National Assembly for Wales

Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item this afternoon will be questions to the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning, and Cabinet Secretary, Rebecca Evans, will respond on behalf of Julie James. Question 1, Jack Sargeant.

Rwyf i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol, Tai a Chynllunio wedi trafod y broses barhaus o ddatgarboneiddio pensiynau llywodraeth leol yng Nghymru gydag arweinwyr ac eraill yn y cyngor partneriaeth. Byddwn yn parhau i annog cynnydd pellach.

Rwy’n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hateb ac am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud gyda CLlLC a phartneriaid llywodraeth leol yn y maes hwn. Mae symud pensiynau yn rhywbeth sy'n digwydd yng Nghymru a ledled y byd, ac mae'n digwydd am mai dyna'r peth iawn i'w wneud, gan fod economïau a buddsoddwyr mawr yn symud i dechnolegau eraill. Y cwestiwn yw: a all Cymru arwain y ffordd? Fel rwyf wedi'i ddweud o’r blaen, mae symud pensiynau yn rhoi cyfle, gan y gall cronfeydd pensiwn fuddsoddi symiau sylweddol mewn prosiectau cyfalaf. Os gwneir y gwaith i feithrin hyder buddsoddwyr, ac os oes digon o brosiectau ar y gweill, mae’n bosibl y gallai prosiectau ym maes tai cymdeithasol, ynni adnewyddadwy a seilwaith trafnidiaeth yng Nghymru fanteisio ar y cyfle sydd gennym. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymrwymo i barhau i archwilio’r cyfle hwn gyda phartneriaid a Phartneriaeth Pensiwn Cymru?

Byddwn yn sicr yn ymrwymo'n llwyr i barhau i archwilio’r cyfleoedd hynny, ond cyn imi wneud hynny, hoffwn ddiolch ar goedd i Jack Sargeant am ei waith anhygoel yn y maes yn codi hyn yn y Senedd dro ar ôl tro, yn y gwaith y mae wedi’i wneud wrth gael trafodaethau uniongyrchol â llywodraeth leol ar y mater y mae’n amlwg yn angerddol yn ei gylch, ac mae’n amlwg yn sbardun i’r newidiadau yr ydym yn eu gweld, a chredaf y dylai pob un ohonom groesawu’r newidiadau hynny.

Cytunaf yn llwyr y byddai’r gyfres honno o brosiectau’n helpu hyder buddsoddwyr, a chredaf fod y cyhoeddiad yn 2022 y byddem yn sefydlu cwmni ynni adnewyddadwy yng Nghymru i fod yn eiddo i Gymru ar gyfer pobl Cymru yn sicr wedi rhoi cyfle i ni yrru'r agenda hon yn ei blaen ymhellach. Ac fe wnaethom gyflawni'r ymrwymiad hwnnw. Mae Trydan Gwyrdd Cymru bellach wedi bod yn weithredol ers mis Ebrill eleni, a bydd yn cael ei lansio’n ffurfiol yn ddiweddarach y mis hwn, a bydd yn cyflymu’r broses o ddarparu ynni adnewyddadwy yng Nghymru, gan gadw mwy o’r gwerth yma. Felly, credaf fod hynny’n cyd-fynd yn llwyr â’r syniad y mae Jack Sargeant yn ei gyflwyno i’r Senedd heddiw.

Hefyd, rhaid imi groesawu'r gwaith gan Lywodraeth newydd y DU ar greu'r pwerdy cyllid gwyrdd a sicrhau bod gennym gronfeydd pensiwn yn rhan o hynny. Unwaith eto, rwy'n credu bod hynny’n rhan bwysig iawn o’r agenda o ran gwneud y newid hwn. Credaf ein bod yn gweld newid, ond yn sicr, mae mwy gennym i'w wneud.

Er ein bod o ddifrif ynghylch ein hymdrech i gyrraedd sero net, mae hefyd yn bwysig peidio â gwneud penderfyniadau brysiog a fydd yn arwain at ganlyniadau niweidiol. Mae’r mudiad symud pensiynau yn lobïo cynghorau lleol i symud pensiynau llywodraeth leol oddi wrth gwmnïau tanwydd, sy’n swnio’n dda mewn egwyddor, ond ni chredaf y byddai’n ddoeth neidio ar y drol hon heb edrych ar y canlyniadau lle mae hyn wedi digwydd hyd yma. Mae’r rhan fwyaf o gronfeydd pensiwn preifat heddiw yn buddsoddi yn ôl y sgoriau amgylcheddol, cymdeithasol a llywodraethiant, ymhlith pethau eraill, a ddefnyddir i raddio cwmnïau ar sail eu moeseg a’u hymrwymiad i’r amgylchedd, ac rwy’n cymryd y bydd y rhan fwyaf o gronfeydd pensiwn llywodraeth leol eisoes yn gwneud rhywbeth tebyg. Ond rydym wedi gweld achosion amlwg lle mae cronfeydd pensiwn cymdeithasol gyfrifol wedi colli symiau sylweddol o arian yn sgil symud pensiynau, sy'n golygu eu bod yn torri eu dyletswyddau ymddiriedol. Ni fyddem am fod mewn sefyllfa lle mae cronfeydd pensiwn wedi’u disbyddu oherwydd buddsoddiadau gwael o ganlyniad i bwysau gan y Llywodraeth, ac ar ben hynny, byddai awdurdodau lleol yn agored i ymgyfreitha ar raddfa eang oherwydd tor dyletswydd ymddiriedol. Felly, mae gennyf fwy o ddiddordeb yn yr hyn y gall Ysgrifennydd y Cabinet ei wneud i annog buddsoddiad mewn ynni adnewyddadwy yn hytrach na chosbi’r rheini sy’n buddsoddi mewn tanwyddau ffosil. Felly, a allai Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod y rheolau cynllunio yn sicrhau bod caniatâd cynllunio ar gyfer adeiladu prosiectau ynni adnewyddadwy yn cael ei roi'n llawer cyflymach gan mai dim ond y bobl ar y cyflogau isaf yn y sector cyhoeddus a fyddai ar eu colled o ganlyniad i'r agenda hon? Diolch.

Wel, wrth gwrs, mater i’r cronfeydd buddsoddi a’r byrddau yw ymgymryd â’u cyfrifoldebau personol penodol, ac nid oes gan Lywodraeth Cymru rôl i ymgymryd â’r cyfrifoldebau hynny. Ond credaf fod gennym rôl i allu rhannu arferion gorau, ac rydym wedi gallu gwneud hynny drwy gyngor partneriaeth Cymru. Ac mae’n galonogol iawn gweld cynllun Partneriaeth Pensiwn Cymru, a’r asesiad o’u cynnydd ar ddatgarboneiddio rhagor o’r gwerth £22 biliwn o asedau pensiwn llywodraeth leol yr oeddent yn gyfrifol amdanynt. Gwelsom yr adroddiad hwnnw ym mis Chwefror, ac mae ymrwymiadau wedi'u gwneud i’r bartneriaeth bensiynau fynd ymhellach.

Nid wyf yn cytuno â fy nghyd-Aelod mai neidio ar y drol yw buddsoddi mewn ynni adnewyddadwy. Credaf mai dyma’r dyfodol, a dyma’r cyfeiriad y mae angen inni fynd iddo er mwyn creu’r ynni gwyrdd sydd ei angen arnom i dyfu ein heconomi yma yng Nghymru.

Mae'r 'Llawlyfr Strydoedd' yn nodi ein disgwyliadau ar gyfer lleoedd cynhwysol. Ar lefel leol, mae cynlluniau creu lleoedd yn amlinellu sut y bydd canol trefi'n cael eu gwella ar gyfer pob cymuned, gan gynnwys trigolion anabl. Gyda chefnogaeth Comisiwn Dylunio Cymru, mae awdurdodau lleol yn grymuso cymunedau i fod yn rhan o'r broses hon.

Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn ddiweddar, cefais wahoddiad i gymryd rhan mewn sesiwn holi ac ateb gyda Pobl yn Gyntaf RhCT, a drefnwyd gan sefydliad Leonard Cheshire, sy’n cefnogi pobl anabl. Yn ystod y sesiwn, codwyd nifer o faterion, ond un a glywaf dro ar ôl tro gan etholwyr ar draws y rhanbarth yw hygyrchedd yng nghanol ein trefi a'r cyffiniau—diffyg addasiadau, megis cyrbiau isel ar balmentydd, diffyg cyfleusterau newid addas, parcio hygyrch, pob un yn creu rhwystrau diangen i bobl anabl a all arwain at ynysu a diffyg cyfleoedd i gymryd rhan mewn bywyd cymunedol. Yng nghanol tref Pontypridd, er enghraifft, mae’r ffaith nad oes unrhyw ddrysau awtomatig o’r maes parcio aml-lawr yn cymryd yn ganiataol y bydd rhywun arall gydag unigolyn anabl os oes ganddynt anabledd corfforol, yn hytrach na'u bod ar sgwter neu beth bynnag. Felly, mae rhwystrau gwirioneddol i bobl o ran mynediad i ganol ein trefi. Mae gennym ffordd bell i fynd, ac a wnewch chi sicrhau bod cynghorau’n cael eu hariannu’n ddigonol i wneud y newidiadau angenrheidiol hyn, a gweithio gyda sefydliadau fel Pobl yn Gyntaf RhCT a Leonard Cheshire i sicrhau bod ein trefi’n hygyrch i bawb, oherwydd yn sicr, nid yw hynny’n wir ar hyn o bryd?

Rwy’n ddiolchgar iawn am eich cwestiwn y prynhawn yma, a hoffwn dalu teyrnged hefyd i waith Pobl yn Gyntaf RhCT a Leonard Cheshire, sy'n sefydliadau ymgyrchu anhygoel, ac maent yn sicrhau newid drwy'r amser, felly rwy'n llwyr gefnogi hynny.

Ar fater cyllid cynghorau, byddwn bob amser yn ceisio darparu’r setliad gorau y gallwn ei roi i lywodraeth leol. Ond—ac nid wyf yn mynd i rygnu ar y pwynt y prynhawn yma—gwyddom fod ein cyllideb yn werth cymaint llai mewn termau real na phan gafodd ei gosod, ac mae’r un pwysau'n cael ei deimlo gan lywodraeth leol. Ond maent yn parhau i fod yn flaenoriaeth i ni, ynghyd ag iechyd, o ran cyllid.

Rwy'n credu mai dim ond rhan ohono yw cyllid. Mae'n ymwneud hefyd â sicrhau bod y polisïau cywir ar waith, a sicrhau, pan fyddwn yn darparu buddsoddiad, fod hynny'n digwydd gan ddefnyddio dull rhywbeth am rywbeth yn ogystal. Credaf fod y gwaith da sy’n mynd rhagddo mewn perthynas â chronfa Trawsnewid Trefi yn rhywbeth y gallwn dynnu sylw ato yn sicr, gan mai un o ragofynion y cyllid hwnnw yw bod cynlluniau bro priodol ar waith, neu o leiaf yn cael eu datblygu. Ac un o elfennau allweddol y cynlluniau bro hynny yw'r math hwnnw o weithgarwch creu lleoedd a ddylai gynnwys cymunedau—felly, dylai Pobl yn Gyntaf RhCT, Leonard Cheshire a sefydliadau eraill fod yn rhan bendant o'r gwaith creu lleoedd hwnnw er mwyn sicrhau bod ein cymunedau yn wirioneddol hygyrch i bawb. Ond mae’r pwyntiau wedi’u gwneud yn dda iawn, a phe bai’r Gweinidog ar gyfer y portffolio hwn yma, rwy'n siŵr y byddai’n cytuno â nhw hefyd.

I lawer o oedolion a phlant anabl, a’u teuluoedd, mae cael cerdyn parcio bathodyn glas yn hollbwysig er mwyn cael mynediad at wasanaethau a chyfleusterau yng nghanol trefi a sicrhau eu bod mor annibynnol â phosibl. Wrth siarad yn y grŵp trawsbleidiol ar anabledd ym mis Chwefror, dywedodd cwmni buddiannau cymunedol STAND Gogledd Cymru—'Stronger Together for Additional Needs and Disabilities'—a gyflwynodd y ddeiseb i'r Senedd i ddarparu bathodyn glas gydol oes i unigolion sydd â diagnosis gydol oes, eu bod wedi darganfod drwy ymchwil fod awdurdodau lleol naill ai heb fod yn ymwybodol o fathodynnau gydol oes, neu fod ganddynt ddealltwriaeth wahanol o’r hyn a olygent. Rhannodd siaradwr arall a gefnogais ei brofiad o wneud cais am fathodyn glas. Pan oedd ei gais y llynedd yn aflwyddiannus i ddechrau, cafodd wybod hefyd nad oedd proses statudol i apelio yn erbyn y penderfyniad a wnaed gan yr awdurdod lleol. Ac mae fy ngwaith achos helaeth ar ran etholwyr yr effeithiwyd arnynt yn cadarnhau ac yn dangos tystiolaeth o anghysondebau, aneffeithlonrwydd ac anghyfiawnderau difrifol sy’n deillio o ganllawiau cynllun bathodyn glas Llywodraeth Cymru ar gyfer awdurdodau lleol. Sut y gwnewch chi ymgysylltu â'ch cyd-Aelodau o'r Cabinet i fynd i’r afael â hyn?

Felly, unwaith eto, rwy'n ddiolchgar am eich cwestiwn, ac mae'n adleisio un o'r cyfraniadau o feinciau Plaid Cymru ddoe, a oedd yn sôn am yr un heriau i bobl sydd â chyflyrau gydol oes ond sydd, er hynny, yn gorfod ailymgeisio bob tair blynedd, rwy’n credu, am eu bathodyn glas. Credaf fod hynny a'r pwynt nad oes proses apelio ffurfiol yn ddau bwynt pwysig iawn, ac rwy'n ymrwymo i’w trafod gyda’r Gweinidog wedi iddi ddychwelyd. Gwn y gall pobl wneud cais ychwanegol os ydynt yn gallu darparu tystiolaeth ychwanegol, ond gwn nad yw hynny yr un peth â phroses apelio. Felly, bu nifer o adolygiadau o gynllun y bathodyn glas dros y blynyddoedd diwethaf, ond o ystyried bod y pwyntiau hyn wedi codi ar ddau ddiwrnod yn olynol yn y Senedd nawr, rwy'n ymrwymo i godi hynny gyda fy nghyd-Aelod wedi iddi ddychwelyd.

Questions now from the party spokespeople. The Conservatives' spokesperson, Joel James.

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae byd natur mewn argyfwng yn fyd-eang ac mae angen inni wneud mwy i sicrhau bod ein bywyd gwyllt nid yn unig yn ffynnu, ond bod y rhai sy’n defnyddio’r tir yn cael eu diogelu. Mae'n gydbwysedd bregus. Mae parciau cenedlaethol wedi chwarae rhan bwysig yn hyn ac wedi dod yn hafan ddiogel olaf i lawer o rywogaethau. Fodd bynnag, mae ymchwil gan yr ymgyrch dros barciau cenedlaethol wedi dangos bod angen gwneud llawer mwy yng Nghymru. Mae angen gweithredu ar y cyd i wella cyflwr safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig, gyda dim ond 23 y cant yn ein parciau cenedlaethol wedi’u nodi fel rhai sydd ‘mewn cyflwr ffafriol’, sydd ond ychydig yn well na’r rheini y tu allan i'r parciau, ar 19 y cant. Mae llawer o’r SoDdGAau hyn wedi’u lleoli ar dir preifat, a deallaf nad yw Llywodraeth Cymru yn darparu unrhyw gymorth ariannol penodol i helpu tirfeddianwyr i gynnal yr ardaloedd hyn, a disgwylir iddynt dalu am hynny o'u pocedi eu hunain. Hefyd, nid oes unrhyw wybodaeth fonitro gyfredol a pharhaus ar gael ar gyfer y rhan fwyaf o SoDdGAau, sy’n golygu ei bod yn anodd iawn cynllunio ar gyfer eu gwella. Gyda hyn mewn golwg, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gynlluniau sydd gennych i ariannu a chefnogi rheolwyr tir yn briodol i adfer SoDdGAau a'n parciau cenedlaethol i gyflwr ffafriol? Diolch.

Ar eich ôl chi, Lywydd.

Gallwch ymhelaethu ynglŷn ag a yw SoDdGAau yn eich portffolio.

Ni chredaf fod y rhain ym mhortffolio Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol, Tai a Chynllunio. Fodd bynnag, byddaf yn sicr o archwilio hynny ar ôl y cyfarfod heddiw. Rwyf wedi briffio fy hun yn drylwyr dros oriau lawer, ond yn anffodus, nid yw'r mater penodol hwn wedi codi. [Torri ar draws.] Ie, dewch, Huw. [Chwerthin.]

Fe wnaf barhau, Lywydd. Mae'r holl gwestiynau hyn yn ymwneud â pharciau cenedlaethol, sydd ym mhortffolio Ysgrifennydd y Cabinet. Penderfynwch chi, Lywydd—a ddylwn i barhau?

Ie, rhowch gynnig arall arni, a chawn weld lle cyrhaeddwn ni. Roedd cryn dipyn o'r cwestiynau yn ymwneud â manylion y cyllid ar gyfer cynnal SoDdGAau. Nid fi yw'r unigolyn gorau i wybod ym mha bortffolio y mae hynny. Nid wyf am i Huw Irranca-Davies godi ar ei draed nawr ac ateb y cwestiwn. [Chwerthin.] Gadewch inni fynd am yr ail gwestiwn.

Gobeithio, croesi bysedd. Diolch, Lywydd. Un o ganfyddiadau allweddol ymchwil a wnaed gan yr ymgyrch dros barciau cenedlaethol yw mai dim ond 19 y cant o’n llynnoedd yn nhri pharc cenedlaethol Cymru a dim ond 44 y cant o’n hafonydd a gyflawnodd statws ecolegol da neu uwch, gyda llygredd carthion yn brif achos dros sgoriau mor isel. Rhwng 2017 a 2021, fe ostyngodd nifer y cyrff dŵr ym Mharc Cenedlaethol Arfordir Penfro a gyflawnodd statws cyffredinol da o 48.3 y cant i ddim ond 28 y cant, ac ym Mannau Brycheiniog, cafwyd gostyngiad o 43.4 y cant i 36.8 y cant. Fel y gwyddoch, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n aml yn sôn yn y Siambr hon am ansawdd dŵr, oherwydd nid yn unig ei bod yn thema gyson a godwyd gyda mi, ond o'r hyn a gredaf, ychydig iawn o gynnydd sy'n cael ei wneud yn ôl pob golwg ar ddwyn Dŵr Cymru i gyfrif am hyn. Mae adroddiadau diweddar wedi dangos bod Dŵr Cymru yn gyfrifol am 5,635 o ollyngiadau carthion ym mharciau cenedlaethol Cymru, sy'n cyfateb i 51,555.75 awr o ollyngiadau. Fe wyddoch hefyd, Ysgrifennydd y Cabinet, na allwn adfywio byd natur os oes gennym y lefel hon o garthion yn ein llynnoedd, ein hafonydd a’n moroedd. Hoffwn glywed beth a wnewch i ddwyn Dŵr Cymru i gyfrif am lygredd carthion yn ein parciau cenedlaethol. Diolch.

