r Bil hwn cyn etholiad 2030 yn fater gwahanol i'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn dweud ei bod yn bwriadu eu defnyddio wrth graffu ar y Bil hwn. Ac yr un mor bwysig, mae cynnwys manylion ar wyneb y Bil yn caniatáu i gynigion y Llywodraeth gael eu profi drwy welliant os bydd angen. Ni fydd Aelodau yn gallu cyflwyno gwelliannau i gynnig newidiadau i'r Gorchymyn cynnal etholiadau oherwydd ei fod yn ddarn o is-ddeddfwriaeth.
Felly, gwnaeth y pwyllgor bum argymhelliad gyda'r nod o gryfhau wyneb y Bil. Rydym yn croesawu bod y Trefnydd wedi derbyn pedwar o'r rhain mewn egwyddor ac mae'r pwyllgor yn gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno gwelliannau i wella'r Bil fel y gwnaethom ei awgrymu.
Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid nawr, Peredur Owen Griffiths.
The Chair of the Finance Committee now, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd, a dwi’n croesawu’r cyfle i gyfrannu yn y ddadl yma heddiw, a dwi'n ddiolchgar i’r Trefnydd a’r Prif Chwip am ddod i gyfarfod y Pwyllgor Cyllid ac i ymateb i’r pwyntiau y gwnaethom ni eu codi drwy ohebiaeth.
Thank you, Llywydd, and I welcome the opportunity to contribute to this debate, and I am grateful to the Trefnydd and Chief Whip for attending the Finance Committee and for responding to the points we raised through correspondence.
Before I turn to specific issues on the Bill, I want to highlight a general concern that we have—similar to those expressed today—over the costs associated with a legal challenge should the Bill be referred to the Supreme Court for a determination on the Senedd’s legislative competence.
Whilst regulatory impact assessments accompanying Bills don’t normally contain costs associated with potential legal challenge, this is the first time that the Llywydd has issued a statement that a Bill
'would not be within the legislative competence of the Senedd'.
As a result, we want clarity on the additional legal costs that will be incurred by the Welsh Government, and are grateful to the Trefnydd for agreeing to keep the committee informed of such costs should the Bill be referred. Although the costs arising from the Bill are relatively modest, we note that they need to be considered in the wider context of the Senedd Cymru (Members and Elections) Act, given the interrelationship between both. Our comments on this Bill therefore should be considered alongside the recommendations made in relation to that legislation.
The RIA estimates the total cost of implementing this legislation to be £21,000 over the eight-year appraisal period. However, during the Trefnydd’s appearance before the Reform Bill Committee, it came to light that there will be additional costs of approximately £6,000 in respect of staff deployed by the Electoral Commission to prepare for implementation of the reforms. We are disappointed that this information was not shared with the Finance Committee, particularly given the increase is a significant proportion of the final cost of the Bill. Nevertheless, we are pleased that the Trefnydd has agreed, subject to the general principles being agreed today, to revise the RIA after Stage 2, to include the additional costs of £6,000 identified by the Electoral Commission; any costs associated with the appointment of a deputy national nominations compliance officer, should such a requirement be agreed; and any other additional costs that may arise from amendments to the Bill.
I would also like to echo the comments made by the Chair of the Reform Bill Committee that it is unclear what the financial implications would be if the Bill is commenced at a later date. I agree that these details should be included in a revised RIA—ideally before Stage 2—as this fundamentally alters the estimates outlined, and particularly the timescales over when the costs will fall, and we would welcome further information on this issue.
Cyn i mi droi at faterion penodol ar y Bil, rwyf eisiau tynnu sylw at bryder cyffredinol sydd gennym ni—tebyg i'r rhai sydd wedi cael eu mynegi heddiw—am y costau sy'n gysylltiedig â her gyfreithiol pe bai'r Bil yn cael ei gyfeirio at y Goruchaf Lys am benderfyniad ar gymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Er nad yw asesiadau effaith rheoleiddiol sy'n cyd-fynd â Biliau fel arfer yn cynnwys costau sy'n gysylltiedig â her gyfreithiol bosibl, dyma'r tro cyntaf i'r Llywydd gyhoeddi datganiad na fyddai'r Bil
'o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd'.
O ganlyniad, rydyn ni eisiau eglurder ynghylch y costau cyfreithiol ychwanegol y bydd Llywodraeth Cymru yn eu hysgwyddo, ac rydyn ni'n ddiolchgar i'r Trefnydd am gytuno i roi gwybod i'r pwyllgor am gostau o'r fath pe bai'r Bil yn cael ei atgyfeirio. Er bod y costau sy'n codi o'r Bil yn gymharol fach, rydyn ni'n nodi bod angen iddyn nhw gael eu hystyried yng nghyd-destun ehangach Deddf Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau), o ystyried y gydberthynas rhwng y ddau. Felly, dylai ein sylwadau ar y Bil hwn gael eu hystyried ochr yn ochr â'r argymhellion a wnaed o ran y ddeddfwriaeth honno.
Mae'r asesiad effaith rheoleiddiol yn amcangyfrif mai cyfanswm cost gweithredu'r ddeddfwriaeth hon fydd £21,000 dros y cyfnod arfarnu o wyth mlynedd. Fodd bynnag, yn ystod ymddangosiad y Trefnydd gerbron y Pwyllgor Biliau Diwygio, daeth i'r amlwg y bydd costau ychwanegol o tua £6,000 o ran staff sy'n cael eu defnyddio gan y Comisiwn Etholiadol i baratoi ar gyfer gweithredu'r diwygiadau. Rydyn ni'n siomedig na chafodd yr wybodaeth hon ei rhannu gyda'r Pwyllgor Cyllid, yn enwedig o ystyried bod y cynnydd yn gyfran sylweddol o gost derfynol y Bil. Er hynny, rydyn ni'n falch bod y Trefnydd wedi cytuno, yn amodol ar gytuno ar yr egwyddorion cyffredinol heddiw, i ddiwygio'r asesiad effaith rheoleiddiol ar ôl Cyfnod 2, i gynnwys y costau ychwanegol o £6,000 a nodwyd gan y Comisiwn Etholiadol; unrhyw gostau sy'n gysylltiedig â phenodi dirprwy swyddog cydymffurfiaeth enwebiadau cenedlaethol, pe bai gofyniad o'r fath yn cael ei gytuno; ac unrhyw gostau ychwanegol eraill a allai godi o ddiwygiadau i'r Bil.
Hoffwn hefyd ategu'r sylwadau a wnaed gan Gadeirydd y Pwyllgor Biliau Diwygio nad yw'n glir beth fyddai'r goblygiadau ariannol pe bai'r Bil yn cael ei gychwyn yn ddiweddarach. Rwy'n cytuno y dylai'r manylion hyn gael eu cynnwys mewn asesiad effaith rheoleiddiol diwygiedig—yn ddelfrydol cyn Cyfnod 2—gan fod hyn yn newid yn sylfaenol yr amcangyfrifon sydd wedi'u hamlinellu, ac yn enwedig yr amserlenni o ran costau, a byddem yn croesawu mwy o wybodaeth am y mater hwn.
Yn olaf, Llywydd, hoffwn i groesawu’r eglurhad y bydd Llywodraeth Cymru yn ad-dalu’r costau y bydd awdurdodau lleol yn eu hysgwyddo am ddiweddaru’r system rheoli etholiadol. Mae’r Trefnydd wedi ymrwymo i gyhoeddi asesiadau effaith rheoleiddiol llawn a thrylwyr ochr yn ochr ag is-ddeddfwriaeth sy’n cael ei gwneud o dan y Bil hwn. Diolch yn fawr.
Finally, Llywydd, I'd like to welcome the clarification that costs incurred by local authorities for updating the electoral management system will be reimbursed by the Welsh Government. The Trefnydd has committed to publishing full and robust RIAs alongside subordinate legislation made under this Bill. Thank you very much.
It will come as no surprise to anybody in this Chamber that the Welsh Conservatives will not be supporting the progress of this particular Bill, and that is not because we do not support the aim, which is to make sure that this Senedd is more representative of the people that we serve around Wales; it’s simply because we do not believe in the principle of gender quotas, and we certainly don’t believe that the system that is being proposed by the Welsh Government is either proportionate or appropriate.
Now, we’ve already heard tested in the Chamber this afternoon the competency issue, about which there are significant reservations. In fact, the advice to the committee from its legal experts was that it was without the Senedd’s competence—that was the advice, of course, to the Llywydd as well—and even those legal experts that suggested it might be within competence all seemed to acknowledge that it was highly likely to be in a position where that would be challenged through the courts. And that’s why I agree with the conclusions of the Finance Committee and the LJC committee and our own committee in that this needs to be put beyond doubt prior to this piece of legislation actually being implemented.
In terms of the legislation not being proportionate, we do know that the Senedd has had consistently higher representation of women, which is something that we've celebrated in the Senedd, than in other parliaments around the world, and, in fact, of course, we did achieve parity without the need for statutory gender quotas. I appreciate that the only reason we achieved that parity was because some political parties took positive action within their candidate selection processes in order to ensure that there was a better balance of women representation in electable positions on lists and in candidate seats, but that was achieved through voluntary arrangements, without the need for a legislative quota. So, it would not therefore be necessary and proportionate to legislate in this area, given that we've already achieved parity here in the past.
Of course, we've got a new electoral system that is going to come in 2026, and that could change things significantly. It gives us this opportunity, and that is why the former leaders of both the Labour group and the Plaid Cymru group in this Senedd hatched an agreement to have gender-zipped lists, but, of course, this proposal isn't about gender-zipped lists; this is about the introduction of a system that, effectively, will introduce the ability for candidate lists to be put forward by political parties that have 100 per cent women represented on those lists, but only a maximum of up to 50 per cent men. That seems to me to be very disproportionate. It doesn't seem to be right. I appreciate that might be an unlikely outcome, but it is legally going to be possible, given this framework, which we are being asked to approve, making progress here this afternoon.
The other thing that we have a contention with about this Bill is it pits this one aspect of diversity, gender, against all of the other aspects of diversity, which are completely ignored by the Bill. So, we don't touch on issues of faith, of disability, of race, of age and all of these other factors also being incorporated into making this place a more diverse and representative Chamber for the people of Wales. I feel that that is wrong. There are opportunities to be able to address some of those things, even with this Bill, that we're not taking up, and I think that that is extremely disappointing.
Ni fydd yn syndod i unrhyw un yn y Siambr hon na fydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi cynnydd y Bil penodol hwn, ac nid yw hynny oherwydd nad ydym yn cefnogi'r nod, sef sicrhau bod y Senedd hon yn fwy cynrychioliadol o'r bobl rydym yn eu gwasanaethu ledled Cymru; yn syml, mae oherwydd nad ydym yn credu yn yr egwyddor o gwotâu rhywedd, ac yn sicr dydyn ni ddim yn credu bod y system sy'n cael ei chynnig gan Lywodraeth Cymru yn gymesur nac yn briodol.
Nawr, rydym eisoes wedi clywed y mater o gymhwysedd yn cael ei brofi yn y Siambr y prynhawn yma, y mae amheuon sylweddol yn ei gylch. Yn wir, y cyngor i'r pwyllgor gan ei arbenigwyr cyfreithiol oedd nad oedd o fewn cymhwysedd y Senedd—dyna oedd y cyngor, wrth gwrs, i'r Llywydd hefyd—ac roedd hyd yn oed yr arbenigwyr cyfreithiol hynny a awgrymodd y gallai fod o fewn ei chymhwysedd i gyd yn ymddangos fel pe baent yn cydnabod ei bod yn debygol iawn o fod mewn sefyllfa lle byddai hynny'n cael ei herio yn y llysoedd. A dyna pam rwy'n cytuno â chasgliadau'r Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad a'n pwyllgor ni ein hunain bod angen sicrhau bod hyn y tu hwnt i amheuaeth cyn i'r darn hwn o ddeddfwriaeth gael ei rhoi ar waith.
O ran y farn nad yw'r ddeddfwriaeth yn gymesur, rydym yn gwybod bod cynrychiolaeth gyson uwch o fenywod wedi bod yn y Senedd, sy'n rhywbeth yr ydym wedi'i ddathlu yn y Senedd, nag mewn seneddau eraill ledled y byd, ac, wrth gwrs, fe wnaethon ni gyflawni cydraddoldeb heb yr angen am gwotâu rhywedd statudol. Rwy'n gwerthfawrogi mai'r unig reswm y gwnaethon ni gyflawni'r cydraddoldeb hwnnw oedd oherwydd bod rhai pleidiau gwleidyddol wedi cymryd camau cadarnhaol o fewn eu prosesau dewis ymgeiswyr er mwyn sicrhau bod gwell cydbwysedd o ran cynrychiolaeth menywod mewn swyddi etholedig ar restrau ac mewn seddi ymgeiswyr, ond cafodd hyn ei gyflawni drwy drefniadau gwirfoddol, heb fod angen cwotâu deddfwriaethol. Felly, ni fyddai'n angenrheidiol nac yn gymesur felly i ddeddfu yn y maes hwn, o gofio ein bod eisoes wedi cyflawni cydraddoldeb yma yn y gorffennol.
Wrth gwrs, mae gennym ni system etholiadol newydd sy'n mynd i ddod yn 2026, a gallai hynny newid pethau'n sylweddol. Mae'n rhoi'r cyfle hwn i ni, a dyna pam y gwnaeth cyn-arweinwyr y grŵp Llafur a grŵp Plaid Cymru yn y Senedd hon greu cytundeb i gael rhestrau am-yn-eilio o ran rhywedd, ond, wrth gwrs, nid yw'r cynnig hwn yn ymwneud â rhestrau am-yn-eilio o ran rhywedd; mae hyn yn ymwneud â chyflwyno system a fydd, i bob pwrpas, yn cyflwyno'r gallu i restrau ymgeiswyr gael eu cyflwyno gan bleidiau gwleidyddol sydd â 100 y cant o fenywod wedi'u cynrychioli ar y rhestrau hynny, ond dim ond uchafswm o hyd at 50 y cant o ddynion. Mae hyn yn ymddangos yn anghymesur iawn i mi. Nid yw'n ymddangos ei fod yn iawn. Rwy'n gwerthfawrogi y gallai hynny fod yn ganlyniad annhebygol, ond mae'n mynd i fod yn bosibl yn gyfreithiol os bydd y fframwaith hwn, y gofynnir i ni ei gymeradwyo, yn gwneud cynnydd yma y prynhawn yma.
Yr asgwrn cynnen arall sydd gennym ni o ran y Bil hwn yw ei fod yn gosod yr un agwedd hon ar amrywiaeth, rhywedd, yn erbyn yr holl agweddau eraill ar amrywiaeth, sy'n cael eu hanwybyddu'n llwyr gan y Bil. Felly, nid ydyn ni'n cyffwrdd â materion ffydd, anabledd, hil, oedran, a'r holl ffactorau eraill hyn yn cael eu hymgorffori hefyd i wneud y lle hwn yn Siambr fwy amrywiol a chynrychioliadol i bobl Cymru. Rwy'n credu bod hynny'n anghywir. Mae cyfleoedd i allu mynd i'r afael â rhai o'r pethau hynny, hyd yn oed gyda'r Bil hwn, nad ydym yn manteisio arnynt, ac rwy'n credu bod hynny'n hynod siomedig.
Would the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Of course. Very happy to.
Wrth gwrs. Hapus iawn i wneud hynny.
Following him closely, there are Parliaments in the world that have intersectional quotas that actually do use legislative quotas not just for gender, but also for other aspects of under-representation. Would he support that approach?
Yn ei ddilyn yn agos, mae yna Seneddau yn y byd sydd â chwotâu croestoriadol sydd wir yn defnyddio cwotâu deddfwriaethol nid yn unig ar gyfer rhywedd, ond hefyd ar gyfer agweddau eraill ar dangynrychioli. A fyddai'n cefnogi'r dull hwnnw?
I'd certainly support considering that approach. Look, I don't believe that we should have quotas at all, but if we're going to have them, let's try and make sure that we incorporate as many aspects of diversity into those quotas as possible. It's the principle of the quotas that I disagree with. Of course, we would always make the argument that people should be elected on merit. I believe that that is a principle that we have always stood by, and, of course, it's not stopped us being able to deliver three women Conservative party leaders and three women Prime Ministers in the past. The last one, of course, we'd like to forget a little bit more about, but we have, actually, been able to deliver that without any quota systems in the Conservative party, and I would hope very much that my party will do more in the future, on a voluntary basis, in order to make sure that we have more women representation in this Parliament. We've done well on some other aspects of diversity, but we've not done particularly well on gender.
Just finally, if I might, the final concern we have is over the declaration that is going to be required of candidates in the future. This declaration is not about declaring yourself to be a man or a woman, or male or female. It's 'woman' or 'not a woman', and there are big, contentious issues that that potentially presents in people being able to self-identify themselves in a way that I don't believe is particularly helpful, and it does leave it potentially open to abuse. Now, we did discuss this a little in the committee, and I appreciate that not everybody in the committee held the same concerns that I did, but I think, nevertheless, there are many people out there in Wales who do hold those concerns, and I think it would be poor if we didn't listen to them. Thank you.
Byddwn i'n sicr yn cefnogi ystyried y dull hwnnw. Edrychwch, nid wyf i'n credu y dylem ni fod â chwotâu o gwbl, ond os ydyn ni'n mynd i'w cael, gadewch i ni geisio sicrhau ein bod ni'n ymgorffori cymaint o agweddau ar amrywiaeth yn y cwotâu hynny â phosibl. Egwyddor y cwotâu yr wyf i'n anghytuno â hi. Wrth gwrs, byddem ni bob amser yn dadlau y dylai pobl gael eu hethol ar sail teilyngdod. Rwy'n credu bod honno'n egwyddor yr ydyn ni bob amser wedi'i chefnogi, ac, wrth gwrs, nid yw wedi ein hatal ni rhag gallu cael tri arweinydd benywaidd y blaid Geidwadol a thri Phrif Weinidog benywaidd yn y gorffennol. Yr un olaf, wrth gwrs, hoffen ni anghofio amdani ychydig mwy, ond rydyn ni, mewn gwirionedd, wedi gallu cyflawni hynny heb unrhyw systemau cwota yn y blaid Geidwadol, a byddwn i'n gobeithio'n fawr y bydd fy mhlaid i'n gwneud mwy yn y dyfodol, yn wirfoddol, er mwyn sicrhau bod gennym ni fwy o gynrychiolaeth gan fenywod yn y Senedd hon. Rydyn ni wedi gwneud yn dda ar rai agweddau eraill ar amrywiaeth, ond nid ydyn ni wedi gwneud yn arbennig o dda ar rywedd.
Yn olaf, os caf i, y pryder olaf sydd gennym ni yw ynghylch y datganiad a fydd yn ofynnol gan ymgeiswyr yn y dyfodol. Nid yw'r datganiad hwn yn ymwneud â datgan eich bod yn ddyn neu'n fenyw, neu'n wryw neu'n fenyw. Mae'n fater o 'menyw' neu 'nid yn fenyw', ac mae yna faterion mawr, dadleuol y gallai hynny eu cyflwyno o bosibl i bobl allu hunan-adnabod eu hunain mewn ffordd nad wyf i'n credu sy'n arbennig o ddefnyddiol, ac mae'n ei adael o bosibl yn agored i gael ei gamddefnyddio. Nawr, fe wnaethon ni drafod hyn ychydig yn y pwyllgor, ac rwy'n gwerthfawrogi nad oedd gan bawb yn y pwyllgor yr un pryderon â mi, ond rwy'n credu, er hynny, bod gan lawer o bobl yng Nghymru y pryderon hynny, ac rwy'n credu y byddai'n wael pe na baen ni'n gwrando arnyn nhw. Diolch.
Ar ran Plaid Cymru, mi hoffwn groesawu cyflwyno'r Mesur hwn heddiw. Mi oedd o'n rhan allweddol o'n cytundeb cydweithio, ac mae o'n gonglfaen i'n hymdrechion i greu Senedd fwy cynrychiadol. Mi hoffwn i ddiolch i'r Cadeirydd, fy nghyd-Aelodau a chlercod y Pwyllgor Biliau Diwygio hefyd. Dwi'n rhannu rhwystredigaeth y Cadeirydd bod y cyfnod craffu wedi'i gwtogi, ac wedyn gweld oedi; mae o'n bwysig bod gwersi'n cael eu dysgu o hyn.
