Y Cyfarfod Llawn
Plenary
25/06/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau heddiw, mae'n bleser gen i i hysbysu'r Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) wedi cael Cydsyniad Brenhinol ar ddydd Llun 24 Mehefin.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. Before we begin, it's my pleasure to inform the Senedd, in accordance with Standing Order 26.75, that the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill was given Royal Assent on Monday 24 June.
Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog. Y cwestiwn cyntaf, John Griffiths.
The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from John Griffiths.
1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi aelwydydd incwm isel ar draws Dwyrain Casnewydd? OQ61350
1. How is the Welsh Government supporting low-income households across Newport East? OQ61350
Diolch am y cwestiwn.
Thank you for the question.
Since 2022-23, we have provided support worth approximately £5 billion through programmes providing targeted assistance to alleviate the financial pressure, to maximise incomes and to leave money in the pockets of families. Our child poverty strategy outlines the Welsh Government's long-term plans to tackle child poverty, including, of course, for families in Newport East.
Ers 2022-23, rydym ni wedi darparu cymorth gwerth tua £5 biliwn trwy raglenni sy'n darparu cymorth wedi'i dargedu i leddfu'r pwysau ariannol, i sicrhau bod incymau mor fawr a phosibl ac i adael arian ym mhocedi teuluoedd. Mae ein strategaeth tlodi plant yn amlinellu cynlluniau hirdymor Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thlodi plant, gan gynnwys, wrth gwrs, teuluoedd yn Nwyrain Casnewydd.
The Labour movement and Labour Party exist to further policies of social justice, equality of opportunity and greater equality of outcome, and, after 14 years of UK Tory Government austerity and stagnating living standards, an incoming UK Labour Government is going to have an awful lot of work to do. But I do believe that, with a Labour Government in Wales and Westminster working together in close partnership, we will have the opportunity to make real progress for our families and communities. We know, of course, that the major levers of taxation and the benefits system remain at Westminster, but I do believe we can make a real difference here in Wales if the administration of benefits is devolved to the Senedd and the Welsh Government, because this would help that partnership and ensure that our values of social justice, dignity and compassion shape the delivery of that system, and we would have close working with devolved public services. So, First Minister, could you provide an update today on progress with the devolution of the administration of UK welfare benefits to Wales?
Mae'r mudiad Llafur a'r Blaid Lafur yn bodoli i hybu polisïau cyfiawnder cymdeithasol, cyfle cyfartal a chanlyniadau mwy cyfartal, ac, ar ôl 14 mlynedd o gyni a safonau byw yn aros yn eu hunfan o dan Lywodraeth Dorïaidd y DU, bydd gan Lywodraeth Lafur y DU newydd lawer iawn o waith i'w wneud. Ond rwy'n credu, gyda Llywodraeth Lafur yng Nghymru a San Steffan yn cydweithio mewn partneriaeth agos, y bydd gennym ni'r cyfle i wneud cynnydd gwirioneddol i'n teuluoedd a'n cymunedau. Rydym ni'n gwybod, wrth gwrs, bod prif ysgogiadau trethiant a'r system fudd-daliadau yn dal i fod yn San Steffan, ond rwy'n credu y gallwn ni wneud gwahaniaeth gwirioneddol yma yng Nghymru os caiff gweinyddu budd-daliadau ei ddatganoli i'r Senedd ac i Lywodraeth Cymru, gan y byddai hyn yn helpu'r bartneriaeth honno ac yn sicrhau bod ein gwerthoedd cyfiawnder cymdeithasol, urddas a thosturi yn llywio darpariaeth y system honno, ac y byddai gennym ni gydweithio agos gyda gwasanaethau cyhoeddus datganoledig. Felly, Prif Weinidog, a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf heddiw am y cynnydd o ran datganoli gweinyddu budd-daliadau lles y DU i Gymru?
Thank you. It's a conversation I look forward to taking forward if we have a change in Government across the UK, if we have a UK Labour Government. There's a clear manifesto pledge to devolve employment support funding to Wales, and I think we'd be able to make great use of that. The partnership that we seek is one where we do not have the legitimacy of this place questioned or undermined, but we have a partnership that recognises that the path of devolution is something where we have more ability, particularly with an expanded Senedd coming into being, and I do believe we can make progress further on the track of the devolution of benefits. I do think, though, when you think about employment support funding, that that will make a big difference to what we're able to do to support people into work, with the skills they need, and how we can organise that system and what we can do in the remainder of this Senedd term. And all parties would then be interested in what they could offer the people of Wales come a future Senedd election.
This, of course, is part of what we already do. The approximately £5 billion that I mentioned goes across a range of targeted programmes. We're coming up to the summer, so the school holiday enrichment programme will be carrying on as well, and the regular discretionary assistance fund that we run. All of these things we do in the teeth of 14 years of Conservative austerity, when our budget in the last three years has been reduced by over £700 million in real terms. Think of what we have done, think of what more we could do with a different Government across the UK that shares our values.
Diolch. Mae'n sgwrs rwy'n edrych ymlaen at fwrw ymlaen â hi os cawn ni newid i'r Llywodraeth ledled y DU, os cawn ni Lywodraeth Lafur y DU. Mae yna addewid maniffesto eglur i ddatganoli cyllid cymorth cyflogaeth i Gymru, ac rwy'n credu y byddem ni'n gallu gwneud defnydd gwych o hwnnw. Mae'r bartneriaeth yr ydym ni ei heisiau yn un lle nad yw dilysrwydd y lle hwn yn cael ei gwestiynu na'i danseilio, ond mae gennym ni bartneriaeth sy'n cydnabod bod llwybr datganoli yn rhywbeth lle mae gennym ni fwy o allu, yn enwedig gyda Senedd estynedig yn dod i fodolaeth, ac rwy'n credu y gallwn ni wneud cynnydd ymhellach ar drywydd datganoli budd-daliadau. Rwyf i yn credu, fodd bynnag, pan fyddwch chi'n meddwl am gyllid cymorth cyflogaeth, y bydd hwnnw'n gwneud gwahaniaeth mawr i'r hyn y gallwn ni ei wneud i gefnogi pobl i mewn i waith, gyda'r sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw, a sut y gallwn ni drefnu'r system honno a'r hyn y gallwn ni ei wneud yng ngweddill tymor y Senedd hon. Ac yna byddai gan bob plaid ddiddordeb yn yr hyn y gallen nhw ei gynnig i bobl Cymru pan ddaw etholiad Senedd yn y dyfodol.
Mae hyn, wrth gwrs, yn rhan o'r hyn yr ydym ni eisoes yn ei wneud. Mae'r tua £5 biliwn y soniais amdano yn mynd ar draws amrywiaeth o raglenni wedi'u targedu. Rydym ni'n agosáu at yr haf, felly bydd rhaglen gyfoethogi gwyliau'r ysgol yn parhau hefyd, a'r gronfa cymorth dewisol reolaidd yr ydym ni'n ei rhedeg. Yr holl bethau hyn rydym ni'n ei wneud yn nannedd 14 mlynedd o gyni cyllidol Ceidwadol, pan fo'n cyllideb yn y tair blynedd ddiwethaf wedi cael ei lleihau dros £700 miliwn mewn termau real. Meddyliwch am yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud, meddyliwch am faint yn fwy y gallem ni ei wneud gyda gwahanol Lywodraeth ar draws y DU sy'n rhannu ein gwerthoedd.
John Griffiths poses a really interesting question here, but the truth of the matter is not a lot has actually been achieved by this current Government, and it's been left deadlocked by the First Minister's never-ending scandals. Supporting low-income households across Wales, I'm sure, is one of the many areas this Labour Government would like to do more on, but, sadly, all of the attention has been diverted to firefighting the controversies engulfing the First Minister. We've had a dodgy donation from a convicted polluter, the apparent deletion of COVID messages, the sacking of a Minister as well over an alleged leaking, and, just this weekend, the First Minister's credibility was dealt another blow, with a Channel 4 documentary revealing that the company that donated £200,000 to the First Minister's leadership campaign is under suspicion of tax evasion. Let's not forget that the First Minister lost a vote of no confidence. This really is incredible for the first 100 days of office. So, First Minister, do you agree with me that these scandals are clearly distracting the Welsh Government from tackling the real issues that matter, such as supporting low-income households across Wales, and when are you going to do the decent thing and just resign?
Mae John Griffiths yn gofyn cwestiwn diddorol iawn yma, ond y gwir amdani yw nad oes llawer wedi cael ei gyflawni gan y Llywodraeth bresennol hon mewn gwirionedd, ac mae wedi cael ei gadael yn gloff gan sgandalau diddiwedd y Prif Weinidog. Mae cynorthwyo aelwydydd incwm isel ledled Cymru, rwy'n siŵr, yn un o'r nifer o feysydd yr hoffai'r Llywodraeth Lafur hon wneud mwy yn eu cylch, ond, yn anffodus, mae'r holl sylw wedi cael ei arallgyfeirio at frwydo'r achosion dadleuol sy'n llyncu'r Prif Weinidog. Rydym ni wedi cael rhodd amheus gan lygrydd a gafwyd yn euog, dileu ymddangosiadol negeseuon COVID, diswyddo Gweinidog hefyd ynghylch gollyngiad honedig, a, dim ond y penwythnos hwn, rhoddwyd ergyd arall i hygrededd y Prif Weinidog, wrth i raglen ddogfen Channel 4 ddatgelu bod y cwmni a roddodd £200,000 i ymgyrch arweinyddiaeth y Prif Weinidog dan amheuaeth o osgoi talu treth. Gadewch i ni beidio ag anghofio bod y Prif Weinidog wedi colli pleidlais o ddiffyg hyder. Mae hyn yn wirioneddol anhygoel ar gyfer y 100 diwrnod cyntaf yn y swydd. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi bod y sgandalau hyn yn amlwg yn tynnu sylw Llywodraeth Cymru oddi wrth fynd i'r afael â'r materion gwirioneddol sy'n bwysig, fel cynorthwyo aelwydydd incwm isel ledled Cymru, a phryd ydych chi'n mynd i wneud y peth iawn ac ymddiswyddo?
So, if you look at what's actually happened with low-income families here in Wales, as I said, approximately £5 billion of support in the last two years. That makes a real difference in how we can support people to claim what's theirs and it's also important about putting money into people's pockets—all of this done in the teeth of a Conservative Government that has cut our budget successively over the last 14 years. But, more than that, over 900,000 children are estimated to have been put into poverty because of what's happened to people's wages. Ten years of inflation has taken place within the last three years, at normal levels. That's what low-income families are dealing with the reality of. It's the Conservative cost-of-living crisis that is the No. 1 issue on the doorstep.
And if you really want to talk about scandals, then today is a day to do that, is it not, Natasha Asghar? Look at former Conservative Senedd staffer Craig Williams, now finally junked as a Conservative candidate—[Interruption.] And let's be clear, if a professional footballer had placed a bet in the way that Craig Williams did, he'd be banned from the game. That's what would happen. If you then look also at another scandal of giant incompetence—[Interruption.]
Felly, os edrychwch chi ar yr hyn sydd wedi digwydd mewn gwirionedd gyda theuluoedd incwm isel yma yng Nghymru, fel y dywedais, tua £5 biliwn o gymorth yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf. Mae hynny'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol o ran sut y gallwn ni gynorthwyo pobl i hawlio'r hyn sy'n perthyn iddyn nhw ac mae hefyd yn bwysig am roi arian ym mhocedi pobl—a gwnaed hyn oll yn nannedd Llywodraeth Geidwadol sydd wedi torri ein cyllideb yn olynol dros y 14 mlynedd diwethaf. Ond yn fwy na hynny, amcangyfrifir bod dros 900,000 o blant wedi cael eu rhoi mewn tlodi oherwydd yr hyn sydd wedi digwydd i gyflogau pobl. Mae deng mlynedd o chwyddiant wedi digwydd yn ystod y tair blynedd diwethaf, ar lefelau arferol. Dyna'r realiti y mae teuluoedd incwm isel yn ymdrin ag ef. Argyfwng costau byw y Ceidwadwyr yw'r prif bwnc ar garreg y drws.
Ac os ydych chi wir eisiau siarad am sgandalau, yna mae heddiw yn ddiwrnod i wneud hynny, onid ydyw, Natasha Asghar? Edrychwch ar gyn-aelod o staff y Ceidwadwyr yn y Senedd, Craig Williams, wedi'i hepgor o'r diwedd fel ymgeisydd Ceidwadol—[Torri ar draws.] A gadewch i ni fod yn eglur, pe bai pêl-droediwr proffesiynol wedi gwneud bet yn y ffordd y gwnaeth Craig Williams, byddai'n cael ei wahardd o'r gêm. Dyna beth fyddai'n digwydd. Os edrychwch chi wedyn hefyd ar sgandal arall o analluedd anferth—[Torri ar draws.]
I need to hear the First Minister in his response, please. If I can have some silence. First Minister.
Rwyf i angen clywed y Prif Weinidog yn ei ymateb, os gwelwch yn dda. Os caf i ychydig o dawelwch. Prif Weinidog.
If you want to look at giant incompetence, take a look at the £1.4 billion of unused PPE procured across the border in England—unused, wasted. That could have paid for 37,000 nurses. If you're looking for scandal, there's plenty on the Conservative record. That's why I believe you'll be run out of office at a UK level on 4 July. I look forward to a new partnership where low-income families really will be supported by this Government, working in a new partnership with two Labour Governments delivering for Wales.
Os ydych chi eisiau edrych ar anallu anferth, edrychwch ar y £1.4 biliwn o gyfarpar diogelu personol heb ei ddefnyddio a gaffaelwyd dros y ffin yn Lloegr—heb ei ddefnyddio, wedi'i wastraffu. Gallai hwnnw fod wedi talu am 37,000 o nyrsys. Os ydych chi'n chwilio am sgandal, mae digon ar record y Ceidwadwyr. Dyna pam rwy'n credu y byddwch chi'n cael eich gyrru allan o'ch swyddi ar lefel y DU ar 4 Gorffennaf. Edrychaf ymlaen at bartneriaeth newydd lle bydd teuluoedd incwm isel wir yn cael eu cynorthwyo gan y Llywodraeth hon, gan weithio mewn partneriaeth newydd gyda dwy Lywodraeth Lafur sy'n cyflawni dros Gymru.
2. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi pobl â thiwmor ar yr ymennydd? OQ61353
2. What is the Welsh Government doing to support people with brain tumours? OQ61353
Thank you for the question. The Welsh Government has published policy for both cancer and neurological conditions that focuses on ensuring people have access to high-quality diagnostic and treatment services for conditions such as brain tumours. Our approach is based on supporting NHS organisations to deliver care in line with clinical standards.
Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi polisi ar gyfer cyflyrau canser a niwrolegol sy'n canolbwyntio ar sicrhau bod gan bobl fynediad at wasanaethau diagnostig a thriniaeth o ansawdd uchel ar gyfer cyflyrau fel tiwmorau'r ymennydd. Mae ein dull yn seiliedig ar gynorthwyo sefydliadau'r GIG i ddarparu gofal yn unol â safonau clinigol.
Diolch am yr ateb.
Thank you for that response.
Many of us here will recognise the name Molly Fenton and her Love your Period campaign, which aimed to reduce the stigma around periods and period poverty. However, many will not know that Molly lives with a brain tumour and has been made a young ambassador in Wales for the charity Brain Tumour Support. Many people, like Molly, are often diagnosed with a brain tumour and go through a lengthy and sometimes unsupported diagnosis experience. Lots of people in the brain tumour community visit their GP multiple times before being sent for a referral, and are often misdiagnosed. So, what steps are the Welsh Government taking to improve diagnosis times for those affected by brain tumours?
Bydd llawer ohonom ni yma yn adnabod yr enw Molly Fenton a'i hymgyrch Love your Period, a oedd â'r nod o leihau'r stigma ynghylch y mislif a thlodi mislif. Fodd bynnag, ni fydd llawer yn gwybod bod Molly yn byw gyda thiwmor ar yr ymennydd ac fe'i gwnaed yn llysgennad ifanc yng Nghymru ar gyfer yr elusen Brain Tumour Support. Mae llawer o bobl, fel Molly, yn aml yn cael diagnosis o diwmor ar yr ymennydd ac yn mynd trwy brofiad diagnosis maith ac weithiau heb gymorth. Mae llawer o bobl yn y gymuned tiwmor yr ymennydd yn ymweld â'u meddyg teulu sawl gwaith cyn cael eu hanfon am atgyfeiriad, ac yn aml yn cael diagnosis anghywir. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella amseroedd diagnosis i'r rhai y mae tiwmorau'r ymennydd yn effeithio arnyn nhw?
Thank you for the question. I want to start by recognising what the Member says about Molly Fenton. She's a highly impressive young woman. I was very impressed with her work on period dignity, and that's work that we've been able to support through the Government. I'm aware that she is living with a brain tumour, and I think it's important that the lived experience of people like Molly is taken account of by our health boards to understand what more they can do not just to improve clinical outcomes, but the experience of the person going through the journey. So, if Molly hasn't had the opportunity to speak with the health board, I'm sure the Member, or in conversation with me or the Cabinet Secretary for health, would want to make sure that there's an opportunity to learn from her experience.
The broader picture with brain tumours is actually one where we're able to get symptoms identified and through to definitive treatment at a more rapid pace than some other cancers. Across Wales, it's over 90 per cent who are within the expected waiting time. The challenge, though, is getting to the point of getting a diagnosis, understanding what's happened, because the symptoms can often affect other conditions as well. So, we routinely meet the waiting time target and we also have Tessa Jowell Brain Cancer Mission-accredited centres of excellence in both north and south Wales. It's also where we're committed to rolling out further training, but also there's the investment we've already made in our rapid diagnostic centres, where a GP suspects cancer but the symptoms are not clear. This is a point about how we educate and bring our workforce with us that exists as well as the new workforce. It's how we invest in new diagnostic capabilities, and it's also about listening to and learning from the patient about what they see, what they feel and what they experience. So, as I say, I think it's really positive to recognise Molly's own journey, and to learn from that directly, and for the rest of us, too.
Diolch am y cwestiwn. Hoffwn ddechrau trwy gydnabod yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud am Molly Fenton. Mae hi'n ferch ifanc wefreiddiol iawn. Gwnaeth ei gwaith ar urddas mislif argraff fawr arnaf i, ac mae hwnnw'n waith yr ydym ni wedi gallu ei gefnogi drwy'r Llywodraeth. Rwy'n ymwybodol ei bod yn byw gyda thiwmor ar yr ymennydd, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod profiad bywyd pobl fel Molly yn cael ei gymryd i ystyriaeth gan ein byrddau iechyd i ddeall beth arall y gallan nhw ei wneud nid yn unig i wella canlyniadau clinigol, ond profiad yr unigolyn sy'n mynd drwy'r daith. Felly, os nad yw Molly wedi cael y cyfle i siarad â'r bwrdd iechyd, rwy'n siŵr y byddai'r Aelod, neu mewn sgwrs gyda mi neu Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, eisiau gwneud yn siŵr bod cyfle i ddysgu o'i phrofiad.
Mae'r darlun ehangach gyda thiwmorau'r ymennydd mewn gwirionedd yn un lle gallwn ni gael nodi symptomau ac ymlaen at driniaeth bendant yn gynt na rhai mathau eraill o ganser. Ledled Cymru, dros 90 y cant sydd o fewn yr amser aros disgwyliedig. Yr her, fodd bynnag, yw cyrraedd y pwynt o gael diagnosis, deall yr hyn sydd wedi digwydd, oherwydd yn aml gall y symptomau effeithio ar gyflyrau eraill hefyd. Felly, rydym ni'n bodloni'r targed amseroedd aros fel mater o drefn ac mae gennym ni hefyd ganolfannau rhagoriaeth wedi'u hachredu gan Tessa Jowell Brain Cancer Mission yn y gogledd ac yn y de. Dyma hefyd lle'r ydym ni wedi ymrwymo i gyflwyno hyfforddiant pellach, ond hefyd ceir y buddsoddiad yr ydym ni eisoes wedi ei wneud yn ein canolfannau diagnostig cyflym, lle mae meddyg teulu yn amau canser ond nad yw'r symptomau'n eglur. Mae hwn yn bwynt am sut rydym ni'n addysgu ac yn dod â'n gweithlu gyda ni sy'n bodoli yn ogystal â'r gweithlu newydd. Mae'n fater o sut rydym ni'n buddsoddi mewn galluoedd diagnostig newydd, ac mae hefyd yn fater o wrando ar y claf a dysgu ganddo am yr hyn y mae'n ei weld, yr hyn y mae'n ei deimlo a'r hyn y mae'n cael profiad ohono. Felly, fel y dywedais, rwy'n credu ei bod yn gadarnhaol iawn cydnabod taith Molly ei hun, ac i ddysgu o honno'n uniongyrchol, ac i'r gweddill ohonom ni hefyd.
Thank you, Julie, for raising this important issue. First Minister, the best thing the Welsh Government can do to support people with brain tumours is to ensure that they receive, as you already said, an early diagnosis and swift treatment. Cancer research and academia are searching for better treatment and a cure, but it falls to the Government to ensure the best chances for survival for those who develop such tumours, and in this we are failing. We have seen around a 40 per cent increase in the incidence of primary brain tumours over the past 30 years. Survival rates for brain tumour patients have barely improved over that time period, and survival rates for the most aggressive tumours remains around 10 per cent, and there recently appears to be a shortage in the diagnostic workforce. According to a recent report by the Royal College of Radiologists, there is a staggering 34 per cent shortfall in clinical radiologists, and a 12 per cent shortfall in clinical oncologists. If immediate action is not taken, the workforce shortfalls in clinical radiology and clinical oncology are projected to rise to 28 and 38 per cent. That's projected to be, by 2028, the largest shortfall in all four UK nations. Therefore, First Minister, what urgent actions are you taking to address shortages in clinical radiology and oncology? Thank you.
Diolch, Julie, am godi'r mater pwysig hwn. Prif Weinidog, y peth gorau y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gynorthwyo pobl â thiwmorau'r ymennydd yw sicrhau eu bod nhw'n cael diagnosis cynnar a thriniaeth gyflym, fel yr ydych chi wedi ei ddweud eisoes. Mae ymchwil canser a'r byd academaidd yn chwilio am driniaeth well a gwellhad, ond mae'n disgyn i'r Llywodraeth sicrhau'r cyfleoedd gorau i oroesi i'r rhai sy'n datblygu tiwmorau o'r fath, ac yn hyn rydym ni'n methu. Rydym ni wedi gweld cynnydd o tua 40 y cant i nifer yr achosion o diwmorau'r ymennydd cynradd dros y 30 mlynedd diwethaf. Prin fod cyfraddau goroesi cleifion tiwmor yr ymennydd wedi gwella dros y cyfnod hwnnw, ac mae'r cyfraddau goroesi ar gyfer y tiwmorau mwyaf ymosodol yn parhau i fod tua 10 y cant, ac yn ddiweddar mae'n ymddangos bod prinder yn y gweithlu diagnostig. Yn ôl adroddiad diweddar gan Goleg Brenhinol y Radiolegwyr, ceir diffyg syfrdanol o 34 y cant o radiolegwyr clinigol, a diffyg o 12 y cant o oncolegwyr clinigol. Os na chymerir camau ar unwaith, rhagwelir y bydd diffygion gweithlu ym meysydd radioleg glinigol ac oncoleg glinigol yn codi i 28 a 38 y cant. Rhagwelir y bydd hynny, erbyn 2028, y diffyg mwyaf ym mhob un o bedair gwlad y DU. Felly, Prif Weinidog, pa gamau brys ydych chi'n eu cymryd i fynd i'r afael â phrinderau ym meysydd radioleg ac oncoleg glinigol? Diolch.
I think there are perhaps two points worth mentioning before I then come to the point about the future of the workforce. Last year, we saw over 94 per cent of people with brain and central nervous system cancers within our target from suspicion to first definitive treatment, so, actually, that's a very high performing overall percentage. It doesn't mean, if you're someone on the wrong end of that, that it isn't a really difficult circumstance, and even if you're referred and treated within our target time, it doesn't mean that it isn't potentially a difficult experience. That's why I made the point about clinical outcomes, but also about the person's experience. On outcomes, in the last study done over a significant period of time, it showed a 13 percentage point improvement in one-year net survival. So, we are getting better; the challenge is how much faster can we deliver improvement in the future. That does rely on continued investment in the kit, so the point about imaging, and, of course, we have an imaging academy in Wales, and we continue to invest in that new diagnostic and imaging equipment, but, more than that, the imaging academy that's been created is actually about how we train and keep our staff.
Now, later today, the Cabinet Secretary for health will make a statement about the training of healthcare professionals. We have consistently, over a number of years, invested in training the maximum number of staff that our system can do here in Wales, and that is paying some dividends. The challenge is that demand is increasing at such a significant rate. We need to carry on investing in the workforce, in the people that need to do the job, whilst at the same time seeing where there are more resources to be able to do that more successfully. It takes in a wide range of areas. It's part of the reason why, when you think about this whole piece, I'm really proud that this Government is going to deliver a new medical school in Bangor from this autumn with its first intake. That's a significant step forward for all of us. It takes years to get to the design point, years to make the case, and then the significant financial investment. We will benefit, though, from that return, in addition to the wider work we're doing in the whole workforce. As ever, that takes resources, and I hope we'll have a bigger resource base over the course of the next UK parliamentary term to deliver on that.
Rwy'n credu efallai fod dau bwynt gwerth eu crybwyll cyn i mi wedyn ddod at y pwynt ynglŷn â dyfodol y gweithlu. Y llynedd, fe wnaethom ni weld dros 94 y cant o bobl â chanserau'r ymennydd a'r system nerfol ganolog o fewn ein targed o amheuaeth i driniaeth ddiffiniol gyntaf, felly, mewn gwirionedd, mae honno'n ganran gyffredinol sy'n perfformio'n uchel iawn. Nid yw'n golygu, os ydych chi'n rhywun ar ben anghywir hynny, nad yw honno'n sefyllfa anodd iawn, a hyd yn oed os cewch chi eich cyfeirio a'ch trin o fewn ein hamser targed, nid yw'n golygu nad yw'n brofiad anodd o bosibl. Dyna pam wnes i'r pwynt am ganlyniadau clinigol, ond hefyd am brofiad yr unigolyn. O ran canlyniadau, yn yr astudiaeth ddiwethaf a gynhaliwyd dros gyfnod sylweddol o amser, dangosodd welliant o 13 pwynt canran mewn goroesiad net am flwyddyn. Felly, rydym ni'n gwella; yr her yw faint yn gyflymach y gallwn ni gyflawni gwelliant yn y dyfodol. Mae hynny'n dibynnu ar barhau i fuddsoddi yn yr offer, felly mae'r pwynt am ddelweddu, ac, wrth gwrs, mae gennym ni academi ddelweddu yng Nghymru, ac rydym ni'n parhau i fuddsoddi yn yr offer diagnostig a delweddu newydd hwnnw, ond, yn fwy na hynny, mae'r academi ddelweddu sydd wedi cael ei chreu mewn gwirionedd yn ymwneud â sut rydym ni'n hyfforddi ac yn cadw ein staff.