Wel, mae’r rhain yn faterion i’r Gweinidog newid hinsawdd, ond rwy’n falch o roi gwybod i fy nghyd-Aelodau y bydd y Prif Weinidog yn cadeirio uwchgynhadledd arall ar ansawdd dŵr yn Sioe Frenhinol Cymru. Gwn y gwnaed cynnydd sylweddol yn dilyn y cyfarfod a gynhaliwyd yn flaenorol, a bod y Prif Weinidog ar y pryd wedi dangos diddordeb personol cryf yn y mater. Rwy’n falch o roi gwybod i fy nghyd-Aelodau fod gennym gynllun gweithredu sy’n ymrwymo i ddatgloi potensial tirweddau dynodedig i ddarparu mwy ar gyfer natur, ac yn y tymor byr, byddwn yn cefnogi’r parciau cenedlaethol a’r AHNEau i ddatblygu cynlluniau gweithredu â blaenoriaeth ar gyfer adfer natur, a sefydlu'r rhain yn y cynlluniau strategol. Ac yna, yn y tymor hwy, byddwn yn ailosod blaenoriaethau tirweddau dynodedig i wella a chyflymu gwaith adfer natur, wedi'i gefnogi gan bolisi, adnoddau a chanllawiau wedi'u diweddaru. A hefyd, gan gyfeirio at y pwynt cyntaf a gododd yr Aelod, byddwn hefyd yn datblygu'r dystiolaeth a'r offer mapio i alluogi tirweddau dynodedig i osod llinell sylfaen, targedu a monitro ardaloedd o werth uchel i natur.

Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. A yw'n iawn imi fwrw ymlaen ag un cwestiwn olaf ar—?

Ydy.

Iawn, perffaith, diolch. Mae llawer o fentrau adfer natur parciau cenedlaethol yn cael eu harwain gan ystod eang o grwpiau ac unigolion, gan gynnwys ffermwyr, sefydliadau anllywodraethol, gwirfoddolwyr, cyrff cyhoeddus ac awdurdodau parciau cenedlaethol, a chredaf fod arnom ddyled fawr iddynt am eu hymdrechion parhaus yn helpu i adfer natur. Fodd bynnag, er gwaethaf ymdrechion gorau'r grwpiau hyn, mae'r dystiolaeth yn dangos nad yw eu mentrau’n dal i fyny â chyflymder dirywiad bioamrywiaeth, a bod parciau cenedlaethol yn ddibynnol iawn ar sefydliadau eraill, gan gynnwys tirfeddianwyr, rheolwyr tir ac awdurdodau lleol, i weithredu llawer o'r camau sydd eu hangen i gyflawni cynlluniau rheoli.

Ym mis Rhagfyr 2023, gosododd newidiadau deddfwriaethol a gyflwynwyd gan Ddeddf Ffyniant Bro ac Adfywio 2023 ofynion newydd ar gyrff cyhoeddus ac ymgymerwyr statudol yn Lloegr i gyfrannu at y gwaith o ddatblygu a gweithredu cynlluniau rheoli, ac i edrych ymhellach ar ddibenion statudol parciau cenedlaethol, yn ogystal â chyflwyno mesurau monitro a gorfodi mwy cadarn ar gydymffurfiaeth cyrff cyhoeddus a dyletswyddau bioamrywiaeth presennol. Bydd y ddeddfwriaeth hon heb os yn helpu i fynd i’r afael â llawer o’r problemau wrth roi cynlluniau rheoli ar waith. Fodd bynnag, nid yw’r mesurau hyn ar waith yng Nghymru. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gynlluniau sydd gennych i gyflwyno deddfwriaeth i'w gwneud yn orfodol i gyrff cyhoeddus ac ymgymerwyr statudol gyfrannu at gynlluniau rheoli parciau cenedlaethol fel rhan o’u hymrwymiadau statudol? Diolch.

Wel, nododd y Prif Weinidog ein rhaglen ddeddfwriaethol yn ei ddatganiad ddoe. Wrth gwrs, mae deddfwriaeth bob amser yn bwysig, ond credaf fod pethau eraill nad oes galw am ddeddfwriaeth i wneud cynnydd arnynt. A chredaf fod y cyfraniad a wnaeth y parciau cenedlaethol at yr archwiliad dwfn bioamrywiaeth yn bwysig iawn, ac o ganlyniad i hynny, edrychwn ymlaen nawr at ffocws llawer mwy cydgysylltiedig a strategol yn y dyfodol o ran gwella bioamrywiaeth ar lefel tirweddau. Ac wrth gwrs, mae mynd i'r afael â'r argyfwng natur, gan gynnwys o fewn ein parciau cenedlaethol, yn flaenoriaeth allweddol i ni, ac rydym eisoes wedi cyhoeddi ein cynlluniau uchelgeisiau ar gyfer y ffordd y byddem yn mynd ati i gyflawni hyn, ac mae'r rheini hefyd yn cynnwys argymhellion penodol y dylai ein parciau cenedlaethol chwarae mwy o rôl.

Gwn fod cyd-Aelodau yn Llywodraeth Cymru yn ddiolchgar iawn i Howard Davies fel cadeirydd y grŵp ehangach sydd wedi goruchwylio’r gwaith ar fioamrywiaeth yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, ac fel adlewyrchiad o bwysigrwydd y gwaith hwnnw, mae cyllid pellach yn cael ei ddarparu yn y flwyddyn i ddod i Mr Davies barhau yn y rôl hon, ac edrychwn ymlaen yn fawr at weld cynnydd pellach yn hyn o beth.

Questions now from the Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.

Thank you, Llywydd. This is the first time for me to ask questions as the housing spokesperson. I'd like to thank Julie James for her very constructive collaboration while both of us were part of the co-operation agreement, and also thank you in the same way. I'm sure that we all wish Julie a quick recovery, and I also thank Mabon ap Gwynfor for all of the excellent work that he's done in this area.

I want to start this afternoon with finance and housing, taking advantage of your attendance here today. The housing crisis in Wales remains a vital issue for hundreds of thousands of people, and those suffering most are the 90,000 people who are waiting for social housing, and the 11,000 people who are in temporary accommodation. Historically, I understand that Wales has allocated an average of just 2.2 per cent of total Government spending to housing over the last 20 years, and although that has increased to 4.3 per cent, the expenditure does not appear to match the severity of the current housing crisis. So, how does the Government justify the relatively low level of current spending in light of the housing crisis, and what plans are in place to better align budget allocations with the need to deal with the housing crisis urgently?

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, ac rwy'n eich croesawu i’ch rôl newydd fel y llefarydd.

O ran tai fforddiadwy, credaf y byddem bob amser yn awyddus i fuddsoddi mwy o gyllid mewn tai fforddiadwy, ond credaf ein bod wedi buddsoddi cryn dipyn o gyllid yn ddiweddar er mwyn ceisio cyflawni ein haddewid i gyflwyno 20,000 o gartrefi cymdeithasol yn nhymor y Senedd hon. Felly, rydym eisoes wedi darparu mwy na £330 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon i wneud cynnydd ar yr agenda honno. Credaf ei bod yn deg dweud ein bod wedi buddsoddi’n sylweddol iawn dros y blynyddoedd diwethaf mewn tai cymdeithasol, ond rydym wedi wynebu’r dewisiadau anodd hynny ar draws y Llywodraeth o ran y pwysau economaidd a chyllidebol a wynebwyd gennym, sy'n rhywbeth rwyf eisoes wedi cyfeirio ato yn y sesiwn hon y prynhawn yma.

Un peth y mae gennym ddiddordeb arbennig ynddo, serch hynny, yw edrych ar dai arloesol i weld beth y gallwn wneud mwy ohono yn y maes hwnnw, sy’n aml yn fwy costeffeithiol mewn sawl ffordd. Felly, dyma'r pethau yr ydym yn canolbwyntio'n arbennig arnynt, ond credaf fod y buddsoddiad o £330 miliwn eleni yn sylweddol iawn.

It does sound like a large sum of money, but it's a very small percentage of this Government's budget, in fact. Fundamentally, I think that we must change the way that we think about homes, starting by seeing them as a right. We need a national commitment to the fundamental principle that we should all have a human right, backed by the law, to access adequate and sustainable housing. This is central to any solution to the housing crisis.

Do you agree, therefore, that now is the time to introduce the right to adequate housing into Welsh law? And do you agree that the legal recognition would help to accelerate the efforts to tackle the housing crisis, and would ensure that every person has a right and access to safe and affordable housing?

Fel y soniais mewn ymateb i’r cwestiwn blaenorol, cawsom ddatganiad deddfwriaethol gan y Prif Weinidog ddoe yn nodi ein blaenoriaethau uniongyrchol o ran deddfwriaeth, a bydd fy nghyd-Aelodau’n ymwybodol ein bod wedi cael llawer o ddeddfwriaeth dros y blynyddoedd diwethaf gyda'r nod o wella mynediad at dai yn ogystal â gwella ansawdd y tai sydd ar gael i bobl.

Rwy’n deall yn llwyr y pwynt sy’n cael ei wneud am yr hawl i dai, a gwn fod cwestiynau cyfreithiol yn sail i hynny, nad wyf mor agos atynt, ond gwn ei fod yn sicr yn rhywbeth y mae gan y Gweinidog, Julie James, ddiddordeb arbennig ynddo, a gwn y byddai’n gwerthfawrogi sgwrs bellach gyda chi ar ôl iddi ddychwelyd.

O ran ein blaenoriaethau uniongyrchol ar gyfer tai, serch hynny, maent yn sicr yn cynnwys cyflawni’r targed o 20,000 o gartrefi cymdeithasol, ond gan gydnabod hefyd yr heriau gwirioneddol a gawsom gyda'n cyllideb gyfalaf dros y blynyddoedd diwethaf, sydd ond wedi cael £1 filiwn yn ychwanegol yn y flwyddyn ariannol hon, gan gofio'r holl bwysau a'r holl chwyddiant sy'n cael effaith hefyd. Felly, credaf y byddai setliadau cyfalaf gwell yn y dyfodol yn ein helpu i sicrhau bod cyflenwad mwy o dai ar gael, ac yna ni fyddwn yn yr un sefyllfa, lle mae gennym gymaint o bobl yn aros am gartref da.

Thank you. I'm a little concerned that I didn't hear you mention there the White Paper on the right to adequate housing, which is work in the offing. Now, maybe you're not aware of that work, or—I am concerned—perhaps there is a delay in the work by the Government, and that would be very bad news. Having a legal framework is vital to prioritise housing issues within the Cabinet, and it can influence—to go back to my original question—budgetary allocations, ensuring that housing needs are given consistent consideration at the highest levels of Government.

Could you talk about the White Paper, please? When do we expect it to be introduced? How will it establish the right to adequate housing in law, and then give that legal recognition in order to help to prioritise housing issues?

Rwy'n ymddiheuro i fy nghyd-Aelodau nad oes gennyf y dyddiad hwnnw wrth law ar hyn o bryd, ond byddaf yn ymdrechu i wirio'r dyddiad yn dilyn y cwestiynau y prynhawn yma, a byddaf yn e-bostio pawb yn ddiweddarach y prynhawn yma, Lywydd. Rwy'n ymddiheuro nad yw'r dyddiad gennyf.

Diolch.

Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i ddarparu mwy o gartrefi i ddiwallu anghenion pobl ledled Cymru. Rydym wedi dyrannu £1.4 biliwn ar gyfer tai cymdeithasol, ac yn ystod dwy flynedd gyntaf tymor y Senedd hon, rydym wedi llwyddo i ddarparu 5,775 o gartrefi tuag at ein targed o 20,000 o gartrefi i’w gosod ar rent yn y sector tai cymdeithasol.

Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet, yn 2021, cyhoeddodd Plaid Lafur Cymru eu targed o adeiladu 20,000 o gartrefi cymdeithasol newydd i’w gosod ar rent erbyn 2026, fel rydych chi newydd amlinellu, ond yn ôl yr amcanestyniadau presennol, ymddengys eich bod yn mynd i fethu’r targed hwn. Fel y dywedwyd, mae gennym argyfwng tai. Mae prinder enbyd o dai fforddiadwy yng Nghymru, ac yn sicr, nid oes cymaint o dai â'r nifer a addawyd gan y Llywodraeth hon. Y blaendal cyfartalog oedd £50,000 ar gyfer prynwyr tro cyntaf y llynedd, sy'n gynnydd o 67 y cant o gymharu â 10 mlynedd yn ôl. Nid yw’n syndod fod canran y prynwyr tro cyntaf wedi gostwng 21 y cant o gymharu â 2022, ac mewn ardaloedd gwledig, mae fforddiadwyedd yn waeth, gyda swyddog yng Nghyngor Sir Fynwy yn dweud bod prisiau tai yn yr ardal hon 10 gwaith yn fwy na’r incwm blynyddol cyfartalog. O’r ffigurau a welais ac rydych chi newydd gyfeirio atynt, ymddengys y bydd llai na hanner y tai rydych chi'n eu hadeiladu yn fforddiadwy. Ysgrifennydd y Cabinet, beth rydych chi a’ch Llywodraeth yn ei wneud i unioni’r sefyllfa gyda'r gyllideb sydd gennych, a chyda dyraniadau cyllidebol yn y dyfodol, ac i adeiladu’r tai y mae eu hangen mor daer ar bobl, yn enwedig tai fforddiadwy?

Rydym wedi bod yn buddsoddi’r lefelau uchaf erioed o gyllid yn y grant tai cymdeithasol i gyflawni'r targed o 20,000 o gartrefi yn ystod tymor y Senedd hon, ac wrth gwrs, nid ydych chi byth yn adeiladu nifer penodol o gartrefi ym mhob blwyddyn; rydych chi bob amser yn cynyddu'r rhaglen dros gyfnod o amser. Ond byddwn yn dweud bod ein cyflawniad yma yng Nghymru gymaint yn well na dros y ffin. Yn Lloegr, yn 2022-23, dim ond 15 y cant o’r tai fforddiadwy a ddarparwyd a oedd yn dai rhent cymdeithasol. Yma yng Nghymru, tai rhent cymdeithasol oedd 82 y cant o’r holl dai fforddiadwy a ddarparwyd gan landlordiaid cymdeithasol cofrestredig yn yr un flwyddyn.

Felly, fel Llywodraeth, rydym yn llwyr gydnabod y gall tai fforddiadwy o ansawdd da gael effaith gadarnhaol ar iechyd, iechyd meddwl, addysg, a dyna pam nad ydym erioed wedi cefnu ar ein cefnogaeth i'r tai mwyaf fforddiadwy, sef tai rhent cymdeithasol, ac mae hynny mewn gwrthgyferbyniad llwyr â Lloegr, lle mae’r ddarpariaeth o gartrefi rhent cymdeithasol wedi gostwng 76 y cant ers 2010.

Nid yw Llywodraeth Cymru yn adeiladwr tai, ond gall weithredu fel galluogwr, a byddai adeiladu tai cyngor ar yr un raddfa â’r 1950au a’r 1960au yn lleihau nifer y bobl sydd angen tai yn sylweddol. A wnaiff y Gweinidog roi ystyriaeth bellach i ehangu nifer y prosiectau tai cydweithredol? Oherwydd gŵyr pob un ohonom fod honno'n ffurf gyffredin ar ddarparu tai o Efrog Newydd i Sgandinafia, a’r rhan fwyaf o leoedd rhyngddynt. Fel y dywedaf yn aml, roedd John Lennon yn byw mewn darpariaeth dai cydweithredol. Pa gymorth pellach y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i dyfu'r gyfran o ddarpariaeth dai Cymru sy'n dai cydweithredol?

Mae gennym ymrwymiad y rhaglen lywodraethu i gefnogi tai cydweithredol, mentrau a arweinir gan y gymuned ac ymddiriedolaethau tir cymunedol, ac rydym wedi cynyddu ein cyllid drwy Cwmpas i £180,000 dros y tair blynedd rhwng 2022-23 a 2024-25. Mae Cwmpas yn gweithio gyda grwpiau ledled Cymru sy’n ceisio darparu tai fforddiadwy, gan gynnwys mentrau cydweithredol a grwpiau cymunedol llwyddiannus a newydd yn Abertawe, Caerdydd, Gwynedd a sir Benfro, ac rydym yn parhau i gefnogi grwpiau cydweithredol a grwpiau a arweinir gan y gymuned sy’n dymuno datblygu cartrefi newydd i gael mynediad at y grant tai cymdeithasol, lle maent yn partneru gyda landlord cymdeithasol cofrestredig. Ar hyn o bryd, mae pedwar grŵp yn gweithio gyda landlordiaid cymdeithasol cofrestredig i gael mynediad at y grant tai cymdeithasol, ac wrth gwrs, gall grwpiau a arweinir gan y gymuned gael mynediad at y rhaglen grant cartrefi gwag hefyd.

Yn ogystal â hynny, rydym wedi cryfhau ein cyllid cyfalaf drwy weithio gyda Cwmpas ac Ymddiriedolaeth Tir Cymunedol Gŵyr yn Abertawe i dreialu’r gronfa datblygu tir ac adeiladau sy’n cael ei defnyddio ar gyfer mentrau cydweithredol hefyd. Felly, mae Ymddiriedolaeth Tir Cymunedol Gŵyr wedi derbyn bron i £900,000 i ddatblygu 14 o dai fforddiadwy di-garbon, ac mae grwpiau eraill bellach yn awyddus i weithio gyda Cwmpas hefyd. Felly, wrth i’r cynlluniau penodol hyn ddod yn fwy gweladwy ac wrth i’r wybodaeth gynyddu a chael ei rhannu’n ehangach, credaf y byddwn yn gweld awydd cynyddol am y cynlluniau hyn. Dros flynyddoedd blaenorol, rwy'n credu bod hynny wedi bod yn rhan o’r her—ni chafwyd awydd o’r gwaelod i fyny am y cynlluniau hyn—ond wrth i ni eu gweld yn dechrau ac yn llwyddo, byddwn yn sicr yn gweld hynny’n tyfu yn fy marn i.