Mae cydraddoldeb rhywedd yn hanfodol i ddemocratiaeth iach a gweithredol. Rydym wedi bod yn glir o’r cychwyn cyntaf fod yn rhaid i’r gwaith o ddiwygio’r Senedd sicrhau nad yw’r mwyafrif o'r 51 y cant o’r boblogaeth byth eto yn lleiafrif yn ein Senedd genedlaethol. Mi rydw i'n gresynu, felly, fod y ddeddfwriaeth yn cael ei hoedi tan o leiaf 2030, a hoffwn wybod heddiw gan y Trefnydd a oes unrhyw drafodaethau wedi bod gyda Llywodraeth Lafur San Steffan eto i sicrhau bod y grymoedd gennym, heb unrhyw amwysedd, i gyflwyno'r newid hwn erbyn 2026, fel y gwnaeth Adam Price amlinellu. Wedi’r cyfan, mae’r etholiad cyffredinol wedi bod yn gynt na’r disgwyl, gan olygu y dylai fod yn haws cael eglurder ar hyn o fewn yr amserlen.
Mae gan y Senedd hon hanes balch o hyrwyddo cyfranogiad menywod mewn gwleidyddiaeth, sy’n cynnwys, fel y cyfeiriodd Darren Millar, bod y Senedd gyntaf yn y byd i gyflawni cynrychiolaeth gyfartal rhywedd nôl yn 2003. Ond os yw hanes wedi dysgu unrhyw beth i ni, ni ellir byth gymryd cynnydd yn ganiataol. Ni all y gwaith o ddiogelu hawliau sylfaenol fyth ddod i ben. A'r realiti yw, ers 2003, mae presenoldeb menywod yn y Siambr hon wedi lleihau'n raddol. A’r unig reswm pam bod y lefelau ddim hyd yn oed yn is ydy oherwydd gweithredu gan rai o’r pleidiau a gynrychiolir yma.
On behalf of Plaid Cymru, I’d like to welcome the introduction of this Bill today. It was a key part of our co-operation agreement, and it is a cornerstone of our efforts to create a more representative Senedd. I'd like to thank the Chair, my fellow Members and the clerks of the Reform Bill Committee. I share the frustrations expressed by the Chair that the scrutiny period has been limited, and then to see this delay. It's important that we do learn lessons from this.
Gender equality is vital for a healthy and functioning democracy. We have been clear from the very beginning that the task of Senedd reform must ensure that the majority that makes up 51 per cent of the population is never again a minority in our national Parliament. I regret, therefore, that the legislation’s implementation is being delayed until at least 2030, and I’d like to hear from the Trefnydd today whether there have been any discussions with the Labour Government in Westminster yet to ensure that we have the powers, unambiguously, to introduce this change by 2026, as Adam Price outlined. After all, the general election has been held earlier than anticipated, which means it should be easier to gain clarity on this matter and on the timescale.
This Senedd has a proud history of promoting women’s participation in politics, which includes, as Darren Millar mentioned, being the first Parliament in the world to deliver equal representation in terms of gender back in 2003. But if history has taught us anything, it’s that we can never take progress for granted. The work of safeguarding fundamental rights can never come to an end. And the reality is, since 2003, the number of women in this Chamber has gradually declined. And the only reason that levels aren’t even lower is because of the action taken by some of the parties represented here.
I would like to pick up on your point, Darren, in terms of merit. We are not in an equal society; there are so many barriers that stop women from being able to be appointed to a myriad of different roles. And so many women who would make a massive contribution and an important contribution to this Senedd will never be elected under the system that we have. So, I don't accept that everybody of the 60 Members here are the 60 best people in Wales to be in this Chamber.
Hoffwn godi eich pwynt, Darren, o ran teilyngdod. Nid ydym mewn cymdeithas gyfartal; mae cymaint o rwystrau sy'n atal menywod rhag gallu cael eu penodi i lwyth o wahanol rolau. Ac ni fydd cymaint o fenywod a fyddai'n gwneud cyfraniad enfawr a chyfraniad pwysig i'r Senedd hon byth yn cael eu hethol o dan y system sydd gennym. Felly, nid wyf yn derbyn bod pawb o'r 60 Aelod yma y 60 o bobl orau yng Nghymru i fod yn y Siambr hon.
I'm grateful to you for taking the intervention. It was not meant as a slight against anybody. I agree with you that there are barriers to women getting into politics, and other under-represented groups, unfortunately, and we need to remove the barriers for all of them. That includes people who have different colour skin than I have, that includes people who have a different faith background than I have. This is why I think that we've got to concentrate not just on one aspect of diversity, but all of them. I certainly do support—and my support is noted in the paper—all of those things that we said as a committee, jointly, that we need to do to remove those other barriers. Because it's not right that women face institutional barriers, and nor is it right that others do.
Rwy'n ddiolchgar i chi am gymryd yr ymyriad. Nid oedd wedi'i olygu fel sarhad yn erbyn neb. Rwy'n cytuno â chi bod rhwystrau i fenywod fynd i mewn i wleidyddiaeth, a grwpiau eraill sydd heb gynrychiolaeth ddigonol, yn anffodus, ac mae angen i ni ddileu'r rhwystrau i bob un ohonynt. Mae hynny'n cynnwys pobl sydd â chroen lliw gwahanol nag sydd gen i, mae hynny'n cynnwys pobl sydd â chefndir ffydd gwahanol i'r un sydd gen i. Dyna pam rwy'n credu bod yn rhaid i ni ganolbwyntio nid yn unig ar un agwedd ar amrywiaeth, ond pob un ohonyn nhw. Yn sicr, rwy'n cefnogi—a nodir fy nghefnogaeth yn y papur—yr holl bethau hynny y gwnaethom ni ei ddweud fel pwyllgor, ar y cyd, y mae angen i ni eu gwneud i gael gwared â'r rhwystrau eraill hynny. Oherwydd, nid yw'n iawn bod menywod yn wynebu rhwystrau sefydliadol, ac nid yw'n iawn bod eraill yn ei wynebu ychwaith.
Women are the major under-represented group—51 per cent—and there have been Members of the Conservative benches who have tweeted about this and, frankly, do not take into account the fact that women do face barriers and do believe that they are here because of merit—something that we need to challenge and call out, actually, because women have been prevented from being here for a myriad of different reasons. So, I don't accept that we don't have to focus on the role of women and righting that wrong.
Menywod yw'r prif grŵp sydd heb gynrychiolaeth ddigonol—51 y cant—ac mae Aelodau meinciau Ceidwadol wedi trydar am hyn ac, a dweud y gwir, dydyn nhw ddim yn ystyried y ffaith bod menywod yn wynebu rhwystrau ac yn credu eu bod yma oherwydd teilyngdod—rhywbeth y mae angen i ni ei herio a'i alw allan, mewn gwirionedd, oherwydd bod menywod wedi cael eu hatal rhag bod yma am lwyth o wahanol resymau. Felly, nid wyf yn derbyn nad oes yn rhaid i ni ganolbwyntio ar rôl menywod ac unioni'r anghyfiawnder hwnnw.
Nid problem unigryw i Gymru mo hyn, wrth gwrs. Ar hyn o bryd, dim ond chwe gwlad sydd â 50 y cant neu fwy o fenywod yn eu senedd, ac ar y cyflymder presennol o newid, ni fydd cydraddoldeb rhwng y rhywiau yn cael ei gyflawni ar sail fyd-eang tan o leiaf 2063. Mae angen i ni hefyd ystyried y lefelau brawychus o gasineb, rhywiaeth ac aflonyddu a wynebir gan wleidyddion benywaidd yn feunyddiol, a chydnabod bod y rhwystrau i fenywod rhag dod i mewn i wleidyddiaeth yn parhau i fod yn aruthrol.
Mae'r Cenhedloedd Unedig wedi amcangyfrif, mewn gwledydd sydd â chwotâu ymgeiswyr deddfwriaethol, fod cynrychiolaeth menywod rhwng pump i saith pwynt canran yn uwch yn eu senedd, o gymharu â gwledydd heb ddeddfwriaeth o'r fath. A rhaid nodi, wrth gwrs, nad yw'r Mesur hwn yn cyflawni popeth yr oeddem ei eisiau fel plaid o ran ehangu cynrychiolaeth, ond mae’n gam pwysig ymlaen o ran creu amgylchedd gwleidyddol mwy agored a chynhwysol.
Mae’r mater cymhwysedd deddfwriaethol yn y Bil yn un y mae angen cael sicrwydd arno, fel nad oes amwysedd mwyach, gan fynnu’r grymoedd yn ddiamheuol i’r Senedd hon. Gyda’r Bil hwn, mae gennym ni gyfle i osod ein taith ddemocrataidd fel cenedl ar lwybr i ddyfodol mwy blaengar. A ni, yma yn y Senedd hon, ddylai gael penderfynu hynny.
This problem isn’t unique to Wales, of course. At present, only six countries have a 50 per cent or higher proportion of women in their parliaments, and at the current rate of change, gender parity won’t be achieved globally until 2063 at the earliest. We also need to consider the terrifying levels of hate, sexism and harassment faced by female politicians every day, and recognise that the barriers preventing women from entering politics continue to be substantial.
The United Nations has estimated that in countries that have quotas for election candidates, representation by women in their parliaments is between five and seven percentage points higher than in countries without such legislative provision. And we must note, of course, that this Bill doesn’t deliver everything that we wanted to see as a party in terms of expanding representation, but it is an important step forward in creating a more open and inclusive political environment.
The issue of legislative competence in this Bill requires certainty, so that there is no further ambiguity, and we need to demand the relevant powers unequivocally for this Senedd. With this Bill, we have an opportunity to set course as a nation on a democratic path to a more progressive future. And we, here in this Senedd, should be able to decide whether we do exactly that.
Fel llefarydd Plaid Cymru ar gydraddoldebau, ac fel aelod o'r grŵp seneddol trawsbleidiol ar fenywod, sy'n cael ei gadeirio gan Siân Gwenllian, hoffwn siarad yn benodol am bwysigrwydd elfen y Bil sy'n cyflwyno cwotâu rhywedd. Mae fy nghyd-aelod ym Mhlaid Cymru, Heledd Fychan, wedi gosod mas yn glir pam fod angen cwotâu rhywedd, ac rwyf i fy hun wedi cyflwyno yn y Siambr, a gerbron y Pwyllgor Biliau Diwygio, fel cynrychiolydd o gawcws y menywod, y dadleuon diamheuol o blaid cwotâu fel y modd mwyaf effeithiol o sicrhau cydraddoldeb rhywedd yn ein democratiaeth.
Felly, ni wnaf eu haildrodd i gyd eto, dim ond pwysleisio bod cydraddoldeb rhywedd yn fynegiant clir a diamwys o ddemocrataiaeth deg, gyfiawn, effeithiol a dilys. Cwotâu rhywedd fyddai'n arwain at hyn yn y modd mwyaf effeithiol. Felly, y pwynt canolog yw bod cwotâu yn gwbl hanfodol i'r broses o gryfhau ein democratiaeth yng Nghymru a gwella effeithlolwydd y Senedd yma. Felly, rwy'n croesawu'r ffaith y bydd cwotâu yn dod i rym drwy'r Bil—yn y pen draw. A dyna sy'n siomedig: na fyddan nhw mewn lle erbyn ein hetholiad nesaf fel yr bwriadwyd—fel yr addawyd.
Rŷn ni wedi clywed am record y Senedd hon, ac mae llawer wedi cael ei wneud yn ddiweddar o'r ffaith bod 40.6 y cant o Aelodau Seneddol newydd San Steffan yn fenywod—y nifer uchaf erioed. Ond mae angen cofio bod cyfran y menywod o fewn pleidiau seneddol San Steffan y Blaid Lafur a'r Blaid Geidwadol wedi gostwng, ac ni wnaeth yr un blaid gyflwyno rhestr o ymgeiswyr yn yr etholiad a oedd yn gydradd o ran rhywedd.
Mae'n werth cofio ein hanes. Ers i fenywod gael yr hawl i sefyll fel ymgeiswyr mewn etholiadau San Steffan, ac ers i'r Aelod Seneddol benwyaidd cyntaf—yr Aelod Sinn Féin, Constance Markievicz—gael ei hethol yn 1918, dim ond 693 o Aelodau Seneddol benywaidd sydd erioed wedi cael eu hethol—jest digon i lenwi'r meinciau gwyrddion unwaith, a hynny mewn dros ganrif. Mae ffordd bell i fynd.
Ac wrth gwrs, canlyniad yr etholiad oedd Llywodraeth Lafur a chanddi fwyafrif enfawr—mwyafrif a ddylai wneud ei gwaith o feithrin tegwch a llewyrch o ludw llanast cymdeithasol ac economaidd y Torïaid yn haws i'w gyflawni yn wleidyddol. Mae pobl Cymru, yn sicr, yn haeddu sylw a gofal gwell gan San Steffan, a gallai'r newid cynt yma na'r disgwyl yn neiliad Downing Street fod wedi arwian at Keir Starmer yn cynnal breichiau ein Llywodraeth drwy roi iddi'r grym i gyflwyno cwotâu rhwyedd, y tu hwnt i unrhyw amheuaeth, drwy roi'r grym iddi dros y materion sy'n cael eu honni gan rai i fod y tu fas i gymhwysedd y Senedd.
Mae'n siomedig nad yw'r Blaid Lafur, plaid sydd wedi bod yn flaengar wrth geisio cynyddu nifer eu Haelodau etholedig benywaidd yn y gorffennol, yn barod, felly, i ddangos cefnogaeth ymarferol i'w chwaer Lywodraeth yma yng Nghymru drwy wneud hynny erbyn etholiad cyntaf ein Senedd dan y mesurau diwygiedig yn 2026. Fe ddangosodd y pandemig bod modd newid rheoliadau a phasio deddfwriaeth mewn mater o ddyddiau pan oedd rhaid. Pam nad oedd y sgyrsiau yna yn cael eu cynnal cyn yr etholiad? Pam nad yw hyn yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth yn San Staffan, a'u bod nhw wedi dangos eu record ar fod yn flaengar ar faterion fel hyn?
Nod y Llywodraeth yw cyhoeddi canllawiau i'r pleidiau i wella amrywiaeth eu hymgeiswyr yn etholiad 2026. Er bod hynny, wrth gwrs, yn gam yn y cyfeiriad cywir, ac yn damaid i aros pryd tan 2030, mae canllawiau mewn gymaint o feysydd polisi, tra'n cyflwyno nod, yn rhy aml yn caniatáu methiant, yn goddef difaterwch ac yn annog diffyg atebolrwydd. Ymlaen mae Canaan felly. Gobeithio na fyddwn yn gweld llithro ar y daith, neu droi yn ôl, cyn inni weld cyflawni addewid Senedd sydd wirioneddol yn ddiwygiedig, ac yn medru galw ei hun yn Senedd Cymru, yng ngwir ystyr a dilysrwydd yr enw.
As Plaid Cymru spokesperson on equalities, and as a member of the cross-party parliamentary group on women, chaired by Siân Gwenllian, I would like to refer specifically to the element of the Bill that introduces gender quotas. My fellow member of Plaid Cymru, Heledd Fychan, has set out clearly why gender quotas are needed, and I myself have presented, in this Chamber and before the Reform Bill Committee, as a representative of the women’s caucus, the indisputable arguments in favour of quotas as the most effective method of delivering gender equality in our democracy.
So, I won't rehearse all of those arguments again, only to emphasise that gender equality is a clear and unequivocal expression of a fair, just, effective and legitimate democracy, and that gender quotas would lead to this in the most effective way. So, the central point is that quotas are crucial to the process of strengthening our democracy in Wales and improving the Senedd’s efficiency here. Therefore, I welcome the fact that quotas will be introduced through the Bill—in the end. And that’s what’s disappointing: that they won’t be in place in time for our next election, as intended—as promised, indeed.
Much has been made of the record of this Senedd, and a great deal has been made of the fact that 40.6 per cent of Members of Parliament in Westminster are now women—the largest number ever. But we must remember that the proportion of women in the Labour and Conservative parliamentary parties at Westminster has decreased, and no party presented a slate of candidates at the election that was equal in terms of gender.
It’s worth remembering our history. Since women gained the right to stand as candidates in Westminster elections, and since the first female Member of Parliament—the Sinn Féin Member, Constance Markievicz— was elected in 1918, only 693 female Members of Parliament have ever been elected—just enough to fill the green benches once over, in over a century. There is a long way to go.
And of course, the result of the recent election was a Labour Government with a large majority—a majority that should make its task of fostering fairness and enlightenment from the ashes of the Conservatives’ social and economic chaos easier to achieve in political terms. The people of Wales certainly deserve better care and attention from Westminster, and this earlier-than-expected change could have led to Keir Starmer supporting our Government by giving it the ability to deliver gender quotas, beyond any doubt, by giving it the power over matters that are currently claimed by some to be outwith the Senedd’s competence.
It’s disappointing that the Labour Party, a party that has been in the vanguard in seeking to increase the number of female elected Members in the past, is unwilling, therefore, to give its practical support to the sister Government in Wales, by making these changes in time for our next Senedd elections under a reformed system in 2026. The pandemic showed that it’s possible to change regulations and pass legislation in a matter of days, where necessary. Why weren't these conversations being had before the election? Why isn't this a priority for the Westminster Government, given that they have demonstrated their record on being progressive on these issues?
The Government aims to publish guidance for the parties to improve gender equality and diversity for the 2026 election. Although this is a step in the right direction, and will keep us going until 2030, while guidance on a number of a policy areas can indicate an objective, all too often, it also allows failure, tolerates apathy and encourages a lack of accountability. Onwards to Canaan, then. I hope that we will not see further slippage on the journey, or turning back, before we achieve the promise of a Senedd that is truly reformed and can call itself a Senedd—the Welsh Parliament—in the true meaning and legitimacy of the name.
I used to believe in meritocracy—the right person for the right job, no matter what your gender or background—but there is unconscious bias, and I've come across that time and time again through my political career of over 20 years, as a councillor, cabinet Member for streets and highways, often the only woman there, and people talking across me as well.
I believe that there are 130 countries that have introduced gender quotas now, and we've been talking to other Commonwealth countries recently about what they're doing, their interests, and what we're doing too. It's really useful to have those conversations. I was talking recently to one person from Quebec. She's got a young family, and they make sure she has an apartment, because she needs to sometimes bring her children down with her. They also have a crèche there as well. These are all things we need to consider.
I attended an event organised by the Girlguiding association for International Women's Day. They've been working with girls from years 7 to 9—young teenage girls. They were discussing barriers they've faced, using their voice, and how they can build their confidence. I was shocked about how young girls, who you think might be confident now, growing up confident in a different era, were inhibited as well. A few points were highlighted, such as boys talking over them in classrooms, and I can relate to that. Sometimes I have to say to people, 'I can speak for myself, thank you very much', as Delyth knows. They often have no space to contribute or share their ideas and wants. And they said, 'No-one listens to the girls if boys are talking.' People think that the boys are more important.
Women may often have a softer voice, like I do, but they are good at detail; they remember things. They're good at juggling lots of things—childcare, households, work, fitting all these things in. We are all different, but women represent half the population, and we really need to look at gender balance going forward. Thank you.
Roeddwn i'n arfer credu mewn meritocratiaeth—y person iawn ar gyfer y swydd iawn, waeth beth yw eich rhywedd neu gefndir—ond mae tuedd anymwybodol, ac rydw i wedi dod ar ei draws dro ar ôl tro trwy fy ngyrfa wleidyddol am dros 20 mlynedd, fel cynghorydd, Aelod cabinet dros strydoedd a phriffyrdd, yn aml yr unig fenyw yno, a phobl yn siarad ar fy nhraws hefyd.
Rwy'n credu bod 130 o wledydd wedi cyflwyno cwotâu rhywedd nawr, ac rydym wedi bod yn siarad â gwledydd eraill y Gymanwlad yn ddiweddar am yr hyn maen nhw'n ei wneud, eu diddordebau, a'r hyn rydyn ni'n ei wneud hefyd. Mae'n ddefnyddiol iawn cael y sgyrsiau hynny. Siaradais i ag un person o Quebec yn ddiweddar. Mae ganddi deulu ifanc, ac maen nhw'n sicrhau bod ganddi fflat, oherwydd mae angen iddi ddod â'i phlant i lawr gyda hi weithiau. Mae ganddyn nhw crèche yno hefyd. Mae'r rhain i gyd yn bethau y mae'n rhaid i ni eu hystyried.