Nawr, yn ddiweddarach heddiw, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn gwneud datganiad ar hyfforddi gweithwyr gofal iechyd proffesiynol. Rydym ni wedi buddsoddi'n gyson, dros nifer o flynyddoedd, mewn hyfforddi'r nifer fwyaf posibl o staff y gall ein system eu hyfforddi yma yng Nghymru, ac mae hynny'n dod â rhai manteision. Yr her yw bod y galw yn cynyddu ar raddfa mor sylweddol. Mae angen i ni barhau i fuddsoddi yn y gweithlu, yn y bobl sydd angen gwneud y gwaith, gan weld ar yr un pryd lle ceir mwy o adnoddau i allu gwneud hynny'n fwy llwyddiannus. Mae'n cymryd amrywiaeth eang o feysydd. Mae'n rhan o'r rheswm pam, pan fyddwch chi'n meddwl am y darn cyfan, rwy'n falch iawn bod y Llywodraeth hon yn mynd i ddarparu ysgol feddygol newydd ym Mangor o'r hydref hwn gyda'i derbyniad cyntaf. Mae hwn yn gam mawr ymlaen i bob un ohonom ni. Mae'n cymryd blynyddoedd i gyrraedd y pwynt dylunio, blynyddoedd i wneud y ddadl, ac yna'r buddsoddiad ariannol sylweddol. Byddwn yn elwa, fodd bynnag, ar yr enillion hynny, yn ogystal â'r gwaith ehangach yr ydym ni'n ei wneud yn y gweithlu cyfan. Fel erioed, mae hynny'n cymryd adnoddau, ac rwy'n gobeithio y bydd gennym ni sylfaen adnoddau fwy yn ystod tymor Senedd nesa'r DU i gyflawni hynny.
Cwestiynau gan arweinwyr y pleidiau nawr. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions from the party leaders now. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, on Friday, Dispatches, a Channel 4 investigative programme, put a programme out that uncovered some deeply troubling aspects of the Withyhedge tipping site in west Wales. They had insider information given to them by witnesses who had worked at the site and worked for Dauson Environmental as well, and they also had video evidence to back up verbal evidence that was given to the programme. I understand that the Minister has instructed Natural Resources Wales to do a review of what they have collated so far. [Interruption.] That's not an improper question, which my colleague from Preseli Pembrokeshire is saying to the side of me: where have they been? A Channel 4 documentary managed to get verbal and video evidence of malpractice on this site, yet the residents next to the site have had to put up with over six months of intolerable conditions that are detrimental to their health. So, with this review now confirmed, what is your expectation of that review? What are the reporting timelines for it, and, importantly, why hasn't the regulator taken more affirmative action?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ddydd Gwener, darlledodd Dispatches, rhaglen ymchwilio ar Channel 4, raglen a ddatgelodd rai agweddau gofidus iawn ar safle tipio Withyhedge yn y gorllewin. Roedd ganddyn nhw wybodaeth fewnol a roddwyd iddyn nhw gan dystion a oedd wedi gweithio ar y safle ac a oedd wedi gweithio i Dauson Environmental hefyd, ac roedd ganddyn nhw dystiolaeth fideo hefyd i gefnogi tystiolaeth lafar a roddwyd i'r rhaglen. Rwy'n deall bod y Gweinidog wedi cyfarwyddo Cyfoeth Naturiol Cymru i gynnal adolygiad o'r hyn y maen nhw wedi ei gasglu hyd yn hyn. [Torri ar draws.] Nid yw hwnna'n gwestiwn amhriodol, y mae fy nghyd-Aelod o Breseli Sir Benfro yn ei ddweud wrth fy ochr: ble maen nhw wedi bod? Llwyddodd rhaglen ddogfen Channel 4 i gael tystiolaeth lafar a fideo o gamymarfer ar y safle hwn, ac eto bu'n rhaid i'r trigolion nesaf at y safle ddioddef dros chwe mis o amodau annioddefol sy'n niweidiol i'w hiechyd. Felly, gyda'r adolygiad hwn bellach wedi'i gadarnhau, beth yw eich disgwyliad o'r adolygiad hwnnw? Beth yw'r llinellau amser adrodd ar ei gyfer, ac, yn bwysig, pam nad yw'r rheoleiddiwr wedi cymryd camau mwy cadarnhaol?
So, for the avoidance of doubt, I draw again attention to my register of interests. When it comes to the action that NRW are taking at Withyhedge, I've been really clear in this Chamber and beyond that they need to undertake action as the regulator without fear or favour. The Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs has quite properly sought assurance through a senior official on the action that they have taken in the past, as well as the action they are taking now, and that's both the previous operator of the site as well as the current one. And the point about the two distinct issues—. The one about air quality issues, where there is monitoring that has been paid for by the operator but is independently operated and assured, and that's published openly—as it should be—to understand if the remediation action is successful, and that's the point, that the regulator's requirements are properly dealt with by the site operator and that NRW are assured about that. And it's then also the assurance we have sought—which is the separate issue that's been raised in the documentary—which is about whether appropriate items are going to landfill. And again, the assurance that has been sought is whether, actually, if previous complaints have been raised with the regulator, what has happened, what action has taken place, and to give assurance that, whether these are legacy issues or current issues, they are properly resolved. That is my clear expectation, and I say again: it would be my expectation regardless of where a landfill site is operating. I want to see action taken within a time frame determined by the regulator as promptly as possible, with the assurance required that that action is effective to deal with the challenges identified by the regulator.
Felly, er mwyn osgoi amheuaeth, rwy'n tynnu sylw eto at fy nghofrestr o fuddiannau. O ran y camau y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn eu cymryd yn Withyhedge, rwyf i wedi bod yn eglur iawn yn y Siambr hon a thu hwnt bod angen iddyn nhw weithredu fel y rheoleiddiwr yn ddiduedd. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig wedi gofyn am sicrwydd trwy uwch swyddog ynghylch y camau y maen nhw wedi eu cymryd yn y gorffennol, yn ogystal â'r camau y maen nhw'n eu cymryd nawr, ac mae hynny'n cynnwys gweithredwr blaenorol y safle yn ogystal â'r un presennol. A'r pwynt am y ddau fater ar wahân—. Yr un am faterion ansawdd aer, lle ceir monitro y talwyd amdano gan y gweithredwr ond sy'n cael ei weithredu a'i sicrhau'n annibynnol, ac mae hynny wedi'i gyhoeddi'n agored—fel y dylai—i ddeall a yw'r camau adfer yn llwyddiannus, a dyna'r pwynt, bod gweithredwr y safle yn ymdrin yn briodol â gofynion y rheoleiddiwr a bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn sicr o hynny. Ac yna hefyd mae'n fater o'r sicrwydd yr ydym ni wedi ei geisio—sef y mater ar wahân sydd wedi cael ei godi yn y rhaglen ddogfen—sy'n ymwneud â pha un a yw eitemau priodol yn mynd i safleoedd tirlenwi. Ac eto, y sicrwydd a geisiwyd yw hyn, mewn gwirionedd, os codwyd cwynion blaenorol gyda'r rheoleiddiwr, beth sydd wedi digwydd, pa gamau sydd wedi cael eu cymryd, ac i roi sicrwydd, pa un a yw'r rhain yn faterion etifeddol neu'n faterion cyfredol, eu bod nhw wedi cael eu datrys yn iawn. Dyna fy nisgwyliad eglur, a dywedaf eto: dyna fyddai fy nisgwyliad ni waeth ble mae safle tirlenwi yn gweithredu. Rwyf i eisiau gweld camau yn cael eu cymryd o fewn amserlen a bennir gan y rheoleiddiwr cyn gynted â phosibl, gyda'r sicrwydd yn ofynnol bod y camau hynny yn effeithiol i ymdrin â'r heriau a nodwyd gan y rheoleiddiwr.
I think most people would be troubled to not understand why the Government isn't driving this and putting a timeline on this investigation. That's not unreasonable here, because residents have had to put up with being physically sick because the stench is so bad. Can you imagine that, First Minister? Waking up in the morning in your own home and the stench from outside is so great that you are physically sick, and yet you can't see no end to that, so you go through it the next day and the next day and the next day. So, you talking about independent monitoring paid for by the company—. We have physical and video evidence here before us from this Dispatches programme, and I pay tribute to the investigative journalist skills that the reporters showed in that programme. The Government have commissioned, as of Friday, as I understand—Saturday, sorry—after this programme, a review of what NRW have been doing. What have you done around the other key accusation that was in that Dispatches programme, which is that loads were being mixed so that they would avoid the landfill tax, which is something again the Welsh Government is directly responsible for? We're not talking pennies here; we're talking possibly tens of millions of pounds, paying £3 in tax, rather than north of £100 in tax. There was a direct supply of evidence in that programme from a former employee. Have you had any discussions as a Government with the Welsh Revenue Authority to understand the scale of what is disclosed here in this programme, and what instruction have you given as a Government to the Welsh Revenue Authority to look into it and bring that discrepancy to an end?
Rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn poeni o beidio â deall pam nad yw'r Llywodraeth yn gyrru hyn ac yn rhoi llinell amser ar yr ymchwiliad hwn. Nid yw hynny'n afresymol yma, oherwydd bu'n rhaid i drigolion ddioddef bod yn gorfforol sâl gan fod y drewdod mor ddrwg. A allwch chi ddychmygu hynny, Prif Weinidog? Deffro yn y bore yn eich cartref eich hun ac mae'r drewdod o'r tu allan mor ofnadwy eich bod chi'n gorfforol sâl, ac eto allwch chi weld dim diwedd i hynny, felly rydych chi'n mynd drwy'r diwrnod wedyn a'r diwrnod wedyn a'r diwrnod wedyn. Felly, rydych chi'n sôn am fonitro annibynnol wedi'i dalu gan y cwmni—. Mae gennym ni dystiolaeth ffisegol a fideo yma o'n blaenau o'r rhaglen Dispatches hon, ac rwy'n talu teyrnged i'r sgiliau newyddiadurol ymchwiliol a ddangoswyd gan y gohebwyr yn y rhaglen honno. Mae'r Llywodraeth wedi comisiynu, o ddydd Gwener, fel rwy'n deall—dydd Sadwrn, mae'n ddrwg gen i—ar ôl y rhaglen hon, adolygiad o'r hyn y mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bod yn ei wneud. Beth ydych chi wedi ei wneud ynglŷn â'r cyhuddiad allweddol arall a oedd yn y rhaglen Dispatches honno, sef bod llwythi yn cael eu cymysgu fel y bydden nhw'n osgoi'r dreth tirlenwi, sy'n rhywbeth eto y mae Llywodraeth Cymru yn uniongyrchol gyfrifol amdano? Nid ydym ni'n siarad am geiniogau yma; rydym ni'n siarad o bosibl am ddegau o filiynau o bunnau, talu £3 mewn treth, yn hytrach na mwy na £100 mewn treth. Roedd tystiolaeth uniongyrchol yn y rhaglen honno gan gyn-weithiwr. A ydych chi wedi cael unrhyw drafodaethau fel Llywodraeth gydag Awdurdod Cyllid Cymru i ddeall maint yr hyn a ddatgelir yma yn y rhaglen hon, a pha gyfarwyddyd ydych chi wedi ei roi fel Llywodraeth i Awdurdod Cyllid Cymru ymchwilio i hyn a dod â'r anghysondeb hwnnw i ben?
Well, I thank the Member for those two questions. It's important to place a couple of matters on the record. The first is to go back to when the statement of assurance was sought by the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs's senior official. That was in the course of whilst the documentary makers were undertaking research, and that then caused Huw Irranca-Davies's official to seek assurance about potential issues brought to the attention of NRW as the regulator. And that's quite proper. It is not proper for the Government to act in place of the regulator, but to seek assurance about what it is doing, when and how, and I think that's entirely appropriate.
When it then comes to the second issue that you raised, which I was certainly not aware of and I don't think any member of the Government was until the documentary had aired, about whether there had been a suggestion about the inappropriate use of landfill and then issues with the Welsh Revenue Authority, the Welsh Revenue Authority have a range of powers to investigate and ensure that landfill operators are paying the right amount of tax. The Welsh revenue, though, has been created by the Senedd, and it has a legal duty of confidentiality. That's what we agreed, and that's standard for taxation bodies; the same with HMRC. So, the Government cannot and should not be able to direct the Welsh Revenue Authority to investigate the tax affairs of any individual and—this is important too—Ministers cannot direct the Welsh Revenue Authority not to investigate the tax affairs of an individual. The revenue authority have a legal duty of confidentiality. They cannot tell us who they are investigating or not. So, it's for them to undertake that activity, working with other partners, including, of course, relevant regulators and other enforcement bodies, and, if they are going to take action, we will know about it when they commence taking action as well.
That separation of powers and interests is really important to ensure there is no impropriety in the arrangement between Ministers and potentially directing an invasive investigation into tax affairs. I think it would be a chilling message if any Minister in this or any other Government was able to direct the tax authority to pay particular attention, or not to pay particular attention, to a taxpayer. I'm clear the regulators in this or any other matter should undertake their duty, without fear or favour, to look at the evidence, and, if new evidence is acquired, they should be interested in that to reach their own conclusions about the action that should be taken. The separation in powers between Ministers and arm's-length regulators and enforcement bodies is there to protect all of us. I want it to be done as soon as possible, but I want it to be done properly, and I'm sure that all residents across Wales would say the same.
Diolch i'r Aelod am y ddau gwestiwn yna. Mae'n bwysig rhoi un neu ddau o faterion ar y cofnod. Y cyntaf yw i ddychwelyd i'r adeg y gofynnwyd am y datganiad o sicrwydd gan uwch swyddog Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig. Roedd hynny yn ystod y cyfnod pan oedd gwneuthurwyr y rhaglen ddogfen yn gwneud gwaith ymchwil, ac fe wnaeth hynny wedyn achosi i swyddog Huw Irranca-Davies geisio sicrwydd ynghylch problemau posibl y tynnwyd sylw Cyfoeth Naturiol Cymru atyn nhw fel y rheoleiddiwr. Ac mae hynny'n gwbl briodol. Nid yw'n briodol i'r Llywodraeth weithredu yn lle y rheoleiddiwr, ond i geisio sicrwydd ynghylch yr hyn y mae'n ei wneud, pryd a sut, ac rwy'n credu bod hynny'n gwbl briodol.
O ran yr ail fater a godwyd gennych chi, nad oeddwn i'n ymwybodol ohono yn sicr, ac nid wyf i'n credu bod unrhyw aelod o'r Llywodraeth yn ymwybodol ohono tan i'r rhaglen ddogfen gael ei darlledu, ynghylch a fu awgrym ynghylch y defnydd amhriodol o safleoedd tirlenwi ac yna problemau gydag Awdurdod Cyllid Cymru, mae gan Awdurdod Cyllid Cymru amrywiaeth o bwerau i ymchwilio a sicrhau bod gweithredwyr safleoedd tirlenwi yn talu'r swm cywir o dreth. Fodd bynnag, crëwyd Awdurdod Cyllid Cymru gan y Senedd, ac mae ganddo ddyletswydd gyfreithiol o gyfrinachedd. Dyna wnaethom ni ei gytuno, ac mae hynny'n safonol ar gyfer cyrff trethiant; mae'r un peth yn wir am CThEF. Felly, ni all ac ni ddylai'r Llywodraeth allu cyfarwyddo Awdurdod Cyllid Cymru i ymchwilio i faterion treth unrhyw unigolyn ac—mae hyn yn bwysig hefyd—ni all Gweinidogion gyfarwyddo Awdurdod Cyllid Cymru i beidio ag ymchwilio i faterion treth unigolyn. Mae gan yr awdurdod cyllid ddyletswydd gyfreithiol o gyfrinachedd. Ni allan nhw ddweud wrthym ni pwy sy'n destun ymchwiliad neu ddim. Felly, mater iddyn nhw yw ymgymryd â'r gweithgarwch hwnnw, yn gweithio gyda phartneriaid eraill, gan gynnwys, wrth gwrs, rheoleiddwyr perthnasol a chyrff gorfodi eraill, ac, os ydyn nhw'n mynd i weithredu, byddwn ni'n gwybod amdano pan fyddan nhw'n dechrau cymryd camau hefyd.
Mae gwahanu pwerau a buddiannau yn bwysig iawn i sicrhau nad oes unrhyw amhriodoldeb yn y trefniant rhwng Gweinidogion ac o bosibl cyfarwyddo ymchwiliad mewnwthiol i faterion treth. Rwy'n credu y byddai'n neges iasol pe bai unrhyw Weinidog yn y Llywodraeth hon neu unrhyw Lywodraeth arall yn gallu cyfarwyddo'r awdurdod treth i roi sylw penodol, neu i beidio â rhoi sylw penodol, i drethdalwr. Rwy'n eglur y dylai'r rheoleiddwyr yn y mater hwn neu unrhyw fater arall gyflawni eu dyletswydd yn ddiduedd, i edrych ar y dystiolaeth, ac, os ceir tystiolaeth newydd, dylai fod ganddyn nhw ddiddordeb yn honno i ddod i'w casgliadau eu hunain ynghylch y camau y dylid eu cymryd. Mae'r gwahaniad mewn pwerau rhwng Gweinidogion a rheoleiddwyr a chyrff gorfodi hyd braich yno i amddiffyn pob un ohonom ni. Rwyf eisiau iddo gael ei wneud cyn gynted â phosibl, ond rwyf eisiau iddo gael ei wneud yn iawn, ac rwy'n siŵr y byddai'r holl drigolion ledled Cymru yn dweud yr un peth.
I understand the separation of powers, and that's important, vitally important in a democracy. But, as you highlighted, the legislation was passed by this Senedd to raise revenue for public services. We heard Ministers all the time saying that's what this vehicle is being used for when they were bringing new taxation proposals before us. When you have such blatant evidence of avoidance going on, I'm just trying to understand, up until this programme, has the Welsh Government done anything. I don't think that's unreasonable to try and ask, because you, as the Executive, are responsible for the revenue and spend, and I think I deduced from the answer that you gave that the Welsh Government haven't done anything. They've done absolutely nothing, and that is also followed through when it comes to the poor people living around this tip that have had to put up with weeks and weeks, months and months of intolerable environmental conditions down in west Wales. But is that the point, First Minister, that, because it's down in west Wales, it doesn't matter? What confidence can you give that you are getting on top of this issue, you are dealing with it and you are leading the response to it through the regulatory agencies—with their division of responsibilities, I get that? But when two journalists can uncover such damning evidence in such a short space of time, what on earth have the Government been doing and the regulators in particular been doing to protect the residents of west Wales?
Rwy'n deall gwahaniad pwerau, ac mae hynny'n bwysig, yn hanfodol bwysig mewn democratiaeth. Ond, fel y gwnaethoch chi ei amlygu, pasiwyd y ddeddfwriaeth gan y Senedd hon i godi refeniw ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Clywsom Weinidogion yn dweud drwy'r amser mai ar gyfer hyn y mae'r cyfrwng hwn yn cael ei ddefnyddio pan oedden nhw'n dod â chynigion trethiant newydd ger ein bron. Pan fo gennych chi dystiolaeth mor amlwg o achos o osgoi treth, y cwbl rwy'n ei wneud yw ceisio deall, hyd at ddarllediad y rhaglen hon, a yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud unrhyw beth. Nid wyf i'n credu ei bod hi'n afresymol ceisio gofyn hynny, gan mai chi, fel y Weithrediaeth, sy'n gyfrifol am y refeniw a'r gwariant, ac rwy'n credu fy mod wedi casglu o'r ateb a roddwyd gennych nad yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud unrhyw beth. Dydyn nhw ddim wedi gwneud dim byd o gwbl, a gwelir hynny hefyd o ran y bobl druan sy'n byw o amgylch y domen hon sydd wedi gorfod dioddef wythnosau ac wythnosau, misoedd ar fisoedd o amodau amgylcheddol annioddefol yn y gorllewin. Ond ai dyna'r pwynt, Prif Weinidog, nad oes ots, gan ei fod yn y gorllewin? Pa hyder allwch chi ei roi eich bod chi â gafael ar y mater hwn, eich bod chi'n ymdrin ag ef a'ch bod yn arwain yr ymateb iddo drwy'r asiantaethau rheoleiddio—gyda'u gwahaniad o gyfrifoldebau, rwy'n deall hynny? Ond pan all dau newyddiadurwr ddatgelu tystiolaeth ddamniol o'r fath mewn cyfnod mor fyr, beth ar y ddaear mae'r Llywodraeth wedi bod yn ei wneud a'r rheoleiddwyr yn arbennig wedi bod yn ei wneud i amddiffyn trigolion y gorllewin?
I think there are two or three issues there to respond to. The first is, on the operation of the site, action is being taken, and you're aware of that in terms of Public Health Wales, the advice they've given, the proper monitoring of what is coming in terms of air quality, and that's got to be objectively assessed and published. It's also then the work between Public Health Wales and Natural Resources Wales as the regulator, and, indeed, the engagement of the local authority. What needs to happen is, as has happened in this case, NRW need to determine what the corrective action is. Whoever the site operator is needs to act on that within the time frame; they then need to understand if that has resolved the issue that's been identified. If not, they need to undertake further action. That is what is happening here, and is what should happen anywhere in Wales. I want to see issues resolved for residents not just in west Wales, but in every part of Wales. And if you look at the history of landfill, there are lots of communities that have had challenges about the way that landfill sites have been operated and need to be brought into improvement. NRW generally have a good story to tell about what they've done to help deliver that improvement as a regulator. We, through the Cabinet Secretary, have quite properly sought assurance about current and historic issues, and that is the right thing to do.
When it comes to, I think, the broader point about landfill, actually, this is a success story in devolution. In 1998, 95 per cent of our waste went to landfill; it is now 1.6 per cent. The challenge now is what more can we do not just to be the second best recycling nation in the world, but what do we do to further drive down the amount of landfill and ensure the proper operation of any active landfill sites anywhere in the country.
And when you come back to blatant evidence of wrongdoing—and I think that's an interesting phrase for a Conservative to use—I think you would do well to look to yourself and a range of issues within your own party—[Interruption.] And I think—[Interruption.] And I think—
Rwy'n credu bod dau neu dri mater yn y fan yna i ymateb iddyn nhw. Y cyntaf yw, ar weithrediad y safle, mae camau'n cael eu cymryd, ac rydych chi'n ymwybodol o hynny o ran Iechyd Cyhoeddus Cymru, y cyngor y maen nhw wedi ei roi, y monitro priodol o'r hyn sy'n dod o ran ansawdd aer, ac mae'n rhaid asesu hynny'n wrthrychol a'i gyhoeddi. Mae'n fater hefyd wedyn o'r gwaith rhwng Iechyd Cyhoeddus Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru fel y rheoleiddiwr, ac, yn wir, ymgysylltiad yr awdurdod lleol. Yr hyn y mae angen iddo ddigwydd, fel sydd wedi digwydd yn yr achos hwn, mae angen i Cyfoeth Naturiol Cymru benderfynu beth yw'r camau cywiro. Mae angen i bwy bynnag yw gweithredwr y safle weithredu ar hynny yn unol â'r amserlen; yna mae angen iddyn nhw ddeall a yw hynny wedi datrys y broblem a nodwyd. Os nad yw, mae angen iddyn nhw gymryd camau pellach. Dyna sy'n digwydd yma, a dyna ddylai ddigwydd yn unrhyw le yng Nghymru. Rwyf i eisiau gweld y problemau'n cael eu datrys i drigolion nid yn unig yn y gorllewin, ond ym mhob rhan o Gymru. Ac os edrychwch chi ar hanes safleoedd tirlenwi, mae llawer o gymunedau wedi wynebu heriau ynghylch y ffordd y mae safleoedd tirlenwi wedi cael eu gweithredu ac y bu angen eu gwella. Yn gyffredinol, mae gan Cyfoeth Naturiol Cymru hanes da i'w adrodd am yr hyn y maen nhw wedi ei wneud i helpu i gyflawni'r gwelliant hwnnw fel rheoleiddiwr. Rydym ni, drwy'r Ysgrifennydd Cabinet, wedi gofyn yn gwbl briodol am sicrwydd ynghylch materion cyfredol a hanesyddol, a dyna'r peth iawn i'w wneud.
O ran, rwy'n credu, y pwynt ehangach am safleoedd tirlenwi, mewn gwirionedd, mae hwn yn hanes o lwyddiant ers datganoli. Ym 1998, roedd 95 y cant o'n gwastraff yn mynd i safleoedd tirlenwi; 1.6 y cant yw'r ffigur erbyn hyn. Yr her nawr yw beth arall y gallwn ni ei wneud nid yn unig i fod yr ail wlad ailgylchu orau yn y byd, ond yr hyn yr ydym ni'n ei wneud i leihau ymhellach nifer y safleoedd tirlenwi a sicrhau gweithrediad priodol unrhyw safleoedd tirlenwi gweithredol yn unrhyw le yn y wlad.
A phan ddewch chi'n ôl at dystiolaeth amlwg o ddrygioni—ac rwy'n credu bod hwnnw'n ymadrodd diddorol i Geidwadwr ei ddefnyddio—rwy'n credu y byddai'n beth da i chi edrych arnoch chi eich hun ac amrywiaeth o broblemau o fewn eich plaid eich hun—[Torri ar draws.] Ac rwy'n credu—[Torri ar draws.] Ac rwy'n credu—
I need to hear the First Minister, please. [Interruption.] The First Minister is responding to the question. Now, the First Minister to conclude his response, please.
Mae angen i mi glywed y Prif Weinidog, os gwelwch yn dda. [Torri ar draws.] Mae'r Prif Weinidog yn ymateb i'r cwestiwn. Nawr, y Prif Weinidog i gwblhau ei ymateb, os gwelwch yn dda.
I think, when looking at evidence, it is important that the people who have responsibility for undertaking that look at whatever the evidence is, as I have said. The regulators, wherever they are, need to act, without fear or favour, on the evidence available to them, and you have to respect the fact that the revenue authority are not in a position—and nor should they be—to share information with the Government about any investigation they're undertaking. They need to undertake that action, as indeed do NRW when it comes to their own responsibilities.
Rwy'n credu, wrth edrych ar dystiolaeth, ei bod hi'n bwysig bod y bobl sydd â chyfrifoldeb am wneud hynny yn edrych ar beth bynnag yw'r dystiolaeth, fel y dywedais. Mae angen i'r rheoleiddwyr, ble bynnag y maen nhw, weithredu'n ddiduedd, ar sail y dystiolaeth sydd ar gael iddyn nhw, ac mae'n rhaid i chi barchu'r ffaith nad yw'r awdurdod cyllid mewn sefyllfa—ac ni ddylen nhw fod—i rannu gwybodaeth gyda'r Llywodraeth am unrhyw ymchwiliad y maen nhw'n ei gynnal. Mae angen iddyn nhw gymryd y camau hynny, ac felly hefyd Cyfoeth Naturiol Cymru yn wir, pan ddaw i'w cyfrifoldebau eu hunain.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Rydym ni o fewn wythnos ac ychydig i'r etholiad cyffredinol erbyn hyn. Mi allwn ni fod yn reit siŵr, dwi'n meddwl, mai Syr Keir fydd y Prif Weinidog, ond dyw hi ddim mor glir beth ddaw wedyn.
Thank you, Llywydd. We're within a week and a little bit to the general election. We can be quite sure that Sir Keir will be the next Prime Minister, but it's not as clear what will happen afterwards.
Sir Keir uses the word 'change' a lot, doesn't he, and, God knows, we need to get rid of this UK Government. But the Institute for Fiscal Studies gives us grounds to believe that change could be little more than a campaign slogan when it comes to the fundamentals of Government under Labour. The IFS has hit both Labour and the Tories with accusations of offering little more than thin gruel, or a knowledge vacuum, or a conspiracy of silence on their tax and spending plans. So, when Sir Keir speaks of this election being the moment that we've been waiting for, I'm still waiting for that moment when there's a little bit more honesty, in particular about what all of this means for Wales.
Now, with Plaid Cymru's calls for fair funding, and even the calls of Labour Members for fair funding, falling on deaf UK Labour ears, is the First Minister really happy to just cross fingers and hope for the best, because I think there's more at stake than that?