Mae mynediad at gartref gweddus, fforddiadwy i'w brynu neu ei rentu yn parhau i fod yn broblem i ormod o bobl. Dyna pam mae darparu 20,000 o gartrefi cymdeithasol fforddiadwy i'w gosod ar rent yn parhau i fod yn un o'n hymrwymiadau allweddol. Ochr yn ochr â hyn, byddwn yn parhau i flaenoriaethu ein hymdrechion i atal digartrefedd a gwella diogelwch ac ansawdd tai.

Thank you for that response.

Un o'r problemau mawr y mae pawb ohonom yn eu gweld yn ein hetholaethau bron bob dydd, rwy'n credu, yw argaeledd tai cymdeithasol, a chredaf ein bod i gyd yn gwybod, o'n gwaith etholaethol, pa mor anodd yw cael tai parhaol yn ogystal â thai dros dro, er gwaethaf ymdrechion mawr Llywodraeth Cymru y clywsom amdanynt heddiw, ac ymdrechion awdurdodau lleol. Yng Ngogledd Caerdydd, cafodd gwesty ei agor i deuluoedd digartref y llynedd. Mae hwn wedi bod yn llawn ers iddo agor, ac mae hyn wedi arwain at anawsterau gyda phlant yn gorfod teithio i ysgolion ledled Caerdydd, gan geisio cadw cysylltiadau lleol lle rydym yn gobeithio y byddant yn cael eu hailgartrefu yn y pen draw. A all Ysgrifennydd y Cabinet awgrymu unrhyw ffyrdd eraill o roi hwb i'r cyflenwad o dai cymdeithasol yng Nghymru? Rwy'n cydnabod, yn y cwestiynau blaenorol, eich bod wedi ymdrin â nifer o wahanol ffyrdd, ond hoffwn wybod pa ffyrdd a pha syniadau eraill sydd gennym i ymestyn y cyflenwad.

Rydym yn ceisio mynd i'r afael â'r mater hwn o'r ddwy ochr, yn yr ystyr ein bod yn ceisio atal pobl rhag colli eu cartrefi yn y lle cyntaf, ond ar y pen arall rydym hefyd yn ceisio darparu mwy o gartrefi fforddiadwy. Soniais am y £330 miliwn yr ydym yn ei fuddsoddi yn y flwyddyn ariannol hon. Mae hynny'n golygu bod cyfanswm y cyllid ar gyfer y grant tai cymdeithasol yn ystod pedair blynedd gyntaf tymor y Senedd hon yn £1.4 biliwn. Rwy'n credu bod hwnnw'n fuddsoddiad sylweddol yn hynny o beth, er fy mod yn cydnabod bod llawer mwy i'w wneud o hyd.

Rwy'n falch iawn ein bod wedi lansio ystod o gynlluniau a fydd yn darparu mwy o gartrefi gwirioneddol fforddiadwy cyn gynted â phosibl, ac un o'r rheini nad wyf wedi sôn amdano hyd yma yw'r rhaglen gyfalaf ar gyfer llety dros dro, a hefyd Cynllun Lesio Cymru. Rwy'n falch iawn fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol, Tai a Chynllunio wedi agor y rhaglen gyfalaf ar gyfer llety dros dro ar gyfer blwyddyn ariannol 2024-25, gyda gwerth dangosol o £100 miliwn. Gwnaed hynny ym mis Mehefin, ac mae hynny'n helpu i gyflwyno llety mwy hirdymor o ansawdd da i bobl sydd mewn llety dros dro ar hyn o bryd, fel y bobl rydych chi wedi siarad amdanynt yn eich etholaeth chi.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n siŵr y gallwn i gyd gytuno bod yr argyfwng tai yn peri pryder yma yng Nghymru, a byddwn yn dadlau'n gryf ein bod yn y sefyllfa hon o ganlyniad i fethiant Llywodraethau Llafur olynol i adeiladu digon o stoc dai dros y 25 mlynedd diwethaf. Fodd bynnag, mae'r rheoliadau cynllunio wedi bod yn rhwystr i awdurdodau lleol ledled Cymru, ac rwy'n falch o weld, yn y rhaglen ddeddfwriaethol ddoe, fod bwriad i edrych ar y ddeddfwriaeth gynllunio.

Rhwystr arall yw'r ffaith bod busnesau adeiladu yn wynebu prinder gweithwyr medrus a diffyg mynediad at ddeunyddiau. Gyda hyn mewn golwg, a fyddech chi'n gwybod, Ysgrifennydd y Cabinet, pa drafodaethau y byddai'r Ysgrifennydd Cabinet perthnasol wedi'u cael gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi, o ran darparu cymorth i fusnesau adeiladu llai o faint er mwyn rhoi hwb i'r economi a'r cyflenwad o dai lleol?

Gwn fod y Gweinidog yn awyddus iawn i weithio ar draws y Llywodraeth, gan gydnabod pwysigrwydd sgiliau a phrentisiaethau yn y maes hwn, a'i bod yn cael sgyrsiau rheolaidd gyda Gweinidog yr economi, yn enwedig mewn perthynas ag archwilio sut y gallwn gryfhau a chefnogi'r gadwyn gyflenwi yma yng Nghymru, fel y gallwn sicrhau bod gennym yr unigolion medrus sydd eu hangen arnom yn y maes hwn, a gweld beth arall y gallwn ei wneud i gefnogi ein busnesau bach a chanolig i ddarparu'r deunyddiau sydd eu hangen arnom hefyd. Felly, hoffwn sicrhau cyd-Aelodau bod y Gweinidog yn gweithredu'n drawslywodraethol mewn perthynas â'r agenda hon ac yn cael y trafodaethau hynny'n rheolaidd gydag Ysgrifennydd yr economi.

Mae Llywodraeth Cymru wedi casglu a monitro data blynyddol ar nifer y datblygiadau Un Blaned a gymeradwywyd ac a wrthodwyd rhwng 2011 a 2019 ac mae wedi cyhoeddi'r wybodaeth hon ar-lein bob blwyddyn. Mae dadansoddiad o'r data wedi dynodi nad oes angen adolygiad ar hyn o bryd.

Diolch. Mae polisi cynllunio Llywodraeth Cymru wedi darparu ar gyfer datblygiadau Un Blaned, fel y'u gelwir, ers dros ddegawd. Yn ôl canllawiau ymarfer Llywodraeth Cymru ar gyfer datblygiadau Un Blaned, mae yna ystod o feini prawf llym y mae'n rhaid i'r datblygiadau hyn eu bodloni ar niwtraliaeth carbon a hunangynhaliaeth o ran incwm, bwyd, ynni a gwaredu gwastraff. Mae cyfres o geisiadau rhyddid gwybodaeth a wnaethom yn ddiweddar yn dangos mai sir Gaerfyrddin, sir Benfro a Cheredigion a gafodd y mwyafrif o geisiadau datblygiadau Un Blaned, gyda sir Gaerfyrddin ar frig y rhestr gyda 29. Mae'r ceisiadau rhyddid gwybodaeth hyn hefyd yn datgelu mai cyfyngedig iawn fu'r ymchwil i weld i ba raddau y mae'r datblygiadau Un Blaned hyn yn bodloni'r meini prawf ar gyfer rhoi caniatâd cynllunio. Mae nifer yr achosion gorfodi a agorwyd yn erbyn datblygiadau Un Blaned yn isel iawn, ac mae nifer yr hysbysiadau cydymffurfio a gyhoeddwyd hyd yn oed yn is. Yn wir, dim ond un a gyhoeddwyd yn unman yng Nghymru erioed. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n rhannu fy mhryder am y diffyg gorfodaeth, ac yn cytuno ei fod yn atgyfnerthu pryderon lleol y gallai datblygiadau Un Blaned gael eu defnyddio fel bwlch yn y rheolau, fel ffordd o osgoi cynlluniau datblygu a rheoliadau cynllunio lleol?

Rwy'n gwybod nad yw Ysgrifennydd y Cabinet yn bwriadu newid y polisi datblygu Un Blaned ar hyn o bryd, a'r rheswm am hynny yw oherwydd y nifer fach iawn o geisiadau a ddaeth i law. Deallaf fod awdurdodau cynllunio lleol rhwng Ebrill 2014 a 2019 wedi darparu data sy'n dangos mai dim ond 19 o ddatblygiadau Un Blaned a gafodd ganiatâd, a bod saith wedi cael eu gwrthod. Rwy'n credu mai dyna'r rheswm pam nad oes bwriad i gynnal adolygiad mwy cyflawn. Fodd bynnag, os yw trigolion lleol yn pryderu bod unigolion wedi adeiladu eiddo neu'n byw y tu allan i amodau'r cytundeb a nodwyd yng nghanllawiau'r datblygiad Un Blaned, dylent godi hynny gyda'r awdurdod lleol yn y lle cyntaf. Ond os oes yna enghreifftiau penodol yr hoffech eu trafod, byddwn yn fwy na pharod i'w harchwilio gyda chi.

Ysgrifennydd y Cabinet, fel rydym newydd glywed, mae llawer o bryderon ynghylch datblygiadau Un Blaned, ac rwy'n sicr wedi gohebu ar y mater hwn fwy nag unwaith dros y blynyddoedd gyda'ch cyd-Aelod Cabinet, Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol, Tai a Chynllunio. Yng ngoleuni'r pryderon a godwyd gyda mi yn sir Benfro, ers peth amser bellach rwyf wedi bod yn galw am adolygiad o bolisi datblygu Un Blaned. O ystyried bod yna bryderon difrifol wedi bod mewn perthynas â'r polisi penodol hwn ers blynyddoedd bellach, pam na wnaiff Llywodraeth Cymru adolygu'r polisi yng ngoleuni'r pryderon sydd wedi'u codi gyda ni fel Aelodau, ac fel rydym newydd ei glywed gan yr Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru hefyd?

Fel y dywedais yn fy ateb blaenorol, gwn nad yw Ysgrifennydd y Cabinet yn bwriadu adolygu neu newid y polisi ar hyn o bryd, a'r rheswm am hynny yw oherwydd y nifer isel iawn o ddatblygiadau sy'n dod o dan hyn. Nid yw datblygiadau Un Blaned yn ymwneud â'r datblygiad yn unig, wrth gwrs; mae'n ymwneud â ffordd o fyw, lle mae'n rhaid cynhyrchu mwyafrif yr incwm, bwyd ac ynni sydd eu hangen i gynnal yr aelwyd o safle'r cais ei hun. Mae'r adeiladau hynny'n isel neu'n ddi-garbon o ran eu hadeiladwaith a dylent gynnwys deunyddiau diraddiadwy o ffynonellau cynaliadwy, er enghraifft pren ac ati. Fel y cynigiais i fy nghyd-Aelod ym Mhlaid Cymru, os oes datblygiadau penodol y mae cyd-Aelodau neu eu hetholwyr yn credu nad ydynt yn parchu'r cytundeb a wnaed pan gafodd y ceisiadau hynny eu cytuno, gallwn gael sgwrs am y rheini a'r ffordd orau o symud ymlaen.

Mae pob cartref newydd a adeiladir gyda chyllid Llywodraeth Cymru yng Nghymru yn cael ei adeiladu i'r safon cartrefi gydol oes, gan sicrhau bod cartrefi yn hygyrch ac yn gyfleus i bob tenant ac y gellir eu haddasu i anghenion hirdymor. Mae'n sicrhau bod anheddau'n hygyrch i denantiaid o bob oed a'r rheini sydd ag amhariadau corfforol.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae bob amser yn bleser clywed eich ymateb gofalus i'n cwestiynau. Fel y gwyddom i gyd, mae gennym brinder tai difrifol, ac rwy'n croesawu camau i gynyddu'r cyflenwad o gartrefi ledled Cymru wrth inni geisio dileu digartrefedd. Fodd bynnag, yn ogystal ag adeiladu'r cartrefi hyn yn gyflym, rhaid inni sicrhau eu bod yn diwallu anghenion y rhai sydd am fyw ynddynt. Rhaid inni sicrhau bod pob cartref a adeiladir yn darparu ar gyfer teuluoedd ifanc sy'n tyfu, gyda mynediad digonol at fannau awyr agored, a hefyd yn diwallu anghenion preswylwyr anabl, eiddil ac oedrannus. Ysgrifennydd y Cabinet, rydych chi'n aml yn cyfeirio at safonau ansawdd tai Cymru, ond nid yw eu hiteriad diweddaraf yn mynd i'r afael â'r hyblygrwydd sydd ei angen i sicrhau bod cartrefi'n diwallu anghenion sy'n newid. Pryd fydd safonau ansawdd tai Cymru yn cael eu diweddaru nesaf, a pha gynlluniau sydd gennych i fynd i'r afael ag anghenion gofal drwy safonau tai?

Mae pob cartref newydd sy'n cael ei adeiladu gyda chyllid Llywodraeth Cymru nawr yn cael ei adeiladu i'r safon cartrefi gydol oes. Er nad yw hwnnw'n safon cadair olwyn llawn, mae'n sicrhau bod cartrefi'n cael eu hadeiladu gyda grisiau y gellir gosod lifft risiau arnynt, a mwy o le i symud, cawod llawr gwaelod hygyrch, drysau mynediad lletach, a llwybrau mynediad allanol cyfleus. Mae'r nodweddion syml hynny'n eu gwneud yn hyblyg a gall ystod eang o ddeiliaid eu defnyddio drwy gydol oes y cartref, ac yn wir, drwy gydol oes yr unigolyn, a gallant ymateb i anghenion newidiol yr aelwydydd hynny hefyd. Mae'r cartrefi gydol oes hyn i gyd yn ymwneud â hyblygrwydd a'r gallu i addasu. Nid ydynt yn arbennig mewn unrhyw ffordd, yn yr ystyr o fod yn wahanol, ond maent wedi'u cynllunio'n feddylgar a'u nod yw creu ac annog amgylchedd byw gwell i bawb. Boed yn fagu plant bach neu ymdopi â salwch neu lai o symudedd yn ddiweddarach mewn bywyd, bydd y safon cartrefi gydol oes nawr, ym mhob tŷ sydd wedi'i adeiladu gyda chyllid Llywodraeth Cymru, yn gwneud y dyddiau da a'r dyddiau drwg mewn bywyd yn haws i bobl eu rheoli. Rwy'n credu bod hwnnw wedi bod yn gam pwysig ymlaen o ran gallu cefnogi pobl i aros gartref pan allai eu hanghenion gynyddu ar adegau penodol yn eu bywydau.

That response from the Cabinet Secretary demonstrates that the Government is looking to meet some of people's physical needs, but people have cultural needs and social needs and other needs too. Of course, the easiest way of ensuring that all these needs of tenants and everyone else are met is by ensuring that there is a right to adequate housing—legislation that we've been calling for for a number of years here. If you visited a city such as Vienna, for example, before any planning consent is given for social housing for tenants there, they measure social needs. They ensure that there is adequate access to public transport, that there is access to doctors and dentists, that elderly people have access to care in terms of their end-of-life needs. They look at all of these needs before giving planning consent. That is something that we should be aiming towards here in Wales. So, in the absence of legislation for adequate housing, what steps is the Government here taking to ensure that tenants have access to education, healthcare, transport and all of these other things that they need as the essentials of their daily lives?

Rwy'n credu bod dau beth pwysig i'w cofio yma. Yn gyntaf, yn y math o ddull o greu lleoedd, y cyfeiriais ato mewn perthynas â'r ail gwestiwn y prynhawn yma, a oedd yn ymwneud â sut rydym yn sicrhau bod canol trefi'n addas ac yn hygyrch i bobl anabl, dylai'r un peth fod yn wir i'n cymunedau i gyd, a sicrhau bod gennym y math hwnnw o ddull o greu lleoedd, er mwyn sicrhau bod pobl yn gallu cael mynediad at y gwasanaethau hanfodol sydd eu hangen arnynt, at y bywyd cymdeithasol sydd ei angen arnynt, ac at eu diddordebau diwylliannol ac yn y blaen hefyd. Rwy'n credu y dylid cynnwys y pethau hynny i gyd o fewn y dull creu lleoedd, a ddylai, wrth gwrs, gynnwys unigolion a chymunedau wrth ddatblygu'r cynlluniau creu lleoedd hynny hefyd. Rwy'n credu bod hyn i gyd yn bwysig iawn.

Ac wrth feddwl am y sgyrsiau hynny a gawn pan fydd pobl angen gofal cymdeithasol, y sgwrs 'beth sy'n bwysig i chi', rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn hefyd, er mwyn sicrhau bod tai pobl yn eu galluogi i ymgymryd â chyfrifoldebau eraill—y cyfrifoldebau gofalu a allai fod ganddynt, mynd i'r ysgol—ac unwaith eto, eu galluogi i gael y diddordebau sy'n gwneud bywyd yn werth ei fyw. Felly, rwy'n credu y daw'r holl bethau gwahanol hynny at ei gilydd—y cynlluniau creu lleoedd, yr adeiladau eu hunain, yn ogystal ag unrhyw gymorth gofal cymdeithasol y gallai fod ei angen ar unigolion hefyd.

Ysgrifennydd y Cabinet, cyfarfûm â gofal a thrwsio Cwm Taf yn ddiweddar, ac fe wnaethant ddweud wrthyf fod nifer y bobl sy'n gofyn am gymorth ganddynt wedi cynyddu mwy na 134 y cant rhwng 2018-19 a 2022-23. Yn amlwg, mae'n well ym mhob ffordd i bobl os gallwn eu galluogi i aros yn eu cartrefi eu hunain, ond dywedir wrthyf fod perchnogion tai hŷn yn ei chael hi'n fwyfwy anodd ariannu'r gwaith trwsio cartrefi sy'n ei gwneud yn ddiogel iddynt wneud hynny. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i gefnogi asiantaethau gofal a thrwsio ledled Cymru, fel y gallant gyflawni eu rôl hanfodol i sicrhau bod cartrefi pobl yn addas ar gyfer eu hanghenion?