Fe es i i ddigwyddiad a drefnwyd gan y gymdeithas Girlguiding ar gyfer Diwrnod Rhyngwladol y Menywod. Maen nhw wedi bod yn gweithio gyda merched o flynyddoedd 7 i 9—merched ifanc yn eu harddegau. Roedden nhw'n trafod rhwystrau maen nhw wedi'u hwynebu, gan ddefnyddio eu llais, a sut y gallan nhw fagu hyder. Cefais fy synnu gan y modd yr oedd merched ifanc, y byddech chi'n credu y bydden nhw'n hyderus nawr, wrth dyfu i fyny yn hyderus mewn cyfnod gwahanol, wedi'u hatal hefyd. Tynnwyd sylw at ambell bwynt, fel bechgyn yn siarad drostyn nhw mewn ystafelloedd dosbarth, a gallaf uniaethu â hynny. Weithiau mae'n rhaid i mi ddweud wrth bobl, 'Gallaf siarad drosof fy hun, diolch yn fawr iawn', fel mae Delyth yn ei wybod. Yn aml nid oes ganddyn nhw le i gyfrannu na rhannu eu syniadau a'u dymuniadau. A dywedon nhw, 'Does neb yn gwrando ar y merched os yw bechgyn yn siarad.' Mae pobl yn meddwl bod y bechgyn yn fwy pwysig.
Efallai fod gan fenywod lais meddalach yn amlach, fel sydd gennyf i, ond maen nhw'n dda am fanylder; maen nhw'n cofio pethau. Maen nhw'n dda am jyglo llawer o bethau—gofal plant, aelwydydd, gwaith, ffitio'r holl bethau hyn i mewn. Rydyn ni i gyd yn wahanol, ond mae menywod yn cynrychioli hanner y boblogaeth, ac mae gwir angen i ni edrych ar gydbwysedd rhwng y rhywiau wrth symud ymlaen. Diolch.
Er gwaethaf ymdrechion rhai i daflu dŵr oer dros y Bil pwysig yma, dwi yn meddwl bod heddiw yn ddiwrnod hanesyddol, diwrnod i'w ddathlu, oherwydd, yn gyntaf, mae'r pwyllgor diwygio yn argymell bod y Senedd yn cytuno prif egwyddorion Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol), ac, yn ail, bod yr Aelod arweiniol yn croesawu'r argymhelliad i gytuno i'r prif egwyddorion ar ran Llywodraeth Cymru. Felly, dwi'n annog pawb, o bob plaid, i alluogi'r Bil i barhau ar ei daith drwy'r Senedd drwy gymeradwyo'r prif egwyddorion heddiw.
Mae'r dystiolaeth yn gadarn. Dim ond drwy osod mecanwaith statudol, fel sy'n cael ei amlinellu yn y Bil, y bydd modd creu Senedd sydd yn wirioneddol gynrychioladol ac felly yn wirioneddol effeithiol fel deddfwrfa. Darllenwch y dystiolaeth. Fe glywodd y grŵp trawsbleidiol merched gyflwyniad ar ôl cyflwyniad gan arbenigwyr rhyngwladol am bwysigrwydd cwotâu er mwyn creu a chynnal—creu a chynnal—cydraddoldeb rhywedd, ac fe glywyd hefyd sut mae cael balans o ran rhywedd yn y llefydd mae penderfyniadau'n cael eu gwneud yn arwain at well benderfyniadau ar gyfer yr holl boblogaeth, gan gynnwys yr hanner sy'n fenywod.
Rydyn ni'n rhoi pwyslais mawr yn y Senedd yma ar wrando ar brofiadau pobl go iawn—lived experiences—ac mae Carolyn newydd amlinellu rhai o'i rhai hi. Y tro hwn, ni, y merched yn y Siambr yma, sy'n meddu ar y profiadau bywyd hynny. Ni, y merched, sydd yn canfod ein hunain weithiau fel yr unig ferch rownd y bwrdd, a ni sydd wedi dioddef yn sgil hynny. Ni sy'n dioddef unconscious bias, bychanu, dilorni, anwybyddu. A ni, y merched, sydd yn gwybod sut mae cael balans rhywedd yn ein cefnogi ni i fod yn fwy hyderus yn ein gweithredoedd a'n hymagweddu. Ni, y merched, sy'n gwybod sut mae balans rhywedd yn cefnogi'n hymdrechion i wneud y byd yn lle mwy cydradd i ferched y dyfodol. Felly, gwrandewch ar ein profiadau ni, a beth am symud ymlaen efo'n gilydd ar y daith efo'r ddeddfwriaeth yma?
Mae hi’n siomedig nad ydych chi, fel Llywodraeth, yn bwriadu i'r newid ddod i rym tan 2030. Pe bai'r ewyllys gwleidyddol yno, yn Llundain, yng nghoridorau'r Llywodraeth newydd, dwi'n grediniol fod modd cynnwys y cwotâu fel rhan hanfodol o ddiwygio yn 2026. A byddwn i'n hoffi cael sicrwydd heddiw y bydd y Blaid Lafur, yma ac yn Llundain, yn canfod ffyrdd i gael gwared ar unrhyw risgiau cyfreithiol. Mae'r llwybr Gorchymyn 109 yn y Cyfrin Gyngor yn un realistig a chwbl bosib, ac efo'r ewyllys cywir, yn bosib erbyn 2026. Heb y cwotâu, mae'r pecyn diwygio presennol yn anorffenedig, a dwi wirioneddol yn poeni y byddwn ni'n diweddu efo Senedd sydd yn fwy, ond hyd yn oed yn llai cydradd nag ydy hi wedi bod yn y blynyddoedd a fu.
Mae yna faterion i'w hystyried, oes, ond yr egwyddor sydd dan sylw heddiw, a dwi'n falch iawn ein bod ni wedi cyrraedd y man yma heddiw yma. Mae o wedi cymryd ymdrech oes i'r rhai ohonon ni sydd yma heddiw i gyrraedd lle'r ydyn ni ynddo fo, ac mae'n rhaid inni ddathlu hynny, dwi'n siŵr. Diolch i chi, Drefnydd, am eich dyfalbarhad er gwaetha'r rhwystredigaeth. Diolch yn fawr.
Despite the efforts of some to pour cold water over this important Bill, I do think that today is a historic day, a day for celebration, because, first of all, the Reform Bill Committee does recommend that the Senedd does agree to the general principles of the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill, and, secondly, that the Member in charge welcomes the recommendation to agree on those principles on behalf of the Welsh Government. So, I encourage everyone, from all parties, to enable this Bill to continue on its journey through the Senedd by agreeing to the general principles today.
The evidence is robust. It's only by putting a statutory mechanism, as is outlined in the Bill, that will we create a Senedd that is truly representative and therefore truly effective as a legislature. Read the evidence. The cross-party group on women heard presentation after presentation from international experts on the importance of quotas in order to create and maintain—to create and maintain—gender equality, and we also heard how having a balance in terms of gender where decisions are made leads to better decision making for the whole population, including the half who are female.
We give great emphasis in this Senedd on listening to the lived experiences of people, and Carolyn has just outlined some of those lived experiences. This time, it's us, the women in the Chamber, who have that lived experience. We, the women, who find ourselves sometimes as the only woman around the table, and it's us who have suffered as a result of that. It is us who suffer unconscious bias, and we are ignored and derided. And it's us, the women, who know how getting gender balance does support us to be more confident in our actions and our approaches. It's us, the women, who know how gender balance supports our efforts to make the world a more equal place for women and girls in the future. So, listen to our experiences, and why not progress and proceed together on the journey with this legislation?
It is disappointing that you, as a Government, don't intend for this change to come into force until 2030. If the political will existed in London, in the corridors of power of the new Government, I am convinced that it would be possible to include the quotas as a key part of reform in 2026. And I would like an assurance today that the Labour Party, both here and in London, will find ways of removing any legal barriers. The 109 Order in Council is a realistic approach that is entirely possible, and with the right political will could be delivered by 2026. Without quotas, the current reform package is unfinished and incomplete, and I am truly concerned that we will find ourselves with a Senedd that is larger, but even less representative than it has been in previous years.
There are issues for consider, yes, but we are today discussing the general principles, and I am delighted that we have reached this point today. It has taken some of us a lifetime's work to reach the point that we have reached today, and we should celebrate that. Thank you, Trefnydd, for your perseverance despite all frustrations. Thank you.
Mae'n anodd iawn dadlau bod y system wirfoddol o gael balans rhywedd wedi gweithio hyd yn hyn. Os dwi'n cofio'n iawn, doedd dim un fenyw yng ngrŵp y Torïaid yn 1999.
Roeddwn i, fel Cadeirydd Pwyllgor y Bil Diwygio, yn siomedig bod y Llywodraeth wedi gwrthod argymhelliad y pwyllgor i ymestyn y drosedd o arferion llwgr i ddatganiadau rhywedd ffug. Nid yw dibynnu ar niwed i enw da yn ddigonol. Yn yr un modd, dwi'n credu bod y gair ‘gallai’, yn hytrach na ‘mae'n rhaid’, sef ‘may’ yn hytrach na ‘must’, yn adran 71, yn fan gwan iawn yn y Bil. Gall hyn arwain at restrau pleidiau yn cael eu derbyn heb iddynt gydymffurfio â'r cwotâu. Y canlyniad, felly, fyddai Bil heb rym. A heb ddull gorfodi digonol i gosbi pleidiau am beidio â chydymffurfio â'r gyfraith, gallem ganfod fod gennym ganlyniadau tebyg i Algeria a'r Arfodir Ifori, sydd â chwotâu rhywedd, ond oherwydd diffyg gorfodi, mae ganddyn nhw'n gynrychiolaeth eithriadol o wael o fenywod yn eu gwleidyddiaeth hwy.
Y pwynt olaf yr hoffwn i ei godi yw cymhwysedd y Bil. Ni ddylai gweithredu cwotâu fel egwyddor gyffredinol fod yn cael ei drafod, mewn gwirionedd. I fi, does dim issue yn hynny. Mae'r cwotâu yn ymddangos yn syrthio yn weddol amlwg o fewn cyfraith etholiadau. Pan ddaw rhywedd i'r mater, hynny sy'n ei wneud e’n fwy cymhleth. Fel mae’r Llywydd wedi esbonio i ni o fewn gohebiaeth, mae'n ymddangos yn weddol debygol bod y ddeddfwriaeth hon yn ymwneud â mater a gedwir yn ôl, sef cydraddoldeb. Ond dwi'n credu bod yna ateb syml i hyn, fel mae Adam Price, Heledd Fychan a Siân Gwenllian wedi dweud yn barod: mae angen nawr i ddatganoli agweddau penodol o gyfraith cydraddoldeb i Gymru. Mi fydd hyn nid yn unig yn cryfhau cymhwyster y Bil yma, ond hefyd yn cynorthwyo gyda gwaith eraill ar gydraddoldeb, fel gwahardd therapi trosi a gweithio tuag at Gymru wrth-hiliol.
Felly, dwi'n gofyn ar y Llywodraeth i barhau â'u sgyrsiau gyda'r Llywodraeth Lafur newydd yn y Deyrnas Unedig i sicrhau datganoli rhannau o gydraddoldeb i Gymru mor fuan â phosib. Diolch yn fawr.
It is very difficult to argue that the voluntary system to deliver gender balance has worked to date. If I remember rightly, there were no women in the Conservative group in 1999.
I, like the Chair of the Reform Bill Committee, was disappointed that the Government rejected the committee's recommendation to extend the offence of corrupt conduct to include false statements of gender. Depending on reputational damage is insufficient. By the same token, I believe the use of the word 'may', rather than 'must', in section 71 is a very weak point in the Bill. This could lead to party lists being accepted without them conforming to rules on quotas. The result, therefore, would be a Bill without force. And without an adequate enforcement method to penalise parties for not adhering to the law, we could find ourselves facing similar results to those seen in Algeria and Ivory Coast, which have gender quotas, but because of a lack of enforcement, they have particularly poor levels of representation by women in their politics.
The final point I would like to make relates to competence and this Bill. The implementation of quotas as a general principle should not be a matter for discussion. For me, there's no issue in that. The quotas appear to fall fairly clearly within electoral law. But once gender is involved, that's what makes the issue more complex. As the Llywydd has explained to us in correspondence, it seems fairly likely that this legislation touches on a reserved matter, namely equalities. But I think there's a simple solution, as Adam Price, Heledd Fychan and Siân Gwenllian have already said: we now need to devolve specific aspects of equality law to Wales. This would not only strengthen the competency of this Bill, but also assist with other work on equality, such as banning conversion therapy and working towards an anti-racist Wales.
So, I ask the Government to continue its conversations with the new Labour Government in Westminster to ensure the devolution of equalities law to Wales as soon as possible. Thank you very much.
Y Trefnydd nawr i ymateb i'r ddadl.
The Trefnydd now to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Llywydd, a diolch i chi i gyd y prynhawn yma.
Thank you, Llywydd, and thank you all this afternoon.
It has been a really important debate. Thank you to everyone who has contributed. I do want to start just by thanking Siân Gwenllian for acknowledging that this is a historic day. It is a historic day, a day of celebration, and we will move forward, we hope, with support for the general principles of this Bill. But it is a time for us to listen, and I think particularly effective was the contribution by Carolyn Thomas about her—. It's about lived experience, but it's about your experience, and, of course, for the women in this Chamber, we could all stand up and also give our experiences of what it is like to be a woman in politics.
As we move forward to those 96, this is a key part of Senedd reform, those 96 Members. Those 96 Members have to be representative of the people of Wales. Women are an under-represented majority in Wales, making up 51 per cent of the population but just 43 per cent of MSs and only 31 per cent of candidates at the last Senedd election were women. Some of us had the great privilege—two or three of us here, perhaps more—of that wonderful time when we were 50:50—Llywydd, you were there—and we achieved that through positive action. It doesn't happen through the normal ways in which people get selected, I'm afraid, by political parties, unless there is positive action. And we are taking this forward to put this in statute, so it cannot be as a result just of voluntary action, and the whim of any political party.
So, it is important that we recognise that, in 2003, we were the first legislature with 50 per cent of women, but the figure, as I've said, has slipped, and we want and need to build that back up. There's no room for complacency when it comes to ensuring that the Senedd is broadly reflective of the gender make-up of the population.
I did produce—. I won't be able to go through all of the responses in terms of the recommendations that came forward and have been discussed this afternoon, but I do hope you will look again at the responses to the reports that I produced on 10 July, because it was very important that I got that out early, and I hope that everyone will take note of the full detail of my response to recommendations.
I'm just going to start on the legal competence issue that has been raised not just by the Legislative, Justice and Constitution Committee—and I thank the Chair for his contribution—but also the Reform Bill Committee. It's good to see the Chair here in the Chamber as well. Just to remind everyone, and I said this in evidence to the committees: the Bill's been through the usual processes and checks within the Welsh Government. We stated in the explanatory memorandum and during scrutiny, and as I said in opening this debate, I'm of the view that the Bill is within the legislative competence of the Senedd. And it is, as I said, part of that package of reforms, including the Senedd Cymru (Members and Elections) Act, as it is now, 2024. We have to make the Senedd more effective for and on behalf of the people of Wales.
The Bill's purpose is a more effective Senedd. I don't consider that it's another purpose of equal opportunities. I don't consider that the Bill breaches the restriction on modifying the law on reserved matters, specifically section 104 of the Equality Act 2010. We have published an equality and human rights impact assessment, and I consider the Bill is compatible with convention rights and that any interference with such rights is objectively justified.
As I very clearly laid out in my evidence, I recognise that the Llywydd has reached a different view, and we have seen a range of views—that's been acknowledged—on the issue of legislative competence in evidence to the Reform Bill Committee. And I respect all the legal opinions that have been given, but remain of the view that the Bill is within the legislative competence of the Senedd.
So, now we are voting on general principles of the Bill, and that's the recommendation of the Reform Bill Committee, and I have responded to all 47 recommendations. But we must remember that history again. The Welsh Government is delivering on the recommendations made by the Special Purpose Committee on Senedd Reform, which was subsequently endorsed by a majority of Members in June 2022.
Bu'n ddadl bwysig iawn. Diolch i bawb sydd wedi cyfrannu. Fe hoffwn i ddechrau dim ond trwy ddiolch i Siân Gwenllian am gydnabod bod hwn yn ddiwrnod hanesyddol. Mae yn ddiwrnod hanesyddol, yn ddiwrnod o ddathlu, a byddwn yn symud ymlaen, gobeithio, gyda chefnogaeth i egwyddorion cyffredinol y Bil hwn. Ond mae'n amser i ni wrando, ac rwy'n credu y bu cyfraniad Carolyn Thomas yn arbennig o effeithiol am ei—. Mae'n ymwneud â phrofiad byw, ond mae'n ymwneud â'ch profiad chi, ac, wrth gwrs, i'r menywod yn y Siambr hon, fe allem ni i gyd sefyll i fyny a hefyd rhoi ein profiadau o sut beth yw bod yn fenyw mewn gwleidyddiaeth.
Wrth inni symud ymlaen at y 96 hynny, mae hyn yn rhan allweddol o ddiwygio'r Senedd, y 96 Aelod hynny. Mae'n rhaid i'r 96 Aelod hynny fod yn gynrychioliadol o bobl Cymru. Mae menywod yn fwyafrif heb gynrychiolaeth ddigonol yng Nghymru, sef 51 y cant o'r boblogaeth ond dim ond 43 y cant o aelodau'r senedd a dim ond 31 y cant o ymgeiswyr yn etholiad diwethaf y Senedd oedd yn fenywod. Cafodd rhai ohonom ni'r fraint fawr—dau neu dri ohonom ni yma, efallai mwy—o'r amser bendigedig hwnnw pan oeddem ni'n hanner cant y cant—Llywydd, roeddech chi yno—ac fe gyflawnon ni hynny drwy weithredu cadarnhaol. Nid yw'n digwydd trwy'r ffyrdd arferol y caiff pobl eu dewis, mae arna i ofn, gan bleidiau gwleidyddol, oni bai bod camau cadarnhaol. Ac rydym ni'n bwrw ymlaen â hyn i roi hyn mewn statud, felly ni all fod o ganlyniad i weithredu gwirfoddol yn unig, a chwiw unrhyw blaid wleidyddol.
Felly, mae'n bwysig ein bod yn cydnabod, yn 2003, mai ni oedd y ddeddfwrfa gyntaf gyda 50 y cant o fenywod, ond mae'r ffigur, fel y dywedais i, wedi llithro, ac mae arnom ni eisiau ac angen ailadeiladu hynny. Nid oes lle i laesu dwylo o ran sicrhau bod y Senedd yn adlewyrchu'n fras cyfansoddiad rhywedd y boblogaeth.
Fe wnes i gynhyrchu—. Ni fyddaf yn gallu mynd trwy'r holl ymatebion o ran yr argymhellion a gyflwynwyd ac a drafodwyd y prynhawn yma, ond rwy'n gobeithio y byddwch yn edrych eto ar yr ymatebion i'r adroddiadau a luniwyd gennyf ar 10 Gorffennaf, oherwydd roedd yn bwysig iawn fy mod yn cyhoeddi hwnnw'n gynnar, a gobeithio y bydd pawb yn nodi manylion llawn fy ymateb i argymhellion.
Rwyf am ddechrau ar y mater cymhwysedd cyfreithiol sydd wedi ei godi nid yn unig gan y Pwyllgor Deddfwriaethol, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad—a diolch i'r Cadeirydd am ei gyfraniad—ond hefyd y Pwyllgor Biliau Diwygio. Mae'n dda gweld y Cadeirydd yma yn y Siambr hefyd. Dim ond i atgoffa pawb, a dywedais hyn mewn tystiolaeth i'r pwyllgorau: mae'r Bil wedi bod drwy'r prosesau a'r gwiriadau arferol o fewn Llywodraeth Cymru. Fe ddywedom ni yn y memorandwm esboniadol ac yn ystod y gwaith craffu, ac fel y dywedais i wrth agor y ddadl hon, rwy'n credu bod y Bil o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Ac mae, fel y dywedais i, yn rhan o'r pecyn hwnnw o ddiwygiadau, gan gynnwys Deddf Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau), fel y mae ar hyn o bryd, 2024. Mae'n rhaid i ni wneud y Senedd yn fwy effeithiol ar gyfer ac ar ran pobl Cymru.