Mae Syr Keir yn defnyddio'r gair 'newid' yn aml, onid yw e, a Duw a ŵyr, mae angen i ni gael gwared ar y Llywodraeth hon yn y DU. Ond mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn rhoi rheswm i ni gredu na fyddai newid yn llawer mwy na slogan ymgyrchu o ran hanfodion Llywodraeth dan Lafur. Mae'r Sefydliad wedi taro Llafur a'r Torïaid gyda chyhuddiadau o gynnig fawr mwy nag uwd tenau, neu wactod gwybodaeth, neu gynllwyn o dawelwch ynghylch eu cynlluniau treth a gwariant. Felly, pan fydd Syr Keir yn siarad am yr etholiad hwn fel y foment yr ydym ni wedi bod yn aros amdani, rwy'n dal i aros am y foment honno pan fo ychydig mwy o onestrwydd, yn enwedig am yr hyn y mae hyn oll yn ei olygu i Gymru.
Nawr, gyda galwadau Plaid Cymru am gyllid teg, a hyd yn oed galwadau Aelodau Llafur am gyllid teg, yn syrthio ar glustiau byddar Llafur y DU, a yw'r Prif Weinidog wir yn hapus i groesi bysedd a gobeithio am y gorau, oherwydd rwy'n credu bod mwy yn y fantol na hynny?
I think there are three points I'd make. The first is that the IFS do recognise that there's a need to think about not just taxation but growth in the economy, which is a real challenge. If you're going to set such heavy store by what the IFS say, you will, of course, be interested in what they have to say about the Plaid Cymru manifesto, where it says that you are not honest about the costs of your own manifesto and ultimate objectives. The second point I'd make is that I do expect that a future UK Labour Government, if that is what people vote for, will be fair about Barnett and Barnett consequentials.
A big part of our challenge has been the deliberate avoidance of Barnett consequentials in a whole range of areas. There's been an industry in the UK Treasury in trying to avoid providing proper consequentials from choices that have been made. I expect an entirely different relationship, if we do have a UK Labour administration, not just on this, but in the way that Wales's interests are actually respected and safeguarded, with devolution being taken forward, with regular engagement with the Prime Minister of the United Kingdom. You'll recall that, at the start of the Tata crisis, the Prime Minister would not pick up the phone to speak to Mark Drakeford about more than 2,800 jobs being on the line. We will have, if we have a UK Labour Government, a council of nations and regions, with a Prime Minister who will regularly meet with First Ministers across the UK, regardless of their political background, and, indeed, metro mayors across England—a very different and welcome relationship that respects and recognises devolution.
The final point I'd make is that, if people want to see change, they need to vote for it. It is not guaranteed. I want not just a protest voice from Wales. I want to send a Government to Westminster, not a small band of protesters. That is what we are fighting for. That is what is on the ballot paper.
Rwy'n credu bod tri phwynt y byddwn i'n eu gwneud. Y cyntaf yw bod y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn cydnabod bod angen meddwl nid yn unig am drethiant ond twf yn yr economi, sy'n her wirioneddol. Os ydych chi'n mynd i neilltuo cymaint o werth i'r hyn y mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn ei ddweud, bydd gennych chi, wrth gwrs, ddiddordeb yn yr hyn sydd ganddyn nhw i'w ddweud am faniffesto Plaid Cymru, lle mae'n dweud nad ydych chi'n onest am gostau eich maniffesto eich hun a'ch amcanion yn y pen draw. Yr ail bwynt y byddwn i'n ei wneud yw fy mod i'n disgwyl y bydd Llywodraeth Lafur yn y DU yn y dyfodol, os dyna fydd pobl yn pleidleisio drosti, yn deg ynghylch Barnett a symiau canlyniadol Barnett.
Rhan fawr o'n her fu osgoi symiau canlyniadol Barnett yn fwriadol mewn amrywiaeth eang o feysydd. Bu diwydiant yn Nhrysorlys y DU o geisio osgoi darparu symiau canlyniadol priodol o ddewisiadau a wnaed. Rwy'n disgwyl perthynas hollol wahanol, os cawn ni weinyddiaeth Lafur yn y DU, nid yn unig ar hyn, ond yn y ffordd y mae buddiannau Cymru yn cael eu parchu a'u diogelu mewn gwirionedd, gyda datganoli yn cael ei ddatblygu, gydag ymgysylltu'n rheolaidd â Phrif Weinidog y Deyrnas Unedig. Byddwch yn cofio, ar ddechrau argyfwng Tata, nad oedd Prif Weinidog y DU yn fodlon codi'r ffôn i siarad â Mark Drakeford am y ffaith fod mwy na 2,800 o swyddi yn y fantol. Bydd gennym ni, os cawn ni Lywodraeth Lafur y DU, gyngor o genhedloedd a rhanbarthau, gyda Phrif Weinidog y DU a fydd yn cyfarfod yn rheolaidd â Phrif Weinidogion ar draws y DU, beth bynnag fo'u cefndir gwleidyddol, ac, yn wir, meiri metro ledled Lloegr—perthynas wahanol iawn ac i'w chroesawu sy'n parchu ac yn cydnabod datganoli.
Y pwynt olaf y byddwn i'n ei wneud yw, os yw pobl eisiau gweld newid, mae angen iddyn nhw bleidleisio drosto. Nid yw wedi'i sicrhau. Rwyf i eisiau nid yn unig llais o brotest o Gymru. Rwyf i eisiau anfon Llywodraeth i San Steffan, nid band bach o brotestwyr. Dyna'r hyn yr ydym ni'n ymladd drosto. Dyna sydd ar y papur pleidleisio.
Well, somebody's got to speak up for Wales, because it's certainly not Labour MPs, by the sounds of it. It is very difficult to make the case for consequentials for a project that the Labour spokesperson for Wales believes doesn't exist, for starters. There's a real feeling here that Keir Starmer won't even pick up the phone to his leader of the branch office in Wales.
Now, the IFS has also honed in on the Tories' and Labour's plans for tackling child poverty. They cite Labour's pledge to
'develop an ambitious strategy to reduce child poverty'.
And I should remind you that Labour in Wales once promised to eradicate child poverty, only to drop the target later on. But so many poverty charities, of course, are warning that there is a massive disconnect between Labour's promise now to tackle child poverty and their refusal to ditch the Tories' two-child benefit cap. They say that lifting the cap has to be at the very core of any strategy. I will quote from just one of them, the Child Poverty Action Group, which has said:
'Any government serious about making things better for the next generation will have to scrap the two-child limit'.
Now, does the First Minister agree with them, or with Sir Keir's insistence on following the Tories on this? Or does he think that this is one area where UK Labour could follow the lead of Labour in Wales and conveniently drop any targets when they aren't reached?
Wel, mae'n rhaid i rywun godi llais dros Gymru, achos yn sicr nid yw ASau Llafur yn San Steffan yn gwneud hynny, mae'n ymddangos. Mae'n anodd iawn gwneud y ddadl dros symiau canlyniadol ar gyfer prosiect y mae llefarydd Llafur dros Gymru yn credu nad yw'n bodoli, i ddechrau. Ceir teimlad gwirioneddol yma na wnaiff Keir Starmer hyd yn oed godi'r ffôn i siarad ag arweinydd ei swyddfa gangen yng Nghymru.
Nawr, mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid hefyd wedi cymryd golwg agos ar gynlluniau'r Torïaid a Llafur ar gyfer mynd i'r afael â thlodi plant. Maen nhw'n cyfeirio at addewid Llafur i
'ddatblygu strategaeth uchelgeisiol i leihau tlodi plant'.
A dylwn eich atgoffa bod Llafur yng Nghymru wedi addo ar un adeg i ddileu tlodi plant, dim ond i gefnu ar y targed yn ddiweddarach. Ond mae cymaint o elusennau tlodi, wrth gwrs, yn rhybuddio bod datgysylltiad enfawr rhwng addewid Llafur nawr i fynd i'r afael â thlodi plant a'u gwrthodiad i ddileu cap budd-dal dau blentyn y Torïaid. Maen nhw'n dweud bod yn rhaid i godi'r cap fod yn gwbl ganolog i unrhyw strategaeth. Fe wnaf i ddyfynnu gan un ohonyn nhw yn unig, y Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant, sydd wedi dweud:
'Bydd yn rhaid i unrhyw lywodraeth sydd o ddifrif am wneud pethau'n well i'r genhedlaeth nesaf gael gwared ar y terfyn dau blentyn'.
Nawr, a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â nhw, neu gyda phenderfyniad Syr Keir i ddilyn y Torïaid ar hyn? Neu a yw'n credu bod hwn yn un maes lle gallai Llafur y DU ddilyn esiampl Llafur yng Nghymru a chefnu'n gyfleus ar unrhyw dargedau pan na fyddan nhw'n cael eu cyrraedd?
Again, when you come back to where we are, the reduction in child poverty is something that we have a proud record on in our last UK Labour Government. Over 0.5 million children were lifted out of poverty by deliberate choices made by the last UK Labour Government. The introduction of the tax credit system—the deliberate and clear-sighted redistribution towards families with children, which made work pay and made sure that parents in work with children were supported—was a huge success, which has been progressively undone by the last 14 years of Conservative leadership across the UK.
We will now have a significant hill to climb to recover the progress made by the last UK Labour Government, and to go further. I'm proud that Welsh Labour candidates are standing on a manifesto with a commitment to reduce child poverty, and that includes a commitment to review our benefit system. The review of not just universal credit, but understanding how different parts of that benefit system interact, not single pledges in one part—. We want to review how the whole system works and understand the absolute shower that a future UK Labour Government would inherit after the Tories.
And I go back to what I said in an earlier question: the waste of £1.4 billion on PPE equipment has huge consequences, not just about competence in Government, but what that money could have paid for. We are now in a position where that money has been burned up and wasted. We will have to recover a position where, actually, the UK economy has been sluggish, and that affects the number of children living in poverty, because wages have not risen. The Tory cost-of-living crisis has driven more children into poverty. All of these things are on the agenda. That's why we do desperately need a change at a UK level. It's why people should vote for change, and again I say: it's not about sending a message from a handful of people to Westminster. This is about sending a Government to Westminster that will actually make a real difference for children and families up and down our country. I'm proud to support and stand on that manifesto.
Eto, pan fyddwch chi'n dychwelyd i ble'r ydym ni, mae lleihau tlodi plant yn rhywbeth y mae gennym ni hanes balch ohono yn ein Llywodraeth Lafur ddiwethaf yn y DU. Cafodd dros 0.5 miliwn o blant eu codi allan o dlodi trwy ddewisiadau bwriadol a wnaed gan Lywodraeth Lafur ddiwethaf y DU. Roedd cyflwyno'r system credyd treth—ailddosbarthu bwriadol ac eglur tuag at deuluoedd â phlant, a wnaeth i waith dalu ac a wnaeth yn siŵr bod rhieni mewn gwaith â phlant yn cael eu cynorthwyo—yn llwyddiant ysgubol, sydd wedi cael ei ddadwneud yn raddol gan y 14 mlynedd diwethaf o arweinyddiaeth y Ceidwadwyr ar draws y DU.
Bydd gennym fryn sylweddol i'w ddringo nawr i adfer y cynnydd a wnaed gan Lywodraeth Lafur ddiwethaf y DU, ac i fynd ymhellach. Rwy'n falch bod ymgeiswyr Llafur Cymru yn sefyll ar sail maniffesto sydd ag ymrwymiad i leihau tlodi plant, ac mae hynny'n cynnwys ymrwymiad i adolygu ein system fudd-daliadau. Adolygiad nid yn unig o gredyd cynhwysol, ond deall sut mae gwahanol rannau o'r system fudd-daliadau honno yn rhyngweithio, nid addewidion unigol mewn un rhan—. Rydym ni eisiau adolygu sut mae'r system gyfan yn gweithio a deall y llanastr llwyr y byddai Llywodraeth Lafur y DU yn y dyfodol yn ei etifeddu ar ôl y Torïaid.
Ac rwy'n dychwelyd at yr hyn a ddywedais mewn cwestiwn cynharach: ceir canlyniadau enfawr o wastraffu £1.4 biliwn ar gyfarpar diogelu personol, nid yn unig o ran gallu mewn Llywodraeth, ond yr hyn y gallai'r arian hwnnw fod wedi talu amdano. Rydym ni bellach mewn sefyllfa lle mae'r arian hwnnw wedi cael ei losgi a'i wastraffu. Bydd yn rhaid i ni adfer sefyllfa lle, mewn gwirionedd, mae economi'r DU wedi bod yn swrth, ac mae hynny'n effeithio ar nifer y plant sy'n byw mewn tlodi, gan nad yw cyflogau wedi codi. Mae argyfwng costau byw y Torïaid wedi gyrru mwy o blant i dlodi. Mae'r holl bethau hyn ar yr agenda. Dyna pam mae angen newid taer arnom ni ar lefel y DU. Dyna pam y dylai pobl bleidleisio dros newid, ac unwaith eto rwy'n dweud: nid yw'n ymwneud ag anfon neges gan lond llaw o bobl i San Steffan. Mae hyn yn ymwneud ag anfon Llywodraeth i San Steffan a fydd wir yn gwneud gwahaniaeth go iawn i blant a theuluoedd ledled ein gwlad. Rwy'n falch o gefnogi a sefyll ar sail y maniffesto hwnnw.
Listen, Sir Keir Starmer will become Prime Minister regardless of how Wales votes. We need to make sure that we have people in Westminster who will stand up for the interests of the people of Wales. Anybody who acknowledges the cruelty of the two-child cap should be making an absolute pledge to eradicate that cruel Tory policy. Labour is refusing to do it.
Another highly respected organisation that has conducted detailed analysis of Labour's pledges is the Nuffield Trust. They note, and I quote again, that
'the increases detailed in this manifesto would amount to annual real terms increases of just 1.1% if added to the 1% in extra yearly revenue spending the OBR projects'.
That, they say, would leave us with the tightest period of funding in NHS history. They warn that
'This would mark an unprecedented slowdown in NHS finances, and it is inconceivable that it would accompany the dramatic recovery all are promising.'
First Minister, is this what you had in mind when you said, back in April, that you were looking for longer term stability with a UK Labour Government? Or isn't it the truth that Labour's spending plans, just like the Tories', are bound to lead to further pressures on public spending and, as a result, on Wales's NHS? Plaid Cymru MPs will make the case for funding fairness. Why won't Labour's?
Gwrandewch, bydd Syr Keir Starmer yn dod yn Brif Weinidog ni waeth sut mae Cymru'n pleidleisio. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod gennym ni bobl yn San Steffan a fydd yn sefyll dros fuddiannau pobl Cymru. Dylai unrhyw un sy'n cydnabod creulondeb y cap dau blentyn fod yn gwneud addewid pendant i gael gwared ar y polisi Torïaidd creulon hwnnw. Mae Llafur yn gwrthod gwneud hynny.
Sefydliad uchel ei barch arall sydd wedi cynnal dadansoddiad manwl o addewidion Llafur yw Ymddiriedolaeth Nuffield. Maen nhw'n nodi, ac rwy'n dyfynnu eto
'y byddai'r cynnydd a nodir yn y maniffesto hwn yn gyfystyr â chynnydd termau real blynyddol o ddim ond 1.1% o'i ychwanegu at yr 1% o wariant refeniw blynyddol ychwanegol ar y prosiectau OBR'.
Byddai hynny, medden nhw, yn ein gadael â'r cyfnod tynnaf o gyllid yn hanes y GIG. Maen nhw'n rhybuddio
'Byddai hyn yn arafiad digynsail i gyllid y GIG, ac mae'n annirnadwy y byddai'n cyd-fynd â'r adferiad dramatig y mae pawb yn ei addo.'
Prif Weinidog, ai dyma oedd gennych chi mewn golwg pan wnaethoch chi ddweud, yn ôl ym mis Ebrill, eich bod chi'n chwilio am sefydlogrwydd tymor hwy gyda Llywodraeth Lafur yn y DU? Neu onid y gwir amdani yw bod cynlluniau gwariant Llafur, yn union fel rhai'r Torïaid, yn siŵr o arwain at bwysau pellach ar wariant cyhoeddus ac, o ganlyniad, ar GIG Cymru? Bydd ASau Plaid Cymru yn San Steffan yn gwneud y ddadl dros degwch cyllid. Pam na wnaiff rhai'r Blaid Lafur?
Well, actually, I look forward to a Labour Chancellor forming part of the next UK Labour Government, if voters vote for that Government here in Wales and indeed across the rest of the United Kingdom. Not just the immediate measures that a UK Labour Government would need to take that have been set out—closing loopholes for non-doms, doing something about undoing the unjustifiable tax benefits that private education gets, to invest in key public services—but, more than that, a commitment to invest in the future of the economy, the clear statement that the age of austerity will be over, investing in a national wealth fund that will put additional investment into the key future of not just Wales but the wider UK, investment in ports, in steel, and in our renewable sectors, not just to do the right thing for the planet, but the jobs that will come from it.
All those things matter, and all those things are on the ballot paper. I'm proud to stand by the Welsh Labour manifesto that we launched at the end of last week in the Llay Miners Welfare Institute. It's more than just funding, we offer a great deal more in taking devolution forward, a great deal more in putting right the wrongs of our past. That's why we have a manifesto commitment to a Windrush commissioner, that's why we'll get to the truth of Orgreave, why we have a commitment to have a Hillsborough law, and it's why only with a UK Labour Government will we get justice on the miners' pension fund surplus. That's what Welsh Labour MPs will deliver. The voice for Wales after this election will be Welsh Labour MPs, it will be Welsh Labour Senedd Members, and indeed a Welsh Labour First Minister standing up for the future of Wales, for fair funding, and the future that I believe people here in Wales and across Britain want to see. I look forward to seeing how people vote on 4 July.
Wel, a dweud y gwir, rwy'n edrych ymlaen at Ganghellor Llafur sy'n rhan o Lywodraeth Lafur nesaf y DU, os bydd pleidleiswyr yn pleidleisio dros y Llywodraeth honno yma yng Nghymru ac ar draws gweddill y Deyrnas Unedig yn wir. Nid yn unig y mesurau uniongyrchol y byddai angen i Lywodraeth Lafur y DU eu cymryd sydd wedi cael eu nodi—cau bylchau ar gyfer pobl nad ydyn nhw'n byw yma, gwneud rhywbeth am ddadwneud y buddion treth na ellir eu cyfiawnhau y mae addysg breifat yn eu cael, buddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus allweddol—ond, yn fwy na hynny, ymrwymiad i fuddsoddi yn nyfodol yr economi, y datganiad eglur y bydd oes cyni cyllidol drosodd, buddsoddi mewn cronfa gyfoeth genedlaethol a fydd yn gwneud buddsoddiad ychwanegol yn nyfodol allweddol nid yn unig Cymru ond y DU ehangach, buddsoddiad mewn porthladdoedd, mewn dur, ac yn ein sectorau adnewyddadwy, nid yn unig i wneud y peth iawn i'r blaned, ond y swyddi a fydd yn deillio ohono.
Mae'r holl bethau hynny'n bwysig, ac mae'r holl bethau hynny ar y papur pleidleisio. Rwy'n falch o gefnogi maniffesto Llafur Cymru a lansiwyd gennym ddiwedd yr wythnos diwethaf yn Sefydliad Lles Glowyr Llai. Mae'n fwy na chyllid yn unig, rydym ni'n cynnig llawer iawn mwy o ran bwrw ymlaen â datganoli, llawer iawn mwy o ran unioni camgymeriadau ein gorffennol. Dyna pam mae gennym ni ymrwymiad maniffesto i gomisiynydd Windrush, dyna pam fyddwn ni'n cyrraedd y gwir am Orgreave, pam mae gennym ni ymrwymiad i gael cyfraith Hillsborough, a dyna pam mai dim ond gyda Llywodraeth Lafur y DU y byddwn ni'n cael cyfiawnder ar warged cronfa bensiwn y glowyr. Dyna fydd ASau Llafur Cymru yn ei gyflawni. Y llais dros Gymru ar ôl yr etholiad hwn fydd ASau Llafur Cymru yn San , Aelodau Llafur Cymru'r Senedd, ac yn wir Prif Weinidog Llafur Cymru yn sefyll dros ddyfodol Cymru, dros gyllid teg, a'r dyfodol yr wyf i'n ei gredu y mae pobl yma yng Nghymru a ledled Prydain eisiau ei weld. Rwy'n edrych ymlaen at weld sut y bydd pobl yn pleidleisio ar 4 Gorffennaf.
3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddiogelu'r amgylchedd yng ngogledd Cymru? OQ61355
3. What action is the Welsh Government taking to protect the environment in north Wales? OQ61355
Tackling the climate and nature emergencies is a crucial task for this Government, today and for future generations. I'll give the Member just three examples of actions that we are taking or have taken: our significant recycling improvement, now the second best in the world, means that we save 400,000 tonnes of carbon dioxide each year; we're taking action on rivers to help reduce pollution, and there's more to go; and we will introduce a landmark Bill later this Senedd term to help restore nature, improve biodiversity, and take tougher sanctions for environmental pollution.
Mae mynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur yn dasg hanfodol i'r Llywodraeth hon, heddiw ac ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Rhoddaf dair enghraifft yn unig i'r Aelod o gamau yr ydym ni'n eu cymryd neu yr ydym ni wedi eu cymryd: mae ein gwelliant ailgylchu sylweddol, yr ail orau yn y byd erbyn hyn, yn golygu ein bod ni'n arbed 400,000 tunnell o garbon deuocsid bob blwyddyn; rydym ni'n cymryd camau o ran afonydd i helpu i leihau llygredd, ac mae mwy i fynd; a byddwn ni'n cyflwyno Bil pwysig yn ddiweddarach yn nhymor y Senedd hon i helpu i adfer natur, gwella bioamrywiaeth, a gorfodi sancsiynau llymach am lygredd amgylcheddol.
First Minister, one of the things that isn't helping the environment in north Wales is the appalling situation faced by people in Denbighshire. As you will be aware, the Labour-led Denbighshire council has overseen an utterly shambolic roll-out of a new recycling system at a cost of millions for taxpayers, which for some residents has seen their waste go uncollected for up to five weeks. It's leading, frankly, to a summer of discontent in Denbighshire, with festering rubbish building up on local streets, some of which now, I'm afraid, are reminiscent of Labour-run Britain in the 1970s. This is totally unacceptable, it's leading to pests like rodents and seagulls having a field day. The previous blue bin recycling system in Denbighshire worked very well, it had excellent satisfaction ratings and achieved some of the highest recycling rates in Wales, above those achieved by the new recycling system in other neighbouring counties. So, will you look again at your Welsh Labour Government's recycling guidance in Wales and promote simpler recycling systems, like the blue bin system, which work and make life easy for local residents? Thank you.
Prif Weinidog, un o'r pethau nad yw'n helpu'r amgylchedd yn y gogledd yw'r sefyllfa echrydus sy'n wynebu pobl yn sir Ddinbych. Fel y byddwch yn gwybod, mae Cyngor Sir Ddinbych, dan arweiniad Llafur, wedi goruchwylio cyflwyniad gwbl ddi-drefn system ailgylchu newydd am gost o filiynau i drethdalwyr, y mae wedi golygu i rai trigolion nad yw eu gwastraff wedi cael ei gasglu am hyd at bum wythnos. Mae'n arwain, a bod yn blaen, at haf o anfodlonrwydd yn sir Ddinbych, gyda sbwriel sy'n pydru yn casglu ar strydoedd lleol, y mae rhai ohonyn nhw bellach, rwy'n ofni, yn atgoffa rhywun o Brydain dan arweiniad Llafur yn y 1970au. Mae hyn yn gwbl annerbyniol, mae'n arwain at blâu fel cnofilod a gwylanod yn mynd yn rhemp. Roedd y system ailgylchu biniau glas flaenorol yn sir Ddinbych yn gweithio'n dda iawn, roedd ganddi sgoriau bodlonrwydd rhagorol a sicrhaodd rai o'r cyfraddau ailgylchu uchaf yng Nghymru, yn uwch na'r rhai a sicrhawyd gan y system ailgylchu newydd mewn siroedd cyfagos eraill. Felly, a wnewch chi edrych eto ar ganllawiau ailgylchu Llywodraeth Lafur Cymru yng Nghymru a hyrwyddo systemau ailgylchu symlach, fel y system biniau glas, sy'n gweithio ac yn gwneud bywyd yn hawdd i drigolion lleol? Diolch.
One of our significant success stories for the period of devolution is the significant amount of improvement made in recycling. I talked earlier about the fact that, at the cusp of devolution, 95 per cent of our waste went to landfill. That's a wholly unsustainable system. I'm proud of what has been done by successive Governments here in Wales, but also by successive administrations in local government across Wales of different political leaderships. It's that long-term partnership that has delivered the significant improvement that now means we're the second best recycling nation in the world.
To further improve, as we still need to, we do need to make sure that we have further improvements in recycling. That means less mingling of waste in kerbside collections. It does mean new systems and new ways of collecting that waste. When you look at what Labour-run Denbighshire are now doing, they're being honest and listening to what people are saying about some of the challenges in the system. They recognise there are improvements to be made in the fleet and in the IT systems to get to a place where we do make another step of improvement in what is taking place. That has to be done in a grown-up way across the Chamber, in Denbighshire, and in every local authority across the country.
I believe we can be proud of what we've already done in our past, and prouder still of the next stage of the journey, because it isn't just about recycling, it's also about the improvement it will make to our economy. Higher quality recyclate means more of that going back into reuse and recycle, more businesses that want to found themselves in Wales because of what we are doing, and that will matter to residents in Denbighshire, just as it will to the rest of the country.
Un o'n llwyddiannau sylweddol yn ystod cyfnod datganoli yw'r gwelliant sylweddol a wnaed o ran ailgylchu. Soniais yn gynharach am y ffaith bod 95 y cant o'n gwastraff yn mynd i safleoedd tirlenwi ar drothwy datganoli. Mae honno'n system gwbl anghynaliadwy. Rwy'n falch o'r hyn a wnaed gan Lywodraethau olynol yma yng Nghymru, ond hefyd gan weinyddiaethau olynol mewn llywodraeth leol ledled Cymru o dan wahanol arweinyddiaethau gwleidyddol. Y bartneriaeth hirdymor honno sydd wedi cyflawni'r gwelliant sylweddol sydd bellach yn golygu mai ni yw'r ail genedl ailgylchu orau yn y byd.
I wella ymhellach, fel y mae angen i ni ei wneud o hyd, mae angen i ni wneud yn siŵr bod gennym ni welliannau pellach o ran ailgylchu. Mae hynny'n golygu llai o gymysgu gwastraff mewn casgliadau ymyl y ffordd. Mae'n golygu systemau newydd a ffyrdd newydd o gasglu'r gwastraff hwnnw. Pan edrychwch chi ar yr hyn y mae sir Ddinbych dan arweiniad Llafur yn ei wneud nawr, maen nhw'n bod yn onest ac yn gwrando ar yr hyn y mae pobl yn ei ddweud am rai o'r heriau yn y system. Maen nhw'n cydnabod bod gwelliannau i'w gwneud yn y fflyd ac yn y systemau TG i gyrraedd man lle'r ydym ni'n gwneud cam arall o welliant yn yr hyn sy'n digwydd. Mae'n rhaid gwneud hynny mewn modd aeddfed ar draws y Siambr, yn sir Ddinbych, ac ym mhob awdurdod lleol ledled y wlad.
Rwy'n credu y gallwn ni fod yn falch o'r hyn yr ydym ni eisoes wedi ei wneud yn ein gorffennol, ac yn fwy balch byth o gam nesaf y daith, oherwydd nid yw'n ymwneud ag ailgylchu yn unig, mae hefyd yn ymwneud â'r gwelliant y bydd yn ei wneud i'n heconomi. Mae deunydd ailgylchu o ansawdd uwch yn golygu bod mwy o hwnnw yn mynd yn ôl i gael ei ailddefnyddio a'i ailgylchu, mwy o fusnesau sydd eisiau sefydlu eu hunain yng Nghymru oherwydd yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, a bydd hynny'n bwysig i drigolion sir Ddinbych, yn union fel y bydd i weddill y wlad.