Hoffwn ymuno â chi i gydnabod y gwaith pwysig y mae gofal a thrwsio yn ei wneud, gan helpu pobl i fyw'n annibynnol yn eu cartrefi cyhyd â phosibl, ac rydym wedi ymrwymo'n llwyr i gefnogi'r gwaith hwnnw. Ar hyn o bryd, mae asiantaethau gofal a thrwsio ledled Cymru yn derbyn cyllid gan Lywodraeth Cymru drwy ein rhaglen asiantaethau gwella cartrefi, a hefyd ein rhaglenni addasiadau brys, a dyfarnwyd cyfanswm o £8.6 miliwn yn y flwyddyn ariannol gyfredol i asiantaethau gofal a thrwsio i'w cefnogi yn y gweithgarwch hwnnw. Mae asiantaeth Cwm Taf yn derbyn £800,000 o'r dyraniad hwn, a chredaf fod y gwaith y maent yn ei wneud, yn ymateb mor gyflym i anghenion pobl, yn wych wrth helpu pobl i ddod adref o'r ysbyty neu i aros yn eu cartrefi hefyd. Gall asiantaethau gofal a thrwsio gael cymorth ariannol drwy ein rhaglen ariannu Hwyluso hefyd. Mae'r rhaglen honno yn cael dyraniad blynyddol o £6 miliwn. Mae'r cronfeydd hynny, fodd bynnag, yn cael eu dyrannu i awdurdodau lleol i wneud addasiadau a gwaith byw'n annibynnol, ond fel y dywedais, gall asiantaethau gofal a thrwsio gael mynediad at y cyllid hwnnw ar gyfer eu gwaith.

Rydym yn cael gwared ar rwystrau ac yn creu amgylchedd a fydd yn galluogi pawb yng Nghymru i leihau allyriadau o'u cartrefi, gan dargedu cymorth uniongyrchol tuag at aelwydydd incwm isel, gan gynnwys ein rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio gwerth £70 miliwn a'r cynllun Nyth Cartrefi Clyd gwerth £30 miliwn. Bydd y dull hwn o weithredu yn sicrhau pontio teg ac yn sicrhau nad oes neb yn cael ei adael ar ôl.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Gydag 11 y cant o'n hallyriadau carbon yn dod o'n cartrefi, er mwyn cyrraedd ein targedau lleihau carbon, mae'n hanfodol ein bod yn gwella effeithlonrwydd ynni o fewn y stoc dai. Wrth gwrs, nid yw inswleiddio cartrefi ond yn un ffordd o wella effeithlonrwydd ynni a datgarboneiddio cartrefi, ond mae'n hanfodol bwysig. Yn ôl ymchwil gan Which?, mae lefelau inswleiddio mewn cartrefi yn ardal y canolbarth a'r gorllewin yn gymharol wael, yn enwedig yn yr ardaloedd mwy gwledig. Maent yn dweud hefyd fod cyflenwad cymharol isel o osodwyr inswleiddio, ac fe gafodd hynny ei adleisio yn y grŵp hollbleidiol ar adeiladu ddydd Llun. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod nifer ddigonol o bobl yn cael eu hyfforddi i ateb y galw am osodwyr inswleiddio?

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn, ac mewn gwirionedd mae'n fy atgoffa o'r cwestiwn a ofynnodd Peter Fox yn gynharach, a oedd hefyd yn ymwneud â sgiliau. Gall landlordiaid cymdeithasol gael gafael ar yr arian sydd ar gael drwy'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio tuag at hyfforddiant, gan gynnwys ar gyfer gosodwyr inswleiddio, ac rydym yn gweithio'n agos iawn gyda'n sefydliadau academaidd, cymdeithasau sgiliau'r diwydiant a phartneriaid eraill i adolygu sgiliau'r gweithlu'n barhaus, i gyflawni ein huchelgeisiau ôl-osod a'n safonau.

Rydym hefyd wedi sefydlu hyb carbon sero net i gysylltu partneriaid â gwybodaeth arbenigol a manylion am y rhaglen sgiliau sydd ar gael, ac mae cyllid penodol ar gyfer hyfforddiant yn cynnwys y rhaglen sgiliau hyblyg, sef grant hyfforddi sydd ar gael i bob cyflogwr yng Nghymru, ac sy'n cynnig hyd at 50 y cant o'r costau hyfforddi i gyflogwr sy'n dymuno prynu cyrsiau hyfforddi i uwchsgilio eu gweithlu, a hefyd ein cyfrifon dysgu personol gwyrdd, sydd wedi'u cynllunio'n benodol i gefnogi sectorau allweddol, gan gynnwys ôl-osod ynni domestig. Felly, mae nifer o ffyrdd y gellir cael gafael ar gyllid i uwchsgilio pobl yn y sector pwysig hwn.

Question 8 [OQ61407] is withdrawn. Question 9, Russell George.

Nid yw Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol, Tai a Chynllunio wedi cael unrhyw drafodaethau gyda chwmnïau dŵr ynghylch gosod systemau chwistrellu dŵr mewn cartrefi newydd.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Un o'r pethau y mae datblygwyr yn eu codi gyda mi yn weddol fynych yw'r gost ychwanegol iddynt yn aml, nid o osod y systemau chwistrellu dŵr eu hunain, ond lle nad oes digon o bwysedd dŵr wedi'i ddarparu gan gwmnïau dŵr, y gost ychwanegol o ddod o hyd i ddulliau eraill o hwyluso system chwistrellu dŵr, megis cost pympiau neu danciau dŵr. Felly, mae'r cwestiwn rwy'n ei ofyn, Weinidog, yn ymwneud â hynny, oherwydd, wrth gwrs, gyda'r costau ychwanegol hynny i'r datblygwr, cânt eu trosglwyddo, ac yna mae cartref, wrth gwrs, yn ddrutach i'r prynwr yn y pen draw. Ac wrth gwrs, rydym eisiau cadw cost y cartrefi hynny mor isel â phosibl, yn enwedig ar gyfer datblygiadau newydd lle mae pobl ifanc eisiau prynu am y tro cyntaf. Felly, a gaf i ofyn, Weinidog, beth allwch chi ei wneud i sicrhau bod cwmnïau dŵr yn darparu'r pwysedd dŵr angenrheidiol i wneud yn siŵr bod pwysedd dŵr yn addas ac yn briodol mewn ardal benodol pan fo datblygiadau newydd yn digwydd?

Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod yn gwybod bod gan gwmnïau dŵr yng Nghymru ddyletswydd statudol i ddarparu dŵr, ond nid oes gofyniad i'w ddarparu at ddibenion diffodd tân—felly, byddai hynny'n cynnwys dŵr ar gyfer systemau chwistrellu—o dan Ddeddf Dŵr 2014. Byddem yn dweud, cyn gweithredu'r—. Esgusodwch fi. O ystyried y pwysedd dŵr arferol y gellir ei ddisgwyl mewn eiddo, mae sicrhau llif digonol yn rhywbeth y dylai'r cynllun gwreiddiol ei ystyried, a lle mae problemau gyda phwysedd dŵr, ceir rhai atebion cynllunio amgen, fel tanc storio dŵr. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod bod arloesedd yn digwydd ar gryn gyflymder mewn gwirionedd, a gwelwyd arloesedd pwysig gan y diwydiant chwistrellu i fynd i'r afael â phwysedd dŵr isel. Er enghraifft, datblygwyd y pwmp mewnol, sy'n gwella'r llif a'r pwysedd, yn ogystal â'r defnydd o bennau chwistrellu llif isel, a allai olygu na fydd angen tanciau storio dŵr yn y dyfodol mewn gwirionedd. Felly, rwy'n credu y gallwn groesawu'r arloesedd, ond rwy'n cydnabod y pwynt sy'n cael ei wneud. 

Thank you, Cabinet Secretary.

Item 2 is the questions to the Cabinet Secretary for Education, and the first question is from Julie Morgan.

Mae Gwasanaeth Cerddoriaeth Cenedlaethol Cymru yn galluogi pob plentyn a pherson ifanc, rhwng tair ac 16 oed, i elwa ar gyfleoedd i chwarae offeryn cerddorol, gan gynnwys drwy raglenni ysgolion fel Profiadau Cyntaf a Llwybrau Cerddoriaeth.

Diolch yn fawr iawn am yr ateb, ac rwy'n croesawu'r gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol a'r rhaglen ysgolion yn fawr, ond fel y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod, rwyf wedi bod yn rhan o'r ymgyrch i achub adran iau Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru, dan arweiniad Rhianon Passmore ac eraill ar draws y Siambr, ac mae disgwyl i goleg brenhinol Cymru wneud cyhoeddiad ar y canlyniad ddydd Gwener nesaf, 19 Gorffennaf. A hoffwn ailadrodd, mae mwy na 400 o blant yn mynychu'r conservatoire iau. Dyma'r unig wasanaeth o'i fath yng Nghymru, sy'n darparu addysgu yn y Gymraeg a'r Saesneg, ac mae dros 50 y cant o'r plant yn derbyn bwrsariaethau oherwydd incwm y teulu. Ac wrth gwrs, mae'r plant hyn yn dod o bob cefndir ac yn mynd ymlaen i gynrychioli Cymru mewn cerddorfeydd a theatrau ar draws y byd. Pe bai'r adran iau yn cau, Cymru fyddai'r unig wlad yn y DU heb conservatoire iau pwrpasol, sy'n golygu y byddai ein pobl ifanc dan anfantais sylweddol. Ac yn amlwg, mae i'r conservatoire ei le fel y datblygiad o'r gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol. Rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyfarfod â phennaeth y coleg, ac fe wnaethom ei drafod mewn cwestiynau busnes ddoe, ond tybed a allai ddweud wrthym beth oedd canlyniad y cyfarfod hwnnw.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn atodol, Julie. Gwn y bydd y cynigion i gau'r adran iau yng Ngholeg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru wedi peri pryder i bawb dan sylw. Mae'n bwysig cofio bod y coleg yn gorff annibynnol sy'n gyfrifol am ei faterion academaidd ei hun. Maent wedi dweud eu bod yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i ddarparu cyfleoedd ym myd cerddoriaeth i bobl ifanc ac i greu llwybrau i hyfforddiant proffesiynol a byddant yn parhau i ddarparu gwaith prosiect mewn nifer o feysydd, gan gynnwys cyfres o weithdai trochi ar benwythnosau mewn cerddoriaeth, cyfnodau preswyl y Gerddorfa Ieuenctid Agored Genedlaethol a chyrsiau gwyliau yn y celfyddydau cynhyrchu.

Yn wir, cyfarfûm â phennaeth y coleg ddydd Llun. Cefais sgwrs ddefnyddiol gyda hi. Cefais fy sicrhau o'i hymrwymiad hi a'i thîm i wasanaethau cerddoriaeth ieuenctid, ac er bod y pwysau ariannol y mae'r coleg yn eu hwynebu, fel llawer o brifysgolion yng Nghymru ac ar draws y DU, yn un o'r ffactorau sy'n gysylltiedig â'r cynigion presennol, mae yna ymrwymiad gwirioneddol hefyd i sicrhau bod gweithgarwch ieuenctid yn gynhwysol ac yn genedlaethol ei gyrhaeddiad a'i fod wedi ei ddiogelu ar gyfer y dyfodol. Ac er bod y ddarpariaeth bresennol yn hynod werthfawr i'r rhai sy'n elwa ohoni, mae'r mwyafrif helaeth—bron 80 y cant—yn byw yng Nghaerdydd a'r cyffiniau yn ne-ddwyrain Cymru. Er enghraifft, nid oes unrhyw fyfyrwyr o ogledd Cymru a Cheredigion.FootnoteLink Ac o ran y bwrsariaethau, mae'r ffigurau a gefais yn dangos bod 24 y cant o fyfyrwyr cerddoriaeth ifanc yn derbyn bwrsariaeth. Fel y mae'r Aelod wedi nodi, mae'r broses yn parhau, ac mae disgwyl i'r coleg wneud cyhoeddiad ar 19 Gorffennaf.

Un o'r pethau sy'n drawiadol yn eich ymateb i gwestiwn Julie Morgan yw'r ffaith bod 80 y cant o fyfyrwyr cerddoriaeth sy'n defnyddio'r coleg cerdd a drama yn byw yng Nghaerdydd a'r cyffiniau, felly pan fyddwch chi'n cyfarfod â'r coleg, a ydych chi'n pwysleisio pwysigrwydd darparu cyfleoedd addysg cerddoriaeth i bob darpar ddisgybl ledled Cymru? Ni waeth lle maent yn byw, dylai pawb gael mynediad cyfartal at addysg cerddoriaeth os ydynt yn dymuno cymryd rhan yn y maes astudio hwnnw. Felly, pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda'r sector cerddoriaeth er mwyn darparu cyfleoedd cyfartal i bobl ledled Cymru, ni waeth lle maent yn byw?

Diolch yn fawr, Gareth, ac yn wir, roedd hwnnw'n un o'r materion a drafodais gyda'r pennaeth. Os ydym yn sôn am ysgol gerddoriaeth genedlaethol, mae angen iddo fod yn wasanaeth cenedlaethol, ac mae'r coleg yn ymwybodol iawn o hynny, ac er eu bod yn mynd drwy'r broses hon ar hyn o bryd, maent yn ystyried sut y gallant sicrhau bod y gwasanaeth yn cael ei gynnig i bobl ifanc ym mhob rhan o Gymru.

Ni fyddwn eisiau i chi feddwl, oherwydd yr hyn a ddywedais am ffocws y coleg brenhinol yn y de-ddwyrain, nad ydym yn cynnig cyfleoedd cerddoriaeth ledled Cymru gyfan. Mae ein gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol yn darparu ystod o raglenni ar gyfer ysgolion ledled Cymru, sy'n cynnwys Profiadau Cyntaf mewn ysgolion cynradd, Llwybrau Cerddoriaeth mewn ysgolion uwchradd, yn ogystal â hyfforddiant cerddorol a cherddoriaeth fyw yn ehangach, ac mae'r cynlluniau hyn hefyd yn cael eu cefnogi gan blatfform cerddoriaeth digidol Charanga Cymru, sydd, hyd yma, wedi cael ei ddefnyddio gan dros 1,000 o ysgolion yng Nghymru, a hyd yma rydym wedi buddsoddi dros £13 miliwn yn y gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol. Gallais ymuno â nhw mewn dathliad yn ddiweddar, ac mae'n wirioneddol wych, ond rydych chi'n gwneud pwynt pwysig y dylai cerddoriaeth fod ar gael i blant a phobl ifanc ledled Cymru.

Hoffwn dalu teyrnged i Julie Morgan hefyd am ei gwaith a'i chefnogaeth i fywyd diwylliannol Cymru.

Felly, fel y dywed Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n bwysig cydnabod arwyddocâd arloesol y gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol cyntaf, ac yn arbennig, roeddwn eisiau talu teyrnged i Mari Pritchard am ei harweinyddiaeth arloesol. Ac rydych chi wedi sôn am rai o'r rhaglenni Cymru gyfan sy'n cael eu cyflwyno'n llwyddiannus iawn.

Mae fy nghwestiwn heddiw yn amlwg yn ymwneud â'r pyramid dilyniant pwysig iawn sy'n ganolog i'r cynllun cenedlaethol ar gyfer cerddoriaeth, a'r angen i Goleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru gael rhaglen ar gyfer disgyblion mwy abl a thalentog, ac mae llawer o'r rheini'n dod o etholaethau'r Cymoedd. Mae'n bwysig nodi, felly, nad yw'r gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol yn darparu ar gyfer y garfan honno, ac ni fwriadwyd iddo wneud hynny erioed, ac mae hefyd yn amlwg fod Coleg Cerdd Brenhinol y Gogledd hefyd yn lleoliad i rai o'n disgyblion o ogledd Cymru, ac mae'n bwysig fod y coleg yn cyflwyno rhaglenni mewn hybiau fel y gall  ei wneud.

Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi sicrwydd i'r lle hwn fod y cynllun cerddoriaeth cenedlaethol yn dal i fod yn hyfyw mewn perthynas ag ysgol iau ar ddyddiau Sadwrn, a bod popeth yn cael ei wneud i sicrhau adferiad adran iau briodol a model ariannu newydd yn y dyfodol sy'n addas ar gyfer conservatoire, fel sydd gennym ar draws y Deyrnas Unedig, i ariannu'r adran iau? Ac a wnaiff hi fynd ati ar frys i asesu sut mae hyn wedi digwydd a phwysleisio'r angen am adran iau ddwyieithog i'r conservatoire yng Nghymru?

Felly, edrychaf ymlaen at gyfarfod ag Ysgrifennydd y Cabinet i geisio unioni'r sefyllfa hon i'r disgyblion gofidus, o ran eu cynnydd cerddorol a'r bwlch sydd ganddynt nawr a'u materion diogelu, ac i'r tiwtoriaid sydd bellach yn edrych y tu hwnt i Gymru—gwlad y gân—am gyflogaeth ar gyfer y dyfodol. Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Rhianon, ac yn amlwg rwy'n ymwybodol o'ch ymrwymiad cryf yn y maes hwn ac rwy'n hapus iawn i gyfarfod â chi cyn diwedd y tymor i drafod hyn. Fel y dywedais wrth Julie Morgan, mae yna broses ar y gweill a bydd y coleg brenhinol yn gwneud cyhoeddiad yn seiliedig ar ei ymgynghoriadau. Rwyf wedi cael sicrwydd eu bod wedi ymrwymo i ddarparu cyfleoedd parhaus i blant a phobl ifanc. Nid yw'r ffigurau a welais yn awgrymu bod cymaint â hynny o blant a phobl ifanc o'r Cymoedd yn defnyddio'r gwasanaeth. Fel y dywedais, mae 80 y cant yn dod o Gaerdydd ac ardal y de-ddwyrain. Rwy'n gwybod eu bod wedi ymrwymo i geisio sicrhau bod cynnig cynhwysol ar gyfer Cymru gyfan.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n cytuno ei bod yn bwysig iawn fod gennym gynnig cynhwysol, ond mae 50 y cant o'r disgyblion sy'n defnyddio'r gwasanaeth hwn yn derbyn bwrsariaethau oherwydd eu hamgylchiadau incwm. Felly, efallai fod Caerdydd yn ymddangos fel dinas gyfoethog—nid yw hynny'n wir. Mae yna ardaloedd enfawr o amddifadedd ac mae'r bobl ifanc hyn yn defnyddio'r gwasanaeth hwn. Ac mae ychydig yn anodd gweld sut y byddai plentyn tair oed yn gallu teithio o sir Benfro neu ogledd Cymru er mwyn cymryd rhan yn y conservatoire iau, ac rwy'n credu bod angen gwneud llawer iawn o ailfeddwl ar y mater.