Diben y Bil yw bod â Senedd fwy effeithiol. Nid wyf yn ystyried ei fod yn ddiben arall o gyfle cyfartal. Nid wyf o'r farn bod y Bil yn torri'r cyfyngiad ar addasu'r gyfraith ar faterion a gadwyd yn ôl, yn benodol adran 104 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010. Rydym ni wedi cyhoeddi asesiad effaith cydraddoldeb a hawliau dynol, ac rwy'n ystyried bod y Bil yn gydnaws â hawliau unrhyw gonfensiwn a bod cyfiawnhad gwrthrychol dros unrhyw ymyrraeth â hawliau o'r fath.
Fel y dywedais i yn glir iawn yn fy nhystiolaeth, rwy'n cydnabod bod y Llywydd wedi dod i farn wahanol, ac rydym ni wedi gweld ystod o safbwyntiau—mae hynny wedi cael ei gydnabod—ar fater cymhwysedd deddfwriaethol mewn tystiolaeth i'r Pwyllgor Biliau Diwygio. Ac rwy'n parchu'r holl farnau cyfreithiol a roddwyd, ond yn parhau o'r farn bod y Bil o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Felly, nawr rydym ni'n pleidleisio ar egwyddorion cyffredinol y Bil, a dyna argymhelliad y Pwyllgor Biliau Diwygio, ac rwyf wedi ymateb i bob un o'r 47 argymhelliad. Ond mae'n rhaid cofio'r hanes eto. Mae Llywodraeth Cymru yn cyflawni'r argymhellion a wnaed gan y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd, a gymeradwywyd wedyn gan fwyafrif yr Aelodau ym mis Mehefin 2022.
Will you take a brief intervention? I'm very grateful. You say that the Welsh Government is delivering on the agreement in the Senedd reform committee's report that was endorsed by this Senedd, but, of course, it wasn't endorsed by this Senedd. This system was not endorsed. The system that was endorsed was the proposed system, agreed by the former leader of your party and the leader of Plaid Cymru, which was a genuine gender-zipped list, not a list that could be up to 100 per cent women but only up to a maximum of 50 per cent men. Do you accept that this is not what was previously agreed? And if you do, why are you pursuing such a different policy now?
A wnewch chi dderbyn ymyriad byr? Rwy'n ddiolchgar iawn. Rydych chi'n dweud bod Llywodraeth Cymru yn cyflawni'r cytundeb yn adroddiad pwyllgor diwygio'r Senedd a gymeradwywyd gan y Senedd hon, ond, wrth gwrs, ni chafodd ei gymeradwyo gan y Senedd hon. Nid yw'r system hon wedi'i chymeradwyo. Y system a gymeradwywyd oedd y system arfaethedig, a gytunwyd gan gyn-arweinydd eich plaid ac arweinydd Plaid Cymru, a oedd yn rhestr am-yn-eilio o ran rhywedd go iawn, nid yn rhestr a allai fod hyd at 100 y cant o fenywod ond dim ond hyd at uchafswm o 50 y cant o ddynion. A ydych chi'n derbyn nad yw hyn yn rhywbeth a gytunwyd o'r blaen? Ac os ydych chi, pam ydych chi'n dilyn polisi mor wahanol nawr?
I brought forward a Bill, and I was very proud to be the Member in charge of the Bill, and as I've said, and I'll repeat again: the purpose of this Bill is a more effective Senedd, which is sought to be achieved through greater gender balance. And we came to a view, in terms of how that would be reflected in the Bill, and in terms of just recognising that the Bill is important in terms of the candidate statement, which is the way we felt that we should take this forward. And I think it is very important that this was scrutinised very carefully by the committees. I think it's very interesting that—
Cyflwynais Fil, ac roeddwn yn falch iawn o fod yr Aelod a oedd yn gyfrifol am y Bil, ac fel y dywedais i, ac fe wnaf i ailadrodd hyn eto: diben y Bil hwn yw Senedd fwy effeithiol, y ceisir ei chyflawni drwy fwy o gydbwysedd rhwng y rhywiau. A daethom i farn, o ran sut y cai hynny ei adlewyrchu yn y Bil, ac o ran cydnabod bod y Bil yn bwysig o ran y datganiad ymgeisydd, sef y ffordd y teimlem ni y dylem ni fwrw ymlaen â hyn. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod y pwyllgorau wedi craffu ar hyn yn ofalus iawn. Credaf ei bod hi'n ddiddorol iawn bod—
Will you take an intervention, Minister? I apologise for asking so many—
A wnewch chi dderbyn ymyriad, Gweinidog? Ymddiheuraf am ofyn cynifer o—
I haven't finished responding to your intervention.
Nid wyf wedi gorffen ymateb i'ch ymyriad.
Pardon me. Just on the scrutiny committee issue.
Esgusodwch fi. Dim ond ar fater y pwyllgorau craffu.
I think it's really important that we look at this in terms of the evidence that went to the Reform Bill Committee, of operated voluntary quotas in the past, and it is based on the evidence about what the best way forward in handling this is, and also looking at what other countries—. Ireland, for example, operates a gender-quota system, and we've very much seen what they have done in terms of delivering on this. So, I see no—. The fact is that the way we've taken this Bill forward, I think, has been accepted, and not just through the evidence, but also that the powers that we have chosen to use in terms of the Bill—it doesn't have a definition of a woman, it's not about defining a woman, it's not about gender recognition, and it is—. I've stated in my views that this is the way that we should take this forward, in the terms and the purpose of this Bill, but I wish to move on, Llywydd, because I want to answer many of the other questions that have been put.
And I think the next question, of course, has been—and it's been raised by Members here today—about why we can't do this, the timing that Heledd Fychan, Sioned and others have mentioned. Well, both the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Reform Bill Committee did raise concerns about the risk of legal challenge, if it would disrupt the conduct or outcome of the 2026 Senedd election, and any legal challenge could rise to uncertainty, as the law governing the election, until that challenge is resolved. So, we've taken the steps to mitigate the risks, to protect the integrity of the 2026 Senedd election, as I said. We felt that we should now schedule it for the 2030 Senedd election. But can I assure our colleagues today that we are—and I said in response to Adam Price—already engaging with the UK Government, we are already looking at the section 109 route. But we've got to recognise that section 109 is not a straightforward process; you have to go through both Houses of Parliament and the Senedd—[Interruption.]—in order to make that a reality.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar hyn o ran y dystiolaeth a aeth at y Pwyllgor Biliau Diwygio, y cwotâu gwirfoddol a weithredwyd yn y gorffennol, a'i fod yn seiliedig ar y dystiolaeth ynglŷn â beth yw'r ffordd orau ymlaen o ran ymdrin â hyn, a hefyd edrych ar beth mae gwledydd eraill—. Mae Iwerddon, er enghraifft, yn gweithredu system cwota rhywedd, ac rydym ni wedi gweld i raddau helaeth iawn yr hyn y maen nhw wedi'i wneud o ran cyflawni hyn. Felly, ni allaf weld unrhyw—. Y ffaith yw bod y ffordd rydym ni wedi bwrw ymlaen â'r Bil hwn, rwy'n credu, wedi cael ei derbyn, ac nid yn unig drwy'r dystiolaeth, ond hefyd fod y pwerau rydym ni wedi dewis eu defnyddio o ran y Bil—does ganddo ddim diffiniad o fenyw, nid yw'n ymwneud â diffinio menyw, nid yw'n ymwneud â chydnabod rhywedd, ac mae—. Rwyf wedi datgan yn fy marn mai dyma'r ffordd y dylem ni fwrw ymlaen â hyn, yn nhermau a diben y Bil hwn, ond hoffwn symud ymlaen, Llywydd, oherwydd fe hoffwn i ateb llawer o'r cwestiynau eraill a holwyd.
Ac rwy'n credu mai'r cwestiwn nesaf, wrth gwrs, oedd—ac mae wedi ei godi gan Aelodau yma heddiw—ynghylch pam na allwn ni wneud hyn, yr amseru y mae Heledd Fychan, Sioned ac eraill wedi sôn amdano. Wel, roedd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Biliau Diwygio wedi codi pryderon am y risg o her gyfreithiol, pe byddai'n amharu ar y ffordd y cynhelid etholiad Senedd 2026 neu ganlyniad yr etholiad hwnnw, a gallai unrhyw her gyfreithiol arwain at ansicrwydd, fel y gyfraith sy'n llywodraethu'r etholiad, nes bod yr her honno wedi'i datrys. Felly, rydym ni wedi cymryd y camau i liniaru'r risgiau, er mwyn amddiffyn uniondeb etholiad Senedd 2026, fel y dywedais i. Roeddem o'r farn y dylem ni nawr ei drefnu ar gyfer etholiad Senedd 2030. Ond a gaf i sicrhau ein cyd-Aelodau heddiw ein bod ni—a dywedais mewn ymateb i Adam Price—eisoes yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU, ein bod ni eisoes yn edrych ar lwybr adran 109. Ond mae'n rhaid i ni gydnabod nad yw adran 109 yn broses syml; mae'n rhaid i chi fynd drwy Senedd-dai'r Deyrnas Unedig a'r Senedd hon—[Torri ar draws.]—er mwyn gwireddu hynny.
Just on this very specific legal point, isn't it true that that risk applies to everything, every clause of every Bill? In theory, there's the possibility of a challenge, because there are certain things, you know, human rights et cetera, which only the Supreme Court can give a definitive view on. But if we took the view that we couldn't do something, we couldn't legislate on anything, because there is, potentially, theoretically, a risk of challenge, we wouldn't produce any legislation. There is no greater risk, if a section 109 Order in Council happens—there's no greater risk, then, to this Bill, under those circumstances, than any other thing that we've legislated on in the history of devolution.
Dim ond ynghylch y pwynt cyfreithiol penodol iawn yma, onid yw'n wir fod y risg honno'n berthnasol i bopeth, pob cymal o bob Bil? Mewn theori, mae posibilrwydd o her, oherwydd mae yna rai pethau, wyddoch chi, hawliau dynol ac ati, lle mai dim ond y Goruchaf Lys all roi barn bendant arnyn nhw. Ond pe baem ni o'r farn na allem ni wneud rhywbeth, ni allem ni ddeddfu ar unrhyw beth, oherwydd bod yna, o bosib, yn ddamcaniaethol, risg o her, ni fyddem yn cynhyrchu unrhyw ddeddfwriaeth. Nid oes mwy o risg, os ceir Gorchymyn adran 109 yn y Cyfrin Gyngor—does dim mwy o risg, wedyn, i'r Bil hwn, o dan yr amgylchiadau hynny, nag unrhyw beth arall yr ydym ni wedi deddfu arno yn hanes datganoli.
Well, I mean, I hope what's going to come out of this debate today is approval of the general principles, recognising that I've said we've got a credible legal case, although the challenge to the legal competence is the risk, isn't it, in terms of the timing, not just in terms of us moving to follow the section 109 route, but also the fact that that in itself still could lead to a legal challenge. I'm afraid I'm running out of time rapidly, Llywydd, and I beg you to give your indulgence, because this is a really important Bill that we’re considering. But what we need out of this debate today is your backing and confidence that we are seeking to put the gender quotas into statute here in Wales. It is groundbreaking: no-one else is doing it in the UK; 130 countries are doing it elsewhere. Let’s get the backing today for us to start that process and get through those barriers.
Now, I recognise that I haven’t answered all the questions that the Chair of the committee raised, particularly, I think, about vacancies. I do think that it’s important that we’re implementing the recommendations of the special purpose committee and its predecessors about having a candidate quota, and those have rules applying only in respect of placement of a proportion of women in respect of the list. So, I think it’s really important. Why I have rejected your recommendation is that it wouldn’t necessarily further the Bill’s purpose of a more effective Senedd if there was withdrawal, because the provisions in the Bill, I think, offer such a good chance of returning a gender-balanced Senedd, but it can’t be guaranteed, and there still could be an imbalance, with women still in the minority, and the recommendation that you made could result in the gender imbalance being perpetuated; for example, an outgoing man could be replaced by a man. So, that’s why we’re not accepting that recommendation.
But we do want to, very clearly—. We’re working with the Jo Cox Foundation, addressing the issue about intimidation and bullying and helping to counter harassment and abuse in politics, and I think that’s something that the measures within the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill will help us with. Can I finally say, in terms of that Bill, of course, that this does help us move forward in a voluntary way to look at the whole issue about diversity and inclusion—strategies that all political parties are going to have to adopt? It is in statute that there will be guidance, and then we would expect political parties to take that forward and to accept that.
So, can I just say finally that all of the key points about why we need this Bill have been made by the Members today? I think we could spend a lot more time on the debate. But this is now moving us forward to the next stage; you know the Bill timetable was approved at Business Committee. Can I just say that, look, we know we’re not gender balanced, we haven’t got enough women in this Senedd? We’ve got committees with no women on them—can that be right? Every political party has got to look to themselves and say, ‘In our way forward with Senedd reform, do we want to have a gender-balanced Parliament, a diverse Parliament, in 2026 and 2030, which will be in statute?’, and this Bill will help lead us to that point. Diolch.
Wel, rwy'n gobeithio mai'r hyn fydd yn dod o ganlyniad i'r ddadl hon heddiw yw cymeradwyo'r egwyddorion cyffredinol, gan gydnabod fy mod wedi dweud bod gennym achos cyfreithiol credadwy, er mai'r her i'r cymhwysedd cyfreithiol yw'r risg, onid ydyw, o ran yr amseriad, nid yn unig o ran ein bod yn symud i ddilyn llwybr adran 109, ond hefyd y ffaith y gallai hynny ynddo'i hun arwain at her gyfreithiol. Rwy'n ofni fy mod yn rhedeg allan o amser yn gyflym, Llywydd, ac rwy'n erfyn arnoch i roi amser i mi, oherwydd mae hwn yn Fil pwysig iawn yr ydym yn ei ystyried. Ond yr hyn sydd ei angen arnom o'r ddadl hon heddiw yw eich cefnogaeth a'ch hyder ein bod yn ceisio rhoi'r cwotâu rhywedd mewn statud yma yng Nghymru. Mae'n torri tir newydd: does neb arall yn ei wneud yn y DU; mae 130 o wledydd yn ei wneud mewn mannau eraill. Gadewch i ni gael y gefnogaeth heddiw er mwyn i ni ddechrau'r broses honno a mynd trwy'r rhwystrau hynny.
Nawr, rwy'n cydnabod nad wyf wedi ateb yr holl gwestiynau a gododd Cadeirydd y pwyllgor, yn enwedig, rwy'n credu, am swyddi gwag. Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn gweithredu argymhellion y pwyllgor diben arbennig a'i ragflaenwyr ynghylch bod â chwota ymgeiswyr, ac mae gan y rheini reolau sy'n berthnasol yn unig mewn perthynas â lleoli cyfran o fenywod mewn perthynas â'r rhestr. Felly, rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn. Y rheswm pam yr wyf wedi gwrthod eich argymhelliad yw na fyddai o reidrwydd yn hyrwyddo diben y Bil o fod â Senedd fwy effeithiol pe bai tynnu'n ôl, oherwydd rwy'n credu bod y darpariaethau yn y Bil yn cynnig cyfle mor dda o ddychwelyd Senedd gytbwys o ran rhywedd, ond ni ellir ei warantu, a gallai fod anghydbwysedd o hyd, gyda menywod yn dal i fod yn y lleiafrif, a gallai'r argymhelliad a wnaethoch arwain at barhau'r anghydbwysedd rhwng y rhywiau; er enghraifft, gallai dyn sy'n gadael gael ei ddisodli gan ddyn. Felly, dyna pam nad ydym yn derbyn yr argymhelliad hwnnw.
Ond rydyn ni eisiau, yn glir iawn—. Rydym yn gweithio gyda Sefydliad Jo Cox, yn mynd i'r afael â'r mater ynghylch brawychu a bwlio ac yn helpu i wrthsefyll aflonyddu a chamdriniaeth mewn gwleidyddiaeth, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y bydd y mesurau o fewn y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) yn ein helpu ni ag ef. A gaf i ddweud i gloi, o ran y Bil hwnnw, wrth gwrs, fod hyn yn ein helpu i symud ymlaen mewn ffordd wirfoddol i edrych ar yr holl fater ynghylch amrywiaeth a chynhwysiant—strategaethau y bydd rhaid i bob plaid wleidyddol eu mabwysiadu? Mae'n statud y bydd canllawiau, ac yna byddem yn disgwyl i bleidiau gwleidyddol fwrw ymlaen â hynny a derbyn hynny.
Felly, a gaf i ddweud i gloi bod yr holl bwyntiau allweddol ynghylch pam mae angen y Bil hwn wedi'u gwneud gan yr Aelodau heddiw? Rwy'n credu y gallem ni dreulio llawer mwy o amser ar y ddadl. Ond mae hyn nawr yn ein symud ymlaen i'r cyfnod nesaf; wyddoch chi, cafodd amserlen y Bil ei chymeradwyo yn y Pwyllgor Busnes. A gaf i ddweud, edrychwch, rydyn ni'n gwybod nad ydym yn gytbwys o ran rhywedd, nad oes gennym ddigon o fenywod yn y Senedd hon? Mae gennym bwyllgorau heb unrhyw fenywod arnyn nhw—a all hynny fod yn iawn? Mae'n rhaid i bob plaid wleidyddol edrych arnynt eu hunain a dweud, 'Yn ein ffordd ymlaen gyda diwygio'r Senedd, a ydym am fod â Senedd sy'n gytbwys o ran rhywedd, Senedd amrywiol, yn 2026 a 2030, a fydd mewn statud?', a bydd y Bil hwn yn helpu i'n harwain at y pwynt hwnnw. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 7? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe wnawn ni adael y cynnig yna i'w bleidleisio arno tan y cyfnod pleidleisio, ac felly hefyd y cynnig o dan eitem 8 hefyd i'w adael tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion under item 7. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. We will therefore defer voting under that item until voting time, and, likewise, the proposal under item 8, we will also defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 9, y Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru), hysbysiad ffurfiol o gydsyniad Ei Fawrhydi, yn gyntaf, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid. Rebecca Evans.
Item 9 is next, the Local Government Finance (Wales) Bill, signification of His Majesty’s consent, from the Cabinet Secretary for finance. Rebecca Evans.
Diolch. I have it in command from His Majesty the King to acquaint the Senedd that His Majesty, having been informed of the purport of the Local Government Finance (Wales) Bill, has given his consent to this Bill.
Diolch. Mae gennyf orchymyn gan Ei Fawrhydi y Brenin i gydnabod y Senedd fod Ei Fawrhydi, ar ôl cael gwybod am y Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru), wedi cydsynio i'r Bil hwn.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Mae hwnna'n caniatáu i ni symud ymlaen i eitem 10, sef Cyfnod 4 y Bil Cyllid Llywodraeth Leol, a'r Ysgrifennydd Cabinet i gyflwyno'r eitem yma, felly. Rebecca Evans.
That allows us to move on to item 10, Stage 4 of the Local Government Finance (Wales) Bill, and the Cabinet Secretary to move the item. Rebecca Evans.
Cynnig NDM8645 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd yn unol â Rheol Sefydlog 26.47:
Yn cymeradwyo Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru).
Motion NDM8645 Rebecca Evans
To propose that the Senedd in accordance with Standing Order 26.47:
Approves the Local Government Finance (Wales) Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I'd like to begin by putting on record my thanks to all of those who have played a part in the development and the passage of the Bill through the Senedd. The scrutiny process for the Bill has been rigorous and challenging, as of course it should be. I thank the committee Chairs, members and support staff for their careful and considered approach, and for their constructive recommendations at Stage 1, including in relation to providing guidance and support to those who’ll be affected by the changes this Bill will introduce, both for delivery partners and taxpayers in Wales. The Government will continue to engage with committees in a meaningful way in the coming months and years as we develop the necessary subordinate legislation, and we'll review the impact that this legislation is having before the end of the next Senedd as part of my commitment at Stage 1.