I've been corresponding with Denbighshire council and I'm aware that they did everything that they could to help the situation, and they do apologise for the distress and inconvenience caused to their residents. Once they have caught up and change has been embedded in the residents, it will be all settled.
I used to be cabinet member for waste and recycling at Flintshire and I'm aware that collecting from thousands of properties—40,000 in Denbighshire—is finely balanced, and if there's any disruption or change, such as a round review, a vehicle breakdown or any change in collection, such as at Christmas, it can be problematic. It's a major step up for kerbside sorting to happen. And the material collected, as you say, will be better quality, so it can be better from the market and for recycling. Co-mingled actually adds another process, which Denbighshire council are paying for, and it costs them a lot of money to go through that system, so it will be improved once everything's settled. I know in England that recycling rates are at just 41 per cent, and going down—decreasing—and, in Liverpool, it's just 17 per cent. It's really poor.
I heard last week that there will be seminar in Cardiff, where other countries and businesses who use this recyclate, who've moved to Wales, because it's bringing business here—. There will be a seminar in October, so I was wondering if you could tell me a little bit more about that, because we are second best, working in partnership—Welsh Government, local authorities and residents—leading the way? Thank you.
Rwyf i wedi bod yn gohebu â Chyngor Sir Ddinbych ac rwy'n ymwybodol eu bod nhw wedi gwneud popeth o fewn eu gallu i helpu'r sefyllfa, ac maen nhw'n ymddiheuro am y gofid a'r anghyfleustra a achoswyd i'w trigolion. Ar ôl iddyn nhw ddal i fyny a bod newid wedi cael ei ymwreiddio ymhlith y trigolion, bydd y cyfan wedi'i ddatrys.
Yn y gorffennol, fi oedd yr aelod cabinet dros wastraff ac ailgylchu yn sir y Fflint ac rwy'n ymwybodol bod casglu o filoedd o eiddo—40,000 yn sir Ddinbych—yn gydbwysedd anodd, ac os oes unrhyw darfu neu newid, fel adolygiad rowndiau, cerbyd yn torri i lawr neu unrhyw newid i gasgliadau, fel adeg y Nadolig, gall beri problemau. Mae'n gam mawr i ddidoli ymyl y ffordd ddigwydd. A bydd y deunydd a gesglir, fel y dywedwch, o well ansawdd, fel y gall fod yn well ar gyfer y farchnad ac ar gyfer ailgylchu. Mae cyd-gymysgu yn ychwanegu proses arall a dweud y gwir, y mae Cyngor Sir Ddinbych yn talu amdani, ac mae'n costio llawer o arian iddyn nhw fynd drwy'r system honno, felly bydd yn well pan fydd popeth wedi setlo. Gwn yn Lloegr bod cyfraddau ailgylchu yn 41 y cant yn unig, ac yn gostwng—yn lleihau—ac, yn Lerpwl, dim ond 17 y cant ydyw. Mae'n wael iawn.
Clywais yr wythnos diwethaf y bydd seminar yng Nghaerdydd, lle mae gwledydd a busnesau eraill sy'n defnyddio'r deunydd ailgylchu hwn, sydd wedi symud i Gymru, oherwydd mae'n dod â busnes yma—. Bydd seminar ym mis Hydref, felly roeddwn i'n meddwl tybed a allech chi ddweud ychydig mwy wrthyf i am hynny, gan mai ni yw'r ail orau, yn gweithio mewn partneriaeth—Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol a thrigolion—yn arwain y ffordd? Diolch.
Thank you. And I think there are two points to make. The first is that when you introduce a new system, it's always possible there'll be challenges, and, of course, you've had direct experience of it at the sharp end as a cabinet member, when looking to deal with some of these challenges and problems from local ward members and, indeed, local residents. And so, what I understand Denbighshire has been doing is not just looking at what's happened with the system that's been introduced, but they've been looking to bring in additional vehicles and staff, making sure that there are more crews out on Saturdays, and to ensure they can move staff around within the council to address the challenges they know exist. And that's one of the things that most people ask for. If something's going wrong, acknowledge there's a problem and deal with it. Listen to the problem and then act on it, and that is exactly what Denbighshire are doing.
I'm pleased you pointed out the differential rates of recycling—40-odd per cent in England, compared to 65 per cent here in Wales. Our target is to get above 70 per cent, and I believe we can do it. And that comes on to my second point about the event this October. This is a partnership between different Welsh Governments and different local governments over a significant period of time. A long-term objective that is a definite success story. And I do want to pay tribute to the fact that there have been different political leaderships who have done this within local government and bought in to a plan that has delivered real gains. That's why the rest of the world are interested in what we are doing in Wales, and the event in October will bring other voices from around the world to look at how we've done it, the challenges in getting to where we have got, and also the fact that, across local government, there's now a continued interest in how we take the next step forward. And that partnership between the Welsh Government and local government is a real benefit for local citizens, a real benefit for the planet and, as you pointed out, a real benefit for our economy too.
Diolch. Rwy'n credu bod dau bwynt i'w gwneud. Y cyntaf yw, pan fyddwch chi'n cyflwyno system newydd, mae bob amser yn bosibl y bydd heriau, ac, wrth gwrs, rydych chi wedi cael profiad uniongyrchol ohono ar y rheng flaen fel aelod o'r cabinet, wrth geisio ymdrin â rhai o'r heriau a'r problemau hyn gan aelodau ward lleol ac, yn wir, trigolion lleol. Ac felly, yr hyn yr wyf i'n ei ddeall y mae sir Ddinbych wedi bod yn ei wneud yw nid yn unig edrych ar yr hyn sydd wedi digwydd gyda'r system a gyflwynwyd, ond maen nhw wedi bod yn ceisio dod â cherbydau a staff ychwanegol i mewn, gan wneud yn siŵr bod mwy o griwiau allan ar ddydd Sadwrn, a sicrhau eu bod nhw'n gallu symud staff o gwmpas o fewn y cyngor i fynd i'r afael â'r heriau y maen nhw'n gwybod sy'n bodoli. A dyna un o'r pethau y mae'r rhan fwyaf o bobl yn gofyn amdano. Os bydd rhywbeth yn mynd o'i le, cydnabyddwch fod problem ac ymdriniwch â hi. Gwrandewch ar y broblem ac yna gweithredwch arni, a dyna'n union y mae sir Ddinbych yn ei wneud.
Rwy'n falch eich bod chi wedi tynnu sylw at y gwahaniaethau rhwng cyfraddau ailgylchu—40 y cant yn Lloegr, o'i gymharu â 65 y cant yma yng Nghymru. Ein nod yw mynd yn uwch na 70 y cant, ac rwy'n credu y gallwn ni wneud hynny. Ac mae hynny'n dod â mi at fy ail bwynt ynglŷn â'r digwyddiad ym mis Hydref. Mae hon yn bartneriaeth rhwng gwahanol Lywodraethau Cymru a gwahanol lywodraethau lleol dros gyfnod sylweddol o amser. Amcan hirdymor sy'n hanes pendant o lwyddiant. A hoffwn dalu teyrnged i'r ffaith y bu gwahanol arweinyddiaethau gwleidyddol sydd wedi gwneud hyn o fewn llywodraeth leol ac wedi ymrwymo i gynllun sydd wedi sicrhau enillion gwirioneddol. Dyna pam mae gan weddill y byd ddiddordeb yn yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yng Nghymru, a bydd y digwyddiad ym mis Hydref yn dod â lleisiau eraill o bedwar ban byd i weld sut rydym ni wedi ei gyflawni, yr heriau o gyrraedd lle yr ydym ni wedi ei gyrraedd, a hefyd y ffaith, ar draws llywodraeth leol, bod diddordeb parhaus bellach yn y ffordd yr ydym ni'n cymryd y cam nesaf ymlaen. Ac mae'r bartneriaeth honno rhwng Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol o fudd gwirioneddol i ddinasyddion lleol, o fudd gwirioneddol i'r blaned ac, fel y gwnaethoch chi ei nodi, o fudd gwirioneddol i'n heconomi hefyd.
4. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod gweithwyr sy'n chwythu'r chwiban yng Nghymru yn gallu gwneud hynny heb ofn? OQ61331
4. What is the Welsh Government doing to ensure that whistleblower employees in Wales are able to speak up without fear? OQ61331
The legislation protecting whistleblower employees is a reserved matter. We work in social partnership to promote good practice. Our code of practice on ethical employment asks organisations to commit to a written whistleblowing policy. We also promote trade unions as resourceful partners in helping employers and, crucially, in supporting employees to implement effective whistleblowing processes.
Mae'r ddeddfwriaeth sy'n amddiffyn gweithwyr sy'n chwythu'r chwiban yn fater a gedwir yn ôl. Rydym ni'n gweithio mewn partneriaeth gymdeithasol i hyrwyddo arferion da. Mae ein cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol yn gofyn i sefydliadau ymrwymo i bolisi chwythu'r chwiban ysgrifenedig. Rydym ni hefyd yn hyrwyddo undebau llafur fel partneriaid dyfeisgar o ran helpu cyflogwyr ac, yn hollbwysig, o ran cynorthwyo gweithwyr i weithredu prosesau chwythu'r chwiban effeithiol.
Thank you, First Minister. I've raised this question as, over the last couple of years, I have been approached by whistleblowers from two perspectives, firstly, from anonymous sources who know things are not right, but are fearful of the repercussions to them and their employment if they do actually whistleblow, and then there are those—and I have some live cases at the moment—that have blown the whistle and are subtly or directly being intimidated or undermined by their organisation or work colleagues, and are fearful for their jobs and professional reputation. So, what advice does the Government provide to those who find themselves in this situation, and what advice can be made available to our offices, to advise them in the right way?
Now, I understand what you've just said—that it's a reserved matter—but we have a duty of care in this country to enable people to speak up when things are wrong, and they should not be persecuted for doing so. So, First Minister, I would welcome any advice you can give.
Diolch, Prif Weinidog. Rwyf i wedi codi'r cwestiwn hwn oherwydd, dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, mae chwythwyr chwiban wedi cysylltu â mi o ddau safbwynt, yn gyntaf, o ffynonellau dienw sy'n gwybod nad yw pethau'n iawn, ond sy'n ofni yr ôl-effeithiau iddyn nhw a'u cyflogaeth os byddan nhw'n chwythu'r chwiban mewn gwirionedd, ac yna ceir y rheini—ac mae gen i rai achosion byw ar hyn o bryd—sydd wedi chwythu'r chwiban ac sy'n cael eu bygwth neu eu tanseilio yn gynnil neu'n uniongyrchol gan eu sefydliad neu eu cydweithwyr ac sy'n ofni am eu swyddi a'u henw da proffesiynol. Felly, pa gyngor mae'r Llywodraeth yn ei roi i'r rhai sy'n cael eu hunain yn y sefyllfa hon, a pha gyngor y gallwn sicrhau ei fod ar gael i'n swyddfeydd, i'w cynghori yn y ffordd gywir?
Nawr, rwy'n deall yr hyn yr ydych chi newydd ei ddweud—ei fod yn fater a gedwir yn ôl—ond mae gennym ni ddyletswydd o ofal yn y wlad hon i alluogi pobl i godi llais pan fo pethau'n anghywir, ac ni ddylid eu herlid am wneud hynny. Felly, Prif Weinidog, byddwn yn croesawu unrhyw gyngor y gallwch chi ei roi.
I think the Member raises an important point. Before life in this place I was an employment lawyer. I ran cases for whistleblowers. The Public Interest Disclosure Act 1998 amended employment rights; it gave rights on whistleblowing for the first time. There are still challenges in the way that legislation works, though. For a start, you've got to have the means to undertake legal action itself, and the real objective for a whistleblower is to try to resolve an issue without compromising their employment. I regularly gave my clients advice: it's about what you can prove, not what you know, and it's also about how we try and keep you in work rather than having a day in the tribunal, because that comes with real risk.
The advice that I would give is severalfold. The first point is that ACAS are always a useful source of advice and information in terms of conciliators, mediators and what they can tell you. There's a second point about our code on ethical employment, because that is about how we expect different partner organisations to behave. Most of our public services, for example, have good written policies on this. The challenge, though, is in the workplace culture, and in large employers in the public or the private sector—and you'll know this from your time on the tools as a council leader—different parts of a large organisation can have quite a different culture to others. So, it's actually about wanting to support people to raise issues without the fear that their employment could be compromised. So, there's that understanding of the external advice and support that is available.
There are two final points. If you're in a trade union, you have access to alternative and independent support and advice. Almost every trade union doesn't just have full-time officers—they have access to legal advice as well, and that advice has to be practical. It’s not just about what you might win in a tribunal, but how do you practically support someone to undertake action that tries to keep them in employment or finds a route for them to a different, alternative employment that does not compromise their future.
The final piece of advice is that I think that the law requires updating. That is part of, actually, what's in our UK manifesto offer at this election. Part of the new deal for working people is to update and improve the legislation and rights of whistleblowers. This is something where, if you blow the whistle, it can be very painful in talking about your colleagues, managers or others, and it’s then how you're supported to do the right thing. So I think the most important piece of advice for individuals is join a trade union, take up the offer that ACAS can provide, and look to what your employer should be doing.
If the Member wants to write to me with individual matters that he wants to discuss, I'd be more than happy to look at them.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn codi pwynt pwysig. Cyn bywyd yn y lle hwn roeddwn i'n gyfreithiwr cyflogaeth. Fe wnes i gynnal achosion ar gyfer chwythwyr chwiban. Diwygiodd Deddf Datgelu er Lles y Cyhoedd 1998 hawliau cyflogaeth; rhoddodd hawliau i chwythu'r chwiban am y tro cyntaf. Fodd bynnag, mae heriau o hyd yn y ffordd y mae deddfwriaeth yn gweithio. I ddechrau, mae'n rhaid i chi fod â'r modd o gymryd camau cyfreithiol ei hun, a gwir amcan y chwythwr chwiban yw ceisio datrys mater heb gyfaddawdu eu cyflogaeth. Fe wnes i roi cyngor yn rheolaidd i fy nghleientiaid: mae'n ymwneud â'r hyn y gallwch chi ei brofi, nid yr hyn yr ydych chi'n ei wybod, ac mae hefyd yn ymwneud â sut yr ydyn ni'n ceisio eich cadw chi yn y gwaith yn hytrach na chael diwrnod yn y tribiwnlys, oherwydd mae hynny'n dod â risg wirioneddol.
Byddwn i'n cynghori sawl peth. Y pwynt cyntaf yw bod ACAS bob amser yn ffynhonnell ddefnyddiol o gyngor a gwybodaeth o ran cymodwyr, cyfryngwyr a'r hyn y gallan nhw ei ddweud wrthych chi. Mae yna ail bwynt ynghylch ein cod ar gyflogaeth foesegol, oherwydd mae hynny'n ymwneud â sut yr ydyn ni'n disgwyl i wahanol sefydliadau partner ymddwyn. Er enghraifft, mae gan y rhan fwyaf o'n gwasanaethau cyhoeddus bolisïau ysgrifenedig da ar hyn. Mae'r her, serch hynny, yn niwylliant y gweithle, ac o ran cyflogwyr mawr yn y sector cyhoeddus neu'r sector preifat—a byddwch chi'n gwybod hyn o'ch amser yn gweithredu fel arweinydd cyngor—gall gwahanol rannau o sefydliad mawr fod â diwylliant eithaf gwahanol i eraill. Felly, mae'n ymwneud ag eisiau cefnogi pobl i godi materion heb ofni y gallai eu cyflogaeth gael ei gyfaddawdu. Felly, mae'r ddealltwriaeth honno o'r cyngor a'r gefnogaeth allanol sydd ar gael.
Mae dau bwynt olaf. Os ydych chi mewn undeb llafur, mae gennych chi gyfle i fanteisio ar gymorth a chyngor arall ac annibynnol. Nid swyddogion llawn amser yn unig sydd gan bron pob undeb llafur—mae ganddyn nhw gyfle i fanteisio ar gyngor cyfreithiol hefyd, ac mae'n rhaid i'r cyngor hwnnw fod yn ymarferol. Nid yw'n ymwneud yn unig â'r hyn y gallech chi ei ennill mewn tribiwnlys, ond sut yr ydych chi'n cefnogi rhywun yn ymarferol i gymryd camau sy'n ceisio ei gadw mewn cyflogaeth neu'n dod o hyd i lwybr ar ei gyfer i gyflogaeth wahanol ac amgen nad yw'n peryglu ei ddyfodol.
Y cyngor olaf yw fy mod i'n credu bod angen diweddaru'r gyfraith. Mae hynny'n rhan o'r hyn sydd yn ein cynnig maniffesto'r DU yn yr etholiad hwn. Rhan o'r cytundeb newydd i bobl sy'n gweithio yw diweddaru a gwella deddfwriaeth a hawliau chwythwyr chwiban. Mae hyn yn rhywbeth lle, wrth chwythu’r chwiban, y gall siarad am eich cydweithwyr, rheolwyr neu eraill, fod yn boenus iawn, ac yna mae'n ymwneud â sut yr ydych chi'n cael eich cefnogi i wneud y peth iawn. Felly, rwy'n credu mai'r cyngor pwysicaf i unigolion yw ymuno ag undeb llafur, manteisio ar y cynnig y gall ACAS ei ddarparu, ac ystyried yr hyn y dylai eich cyflogwr fod yn ei wneud.
Os yw'r Aelod eisiau ysgrifennu ataf gyda materion unigol y mae eisiau eu trafod, byddwn i'n fwy na pharod i'w hystyried.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi lleoliadau cerddoriaeth ar lawr gwlad ledled Cymru? OQ61316
5. What steps is the Welsh Government taking to support grass-roots music venues across Wales? OQ61316
Creative Wales focuses on the commercial music sector, providing support for infrastructure such as grass-roots venues through to artist support. This has included sponsoring events taking place in Welsh venues and direct funding totalling over £9 million since launching in 2020.
Mae Cymru Greadigol yn canolbwyntio ar y sector cerddoriaeth fasnachol, gan ddarparu cefnogaeth ar gyfer seilwaith fel lleoliadau llawr gwlad hyd at gymorth artistiaid. Mae hyn wedi cynnwys noddi digwyddiadau sy'n cael eu cynnal mewn lleoliadau yng Nghymru a chyllid uniongyrchol gwerth cyfanswm o dros £9 miliwn ers ei lansio yn 2020.
Last year has been named the worst year for music venues—125 grass-roots music venues across the UK were closed in that year. The Music Venue Trust, who represent an alliance of 500 music venues, have stated that this has resulted in the loss of 4,000 jobs. Despite many venues struggling with the already high running costs, this Labour Government has decided to cut business rate relief from 75 per cent to 40 per cent, causing them to suffer higher costs than their competitors across the border. Not only does the Welsh Labour Party cut funding to the Welsh National Opera, but this increase in tax rates now puts one third of grass-roots music venues in Wales at risk of closure. Clearly, the Labour Government is committed to killing Wales’s reputation as the land of song.
First Minister, you literally are asking these venues to close by doing this. I acknowledge the £718,000 given to music venues by Creative Wales. However, this is not a sustainable form of funding. Each music venue that closes is a great loss to a local community, as they provide memorable experiences that can't be replicated online. In my own constituency, TJ’s was a popular venue in Newport, which I frequented myself, and which hosted over 5,000 bands, but now lies in disrepair, closing in 2010. Will this Government work with Creative Wales to improve the system of funding to make it sustainable for grass-roots music venues in compensation for the higher tax rates?
Mae'r llynedd wedi'i henwi fel y flwyddyn waethaf ar gyfer lleoliadau cerddoriaeth—cafodd 125 o leoliadau cerddoriaeth ar lawr gwlad ledled y DU eu cau yn y flwyddyn honno. Mae'r Music Venue Trust, sy'n cynrychioli cynghrair o 500 o leoliadau cerddoriaeth, wedi dweud bod hyn wedi arwain at golli 4,000 o swyddi. Er gwaethaf bod llawer o leoliadau yn cael trafferth gyda'r costau cynnal sydd eisoes yn uchel, mae'r Llywodraeth Lafur hon wedi penderfynu lleihau rhyddhad ardrethi busnes o 75 y cant i 40 y cant, gan beri iddyn nhw ddioddef costau uwch na'u cystadleuwyr dros y ffin. Nid yn unig y mae Plaid Lafur Cymru yn torri cyllid i Opera Cenedlaethol Cymru, ond mae'r cynnydd hwn mewn ardrethi bellach yn rhoi traean o leoliadau cerddoriaeth ar lawr gwlad yng Nghymru mewn perygl o gau. Yn amlwg, mae'r Llywodraeth Lafur wedi ymrwymo i ladd enw da Cymru fel gwlad y gân.
Prif Weinidog, yn llythrennol, rydych chi'n gofyn i'r lleoliadau hyn gau trwy wneud hyn. Rwy'n cydnabod y £718,000 a gafodd ei roi i leoliadau cerddoriaeth gan Cymru Greadigol. Fodd bynnag, nid yw hyn yn ffurf gynaliadwy o gyllid. Mae pob lleoliad cerddoriaeth sy'n cau yn golled fawr i gymuned leol, gan ei fod yn darparu profiadau cofiadwy nid oes modd eu hailgreu ar-lein. Yn fy etholaeth i fy hun, roedd clwb TJ yn lleoliad poblogaidd yng Nghasnewydd, yr oeddwn yn mynd yno'n aml fy hun, ac fe wnaeth gynnal dros 5,000 o fandiau, ond erbyn hyn mae mewn cyflwr gwael, ar ôl cau yn 2010. A wnaiff y Llywodraeth hon weithio gyda Cymru Greadigol i wella'r system ariannu i'w gwneud yn gynaliadwy ar gyfer lleoliadau cerddoriaeth ar lawr gwlad sy'n digolledu am yr ardrethi uwch?
I think we need to start with the funding context in which we operate and then look at what we are proactively doing to support music venues. You can't avoid—especially as a Conservative Member—the reality that our budget has been reduced by £700 million in real terms. When we had the budget debate, Conservative Members were demanding additional spending in virtually every area—more money for the NHS, more money for local government, more money for schools, more money in every area without ever saying what would be reduced to pay for the demands that had been made. This Government has a proud record of producing budgets that balance, that set out clearly what our priorities are and then having to fund those priorities, and to make the difficult choices to make sure that we do actually prioritise the NHS and local government as our two big areas of spend in the last budget. We would have a much better set of choices to make if growth in the economy had been real over the last decade, if we actually didn't have a deliberate reduction to our budget.
When it comes to what we're doing, we've actually supported 22 different venues across Wales with an increased level of funding. The Music Venue Trust themselves have actually previously praised the speed and effectiveness of financial support from the Welsh Government. I know it's a difficult time for music venues. It comes back to the points we were talking about earlier on the cost-of-living crisis. Music venues are a discretionary spend. It's additional spend past essentials, not just for low-income families but people in middle-income groups, who are finding it harder and harder, particularly with the rise in food and energy costs that have not gone away. That, in many ways, is the biggest challenge facing our music venues—having enough people who have the additional income who want to go out and enjoy music venues and are then able to find a range of different venues that have a product they want to use and go back to. That's why growth in the economy matters and why the work we have already done matters. That is why I'm proud that Creative Wales will continue to prioritise live music venues in its business plan for the year ahead, and have a number of actions to do so. I absolutely believe a change at a UK level would be a risk well worth betting on for this sector and many others.
Rwy'n credu bod angen i ni ddechrau gyda'r cyd-destun cyllido yr ydyn ni'n gweithredu ynddo ac yna edrych ar yr hyn yr ydyn ni'n ei wneud yn rhagweithiol i gefnogi lleoliadau cerddoriaeth. Nid oes modd i chi osgoi—yn enwedig fel Aelod Ceidwadol—y gwirionedd bod ein cyllideb ni wedi cael ei lleihau £700 miliwn mewn termau gwirioneddol. Pan gawson ni'r ddadl ar y gyllideb, roedd Aelodau Ceidwadol yn mynnu gwariant ychwanegol mewn bron pob maes—mwy o arian i'r GIG, mwy o arian i lywodraeth leol, mwy o arian i ysgolion, mwy o arian ym mhob maes heb ddweud byth beth fyddai'n cael ei ostwng i dalu am y galwadau a wnaed. Mae gan y Llywodraeth hon hanes balch o gynhyrchu cyllidebau sy'n cydbwyso, sy'n nodi'n glir beth yw ein blaenoriaethau ac sydd yna'n gorfod ariannu'r blaenoriaethau hynny, ac i wneud y dewisiadau anodd i sicrhau ein bod ni wir yn blaenoriaethu'r GIG a llywodraeth leol fel ein dau faes gwariant mawr yn y gyllideb ddiwethaf. Byddai gennym ni set o ddewisiadau gwell o lawer i'w gwneud pe bai twf yn yr economi wedi bod yn real yn ystod y degawd diwethaf, pe na fyddem wedi cael gostyngiad bwriadol i'n cyllideb.
O ran yr hyn yr ydyn ni'n ei wneud, rydyn ni wedi cefnogi 22 o wahanol leoliadau ledled Cymru gyda lefel uwch o gyllid. Mae'r Music Venue Trust ei hun yn flaenorol wedi canmol cyflymder ac effeithiolrwydd cymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n gwybod ei bod hi'n gyfnod anodd i leoliadau cerddoriaeth. Mae'n dod yn ôl at y pwyntiau yr oedden ni'n sôn amdanyn nhw yn gynharach ar yr argyfwng costau byw. Mae lleoliadau cerddoriaeth yn wariant dewisol. Mae'n wariant ychwanegol y tu hwnt i hanfodion, nid yn unig i deuluoedd incwm isel ond i bobl mewn grwpiau incwm canol, sy'n ei chael hi'n anoddach ac yn galetach, yn enwedig gyda'r cynnydd mewn costau bwyd ac ynni nad ydyn nhw wedi diflannu. Honno, mewn sawl ffordd, yw'r her fwyaf sy'n wynebu ein lleoliadau cerddoriaeth—cael digon o bobl sydd â'r incwm ychwanegol sydd eisiau mynd allan a mwynhau lleoliadau cerddoriaeth ac wedyn yn gallu dod o hyd i amrywiaeth o leoliadau gwahanol sydd â chynnyrch maen nhw eisiau'i ddefnyddio a mynd yn ôl iddo. Dyna pam mae twf yn yr economi yn bwysig a pham mae'r gwaith yr ydyn ni eisoes wedi'i wneud yn bwysig. Dyna pam rwy'n falch y bydd Cymru Greadigol yn parhau i flaenoriaethu lleoliadau cerddoriaeth fyw yn ei chynllun busnes ar gyfer y flwyddyn i ddod, a bod ganddyn nhw nifer o gamau gweithredu i wneud hynny. Rwy'n credu'n gryf y byddai newid ar lefel y DU yn risg sy'n werth mentro arni ar gyfer y sector hwn a llawer o sectorau eraill.
Music venues are important for the development of musicians. The Bunkhouse in Swansea is a very good example. When Ed Sheeran played in Singleton park, he said it was his second visit to Swansea as he had previously played at Sin City, a small music venue in Swansea. The rent for music venues went up by, on average, 37.5 per cent last year. Is there any action the Welsh Government can take to limit these increases, and does the First Minister support a sector levy on larger concert venues to support smaller venues?