Ac rwy'n siomedig iawn o glywed bod y pennaeth wedi gwrthod cyfarfod â Jim Walker, a sefydlodd y gwasanaeth hwn yn ôl yng nghanol y 1990au, ac nid yw'n ymddangos ei fod yn ystyried y cynigion sy'n dod gan y staff i leihau hyd y conservatoire, a fyddai'n arbed 20 y cant neu fwy ar unwaith, yn dibynnu ar faint y byddant yn cyfyngu ar y gwasanaeth. Oherwydd byddai ei ddileu'n gyfan gwbl yn golygu na fydd yn bodoli mwyach, ond pe gallem leihau'r gwasanaeth i'w wneud yn gynaliadwy yn y tymor byr tra bod cyllid yn brin, byddai'n rhoi cyfle inni ddod o hyd i ffynonellau cyllid amgen i alluogi'r holl bobl ifanc ddifreintiedig hyn—50 y cant ohonynt ar incwm isel—i ddod yn gerddorion proffesiynol yn y dyfodol, os mai dyna fyddent yn dewis ei wneud. Ond os ydym yn ei ddileu, nid fydd conservatoire i bobl ifanc yn y wlad hon, ac mae dweud yn syml, 'Wel, am nad yw'n bodoli yng ngogledd Cymru, mae angen inni dorri ei goesau i ffwrdd', yn—. Roeddwn i'n meddwl tybed a ydych chi wedi siarad ag Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid, nad yw yn y Siambr mwyach, neu'n wir Ysgrifennydd y Cabinet dros ddiwylliant, i ddod o hyd i ateb cyn tynnu'r plwg ar y gwaith gwych sydd wedi bod yn digwydd ers bron i 20 mlynedd.

Diolch, Jenny, ac fel y dywedais wrth Julie Morgan, mae'r ffigurau a gefais yn dangos bod 24 y cant o fyfyrwyr cerddoriaeth ifanc yn derbyn bwrsariaeth ffioedd. Ac nid oes unrhyw gwestiwn o fod heb unrhyw ddarpariaeth i bobl ifanc yng Nghymru. Mae'n fater o—. Mae pob prifysgol yn profi anawsterau ariannol, mae llawer ohonynt yn edrych ar eu modelau gweithredu. Ond fel y dywedais wrth Julie, nid ymarfer ariannol yn unig yw hwn; mae'n ymwneud hefyd ag edrych ar gynwysoldeb a sut y darperir y gwasanaethau ledled Cymru a sut maent mor gynhwysol â phosibl.

Mae proses statudol yn parhau, ac ni allaf wneud sylw ar yr hyn y mae'r coleg brenhinol—pa gyfarfodydd y mae'r coleg brenhinol—wedi derbyn neu heb ei dderbyn. Rwy'n gwybod eu bod wedi ymrwymo i ymateb i'r ymgynghoriad erbyn 19 Gorffennaf ar ôl iddynt adolygu'r holl sylwadau a ddaeth i law, a bydd cyhoeddiad pellach wedyn. 

Mae'n rhaid imi ddweud wrth yr Aelod, mewn perthynas â'i chyfeiriad at Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid, fod angen inni ystyried y pwysau ariannol enfawr sydd arnom fel Llywodraeth. Aethom i mewn i'r rownd gyllidebol hon gyda diffyg o £1.3 biliwn. Mae goblygiadau wedi bod i hynny. Roedd hynny allan o'n rheolaeth ni, ac yn deillio o ddiffyg buddsoddiad San Steffan. Mae'r gyllideb yng Nghymru ar gyfer addysg yn dal i fod £700 miliwn yn llai nag y byddem yn disgwyl iddi fod. Felly, mae'n rhaid cydnabod y problemau ariannol anodd iawn sy'n ein hwynebu ar draws y Llywodraeth.

Mae diogelu pobl ifanc o'r pwys mwyaf i Lywodraeth Cymru. Rhaid i bob ysgol ddangos polisïau, gweithdrefnau ac ymarfer diogelu effeithiol. Wrth gomisiynu gweithgareddau gan sefydliad arall, neu ganiatáu iddynt ddefnyddio adeiladau, dylai ysgolion sicrhau bod gan ddarparwyr fecanweithiau cadarn ar waith i ddiogelu plant rhag niwed.

Diolch yn fawr am yr ymateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae gennyf bryderon difrifol ynghylch clybiau gwyliau a'r gweithdrefnau diogelu a ddylai fod ar waith. Daeth i fy sylw efallai nad yw protocolau bob amser yn glir ac yn weithredol i fynd i'r afael â diogelu mewn clybiau gwyliau sy'n defnyddio adeiladau ysgol. Yn dibynnu ar y disgrifiad o'r clwb gwyliau, nid oes rheidrwydd cyfreithiol ar rai gweithredwyr i gofrestru gydag Arolygiaeth Gofal Cymru. Er y gall ysgolion lesio eu heiddo i ddarparwyr clybiau gwyliau preifat, mae rhieni'n rhagdybio bod polisïau'r ysgol ei hun, gan gynnwys diogelu, yn berthnasol i'r clwb gwyliau tra byddant yn gweithredu ar safle'r ysgol, ond fe wyddom nad yw hynny'n wir mewn gwirionedd, gan mai dim ond lesio adeiladau ysgol y mae clybiau gwyliau—ffaith y mae llawer o rieni'n anymwybodol ohoni. Gyda hyn i gyd mewn golwg, pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i gau'r bylchau hyn a sicrhau bod yr holl fesurau diogelu angenrheidiol yn cael eu rhoi ar waith er lles ein plant?

Diolch yn fawr am y cwestiwn, Peter. Ac fel y nodwch, mae'n rhaid i leoliadau sydd wedi'u cofrestru gydag Arolygiaeth Gofal Cymru roi sylw i'r safonau gofynnol cenedlaethol ar gyfer gofal plant a reoleiddir, ac mae hynny'n cynnwys safonau penodol yn ymwneud â diogelu, er mwyn sicrhau bod plant yn ddiogel rhag niwed, camdriniaeth ac esgeulustod a bod rhieni'n hyderus fod pob cam posibl i'w diogelu yn cael eu cymryd.

Diweddarwyd y safonau gofynnol cenedlaethol ym mis Mai 2023 i gynnwys trefniadau gwell ar gyfer hyfforddiant diogelu i'r holl staff sy'n gweithio mewn lleoliadau chwarae a gofal plant cofrestredig. Ar hyn o bryd rydym yn adolygu'r Gorchymyn eithriadau, sy'n nodi'r gwasanaethau a'r lleoliadau nad oes angen iddynt gofrestru gydag Arolygiaeth Gofal Cymru na chydymffurfio â'r rheoliadau gwarchod plant a gofal dydd. Ac mae'r gwaith hwnnw ar y gweill.

Efallai y bydd o ddiddordeb i chi hefyd ein bod yn dilyn argymhellion allweddol o'r adolygiad gweinidogol o chwarae. Mae hynny'n golygu ein bod ar hyn o bryd yn edrych ar ba gymorth ac arweiniad a ddarperir i ddarpariaeth gofal plant anghofrestredig mewn perthynas â diogelu. Mae'r cod ymarfer diogelu yn cael ei hyrwyddo ymhlith lleoliadau chwarae i godi ymwybyddiaeth o faterion diogelu, ac mae'r cod hwnnw'n rhoi cyngor ar gamau rhesymol y gall unrhyw un sy'n cynnig gwasanaeth neu sy'n rhedeg gweithgaredd eu cymryd i greu amgylcheddau mwy diogel. Ac mae adolygiad a diweddariad o'r cod ymarfer diogelu wedi cychwyn. Bydd hynny'n cynnwys gwybodaeth i godi ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o gamdriniaeth, esgeulustod a niwed a'r camau hanfodol i'w cymryd lle mae hyn yn digwydd neu'n lle ceir amheuaeth ohonynt. Ac rydym hefyd yn mynd i adnewyddu a hyrwyddo'n eang y canllawiau cadw'n ddiogel sy'n cyd-fynd â'r cod ar gyfer unigolion, rhieni a gofalwyr.

Questions from the party spokespeople now. Conservative spokesperson, Tom Giffard. 

Thank you very much, Llywydd. Good afternoon, Cabinet Secretary. 

Ysgrifennydd y Cabinet, rydym wedi gweld llawer o Weinidogion yn eich rôl yn ceisio gwrthdroi'r llithro mewn perfformiad academaidd yn ein system addysg yng Nghymru ar ôl 25 mlynedd o'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru. Dro ar ôl tro, rydym wedi gweld Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn lansio cwricwla, strategaethau, cynlluniau, oll â'r nod o godi Cymru o'r lle trist yr ydym ynddo ar waelod tablau cynghrair y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr ledled y DU ym mhob pwnc bob tro y cawsom ein hasesu. Ond mae'r dystiolaeth yn dweud wrthym fod pob un ohonynt wedi methu, felly pa hyder allwch chi ei roi i'r Senedd y byddwch chi'n llwyddo lle nad yw eich rhagflaenwyr wedi gwneud hynny?

Diolch yn fawr, Tom. Rwy'n gwybod nad oeddech chi yma yr wythnos diwethaf ar gyfer fy natganiad diweddaraf ar ddiwygio'r cwricwlwm, lle nodais rai o'r mesurau y byddwn yn eu cymryd i sicrhau bod ein Cwricwlwm i Gymru arloesol yn cyflawni ar gyfer pob dysgwr. Credaf yn gryf mai ein dull o weithredu drwy'r cwricwlwm newydd yw'r un cywir: cwricwlwm pwrpasol i ennyn diddordeb ein holl blant a phobl ifanc mewn dysgu perthnasol, ond rwyf wedi cydnabod bod angen mwy o gefnogaeth ar rai ysgolion gyda hynny. Yr wythnos diwethaf, nodais y mathau o gamau y byddem yn eu cymryd i sicrhau ein bod yn cefnogi ysgolion sydd angen cymorth ychwanegol gyda hynny. Nid yw hynny'n golygu atal neu gyfyngu ar yr ysgolion sy'n llwyddo; mae'n golygu darparu cymorth ychwanegol ynghylch pethau fel cynllunio cwricwlwm, asesu, cynnydd, a rhoi llythrennedd a rhifedd ar fframwaith statudol, a bydd hyn oll yn rhan o gynllun cyrhaeddiad yr ydym yn ei roi at ei gilydd fel Llywodraeth. Rwyf wedi bod yn glir fod codi cyrhaeddiad yn brif flaenoriaeth i mi. Mae'r Prif Weinidog wedi bod yn glir ynglŷn â hynny hefyd. Rwy'n cydnabod bod gennym lawer o waith i'w wneud. Mae'n ymwneud â mwy na PISA yn unig, fel y dywedais yr wythnos diwethaf; mae angen inni sicrhau bod ein cyrhaeddiad yn cyd-fynd â'n cwricwlwm newydd. Ond mae hon yn flaenoriaeth bwysig i bob un ohonom.

Diolch. Rwy'n falch eich bod wedi sôn am eich canllawiau newydd, oherwydd dyna oedd fy nghwestiwn nesaf. Wrth lansio'r canllawiau newydd, fe wnaethoch chi gyfaddef,

'bod angen manylion a chefnogaeth ychwanegol ar arweinwyr ac ymarferwyr i'w helpu i wneud y mwyaf o'r cyfleoedd hynny, yn enwedig mewn meysydd fel dilyniant ac asesu.'

Ond mae'n codi'r cwestiwn pam nad oedd y manylion hynny'n bresennol yn y lle cyntaf, Ysgrifennydd y Cabinet. Gwyddom fod rhai o'r newidiadau hyn wedi rhoi pwysau a llwyth gwaith enfawr ar ein staff addysgu hefyd. Dywedodd Cymdeithas Genedlaethol yr Ysgolfeistri ac Undeb yr Athrawesau mewn cyfweliad ddydd Llun eu bod yn clywed pryderon gwirioneddol am athrawon yn gadael y proffesiwn oherwydd y straen, y pwysau a'r diffyg cefnogaeth y maent yn gorfod ymdopi ag ef o ganlyniad i'r newidiadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru. Mewn rhai arolygon, mae hyd at 80 y cant o athrawon yn teimlo fel hyn, ac mae hynny wrth gwrs yn gwaethygu'r argyfwng recriwtio athrawon yn y sector ac yn ei gwneud yn fwy annhebygol byth y byddwch chi'n llwyddo i wella ein canlyniadau PISA is nag erioed, lle mae'r rhagflaenwyr hynny wedi methu. Felly, a ydych chi'n derbyn bod camgymeriadau wedi'u gwneud wrth roi'r cwricwlwm ar waith ar y cychwyn a'u bod wedi rhoi pwysau annheg ar ein staff addysgu?

Wel, mae'n teimlo fel pe baem wedi bod yma droeon o'r blaen, oherwydd fe atebais lawer o'r cwestiynau hyn yr wythnos diwethaf pan nad oeddech chi yma, ond rwy'n hapus iawn i fynd dros hyn eto er eich budd chi. Mae lleihau baich gwaith athrawon yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Mae gennym grŵp strategol ar lwyth gwaith wedi'i sefydlu gydag amrywiol ffrydiau gwaith y mae ein partneriaid yn yr undebau llafur i gyd yn rhan ohonynt. Rwyf wedi bod yn glir iawn ers dod i'r swydd fy mod yn cydnabod ein bod yn gofyn llawer gan ein haddysgwyr ysgol. Ond mae yna frwdfrydedd enfawr hefyd dros ein cwricwlwm newydd yng Nghymru, ac yn enwedig mewn ysgolion cynradd. Mae'r dystiolaeth yn awgrymu bod llawer o ysgolion yn llwyddo gydag ef mewn gwirionedd. Mae'n mynd ag addysgu a dysgu i lefel uchel. Mae'n ffordd wahanol o wneud pethau. Pan oeddem yn datblygu'r cwricwlwm newydd, dywedodd athrawon wrthym eu bod eisiau'r pŵer a'r parch i allu gwneud eu gwaith fel addysgwyr, a dyna beth rydym wedi ceisio ei roi iddynt. Ond ers dod i'r swydd, rwyf wedi cydnabod yr hyn y mae ysgolion wedi'i ddweud wrthyf, fod angen mwy o gefnogaeth ar rai ohonynt gyda hynny. Rwy'n credu bod hynny'n arbennig o wir ar lefel uwchradd, lle mae ysgolion yn dal i ganolbwyntio i raddau helaeth ar y system arholiadau bresennol sydd gennym, ac rydym wedi dweud y byddwn yn rhoi hynny ar waith. Rwy'n credu mai'r cwricwlwm newydd yw un o'r atebion i'r heriau recriwtio a chadw staff a wynebwn gydag ysgolion. Nid mater o sefyll o flaen plant yn trosglwyddo gwybodaeth yw hyn, mae'n ymwneud ag addysgu go iawn, eu hasesu mewn ffordd sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn a sicrhau bod pob dysgwr yn gallu cyflawni ei botensial. Nid wyf yn athro, ond pe bawn i, rwy'n credu y byddwn i'n ystyried hynny'n gyffrous ac yn atyniadol iawn.

Rydych chi wedi sôn amdano ddwywaith, felly rwyf am roi sylw iddo: nid oeddwn yma yr wythnos diwethaf, ac rwy'n ddiolchgar iawn i Joel James am gymryd fy lle yr wythnos diwethaf, ond fe wneuthum baratoi'r sylwadau a wnaeth Joel James ar fy rhan ac rwyf wedi adolygu eich ymatebion. Felly, nid oes angen i chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n poeni mwy am sicrhau bod ein myfyrwyr yn gallu cystadlu â'u cyfoedion yng ngweddill y Deyrnas Unedig, a nawr mae'n amlwg fod problem yn y baich y mae'r cwricwlwm yn ei roi ar ein staff addysgu, a chredaf eich bod wedi cydnabod hynny, ond nid wyf yn hollol siŵr, ac mae arolygon yr undebau'n paentio darlun llwm hefyd. Ond yr hyn sy'n fy mhoeni hefyd yw nad yw Llywodraeth Lafur Cymru yn dilyn y dystiolaeth o ran y dull o weithredu sy'n codi'r sgoriau PISA a'r safonau hynny. Dywedodd adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ar gwricwlwm newydd Llywodraeth Cymru

'mae dirywiadau wedi bod ym mhob gwlad sydd wedi mabwysiadu cwricwlwm o'r fath ar sail sgiliau'.

Ac eto, dyna'r union fodel y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi dewis ei fabwysiadu drwy flaenoriaethu dull seiliedig ar sgiliau yn hytrach na dull dysgu seiliedig ar wybodaeth y gwyddom ei fod yn gweithio. Yn wir, mae gwledydd fel Seland Newydd wedi gorfod camu'n ôl ar yr un dull, wedi gorfod newid o gwricwlwm sy'n seiliedig ar sgiliau am fod y dystiolaeth yn dangos yn glir nad oedd yn gwella safonau addysgol. 

Ysgrifennydd y Cabinet, rydym i gyd eisiau i'n pobl ifanc gael y dechrau gorau posibl mewn bywyd, fel y gallant gyflawni eu potensial wrth iddynt adael yr ysgol a chamu ymlaen i fyd gwaith. Ond er mwyn gwneud hynny, mae angen inni ddilyn y dystiolaeth ynglŷn â'r hyn sy'n gweithio. Ac eto, bron ym mhobman lle rhoddwyd cynnig ar y dull hwn o weithredu, profwyd ei fod yn methu. Felly, pam fod Llywodraeth Cymru yn mynd ar drywydd y dull hwn yn hytrach na dull y gwyddom ei fod yn gweithio?

Wel, rydych chi'n codi adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn gyson, ac fel rwy'n gorfod esbonio o hyd, mae'r ystadegau am PISA a amlygwyd yn adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn ymwneud â phlant a phobl ifanc nad ydynt wedi bod drwy'r cwricwlwm newydd. Rydym hefyd yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau ein bod yn dysgu gan wledydd eraill lle maent wedi mynd ar drywydd diwygio'r cwricwlwm. Atebais gwestiynau yr wythnos diwethaf gan Cefin Campbell ynglŷn â sut rydym yn gwylio'r hyn sydd wedi digwydd gyda'r cwricwlwm rhagoriaeth yn yr Alban a sicrhau ein bod yn osgoi syrthio i rai o'r maglau hynny, a oedd yn cynnwys darparu gormod o fanylion i ysgolion.

Rwy'n credu bod yn rhaid inni gofio hefyd ei bod hi'n ddyddiau cynnar ar ddiwygio'r cwricwlwm. Mae'n dal yn y broses o gael ei gyflwyno i bob un o'n hysgolion. Mae gennym werthusiad ffurfiannol parhaus sy'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â sut mae pethau'n mynd. Mae'r dystiolaeth gan Estyn yn awgrymu bod ysgolion cynradd yn gwneud gwaith da iawn gyda'r cwricwlwm. Oes, mae angen mwy o gefnogaeth ar rai ysgolion, ond mae cefnogaeth dda i'r cwricwlwm newydd. Rwy'n credu mai dyma sydd ei angen i sicrhau bod ein plant yn cael addysg bwrpasol sy'n ennyn eu diddordeb yng Nghymru, ac rydym wedi ymrwymo i wneud yr hyn sy'n angenrheidiol i sicrhau ei bod yn cael ei darparu'n effeithiol mewn ysgolion.  