I previously acknowledged the crucial role that Plaid Cymru Members played in the development of this legislation. It's worth recognising today that, even on matters where, ultimately, we were unable to reach collective agreement, our discussions have been conducted in a constructive and respectful manner throughout, and I know that there is much in this Bill that both parties can be proud of.
My thanks also to Peter Fox, who has represented the Welsh Conservatives diligently throughout Stages 2 and 3. I've appreciated his willingness to seek compromise on matters where he brings his own experience of leading Monmouthshire council, and I note his party’s pragmatic approach to this Bill at key points in the process.
I extend a sincere thank you to all of our stakeholders and partners—those who responded to our various consultations, those who contributed evidence to committees, and those who shared their expertise throughout the scrutiny process. We will continue to count on that support and that experience in the coming months as we get to work on implementing the legislation. And there is much to be done. There is subordinate legislation to be made, guidance to be developed, new processes, systems, training and support to rolled out. Our local authority partners, the Valuation Office Agency and the Valuation Tribunal for Wales will all have a crucial role to play in making a success of this new legislative framework, and I look forward to their continued support on that journey. I'd also like to put on record my huge thanks to our Welsh Government officials for their commitment, their creativity and their work of the highest quality. This Bill delivers important changes to both council tax and non-domestic rates, and provides real opportunities to make further, meaningful changes to the local taxation system in Wales.
On council tax, we will continue to strive to make it fairer and more progressive, easier to navigate and simpler to administer. The levers in this Bill will create those opportunities. On non-domestic rates, this Bill delivers more frequent revaluations—a vital change at the heart of our extensive reform programme. It also provides the levers required to maintain a fair and responsive system that can be adapted to changing circumstances and priorities. Llywydd, I commend this Bill to the Senedd.
Diolch, Llywydd. Hoffwn ddechrau drwy gofnodi fy niolch i bawb sydd wedi chwarae rhan yn natblygiad a hynt y Bil drwy'r Senedd. Mae'r broses graffu ar gyfer y Bil wedi bod yn drylwyr ac yn heriol, fel y dylai fod, wrth gwrs. Diolch i Gadeiryddion, aelodau a staff cymorth y pwyllgor am eu dull gofalus ac ystyriol, ac am eu hargymhellion adeiladol yng Nghyfnod 1, gan gynnwys mewn perthynas â darparu arweiniad a chymorth i'r rhai y bydd y Bil hwn yn effeithio arnynt ar gyfer partneriaid cyflawni a threthdalwyr yng Nghymru. Bydd y Llywodraeth yn parhau i ymgysylltu â phwyllgorau mewn ffordd ystyrlon yn ystod y misoedd a'r blynyddoedd nesaf wrth i ni ddatblygu'r is-ddeddfwriaeth angenrheidiol, a byddwn yn adolygu'r effaith y mae'r ddeddfwriaeth hon yn ei chael cyn diwedd y Senedd nesaf fel rhan o'm hymrwymiad yng Nghyfnod 1.
Cyn hynny, cydnabyddais y rôl hanfodol a chwaraeodd Aelodau Plaid Cymru yn natblygiad y ddeddfwriaeth hon. Mae'n werth cydnabod heddiw, hyd yn oed ar faterion lle, yn y pen draw, nad oeddem yn gallu dod i gytundeb ar y cyd, bod ein trafodaethau wedi'u cynnal mewn modd adeiladol a pharchus drwyddi draw, a gwn fod llawer yn y Bil hwn y gall y ddwy ochr fod yn falch ohono.
Diolch hefyd i Peter Fox, sydd wedi cynrychioli'r Ceidwadwyr Cymreig yn ddiwyd drwy Gyfnodau 2 a 3. Rwyf wedi gwerthfawrogi ei barodrwydd i geisio cyfaddawdu ar faterion lle mae'n dod â'i brofiad ei hun o arwain Cyngor Sir Fynwy, ac rwy'n nodi dull pragmatig ei blaid o'r Bil hwn ar adegau allweddol yn y broses.
Rwy'n estyn diolch diffuant i'n holl randdeiliaid a phartneriaid—y rhai a ymatebodd i'n hamrywiol ymgynghoriadau, y rhai a gyfrannodd dystiolaeth at bwyllgorau, a'r rhai a rannodd eu harbenigedd drwy gydol y broses graffu. Byddwn yn parhau i ddibynnu ar y gefnogaeth honno a'r profiad hwnnw yn ystod y misoedd nesaf wrth i ni weithio ar weithredu'r ddeddfwriaeth. Ac mae llawer i'w wneud. Mae is-ddeddfwriaeth i'w gwneud, canllawiau i'w datblygu, prosesau, systemau, hyfforddiant a chymorth newydd i'w cyflwyno. Bydd gan ein partneriaid awdurdodau lleol, Asiantaeth y Swyddfa Brisio a Thribiwnlys Prisio Cymru i gyd rôl hanfodol i'w chwarae wrth wneud llwyddiant yn y fframwaith deddfwriaethol newydd hwn, ac edrychaf ymlaen at eu cefnogaeth barhaus ar y daith honno. Hoffwn hefyd gofnodi fy niolch enfawr i swyddogion Llywodraeth Cymru am eu hymroddiad, eu creadigrwydd a'u gwaith o'r ansawdd uchaf. Mae'r Bil hwn yn cyflwyno newidiadau pwysig i'r dreth gyngor ac ardrethi annomestig, ac yn darparu cyfleoedd gwirioneddol i wneud newidiadau pellach ac ystyrlon i'r system drethu leol yng Nghymru.
O ran y dreth gyngor, byddwn yn parhau i ymdrechu i'w gwneud yn decach ac yn fwy blaengar, yn haws llywio ac yn symlach i'w weinyddu. Bydd y dulliau yn y Bil hwn yn creu'r cyfleoedd hynny. O ran ardrethi annomestig, mae'r Bil hwn yn cyflawni ailbrisiadau amlach—newid hanfodol wrth wraidd ein rhaglen ddiwygio helaeth. Mae hefyd yn darparu'r dulliau angenrheidiol i gynnal system deg ac ymatebol y gellir ei haddasu i amgylchiadau a blaenoriaethau sy'n newid. Llywydd, rwy'n cymeradwyo'r Bil hwn i'r Senedd.
I also would like to thank everyone today who has worked on this legislation, and I know there has been a great deal of work over many months. I want to thank the Bill team in particular for their support, but also the Cabinet Secretary for her engagement. It has been great to be able to work together so collegiately, even if we have a different opinion on how we might get to the different places. And also thank you to Peredur Owen Griffiths for his constructive engagement throughout. It's very welcome when we can all work together, as we have.
I welcome some elements of the Bill, including the ability to set the split multiplier for business rates in Wales—something we and the business community have been calling for for years, and it's great that that flexibility is coming forward. However, our group retains some reservations about a number of issues and the application of the powers that his Bill provides. That said, aspects of the Bill are necessary to provide more discretion surrounding both council tax and business rates in Wales.
We still remain concerned, though, about the ability for councils to disapply the 25 per cent single person discount. Whilst the Cabinet Secretary has given her reassurance that this discount won't change, the fact is, as currently drafted, councils, under some circumstances, could disapply this discount, which is unacceptable to us.
I am very glad that the Welsh Conservative amendment compelling local councils to continue to publish notices of council tax changes passed, ensuring our elderly population continues to have easy access to such important information and, through this, giving reassurances to many local newspapers. I very much thank the Cabinet Secretary for her support and actions around this issue.
I'm disappointed that our amendment regarding referendums where the council tax increases exceed 5 per cent was rejected. Whilst I recognise that there would be implications to councils should this have been brought forward, it's worth noting that this has rarely been used across the border. Clearly, then, having the requirement in place focuses councils' minds ahead of considering significant council tax increases. Let's not forget that a 5 per cent increase is a large increase in itself. This would have empowered local people to hold their councils to account, and I remain concerned that, if the local government settlement is cut further by the Government here, without the checks and balances provided by local referendums, councils may resort too easily to increasing council tax as a 'get out of jail' card. I know this amendment fell, but I will continue to hold the Government to account when it comes to this issue.
Llywydd, despite my thanks to everybody, due to the underlying concerns we still have, we won't be able to support this legislation today. Sorry.
Fe hoffwn i ddiolch hefyd i bawb heddiw sydd wedi gweithio ar y ddeddfwriaeth hon, ac fe wn i y bu llawer iawn o waith dros fisoedd lawer. Fe hoffwn i ddiolch i dîm y Bil yn arbennig am eu cefnogaeth, ond hefyd yr Ysgrifennydd Cabinet am ei hymgysylltiad. Mae wedi bod yn wych gallu gweithio gyda'n gilydd mor gydweithredgar, hyd yn oed os oes gennym ni farn wahanol ynghylch sut y gallem ni gyrraedd y gwahanol leoedd. A diolch hefyd i Peredur Owen Griffiths am ei ymgysylltiad adeiladol drwyddi draw. Mae hi'n wych pan allwn ni i gyd weithio gyda'n gilydd, fel rydym ni wedi.
Rwy'n croesawu rhai elfennau o'r Bil, gan gynnwys y gallu i osod y lluosydd hollt ar gyfer ardrethi busnes yng Nghymru—rhywbeth rydym ni a'r gymuned fusnes wedi bod yn galw amdano ers blynyddoedd, ac mae'n wych y ceir yr hyblygrwydd hwnnw. Fodd bynnag, mae ein grŵp yn dal yn bur amheus ynghylch nifer o faterion a chymhwyso'r pwerau y mae ei Fil yn eu darparu. Wedi dweud hynny, mae agweddau ar y Bil yn angenrheidiol i roi mwy o ddisgresiwn ynghylch y dreth gyngor a chyfraddau busnes yng Nghymru.
Rydym yn dal i bryderu, serch hynny, am y gallu i gynghorau ddatgymhwyso'r gostyngiad o 25 y cant i bobl sengl. Er bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi rhoi sicrwydd iddi na fydd y gostyngiad hwn yn newid, y gwir amdani yw, fel y mae wedi'i ddrafftio ar hyn o bryd, gallai cynghorau, o dan rai amgylchiadau, ddatgymhwyso'r gostyngiad hwn, sy'n annerbyniol i ni.
Rwy'n falch iawn i welliant y Ceidwadwyr Cymreig sy'n cymell cynghorau lleol i barhau i gyhoeddi hysbysiadau o newidiadau i'r dreth gyngor lwyddo, gan sicrhau bod ein poblogaeth oedrannus yn parhau i gael mynediad hawdd at wybodaeth mor bwysig a, thrwy hyn, rhoi sicrwydd i lawer o bapurau newydd lleol. Diolch yn fawr iawn i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei chefnogaeth a'i gweithredoedd ynghylch y mater hwn.
Rwy'n siomedig bod ein gwelliant o ran refferenda lle mae'r cynnydd yn y dreth gyngor yn fwy na 5 y cant wedi'i wrthod. Er fy mod i'n cydnabod y byddai goblygiadau i gynghorau pe bai hyn wedi'i gyflwyno, mae'n werth nodi mai anaml y defnyddiwyd hyn dros y ffin. Yn amlwg, felly, mae cael y gofyniad yn fodd o atgoffa'r cynghorau cyn ystyried cynnydd sylweddol yn y dreth gyngor. Peidiwch ag anghofio bod cynnydd o 5% yn gynnydd mawr ynddo'i hun. Byddai hyn wedi grymuso pobl leol i ddwyn eu cynghorau i gyfrif, ac rwy'n dal i bryderu, os torrir y setliad llywodraeth leol ymhellach gan y Llywodraeth yma, heb y cydbwysedd a ddarperir gan refferenda lleol, efallai y bydd cynghorau'n troi yn rhy hawdd at gynyddu'r dreth gyngor fel ateb i bob anhawster. Rwy'n gwybod i'r gwelliant hwn fethu, ond byddaf yn parhau i ddwyn y Llywodraeth i gyfrif o ran y mater hwn.
Llywydd, er gwaethaf diolch i bawb, oherwydd y pryderon sylfaenol sydd gennym ni o hyd, ni fyddwn yn gallu cefnogi'r ddeddfwriaeth hon heddiw. Mae'n ddrwg gen i.
To begin with, I'd like to thank all the Senedd clerks and the lawyers who've worked diligently through the passage of this Bill, and I'd also like to thank the Cabinet Secretary and Peter Fox for their constructive engagement at each stage. As I've mentioned many times before in this Chamber, the case for reforming the state of local government finances has been apparent for some time. While we continue to believe that the Bill does not go far enough in certain areas, we do nevertheless consider it to be a positive step forward in creating a more sustainable fiscal framework for our local authorities, and we will therefore be supporting its passage today. We welcome the measures to enable more frequent revaluation cycles for the purposes of both non-domestic rates and council tax, instilling a greater degree of fairness in how they are levied. We also believe that providing Welsh Ministers with the ability to vary NDR reliefs and set tailored multipliers is sensible, and we would urge the Government to be proactive in utilising these powers, particularly as a means to support our vital small and medium-sized enterprise sector. However, it is regrettable that this Bill, as positive as it is in many areas, only makes baby steps in the right direction, rather than purposeful, progressive strides where we desperately need them. The fact that the new model of council tax revaluation is not accompanied by a comprehensive reform of the system itself, which has now been postponed until 2028 at the very earliest, will perpetuate its unfair and disproportionate burden on lower income households for the foreseeable future.
Council tax reform is a cause that is very close to my heart. The impact that the current system has in exacerbating cost-of-living pressures and societal inequalities is particularly stark across my electoral region. I represent two areas, Merthyr and Blaenau Gwent, where the council tax is the highest. These two local authorities also have some of the most deprived communities in Wales. That is deeply unjust. If the Government is truly serious about creating a fairer system, I hope they will use the additional time they have created for themselves wisely, rather than leaving this vital programme of work to simply gather dust. On this basis, can the Cabinet Secretary commit to providing regular updates to the Senedd on the progress of the council tax reform programme against their revised time frame? While we had initially hoped to deliver this reform by April 2025, through our co-operation agreement, we remain open to working collaboratively with the Government to ensure it does come into force as soon as possible. It is imperative, therefore, that the passage of this Bill today is the start of a longer journey towards placing local government finances on a fairer and more sustainable footing. Diolch yn fawr.
I ddechrau, fe hoffwn i ddiolch i holl glercod y Senedd a'r cyfreithwyr sydd wedi gweithio'n ddiwyd trwy hynt y Bil hwn, ac fe hoffwn i hefyd ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet a Peter Fox am eu hymgysylltiad adeiladol ar bob cam. Fel yr wyf wedi sôn sawl gwaith o'r blaen yn y Siambr hon, mae'r ddadl dros ddiwygio cyflwr cyllid llywodraeth leol wedi bod yn amlwg ers peth amser. Er ein bod yn parhau i gredu nad yw'r Bil yn mynd yn ddigon pell mewn rhai meysydd, rydym ni serch hynny yn ystyried ei fod yn gam cadarnhaol ymlaen i greu fframwaith cyllidol mwy cynaliadwy i'n hawdurdodau lleol, ac felly byddwn yn cefnogi ei hynt heddiw. Rydym yn croesawu'r mesurau i alluogi cylchoedd ailbrisio amlach at ddibenion ardrethi annomestig a'r dreth gyngor, gan feithrin mwy o degwch yn y ffordd y cânt eu codi. Credwn hefyd ei bod hi'n synhwyrol rhoi'r gallu i Weinidogion Cymru amrywio rhyddhad ardrethi annomestig a gosod lluosyddion wedi'u teilwra, a byddem yn annog y Llywodraeth i fod yn rhagweithiol wrth ddefnyddio'r pwerau hyn, yn enwedig fel modd i gefnogi ein sector mentrau bach a chanolig, sydd mor hanfodol. Fodd bynnag, mae'n destun gofid bod y Bil hwn, er mor gadarnhaol ydyw mewn sawl maes, ond yn gwneud camau bach i'r cyfeiriad cywir, yn hytrach na chamau blaengar pwrpasol lle mae eu taer angen arnom ni. Bydd y ffaith nad yw'r model newydd o ailbrisio'r dreth gyngor yn cyd-fynd â diwygiad cynhwysfawr o'r system ei hun, sydd bellach wedi'i ohirio tan 2028 ar y cynharaf, yn parhau â'i baich annheg ac anghymesur ar aelwydydd incwm is am y dyfodol rhagweladwy.
Mae diwygio'r dreth gyngor yn achos sy'n agos iawn at fy nghalon. Mae'r effaith y mae'r system bresennol yn ei chael wrth waethygu pwysau costau byw ac anghydraddoldebau cymdeithasol yn arbennig o amlwg ar draws fy rhanbarth etholiadol. Rwy'n cynrychioli dwy ardal, Merthyr a Blaenau Gwent, lle mae'r dreth gyngor ar ei huchaf. Mae gan y ddau awdurdod lleol hyn rai o'r cymunedau mwyaf difreintiedig yng Nghymru hefyd. Mae hynny'n anghyfiawn iawn. Os yw'r Llywodraeth o ddifrif ynglŷn â chreu system decach, rwy'n gobeithio y byddant yn defnyddio'r amser ychwanegol y maen nhw wedi'i ennill iddyn nhw eu hunain yn ddoeth, yn hytrach na gadael y rhaglen waith hanfodol hon i ddim ond hel llwch. Ar y sail hon, a all yr Ysgrifennydd Cabinet ymrwymo i ddiweddaru'r Senedd yn rheolaidd ynghylch cynnydd rhaglen diwygio'r dreth gyngor yn unol â'r amserlen ddiwygiedig? Er ein bod wedi gobeithio cyflawni'r diwygiad hwn erbyn mis Ebrill 2025, trwy ein cytundeb cydweithio, rydym yn parhau i fod yn agored i gydweithio â'r Llywodraeth i sicrhau ei fod yn dod i rym cyn gynted â phosibl. Mae'n hanfodol, felly, bod pasio'r Bil hwn heddiw yn ddechrau taith hirach tuag at roi cyllid llywodraeth leol ar sail decach a mwy cynaliadwy. Diolch yn fawr.
Yr Ysgrifennydd Cabinet dros gyllid i ymateb nawr.
The Cabinet Secretary for finance to reply.
Diolch. In closing, I'd like to thank Members and partners once again for their co-operation and input. This is the first local government finance Bill that we've had in Wales since devolution, and I know that many of us are very, very excited about that, and it is a really significant piece of legislation too. It's one that will pave the way for fairer and more responsive non-domestic rates and council tax arrangements in Wales, and I'm very happy to provide that confirmation that I will be providing updates to the Senedd on both our NDR reform programme and our council tax programme as we move forward.
The Bill today will enable the provision of support to businesses and individuals to be given in a more timely and more precise way. It will allow for the avoidance arrangements to be targeted more quickly and ensure that the tax burden, which impacts on almost all businesses and citizens in Wales, is shared more equitably. So, Llywydd, I would urge all Members to support this Bill.
Diolch. Wrth gloi, hoffwn ddiolch i'r Aelodau a'r partneriaid unwaith eto am eu cydweithio a'u cyfraniadau. Dyma'r Bil cyllid llywodraeth leol cyntaf i ni ei gael yng Nghymru ers datganoli, ac fe wn i fod llawer ohonom wedi ein cyffroi'n fawr iawn, iawn am hynny, ac mae'n ddarn sylweddol iawn o ddeddfwriaeth hefyd. Mae'n un a fydd yn paratoi'r ffordd ar gyfer cyfraddau annomestig a threfniadau treth gyngor tecach a mwy ymatebol yng Nghymru, ac rwy'n hapus iawn i ddarparu'r cadarnhad hwnnw y byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd ynghylch ein rhaglen ddiwygio ardrethi annomestig a'n rhaglen dreth gyngor wrth i ni gamu i'r dyfodol.
Bydd y Bil heddiw yn galluogi rhoi cymorth i fusnesau ac unigolion mewn ffordd fwy amserol a mwy manwl gywir. Bydd yn caniatáu targedu'r trefniadau osgoi yn gyflymach a sicrhau bod y baich treth, sy'n effeithio ar bron pob busnes a dinesydd yng Nghymru, yn cael ei rannu'n fwy cyfartal. Felly, Llywydd, byddwn yn annog pob Aelod i gefnogi'r Bil hwn.