Mae lleoliadau cerddoriaeth yn bwysig ar gyfer datblygu cerddorion. Mae'r Bunkhouse yn Abertawe yn enghraifft dda iawn. Pan chwaraeodd Ed Sheeran ym Mharc Singleton, dywedodd mai dyma oedd ei ail ymweliad ag Abertawe gan ei fod wedi chwarae yn Sin City, lleoliad cerddoriaeth bach yn Abertawe. Cynyddodd y rhent ar gyfer lleoliadau cerddoriaeth 37.5 y cant ar gyfartaledd y llynedd. A oes unrhyw gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i gyfyngu ar y cynnydd hwn, ac a yw'r Prif Weinidog yn cefnogi ardoll sector ar leoliadau cyngerdd mwy i gefnogi lleoliadau llai?
There are two points. The first is that, typically, these are matters of a private landlord and tenant, but I'm interested, in particular if the Member has some examples, in what that would look like, so I can have a discussion with Lesley Griffiths, who is the relevant Cabinet Secretary, on what action we may or may not be able to take. But commercial landlord matters I think were raised last week by Hefin David as well about the legal power we have and how we may or may not be able to intervene. However, we are looking at issues around the potential for a levy. Progress is being made on a potential voluntary levy that could come from larger venues to help support smaller ones. That's work that I think is genuinely interesting. We could potentially do that on our own in Wales. We could also look at the potential for a larger levy and how that could be undertaken. With the extraordinary success, for example, of Taylor Swift and her tour, and if you see the Foo Fighters tonight, it's not just that Cardiff is a big events capital but actually what that then could mean for smaller venues if a levy were able to come into play. So, I think it is something that we are definitely interested in further discussing with the sector.
Mae dau bwynt. Y cyntaf, fel arfer, yw mai materion landlordiaid a thenantiaid preifat yw'r rhain, ond mae gen i ddiddordeb, yn enwedig os oes gan yr Aelod rai enghreifftiau, o ran sut olwg fyddai ar hynny, fel y gallaf gael trafodaeth â Lesley Griffiths, sef yr Ysgrifennydd Cabinet perthnasol, ar ba gamau y gallwn ni eu cymryd neu na allwn ni eu cymryd. Ond rwy'n credu bod materion landlordiaid masnachol wedi'u codi yr wythnos diwethaf gan Hefin David yn ogystal â'r pŵer cyfreithiol sydd gennym ni a sut y gallem ymyrryd ai peidio. Fodd bynnag, rydyn ni'n ystyried materion sy'n ymwneud â'r posibilrwydd ar gyfer ardoll. Mae cynnydd yn cael ei wneud ar ardoll wirfoddol bosibl a allai ddod o leoliadau mwy i helpu i gefnogi rhai llai. Mae hynny'n waith sy'n ddiddorol iawn yn fy marn i. Gallen ni o bosibl wneud hynny ar ein pen ein hun yng Nghymru. Gallen ni hefyd ystyried y posibilrwydd ar gyfer ardoll fwy a sut y byddai modd gwneud hynny. Gyda llwyddiant ysgubol, er enghraifft, Taylor Swift a'i theithiau, ac os ydych chi'n gweld y Foo Fighters heno, nid dim ond bod Caerdydd yn brifddinas digwyddiadau mawr ond mewn gwirionedd beth allai hynny wedyn ei olygu i leoliadau llai pe bai ardoll yn gallu cael ei gweithredu. Felly, rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y mae gennym ni, yn bendant, ddiddordeb yn ei drafod ymhellach gyda'r sector.
6. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith yr argyfwng costau byw ar bobl yng Nghymru? OQ61321
6. What assessment has the First Minister made of the impact of the cost-of-living crisis on people in Wales? OQ61321
Research and analysis has shown that communities across Wales have experienced the biggest fall in living standards since records began as a result of the cost-of-living crisis. This analysis has informed how the Welsh Government has prioritised its spending to target support for the most vulnerable households. As I set out in response to John Griffiths earlier, that has meant approximately £5 billion of support over the last two years here in Wales.
Mae ymchwil a dadansoddi wedi dangos bod cymunedau ledled Cymru wedi wynebu'r gostyngiad mwyaf mewn safonau byw ers i gofnodion ddechrau o ganlyniad i'r argyfwng costau byw. Mae'r dadansoddiad hwn wedi llywio sut mae Llywodraeth Cymru wedi blaenoriaethu ei gwariant i dargedu cymorth ar gyfer yr aelwydydd mwyaf agored i niwed. Fel y dywedais i mewn ymateb i John Griffiths yn gynharach, mae hynny wedi golygu tua £5 biliwn o gefnogaeth dros y ddwy flynedd ddiwethaf yma yng Nghymru.
Diolch, First Minister. I'm a member of the Union of Shop, Distributive and Allied Workers, which has recently released results from its latest cost-of-living survey, highlighting how the Tories' cost-of-living crisis has hit working people. Three quarters of respondents feel worse off than they were at the last general election, with 72 per cent struggling to pay energy bills, 62 per cent having taken out loans to pay everyday bills, and 45 per cent unable to keep up with repayments. This Welsh Labour Government is doing all that it can to help people in Wales, but with so many being unable to make ends meet, how would you work with an incoming UK Labour Government to deliver that new deal for working people our country so desperately needs?
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n aelod o'r Undeb Gweithwyr Siopau, Dosbarthu a Gwaith Perthynol, ac yn ddiweddar, mae wedi rhyddhau canlyniadau ei arolwg costau byw diweddaraf, gan amlygu sut mae argyfwng costau byw y Torïaid wedi effeithio ar bobl sy'n gweithio. Mae tri chwarter yr ymatebwyr yn teimlo'n waeth eu byd nag yr oedden nhw yn yr etholiad cyffredinol diwethaf, a 72 y cant yn ei chael hi'n anodd talu biliau ynni, 62 y cant wedi cymryd benthyciadau i dalu biliau bob dydd, a 45 y cant yn methu ag ymdopi ag ad-daliadau. Mae'r Llywodraeth Lafur hon yn gwneud popeth o fewn ei gallu i helpu pobl yng Nghymru, ond gyda chymaint yn methu cael dau ben llinyn ynghyd, sut fyddech chi'n gweithio gyda Llywodraeth Lafur sy'n dod i mewn i'r DU i gyflawni'r cytundeb newydd hwnnw i bobl sy'n gweithio y mae ein gwlad eu hangen mor daer?
I thank the Member for the question and for highlighting the USDAW cost-of-living survey. I go back to some points that I made earlier: food prices are still up 31 per cent compared to three years ago, energy prices are still up 53 per cent compared to three years ago. As I say, for families in middle income groups, that's a challenge; for our lower income families, that's an extraordinary challenge and it highlights why so many people are taking extraordinary measures to try to cope with day-to-day expenditure.
It again highlights, though, the need to not just have more work, but to have better work, and that's why the new deal for working people, the plan to make work pay, is so important. We need to grow the economy and grow the quality of work within our economy. It's why I'm so excited about our renewable opportunities, because it is the right thing to do for the planet to help to generate more of our own renewable energy. But actually, it's the jobs that go alongside that in communities, the wider supply chain, that is so much of an exciting opportunity around this. That's why I brought energy into the economy department, because I think it makes sense to have the two together. That work and cross-over should inform what we are able to do and the partnership of what we could do with a UK Labour Government. That national wealth fund proposal would have huge significance—the investment in ports would quadruple the current offer. I think all of these things don't just matter to coastal communities; it's how we build an economy for the future where we really can make work pay.
And also—I'll make this final point—social care is a challenge for all of us across the UK. One of the areas that we are committed to, in the UK offer of a new deal for working people, is to try to have fair pay agreements, with social care being the first area. Because if we can do something on a much broader basis to have a bigger agreement on what pay could and should look like in that sector, it'll raise the bar for hundreds of thousands of workers—well over 100,000 workers in Wales. We've already implemented the real living wage here in Wales; we need to make sure that is then kept pace with. Extra spend in England will make a big difference for us, but crucially, it'll make a big difference to those people, most of whom are women, in relatively low-paid work, the dignity in their labour, in the labour of people in the retail sector and more, and in making sure they're properly paid. That is another reason why it is well worth voting for change on 4 July.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn ac am dynnu sylw at arolwg costau byw'r Undeb Gweithwyr Siopau, Dosbarthu a Gwaith Perthynol. Rwy'n mynd yn ôl at rai pwyntiau y gwnes i yn gynharach: mae prisiau bwyd yn dal i fyny 31 y cant o'u cymharu â thair blynedd yn ôl, mae prisiau ynni yn dal i fyny 53 y cant o'u cymharu â thair blynedd yn ôl. Fel yr wyf i'n ei ddweud, i deuluoedd mewn grwpiau incwm canol, mae hynny'n her; i'n teuluoedd incwm is, mae honno'n her eithriadol ac mae'n tynnu sylw at pam mae cymaint o bobl yn cymryd camau anghyffredin i geisio ymdopi â gwariant o ddydd i ddydd.
Mae eto'n tynnu sylw, er hyn, at yr angen nid yn unig i fod â mwy o waith, ond i fod â gwell gwaith, a dyna pam mae'r cytundeb newydd i bobl sy'n gweithio, y cynllun i wneud i waith dalu, mor bwysig. Mae angen i ni dyfu'r economi a thyfu ansawdd y gwaith o fewn ein heconomi. Dyna pam yr ydw i mor gyffrous am ein cyfleoedd ynni adnewyddadwy, oherwydd dyma'r peth iawn i'w wneud i'r blaned i helpu i gynhyrchu mwy o'n hynni adnewyddadwy ein hunain. Ond mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â'r swyddi sy'n cyd-fynd â hynny mewn cymunedau, y gadwyn gyflenwi ehangach, sy'n gymaint o gyfle cyffrous o amgylch hyn. Dyna pam y gwnes i ddod ag ynni i mewn i adran yr economi, oherwydd rwy'n credu ei bod yn gwneud synnwyr bod â'r ddau gyda'i gilydd. Dylai'r gwaith hwnnw a'r meysydd cyffredin, lywio'r hyn y gallwn ni ei wneud a'r bartneriaeth o'r hyn y gallen ei wneud gyda Llywodraeth Lafur y DU. Byddai arwyddocâd enfawr i'r cynnig cronfa cyfoeth hwnnw—byddai'r buddsoddiad mewn porthladdoedd yn cynyddu’r cynnig presennol pedair gwaith drosodd. Rwy'n credu nad i gymunedau arfordirol yn unig y mae pob un o'r pethau hyn yn bwysig; dyma sut yr ydyn ni'n datblygu economi ar gyfer y dyfodol lle gallwn ni wir wneud i waith dalu.
A hefyd—fe wnaf i'r pwynt olaf hwn—mae gofal cymdeithasol yn her i bob un ohonom ni ar draws y DU. Un o'r meysydd yr ydyn ni wedi ymrwymo iddo, yn nghynnig y DU o gytundeb newydd i bobl sy'n gweithio, yw ceisio bod â chytundebau cyflog teg, gyda gofal cymdeithasol y maes cyntaf. Oherwydd os gallwn ni wneud rhywbeth yn llawer ehangach i gael mwy o gytundeb ar sut y gallai, ac y dylai, cyflogau edrych yn y sector hwnnw, bydd yn codi'r safon i gannoedd o filoedd o weithwyr—ymhell dros 100,000 o weithwyr yng Nghymru. Rydyn ni eisoes wedi gweithredu'r cyflog byw gwirioneddol yma yng Nghymru; Mae angen i ni sicrhau bod hynny'n cael ei gynnal. Bydd gwariant ychwanegol yn Lloegr yn gwneud gwahaniaeth mawr i ni, ond yn hollbwysig, bydd yn gwneud gwahaniaeth mawr i'r bobl hynny, y mae'r rhan fwyaf ohonyn nhw'n fenywod, mewn gwaith â chyflog cymharol isel, yr urddas yn eu llafur, yn llafur pobl yn y sector manwerthu a mwy, ac wrth sicrhau eu bod yn cael eu talu'n iawn. Dyna reswm arall pam mae'n werth pleidleisio dros newid ar 4 Gorffennaf.
7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod arferion da yn cael eu rhannu ar draws ysgolion yn Islwyn? OQ61333
7. What action is the Welsh Government taking to ensure the sharing of good practice across schools in Islwyn? OQ61333
In Islwyn there are some excellent examples of schools sharing best practice to improve learning and educational attainment. Following the recent review of school improvement arrangements, we're developing a new approach that will give more agency to school leaders to drive this improvement for the benefit of all our learners.
Yn Islwyn mae rhai enghreifftiau gwych o ysgolion yn rhannu arfer gorau i wella dysgu a chyrhaeddiad addysgol. Yn dilyn yr adolygiad diweddar o drefniadau gwella ysgolion, rydyn ni'n datblygu dull newydd a fydd yn rhoi mwy o ddylanwad i arweinwyr ysgolion i ysgogi'r gwelliant hwn er budd ein holl ddysgwyr.
Thank you, First Minister. Tomorrow evening, the South Wales Schools and Education Awards are being held, and the comprehensive I attended and my father taught at for 25 years, Newbridge School, is nominated for secondary school of the year, following on from an impressive recent Estyn report, which noted the caring nature of the ALN team as a notable strength. And Libanus Primary School in Blackwood is nominated for primary school of the year and STEM project of the year, a project that saw pupils explore sustainability and the impact on the environment around them.
First Minister, I have visited Islwyn schools and can testify first-hand the excellence that is taking place within theses school communities and the importance of skilled, motivated and valued staff, such as Hannah Hodges from Abercarn Primary School and Emille Thornton and Lynne Richards from Libanus Primary School, who are all nominated for teaching awards. Good luck to them. So, First Minister, will you join me in placing on record your appreciation for all of our teaching staff and education staff, and also to the publishers of the South Wales Argus, Newsquest, for organising and promoting these educational awards, which celebrate and mean something to teachers and staff across the schools of south Wales?
To conclude, last week you stated, First Minister, that more teachers will be recruited for state schools in Wales if the Labour Party wins the UK general election and Keir Starmer becomes the next Prime Minister, thanks to the Labour Party's manifesto commitment to tax private school fees. How will our Welsh Labour Government work with a future UK Labour Government to back educationalists and pedagogy on the ground, invest in teaching and learning, and ensure that every child in Wales accesses high-quality, high-standard education, not just for the few, but for all?
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Nos yfory, mae Seremoni Gwobrau Ysgolion ac Addysg De Cymru yn cael ei chynnal, ac mae'r ysgol gyfun y gwnes i fynd iddi hi a lle roedd fy nhad yn addysgu am 25 mlynedd, Ysgol Trecelyn wedi'i henwebu ar gyfer ysgol uwchradd y flwyddyn, yn dilyn adroddiad rhagorol gan Estyn yn ddiweddar, a nododd natur ofalgar y tîm ADY fel cryfder nodedig. Ac mae Ysgol Gynradd Libanus yng Nghoed Duon wedi'i henwebu ar gyfer ysgol gynradd y flwyddyn a phrosiect STEM y flwyddyn, prosiect a welodd disgyblion yn archwilio cynaliadwyedd a'r effaith ar yr amgylchedd o'u cwmpas.
Prif Weinidog, rwyf i wedi ymweld ag ysgolion Islwyn a gallaf i dystio'n uniongyrchol y rhagoriaeth sy'n digwydd o fewn cymunedau'r ysgolion hyn a phwysigrwydd staff medrus, gwerthfawr â chymhelliant , fel Hannah Hodges o Ysgol Gynradd Abercarn ac Emille Thornton a Lynne Richards o Ysgol Gynradd Libanus, sydd i gyd wedi'u henwebu ar gyfer gwobrau addysgu. Gan ddymuno pob lwc iddyn nhw. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i roi ar y cofnod eich gwerthfawrogiad o'n holl staff staff addysg, a hefyd i gyhoeddwyr y South Wales Argus, Newsquest, am drefnu a hyrwyddo'r gwobrau addysgol hyn, sy'n dathlu ac sy'n golygu rhywbeth i athrawon a staff ar draws ysgolion de Cymru?
I gloi, yr wythnos diwethaf fe ddywedoch chi, Prif Weinidog, y bydd mwy o athrawon yn cael eu recriwtio ar gyfer ysgolion y wladwriaeth yng Nghymru os bydd y Blaid Lafur yn ennill etholiad cyffredinol y DU ac os mai Keir Starmer fydd y Prif Weinidog nesaf, diolch i ymrwymiad maniffesto'r Blaid Lafur i drethu ffioedd ysgolion preifat. Sut y bydd ein Llywodraeth Lafur yng Nghymru yn gweithio gyda Llywodraeth Lafur yn y DU yn y dyfodol i gefnogi addysgegwyr ac addysgeg ar lawr gwlad, buddsoddi mewn addysgu a dysgu, a sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru yn cael mynediad at addysg o safon uchel, nid dim ond i rai, ond i bawb?
Thank you. I do congratulate the South Wales Argus for highlighting excellence in education and, in particular, all those schools and staff nominated. I hope they enjoy not just the evening, but I hope they continue to find it a genuinely rewarding profession and vocation.
I think, in terms of where and what we want to do, I have been a long-standing supporter of addressing the wholly unjustifiable tax advantages enjoyed by private education. It is long past time to resolve that, and to ensure that that money is invested in state education, where over 90 per cent of our children go. Actually, what we will do in Wales is not just use additional money for teachers, but it's the proposals that have been set out by the Cabinet Secretary for Education. It's building on the first 1,000 days in a child's life, to support parents and children to do the very best job in those crucial early years. It's then about making sure that our groundbreaking curriculum reforms are properly implemented, and it's about the three areas of focus that Lynne Neagle has on attendance, on attainment and in making a success of our additional learning needs reforms. And I'm pleased that you mentioned the ALN team at Newbridge School, because it's an area where we've invested another £20 million in the last few months, to make sure those reforms are able to be successful, the programme that we want to have is in place, with the staff you need to be in place, to make a difference for parents and their children together.
So, attainment, attendance, additional learning needs and a successful implementation of our curriculum reforms I believe will make a significant difference now and for the future, and I wish everyone well at the awards this week.
Diolch. Hoffwn i longyfarch y South Wales Argus am dynnu sylw at ragoriaeth mewn addysg ac, yn arbennig, yr holl ysgolion a staff hynny a gafodd eu henwebu. Rwy'n gobeithio y byddan nhw'n mwynhau nid yn unig y noson, ond gobeithio y bydd yn parhau i fod yn broffesiwn a galwedigaeth wirioneddol werthfawr iddyn nhw.
Rwy'n credu, o ran beth yr ydyn ni eisiau'i wneud a ble, fy mod i wedi bod yn gefnogwr ers tro o fynd i'r afael â'r manteision treth cwbl anghyfiawn y mae addysg breifat yn elwa arni. Mae'n hen bryd datrys hynny, a sicrhau bod yr arian hwnnw'n cael ei fuddsoddi mewn addysg y wladwriaeth, lle mae dros 90 y cant o'n plant ni'n mynd. A dweud y gwir, nid defnyddio arian ychwanegol ar gyfer athrawon yn unig yw'r hyn y byddwn ni'n ei wneud yng Nghymru, ond y cynigion sydd wedi'u nodi gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg. Mae'n ychwanegu at y 1,000 diwrnod cyntaf ym mywyd plentyn, i gefnogi rhieni a phlant i wneud y gwaith gorau oll yn y blynyddoedd cynnar hanfodol hynny. Mae wedyn yn ymwneud â sicrhau bod ein diwygiadau arloesol i'r cwricwlwm yn cael eu gweithredu'n iawn, ac mae'n ymwneud â'r tri maes canolbwyntio sydd gan Lynne Neagle ar bresenoldeb, ar gyrhaeddiad ac ar wneud ein diwygiadau anghenion dysgu ychwanegol yn llwyddiant. Ac rwy'n falch eich bod chi wedi sôn am y tîm ADY yn Ysgol Trecelyn, oherwydd mae'n faes lle'r ydyn ni wedi buddsoddi £20 miliwn arall yn ystod y misoedd diwethaf, i sicrhau bod y diwygiadau hynny'n gallu bod yn llwyddiannus, bod y rhaglen yr ydyn ni ei heisiau ar waith, gyda'r staff y mae eu hangen arnoch yno, er mwyn gwneud gwahaniaeth i rieni a'u plant gyda'i gilydd.
Felly, cyrhaeddiad, presenoldeb, anghenion dysgu ychwanegol a gweithredu'n diwygiadau i'r cwricwlwm yn llwyddiannus, rwy'n credu y bydd yn gwneud gwahaniaeth sylweddol nawr ac ar gyfer y dyfodol, ac rwy'n dymuno'n dda i bawb yn y seremoni wobrwyo yr wythnos hon.
8. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gyllid ar gyfer gwasanaethau meddygon teulu yng Nghymru? OQ61352
8. Will the First Minister provide an update on funding for GP services in Wales? OQ61352
In February,the Welsh Government invested £20 million in general practitioner services, alongside further investment last year in wider primary care services to support GPs and their teams. Funding for 2024-25 will be announced following the established negotiation process with GP representatives.
Ym mis Chwefror, buddsoddodd Llywodraeth Cymru £20 miliwn mewn gwasanaethau meddygon teulu, ochr yn ochr â buddsoddiad arall y llynedd mewn gwasanaethau gofal sylfaenol ehangach i gefnogi meddygon teulu a'u timau. Bydd cyllid ar gyfer 2024-25 yn cael ei gyhoeddi yn dilyn y broses drafod sefydledig gyda chynrychiolwyr meddygon teulu.
Thank you for your response, First Minister. And, Llywydd, considering the challenges to general practice sustainability that we're seeing following surgery closures—18 per cent of GPs have closed in Wales in the past decade alone; we've had a significant number of contract hand-backs; we're seeing an increase in managed practices, and external businesses taking over Welsh GP practices—will the First Minister outline his preferred model for general practice? And will he also give assurances to GPs that planned changes to things like central procurement of the flu vaccine will not damage the funding of already stretched GP services?
Diolch am eich ymateb, Prif Weinidog. A, Llywydd, o ystyried yr heriau i gynaliadwyedd gwasanaethau meddygon teulu yr ydyn ni'n eu gweld yn dilyn cau meddygfeydd—mae 18 y cant o feddygfeydd teulu wedi cau yng Nghymru dim ond ystod y degawd diwethaf; rydyn ni wedi bod â nifer sylweddol o gontractau'n cael eu dychwelyd; rydyn ni'n gweld cynnydd mewn practisau wedi'u rheoli, a busnesau allanol yn meddiannu meddygfeydd Cymru—a wnaiff y Prif Weinidog amlinellu ei fodel dewisol ar gyfer gwasanaethau meddygon teulu? Ac a wnaiff hefyd roi sicrwydd i feddygon teulu na fydd newidiadau arfaethedig i bethau fel caffael brechlyn y ffliw yn ganolog yn niweidio cyllid gwasanaethau meddygon teulu sydd eisoes o dan bwysau?
Yes, I can give you that assurance. I think there are—. On your three broader points—. On flu delivery we can give you that assurance. We know that we need to have a model that doesn't undermine what general practice does and which makes sure that, for some of us, where we can get our vaccine in a different way, that's possible too. Almost every Senedd Member gets an invite to attend an event with community pharmacies. So, it's about how we support the wider primary care team without undermining general practice, which is what we're looking to do. It's seeing general practice at the heart of that primary care team, and recognising the expert role that GPs have within that.
Now, in terms of the future organisation, it's important to recognise that the numbers of practices are changing, often because people are merging practices to have a larger and more robust service—a larger and more robust model for the doctors themselves. And, actually, I come back to the analogy of my past life as a lawyer, when I had a job that people understood and respected—lots of lawyers work for other lawyers. The partners in a practice employ other lawyers to do a job. You don't expect to see two or three lawyers all working together in a partnership; you expect to see a robust organisation that can do everything that partnership needs to.
Lots of GPs are moving to a model where there are a smaller number of partners over a larger and more robust area that employ other doctors. Some of those people go on to be partners. Some doctors don't want to be in a partnership and want to be a salaried member in a partnership itself. Now, that is partly because of change. Not every person now wants to say they will work in a single community for their whole working life. The model of the creation of the national health service is rather different now, as people feel differently about how they work and where they want to work. It's why the investment in the future of GP training is so important. Last year we trained 170 GPs. When I became the Cabinet Secretary for health, as it then was, we did not have the ability to recruit and retain that many GPs in training places. It's a long-term success story, our Train, Work, Live programme, and it will be added to by the opening of the medical school in Bangor. And that's really important for the future of general practice—to see the light at the end of the tunnel, with more trainees every year, more doctors being trained in Wales. And the future will be a mixed model—a mixed model of some GP partnerships in the traditional way and other forms of practice as well. The key point here is: how do we have an environment that is attractive to doctors who want to work in it and the wider primary care team; how do we ensure good access to high-quality care for each of us and the people we are privileged to represent?
Gwnaf, gallaf roi'r sicrwydd hwnnw i chi. Rwy'n credu bod yna—. Ar eich tri phwynt ehangach—. O ran cyflwyno brechlyn y ffliw, gallwn ni roi'r sicrwydd hwnnw i chi. Rydyn ni'n gwybod bod angen i ni fod â model nad yw'n tanseilio'r hyn y mae gwasanaethau meddygon teulu'n eu gwneud ac sy'n sicrhau, i rai ohonon ni, lle y gallwn ni gael ein brechlyn mewn ffordd wahanol, sy'n bosibl hefyd. Mae bron pob Aelod o'r Senedd yn cael gwahoddiad i fynychu digwyddiad gyda fferyllfeydd cymunedol. Felly, mae'n ymwneud â sut rydyn ni'n cefnogi'r tîm gofal sylfaenol ehangach heb danseilio ymarfer cyffredinol, sef yr hyn yr ydyn ni'n ceisio'i wneud. Mae'n ymwneud â gweld practis meddyg teulu wrth wraidd y tîm gofal sylfaenol hwnnw, gan gydnabod y rôl arbenigol sydd gan feddygon teulu yn hynny.
Nawr, o ran trefniadaeth yn y dyfodol, mae'n bwysig cydnabod bod nifer o bractisau'n newid, yn aml oherwydd bod pobl yn uno practisau i gael gwasanaeth mwy sy'n gadarnach—model mwy a chadarnach i'r meddygon eu hunain. Ac, mewn gwirionedd, rwy'n dod yn ôl i gyfatebiaeth yn fy mywyd i yn y gorffennol fel cyfreithiwr, pan oedd gennyf i swydd yr oedd pobl yn ei deall a'i pharchu—mae llawer o gyfreithwyr yn gweithio i gyfreithwyr eraill. Mae'r partneriaid mewn practis yn cyflogi cyfreithwyr eraill i wneud tasg. Dydych chi ddim yn disgwyl gweld dau neu dri chyfreithiwr i gyd yn cydweithio mewn partneriaeth; rydych chi'n disgwyl gweld sefydliad cadarn a all wneud popeth y mae angen i bartneriaeth ei wneud.