The Plaid Cymru spokesperson, Cefin Campbell. 

Diolch, Lywydd. Fel y gwyddoch, Ysgrifennydd y Cabinet, rhyddhawyd dyraniadau ariannol diweddaraf prifysgolion Cymru ddoe, sy'n dangos gostyngiad sylweddol unwaith eto. Nawr, dyma rai o'r ffigurau, i daflu goleuni ar y sefyllfa real iawn y maent yn ei hwynebu: Prifysgol Aberystwyth, gostyngiad o £1.1 miliwn; Prifysgol Abertawe, £2.4 miliwn; Caerdydd, £3.7 miliwn; Bangor, £0.6 miliwn; y Drindod Dewi Sant, £0.8 miliwn. Fel y gwyddom, nid rhifau ar fantolen yn unig yw'r toriadau hyn i gyllid; maent yn ergyd drom i allu ein prifysgolion i ddarparu addysg a chymorth o ansawdd uchel i'n myfyrwyr. Nawr, bydd y toriadau hyn yn gorfodi prifysgolion i wneud penderfyniadau anodd, gan arwain o bosibl at ddiswyddo staff a llai o fuddsoddiad mewn adnoddau a chyfleusterau hanfodol. Rydym hefyd mewn perygl o golli rhaglenni academaidd allweddol a chynlluniau ymchwil sydd nid yn unig yn cyfoethogi addysg y myfyrwyr, ond sydd hefyd yn cyfrannu'n sylweddol at yr economi a'r gymdeithas ehangach. Felly, o ystyried bod y sector prifysgolion yn cael ei daro a'i gleisio o bob cyfeiriad, ar y sail honno, a ydych chi'n cytuno ag asesiad Prifysgol Caerdydd fod y model cyllido ar gyfer ein prifysgolion wedi torri?

Diolch am y cwestiwn, Cefin. Rwyf am gydnabod fy mod yn gwybod bod hwn yn gyfnod heriol iawn i sefydliadau addysg uwch nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y DU. Er bod dyraniadau cyllid CCAUC yn anodd i sefydliadau, cyhoeddwyd y gostyngiadau i gyllidebau addysg uwch yn y gyllideb derfynol ym mis Mawrth, a gwn fod y sector wedi bod yn cynllunio yng nghyd-destun y pwysau ar gyllid. Mae sefydliadau hefyd wedi teimlo effaith newidiadau i fisâu myfyrwyr a phwysau chwyddiant, ac mae honno'n broblem ledled y DU.

Er mwyn tawelu meddwl yr Aelod, rwy'n cyfarfod yn rheolaidd ag arweinwyr y sector ac wedi cael trafodaethau parhaus ac adeiladol ynghylch sut i reoli sefydlogrwydd y sector, ac rwy'n deall bod arweinwyr y prifysgolion yn gwneud penderfyniadau anodd i reoli eu cyllidebau. Yn wir, cyfarfûm â Prifysgolion Cymru a'r Athro Paul Boyle ddoe i drafod hyn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod hefyd nad yw cyllid Llywodraeth Cymru drwy CCAUC ond yn 10 y cant o gyfanswm y cyllid sy'n mynd i sector darparwyr Cymru. Rydym hefyd yn gweld pwysau, fel y dywedais, o dan ffioedd myfyrwyr tramor, costau byw a gostyngiadau eraill mewn cyllid ar wahân i gyllid y mae prifysgolion yn ei gael. Er enghraifft, fe gawsant ergyd fawr i'w cronfeydd Ewropeaidd. Ond rwy'n cydnabod y pwysau sydd arnynt. Dyna hefyd yw un o'r rhesymau pam y gwnaethom gytuno i'r cynnydd mewn ffioedd myfyrwyr i £9,250, ac rwy'n parhau i gael y ddeialog honno. Rwyf hefyd wedi gofyn am gyfarfod cynnar gyda thîm addysg newydd y Llywodraeth Lafur fel y gallwn siarad am y pwysau sy'n effeithio ar addysg uwch ledled y DU.

Thank you very much. Just two points following on from your response: one, you have an opportunity now, as there is a new Government in London, to, hopefully, influence and change this visa programme that has certainly had an impact on the ability of overseas students to come and study here in Wales. The second point, of course, is that the greatest burden will fall on our students, because it's inevitable that there may be an increase in tuition fees and also a reduction in the services provided to students.

But the risk is that we will see more job losses happening. Already, universities have talked about redundancies, both voluntary and compulsory. Aberystwyth spoke recently about the loss of some 200 jobs, and Swansea around 190 jobs. So, no university wants to take these decisions, but, in terms of the continued viability of these universities for the future, they have no other choice but to make these difficult decisions. Do you accept, therefore, that job losses are inevitable because of these cuts, and, if so, what plans will you put in place in order to mitigate the damaging impacts that these cuts in our universities will have on the local economy and on jobs directly?

Diolch, Cefin, ac rydych chi'n llygad eich lle fod holl ymagwedd Llywodraeth flaenorol y DU tuag at fewnfudo a'r hinsawdd hynod ddigroeso sydd wedi'i chreu wedi cael effaith fawr ar recriwtio myfyrwyr tramor, ac mae hynny wedi achosi anawsterau sylweddol iawn i brifysgolion yng Nghymru, ac nid ydym wedi cefnu ar hynny eto. Yn amlwg, roedd adolygiad y pwyllgor cynghori ar fudo yn cynnwys canfyddiadau ffafriol, ac rwy'n bwriadu cael trafodaeth yn fuan am ymateb Llywodraeth newydd y DU i adolygiad y pwyllgor cynghori ar fudo, oherwydd mae gennym gyfle gyda myfyrwyr tramor i geisio gwella'r sefyllfa cyn iddi dyfu'n llawer mwy heriol.

Hyd y gwn i, diswyddiadau gwirfoddol a gafwyd gan y prifysgolion hyd yn hyn. Yn amlwg, mae pob diswyddiad yn anodd. Rwy'n cael y wybodaeth ddiweddaraf yn rheolaidd ynghylch y sefyllfa yn ein prifysgolion, ond nid wyf yn ymwybodol fod unrhyw ddiswyddiadau'n orfodol ar hyn o bryd. Yr hyn a ddywedais ddoe wrth Prifysgolion Cymru yw bod angen i ni gadw mewn cysylltiad agos ar hyn ac i mi ddilyn yr hyn sy'n digwydd fel y gallwn ymateb yn briodol, ond rwy'n cydnabod bod hwn yn gyfnod heriol. Fe wnaethom dorri'r gyllideb oherwydd y pwysau enfawr a wynebem fel Llywodraeth, yn ein cyllideb. Felly, mae wedi bod yn gyfnod anodd ac o ganlyniad, mae llawer o'r prifysgolion yn adolygu eu gweithdrefnau gweithredu, ond byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau.

Rwy'n deall bod eich toriadau wedi digwydd o ganlyniad i doriadau Torïaidd dros nifer o flynyddoedd, ond mae cyfle i newid hynny nawr, ac rwy'n gobeithio, ymhen blwyddyn, pan gawn gwestiynau pellach ar hyn, y bydd y sefyllfa wedi newid. Ond mae eich agwedd annoeth yn y cyfamser yn golygu y bydd effaith wael ar rôl addysg uwch fel sbardun i dwf economaidd a symudedd cymdeithasol, oherwydd mae ein prifysgolion yn hybiau arloesi a datblygu ac mae eu tangyllido'n niweidio ein dyfodol fel gwlad. Os ydym yn credu mewn system addysg uwch gadarn ac wedi'i hariannu'n dda a all ddarparu addysg ac ymchwil o'r radd flaenaf, mae'n rhaid i fuddsoddi fod yn ganolog i hynny er mwyn creu dyfodol gwell i Gymru, oherwydd, os na wnawn ni hynny, mae'n golygu rhoi Cymru dan anfantais gystadleuol, wrth i ranbarthau eraill barhau i fuddsoddi yn eu systemau addysg uwch. Bydd Plaid Cymru bob amser yn brwydro am yr adnoddau a'r cymorth sydd eu hangen ar ein prifysgolion i ffynnu, a galwn ar Lywodraeth Cymru i gamu i'r adwy hefyd, i gyflawni ei chyfrifoldeb i ddiogelu a hyrwyddo addysg uwch. Felly, ai polisi eich Llywodraeth yw gadael i'n sector addysg uwch wywo, neu a wnewch chi gamu i'r adwy o'r diwedd a chefnogi'r sector hwn sydd mewn argyfwng?

Diolch, Cefin. Fel y dywedais yn fy ateb cyntaf i chi, prin fod cyllid Llywodraeth Cymru a ddarperir drwy CCAUC yn 10 y cant o gyfanswm cyllid y sector ar gyfer darparwyr Cymru. Mae'r heriau y maent yn eu hwynebu yn deillio o ystod o ffactorau, fel cyllid myfyrwyr tramor, newidiadau mewn refeniw masnachol ac incwm ymchwil. Rydym am wneud yr hyn a allwn i gefnogi ein sector prifysgolion, a dyna pam ein bod yn cynnal deialog mor agos â nhw a pham y gwnaethom y penderfyniad i godi ffioedd dysgu myfyrwyr yn dilyn y gyllideb y llynedd.

Fe wnaethoch chi hefyd gyfeirio yn eich cwestiwn blaenorol at fyfyrwyr yn talu'r pris. Roeddwn eisiau atgoffa'r Aelod mai ein pecyn cymorth ariannol i fyfyrwyr yng Nghymru yw'r mwyaf hael yn y DU. Felly, er y bydd ffioedd dysgu'n codi, caiff hynny ei gynnwys yn ein cynnig o gymorth ariannol i fyfyrwyr. Felly, o fewn y cyfyngiadau ariannol anodd iawn a wynebwn, rydym yn gwneud ein gorau glas i gefnogi ein sector prifysgolion.

Rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig cofio bod ôl-16 yn ymwneud â mwy na phrifysgolion yn unig, ac mae'n cynnwys addysg bellach a sicrhau ein bod yn dal gafael ar y plant a'r bobl ifanc hynny hefyd. Mae Medr yn cael ei gyflwyno nawr. Mae hwnnw'n rhoi cyfle i ni gael dull mwy strategol ar draws y sector o weithredu addysg ôl-16, nid yn unig mewn prifysgolion a cholegau, ond yn chweched dosbarth ein hysgolion hefyd.

Question 3 [OQ61406] is withdrawn. Question 4, Laura Anne Jones.

Awdurdodau lleol a chyrff llywodraethu sy'n gyfrifol am gyflogi athrawon; ni all Gweinidogion Cymru ymyrryd. Er bod awdurdodau lleol a chyrff llywodraethu yn gyfrifol am staffio ysgolion, rydym yn parhau i fonitro'r sefyllfa ledled Cymru ac yn gweithio gydag ysgolion i leihau'r effaith ar ddysgwyr.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Roedd hwnnw'n ymateb go siomedig. Byddai pob un ohonom yn y Siambr yn cytuno bod athrawon yn rhan hanfodol o gymdeithas, yn addysgu'r genhedlaeth nesaf o weithwyr proffesiynol a fydd yn gyfrifol am ddyfodol ein gwlad. Y llynedd, roedd nifer frawychus o uchel o athrawon yng Nghymru yn wynebu colli eu swyddi, ac ysgolion Cymru a gafodd y canlyniadau PISA gwaethaf yn y DU. Rwy'n gwybod nad ydych chi'n rhoi llawer o bwys ar y canlyniadau PISA hynny, ond maent yn hanfodol bwysig ac yn dangos ein bod ni ar ei hôl hi yn y DU.

O rywfaint o'r data a ryddhawyd yn fy rhanbarth i yn Ne Ddwyrain Cymru, cafodd o leiaf 46 aelod o staff eu diswyddo y llynedd oherwydd bod penaethiaid yn cael trafferth gyda biliau cynyddol neu gyllidebau a dorrwyd. Ac arweiniodd hyn, wrth gwrs, at ddosbarthiadau mwy o faint, torri cynnig y cwricwlwm ar gyfer arholiadau, a chyfuno grwpiau blwyddyn, yn ogystal â'r effaith ar ddysgwyr ADY wrth gwrs. Yn aml, pan fo cyllidebau'n dynn, er eu bod yn amhrisiadwy a heb fod yn cael tâl digonol, cynorthwywyr addysgu yw'r cyntaf i fynd. Yn y cyfamser, mae argyfwng recriwtio parhaus mewn rhai meysydd pwnc. A all Ysgrifennydd y Cabinet sicrhau'r Siambr ei bod yn ystyried y mater a bod ganddi gynllun ar waith, ochr yn ochr â'r ALlau, i gynnal cynorthwywyr addysgu mewn dosbarthiadau, ac i sicrhau bod digon o arian yng nghyllidebau ysgolion ar gyfer mwy o athrawon, nid llai?

Diolch am y cwestiwn atodol, Laura Anne. Fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol, mae cyflogi staff ysgolion yn fater i awdurdodau lleol. Rhaid i gyrff sy'n cyflogi sicrhau bod staff digonol, addas yn cael eu cyflogi i weithio yn yr ysgol i ddarparu addysg sy'n briodol ar gyfer oedrannau, galluoedd ac anghenion y disgyblion. Rydym newydd gael y ffigurau ar gyfer faint o arian y mae llywodraeth leol wedi ei fuddsoddi mewn ysgolion eleni, ac mae hynny'n galonogol iawn mewn gwirionedd, gan ei fod yn dangos cynnydd o 7 y cant, sy'n fy nghalonogi'n fawr, o ystyried y pwysau ariannol sydd ar bawb ohonom.

Rwy'n rhyfeddu braidd at y diffyg hunanymwybyddiaeth wrth ymosod arnom ynghylch y pwysau ariannol sy'n wynebu'r sector pan oedd ein cyllideb, pan ddechreuodd y cylch cyllidebol, yn werth £1.3 biliwn yn llai oherwydd eich Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan. Mae ein cyllideb bresennol yn werth £700 miliwn yn llai oherwydd eich Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan. Er gwaethaf hynny, fe wnaethom y penderfyniadau anodd iawn i ddiogelu ein gwasanaeth iechyd, ein gwasanaeth gofal cymdeithasol a llywodraeth leol i ariannu ein hysgolion. Gan fod gennym Lywodraeth Lafur newydd yn San Steffan bellach sy'n gweld gwerth ein gwasanaethau cyhoeddus a dyfodol ein plant—nid yw'n mynd i ddigwydd dros nos oherwydd yr hyn a etifeddwyd yn sgil 14 mlynedd o Lywodraeth Dorïaidd—rwy'n gobeithio y gallwn ddechrau gweld buddsoddiad yn ein gwasanaethau cyhoeddus. Fe fyddwch yn gwybod bod gennym ymrwymiad maniffesto ar lefel Plaid Lafur y DU ac yma yng Nghymru i flaenoriaethu buddsoddiad yn ein hathrawon.

There's no doubt that the situation with teacher numbers is critical, particularly so in the Welsh-medium sector, where the situation is even worse. The fact that Aberystwyth University has decided not to continue with its teacher training course is only going to make things worse, particularly for Welsh-medium schools in the Dwyfor Meirionnydd area that I represent, for example, which are reliant on Aberystwyth University in providing those teachers for our schools. So, what discussions have you had with Aberystwyth University on that issue, and what will you do to ensure that more Welsh-medium teachers will come through our system?

Diolch yn fawr, Mabon. Fe fyddwch yn ymwybodol fod penderfyniad Prifysgol Aberystwyth i dynnu'n ôl o addysg gychwynnol i athrawon wedi deillio o'r broses annibynnol a wneir ar ein rhan gan Gyngor y Gweithlu Addysg. Nid yw hynny'n rhywbeth a wnawn ni yn y Llywodraeth, a phenderfynodd Prifysgol Aberystwyth beidio ag apelio yn erbyn hynny. Roedd ein hymdrechion yn canolbwyntio felly ar geisio cefnogi'r bobl a gofrestrwyd i wneud eu hyfforddiant addysg gychwynnol i athrawon yn Aberystwyth—o'r hyn a gofiaf, roedd tua 21 o bobl—i wneud yn siŵr fod ganddynt ddarpariaeth amgen.

Rydych yn gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â'r angen i gael cyflenwad da iawn o athrawon cyfrwng Cymraeg. Nid ar gyfer ysgolion Cymraeg yn unig y mae hynny—yn fy etholaeth i, rwy'n gweld ysgolion yn ei chael hi'n anodd, ac mae'n hanfodol ein bod yn cael hynny. Dyna pam mae gennym ein cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, a bydd y rhai newydd yn dod i law imi gael golwg arnynt y mis hwn. Fe fyddwch yn ymwybodol y bydd fy nghyd-Aelod, Jeremy Miles, yn cyflwyno Bil addysg Gymraeg yn fuan iawn, a fydd yn gosod dyletswyddau statudol ynghylch cynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg, a bydd hynny'n galw am newid sylweddol yn ein hymagwedd tuag at y gweithlu cyfrwng Cymraeg.

Mae'r fframwaith statudol ar gyfer anghenion dysgu ychwanegol yn sicrhau darpariaeth ddysgu ychwanegol i ddysgwyr ADY sy'n seiliedig ar ddull ysgol gyfan o ymdrin ag iechyd meddwl a llesiant. Lluniwyd y Cwricwlwm i Gymru i chwalu'r rhwystrau i bob dysgwr, gan roi mwy o hyblygrwydd i athrawon ddiwallu anghenion unigol pob plentyn yn y ffordd orau.

Thank you for that, but I have to say that I'm seeing more and more parents of children with additional learning needs contacting me these days very concerned about the cuts that are happening—we are seeing a loss of one-to-one support in the classroom across Wales at the moment—and, very often too, I have people telling me that they can't access places in schools for those with learning needs.

You will know that the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018 was supposed to address and tackle many of the challenges that we've heard about in the past, but instead of having more pupils getting an early diagnosis, and as a result being given the support that they need, it appears to me that more are finding it difficult if not impossible to get the diagnosis that they need and, in light of that, the support that they deserve. Indeed, even if they do get a diagnosis, they very often then contact me telling me that the support needed isn't available. So, why do you think that that's happening, and, indeed, what are you as a Government doing to put that right?