Yn unol â Rheol Sefydlog 26.50C, rhaid cynnal pleidlais wedi ei chofnodi ar gynigion Cyfnod 4, felly bydd y bleidlais yma'n cael ei gohirio tan y cyfnod pleidleisio.
In accordance with Standing Order 26.50C, a recorded vote must be taken on Stage 4 motions, so I defer voting on this motion until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Heledd Fychan, a gwelliant 2 yn enw Darren Millar.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Heledd Fychan, and amendment 2 in the name of Darren Millar.
Eitem 11 sydd nesaf, y ddadl ar adroddiad blynyddol Llywodraeth Cymru—cyflawni blaenoriaethau a rhaglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth. Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, y Cyfansoddiad a Swyddfa’r Cabinet sy'n gwneud y cynnig yma. Rebecca Evans.
Item 11 is next, a debate on the Welsh Government's annual report—delivering the Government's priorities and legislative programme. I call on the Cabinet Secretary for Finance, Constitution and Cabinet Office to move the motion. Rebecca Evans.
Cynnig NDM8639 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 11.21(ii):
1. Yn nodi:
a) Adroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru 2023/24;
b) y cynnydd mewn perthynas â’r rhaglen ddeddfwriaethol.
Motion NDM8639 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 11.21(ii):
1. Notes:
a) the Welsh Government Annual Report 2023/24;
b) progress on the legislative programme.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Last week, the third annual report of this Senedd term was published, setting out the progress that we continue to make towards the delivery of our programme for government. It has once again been a year full of challenges and difficult choices. We have continued to face prolonged economic and budgetary pressures in an unprecedented cost-of-living crisis. These financial pressures have been exacerbated by the ongoing war in Ukraine, and we still live with the devastating consequences of the Truss budget that piled additional pressure on both households' and public services' budgets. Yet again, Wales was chronically undervalued and underfunded by the Tories. On a like-for-like basis, our 2023-24 settlement was worth up to £700 million less in real terms. All this has had direct and unavoidable consequences for delivery. In that context, we are immensely proud of what we have delivered in the third year of this Senedd, and I remain committed to doing everything that we can to support and deliver for the people of Wales.
I would like to take this opportunity to recognise the immense contribution Mark Drakeford made as First Minister during the period covered by this annual report and throughout his tenure as First Minister. I'd also like to thank Plaid Cymru for the work that we undertook together as part of our co-operation agreement, and we achieved a great deal for the people of Wales. We are a Government that looks to work with others in order to achieve better outcomes for more people. We look forward to working closely with the new UK Labour Government in Westminster as genuine partners, moving forward guided by our shared ambitions.
Putting the people and the communities of Wales first has been the priority of every Welsh Labour Government since devolution began, and it always will be. I am proud of what we have delivered in the third year of our programme for government, despite all the challenges and the obstacles that we have faced. We have invested an additional £425 million in the Welsh NHS, and we continue to make steady progress on our key priority of reducing waiting times. Our cancer performance has also hit its highest level for two years, and we will continue to prioritise this key area for the remainder of this Senedd term. We believe in a publicly funded NHS, with a public sector workforce, and we have continued our investment in the NHS. We've delivered in the workforce, delivering both short-term and longer term solutions to the challenges that we face.
Our agreement with the Government of Kerala in March 2024 provided an additional 250 healthcare professionals to immediately bolster our NHS. Closer to home, our new medical school in north Wales will support the workforce of years to come. We will welcome the first intake of students to Bangor this September. We have implemented a range of radical changes to primary care, including reforming NHS dentists' contracts, enabling 140,000 new patients to receive a full course of dental treatment, and reducing the 8 a.m. bottleneck at GP practices. We're also providing more services where they're most needed, in our high-street opticians and community pharmacies, through the common ailments scheme.
Of course, it goes without saying that this Government remains absolutely committed to maintaining the Welsh NHS as free at the point of need. As Nye Bevan said in 1948,
'no society can legitimately call itself civilised if a sick person is denied medical aid because of lack of means.'
This Government also recognises the fundamental importance of a child's first 1,000 days to their long-term life outcomes. We will continue to ensure that every child in Wales has access to the best opportunities to succeed, regardless of where they live, their background or their circumstances. I am proud that we have offered over 6,900 additional places to parents through Flying Start. This means more two-year-olds across the country than ever before can receive the support to help them thrive and grow. We continued the phased expansion of early years provision, providing more families with free childcare, with an extra 4,500 childcare places offered during 2023-24. One hundred and fifty-four thousand additional learners became eligible for universal free school meals by March 2024, and provision has now been fully rolled out in 19 of our 22 authorities, well in advance of our September 2024 target, with the remaining three authorities also well on track.
Yr wythnos diwethaf, cyhoeddwyd trydydd adroddiad blynyddol tymor y Senedd hon, gan nodi'r cynnydd yr ydym ni'n parhau i'w wneud tuag at gyflawni ein rhaglen lywodraethu. Unwaith eto mae wedi bod yn flwyddyn llawn heriau a dewisiadau anodd. Rydym ni wedi parhau i wynebu pwysau economaidd a chyllidebol dros gyfnod hir mewn argyfwng costau byw digynsail. Gwaethygwyd y pwysau ariannol yma gan y rhyfel parhaus yn Wcráin, ac rydym ni'n dal i fyw gyda chanlyniadau dinistriol cyllideb Truss a bentyrrodd pwysau ychwanegol ar gyllidebau cartrefi a gwasanaethau cyhoeddus. Unwaith eto, cai Cymru ei thanbrisio a'i thanariannu'n barhaus gan y Torïaid. Ar sail gyfatebol, roedd ein setliad yn 2023-24 yn werth hyd at £700 miliwn yn llai mewn termau real. Mae hyn i gyd wedi cael canlyniadau uniongyrchol ac anochel ar gyfer cyflawni. Yn y cyd-destun hwnnw, rydym ni'n hynod falch o'r hyn yr ydym ni wedi'i gyflawni yn nhrydedd flwyddyn y Senedd hon, ac rwy'n parhau i fod yn ymrwymedig i wneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi a chyflawni ar gyfer pobl Cymru.
Fe hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn i gydnabod y cyfraniad aruthrol a wnaeth Mark Drakeford fel Prif Weinidog yn ystod y cyfnod a gwmpesir gan yr adroddiad blynyddol hwn a thrwy gydol ei gyfnod yn Brif Weinidog. Fe hoffwn i ddiolch hefyd i Blaid Cymru am y gwaith a wnaethom ni gyda'n gilydd fel rhan o'n cytundeb cydweithio, ac fe wnaethom ni gyflawni llawer iawn i bobl Cymru. Rydym ni'n Llywodraeth sy'n ceisio gweithio gydag eraill er mwyn sicrhau gwell canlyniadau i fwy o bobl. Rydym ni'n edrych ymlaen at weithio'n agos gyda Llywodraeth Lafur newydd y DU yn San Steffan fel partneriaid gwirioneddol, gan symud ymlaen dan arweiniad ein cyd-ddyheadau.
Rhoi pobl a chymunedau Cymru yn gyntaf fu blaenoriaeth pob Llywodraeth Lafur Cymru ers dechrau datganoli, a dyna fydd hi bob amser. Rwy'n falch o'r hyn yr ydym ni wedi'i gyflawni yn nhrydedd flwyddyn ein rhaglen lywodraethu, er gwaethaf yr holl heriau a'r rhwystrau yr ydym ni wedi'u hwynebu. Rydym ni wedi buddsoddi £425 miliwn ychwanegol yn y GIG yng Nghymru, ac rydym ni'n parhau i wneud cynnydd cyson ar ein blaenoriaeth allweddol o leihau amseroedd aros. Mae ein perfformiad o ran canser hefyd y gorau y bu ers dwy flynedd, a byddwn yn parhau i flaenoriaethu'r maes allweddol hwn am weddill tymor y Senedd hon. Credwn mewn GIG a ariennir yn gyhoeddus, gyda gweithlu sector cyhoeddus, ac rydym ni wedi parhau â'n buddsoddiad yn y GIG. Rydym ni wedi darparu o ran y gweithlu, gan ddarparu atebion tymor byr a thymor hirach i'r heriau sy'n ein hwynebu.
Roedd ein cytundeb gyda Llywodraeth Kerala ym mis Mawrth 2024 yn fodd o ddarparu 250 o weithwyr gofal iechyd proffesiynol ychwanegol i gryfhau ein GIG ar unwaith. Yn nes at adref, bydd ein hysgol feddygol newydd yng ngogledd Cymru yn cefnogi gweithlu'r dyfodol. Byddwn yn croesawu'r garfan gyntaf o fyfyrwyr i Fangor ym mis Medi. Rydym ni wedi gweithredu amrywiaeth o newidiadau radical i ofal sylfaenol, gan gynnwys diwygio contractau deintyddion y GIG, galluogi 140,000 o gleifion newydd i dderbyn cwrs llawn o driniaeth ddeintyddol, a lleihau'r dagfa 8 y bore mewn meddygfeydd. Rydym ni hefyd yn darparu mwy o wasanaethau lle mae eu hangen fwyaf, yn ein hoptegwyr ar y stryd fawr a fferyllfeydd cymunedol, drwy'r cynllun anhwylderau cyffredin.
Wrth gwrs, afraid dweud bod y Llywodraeth hon yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i gynnal GIG Cymru fel un rhad ac am ddim pan fo ar bobl ei angen. Fel y dywedodd Nye Bevan yn 1948,
'nid oes gan unrhyw gymdeithas yr hawl i'w galw ei hun yn waraidd os gwrthodir cymorth meddygol i berson sâl oherwydd diffyg modd.'
Mae'r Llywodraeth hon hefyd yn cydnabod pwysigrwydd sylfaenol mil diwrnod cyntaf plentyn i'w ganlyniadau bywyd tymor hir. Byddwn yn parhau i sicrhau y caiff pob plentyn yng Nghymru y cyfleoedd gorau i lwyddo, waeth ble maen nhw'n byw, eu cefndir neu eu hamgylchiadau. Rwy'n falch ein bod ni wedi cynnig dros 6,900 o leoedd ychwanegol i rieni trwy Dechrau'n Deg. Mae hyn yn golygu y gall mwy o blant dwy oed ledled y wlad nag erioed o'r blaen gael y gefnogaeth i'w helpu i ffynnu a thyfu. Fe wnaethom ni barhau i ehangu'r ddarpariaeth blynyddoedd cynnar yn raddol, gan ddarparu gofal plant am ddim i fwy o deuluoedd, gyda 4,500 o leoedd gofal plant ychwanegol yn cael eu cynnig yn ystod 2023-24. Daeth cant a phum deg pedwar mil o ddysgwyr ychwanegol yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim erbyn mis Mawrth 2024, ac mae'r ddarpariaeth bellach wedi'i chyflwyno'n llawn mewn 19 o'n 22 awdurdod, ymhell cyn ein targed ym mis Medi 2024, gyda'r tri awdurdod sy'n weddill hefyd yn gwneud gwaith gwych yn hynny o beth.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
We’ve all had to live with the chaos caused by the economic mistakes and the mismanagement of successive UK Tory Governments. This Government will always prioritise Welsh workers and businesses and work to support a stronger futureproofed Welsh economy to deliver greener jobs and fair work. We supported the US semiconductor equipment manufacturer KLA to bring its new headquarters and equipment research and development centre to Wales, which will employ around 750 people when complete. Our flagship young person's guarantee continues to upskill and support young people under the age of 25, with over 30,000 people enrolling in skills programmes. We’ve also delivered 51,000 all-age apprenticeships since May 2021.
The climate emergency poses a serious and imminent threat to our nation and this is why the Welsh Government embeds our response to climate change in everything that we do. We have invested £100 million into local transport improvements, which will encourage more sustainable, low-carbon forms of travel, and we’ve supported projects that will harness the power of our tides. I’m also immensely proud that Wales continues to be a leading nation in recycling. This year, we ranked second in the world for municipal recycling and we continue to innovate, leading the way with the world’s first trial of a digital deposit-return scheme for plastic bottles and drinks cans.
We want Wales to be a welcoming place, one which everybody can feel proud to call home, and where everyone can feel safe and valued. We want Wales to always be a country where everyone knows that they’re welcome and they’re valued and that they belong, and that is why we have worked tirelessly to deliver the 'Anti-racist Wales Action Plan'. In December, we highlighted some of its achievements, including the launch of a culture grant scheme for grass-roots organisations empowering black, Asian and minority ethnic communities. We also provided £390,000 of funding to the Wales Hate Support Centre, ensuring that all victims have access to tailored support and advocacy in the face of hate crimes. Along with making people feel valued and safe in Wales, we have provided £210 million of funding to provide over 17,500 people with temporary accommodation to prevent and support those facing homelessness.
We reflected on some of the legislative achievements of this Government in the First Minister’s statement last week. The Bills we’ve brought forward in the third year of the legislative programme will make positive changes for democracy in Wales and include the Senedd Cymru (Members and Elections) Act and the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill, which Members agreed at Stage 4 last week. We’ve also brought forward Bills crucial for the long-term future of Wales. The Environment (Air Quality and Soundscapes) Act 2024 will help tackle the climate emergency and the Infrastructure (Wales) Act 2024 will play a key role in delivering our renewable energy targets, simplifying the consenting process for major infrastructure projects in Wales, while the Health Service Procurement (Wales) Act 2024 will deliver a new regime for the procurement of NHS services to meet the needs of this important sector.
I hope this afternoon I have managed to convey just some of the many achievements of this Welsh Government in the last year. It highlights what is possible for Wales to achieve, despite a financial and economic maelstrom engineered by a hapless and out-of-touch Westminster Government. For the first time in almost a generation, there is now an opportunity to work closely with a UK Government that shares our values and our ideals. Fourteen years of Tory chaos have left their mark on all of us, and the challenges that we face will endure, but I believe that we can overcome them.
Our priority as a Government is to continue to focus on what matters most to our communities and to work in partnership with those who share our vision of a brighter future. And I believe that we can look to that future with fresh optimism to deliver a greener, kinder and fairer Wales.
Rydym ni i gyd wedi gorfod byw gyda'r anhrefn a achoswyd gan gamgymeriadau economaidd a chamreoli llywodraethau Torïaidd olynol y DU. Bydd y Llywodraeth hon bob amser yn blaenoriaethu gweithwyr a busnesau Cymru ac yn gweithio i gefnogi economi gryfach sy'n addas at y dyfodol i ddarparu swyddi mwy gwyrdd a gwaith teg. Fe wnaethom ni gefnogi KLA, cwmni o'r Unol Daleithiau sy'n gwneud offer lled-ddargludyddion, i ddod â'i bencadlys a'i ganolfan ymchwil a datblygu offer newydd i Gymru, a fydd yn cyflogi tua 750 o bobl pan fydd wedi'i gwblhau. Mae ein gwarant flaenllaw i bobl ifanc yn parhau i uwchsgilio a chefnogi pobl ifanc dan 25 oed, gyda dros 30,000 o bobl yn cofrestru mewn rhaglenni sgiliau. Rydym ni hefyd wedi darparu 51,000 o brentisiaethau pob oed ers mis Mai 2021.
Mae'r argyfwng hinsawdd yn fygythiad difrifol i'n cenedl ac un sy'n dod yn gynyddol agosach, a dyma pam mae Llywodraeth Cymru yn ymgorffori ein hymateb i newid hinsawdd ym mhopeth a wnawn. Rydym ni wedi buddsoddi £100 miliwn mewn gwelliannau trafnidiaeth lleol, a fydd yn annog dulliau teithio mwy cynaliadwy, carbon isel, ac rydym ni wedi cefnogi prosiectau a fydd yn defnyddio grym ein llanw. Rwyf hefyd yn hynod falch bod Cymru'n parhau i fod yn genedl flaenllaw mewn ailgylchu. Eleni, roeddem yn ail yn y byd ar gyfer ailgylchu trefol ac rydym yn parhau i arloesi, gan arwain y ffordd gydag arbrawf cyntaf y byd o gynllun dychwelyd blaendal digidol ar gyfer poteli plastig a chaniau diodydd.
Mae arnom ni eisiau i Gymru fod yn lle croesawgar, lle gall pawb deimlo'n falch o'i alw'n gartref, a lle gall pawb deimlo'n ddiogel ac y cânt eu gwerthfawrogi. Mae arnom ni eisiau i Gymru fod yn wlad lle mae pawb yn gwybod bod croeso iddyn nhw a'u bod yn cael eu gwerthfawrogi a'u bod nhw'n perthyn, a dyna pam rydym ni wedi gweithio'n ddiflino i gyflawni 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol'. Ym mis Rhagfyr, fe wnaethom ni dynnu sylw at rai o'i gyflawniadau, gan gynnwys lansio cynllun grant diwylliant ar gyfer sefydliadau ar lawr gwlad sy'n grymuso cymunedau du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Fe wnaethom ni hefyd ddarparu £390,000 o gyllid i Ganolfan Cymorth Casineb Cymru, gan sicrhau y gall bawb sydd wedi dioddef elwa ar gefnogaeth ac eiriolaeth benodol yn wyneb troseddau casineb. Ynghyd â gwneud i bobl deimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi ac yn ddiogel yng Nghymru, rydym ni wedi darparu £210 miliwn o gyllid i ddarparu llety dros dro i fwy na 17,500 o bobl i atal a chefnogi'r rhai sy'n wynebu digartrefedd.
Fe wnaethom ni fyfyrio ar rai o gyflawniadau deddfwriaethol y Llywodraeth hon yn natganiad y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf. Bydd y Biliau rydym ni wedi'u cyflwyno yn nhrydedd flwyddyn y rhaglen ddeddfwriaethol yn gwneud newidiadau cadarnhaol i ddemocratiaeth yng Nghymru ac yn cynnwys Deddf Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) a'r Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru), y cytunodd yr Aelodau arnyn nhw yng Nghyfnod 4 yr wythnos diwethaf. Rydym ni hefyd wedi cyflwyno Biliau sy'n hanfodol ar gyfer dyfodol hirdymor Cymru. Bydd Deddf yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) 2024 yn helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a bydd Deddf Seilwaith (Cymru) 2024 yn chwarae rhan allweddol wrth gyflawni ein targedau ynni adnewyddadwy, gan symleiddio'r broses gydsynio ar gyfer prosiectau seilwaith mawr yng Nghymru, tra bydd Deddf Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru) 2024 yn cyflwyno trefn newydd ar gyfer caffael gwasanaethau'r GIG i ddiwallu anghenion y sector pwysig hwn.
Rwy'n gobeithio y prynhawn yma fy mod i wedi llwyddo i gyfleu rhai o lwyddiannau niferus Llywodraeth Cymru yn y flwyddyn ddiwethaf. Mae'n tynnu sylw at yr hyn sy'n bosibl i Gymru ei gyflawni, er gwaethaf trobwll ariannol ac economaidd a luniwyd gan Lywodraeth San Steffan di-glem a di-ddeall. Am y tro cyntaf ers bron i genhedlaeth, mae cyfle nawr i weithio'n agos gyda Llywodraeth yn y DU sy'n rhannu ein gwerthoedd a'n delfrydau. Mae pedair blynedd ar ddeg o anhrefn Torïaidd wedi gadael eu hôl ar bob un ohonom ni, a bydd yr heriau sy'n ein hwynebu yn parhau, ond credaf y gallwn ni eu goresgyn.
Ein blaenoriaeth fel Llywodraeth yw parhau i ganolbwyntio ar yr hyn sydd bwysicaf i'n cymunedau a chydweithio â'r rhai sy'n rhannu ein gweledigaeth o ddyfodol mwy disglair. Ac rwy'n credu y gallwn ni edrych i'r dyfodol hwnnw gydag optimistiaeth newydd i ddarparu Cymru werddach, garedicach a thecach.
Sam Rowlands i gynnig gwelliant 1.
Sam Rowlands to move amendment 1.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the amendments tabled in the name of my colleague Darren Millar in front of us today, and thank Rebecca Evans—
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y gwelliannau a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar sydd o'n blaenau heddiw, a diolch i Rebecca Evans—
Sori, Sam. Gwelliant 2.
Sorry, Sam. Amendment 2.
I thought it was, Deputy Presiding Officer. I didn't want to doubt you for a moment there, but thank you.