Mae llawer o feddygon teulu yn symud i fodel lle mae nifer llai o bartneriaid dros ardal fwy a chadarnach sy'n cyflogi meddygon eraill. Mae rhai o'r bobl hyn yn mynd ymlaen i fod yn bartneriaid. Nid yw rhai meddygon eisiau bod mewn partneriaeth ac maen nhw eisiau bod yn aelodau cyflogedig mewn partneriaeth ei hun. Nawr, mae hynny'n rhannol oherwydd newid. Nid yw pob person nawr eisiau dweud y byddan nhw gweithio mewn un gymuned ar hyd eu bywyd gwaith. Mae'r model o greu'r gwasanaeth iechyd gwladol yn wahanol erbyn hyn, gan fod pobl yn teimlo'n wahanol ynghylch sut maen nhw'n gweithio a ble maen nhw eisiau gweithio. Dyna pam mae buddsoddi yn nyfodol hyfforddiant meddygon teulu mor bwysig. Y llynedd, fe wnaethon ni hyfforddi 170 o feddygon teulu. Pan wnes i ddod yn Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, fel yr oedd bryd hynny, nid oedd gennym ni'r gallu i recriwtio a chadw cymaint â hynny o feddygon teulu mewn lleoedd hyfforddi. Mae'n stori lwyddiant dymor hir, ein rhaglen Hyfforddi, Gwaith, Byw, y byddwn ni'n ychwanegu ati drwy agor yr ysgol feddygol ym Mangor. Ac mae hynny'n bwysig iawn ar gyfer dyfodol gwasanaethau meddygon teulu—gweld y goleuni ar ddiwedd y twnnel, gyda mwy o hyfforddeion bob blwyddyn, mwy o feddygon yn cael eu hyfforddi yng Nghymru. A bydd y dyfodol yn fodel cymysg—model cymysg o rai partneriaethau meddygon teulu yn y ffordd draddodiadol a mathau eraill o bractisau hefyd. Y pwynt allweddol yma yw: sut ydyn ni'n cael amgylchedd sy'n ddeniadol i feddygon a'r tîm gofal sylfaenol ehangach a'u bod eisiau gweithio ynddo; sut ydyn ni'n sicrhau cyfle da i fanteisio ar ofal o ansawdd uchel i bob un ohonon ni a'r bobl y mae'n fraint i ni eu cynrychioli?
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Y cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol sydd nesaf, a'r cwestiwn cyntaf gan Mabon ap Gwynfor.
Questions to the Counsel General are next, and the first question is from Mabon ap Gwynfor.
1. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ar ddatganoli plismona a chyfiawnder? OQ61323
1. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government on the devolution of policing and justice? OQ61323
Thank you for your question. We continue to support the devolution of policing and justice to Wales, as recommended by the numerous independent commissions over the years, including most recently by the constitutional commission.
Diolch i chi am eich cwestiwn. Rydym ni'n parhau i gefnogi datganoli plismona a chyfiawnder i Gymru, fel argymhellodd comisiynau annibynnol niferus dros y blynyddoedd, gan gynnwys yn fwyaf diweddar, y comisiwn cyfansoddiadol.
Diolch am yr ateb yna. Wel, fel mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi cyfeirio ato, roedd datganoli heddlua a chyfiawnder yn ymrwymiad gan y Blaid Lafur, ac roedd o ym maniffesto y Blaid Lafur nôl yn 2021. Mae'r Cwnsler Cyffredinol, y cyn-Brif Weinidog ac eraill wedi siarad yn bwerus iawn ac yn gryf iawn o blaid datganoli heddlua a chyfiawnder sawl gwaith. Ond yn ôl y darpar Ysgrifennydd Cabinet dros Gymru, Jo Stevens, dydy datganoli heddlua a chyfiawnder ddim yn un o'u blaenoriaethau nhw. Yn wir, roedd hi'n cyfeirio ato fo fel 'ffidlan ar yr ochrau'. Ydy'r Cwnsler Cyffredinol, felly, yn credu bod yr hyn y maen nhw'n trio ei wneud fel Llywodraeth yn wastraff amser, neu ydy o wirioneddol yn credu bod datganoli heddlua a chyfiawnder yn rhywbeth sydd angen ei weld yma yng Nghymru?
Thank you for that response. Well, as the Counsel General has mentioned, the devolution of policing and justice was a commitment by the Labour Party, and it was in the manifesto of the Labour Party back in 2021. The Counsel General, the former First Minister and others have spoken very powerfully and robustly in favour of devolving policing and justice several times, but according to the shadow Welsh Secretary, Jo Stevens, the devolution of policing and justice isn't one of the priorities. Indeed, she mentioned it as being 'fiddling on the margins'. Does the Counsel General therefore believe that what they're trying to do as a Government is a waste of time, or does he truly believe that the devolution of policing and justice is something that will be seen here in Wales?
Well, thank you for the question. Pursuing the case for the devolution of justice as a whole is still a priority of this Government, as are the recommendations that have been accepted from the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales, as is the approach that is recommended, which is a transitional approach over a number of years in order to achieve these. And of course, one of the priorities, and one of the ones I am particularly focused on is in respect of the devolution of youth justice and probation. Policing, I believe, does follow on from that, and I think that the devolution of policing is, in due course, an inevitability.
I heard, of course, the comments that have been made. These comments are often made during the course of general elections, and they're made sometimes without the benefit that I think we all now have of, for example, the review that was led by Carl Foulkes, the former chief constable of north Wales. What I'm very keen on is the opportunity that we now have that there will be engagement in a whole range of areas that is only possible with a change of Government, with an incoming Labour Government. And I am fairly certain that, once the evidential base that we have amassed over the years, once the research that we've carried out becomes more generally known, more commonly understood and so on, as we discuss the devolution of youth justice and probation, I believe the door will be opened in respect of the devolution of policing.
Can I say that policing is, perhaps, on that area of priority after youth justice and probation mainly because we have achieved so much? My colleague the former Minister for Social Justice and I did a lot of work in terms of the development of the policing partnership. In many ways, a lot of policing already operates as though it is, in fact, devolved. And, of course, the work with the police and crime commissioners has been significant, and they were all supportive of this. So, this is an ongoing debate, it's a debate I believe will be pushing in the right direction, and I'm confident that, over time, policing, again, will be naturally seen to be part of that natural devolution.
Diolch am y cwestiwn. Mae mynd ar drywydd yr achos dros ddatganoli cyfiawnder yn ei gyfanrwydd yn parhau i fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon, yn ogystal â'r argymhellion a dderbyniwyd gan y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, yn ogystal â'r dull a argymhellir, sy'n ddull trosiannol dros nifer o flynyddoedd ar gyfer cyflawni'r rhain. Ac wrth gwrs, un o'r blaenoriaethau, ac un o'r rhai yr wyf i'n canolbwyntio yn arbennig arnyn nhw yw'r un o ran datganoli cyfiawnder a phrawf ieuenctid. Rwyf i o'r farn fod plismona yn sicr o ddilyn hynny, ac rwy'n credu y bydd datganoli plismona, maes o law, yn anorfod.
Fe glywais i'r sylwadau a gafodd eu gwneud, wrth gwrs. Mae'r sylwadau hyn yn cael eu gwneud yn aml yn ystod ymgyrchoedd etholiadau cyffredinol, ac fe'u gwneir weithiau heb ystyried, er enghraifft, yr adolygiad a arweiniwyd gan Carl Foulkes, cyn-brif gwnstabl heddlu gogledd Cymru, y mae pawb ohonom ni'n gallu elwa arno nawr, rwy'n credu. Yr hyn yr wyf i'n eiddgar iawn amdano yw'r cyfle sydd gennym ni nawr i ymgysylltu mewn ystod eang o feysydd na all ddigwydd ond gyda newid Llywodraeth, gyda Llywodraeth Lafur sydd ar ddod. Ac rwy'n weddol sicr, pan fydd y sylfaen o dystiolaeth y gwnaethom ni ei chasglu dros y blynyddoedd, pan ddaw'r ymchwil y gwnaethom ni ei gynnal yn fwy cyffredinol, y deallir hynny'n fwy eang ac ati, wrth i ni drafod datganoli cyfiawnder ieuenctid a phrawf, rwy'n credu yr agorir y drws o ran datganoli plismona.
A gaf i ddweud bod plismona, efallai, ar y maes hwnnw o flaenoriaeth yn dilyn cyfiawnder a phrawf ieuenctid yn bennaf oherwydd ein bod ni wedi cyflawni cymaint? Fe wnaeth fy nghyd-Weinidog, y cyn-Weinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau lawer o waith o ran datblygu'r bartneriaeth blismona. Mewn llawer o ffyrdd, mae llawer o blismona eisoes yn gweithredu fel pe byddai wedi cael ei ddatganoli. Ac, wrth gwrs, mae'r gwaith gyda chomisiynwyr yr heddlu a throseddu wedi bod yn sylweddol, ac roedden nhw i gyd yn gefnogol i hyn. Felly, mae hon yn ddadl barhaus, mae hi'n ddadl y byddwn ni'n ei gwthio i'r cyfeiriad cywir, rwy'n credu, ac rwy'n hyderus y bydd plismona, unwaith eto, yn cael ei ystyried yn naturiol yn rhan o'r datganoli naturiol hwnnw.
2. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch ôl-groniad achosion mewn llysoedd yng Nghymru? OQ61314
2. What discussions has the Counsel General had with the UK Government regarding the backlog of cases in Welsh courts? OQ61314
Thank you for your question. The court backlogs are considered at Inter-ministerial Group for Justice meetings. The recent National Audit Office report shows the increasing extent of Crown Court backlogs but does not contain regional data or insights. I understand that Wales performs better than average, yet the average backlog of court cases is serious and unacceptable.
Diolch i chi am eich cwestiwn. Mae ôl-groniad achosion mewn llysoedd yn cael eu hystyried yng nghyfarfodydd y Grŵp Rhyngweinidogol dros Gyfiawnder. Mae adroddiad diweddar y Swyddfa Archwilio Genedlaethol yn dangos maint cynyddol ôl-groniadau mewn Llysoedd y Goron ond nid yw'n cynnwys data na mewnwelediadau rhanbarthol. Rwy'n deall bod Cymru yn perfformio yn well na'r cyfartaledd, ac eto mae'r ôl-groniad cyfartalog o achosion llys yn ddifrifol ac yn annerbyniol.
Thank you for the response, Counsel General. Over the last five years, we have seen a staggering 346 per cent increase in the number of rape cases held up in the Crown Court's backlog, which is totally unacceptable, as delays and lack of support lead to 42 per cent of victims withdrawing from cases. I was pleased, therefore, to see UK Labour has committed to establishing 80 new rape courts across England and Wales. These courts will be used to fast-track cases as part of plans to tackle violence against women and girls. Counsel General, do you agree with me that these changes are much needed and will be welcomed by victims across Wales?
Diolch i chi am ymateb, Cwnsler Cyffredinol. Dros y pum mlynedd diwethaf, fe welsom ni gynnydd syfrdanol o 346 y cant yn nifer yr achosion o drais rhywiol sydd wedi cael eu dal yn ôl mewn ôl-groniad yn Llysoedd y Goron, sy'n gwbl annerbyniol, gan fod oedi a diffyg cefnogaeth yn arwain at 42 y cant o ddioddefwyr yn tynnu eu hachosion yn ôl. Roeddwn i'n falch felly o weld Llafur y DU yn ymrwymo i sefydlu 80 o lysoedd trais newydd ledled Cymru a Lloegr. Bydd y llysoedd hyn yn cael eu defnyddio i gyflymu achosion fel rhan o gynlluniau i ymdrin â thrais yn erbyn menywod a merched. Cwnsler Cyffredinol, a ydych chi'n cytuno â mi fod gwir angen y newidiadau hyn ac y bydd dioddefwyr ledled Cymru yn croesawu'r newidiadau hyn?
Well, can I thank the Member for those comments because you make very valid points? Over the last 14 years, we have seen the delivery of justice really moving to a precipice. The closure of courts, the failure to maintain courts, the failure to invest in the justice system, the failure to invest in legal aid has brought, really, our justice system to a precipice. There are now 67,573 outstanding court cases in England and Wales. There's been a 78 per cent increase in Crown Court backlogs since 2019; 18,045 cases on 31 December 2023 had been outstanding in the Crown Court for one year or more; 1,436 trials had been cancelled on the hearing day in 2023 because all legal professionals required were not available; as you've said, there has been a 346 per cent increase in the number of adult rape cases in the Crown Court's outstanding case load between 31 December 2019 and 31 December 2023; and 16,005 people who are remanded in prison have been waiting for trial or sentencing, with 2023 recording the highest level for at least 50 years. Yes, I do welcome the imminent arrival of a new Labour government, and a government that is committed to delivering justice and repairing some of the damage that has been done to our justice system over the past 14 years.
Wel, a gaf i ddiolch i'r Aelod am y sylwadau yna am eich bod chi'n gwneud pwyntiau dilys iawn? Dros y 14 mlynedd diwethaf, rydym ni wedi gweld y ddarpariaeth o gyfiawnder yn mynd at ymyl y dibyn mewn gwirionedd. Mae cau llysoedd, methiant i gadw llysoedd, methiant i fuddsoddi yn y system gyfiawnder, methiant i fuddsoddi mewn cymorth cyfreithiol wedi dod â'n system gyfiawnder at y dibyn mewn gwirionedd. Ceir 67,573 o achosion llys sydd heb eu cynnal eto yng Nghymru a Lloegr erbyn hyn. Mae cynnydd o 78 y cant wedi bod mewn ôl-groniadau mewn Llysoedd y Goron ers 2019; roedd 18,045 o achosion ar 31 o fis Rhagfyr 2023 heb eu cynnal eto mewn Llys y Goron ers blwyddyn neu ragor; cafodd 1,436 o achosion eu gohirio ar ddiwrnod y gwrandawiad yn 2023 oherwydd nad oedd y gweithwyr proffesiynol cyfreithiol oedd eu hangen i gyd ar gael; fel roeddech chi'n dweud, bu cynnydd o 346 y cant yn nifer yr achosion trais rhywiol oedolion heb eu cynnal eto mewn Llysoedd y Goron rhwng 31 o fis Rhagfyr 2019 a 31 o fis Rhagfyr 2023; ac mae 16,005 o bobl sy'n cael eu cadw mewn carchar wedi bod yn aros am achos llys neu ddedfryd, gyda 2023 yn cofnodi'r gyfradd fwyaf ers 50 mlynedd o leiaf. Ydw, rwy'n croesawu'r llywodraeth Lafur newydd a ddaw gyda hyn, a llywodraeth a fydd wedi ymrwymo i sicrhau cyfiawnder ac atgyweirio peth o'r difrod a wnaethpwyd i'n system gyfiawnder ni dros y 14 mlynedd diwethaf.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Questions now from party spokespeople. Welsh Conservatives spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. Well, your responsibilities as Counsel General include both legislative programme delivery and performance of other functions in the public interest. A statement of opinion calling on the Welsh Government to retain the legislative duty for council tax notices to be printed in local newspapers, tabled by Mike Hedges MS, has secured cross-party support. This recognises that the provision of information via written means is important for many people. What discussions have you therefore had with the Cabinet Secretary for Finance, Constitution and Cabinet Office regarding the Stage 3 amendment to the Local Government Finance (Wales) Bill being tabled by Peter Fox MS on 9 July to retain this crucial duty, recognising, as the media sector tells us, that if this Bill is passed in its current form it could trigger a watering down of other vital statutory requirements for a whole range of public notices, as well as creating a postcode lottery with inconsistent levels of transparency across Wales—matters that would fall within your remit?
Diolch, Llywydd. Wel, mae eich cyfrifoldebau fel Cwnsler Cyffredinol yn cynnwys y ddarpariaeth o raglenni deddfwriaethol yn ogystal â chyflawni swyddogaethau eraill er mwyn y cyhoedd. Mae datganiad barn yn galw ar Lywodraeth Cymru i gadw'r ddyletswydd ddeddfwriaethol i argraffu hysbysiadau'r dreth gyngor mewn papurau newyddion lleol, a gyflwynwyd gan Mike Hedges AS, wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol. Mae hyn yn cydnabod bod darparu gwybodaeth drwy ddulliau ysgrifenedig yn bwysig i lawer o bobl. Pa drafodaethau a gawsoch chi felly gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, y Cyfansoddiad a Swyddfa'r Cabinet ynghylch y gwelliant Cam 3 i'r Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) a gyflwynir gan Peter Fox AS ar 9 Gorffennaf i gadw'r ddyletswydd hanfodol hon, sy'n cydnabod, fel dywed y sector cyfryngau, pe bai'r Bil yn cael ei basio yn ei ffurf bresennol y gallai ddechrau achosi glastwreiddio gofynion statudol hanfodol eraill ar gyfer ystod eang o hysbysiadau cyhoeddus, yn ogystal â chreu loteri cod post o ran cyfraddau anghyson o dryloywder ledled Cymru—materion a fyddai'n dod o fewn eich cylch gwaith chi?
Well, can I thank the Member for the question? The issue of public notices is, of course, an important one. We do live in an age of modern technology and there are many ways in which notices are actually communicated, so it is perfectly proper and appropriate that reviews as to how information of such matters are made available and accessible to the public. It is not a matter on which I've been asked to advise; it is a matter that is properly addressed by the appropriate Cabinet Secretary that you've referred to.
Wel, a gaf i ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn? Mae'r mater ynghylch hysbysiadau cyhoeddus, wrth gwrs, yn fater pwysig. Rydym ni'n byw mewn oes o dechnoleg fodern ac mae yna sawl ffordd o wneud hysbysiadau mewn gwirionedd, felly mae hi'n gwbl gywir a phriodol bod adolygiadau o ran sut gellir rhoi gwybodaeth ynglŷn â materion o'r fath mewn ffordd sy'n hygyrch i'r cyhoedd. Nid yw hwnnw'n fater y gofynnwyd i mi roi cyngor arno; mater yw hwn yr ymdrinnir ag ef yn iawn gan yr Ysgrifennydd Cabinet priodol y gwnaethoch chi gyfeirio ati hi.
Well, I'm concerned you've not been asked to advise particularly as to the impact that this could have on the digitally excluded, particularly older people and disabled people. But staying with the performance of other functions in the public interest and your wider responsibilities, I questioned you here last November over the research commissioned by the Welsh Government to prepare for the devolution of policing in Wales, following on from an earlier question, when I noted that the Thomas commission on justice in Wales report, on which you rely, makes only one reference to the key issue of cross-border criminality, and the only solution proposed is joint working across the four Welsh forces, in collaboration with other agencies, without any reference to the established joint working with neighbouring partners across the invisible crime-and-justice border with England. And when I visited the north-west regional organised crime unit, shared between north Wales and north-west England police forces, they told me that evidence given to the Thomas commission was largely ignored in its report. So, what update can you, therefore, provide now regarding the review you commissioned, and made brief reference to earlier, led by a former north Wales chief constable, where you told me that the key way forward is to wait until that evidence comes, to then consider it, evaluate it, and then we'll debate it in this Chamber?
Wel, rwy'n gofidio na ofynnwyd i chi roi cyngor, yn enwedig ynglŷn â'r effaith y gallai hyn ei chael ar y rhai sydd wedi eu hallgáu yn ddigidol, yn enwedig pobl hŷn a phobl anabl. Ond gan aros gyda phwnc cyflawniad swyddogaethau eraill er mwyn y cyhoedd a'ch cyfrifoldebau ehangach chi, fe ofynnais i chi yma ym mis Tachwedd y llynedd ynghylch yr ymchwil a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru i baratoi ar gyfer datganoli plismona yng Nghymru, yn dilyn cwestiwn cynharach, pan nodais i fod adroddiad comisiwn Thomas ar gyfiawnder yng Nghymru, yn gwneud dim ond un cyfeiriad at y mater allweddol o droseddu trawsffiniol, a'r unig ateb a gynigir yw cydweithio ar draws y pedwar llu yng Nghymru, mewn cydweithrediad ag asiantaethau eraill, heb unrhyw gyfeiriad at y cydweithio sefydledig gyda phartneriaid cyfagos dros y ffin anweledig o ran troseddu a chyfiawnder sydd â Lloegr. A phan ymwelais i ag uned troseddau cyfundrefnol rhanbarthol gogledd-orllewin Cymru a Lloegr, sydd ar y cyd rhwng lluoedd heddweision gogledd Cymru a gogledd-orllewin Lloegr, roedden nhw'n dweud wrthyf i fod tystiolaeth a roddwyd i gomisiwn Thomas yn cael ei hanwybyddu i raddau helaeth yn ei adroddiad. Felly, pa ddiweddariad allwch chi, felly, ei roi nawr ynglŷn â'r adolygiad a gomisiynwyd gennych chi, ac y gwnaethoch chi gyfeirio yn gryno ato'n gynharach, dan arweiniad cyn-brif gwnstabl gogledd Cymru, pan oeddech chi'n dweud wrthyf i mai'r ffordd allweddol ymlaen yw aros nes bydd y dystiolaeth honno'n dod, ei hystyried hi wedyn, ei gwerthuso, ac fe fyddwn ni'n ei thrafod yn y Siambr hon wedyn?
Can I thank the Member for the important points that he's raised? They are important points. Can I say that since, of course, the Thomas commission—? Of course, the Thomas commission considered aspects of policing, and it considered a wide variety of areas. But the further work, of course, that was taken on is the work, the review, that was led Carl Foulkes, which made clear that there is no reason why, for example, close links could not be kept between Welsh and English forces after devolution. As you know, Carl Foulkes was the chief constable of North Wales Police, so he was very well aware of the various challenges. His review looked, for example, at the ways English forces worked with Police Scotland and with the Northern Irish equivalent—the Police Service of Northern Ireland.
Can I say also that there have been considerable discussions that have taken place with the police and crime commissioners? Of course, there are a number of those. They have conducted their own research and their own work in this particular area, and produced their own reports, which, again, are very supportive of the devolution of policing. So, the information is there. The review led by Carl Foulkes is available to the Member. I hope the Member will take the opportunity to consider that report and to review it, and I'm sure these are matters where there will be further discussion in due course in this Chamber.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am y pwyntiau pwysig a gododd ef? Maen nhw yn bwyntiau pwysig. A gaf i ddweud, ers hynny, wrth gwrs, comisiwn Thomas—? Wrth gwrs, roedd comisiwn Thomas yn ystyried agweddau ar blismona, ac roedd yn ystyried amrywiaeth eang o feysydd. Ond y gwaith pellach, wrth gwrs, yr ymgymerwyd ag ef yw'r gwaith, yr adolygiad, a arweiniwyd gan Carl Foulkes, a oedd yn ei gwneud hi'n eglur nad oes unrhyw reswm pam, er enghraifft, na ellid cadw cysylltiadau agos rhwng heddluoedd Cymru a Lloegr ar ôl datganoli. Fel gwyddoch chi, Carl Foulkes oedd prif gwnstabl Heddlu Gogledd Cymru, ac felly roedd ef yn ymwybodol iawn o'r heriau amrywiol. Roedd ei adolygiad ef yn ystyried, er enghraifft, y ffyrdd yr oedd heddluoedd Lloegr yn gweithio gyda Heddlu'r Alban a gyda'r hyn a oedd yn gyfatebol yng Ngogledd Iwerddon—Gwasanaeth Heddlu Gogledd Iwerddon.
A gaf i ddweud hefyd fod trafodaethau sylweddol wedi cael eu cynnal gyda chomisiynwyr yr heddlu a throseddu? Wrth gwrs, mae yna nifer o'r rhain. Maen nhw wedi cynnal eu hymchwil eu hunain a'u gwaith eu hunain yn y maes arbennig hwn, ac wedi cynhyrchu eu hadroddiadau eu hunain, sydd, unwaith eto, yn gefnogol iawn i ddatganoli plismona. Felly, mae'r wybodaeth yno. Mae'r adolygiad dan arweiniad Carl Foulkes ar gael i'r Aelod. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelod yn manteisio ar y cyfle i ystyried yr adroddiad hwnnw a'i adolygu, ac rwy'n siŵr fod y rhain yn faterion a fydd yn destun trafodaethau eto maes o law yn y Siambr hon.
Thank you. Of course, it was senior officers, serving under Carl Foulkes, when I visited the regional organised crime unit, who raised those concerns with me.
Policing in Scotland and Northern Ireland are devolved matters there, but, for reasons of history, geography and population and, with crime patterns between England and Wales operating on a cross-border, east-west basis, the situation in Wales is entirely different. Unlike Scotland and Northern Ireland, Wales has a heavily populated cross-border area with England, with an estimated 95 per cent or more of crime in north Wales alone operating on a cross-border, east-west basis, and almost none on an all-Wales basis. Why, therefore, is the Welsh Government devoting so much time and resource to devolution of policing and adult justice to Wales when it's cutting key budgets elsewhere, especially when the most senior Welsh Labour MP in Westminster, shadow Welsh secretary, Jo Stevens, has again joined the Conservatives in rejecting fresh calls for the Welsh Government to be given control of policing and adult criminal justice, and Labour’s manifesto for the UK general election does not include support for devolution of these?
Diolch i chi. Wrth gwrs, uwch swyddogion a fu'n gwasanaethu dan Carl Foulkes, pan ymwelais i â'r uned troseddau cyfundrefnol ranbarthol, a wnaeth godi'r pryderon hynny gyda mi.
Mae plismona yn yr Alban a Gogledd Iwerddon yn faterion datganoledig yno, ond, am resymau hanesyddol, daearyddol ac o ran poblogaeth a hefyd, gyda phatrymau troseddu rhwng Cymru a Lloegr yn digwydd dros y ffin, o'r dwyrain i'r gorllewin, mae'r sefyllfa yng Nghymru yn hollol wahanol. Yn wahanol i'r Alban a Gogledd Iwerddon, mae gan Gymru ardal drawsffiniol boblog iawn gyda Lloegr, gydag amcangyfrif o 95 y cant neu fwy o droseddau yng ngogledd Cymru yn unig yn gweithredu ar draws y ffin, o'r dwyrain i'r gorllewin, a bron dim ar sail Cymru gyfan. Pam, felly, y mae Llywodraeth Cymru yn neilltuo cymaint o amser ac adnoddau i ddatganoli plismona a chyfiawnder oedolion i Gymru wrth dorri cyllidebau allweddol mewn mannau eraill, yn enwedig pan fydd AS Llafur mwyaf blaenllaw Cymru yn San Steffan, ysgrifennydd cysgodol Cymru, Jo Stevens, wedi ymuno â'r Ceidwadwyr unwaith eto i wrthod galwadau newydd i Lywodraeth Cymru fod yn cael rheolaeth dros blismona a chyfiawnder troseddol oedolion, ac nid yw maniffesto Llafur ar gyfer etholiad cyffredinol y DU yn cynnwys cefnogaeth i ddatganoli'r rhain?
Can I firstly say that I don't think the position with regard to Wales vis-à-vis England, vis-à-vis Northern Ireland and Scotland are entirely different? There are very many common areas. On the issue of cross-border operation, we have distinct police forces that operate with operational control within those particular police forces. They operate collectively across borders. There's no suggestion that the devolution of policing would mean that that would all stop and that nothing would happen. We have the devolution of policing in places like London and, of course, the devolution of powers relating to policing in places like Manchester. They also have quite significant borders, and so on.
I think the question, really, is whether with, for example, starting the process of the devolution of aspects of justice, policing and modern policing play a significant, integrated role with a broad range of devolved functions, and that the operation of policing will perform far better by devolution. I think that is the view that the police and crime commissioners—all four police and crime commissioners—have come to, and I think the broader opposition isn't there. In terms of priorities, as we move towards greater devolution, policing will have a certain place at a particular time. For me, at the moment, the most important areas in terms of work that is going on will be the devolution of youth justice and probation.
A gaf i ddweud yn gyntaf nad wyf i o'r farn fod y sefyllfa yn gwbl wahanol yng Nghymru o'i chymharu â'r sefyllfa yn Lloegr, Gogledd Iwerddon a'r Alban? Fe geir llawer o feysydd cyffredin. Ar fater gweithredu trawsffiniol, mae gennym ni heddluoedd penodol sy'n gweithredu gyda rheolaeth weithredol o fewn yr heddluoedd penodol hynny. Maen nhw'n gweithio gyda'i gilydd dros ffiniau. Nid oes unrhyw awgrym y byddai datganoli plismona yn golygu y byddai hynny i gyd yn dod i ben ac na fyddai dim oll yn digwydd. Mae datganoli plismona yn bodoli mewn lleoedd fel Llundain ac, wrth gwrs, fe geir datganoli pwerau sy'n ymwneud â phlismona mewn lleoedd fel Manceinion. Mae ffiniau sylweddol iawn ganddyn nhw yno hefyd, ac ati.