Diolch yn fawr, Llyr. Os caf ddechrau drwy ddweud na ddylai plant a phobl ifanc fod angen diagnosis i dderbyn darpariaeth ddysgu ychwanegol. Rydym wedi bod yn glir iawn gydag ysgolion ac awdurdodau lleol ynglŷn â hynny. Rydym hefyd wedi buddsoddi'n helaeth iawn wrth weithredu ADY, sy'n dal i fod yn broses barhaus. Mae rhai plant yn dal i drosglwyddo o'r hen broses anghenion addysgol arbennig i'r broses ADY. Felly, yn y flwyddyn ariannol hon, gwariwyd £56 miliwn ar weithredu ADY a darpariaeth ADY mewn addysg cyn ac ôl-16, ac mae mwy o adnoddau mewn ysgolion i weithredu'r system ac arwain dulliau ysgol gyfan o wreiddio addysg gynhwysol. Ac fel y dywedais wrth Aelodau eraill, hefyd fe wnaethom ddiogelu'r setliad craidd i lywodraeth leol, sy'n ariannu ysgolion.

Mae mwy o waith i'w wneud o ran gweithredu, ac rwyf wedi bod yn glir iawn ynglŷn â hynny, pan euthum ger bron y pwyllgor a phan ymatebais mewn dadl yma. Mae arferion da iawn i'w cael yng Nghymru, ond mae angen inni wneud mwy i sicrhau gweithrediad cyson ledled Cymru, ac mae hynny'n rhywbeth rwy'n gweithio arno ar hyn o bryd. Mae hynny'n cynnwys yr angen i sicrhau gwell cydweithio rhwng addysg ac iechyd, ac mae'n debyg eich bod yn cofio o'r gwaith craffu bod hynny'n un o'r materion craidd yr oeddem am eu gwella pan basiwyd y ddeddfwriaeth. Felly, mae mwy o waith i'w wneud. Rydym wedi cael adborth calonogol gan Estyn, ac ar hyn o bryd, maent yn cynnal adolygiad thematig arall. Mae gennym werthusiad parhaus hefyd o'r system ADY, ond fel y dywedais wrth y Siambr yn flaenorol, rwyf am wthio rhaglen waith i sicrhau bod y system ADY yn cael ei gweithredu'n gyson ledled Cymru, yn ogystal â datrys rhai o'r materion cyfreithiol sydd wedi codi gyda'r cod ymarfer a'r ddeddfwriaeth.

Mae ein rhaglen Cymunedau Dysgu Cynaliadwy yn cyd-fynd yn llawn â'r datganiad sefyllfa ar ganol trefi ac egwyddorion 'canol trefi yn gyntaf' wrth ystyried ysgolion a cholegau newydd. Mae'r lleoliad a'r cysylltiadau â chanol trefi a dinasoedd yn cael eu hystyried yn allweddol i wella mynediad a chefnogi mwy o ymwelwyr.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae Ysgol Gynradd Albany yn ysgol gymunedol bwysig iawn yng nghanol fy etholaeth, gydag arweinwyr ragorol, tîm staff ymroddedig a chorff llywodraethu nad yw wedi gadael i gyflwr ffisegol yr adeilad amharu ar ansawdd yr addysgu a'r dysgu. Ond mae'r ysgol Fictoraidd hon yn achosi llawer iawn o her i'r awdurdod lleol, sy'n ei chael hi'n anodd trwsio'r to a gwneud yr atgyweiriadau hanfodol eraill. Bu'n rhaid i'r disgyblion ddioddef tair blynedd o sgaffaldiau yn eu hiard chwarae, sydd eisoes yn fach ac yn cynnwys y nesaf peth i ddim man gwyrdd. Mae miliynau eisoes wedi'u gwario ar yr adeilad hwn ac nid yw'n addas i'r diben o hyd.

Sut y gellir cymhwyso rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain i ysgolion canol dinas fel ysgol Albany, sy'n parhau i wasanaethu cymuned lle mae poblogaeth sylweddol o bobl ifanc, ond lle nad oes tir dros ben i adeiladu arno, oni bai ein bod yn eu symud i barc ac yna'n eu symud yn ôl i mewn wedyn? Beth fyddai eich cynigion ar gyfer ysgolion fel hon, na all fod wedi eu cyfyngu i'r rhan hon o Gaerdydd yn unig?

Diolch, Jenny, ac mae'n wych clywed am y gwaith cadarnhaol a ddisgrifiwyd gennych yn ysgol Albany. Mae'r rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy yn cefnogi amrywiaeth eang o brosiectau ac mae'n ymwneud â mwy na darparu ysgolion a adeiledir o'r newydd, ac rydym wedi cyflawni prosiectau adnewyddu mawr i wella cyfleusterau presennol, yn enwedig lle mae cyfle cyfyngedig i ailadeiladu. Mae'r rhaglen yn cyd-fynd yn llawn â'n polisi ysgolion bro i sicrhau bod y prosiectau'n cael eu cyflawni mewn cydweithrediad â theuluoedd a'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu, er mwyn sicrhau'r manteision mwyaf sy'n bosibl o'n buddsoddiad.

Fodd bynnag, cyfrifoldeb awdurdodau lleol yw datblygu eu blaenoriaethau buddsoddi wrth gwrs gan mai nhw sydd yn y sefyllfa orau i ddeall anghenion eu cymunedau. Cefnogir y rhaglen hefyd gan amrywiaeth o grantiau cyfalaf atodol i'w buddsoddi yn ein hysgolion nad ydynt wedi'u cynnwys yn y rhaglen, a dros y tair blynedd diwethaf, rydym wedi dyrannu £60 miliwn o gyllid cyfalaf i gefnogi'r gwaith o ddarparu ysgolion bro, a dyrannwyd £5.4 miliwn o'r cyllid hwn i Gyngor Caerdydd. Fe wnaethom ddyrannu £108 miliwn i gefnogi gwaith atgyweirio a chynnal a chadw ar draws yr ystad ysgolion, a dyrannwyd £11.8 miliwn o hynny i Gyngor Caerdydd. Ond yr awdurdod lleol sy'n gyfrifol am ddatblygu eu blaenoriaethau buddsoddi gan mai nhw sydd yn y sefyllfa orau i ddeall anghenion eu cymunedau.

Yn dilyn cyhoeddi'r canllawiau statudol diwygiedig ar bolisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion, gofynnwyd i gyrff llywodraethu adolygu eu polisïau gwisg ysgol presennol. Rwy'n parhau i godi ymwybyddiaeth o'r canllawiau statudol gydag ysgolion. 

Thank you. As you will know, while the guidance is statutory, the schools don't have to implement it. It's still optional—it's guidance, rather than there being an obligation for governors to implement the policy. This means that some schools are still insisting on a school uniform that disregards the guidance, such as by demanding logos on everything, having an expensive blazer as part of the school uniform, or insisting on a coat of a specific colour. This all contravenes the guidance. This creates great financial pressure for families, especially those who may have two or three children in school, and the school uniform grant does not go far enough if the guidance is not followed. There is not enough money available for them to be able to buy everything that's needed. So, how do you therefore intend to strengthen the policies to ensure that schools not only consider the guidance, but implement it fully? Do we need to make it statutory?

Diolch, Heledd. Wel, mae'r canllawiau'n statudol eisoes, felly mae'n rhaid i ysgolion a chyrff llywodraethu roi sylw i'r canllawiau. Mae'r canllawiau statudol diwygiedig yn nodi na ddylai gwisg â brand, gan gynnwys y defnydd o logos, fod yn ofyniad gorfodol i ddisgyblion. Mae hefyd yn cynnwys y cyngor na ddylai ysgolion gael trefniadau un cyflenwr gyda chontractwyr penodol. Rwyf newydd anfon llythyr at bob ysgol yng Nghymru i'w hatgoffa bod y canllawiau'n statudol ac i'w hatgoffa o'r effaith ar deuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd yn ariannol. Fel y gwyddoch, mae gennym ein grant hanfodion ysgol, nad yw'n swm bach o arian. Rydym wedi buddsoddi £13 miliwn yn hwnnw yn y flwyddyn ariannol hon.

Rydym hefyd yn gwneud llawer o waith prawfesur polisïau ar dlodi. Yn y llythyr a anfonais at ysgolion, rwyf hefyd wedi eu hatgoffa o'r gwaith sydd gan Plant yng Nghymru ar gael iddynt i'w cefnogi gyda hynny. Felly, mae'r canllawiau'n statudol ac rwy'n disgwyl i ysgolion ddilyn y canllawiau hynny.

Yn fy natganiad llafar i'r Senedd ar 14 Mai, dywedais mai iechyd meddwl da fydd y llwyfan y bydd ein system addysg yn cael ei hadeiladu arno. Mae'r Cwricwlwm i Gymru, ynghyd â'n canllawiau statudol ar ddull ysgol gyfan o ymdrin â lles emosiynol a meddyliol, yn cefnogi'r uchelgais hwn.

Paratowyd y cwestiwn hwn i mi gan unigolyn ifanc yng Nghaerffili sy'n mynychu'r ysgol ac sydd yn y chweched dosbarth. Disgrifiodd sut mae aelod o'i theulu wedi cael trafferth addasu i'r ysgol uwchradd oherwydd gorbryder cymdeithasol, ac o ganlyniad, dechreuodd wrthod mynd i'r ysgol yn rheolaidd, a wnaeth i'w phresenoldeb ostwng o dan 50 y cant. Mae'r rhiant wedi cyfarfod a gweithio gyda'r ysgol a'r awdurdod lleol yn rheolaidd i roi cynnig ar ddulliau gwahanol i annog ei phlentyn i fynd i'r ysgol. Weithiau, mae hyn wedi helpu yn y tymor byr, ond yn gyffredinol, nid yw wedi gwneud hynny. Mae'r rhiant wedi cael eu bygwth ag erlyniad gan yr ysgol, er iddynt wneud popeth yn eu gallu i geisio gwella'r sefyllfa. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn credu felly fod mwy y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i ganiatáu i ysgolion ddarparu mwy o gymorth i blant a theuluoedd sy'n cael trafferth gyda phroblemau iechyd meddwl a phresenoldeb, yn enwedig cyn cyrraedd y pwynt lle caiff dirwyon eu rhoi a rhieni'n wynebu'r risg o erlyniad?

Diolch yn fawr, Hefin. Mae'n ddrwg iawn gennyf glywed am yr anawsterau y mae'r unigolyn ifanc y gwnaethoch gyfeirio atynt yn eu cael. Rwy'n siŵr eich bod yn cydnabod bod iechyd meddwl yn brif flaenoriaeth i mi ac i'r Llywodraeth. Dyna pam, er gwaethaf ein cyfyngiadau ariannol, ein bod wedi parhau i ddiogelu cyllid ar gyfer ein dull ysgol gyfan o ymdrin ag iechyd meddwl, ac rydym yn buddsoddi tua £13 miliwn i'r perwyl hwnnw eleni. Mae'r Gweinidog Iechyd Meddwl a'r Blynyddoedd Cynnar a minnau yn parhau i wthio cynnydd ar hynny. 

Fodd bynnag, rwy'n cydnabod bod mwy o waith i'w wneud. Rwy'n credu ei bod yn bwysig bod yn glir ein bod wedi dweud mai dim ond fel dewis olaf y dylid defnyddio dirwyon. Mae'n llawer pwysicach gweithio gyda theuluoedd, a dylai hysbysiadau cosb benodedig fod yn rhan olaf o becyn ehangach o strategaethau ymyrraeth a chymorth i wella presenoldeb, a dylai hynny gynnwys cymorth gydag iechyd meddwl a llesiant yn unol â'r fframwaith statudol a roddwyd ar waith gennym, sy'n ategu ein dull ysgol gyfan o ymdrin ag iechyd meddwl. Mae angen i blant weld yr ysgol fel lle diogel a chroesawgar.

Dylwn ddweud hefyd ein bod wedi gweld cynnydd yn nifer y plant a'r bobl ifanc sy'n cael anawsterau gyda mynd i'r ysgol oherwydd yr hyn a elwir gennym yn osgoi ysgol am resymau emosiynol, ac mae canllawiau Llywodraeth Cymru ar hynny yn gofyn i ysgolion sicrhau eu bod wedi cwblhau'r asesiadau a mabwysiadu ymateb graddedig i osgoi ysgol am resymau emosiynol sy'n cynnwys diagnosis cynnar, dull ysgol gyfan, cyfathrebu â theuluoedd, ac adeiladu ar berthnasoedd cryf mewn ysgolion.  

Finally, question 9, Joyce Watson. 

Mae'r rhaglen Eco-Sgolion yn gweithredu mewn 75 o wledydd gyda bron i 50,000 o ysgolion yn cymryd rhan, sy'n golygu mai hon yw'r rhaglen addysg amgylcheddol fwyaf yn y byd. Yng Nghymru, mae tua 90 y cant o ysgolion wedi ymgysylltu â'r rhaglen Eco-Sgolion gyda 60 y cant o ysgolion wedi cyflawni achrediad baner werdd. Yn ystod y ddegfed flwyddyn ar hugain o'n cyfranogiad, mae gan Gymru un o'r cyfraddau cyfranogi uchaf yn y byd.

Mae'n stori newyddion dda iawn, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'r rhaglen Eco-Sgolion yn hynod drawiadol, ac rydych eisoes wedi cyfeirio at beth o'r wybodaeth yr oeddwn am ei rhoi i chi—fod 90 y cant o ysgolion wedi cymryd rhan. Ond rwy'n credu ei bod yn galonogol iawn gweld cymaint o bobl ifanc yn cael cyfle i ddysgu a chymryd diddordeb mewn materion amgylcheddol yn eu hysgolion a'u cymunedau. Maent yn ei ddeall ac maent o ddifrif yn ei fwynhau. Maent yn dysgu mewn gofod awyr agored, weithiau heb sylweddoli eu bod yn dysgu, ac maent yn mynd ag ef adref hefyd. I genedl fach, rwy'n credu ei bod yn eithaf trawiadol fod gennym y canlyniad gorau yn y byd o ran cyfranogwyr fesul poblogaeth yn y rhaglen hon. Yr hyn rwy'n ei ofyn i chi heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, yw a wnewch chi ymuno â mi i ddiolch i'r holl bobl sydd wedi gwneud hyn yn bosibl yn ein hysgolion, mewn sefydliadau fel Cadwch Gymru'n Daclus, a'r holl unigolion a disgyblion hynny? Mae bob amser yn braf gorffen sesiwn gyda stori newyddion dda, ac mae hon yn stori newyddion wych.

Diolch yn fawr, Joyce. Rwy'n cytuno'n llwyr â'ch sylwadau a hoffwn achub ar y cyfle i gofnodi fy niolch o'r galon i'r holl staff, athrawon, disgyblion a sefydliadau fel Cadwch Gymru'n Daclus, sy'n cynrychioli ymrwymiad Cymru i adael ein planed mewn cyflwr gwell ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Roeddwn yn ddigon ffodus yn ddiweddar i brofi hyn yn uniongyrchol gan y bobl ifanc o rai o ysgolion cynradd Canolbarth a Gorllewin Cymru yr oedd Eluned Morgan wedi eu gwahodd i mewn ar gyfer ei digwyddiad Her Hinsawdd Cymru Earthshot. Cefais fy synnu gan ba mor angerddol oedd y plant. Fel oedolion, rwy'n credu y gallwn i gyd ddysgu llawer ganddynt o ran eu brwdfrydedd dros fynd i'r afael â'r agenda amgylcheddol hon. Diolch yn fawr iawn am y sylwadau cadarnhaol hynny am y rhaglen Eco-Sgolion. 

Thank you, Cabinet Secretary.

Item 3 is the 90-second statements. We only have one statement today, and that will be from Cefin Campbell.

Thank you very much. As a resident of the Tywi valley, perhaps I should declare an interest in boasting about the incomparable beauty of the area, from the summit of Garn Goch to the incredible castles, Dinefwr park and the botanical gardens. However, it is my pleasure today to celebrate one of the area's other attractions, namely Aberglasney Gardens near Llangathen, which are stone's throw, as it happens, from where I live, as the site celebrates 25 years since the gardens were restored and opened to the public.

There is ancient history associated with this wonderful estate, dating back to the middle ages, with references made in Lewys Glyn Cothi's poetry at the turn of the sixteenth century, where he refers to its 'nine green gardens'. Over the centuries, the gardens and the manor house have been home to many colorful characters, from dignitaries to poets, artists, great drinkers and teetotalers, and even the occasional ghost, if local stories are to be believed. Despite the fact that the estate faded into oblivion in the twentieth century, the fortunes of the gardens and the estate were transformed in the late 1990s, with the start of the restoration work, which was broadcast to homes across Britain on the BBC's A Garden Lost in Time programme.

Now, the manor house, the glorious gardens and the incomparable Elizabethan cloister garden are one of Carmarthenshire's main attractions. So, warm congratulations to the garden, its staff and volunteers on reaching this notable milestone, and I wish every success to the garden with the celebrations and to the future.

Item 4 is a motion to note the annual report on the Senedd Commission's official languages scheme for 2023-24. I call on Adam Price to move the motion.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I’m pleased to present the Senedd Commission's annual report on its official languages scheme for 2023-24 before the Senedd today. Members of the Senedd will be aware that the Senedd Commission is required, in accordance with the National Assembly for Wales (Official Languages) Act 2012, to submit an annual report on its work.

This year, the official languages team has undertaken a survey of Welsh language skills across the staff of the Senedd Commission. The results of this year's survey are positive and an indication that the decision to introduce a linguistic courtesy system in the fifth Senedd has created solid foundations, and, as I state in my foreword to the report, they show the potential that the institution has to continue to aim even higher for the future. The team has also started analysing the results of the survey, together with the language plans of the individual services. This will allow us to monitor bilingual capacity across the institution and offer assurance that we are capable of providing first-class bilingual services. 

Last year, I undertook to consider the support available to Senedd Members to enable them to use Welsh in proceedings. It's important that we support Members, whether they be new Welsh speakers or fluent Welsh speakers, to be confident in using their skills regularly, and that the conditions and support are also in place for the staff who support them in preparing for Senedd business. However, the data in this report show a similar pattern to last year in terms of Welsh contributions and in terms of its use in writing within our parliamentary administration. My priority, therefore, is to put steps in place to try to restore performance to previous levels in the first instance, which will hopefully result in more use of the Welsh language orally and in writing in committees and in Plenary meetings, and when introducing business.

I am proud to report to the Senedd that we have begun to tackle this in earnest, and I would like to thank the members of the chairs’ forum for the support received for the initial steps at a meeting on Monday. This coming Monday, I will be discussing a paper with my fellow Commissioners on this and other matters relating to the Welsh language with regard to our work in the short, medium and long term when looking towards the seventh Senedd.