Roeddwn i'n credu mai dyna oedd e, Dirprwy Lywydd. Doedd arna i ddim eisiau eich amau am eiliad yn y fan yna, ond diolch.
Always question me. [Laughter.]
Holwch fi bob amser. [Chwerthin.]
Gwelliant 2—Darren Millar
Ychwanegu pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn gresynu:
a) y diffyg cynnydd digonol o ran lleihau amseroedd aros y GIG a gwella perfformiad adrannau brys;
b) y canlyniadau addysg PISA diweddar sy'n dangos dirywiad mewn canlyniadau addysgol yng Nghymru; ac
c) bod gweithwyr yng Nghymru yn cael eu talu llai na gweithwyr mewn rhannau eraill o'r DU.
Yn datgan nad yw'n credu bod Rhaglen Ddeddfwriaethol nac Adroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru yn rhoi digon o sylw i'r heriau allweddol hyn.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu cynllun gweithredu clir i:
a) gwella perfformiad y GIG;
b) gwella canlyniadau addysgol; ac
c) gwella incwm yng Nghymru.
Amendment 2—Darren Millar
Add as new points at end of motion:
Regrets:
a) the lack of sufficient progress in reducing NHS waiting times and improving emergency department performance;
b) recent PISA education results that show a decline in educational outcomes in Wales; and
c) that workers in Wales are paid less than those in other parts of the UK.
Does not believe that either the Welsh Government’s Legislative Programme or Annual Report demonstrates sufficient attention to these key challenges.
Calls upon the Welsh Government to develop a clear action plan to:
a) improve NHS performance;
b) improve educational outcomes; and
c) improve incomes in Wales.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
I move amendment 2 in the name of my colleague Darren Millar and thank Rebecca Evans for standing in place of the First Minister today, to speak to the report in front of us. It's quite a day to be discussing the Welsh Government's priorities. Unfortunately, Welsh Labour's most recent priority seems to have been back-stabbing and in-fighting instead of delivering for the people of Wales. This annual report, whilst highlighting the seemingly many good things that are happening across Wales, unfortunately seeks to gloss over and ignore many of the issues that the people of Wales face as a result of a tired Welsh Government who have been in power for far too long. We have to hope that 2026 brings change, because the people of Wales desperately need that change.
They face the highest NHS waiting times on record and the lowest pay packets in the UK. They face the worst education outcomes and sky-high ambulance waits. When we look at these significant metrics, it's clear that Wales is being held back by a Cardiff Labour Government. Any Government worth its salt will do all it can to reverse those woeful statistics, whereas health, education, the economy, transport, rural affairs—the list goes on of policy areas that have been ignored because Labour Ministers are too focused on themselves and their psychodrama here.
Whilst I always acknowledge the incredible efforts made by so many in our health service, as the shadow health Minister, I'm far too regularly contacted by residents, health workers, charities and other organisations about the poor experience that too many people that we represent are facing. Sick people are languishing on waiting lists or waiting an age for an ambulance after they suffer a terrible fall. Doctors, nurses and others are operating in crumbling hospitals, and don't get the funding they need to deliver for patients. It's a laser-like focus on these issues that should be the priority of this Welsh Government.
Indeed, the Minister talked about giving children the best possible chance in her opening remarks, but, sadly, they're taking decisions that make the chances of children even worse, especially when we look at education. The Institute for Fiscal Studies' research shows the performance of disadvantaged children in England is actually either above or similar to the average for all children in Wales. So, if you're a disadvantaged child in England, you're probably going to do better than an average child here in Wales. This is directly thanks to the mismanagement from Labour here in Cardiff Bay, including chronic underfunding and a poor implementation of an experimental curriculum that refuses to place a priority on academic rigour.
So, not only are children here being failed, but Labour have presided over a historic brain drain. There are so many talented Welsh individuals, but many young people feel they have no choice but to leave the country. That is intolerable and needs to change. When you look at the economy, it's not difficult to see why this brain drain is happening. The Welsh Government presided over the highest economic inactivity rates in the United Kingdom and the smallest pay packets. Along with the highest business rates in Britain, this Government has stymied the potential of the Welsh people and is holding our country back.
Now, maybe a new First Minister—perhaps Rebecca Evans, who is standing in his place here today—will change direction, but, sadly, I doubt it, because everyone in the Labour group has supported this failed orthodoxy that has held the people of Wales back for far too long. They are all responsible. So, I call on all Senedd Members to back our motion today, which will start the process of rejuvenating Wales's public services and give Wales the leadership it deserves. Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n cynnig gwelliant 2 yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar a diolch i Rebecca Evans am sefyll yn lle'r Prif Weinidog heddiw, i sôn am yr adroddiad o'n blaenau. Mae'n dipyn o ddiwrnod i drafod blaenoriaethau Llywodraeth Cymru. Yn anffodus, mae'n ymddangos mai blaenoriaeth ddiweddaraf Llafur Cymru oedd rhoi cyllyll yng ngefnau ei gilydd a checru mewnol yn hytrach na chyflawni ar ran pobl Cymru. Mae'r adroddiad blynyddol hwn, wrth dynnu sylw at y nifer o bethau da sy'n digwydd i bob golwg ledled Cymru, yn anffodus yn ceisio gwyngalchu ac anwybyddu llawer o'r materion y mae pobl Cymru yn eu hwynebu o ganlyniad i Lywodraeth Cymru luddedig sydd wedi bod mewn grym am lawer rhy hir. Mae'n rhaid i ni obeithio y bydd 2026 yn dod â newid, gan fod ar bobl Cymru wir angen y newid hwnnw.
Maen nhw'n wynebu amseroedd aros uchaf y GIG ar gofnod a'r pecynnau cyflog isaf yn y DU. Maen nhw'n wynebu'r canlyniadau addysg gwaethaf ac amseroedd aros hir ddihenydd am ambiwlans. Pan edrychwn ni ar y metrigau sylweddol hyn, mae'n amlwg bod Cymru'n cael ei dal yn ôl gan Lywodraeth Lafur Caerdydd. Bydd unrhyw Lywodraeth sy'n werth ei halen yn gwneud popeth o fewn ei gallu i wyrdroi'r ystadegau truenus hynny, tra bod iechyd, addysg, yr economi, trafnidiaeth, materion gwledig—mae'r rhestr yn hirfaith o feysydd polisi sydd wedi cael eu hanwybyddu oherwydd bod Gweinidogion Llafur yn canolbwyntio'n ormodol arnyn nhw eu hunain a'u seicoddrama yma.
Er fy mod i bob amser yn cydnabod yr ymdrechion anhygoel a wnaed gan gynifer yn ein gwasanaeth iechyd, fel Gweinidog iechyd yr wrthblaid, mae preswylwyr, gweithwyr iechyd, elusennau a sefydliadau eraill yn cysylltu â mi yn rhy aml o lawer ynghylch y profiad gwael y mae gormod o bobl yr ydym ni'n eu cynrychioli yn ei wynebu. Mae pobl sâl yn dihoeni ar restrau aros neu'n aros yn hirfaith am ambiwlans ar ôl iddyn nhw ddioddef cwymp ofnadwy. Mae meddygon, nyrsys ac eraill yn gweithredu mewn ysbytai sy'n dadfeilio, ac nid ydynt yn cael yr arian sydd ei angen arnyn nhw i ddarparu ar gyfer cleifion. Pwyslais manwl ar y materion hyn ddylai fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon sydd gan Gymru.
Yn wir, soniodd y Gweinidog am roi'r cyfle gorau posibl i blant yn ei sylwadau agoriadol, ond, yn anffodus, maen nhw'n gwneud penderfyniadau sy'n rhoi cyfleoedd hyd yn oed yn waeth i blant, yn enwedig o ran addysg. Mae ymchwil y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn dangos bod perfformiad plant difreintiedig yn Lloegr naill ai'n uwch neu'n debyg i'r cyfartaledd o ran pob plentyn yng Nghymru. Felly, os ydych chi'n blentyn difreintiedig yn Lloegr, mae'n debyg y byddwch chi'n gwneud yn well na'r plentyn cyffredin yma yng Nghymru. Mae'r diolch am hyn yn ganlyniad uniongyrchol i'r camreoli gan Lafur yma ym Mae Caerdydd, gan gynnwys tanariannu cronig a gweithrediad gwael o gwricwlwm arbrofol sy'n gwrthod blaenoriaethu trylwyredd academaidd.
Felly, nid yn unig y caiff plant yma eu siomi, ond mae Llafur wedi llywyddu dros sefyllfa hanesyddol o golli'n pobl ddisgleiriaf. Mae cymaint o bobl ddawnus yng Nghymru, ond mae llawer o bobl ifanc yn teimlo nad oes ganddyn nhw ddewis ond gadael y wlad. Mae hynny'n annerbyniol ac mae angen ei newid. Pan edrychwch chi ar yr economi, nid yw'n anodd gweld pam mae pobl ddisglair yn gadael. Dan Lywodraeth Cymru cafwyd y cyfraddau anweithgarwch economaidd uchaf yn y Deyrnas Unedig a'r pecynnau cyflog lleiaf. Ynghyd â'r cyfraddau busnes uchaf ym Mhrydain, mae'r Llywodraeth hon wedi rhwystro potensial pobl Cymru ac yn dal ein gwlad yn ôl.
Nawr, efallai y bydd Prif Weinidog newydd—efallai Rebecca Evans, sy'n sefyll yn ei le yma heddiw—yn newid cyfeiriad, ond, yn anffodus, rwy'n amau hynny, oherwydd mae pawb yn y grŵp Llafur wedi cefnogi'r uniongrededd aflwyddiannus hwn sydd wedi dal pobl Cymru yn ôl am lawer rhy hir. Maen nhw i gyd yn gyfrifol. Felly, rwy'n galw ar holl Aelodau'r Senedd i gefnogi ein cynnig heddiw, a fydd yn dechrau'r broses o adfywio gwasanaethau cyhoeddus Cymru a rhoi'r arweinyddiaeth y mae'n ei haeddu i Gymru. Diolch yn fawr iawn.
I apologise for the wrong order.
Ymddiheuraf am y drefn anghywir.
Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliant 1.
I call on Rhun ap Iorwerth to move amendment 1.
Gwelliant 1—Heledd Fychan
Ychwanegu pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn gresynu at ddiffyg targedau clir ac adrodd mesuradwy ar ganlyniadau.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddarparu:
a) rhagor o wybodaeth am sut y mae'n mesur cynnydd ar ei rhaglen ddeddfwriaethol; a
b) asesiad o sut mae'n gwneud cynnydd yn erbyn y mesurau hyn.
Amendment 1—Heledd Fychan
Add as new points at end of motion:
Regrets the lack of clear targets and measurable reporting on outcomes.
Calls on the Welsh Government to provide:
a) more information about how it measures progress on its legislative programme; and
b) an assessment of how it is making progress against these measures.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Dwi'n maddau i’r Dirprwy Lywydd. Dwi’n croesawu’r cyfle i ymateb i’r adroddiad blynyddol yma. Mi wnaf i ddechrau yn bositif, ar ddiwrnod lle mae hynny’n gallu teimlo yn anodd, a dweud bod yna sawl fflach bositif yma yn yr adroddiad blynyddol, a hynny diolch i waddol y cytundeb cydweithio efo Plaid Cymru. Rydyn ni’n croesawu’r bron i £60 miliwn sydd wedi ei neilltuo er mwyn darparu prydau ysgol am ddim, er enghraifft, i bob disgybl cynradd yng Nghymru, ac felly hefyd y ffaith bod y criw cyntaf o fyfyrwyr yn dechrau astudio yn ysgol feddygol y gogledd fis Medi—un arall o weledigaethau Plaid Cymru a wnaeth, ar ôl blynyddoedd o ymgyrchu, o'r diwedd ddal dychymyg y Llywodraeth.
Ond, ar y cyfan, dwi'n gresynu, unwaith eto yn fan hyn, at y cyfleon sydd wedi eu colli, ac mae hon yn dod i gael ei hadnabod fel Llywodraeth sy'n cael ei chysylltu â'r hyn nad ydy hi'n ei gyflawni, yn hytrach na'r hyn mae yn ei gyflawni. Ac, efo'r rhestrau aros yn yr NHS efo'r hiraf yn y Deyrnas Gyfunol, cwymp mewn safonau addysg, traean o blant Cymru'n byw mewn tlodi, mi fyddai'n deg disgwyl i'r Llywodraeth Lafur fod yn benderfynol o ganolbwyntio'n llwyr ar wynebu'r heriau hynny. Ond, yn anffodus, mae'n dangos diffyg difrifoldeb o ran angen mynd i'r afael â'r problemau yna yn ein gwasanaethau cyhoeddus, ac yn dangos, drwy hynny, dwi'n meddwl, diffyg parch at ddisgwyliadau pobl Cymru sydd wedi ethol y Llywodraeth i gyflawni drostyn nhw.
I forgive the Deputy Presiding Officer. I welcome the opportunity to respond to this annual report. I will start positively, on a day when that can perhaps feel difficult, and say that there are several positives in this annual report, and that's thanks to the legacy of the co-operation agreement with Plaid Cymru. We welcome the around £60 million allocated to provide free school meals, for example, to every primary pupil in Wales, and the fact that the first cohort of students will start to study at the medical school in north Wales in September—another of the visions of Plaid Cymru that, after years of campaigning, captured the imagination of the Government.
But, on the whole, I regret, once again, the opportunities that have been missed, and this Goverment is one that is now linked with what hasn't been delivered, rather than what it is delivering. And, with waiting lists in the NHS amongst the longest in the UK, a decline in education standards, a third of children living in poverty, it would be fair to expect the Labour Government to be determined to focus entirely on facing up to those challenges. But, unfortunately, it demonstrates a lack of seriousness in tackling those problems in our public services and, as a result, a lack of respect for the expectations of the people of Wales who elected the Government to deliver for them.
Here's a quote from the annual report, which tells you a lot about what the Government hopes to achieve:
'we will use less resource intensive ways to share our plans and progress so we can relentlessly focus on practical delivery'.
It's a pretty revealing sentence, I think, actually, which shows that this Government isn't showing the seriousness that we should expect when it comes to measuring and monitoring performance with any real rigour, and that's what we refer to in our amendment today. You can't expect, I guess, a nine-page document to tell the whole story of an administration's last 12 months, but I do detect a degree of cynicism in the selective approach taken to what has been excluded from and not just included in this annual report, and nowhere is this more evident, I must say, than the use of one selective statistic to give the impression that it's on top of the record-high waiting lists, when all the evidence points otherwise.
Dyma ddyfyniad o'r adroddiad blynyddol, sy'n dweud llawer wrthych am yr hyn y mae'r Llywodraeth yn gobeithio ei gyflawni:
'byddwn yn rhannu ein cynlluniau a’n cynnydd drwy ddulliau sy’n defnyddio llai o adnoddau fel y gallwn ganolbwyntio’n barhaus ar gyflawni’n ymarferol'.
Mae'n frawddeg eithaf dadlennol, rwy'n credu, mewn gwirionedd, sy'n dangos nad yw'r Llywodraeth hon yn dangos y difrifoldeb y dylem ei ddisgwyl o ran mesur a monitro perfformiad gydag unrhyw drylwyredd gwirioneddol, a dyna'r hyn rydym yn cyfeirio ato yn ein gwelliant heddiw. Allwch chi ddim disgwyl, mae'n debyg, i ddogfen naw tudalen nodi'r cyfan sydd wedi digwydd yn ystod 12 mis diwethaf gweinyddiaeth, ond rwy'n synhwyro bod yna rywfaint o sinigiaeth yn y dull dethol sydd wedi'i ddefnyddio o ran yr hyn sydd, nid yn unig wedi'i gynnwys yn yr adroddiad blynyddol hwn, ond yr hyn sydd wedi'i eithrio ohono, a does unman lle mae hyn yn fwy amlwg, rhaid i mi ddweud, na'r defnydd o un ystadegyn dethol i roi'r argraff ei bod yn mynd i'r afael yn llwyddiannus â'r rhestrau aros uchaf erioed, pan fo'r holl dystiolaeth yn awgrymu fel arall.
I droi at flaenoriaethau'r Llywodraeth ar gyfer y misoedd a'r blynyddoedd nesaf, mae'r syniad yma o reoli dirywiad—managed decline—wedi diffinio agwedd Llywodraethau Cymru, dwi'n meddwl, ers yn llawer rhy hir, a does prin ddim yn y rhaglen ddeddfwriaethol gafodd ei chyhoeddi'r wythnos ddiwethaf i awgrymu bod hynny ar fin newid. Yn sgil y penderfyniad hynod siomedig i ohirio adolygu'r dreth gyngor tan 2028, mi fydd miloedd o gartrefi, rydyn ni'n gwybod, yn parhau i gael eu cosbi gan system annheg am o leiaf bedair blynedd arall. Does yna ddim angen aros am ddeddfwriaeth i fwrw ymlaen efo sawl mesur fyddai o fudd i economi a gwasanaethau cyhoeddus Cymru.
Am y tro cyntaf ers 14 blynedd, wedi'r cyfan, mae'r Llywodraeth Lafur yma—mor ansicr ag ydy'r Llywodraeth ar y pwynt yma mewn amser—yn y sefyllfa o gael yr hyn maen nhw wedi bod eisiau ac yr hyn maen nhw'n ei ystyried yn Llywodraeth gyfeillgar yn San Steffan. Ac mi ddylai'r Prif Weinidog, cyn iddo fo gamu i lawr yn ffurfiol, godi'r ffôn dro ar ôl tro, os oes angen, i Syr Keir Starmer i bwysleisio'r modd y gallai cyfran deg o arian HS2 drawsnewid rhwydwaith rheilffyrdd Cymru. Dwi'n galw arno fo hefyd i wneud yr achos dros gael gwared ar yr hen fformiwla Barnett, sydd wedi hen ddyddio, er mwyn gwneud yn siŵr bod ein cenedl ni'n cael ei chyllido ar sail angen, nid poblogaeth. Mae Aelodau Seneddol Plaid Cymru yn cynnig gwelliant i Araith y Brenin yn mynnu'r newid sylfaenol hwnnw yn y modd mae Cymru yn cael ei chyllido. A dwi'n annog y Prif Weinidog, ar ôl treulio misoedd yn brolio'r buddiannau fyddai Cymru yn eu mwynhau efo Llywodraeth Lafur ar ddau ben yr M4, i fynnu'r pwerau yna dros Ystâd y Goron a thros gyfiawnder a phlismona, sydd yn nwylo Llywodraeth yr Alban ers blynyddoedd bellach. Rydyn ni angen Llywodraeth sy'n brwydro dros Gymru, nid un sydd yn plygu i'r drefn newydd, dro ar ôl tro, yn San Steffan.
Ac i gloi, er gwaethaf ei heriau personol o yn y swydd a'r cyhoeddiad heddiw, pe bai'r Prif Weinidog yn llwyddo i ddarbwyllo Keir Starmer ar y materion yma yn ei fisoedd olaf yn y swydd, fi fyddai'r cyntaf i gydnabod y byddai'n gadael y swydd efo gwaddol gwirioneddol i Gymru.
To turn to the Government's priorities for the coming months and years, this idea of a managed decline has defined the attitude of Welsh Governments for far too long, I think, and there is precious little in the programme for government announced last week to suggest that that is about to change. Following the extremely disappointing decision to postpone the review of council tax until 2028, thousands of households will continue to be penalised by an unfair system for at least another four years. We don't need to wait for legislation to pursue several measures that would benefit the economy and public services of Wales.
For the first time in 14 years, after all, this Labour Government—as uncertain as the Government is at this point in time—is in the position of having what they have wanted and what they consider to be a friendly Government in Westminster. And the First Minister, before he steps down formally, should pick up the phone time and time again, if needed, to Sir Keir Starmer to emphasise the way that a fair proportion of HS2 funding could transform the rail network of Wales. I call on him, too, to make the case for abolishing the Barnett formula, which is long since dated, to ensure that our nation is funded on the basis of need rather than population. Plaid Cymru MPs are tabling an amendment to the King's Speech to demand that fundamental change to the way in which Wales is funded. And I encourage the First Minister, after spending months boasting about the benefits that Wales would enjoy with a Labour Government at both ends of the M4, to demand the powers over the Crown Estate and over justice and policing, which have been in the hands of the Scottish Government for years now. We need a Government that campaigns for Wales, not one that bends to the new regime, time and time again, in Westminster.