Rwy'n credu mai'r cwestiwn gwirioneddol yw, er enghraifft, a fydd drwy ddechrau'r broses o ddatganoli agweddau ar gyfiawnder, plismona a phlismona modern chwarae rhan sylweddol, integredig mewn ystod eang o swyddogaethau datganoledig, ac y bydd gweithrediad plismona yn gweithio yn llawer gwell trwy ddatganoli. Rwy'n credu mai honno yw barn y comisiynwyr heddlu a throseddu—y pedwar comisiynydd heddlu a throseddu, ac rwy'n credu nad oes yna wrthwynebiad yn fwy eang. O ran blaenoriaethau, wrth i ni symud tuag at fwy o ddatganoli, fe fydd lle arbennig i blismona ar adeg arbennig. I mi, ar hyn o bryd, y meysydd pwysicaf o ran y gwaith sy'n digwydd fydd datganoli cyfiawnder a phrawf ieuenctid.
Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.
The Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Counsel General, you're on the record as being a strong supporter of the Hillsborough law that would place a statutory duty of candour on public authorities and public officials, and there is a commitment, of course, by an incoming Labour administration to enact that Hillsborough law. Hillsborough Law Now, who have led the campaign over 30 years, say this on their website:
'It's time for a law that will criminalise lying to the British public,'
and indeed, the draft law does that. It says:
'A public servant or official commits an offence if he or she intentionally or recklessly...misleads the general public or media'.
Do you support the creation of that offence, Counsel General, and would it apply to public servants here in Wales? Would an LCM be necessary in that case, and would you support it on that basis?
Diolch, Llywydd. Cwnsler Cyffredinol, rydych chi wedi dweud ar goedd eich bod yn gefnogwr mawr i ddeddf Hillsborough a fyddai'n dodi dyletswydd statudol o ddiffuantrwydd ar awdurdodau cyhoeddus a swyddogion cyhoeddus, ac mae yna ymrwymiad, wrth gwrs, gan weinyddiaeth Lafur sydd ar ddod i ddeddfu deddf Hillsborough fel hyn. Mae Hillsborough Law Now, sydd wedi arwain yr ymgyrch dros 30 mlynedd, yn dweud hyn ar eu gwefan:
'Mae hi'n bryd i fod â chyfraith sy'n gwneud dweud celwydd wrth y cyhoedd ym Mhrydain yn drosedd,'
Ac yn wir, mae'r gyfraith ddrafft yn gwneud felly. Mae honno'n datgan:
'Bydd gwas neu swyddog cyhoeddus yn cyflawni trosedd os yw ef neu hi yn fwriadol neu'n ddi-hid...yn camarwain y cyhoedd neu'r cyfryngau."
A ydych chi'n cefnogi cread y drosedd honno, Cwnsler Cyffredinol, ac a fyddai hi'n berthnasol i weision cyhoeddus yma yng Nghymru? A fyddai angen cynnig cydsyniad deddfwriaethol yn yr achos hwnnw, ac a fyddech chi'n ei gefnogi ar y sail honno?
Well, firstly, in terms of Hillsborough, I very much support the issue of a duty of candour. The issue has been not so much with elected representatives, but it has been at the level of what information, at the early stages in terms of public servants and so on, that has arisen, as to, I suppose, appropriate information being made available and disclosed at a very early stage. So, the commitment by the next Labour Government to a Hillsborough law is something I very much recognise. I think it's important that we don't confuse the issue of criminalisation of lying with the duty of candour. You will know very well that my view is that I completely agree with you in terms of the fact that I think steps need to be taken in terms of honesty, integrity within public life and, indeed, within public service in elected representation. I think the question is: how do you actually achieve that in a way that actually works, is actually effective, does not have unforeseen consequences, and that does not undermine the constitutional integrity of this Senedd? So, I very much welcome the work that is under way and the commitment that has been given to legislate on the basis of recommendations in due course to be made by the standards committee in respect of the issue of recall, but I believe that the issue of dealing with deception as well is something that would be most effectively dealt with within that framework and within that legislation, which would avoid what I think might be very serious unforeseen or unintended consequences.
Wel, yn gyntaf, o ran Hillsborough, rwy'n gefnogwr brwd iawn o fater y ddyletswydd gonestrwydd. Nid yw'r mater wedi bod gymaint â hynny yn ymwneud â chynrychiolwyr etholedig, ond mae wedi bod ar lefel pa wybodaeth, ar y camau cynnar o ran gweision cyhoeddus ac ati, a gododd fel, mae'n debyg, pa wybodaeth briodol a gafodd ei rhoi a'i datgelu yn gynnar iawn. Felly, mae ymrwymiad y Llywodraeth Lafur nesaf i ddeddf Hillsborough yn rhywbeth yr wyf i'n ei gydnabod yn daer iawn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig nad ydym yn drysu mater gwneud celwydda yn drosedd gyda'r ddyletswydd gonestrwydd. Rydych chi'n siŵr o fod yn gwybod yn dda iawn mai fy marn i yw fy mod i'n cytuno yn llwyr â chi o ran y ffaith fod angen cymryd camau o ran gonestrwydd, uniondeb mewn bywyd cyhoeddus ac, yn wir, mewn gwasanaeth cyhoeddus ymhlith cynrychiolaeth etholedig. Rwy'n credu mai'r cwestiwn yw: sut rydych chi'n yn cyflawni hynny mewn ffordd sy'n gweithio yn wirioneddol, sy'n wirioneddol effeithiol, ac nad oes canlyniadau annisgwyl i hynny, ac nad yw hynny'n tanseilio uniondeb cyfansoddiadol y Senedd hon? Ac felly, rwy'n mawr groesawu'r gwaith sydd ar y gweill a'r ymrwymiad a roddwyd i ddeddfu maes o law ar sail argymhellion a wneir gan y pwyllgor safonau o ran mater adalw, ond rwyf i o'r farn fod y mater o ymdrin â thwyll yn rhywbeth arall hefyd a fyddai'n cael ei drin yn fwyaf effeithiol yn y fframwaith hwnnw ac yn y ddeddfwriaeth honno, ac fe fyddai hynny'n osgoi'r hyn yr wyf i'n credu a allai fod yn ganlyniadau annisgwyl neu anfwriadol difrifol dros ben.
I think the Counsel General is having the debate that we will be having next week now, but I'll happily—
Rwy'n credu bod y Cwnsler Cyffredinol yn ceisio cynnal y ddadl nawr y byddwn ni'n ei chael wythnos nesaf, ond rwy'n hapus—
You started it.
Y chi a wnaeth ddechrau hyn.
Well, no, I was actually asking about the Hillsborough law. I actually was quoting directly from the Public Authority (Accountability) Bill that was passed on Second Reading in Westminster unopposed, supported by all parties, drafted by Andy Burnham. That is the Hillsborough law that the Labour Party has now committed to bringing into law, and it actually does apply in all nations of the United Kingdom, and it does create a new criminal offence for public officials in misleading the general public or media.
The next set of questions does take us into the territory that you invited me into. Why do you think, if you support that—? I presume that you do, Counsel General, that you support that element, because it's in the law. Why is the civil service code insufficient to deal with this issue, and why do we need a new criminal offence in regard to public officials, and how could we create circumstances where public officials are held to account, to a criminal standard, in cases of deception, whereas politicians, to whom they answer, are not?
Wel, nage, roeddwn i'n gofyn mewn gwirionedd am ddeddf Hillsborough. Roeddwn i'n dyfynnu yn uniongyrchol o'r Bil Awdurdodau Cyhoeddus (Atebolrwydd) a basiwyd ar ei Ail Ddarlleniad yn San Steffan yn ddiwrthwynebiad, gyda chefnogaeth pob plaid, a ddrafftiwyd gan Andy Burnham. Dyna ddeddf Hillsborough y mae'r Blaid Lafur wedi ymrwymo i'w gwneud yn gyfraith, ac mewn gwirionedd mae hi'n berthnasol ym mhob gwlad yn y Deyrnas Unedig, ac mae hi'n creu trosedd newydd pan fydd swyddogion cyhoeddus yn camarwain y cyhoedd neu'r cyfryngau.
Mae'r gyfres nesaf o gwestiynau yn mynd â ni i'r diriogaeth y gwnaethoch chi fy ngwahodd iddi hi. Pam, yn eich barn chi, os ydych chi'n cefnogi—? Rwy'n amau eich bod chi, Cwnsler Cyffredinol, yn cefnogi'r elfen honno, oherwydd ei bod hi yn y gyfraith. Pam nad yw cod y gwasanaeth sifil yn ddigonol i ymdrin â'r pwnc hwn, a pham mae angen trosedd newydd arnom ni o ran swyddogion cyhoeddus, a sut allem ni fod yn creu amgylchiadau lle gall swyddogion cyhoeddus gael eu dwyn i gyfrif, yn ôl safonau troseddol, mewn achosion o dwyll, pan nad yw'r gwleidyddion, y maen nhw'n atebol iddyn nhw, yn cael eu dwyn i gyfrif yn yr un modd?
Well, because, firstly, in terms of the Hillsborough law, which I do support—and, of course, we do wait to see the full drafting of that legislation and, indeed, of course, the full scrutiny of that particular legislation—that is a different thing in terms of the constitutional issue of parliamentary privilege, which I think is a fundamental cornerstone of the way our four Parliaments actually operate.
Now, the question for me is: what is the most effective way of delivering an objective? Is it through the introduction of a law that criminalises the issue of deception in the way in which the amendment that you proposed suggests, or is there a more effective way? I have to say, at this stage, I remain unconvinced that the proposal you put forward is actually workable, although it does not have very significant adverse potential impacts. And if that’s the case, is there a better way of achieving it? I think there is a much better and a much more effective way of achieving both the issue of recall, and in terms of dealing with the standards of conduct within the Chamber, whilst also preserving parliamentary privilege.
Wel, oherwydd, yn gyntaf, o ran deddf Hillsborough, yr wyf i'n gefnogol iddi—ac, wrth gwrs, rydym ni'n aros i gael gweld drafft lawn o'r ddeddfwriaeth honno, yn wir, wrth gwrs, y craffu llawn a fydd ar y ddeddfwriaeth benodol honno—mae hynny'n wahanol i fater cyfansoddiadol braint seneddol, sydd, yn fy marn i, yn gonglfaen sylfaenol i'r ffordd y mae ein pedair Senedd ni'n gweithio mewn gwirionedd.
Nawr, y cwestiwn i mi yw: pa ffordd sydd fwyaf effeithiol ar gyfer cyflawni'r amcan? Ai trwy gyflwyno cyfraith sy'n troseddoli'r mater o dwyll yn y ffordd y mae'r gwelliant a gynigiwyd gennych chi'n ei awgrymu, neu a oes yna ffordd a fyddai'n fwy effeithiol? Mae'n rhaid i mi ddweud, ar hyn o bryd, ni chefais fy argyhoeddi fyth fod y cynnig a gyflwynwyd gennych chi'n un sy'n wirioneddol ymarferol, er nad yw'n achosi effeithiau a fyddai'n sylweddol ddinistriol o bosibl. Ac os mai dyna'r achos, a oes yna ffordd well o gyflawni hyn? Rwy'n credu bod ffordd lawer gwell a llawer mwy effeithiol o gyflawni o ran mater adalw, yn ogystal ag ymdrin â safonau ymddygiad yn y Siambr, wrth ddiogelu braint seneddol hefyd.
I’ve been avidly reading Labour Party manifestos over the last few days; it happens in election time, doesn’t it?
One of the other commitments that is actually very germane to the point that the Counsel General has just made is a commitment with regard to the Scottish Parliament to introduce absolute privilege, comprehensively, on a par with Westminster, because the Counsel General will be aware that in the case of the Scottish Parliament, and in our case as well, there is only very limited privilege; it only applies in the case of civil defamation. Now, that commitment is made in regard to the Scottish Parliament. It isn’t in a Labour Party manifesto as regards this Senedd. Is it the policy of the Labour Party that they will be introducing absolute privilege on a par with Westminster for this Parliament, as they are proposing to do for the Scottish Parliament?
Rwyf i wedi bod yn darllen maniffestos y Blaid Lafur yn frwd dros y dyddiau diwethaf; mae hynny'n digwydd yn ystod cyfnodau etholiad, onid yw e?
Un o'r ymrwymiadau eraill sy'n berthnasol iawn i'r pwynt gwirioneddol y mae'r Cwnsler Cyffredinol newydd ei wneud yw ymrwymiad Senedd yr Alban i gyflwyno braint absoliwt, gynhwysfawr, ar yr un raddfa ag yn San Steffan, oherwydd mae'r Cwnsler Cyffredinol yn siŵr o fod yn ymwybodol mai yn achos Senedd yr Alban, ac yn ein hachos ninnau hefyd, dim ond braint gyfyngedig iawn sy'n bodoli; mae hynny'n berthnasol yn unig mewn achos difenwi sifil. Nawr, mae'r ymrwymiad hwnnw'n cael ei wneud o ran Senedd yr Alban. Nid yw hwnnw ym maniffesto'r Blaid Lafur o ran y Senedd hon. Ai polisi'r Blaid Lafur yw y byddan nhw'n cyflwyno braint lwyr ar yr un raddfa ag yn San Steffan ar gyfer y Senedd hon hefyd, fel maen nhw'n bwriadu ei wneud ar gyfer Senedd yr Alban?
The Member raises, I think, a very important point, because the issues has arisen in regard to Scotland, as you know, because it was less a privilege. There was concern when it came to being able to scrutinise Government because of various events that occurred some while back in there, and as I understand it, that is a matter that is there because it was felt necessary that the full extent of parliamentary privilege was necessary to enable Scottish Parliament to carry out its duties. My own view and my own understanding is exactly the same will apply to Wales, but as I understand is written, I think, in more detail somewhere within the manifesto that all Parliaments should have equal privilege, and therefore, the full extent of privilege that applies in Westminster would equally apply in respect of Scotland, but also in respect of Wales as well. That’s my understanding, but that’s what I would want to achieve and I think it would be a illogical for it to be developed in Scotland and not to be in Wales as well.
Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn yn fy marn i oherwydd mae'r materion wedi codi o ran yr Alban, fel gwyddoch chi, oherwydd bod y fraint seneddol yn fwy cyfyngedig yno. Roedd yna bryder o ran gallu craffu ar y Llywodraeth oherwydd digwyddiadau amrywiol a fu beth amser yn ôl yno, ac fel rwy'n deall hynny, mae hwnnw'n fater sy'n bresennol oherwydd yr ymdeimlad o angen am fraint seneddol lawn i ganiatáu Senedd yr Alban i gyflawni ei dyletswyddau. Fy marn a'm dealltwriaeth i yw y bydd yr union beth yn berthnasol i Gymru, ond fel rwy'n deall mae'n ysgrifenedig, rwy'n credu, gyda rhagor o fanylder rywle o fewn y maniffesto y dylai pob Senedd fod â braint gyffelyb, ac felly, fe fyddai llawnder y fraint sy'n berthnasol yn San Steffan yr un mor berthnasol o ran yr Alban ond, yn ogystal â hynny, o ran Cymru hefyd. Dyna yw fy nealltwriaeth i, ond dyna'r hyn hefyd y byddwn ni'n ei ewyllysio ac rwy'n credu y byddai hi'n afresymegol i hyn gael ei ddatblygu yn yr Alban a pheidio â bod felly yng Nghymru hefyd.
3. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r cymorth sydd ar gael i drigolion Cymru ar gyfer treuliau cyfreithiol? OQ61315
3. What assessment has the Counsel General made of the support available to Welsh residents for legal expenses? OQ61315
Thank you for your question. We engage regularly with our legal sector stakeholders, third sector advice providers through the National Advice Network and regional advice networks, and the Pro Bono Committee for Wales regarding legal support available to people in Wales.
Diolch i chi am eich cwestiwn. Rydym ni'n ymgysylltu yn rheolaidd â rhanddeiliaid yn y sector cyfreithiol, darparwyr cyngor y trydydd sector drwy'r Rhwydwaith Cyngor Cenedlaethol a rhwydweithiau cynghori rhanbarthol, a Phwyllgor Pro Bono Cymru ynghylch y cymorth cyfreithiol sydd ar gael i bobl yng Nghymru.
Counsel General, you will be aware that the Lord Chancellor is being taken to the High Court over claims that legal aid fees are so low, they are preventing lawyers from providing representation for thousands of people who are eligible for it. The Conservatives are letting victims down, with many unable to claim support for cases, including victims of domestic abuse, torture and trafficking.
Does the Counsel General agree with me that access to justice has for far too long been out of reach for most vulnerable people and that we need to see these barriers, financial or otherwise, removed as soon as possible?
Cwnsler Cyffredinol, rydych chi'n ymwybodol bod yr Arglwydd Ganghellor yn cael ei ddwyn gerbron yn Uchel Lys oherwydd hawliadau bod ffioedd cymorth cyfreithiol mor isel a'u bod nhw'n atal cyfreithwyr rhag darparu cynrychiolaeth i filoedd o bobl sy'n gymwys ar ei chyfer. Mae'r Ceidwadwyr yn siomi dioddefwyr, gyda nifer yn methu â hawlio cefnogaeth ar gyfer dwyn achosion, sy'n cynnwys dioddefwyr cam-drin domestig, artaith a masnachu pobl.
A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â mi bod mynediad at gyfiawnder wedi bod o afael llawer o'r bobl fwyaf agored i niwed am lawer gormod o amser a bod angen i ni weld y rhwystrau hyn, yn ariannol neu fel arall, yn cael eu tynnu cyn gynted â phosibl?
Well, thank you for that question on a matter that we have commented on on a number of occasions. I do fully agree with you; I think the diminution of legal aid over several decades is something that has very serious consequences, in that it now excludes a large number of the most vulnerable people
Wel, diolch i chi am y cwestiwn yna ynglŷn â mater yr ydym ni wedi rhoi sylwadau arno dro ar ôl tro. Rwy'n cytuno â chi'n llwyr; rwy'n credu bod cwtogi ar gymorth cyfreithiol dros sawl degawd yn rhywbeth sydd â chanlyniadau difrifol iawn iddo, gan ei fod yn allgáu nifer fawr o'r bobl fwyaf agored i niwed erbyn hyn.
4. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru am dystiolaeth a roddwyd gan Weinidogion Cymru i ymchwiliad COVID y DU ynghylch negeseuon wedi'u dileu? OQ61319
4. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government about evidence given by Welsh Ministers to the UK COVID inquiry regarding deleted messages? OQ61319
Thank you for your question. A dedicated legal team, including barristers, are engaged to support the Welsh Government’s response to the UK COVID-19 public inquiry.
Diolch i chi am eich cwestiwn. Sicrhawyd gwasanaeth tîm cyfreithiol penodedig, sy'n cynnwys bargyfreithwyr, i gefnogi ymateb Llywodraeth Cymru i ymchwiliad cyhoeddus COVID-19 y DU.
Diolch am eich ateb fanna. Buaswn i'n gofyn, plîs, os ydy unrhyw aelodau o'r Llywodraeth wedi gofyn am gyngor cyfreithiol am negeseuon sydd wedi eu dileu gennych chi—cyngor gennych chi, hynny yw—a hefyd pa gyngor sydd wedi cael ei roi am negeseuon oedd wedi eu datgelu'n gyhoeddus yn ddiweddar. Mae fy mhryder i yn ymwneud â phrosesau a'r angen i ddysgu o'r rhain. Rwyf wedi dod i adnabod nifer o ymgyrchwyr teuluoedd COVID dros gyfiawnder wnaeth golli anwyliaid ac, heb os—ac rwyf i'n siŵr y byddech chi'n cytuno—iddyn nhw mae ein hatebion ni yn ddyledus. Ni ddylai hyn oll fod am benderfynu bai neu bwy sydd ar fai; mae am ddysgu gwersi ar gyfer argyfyngau iechyd cyhoeddus eraill yn y dyfodol. Ydych chi'n cytuno gyda mi taw'r unig ffordd gallwn ni gyrraedd at y gwirionedd am y gwersi hynny fydd trwy gynnal ymchwiliad COVID Cymreig fel mae'r teuluoedd eu hunain wedi ymgyrchu drosti mor ddiflino am gymaint o amser?
Thank you for that response. I would ask if any members of the Government have requested legal advice on deleted messages from you and also what advice has been provided about messages that were revealed publicly recently. My concerns relate to processes and the need to learn lessons. I've got to know a number of campaigners from the COVID families for justice who lost loved ones and, without doubt—and I'm sure you'd agree—we owe them answers. All of this is not about apportioning blame; it's about learning lessons for other public health crises in the future. Do you agree with me that the only way that we can find the truth about those lessons would be to have a Wales COVID inquiry, as the families themselves have campaigned for so tirelessly over a long period of time?
Well, the COVID inquiry is an extremely important inquiry into one of the most important incidents that have affected all our communities throughout the UK, and, of course, many internationally, and I very much support the work of it. I think those who watch those aspects of the inquiry will recognise that it has been a very effective inquiry. Just dealing with your latter point, the issue in terms of an all-Wales inquiry, I have always taken a view that the most effective way of doing it, of having an inquiry, would be to have a UK inquiry. If I thought that the alternative would have been better and more effective, then I would have supported that, but I do not see that it would, because of the way in which the various aspects of decision making and engagement were so dialectically engaged and interconnected, and also that the powers to a COVID inquiry at UK level are far greater than would have been available to a Wales-only inquiry. I do not think a Wales-only inquiry would have been capable of actually delivering the sorts of answers that I think the COVID inquiry is.
In terms of the other points you raised, can I just say also that, right at the commencement, before the inquiry started, the then First Minister was absolutely clear that there would be a maximum of disclosure and, in fact, a waiving—the first country to actually waive entitlement to privilege in documents, which, of course, the UK Government still actually retains, and, of course, on the basis that the inquiry is entitled to whatever information it considers is actually appropriate. So, the Welsh Government is fully co-operating with requests for information for the inquiry. We have disclosed WhatsApp and text message transcripts and screenshots. The Welsh Government will disclose any informal communication, and should any further information be requested it will be provided. The inquiry will review and determine whether the informal communications are relevant or not to the Welsh Government's response to COVID-19, but there is an absolute commitment that what the inquiry considers is necessary to have it will receive.
Wel, mae'r ymchwiliad COVID yn ymchwiliad hynod bwysig i un o'r digwyddiadau pwysicaf a effeithiodd ar ein holl gymunedau ni ledled y DU, ac, wrth gwrs, ar lawer yn rhyngwladol, ac rwy'n llwyr gefnogi'r gwaith y mae'n ei wneud. Rwy'n credu y bydd y rhai sy'n gwylio'r agweddau hynny ar yr ymchwiliad yn cydnabod iddo fod yn ymchwiliad effeithiol iawn. Wrth ymdrin â'ch pwynt olaf chi, y mater o ran yr ymchwiliad i Gymru gyfan, rwyf i bob amser wedi bod o'r farn mai'r ffordd fwyaf effeithiol o wneud hyn, o gynnal ymchwiliad, fyddai cael ymchwiliad o ran y DU. Pe byddwn i wedi bod o'r farn y byddai dewis amgen wedi bod yn well ac yn fwy effeithiol, yna fe fyddwn i wedi cefnogi hwnnw, ond nid wyf i'n ei gweld hi felly, oherwydd y ffordd y mae'r gwahanol agweddau ar wneud penderfyniadau ac ymgysylltu wedi bod mor ddilechdidol a rhyng-gysylltiedig, a bod y pwerau i ymchwiliad COVID ar lefel y DU yn llawer mwy eang hefyd na'r rhai a fyddai wedi bod ar gael i ymchwiliad ar gyfer Cymru yn unig. Nid wyf i'n credu y byddai ymchwiliad ar gyfer Cymru yn unig wedi gallu cyflwyno'r mathau o atebion yr wyf i o'r farn y mae'r ymchwiliad COVID yn ei wneud.
O ran y pwyntiau eraill y gwnaethoch chi eu codi, a gaf i ddweud hefyd, ar y dechrau yn deg, cyn i'r ymchwiliad ei hun ddechrau, fod Prif Weinidog Cymru ar y pryd yn gwbl eglur y byddai'r gyfradd uchaf bosibl o ddatgeliad ac, mewn gwirionedd, ildio—y wlad gyntaf i ildio hawl i fraint o ran dogfennau, y mae, wrth gwrs, Llywodraeth y DU yn parhau i'w chadw mewn gwirionedd, ac, wrth gwrs, ar y sail bod gan yr ymchwiliad hawl i ba bynnag wybodaeth y mae'n ystyried yn gymwys mewn gwirionedd. Felly, mae Llywodraeth Cymru yn cydweithredu yn llawn â cheisiadau am wybodaeth ar gyfer yr ymchwiliad. Rydym ni wedi datgelu trawsgrifiadau negeseuon WhatsApp a negeseuon testun a chipluniau sgrîn. Bydd Llywodraeth Cymru yn datgelu unrhyw gyfathrebu anffurfiol, ac os gofynnir am unrhyw wybodaeth bellach fe fydd honno'n cael ei darparu. Bydd yr ymchwiliad yn adolygu ac yn penderfynu a yw'r cyfathrebiadau anffurfiol yn berthnasol i ymateb Llywodraeth Cymru i COVID-19 ai peidio, ond fe geir ymrwymiad llwyr i'r ystyriaeth y dylai'r ymchwiliad fod yn cael yr hyn y mae'n ei gredu sy'n angenrheidiol.
5. Beth mae'r Cwnsler Cyffredinol yn ei wneud i wella mynediad at gyngor cyfreithiol am ddim ledled Cymru, yn dilyn toriadau i Gyngor ar Bopeth? OQ61328
5. What is the Counsel General doing to improve access to free legal advice across Wales, following cuts to Citizens Advice? OQ61328
Thank you for your question. It is the UK Government’s responsibility to ensure that legal advice is available and affordable for those who need it. For our part, we have protected the £11 million single advice fund in the 2024-25 budget to help people from our most disadvantaged and marginalised communities, to enable them access the advice and support that they need.
Diolch i chi am eich cwestiwn. Cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw sicrhau bod cyngor cyfreithiol ar gael ac yn fforddiadwy i'r rhai sydd â'r angen amdano. O'n rhan ni, rydym ni wedi amddiffyn y gronfa gynghori sengl gwerth £11 miliwn yng nghyllideb 2024-25 i helpu pobl o'n cymunedau mwyaf difreintiedig ac ymylol, i'w galluogi i gael gafael ar y cyngor a'r cymorth y mae eu hangen arnyn nhw.
Thank you. I'm really concerned about when they access benefits and things, as a lot of people in Wales are not actually accessing fully the benefits that they're entitled to and this is why Citizens Advice have a part to play. Figures reveal that over £2 billion is being left unclaimed in Wales. So, that money belongs to those people. Advicelink Cymru, with cost-of-living pressures over the last few years, have precipitated in people seeking help, but still this money goes unclaimed. I note the North Wales Community Law centre, established in 2022, provides a much-needed service to those in need of free legal advice. Do you agree with me that we need to be doing more—all Ministers and we, as politicians? If we have the information, we need to be finding these people, where this money is due to them, and ensuring that they receive it. Diolch.