Senedd reform offers us an exciting opportunity to look back at what has been achieved since the passing of the official languages Act, and to look towards the future, challenging ourselves to ask what more needs to be achieved and what our ambition is during the next chapter. It will be an opportunity to ensure that our ways of working, our ethos, and our legal framework guarantee that the use and status of the Welsh language as an equal language is central and prominent in the work of the Senedd, and that we're accountable to all of the citizens of Wales for the role that we are playing in the national cross-party effort to plan a future for the language.

Before closing, I would like to draw Members' attention to a few successes that provide further proof of our ethos and culture as an inclusive institution. The report includes a few comments from individuals who have taken advantage of the learning Welsh provision available to Members, support staff and Commission staff. On this point, maybe I should declare an interest given that my brother Adrian is a member of the tutoring team.

It's a pleasure to hear about the way that the lessons have brought people together and created a sense of belonging while we are still trying to understand our new ways of working, which often include more remote working. Hearing conversations in Welsh is an integral part of the working day, with those who receive lessons eager to use their skills and provide first-class bilingual services. Many thanks, therefore, to all the staff of the Commission for their efforts and dedication.

Finally, I would like to thank you, Senedd Members, for your support and willingness to engage with us to discuss and improve. We will continue to listen to your views and comments in order to ensure that we maintain the highest possible standards and continually look for ways to improve. I look forward very much to the questions that you have. Thank you.

May I thank the Member for moving this motion this afternoon and for the points that he has made? I only have a few points to make this afternoon. I'll start by saying that we as Welsh Conservatives understand the importance of the Welsh language, and also the importance that we as a Senedd have as an exemplar for people across Wales in terms of what you can do through the medium of Welsh and using Welsh day to day. In terms of Welsh language levels, I think the main thing for me was confidence. I know the words, but I don’t always have the confidence to speak Welsh. I think the Dirprwy Lywydd might be in a similar position to me in terms of the language. The most important thing I can say over the three years that I’ve been here is that I’ve developed the confidence to use the Welsh language more and more, and I think the Senedd is responsible for that, so I’m very grateful to the staff and everyone else who has assisted in doing that.

In reading the report, there were a few points that I wanted to pick up on. I welcome the fact that, in terms of the survey you mentioned, we've seen an increase in the number of people at levels 1 to 3. Now, that is something that's to be welcomed. And you say in your report too—and I only have the English version in front of me, so there's a slight irony there, but you do say:

'Mae hyn yn arwydd fod y penderfyniad i gyflwyno Cwrteisi Ieithyddol yn y Senedd ddiwethaf wedi creu gwaelodlin cadarn i adeiladu arno'

So, could I ask you what exactly you will do next? You've delivered the courtesy level, you've got those initial skills in place, but what are the next steps and how will you build on that?

Another thing that you've seen is some flatlining in terms of levels 4 and 5 in terms of those who can speak Welsh. So, there's perhaps more to be done there. So, what do you see as the challenge in that regard for the future in order to get those numbers up too?

You also mentioned the next Senedd. We know that there will be more Members—we'll be up to 96—and that means that we will have to do things completely differently next time. There are a few points here: this is going to put pressure on our staff because there will be more people wanting to use the Welsh language, so that will place more pressure on the services available, and that's hugely important. So, what assessment have you made of that? And what does the Senedd need to do in the future so that they can cope with that and ensure that the service is still in place—the service that we've used to date?

Also, I wanted to say that when you come to the Senedd for the first time following your election, it's something of a whirlwind—there's a great deal happening all at once. You have to set up your IT, you have to sort out your staff and jobs and so on and so forth. So, how do we ensure that newly elected Members know what's available in terms of the lessons and so on and how they can use the Welsh language, and that that isn't lost in some welcome pack and that people only discover it a year or two years into their term?

The final point that I wanted to make: there was a nice line in your foreword—a good question—and I wanted to throw that question back at you. You say:

'rwyf am i ni herio’n gilydd a holi: beth mwy sydd angen ei wneud i sicrhau y gellir ymwneud yn llwyr ac yn ddi-rwystr â busnes a gwaith y Senedd yn Gymraeg, fel y gellir ei wneud yn Saesneg ar hyn o bryd? Sut mae sicrhau bod y Gymraeg yn wirioneddol gydradd â’r Saesneg yn ein trafodion ac yng ngweinyddiaeth y Senedd? Ac yn bwysicach oll, sut ydym ni’n atebol i’r bobl ydym ni’n eu gwasanaethu—sef dinasyddion Cymru—am ein perfformiad ac yn chwarae ein rhan yn yr ymdrech genedlaethol, drawsbleidiol, i gynllunio dyfodol i’r Gymraeg?'

So, I'll throw that one back at you: as the Commissioner responsible for official languages, what's your assessment of the answer to that question that you yourself posed in your report? Thank you.

You had only just started in this role a year ago when we asked you some questions. And obviously, there was a discussion at that time around the disappointment around some of the barriers that we face in terms of the use of the Welsh language.

There are great things to celebrate here and I think that we have to note that, and it's great to hear Tom acknowledging that. And I also know, having been in committees where I'm often perhaps the most confident Welsh speaker there, it's great to see other Members, such as Hefin David here clearly using the Welsh language when he is able to, but also supportive in that regard. But it's often that there's only one confident Welsh speaker in a committee and that then has an impact on what kind of language the committee does use. So, I was pleased to hear you talk about the Chairs' forum.

One of the things that does concern me often is how we support the staff who support us within the Commission to feel confident to draft reports in Welsh, and how, then, do we use technology to enable other Members to understand that report? There's always this idea that everything has to be in English first, and then, when it comes to the final report, there will be a Welsh version. Well, it's very important, I think, that we do empower those who want to work through the medium of Welsh to be able to draft through the medium of Welsh. And we're very lucky now, and I'm not talking about Google Translate—there are many other different ways to empower staff to feel that they can draft through the medium of Welsh. So, that’s one of the elements I’d like some clarity on, if I may.

One thing that would be beneficial, I think, is understanding the current barriers Members feel, and I was going to ask whether you had considered undertaking a survey of the elected Members to understand their use of the Welsh language. Certainly, after seeing last year’s report, I’ve tried my level best to introduce everything in my name through the medium of Welsh—not always, sometimes there’s an urgent issue that needs to be submitted and staff members need to do that on my behalf. But, certainly, we as a group—. The majority of our motions and amendments are tabled in Welsh, and that does stem from the fact that this report showed clearly last year how deficient some of our processes were, and maybe there was a certain amount of laziness and that we do need a kick to remind us to do that.

I think that there's a challenge too—there are many organisations who contact us as Senedd Members asking us to table questions on a variety of subjects. I would say that there’s a challenge for them to provide those questions bilingually, and that it’s not just up to us—if they want to engage with the Senedd, they need to consider that there are two official languages, and that both languages are used.

So, as I mentioned, there are encouraging elements in this report. But in terms of committee proceedings, Plenary proceedings and the Table Office, evidently we can’t force anybody to table their materials in Welsh, but it might not be a bad thing to understand why those barriers exist.

I mentioned committees earlier—and I have spoken to a number of Members about this—and it is difficult if you’re the only person who uses Welsh at times, and there is an important role that the Chairs can play in terms of reminding witnesses when they come in that they are welcome to answer the questions in Welsh. And maybe it’s a good thing that we have this annual report to provide that boost, so that we can all hear that. But, evidently, not everyone is in the Chamber today. So, if you could focus on how we disseminate that message to all staff members, and to all elected Members, and get their input, so that we have a Senedd where both languages are equal. We are trying our best, but I think there is more that we can do, and the solutions are within the way that we work at present, certainly.

I’m delighted to speak on this issue, or to try to do so at least. I’d like to say 'thank you very much' to my Welsh language tutor, Jordan. He is an excellent and enthusiastic tutor and he’s helped me a great deal with my Welsh language skills. I usually have Welsh lessons in the Senedd online every Friday. Last summer Jordan arranged additional lessons for me, and last month I took my first Welsh language examination, and this summer, I have a workbook that I’ll be using.

I’m learning Welsh because I’d like to use more Welsh, both in the Chamber and in the community too. When I was in school in Flint, I studied Welsh but never took examinations. I restarted learning when I was living in London. My father’s family are from the Ffynnongroyw area, which is currently in my constituency. My grandfather was a first-language Welsh speaker, but my grandmother was from Liverpool. Unfortunately, they didn’t speak Welsh to each other, and my father never learnt Welsh. As a result, had my father been a Welsh speaker, then he wouldn’t have met my mother at Holywell Grammar School. [Laughter.]

So, I’m delighted to be learning Welsh, and I try to use as much Welsh as I can when possible. I support the Welsh Government’s programme of having a million Welsh speakers by 2050, and the official languages scheme also supports that. Thank you.

Thank you very much, and I, I’m sure on behalf of everyone in this Chamber, congratulate Hannah on the progress that she’s made with the Welsh language in a very short period of time. So, huge congratulations to you.

I'd like to congratulate the Commissioner for putting a clear focus and emphasis on the Welsh language at the beginning of the report. But I do have some concerns about how the Welsh language is being promoted and used in this institution. The report mentions cases where it was not possible for individuals to use their language of choice, where correspondence was not sent bilingually. I would venture that the report is referring to the Welsh language in that sense, and not the English language. But 'language of choice' is the term used, and that's different to all comparable institutions and other democratic bodies in Wales. This Senedd operates under a legal framework that places an emphasis on promoting the language of choice, rather than promoting the Welsh language. But everything that we know about linguistic planning in Wales, and indeed Wales’s national language policy, emphasises the promotion of the Welsh language.

Unfortunately, the current framework, which leads to the promotion of the language of choice rather than the Welsh language, is undermining those efforts and is a very odd thing to be doing, in truth. So, I would like to get your response to that. Is it time for us to start thinking about changing that, and that the Senedd joins the same policy and legal framework as every other public body? That is in order to see the Welsh language growing in this institution. Because we have seen a reduction. Heledd Fychan has mentioned the reduction in the number of written questions submitted in Welsh, which has fallen from 4 per cent to 3 per cent, and then to 1 per cent this year. Oral and topical questions also show the same pattern, and there has been a further decline in the use of Welsh in Plenary meetings.

Some specific points arising from the report: we would question whether the figure of 34 documents prepared internally by committees in English only is correct. I think it would be much higher, because draft reports by committees, which are numerous, are usually still prepared in English only, and are then translated at the final stage, namely just before publication. 

In terms of the standards commissioner, I can say from experience that I and staff members whom I know about have had to engage with the commissioner verbally in English. Under the current legal framework, I don't think that there is a right to use the Welsh language. We need to look at the capacity of the office of the standards commissioner to be able to work in Welsh without having to rely on translation, and whether it might be necessary to add to that capacity. Discussing sensitive issues is so much more effective if you do so in your mother tongue directly with a staff member rather than through a translator. 

Finally, we also need to look at the intranet. I know that there is a problem with the staff and Members' directory in terms of the quality and accuracy of that information. I'd like the Commission to ensure that that information about the language skills of Members and their staff is correct and is reviewed regularly. Thank you.

I call on Adam Price to reply to the debate.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and I'm very grateful to all Members who have contributed to this debate. As one Rhydaman boy to another, I would say, Tom, that your Welsh is excellent. It's something that I have to tell myself as I look in the mirror. It's very important that we develop confidence amongst each other, and in all the linguistic diversity of Wales. There are different dialects and different ways of speaking Welsh, and they must all be reflected here. That's an important part of the message.

I think, in terms of the points that you make on induction, the Welsh language should be a central part of that induction process, so we will certainly look at that as we prepare for Senedd reform. In terms of language skills, one of the things that I'd be eager to look at is to take the kind of approach that we took with Commission staff, and to look at gathering that data, with the agreement of everyone, looking then at Members and Members' staff too, so we can have a comprehensive picture across the whole Senedd. So, that is one way in which we can build on the good experience that we've had in terms of courtesy level Welsh and so on, by extending that, and the skills survey and that work, across all of our parliamentary staff, as it were, including Members. 

And then, in terms of building on the experience, well, Tom, you almost answered your own question. Now, we have laid foundations, but we now need to look at building on those foundations at every level, in terms of how we can create domains where there is more internal communication and administration through the medium of Welsh, for example. Because that is a practical approach in assisting people to improve their language skills even more. Many congratulations to Hannah on her success in her exams. And it's fantastic to see more and more Members using the Welsh language in the different fora that we have. 

Yes, we will be looking specifically, as I said—. There is now a range of ideas that we have in terms of how we can increase the use of the Welsh language in committees. And we will be trialling those and looking at progress over a period of six months. I think—. I will write to the different Members, particularly Siân. You asked a number of detailed questions, and I won't have the answers in front of me now. But just a few more general comments I'd like to make. I do think that, as a Senedd, now is the time for us to look at the framework in general. Siân's point as to whether we treat both languages equally, rather than promoting Welsh—. Now, we don't have a problem in the Senedd in relation to the English language. But we do have Welsh tutors, so, in a way, aren't we already promoting? But the legal framework that we have doesn't take us along that particular path. So, we need to look at that. 

And we also need to look at parts of parliamentary life that are outwith even our own framework at the moment, in terms of the standards commissioner, the remuneration board, subordinate legislation that comes in English only, as is noted in the report. So, we do have to look at a framework that encapsulates everything, so that all aspects of parliamentary life treats the Welsh language equally and provides opportunities for us all to use the Welsh language. 

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36. 

Item 5 today is a debate on the Culture, Communications, Welsh Language, Sport and International Relations Committee report, 'Six Nations Rugby Championship broadcasting rights'. And I call on the Chair of the committee to move the motion—Delyth Jewell.

Thank you, Dirprwy Lywydd. The committee has, for some time now, been investigating public broadcasting in Wales. A key part of this work was our inquiry into the rights to broadcast the six nations championship. The debate over whether the six nations matches should be listed for full broadcast on public broadcasting channels has been going on for some time. In 2009, a review by the UK Government suggested that Welsh games in the championship should be broadcast on public broadcasting channels, acknowledging the importance of the game in Wales. Unfortunately, on several occasions, the Government in Westminster has been reluctant to change the situation. However, the door was left ajar last autumn, when the Government Minister Sir John Whittingdale told the committee:

'Rydym bob amser wedi dweud, pe bai Senedd Cymru yn dadlau'n gryf iawn fod angen inni edrych eto ar y digwyddiadau rhestredig er lles chwaraeon yng Nghymru, y byddem yn edrych arnynt, yn sicr. Felly, nid yw'r drws wedi'i gau.'

As such, we decided, as a committee, to explore the question of whether the six nations should become a group A listed event, by speaking to the Welsh Rugby Union and rugby and broadcasting experts in February 2024. During the course of our evidence gathering, we encountered a number of different challenges, and I will mention those briefly. Dirprwy Lywydd, a perfect storm of market dynamics in broadcasting live sport has seen more and more events go behind a paywall. Public service broadcasters are facing significant budgetary constraints, be this from long-term cuts to the licence fee, or a downturn in the advertising market on broadcast television. Increasing production costs are compounding both these factors.

The advent of global streaming services also means that the value of sports broadcasting rights has increased. For example, in 2021, the BBC and S4C lost the live broadcasting rights to the autumn internationals. And, more recently, the chief executive of World Rugby indicated that future world cup matches may also go behind a paywall.

Yet there is clear demand for rugby internationals to remain on free-to-air channels. Wales is the only UK nation where rugby internationals appear in the top 10 most watched programmes, as was the case in both 2022 and 2021. Despite this demand, there is a financial problem, and this is how the committee has been weighing up these different issues. The funding challenges facing Welsh rugby are well known. The Welsh Rugby Union told us

'gallai goblygiadau ariannol negyddol symud gemau rygbi rhyngwladol ym Mhencampwriaeth Rygbi'r Chwe Gwlad i'r rhestr warchodedig gael effaith ddinistriol ar y gêm gyfan yng Nghymru yn y tymor canolig ac yn hirdymor.'

Media rights alone account for £20 million of the union's total revenue of £90 million. The WRU was of the view that retaining tension in the market—that is, for competition to remain between public and on-demand broadcasters—would allow for sufficient income to be generated for the game in Wales.

Now, alongside the funding challenges, we also considered the impact that any changes in broadcasting could have on participation. We were told by the WRU previously that there is a downward trend in the number of people playing rugby, particularly in the men's game. The broadcaster Huw Llywelyn Davies told us, and I quote him,

'I think, that there are fewer people watching rugby on television and that has a detrimental impact on the game in Wales, because there is a link between the number watching on television and the number who play'.

However, Professor Richard Haynes encapsulated this perfectly when he told us:

'If you can't see it, you can't be it.'

We were also told provision of Welsh-language broadcasting was essential. All witnesses were supportive of this, and, on this issue, Seimon Williams, the author and rugby columnist, told us, and again I quote him,

'It has to be accessible and easy to reach, and of good quality.'

So, the simple question facing us as a committee was whether or not the six nations rugby championship should be made a group A event or not. This was not a straightforward question for us to consider, and we weighed up a number of factors, as I said, in our deliberations. I have touched on some of these already today. There is a significant challenge in balancing the competing needs of generating sufficient income to allow rugby to thrive while also maintaining the broadest reach and, in turn, ensuring enough people participate in the sport. That is a tension. Nevertheless, the unique role of rugby in our national life was the deciding factor for us. While Wales has performed strongly in an array of sports in recent years, rugby holds an undeniably special resonance in our cultural life. The committee believes that this special resonance must be protected to ensure that future generations are able to connect with rugby without having to pay for the privilege. Rugby is a game that has been embraced by the working classes of Wales since the end of the nineteenth century, and it has helped to tell Wales's story as a nation on the world stage. It is difficult to calculate how much poorer our culture would be if we were to lose that strong connection with the game.

We welcome the Welsh Government's support for our recommendations. We also welcome the steps it has taken to date in raising the issue with the UK Government. It is unfortunate but understandable that we have not received a response from the UK Government on this issue, in view of the general election being called last week. Despite that, the UK Government has told the Welsh Government that it noted the devolved nature of sports policy. It also noted that it would be open to the Welsh Government to comprehensively evaluate whether there is currently the right balance between those different elements. In this regard, I would ask now the Cabinet Secretary, in her response, to outline how the Welsh Government intends to undertake such an evaluation. I would also like to ask the Cabinet Secretary, given that we now know that there is a new Government in Westminster, how she will raise this matter with the new Secretary of State. The Cabinet Secretary will know that she has the full backing of the Siambr on this matter, so I would encourage strong and proactive approaches on this issue immediately, before the rights for the next tournament are agreed. Thank you.