And to conclude, despite his personal challenges in his post and the announcement today, if the First Minister were to be successful in convincing Sir Keir Starmer on these points in his last months in the post, I would be the first to admit that he left with a positive legacy.
Mae rhagair yr adroddiad yma yn dweud bod agenda'r Llywodraeth, beth bynnag sydd ar ôl ohoni, gyda ffocws di-baid ar gyflawni. Mae hyn yn uchelgais canmoladwy, ond mae'n rhaid i'r cyflawni fod yn seiliedig ar ganlyniadau diriaethol, nid proses benagored yn unig. Mae angen pen draw clir i'r daith, efo'r camau wedi cael eu harwyddo'n glir ar hyd y ffordd, yn hytrach na'r drefn bresennol o adael i'r daith fod yn gwbl ddigyfeiriad. Yn anffodus, mae'r adroddiad yma'n dangos diffyg cyfeiriad llwyr, yn enwedig dros y misoedd diwethaf, ble mae'r Llywodraeth prin wedi goroesi, ac yn canolbwyntio ar fethiannau mewnol yn hytrach na chanolbwyntio ar gyflawni dros bobl Cymru. Mae cynifer o’r llwyddiannau sy’n cael eu rhestru pan fo’n dod at iechyd yn ddim mwy na disgrifiadau o weithredoedd y Llywodraeth, yn hytrach na chanlyniadau.
The foreword to this report states that the Government's agenda, what's left of it, at least, has an unstinting focus on delivery. This is a laudable ambition, but that delivery must be based on tangible outcomes, not an open-ended process alone. We need a clear destination for the journey, with the stages clearly set out, rather than the current system of allowing the journey to be entirely directionless. Unfortunately, this report shows a complete lack of direction, particularly over recent months, where the Government has hardly survived, and has focused on internal difficulties rather than on delivery for the people of Wales. So many of the successes listed when it comes to health are nothing more than descriptions of the Government's actions, rather than outcomes.
For example, the report references the fact that the 111 service for urgent mental health is now being used by 80,000 people, but makes no mention of how this is being translated into improved mental health outcomes for the users. Similarly, the Help us Help you scheme is framed in terms of its coverage, rather than its impact on reducing pressures on emergency departments. Volume of usage for services, while important, is not, in and of itself, a measure of success. The fact that the Government has been unable to clearly articulate where and how its programme is making a difference speaks volumes in this regard.
The report’s highly selective appraisal of the current performance of the NHS in Wales also underlines a worrying aversion on the part of this Government to being up front about the scale of the problems facing our health service. For example, the section on two-year waits is based on a very specific time frame and belies the fact that two-year waits for treatment are actually on the rise once more. Not to mention the fact that the Government’s own target for eliminating such waits entirely was missed almost a year and a half ago.
Meanwhile, the praise of cancer performance rings rather hollow when you consider that almost half of cancer patients in Wales do not receive the treatment that they need in time. Furthermore, the recruitment of 250 healthcare professionals from Kerala is a drop in the ocean compared to the glaring gaps across the workforce, particularly in areas such as nursing, GP services and oncology. Indeed, the fact that the Government is having to draw on the personnel of health services outside of Wales reflects poorly on existing retention strategies.
Upon taking office earlier this month, the new UK health Minister used his very first statement to declare that the NHS in England is broken, and followed this up by commissioning the Darzi review into its performance. Even the most creative framing of the statistics would struggle to show that the NHS in Wales is in ruder health than its counterpart over the border, and, on several metrics, the situation here is far worse. So, will this Government show that it is serious about confronting the existential challenges to our health system by commissioning a comprehensive independent investigation of the NHS in Wales?
Er enghraifft, mae'r adroddiad yn cyfeirio at y ffaith bod y gwasanaeth 111 ar gyfer iechyd meddwl brys yn cael ei ddefnyddio gan 80,000 o bobl erbyn hyn, ond nid yw'n sôn am sut mae hyn yn cael ei drosi'n ganlyniadau iechyd meddwl gwell i'r defnyddwyr. Yn yr un modd, mae'r cynllun Helpwch ni i'ch helpu chi yn cael ei fframio o ran ei gwmpas, yn hytrach na'i effaith ar leihau'r pwysau ar adrannau brys. Nid yw'r defnydd a wneir o wasanaethau, er mor bwysiced ydyw, yn fesur o lwyddiant ynddo'i hun. Mae'r ffaith nad yw'r Llywodraeth wedi gallu mynegi'n glir ble a sut mae ei rhaglen yn gwneud gwahaniaeth yn dweud cyfrolau yn hyn o beth.
Mae arfarniad dethol iawn yr adroddiad o berfformiad presennol y GIG yng Nghymru hefyd yn tanlinellu gwrthwynebiad pryderus ar ran y Llywodraeth hon i fod yn agored am raddfa'r problemau sy'n wynebu ein gwasanaeth iechyd. Er enghraifft, mae'r adran ar arosiadau dwy flynedd yn seiliedig ar amserlen benodol iawn ac yn cuddio'r ffaith bod arosiadau dwy flynedd am driniaeth ar gynnydd unwaith eto. Heb sôn am y ffaith bod targed y Llywodraeth ei hun i ddileu arosiadau o'r fath yn gyfan gwbl wedi'i fethu bron i flwyddyn a hanner yn ôl.
Yn y cyfamser, mae'r ganmoliaeth o ran perfformiad canser yn swnio braidd yn wag pan ystyriwch nad yw bron i hanner y cleifion canser yng Nghymru yn derbyn y driniaeth sydd ei hangen arnynt mewn pryd. Ar ben hynny, mae recriwtio 250 o weithwyr gofal iechyd proffesiynol o Kerala yn ddiferyn yn y môr o'i gymharu â'r bylchau amlwg ar draws y gweithlu, yn enwedig mewn meysydd fel nyrsio, gwasanaethau meddygon teulu ac oncoleg. Yn wir, mae'r ffaith bod y Llywodraeth yn gorfod defnyddio personél gwasanaethau iechyd y tu allan i Gymru yn adlewyrchu'n wael ar y strategaethau cadw presennol.
Ar ôl dod i'w swydd yn gynharach y mis hwn, defnyddiodd Gweinidog iechyd newydd y DU ei ddatganiad cyntaf un i ddatgan bod y GIG yn Lloegr wedi torri, a dilynodd hyn trwy gomisiynu adolygiad Darzi i'w berfformiad. Byddai hyd yn oed y ffordd fwyaf creadigol o fframio'r ystadegau yn ei chael hi'n anodd dangos bod y GIG yng Nghymru mewn cyflwr gwell na'i gymheiriad dros y ffin, ac, o ran sawl metrig, mae'r sefyllfa yma yn llawer gwaeth. Felly, a wnaiff y Llywodraeth hon ddangos ei bod o ddifrif ynglŷn â wynebu'r heriau dirfodol i'n system iechyd drwy gomisiynu ymchwiliad annibynnol cynhwysfawr i'r GIG yng Nghymru?
Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb i'r ddadl.
I now call on the Cabinet Secretary to reply to the debate.
Thank you, and I'm very grateful to colleagues for their contributions this afternoon, and very proud of the progress that we have made in delivering our programme for government and our legislative programme, despite the difficult financial circumstances. While I do welcome the acknowledgement from the leader of Plaid Cymru about the progress that we have made in a wide range of areas, we do oppose the first amendment from Plaid Cymru.
Our annual report is clearly structured around the 10 well-being objectives, and it does provide updates on the progress that we have made against our programme for government commitments. We also oppose the second amendment, from the Welsh Conservatives. The annual report directly highlights the progress that this Government has made in areas such as NHS performance, education outcomes and incomes across Wales, within the framework of the well-being objectives.
The third annual report of this Senedd term shows how this Government has continued to deliver against our well-being objectives, despite the ongoing challenges that we have faced. I am immensely proud of what this Government has achieved, and I’m positive and optimistic about what can be achieved moving forward. Last week’s statement set out our ambitious legislative programme for the coming year, and our annual report sets out the significant progress that we have made in the last year, and sets the tone for further delivery in coming years.
Over the course of this Senedd term, we are investing £1 billion to help the NHS recover from the pandemic and reduce the backlog. Reducing waiting times is a priority and a challenge. Thanks to the hard work and dedication of the NHS, long waits have fallen by 70 per cent since March 2022. But we still have more work to do.
Colleagues referred to cancer waiting times. While, in 2023, we saw a record number of new referrals for suspected cancer—more than 192,000—there was also a record number of people starting cancer treatment—that was more than 21,000, and this absolutely does remain a priority area for this Government.
On average every month, 11,000 people are accessing urgent primary care centres, but 85 per cent of those cases are being managed without the need to access an emergency department. More than 7,500 people access same-day emergency care services every month, and nearly 80 per cent of people are discharged home on the same day. There has been a reduction in the average length of hospital stay over the calendar year, from 8.5 days to 7 days. And, in 2023-24, the first formal year of reporting, pathways-of-care-delay numbers saw an approximate 5 per cent overall reduction. Awaiting reablement care packages has seen a significant reduction of 40.5 per cent in 2023-24, indicating improvement in capacity within community-based services. So, there is absolutely good progress being made in all of those important areas.
The Conservatives talk about PISA, but they know full well that these tests were taken when the effects of the pandemic were still being felt, and Wales is not alone in the situation—every single country saw a decline. And Members, I hope, would recognise that, before the pandemic, Wales was the only country in the UK to see improvements in all—literacy, numeracy and science. We recognise this improvement has been derailed, which is exactly why we've put in place a number of policies specifically to support improved standards in reading, writing and maths. Dirprwy Lywydd, we're committed to working with our partners to continue to deliver for the people and the communities of Wales.
Diolch, ac rwy'n ddiolchgar iawn i'm cyd-Aelodau am eu cyfraniadau y prynhawn yma, ac yn falch iawn o'r cynnydd rydym wedi'i wneud wrth gyflawni ein rhaglen lywodraethu a'n rhaglen ddeddfwriaethol, er gwaethaf yr amgylchiadau ariannol anodd. Er fy mod i'n croesawu'r gydnabyddiaeth gan arweinydd Plaid Cymru am y cynnydd rydym wedi'i wneud mewn ystod eang o feysydd, rydym yn gwrthwynebu'r gwelliant cyntaf gan Blaid Cymru.
Mae ein hadroddiad blynyddol wedi'i strwythuro'n glir o amgylch y 10 amcan llesiant, ac mae'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd rydym wedi'i wneud yn erbyn yr ymrwymiadau yn ein rhaglen lywodraethu. Rydym hefyd yn gwrthwynebu'r ail welliant, gan y Ceidwadwyr Cymreig. Mae'r adroddiad blynyddol yn amlygu'n uniongyrchol y cynnydd y mae'r Llywodraeth hon wedi'i wneud mewn meysydd fel perfformiad y GIG, deilliannau addysg ac incwm ledled Cymru, o fewn fframwaith yr amcanion llesiant.
Mae trydydd adroddiad blynyddol tymor y Senedd hon yn dangos sut mae'r Llywodraeth hon wedi parhau i gyflawni yn erbyn ein hamcanion llesiant, er gwaethaf yr heriau parhaus rydym wedi'u hwynebu. Rwy'n hynod falch o'r hyn y mae'r Llywodraeth hon wedi'i gyflawni, ac rwy'n gadarnhaol ac yn optimistaidd ynghylch yr hyn y gellir ei gyflawni wrth symud ymlaen. Roedd datganiad yr wythnos diwethaf yn nodi ein rhaglen ddeddfwriaethol uchelgeisiol ar gyfer y flwyddyn i ddod, ac mae ein hadroddiad blynyddol yn nodi'r cynnydd sylweddol rydym wedi'i wneud yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, ac yn gosod y naws ar gyfer cyflawni ymhellach yn y blynyddoedd i ddod.
Yn ystod tymor y Senedd hon, rydym yn buddsoddi £1 biliwn i helpu'r GIG i adfer o'r pandemig a lleihau'r ôl-groniad. Mae lleihau amseroedd aros yn flaenoriaeth ac yn her. Diolch i waith caled ac ymroddiad y GIG, mae arosiadau hir wedi gostwng 70 y cant ers mis Mawrth 2022. Ond mae gennym fwy o waith i'w wneud o hyd.
Cyfeiriodd cyd-Aelodau at amseroedd aros canser. Er i ni weld y nifer uchaf erioed o atgyfeiriadau newydd ar gyfer amheuaeth o ganser yn 2023—dros 192,000—gwelwyd y nifer uchaf erioed o bobl yn dechrau triniaeth canser hefyd—roedd hynny'n fwy na 21,000, ac mae hyn yn parhau i fod yn faes blaenoriaeth i'r Llywodraeth hon.
Ar gyfartaledd bob mis, mae 11,000 o bobl yn defnyddio canolfannau gofal sylfaenol brys, ond mae 85 y cant o'r achosion hynny'n cael eu rheoli heb fod angen defnyddio adran frys. Mae mwy na 7,500 o bobl yn defnyddio gwasanaethau gofal brys yr un diwrnod bob mis, ac mae bron i 80 y cant o bobl yn cael eu rhyddhau adref ar yr un diwrnod. Bu gostyngiad yn yr amser y mae'n rhaid i gleifion aros yn yr ysbyty ar gyfartaledd dros y flwyddyn galendr, o 8.5 diwrnod i 7 diwrnod. Ac, yn 2023-24, y flwyddyn ffurfiol gyntaf o adrodd, gwelwyd gostyngiad o tua 5 y cant yn y nifer a oedd wedi profi oedi o ran llwybrau gofal. Yn 2023-24, mae gostyngiad o 40.5 y cant wedi bod yn y nifer sy'n aros am becynnau gofal ailalluogi, sy'n dangos gwelliant mewn capasiti o fewn gwasanaethau cymunedol. Felly, mae cynnydd da yn cael ei wneud ym mhob un o'r meysydd pwysig hynny.
Mae'r Ceidwadwyr yn siarad am PISA, ond maen nhw'n gwybod yn iawn bod y profion hyn wedi cael eu cymryd pan oedd effeithiau'r pandemig yn dal i gael eu teimlo, a dydy Cymru ddim ar ei phen ei hun yn hyn o beth—fe welodd pob un wlad ddirywiad. A byddai Aelodau, gobeithio, yn cydnabod, cyn y pandemig, mai Cymru oedd yr unig wlad yn y DU i weld gwelliannau ym mhob un—llythrennedd, rhifedd a gwyddoniaeth. Rydym yn cydnabod bod y gwelliant hwn wedi cael ei fwrw oddi ar y cledrau, a dyna'n union pam rydym wedi rhoi nifer o bolisïau ar waith yn benodol i gefnogi gwell safonau mewn darllen, ysgrifennu a mathemateg. Dirprwy Lywydd, rydym wedi ymrwymo i weithio gyda'n partneriaid i barhau i gyflawni dros bobl a chymunedau Cymru.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1, a gynigiwyd gan Rhun ap Iorwerth? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree amendment 1, tabled by Rhun ap Iorwerth. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. We will, therefore, defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Oni bai bod tri Aelod yn dymuno imi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio. [Torri ar draws.]
Unless three Members wish for the bell to be rung, we will move immediately to voting time. [Interruption.]
Okay, we will ring the bell. Five minutes.
Iawn, fe wnawn ni ganu'r gloch. Pum munud.
Canwyd y gloch i alw’r Aelodau i’r Siambr.
The bell was rung to call Members to the Chamber.
Mae'r bleidlais gyntaf heddiw ar eitem 7.
The first vote this afternoon is on item 7.
Dirprwy Lywydd, point of order. There's a Member in a car on the screen, it would appear.
Dirprwy Lywydd, pwynt o drefn. Mae'n ymddangos bod Aelod mewn car ar y sgrin.
Darren—[Interruption.] Can I have some silence please? It's not expected that Members are actually on the move when voting and the guidance is that they should not be, but it's not prohibited, unfortunately. Therefore, on this occasion, we will accept it, but can I remind all Members, from whichever party, that in future you should not be in vehicles when undertaking voting? You should be within either your office, your home or somewhere else that is a fixed place.
Darren—[Torri ar draws.] A allaf gael tawelwch os gwelwch yn dda? Ni ddisgwylir bod Aelodau'n symud o un lle i'r llall pan fyddan nhw'n pleidleisio a'r canllawiau yw na ddylen nhw fod, ond nid yw'n cael ei wahardd, yn anffodus. Felly, ar yr achlysur hwn, byddwn yn ei dderbyn, ond a gaf i atgoffa'r holl Aelodau, o ba bynnag blaid, na ddylech chi fod mewn cerbydau pan fyddwch chi'n pleidleisio yn y dyfodol? Fe ddylech chi naill ai fod yn eich swyddfa, eich cartref neu rywle arall sy'n lle sefydlog.
Mae'r bleidlais gyntaf ar eitem 7, egwyddorion cyffredinol Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol), a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. O blaid 39, neb yn ymatal, 14 yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
The first vote is on item 7, the general principles of the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. In favour 39, no abstentions, 14 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 7. Egwyddorion cyffredinol Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol): O blaid: 39, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 7. The general principles of The Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill: For: 39, Against: 14, Abstain: 0
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 8, y penderfyniad ariannol mewn perthynas â Bil Senedd Cymru. Galwaf am bleidlais ar y cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
The next vote is on item 8, the financial resolution in respect of the Senedd Cymru Bill. I call for a vote on the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 40, no abstentions, 14 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 8. Y penderfyniad ariannol ynghylch Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol): O blaid: 40, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. The financial resolution in respect of The Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill: For: 40, Against: 14, Abstain: 0
Motion has been agreed
Nesaf mae'r bleidlais ar eitem 10, Cyfnod 4 y Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru). Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
The next vote is on item 10, Stage 4 of The Local Government Finance (Wales) Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 40, no abstentions, 14 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 10. Cyfnod 4 y Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru): O blaid: 40, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 10. Stage 4 of The Local Government Finance (Wales) Bill: For: 40, Against: 14, Abstain: 0
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 11, y ddadl ar adroddiad blynyddol Llywodraeth Cymru. Galwaf yn gyntaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. Agor y Bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae canlyniad y bleidlais yn gyfartal, felly fel sy'n ofynnol o dan Reol Sefydlog 6.20, rwy'n arfer fy mhleidlais fwrw i bleidleisio yn erbyn y gwelliant. Felly, o blaid 27, neb yn ymatal, 28 yn erbyn, felly mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
The next vote is on item 11, the debate on the Welsh Government's annual report. I first call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan. Open the vote. Close the vote. The result of the vote is tied. Therefore, as required under Standing Order 6.20, I exercise my casting vote against the amendment. Therefore, there were in favour 27, no abstentions, 28 against, and therefore amendment 1 is not agreed.
Eitem 11. Dadl: Adroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru – cyflawni blaenoriaethau a rhaglen ddeddfwriaethol y llywodraeth. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Heledd Fychan: O blaid: 27, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Dirprwy Lywydd ei bleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 11. Debate: Welsh Government Annual Report – delivering the government’s priorities and legislative programme. Amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan: For: 27, Against: 27, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Deputy Presiding Officer used his casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Galwaf nesaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 28 yn erbyn, felly mae gwelliant 2 wedi ei wrthod.
I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 28 against, and therefore amendment 2 is not agreed.
Eitem 11. Dadl: Adroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru – cyflawni blaenoriaethau a rhaglen ddeddfwriaethol y llywodraeth..Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 26, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 11. Debate: Welsh Government Annual Report – delivering the government’s priorities and legislative programme. Amendment 2, tabled in the name of Darren Millar: For: 26, Against: 28, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, neb yn ymatal, 26 yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
I now call for a vote on the motion tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 28, no abstentions, 26 against, and therefore the motion is agreed.
Eitem 11. Dadl: Adroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru – cyflawni blaenoriaethau a rhaglen ddeddfwriaethol y llywodraeth. Cynnig (heb ei ddiwygio): O blaid: 28, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 11. Debate: Welsh Government Annual Report – delivering the government’s priorities and legislative programme. Motion (without amendment): For: 28, Against: 26, Abstain: 0
Motion has been agreed
Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch yn fawr.
That concludes today's proceedings. Thank you very much.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:24.
The meeting ended at 18:24.