Diolch i chi. Rwy'n bryderus iawn ynghylch pan fydden nhw'n cael budd-daliadau a phethau tebyg, nid yw llawer o bobl yng Nghymru mewn gwirionedd yn cael y budd-daliadau llawn y mae ganddyn nhw hawl i'w cael a dyna pam mae Cyngor ar Bopeth â rhan mor bwysig yn hyn o beth. Mae ffigurau yn dangos bod dros £2 biliwn yn cael ei adael ar ôl heb ei hawlio yng Nghymru. Felly, mae'r arian hwnnw'n perthyn i'r bobl hyn. Mae Advicelink Cymru, gyda phwysau costau byw dros y blynyddoedd diwethaf, wedi cael ei hyrddio'n bendramwnwgl gan bobl sy'n chwilio am gymorth, ond mae'r arian hwn dal heb ei hawlio. Rwy'n nodi bod Canolfan Cyfraith Gymunedol Gogledd Cymru, a sefydlwyd yn 2022, yn darparu gwasanaeth y mae mawr ei angen i rai sydd ag angen cyngor cyfreithiol am ddim. A wnewch chi gytuno â mi bod angen i ni wneud mwy—y Gweinidogion i gyd a ninnau'r gwleidyddion? Os yw'r wybodaeth gennym ni, mae angen i ni ddod o hyd i'r bobl hyn, pan fo'r arian hwn yn ddyledus iddyn nhw, a sicrhau eu bod nhw'n ei gael. Diolch.
Firstly, could I thank you? It's a very important question that you, actually, raise, and the point that you raise with regard to north Wales and the pathfinder project and so on. I think those are important, and I know I engaged with the previous Under-Secretary of State for Justice, Lord Bellamy, very much on the pathfinder; I and, in fact, the Member Jane Hutt, as Minister then, we engaged with a view to encouraging the extension of that project. We went up to north Wales to actually see how it operated, and I think we were successful in getting agreement from Lord Bellamy. I hope this is something that will now carry through to apply to south-east Wales as well.
What we can't make up for, of course, are the serious cuts that have taken place since 2010 with regard to legal aid. But can I say, one area—? You raised a very important point about benefits. There are billions of pounds of unclaimed benefits each year. I have always taken the view that one of the functions of the welfare agency and so on is that those unclaimed benefits should be going towards actually providing advice to ensure the maximum take-up of those benefits. Those funds are there; what happens is that they go back into central Government coffers, whereas, in actual fact, I think they should be used in order to ensure that there is appropriate take-up—that's what I would like to see happen.
Yn gyntaf, a gaf i ddiolch i chi? Mae hwn yn gwestiwn pwysig iawn yr ydych chi'n ei godi, mewn gwirionedd, yn ogystal â'r pwynt yr ydych chi'n ei godi o ran y gogledd a'r prosiect braenaru ac yn y blaen. Rwy'n credu bod y rhain yn bwysig, ac fe wn i mi fod yn ymgysylltu â'r Is-Ysgrifennydd Gwladol blaenorol dros Gyfiawnder, Arglwydd Bellamy, yn ddyfal iawn ynglŷn â'r braenaru; roedd yr Aelod Jane Hutt, sef y Gweinidog bryd hynny, a minnau'n ymgysylltu gyda'r bwriad o fod yn annog ymestyniad y prosiect hwnnw. Fe aethom ni i fyny i'r gogledd i weld sut roedd hwnnw'n gweithio, ac rwy'n credu ein bod ni wedi llwyddo o ran cael cytundeb gan Arglwydd Bellamy. Rwy'n gobeithio y bydd hyn yn rhywbeth a fydd yn mynd yn ei flaen nawr i fod yn berthnasol i'r de-ddwyrain hefyd.
Yr hyn na allwn ni wneud iawn amdano, wrth gwrs, yw'r toriadau difrifol sydd wedi digwydd ers 2010 o ran cymorth cyfreithiol. Ond a gaf i ddweud, un maes—? Fe wnaethoch chi godi pwynt pwysig iawn ynglŷn â budd-daliadau. Mae biliynau o bunnau o fudd-daliadau yn mynd heb eu hawlio bob blwyddyn. Rwyf i o'r farn bob amser mai un o swyddogaethau'r asiantaeth les ac ati yw y dylai'r budd-daliadau sydd heb eu hawlio fod yn cael eu cyfeirio at ddarparu cyngor mewn gwirionedd ar gyfer sicrhau bod cymaint â phosibl o bobl yn manteisio ar y budd-daliadau hynny. Mae'r cronfeydd hynny ar gael; yr hyn sy'n digwydd yw eu bod nhw'n mynd yn ôl i goffrau'r Llywodraeth yn ganolog, ond mewn gwirionedd, rwy'n credu y dylid eu defnyddio nhw i sicrhau bod cymaint â phosibl yn manteisio arnyn nhw—dyna fyddwn i'n hoffi ei weld yn digwydd.
6. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ar y potensial o rannu penderfyniadau gyda Llywodraeth y DU ar gronfeydd sy’n cymryd lle rhai’r UE? OQ61324
6. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government on the potential of sharing decision making with the UK Government on EU replacement funds? OQ61324
Thank you for your question. Post-Brexit funding has been a disjointed and a cynical exercise in cutting Welsh budgets and centralising devolved responsibilities. It must be for the Welsh Government, the Senedd and our partners to determine and deliver the next phase of regional investment in Wales, and we will discuss this with the incoming UK Government.
Diolch i chi am eich cwestiwn. Mae cyllid wedi Brexit wedi bod yn ymarfer digyswllt a sinigaidd o ran torri cyllidebau Cymru a chanoli cyfrifoldebau datganoledig. Mae'n rhaid mai mater i Lywodraeth Cymru, y Senedd a'n partneriaid fydd penderfynu ar gam nesaf y buddsoddiad rhanbarthol yng Nghymru a'i gyflawni, ac fe fyddwn ni'n trafod hyn gyda Llywodraeth newydd y DU.
Wel, diolch yn fawr iawn i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb yna. Wrth gwrs, mae'r Llywodraeth Lafur yma wedi bod yn barod iawn i feirniadaeth o'r Ceidwadwyr yn San Steffan, wrth iddyn nhw hepgor Llywodraeth Cymru er mwyn ariannu prosiectau yma. Ond, yn ystod yr wythnosau diwethaf, rydyn ni wedi clywed mai dyna hefyd ydy bwriad Llafur yn San Steffan, a hynny yn dilyn cyhoeddiad gan Jo Stevens ar y teledu rhai wythnosau yn ôl. Sut mae hynny, felly, am weithio, ac ydy'r Cwnsler Cyffredinol yn credu bod hyn yn foddhaol?
Well, thank you very much to the Counsel General for that response. Of course, this Labour Government have been very ready with criticism of the Conservatives in Westminster, as they excluded the Welsh Government from decisions here. But, over the past few weeks, we have heard that this is the intention of the prospective Labour Government in Westminster, following the announcement by Jo Stevens on the television a few weeks ago. How will that work, and does the Counsel General believe that this is satisfactory?
Well, can I say that I think that's not an accurate representation, I think, of the situation that existed before, and the situation that will actually be restored when we do have a Labour Government? In the past, of course, the EU Commission would set a framework in terms of regional structural investment and social investment. That framework would be there, and then a UK Government, and we would work with the UK Government in order to develop the specific UK part of that particular programme. Then, we would actually develop the programmes that would be within those frameworks that would be applicable to Wales. We would then engage specifically and directly with the EU in respect of those particular programmes. We can't escape the fact that, unfortunately, we are out of the EU, certainly, at the moment, and certainly out of the single market. But the idea, in terms of the fact that there should be a UK-wide, at least, framework, is really just restoring the position that existed previously.
What the Conservative Government did through the internal market Act and other measures was to actually completely bypass the Welsh Government and the devolved responsibilities that Welsh Government have. Those specific responsibilities are now actually being restored. So, this is a very significant restoration of responsibilities, and a very significant restoration of funding that will come to Wales, which will be decided within Wales, and, of course, beneficially to us, because there is no disadvantage to doing this—to be able to engage on a broader UK-wide framework in terms of investment, in terms of regional investment. So, I'm very confident that the restoration of those responsibilities will be a very significant improvement, and it's a very important restoration of devolved functions.
Wel, a gaf i ddweud nad yw hwnnw'n bortread cywir, yn fy marn i, o'r sefyllfa a oedd yn bodoli yn flaenorol, a'r sefyllfa a fydd yn cael ei hadfer mewn gwirionedd pan fydd Llywodraeth Lafur gennym ni? Yn y gorffennol, wrth gwrs, fe fyddai Comisiwn yr UE yn gosod fframwaith o ran buddsoddiad strwythurol rhanbarthol a buddsoddiad cymdeithasol. Fe fyddai'r fframwaith hwnnw'n bodoli, ac yna Llywodraeth y DU, ac fe fyddem ni'n gweithio gyda Llywodraeth y DU ar gyfer datblygu rhan benodol y DU o'r rhaglen arbennig honno. Yna, fe fyddem ni'n datblygu'r rhaglenni mewn gwirionedd a fyddai'n dod o fewn y fframweithiau hynny ac a fyddai'n berthnasol i Gymru. Ac yna fe fyddem ni'n ymgysylltu yn arbennig ac yn uniongyrchol â'r UE o ran y rhaglenni penodol hynny. Ni allwn ddianc rhag y ffaith, yn anffodus, ein bod ni wedi dod allan o'r UE, yn sicr, ar hyn o bryd, ac yn sicr o'r farchnad sengl. Ond mae'r syniad, o ran y ffaith y dylai fod yna fframwaith ledled y DU, o leiaf, yn ddim byd ond adfer y sefyllfa a oedd yn bodoli o'r blaen mewn gwirionedd.
Yr hyn a wnaeth y Llywodraeth Geidwadol drwy Ddeddf y Farchnad Fewnol a mesurau eraill oedd mynd heibio Llywodraeth Cymru a'r cyfrifoldebau datganoledig sydd gan Lywodraeth Cymru yn gyfan gwbl. Mae'r cyfrifoldebau penodol hynny am gael eu hadfer erbyn hyn mewn gwirionedd. Felly, mae hwn yn adferiad sylweddol iawn o ran cyfrifoldebau, ac yn adferiad sylweddol iawn o ran y cyllid sy'n dod i Gymru, ac yng Nghymru y caiff y penderfyniadau eu gwneud, ac, wrth gwrs, fe fydd hynny'n fanteisiol i ni, oherwydd nid oes anfantais i wneud hyn—i allu ymgysylltu ar fframwaith ehangach ledled y DU o ran buddsoddi, o ran buddsoddiad rhanbarthol. Felly, rwy'n hyderus iawn y bydd adfer y cyfrifoldebau hynny yn welliant sylweddol iawn, ac mae hwnnw'n waith pwysig iawn o ran adfer swyddogaethau datganoledig.
7. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd a wnaed ar sicrhau bod offerynnau statudol Cymru ar gael yn Gymraeg a Saesneg? OQ61305
7. Will the Counsel General provide an update on progress made in ensuring Welsh statutory instruments are available in Welsh and English? OQ61305
Well, we are committed to improving the accessibility of the law and, as part of our vision for promoting and facilitating Welsh as a language of the law, we wish to see all statutory instruments being made and published bilingually in up-to-date form.
Wel, rydym ni wedi ymrwymo i wella hygyrchedd y gyfraith ac, fel rhan o'n gweledigaeth ni ar gyfer hyrwyddo a hwyluso'r Gymraeg fel iaith cyfraith, rydym ni'n dymuno gweld pob offeryn statudol yn cael ei lunio a'i gyhoeddi yn ddwyieithog ar wedd gyfredol.
Diolch, Cwnsler Cyffredinol. Dwi'n falch o glywed eich dyhead chi, ac roeddwn yn falch o ddarllen yn ddiweddar, yn adroddiad blynyddol 2023 ar ddyfodol cyfraith Cymru, fod 96 y cant o Ddeddfau a Mesurau Cymru ar gael yn y ddwy iaith. Fodd bynnag, fel rydych chi'n gwybod, nid yw hynny'n wir am offerynnau statudol, gyda dim ond 43 y cant ohonynt ar gael yn y Gymraeg. Os yw'r Gymraeg i'w thrin yn gyfartal â'r Saesneg, yna mae'n hafodol bod y ffigur bychan yma yn cynyddu'n sylweddol ac yn gyflym. Yn ogystal, byddwch yn gwybod, Gwnsler Cyffredinol, fod y pwyllgor deddfwriaeth wedi ysgrifennu atoch yn y gorffennol gyda chywiriadau i'r fersiynau Cymraeg. Beth, felly, ydych chi'n ei wneud i sicrhau bod y fersiynau Cymraeg o ddeddfwriaeth ar gael yn amserol ac yn gywir? Diolch yn fawr.
Thank you, Counsel General. I'm pleased to hear your aspiration, and I was pleased to read recently, in the annual report for 2023 on the future of Welsh law, that 96 per cent of legislation and Bills in Wales are available in both languages. However, as you know, that's not true about statutory instruments, with only 43 per cent of them available in Welsh. If the Welsh language is to be treated equally with English, then it is crucial that that small figure increases substantially and swiftly. You will also know, Counsel General, that the legislation committee has written to you in the past with corrections to the Welsh versions of these instruments. So, what are you doing to ensure that the Welsh versions of legislation are available in a timely and correct manner? Thank you.
Well, can I thank you? It is a very important piece of work that needs to take place, and there is work that is ongoing. There has been considerable progress, and, as I tell people very regularly, we are now creating a whole new Welsh legal dictionary—one that did not exist before—in terms of the terminology, in terms of the use of language, on the basis that laws in Wales have to be equally available in Welsh and English in equal status and stature.
When we make laws in Wales, of course, we make them bilingually. I very much welcome the work that the Legislation, Justice and Constitution Committee has undertaken, in particular, obtaining the assurance that there is no reason why those laws that are made jointly, which involve the UK Government, should not equally be made in Welsh. I have to say that I think it is unacceptable that there can be reference to the availability of some of those laws in Welsh as a courtesy language. Welsh is not a courtesy language with regard to laws that apply in Wales, it is an equal language, and that is something we have to continue to maintain and to hopefully make further progress on.
We have, of course, been updating legislation on legislation.gov.uk, which I know the Member will be familiar with. Since we began working with the team, we have been able to bring 70.5 per cent of the Welsh language text of Welsh statutory instruments up to date, and 81.2 per cent of texts in the English language. It is a long-term project as there are over 40,000 effects to be applied to Welsh statutory instruments, a number which only increases as legislation is amended in the future. But I do commend those members of staff, those officials and those lawyers working for Welsh Government. There is an absolute commitment to achieve this, to make progress, and we will make that progress as quickly as we can. As the Member knows, for historic reasons, there is a large backlog and a lot of work to be undertaken, as well as the issue of codification and consolidation, which of course does also then transfer law that is predominantly written in English into bilingual text.
A gaf i ddiolch i chi? Mae hwn yn ddarn pwysig iawn o waith y mae angen ei wneud, ac mae yna waith yn mynd rhagddo. Fe fu yna gynnydd sylweddol, ac, fel rwy'n dweud wrth bobl yn aml iawn, rydym ni'n creu geiriadur cyfreithiol Cymraeg cwbl newydd erbyn hyn—un nad oedd yn bod o'r blaen—o ran y derminoleg, o ran y defnydd o iaith, ar y sail ei bod hi'n ofynnol i gyfreithiau yng Nghymru fod ar gael â statws cyfartal yn y Gymraeg a'r Saesneg.
Pan fyddwn ni'n llunio cyfreithiau yng Nghymru, wrth gwrs, rydym ni'n eu llunio nhw'n ddwyieithog. Rwy'n croesawu'r gwaith a wnaeth y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn fawr iawn, yn benodol, ar gyfer bod â'r sicrwydd nad oes unrhyw reswm pam na ddylid llunio'r cyfreithiau hynny sy'n cael eu llunio ar y cyd, gan gynnwys Llywodraeth y DU, yn Gymraeg ar yr un pryd. Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i'n credu ei bod hi'n annerbyniol i gyfeirio tuag at y Gymraeg fel iaith gwrteisi o ran argaeledd rhai o'r cyfreithiau hyni. Nid iaith gwrteisi mo'r Gymraeg o ran unrhyw gyfraith sy'n berthnasol yng Nghymru, mae hi'n iaith gyfartal, ac mae hwnnw'n rhywbeth y mae'n rhaid i ni barhau i'w gynnal ac rwy'n gobeithio y byddwn ni'n cael cynnydd pellach yn hyn o beth.
Rydym ni, wrth gwrs, wedi bod yn diweddaru deddfwriaeth ar y wefan deddfwriaeth.gov.uk, ac rwy'n gwybod y bydd yr Aelod yn gyfarwydd â hi. Ers i ni ddechrau gweithio gyda'r tîm, rydym ni wedi gallu diweddaru 70.5 y cant o destun Cymraeg offerynnau statudol Cymru, ac 81.2 y cant o destunau yn y Saesneg. Mae hwnnw'n brosiect hirdymor gan fod dros 40,000 o effeithiau yn berthnasol i offerynnau statudol Cymru, nifer a fydd yn cynyddu eto wrth i ddeddfwriaeth gael ei diwygio yn y dyfodol. Ond rwy'n cymeradwyo'r aelodau staff hynny, y swyddogion hynny a'r cyfreithwyr hynny sy'n gweithio i Lywodraeth Cymru. Mae hwn yn ymrwymiad mawr i gyflawni hyn, i wneud cynnydd, ac fe fyddwn ni'n sicrhau'r cynnydd hwnnw cyn gynted ag y gallwn ni. Fel gŵyr yr Aelod, am resymau hanesyddol, mae yna ôl-groniad enfawr a llawer o waith i'w wneud eto, yn ogystal â mater codio a chydgrynhoi, sydd hefyd wrth gwrs yn trosglwyddo cyfraith a ysgrifennwyd yn Saesneg yn bennaf i fod yn destun dwyieithog.
8. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ynghylch goblygiadau Deddf Meinweoedd Dynol 2004 ar y ffordd y mae cyrff yn cael eu cadw mewn corffdai ysbytai? OQ61318
8. What legal advice has the Counsel General provided to the Cabinet Secretary for Health and Social Care regarding the implications of the Human Tissue Act 2004 on the way bodies are kept in hospital mortuaries? OQ61318
Thank you for your question. The Human Tissue Act 2004 established the Human Tissue Authority to regulate activities concerning the removal, storage, use and disposal of human tissue. NHS hospital mortuaries that undertake licensable activity, such as postmortem, will be licensed and subject to inspection by the authority.
Diolch i chi am eich cwestiwn. Sefydlodd Deddf Meinweoedd Dynol 2004 yr Awdurdod Meinweoedd Dynol i reoleiddio gweithgareddau sy'n ymwneud â thynnu, storio, defnyddio a chael gwared â meinweoedd dynol. Bydd corffdai yn ysbytai'r GIG sy'n ymgymryd â gweithgarwch trwyddedadwy, fel post-mortem, yn cael eu trwyddedu ac yn destun archwiliadau gan yr awdurdod.
Thank you very much for that. You'll be aware of the issues that arose a few months ago where, in the Grange hospital, the wrong bodies were delivered to families for burial. I'd be grateful to understand whether a legal assessment has been made by the Welsh Government about that issue, firstly.
There have also been deeply distressing questions that have been asked of that hospital relating to photographs that were taken of dying people and the bodies of people who had died during the COVID pandemic. Relatives of those who lost their lives during COVID have raised concerns with me about how those photographs were taken when their relatives couldn't possibly have given their consent. Those people were under the care of the NHS, surely they would have had the right to privacy by law under the Human Rights Act 1998, which sets out the rights to control how information about your private life is shared, including photographs that have been taken secretly.
So, what discussions have you had, please, or will you have with the Human Tissue Authority and the Cabinet Secretary for Health and Social Care about those issues that have arisen at the Grange hospital?
Diolch yn fawr iawn i chi am hynna. Rydych chi'n siŵr o fod yn ymwybodol o'r materion a gododd ychydig fisoedd yn ôl pan, yn ysbyty'r Faenor, gafodd y cyrff anghywir eu cludo i deuluoedd ar gyfer claddedigaethau. Fe fyddwn i'n ddiolchgar i gael deall a fu unrhyw asesiad cyfreithiol gan Lywodraeth Cymru ynghylch y mater hwnnw, yn gyntaf i gyd.
Codwyd cwestiynau dirdynnol iawn hefyd ynglŷn â'r ysbyty hwnnw o ran ffotograffau a dynnwyd o bobl ar farw ac o gyrff y meirw yn ystod pandemig COVID. Mae perthnasau'r rhai a gollodd eu bywydau yn ystod COVID wedi codi pryderon gyda mi ynglŷn â sut y tynnwyd y ffotograffau hynny pan na allai eu perthnasau fod wedi cydsynio. Roedd y bobl hynny dan ofal y GIG, siawns na fydden nhw wedi bod â hawl i breifatrwydd yn ôl y gyfraith dan Ddeddf Hawliau Dynol 1998, sy'n nodi'r hawliau ar gyfer rheoli sut gellir rhannu gwybodaeth am eich bywyd preifat, sy'n gynnwys ffotograffau a gafodd eu tynnu yn y dirgel.
Felly, os gwelwch chi'n dda, pa drafodaethau a gawsoch chi neu a gewch chi gyda'r Awdurdod Meinweoedd Dynol ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ynglŷn â'r materion hynny a godwyd yn ysbyty'r Faenor?
Thank you for raising those important and I think very distressing—particularly distressing for the families involved in those incidents. We can understand absolutely the distress that they have suffered as a result of that. And of course, again, there have been a number of incidents that are related in England as well—as you know, there has been the Fuller inquiry—as well as the issues that occurred within the Grange.
So, we do take the standard of NHS mortuary care and the dignity of the deceased extremely seriously. We do expect NHS health boards to comply with the requirements of the law, to meet Human Tissue Authority standards, and to be open and honest when mistakes are made. Welsh Government officials are in routine contact with the Human Tissue Authority, an England and Wales special health authority, and of course we do appoint a representative to that. Where necessary, officials are working in order to ensure that those assurances on security and standards of mortuary care are fully complied with.
Can I say also that the health board is undertaking an investigation that will be reviewed by the NHS Wales Executive, and any required actions or learning for the rest of Wales is already intended to be identified and to be shared with other NHS organisations?
Diolch i chi am godi'r rhai o'r pwyntiau pwysig a gofidus iawn yn fy marn i—sy'n arbennig o ofidus i'r teuluoedd sy'n gysylltiedig â'r digwyddiadau hynny. Rydym ni'n gallu deall yn llwyr y gofid y maen nhw wedi ei ddioddef o ganlyniad i hynny. Ac wrth gwrs, unwaith eto, fe fu yna nifer o ddigwyddiadau cysylltiedig yn Lloegr hefyd—fel gwyddoch chi, cynhaliwyd ymchwiliad Fuller—yn ogystal â'r materion a ddigwyddodd yn y Faenor.
Felly, rydym ni'n cymryd safonau'r gofal yng nghorffdai'r GIG ac o ran urddas yr ymadawedig yn ddifrifol iawn. Rydym ni'n disgwyl i fyrddau iechyd y GIG gydymffurfio â gofynion y gyfraith, i fodloni safonau'r Awdurdod Meinweoedd Dynol, a bod yn dryloyw ac yn onest pan wneir camgymeriadau. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad rheolaidd â'r Awdurdod Meinweoedd Dynol, sy'n awdurdod iechyd arbennig yng Nghymru a Lloegr, ac wrth gwrs rydym ni'n penodi cynrychiolydd i hwnnw. Lle bod angen, mae swyddogion yn gweithio ar gyfer sicrhau y cydymffurfir yn llawn â'r safonau diogelwch a gofal mewn corffdai.
A gaf i ddweud hefyd fod y bwrdd iechyd yn cynnal ymchwiliad a fydd yn cael ei adolygu gan Weithrediaeth GIG Cymru, a golygir nodi unrhyw gamau neu ddysgu gofynnol eisoes ar gyfer gweddill Cymru a'u rhannu â sefydliadau eraill y GIG?
Diolch yn fawr i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a'r Trefnydd a'r Prif Chwip fydd yn gwneud y datganiad yma. Jane Hutt.
The next item will be the business statement and announcement, and the Trefnydd and Chief Whip will be making that statement. Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae un newid i fusnes y Cyfarfod Llawn yr wythnos hon. Mae'r amser sy'n cael ei neilltuo i'r cwestiynau i Gomisiwn y Senedd yfory wedi ei leihau i 10 munud. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There is one change to this week's Plenary business. The time allocated to Senedd Commission questions tomorrow has been reduced to 10 minutes. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which are available to Members electronically.
I would like to call for a statement from the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning on the breakdown of Denbighshire County Council's ability to roll out kerbside waste collections, which was, to some degree, a scheme created in collaboration with the Welsh Government. The reason that my constituents are so angry at the moment is that the issues go far beyond teething problems. Denbighshire County Council has had six years to plan for this roll-out, but so far we've seen a display of complete incompetence and, clearly, a lack of due diligence in planning the roll-out of the Trolibocs scheme. The Welsh Government provided funding for new electric refuse trucks, which can only collect a fraction of the waste that the previous vehicles could, it has been revealed lately. This, on top of the staff shortages, has caused a complete breakdown in the council's ability to perform one of the most basic duties that taxpayers expect of it. The communication between residents and the council has also been appalling.
So, given that the Welsh Government share some culpability due to the financial incentives placed on the council, I would like the Cabinet Secretary to outline how the Welsh Government are working with Denbighshire County Council to rapidly find a solution and ensure that residents are properly updated on any developments. Thank you.
Hoffwn alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai, Llywodraeth Leol a Chynllunio ar fethiant Cyngor Sir Ddinbych i gyflwyno casgliadau gwastraff wrth ymyl y ffordd, a oedd, i ryw raddau, yn gynllun a grëwyd ar y cyd â Llywodraeth Cymru. Y rheswm pam mae fy etholwyr mor ddig ar hyn o bryd yw bod y materion yn mynd ymhell y tu hwnt i broblemau cychwynnol. Mae Cyngor Sir Ddinbych wedi cael chwe blynedd i gynllunio ar gyfer cyflwyno'r cynllun hwn, ond hyd yn hyn rydym wedi gweld analluogrwydd llwyr ac, yn amlwg, diffyg diwydrwydd dyladwy wrth gynllunio i gyflwyno cynllun Trolibocs. Darparodd Llywodraeth Cymru gyllid ar gyfer tryciau sbwriel trydan newydd, sydd ond yn gallu casglu cyfran fach o'r gwastraff y gallai'r cerbydau blaenorol ei wneud, y mae wedi'i ddatgelu'n ddiweddar. Mae hyn, ar ben y prinder staff, wedi achosi methiant llwyr o ran gallu'r cyngor i gyflawni un o'r dyletswyddau mwyaf sylfaenol y mae trethdalwyr yn eu disgwyl ohono. Mae'r cyfathrebu rhwng trigolion a'r cyngor hefyd wedi bod yn warthus.
Felly, o ystyried bod Llywodraeth Cymru yn rhannu rhywfaint o'r bai oherwydd y cymhellion ariannol a osodwyd ar y cyngor, hoffwn i'r Ysgrifennydd Cabinet amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Chyngor Sir Ddinbych i ddod o hyd i ateb yn gyflym a sicrhau bod preswylwyr yn cael eu diweddaru'n briodol ar unrhyw ddatblygiadau. Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Diolch yn fawr, Gareth Davies. Well, I thought we had a very useful exchange, actually, earlier on. I'm sure you found it helpful as well, the questions to the First Minister, and his responses to them—I think they came from Darren Millar. Obviously, I have answered questions each week on this issue, and I think it was also really helpful to hear from the North Wales Senedd Member Carolyn Thomas, as she had a cabinet role in Flintshire council in terms of waste collection, and the way that we are, together across Wales—all our local authorities—delivering on the most important changes that we need to endeavour to achieve with the collection of waste.
I think I can only add to what I've said on previous occasions that the changes Denbighshire are implementing—and, of course, it is to move to that kerbside-sort recycling service—do bring them into alignment with the collection blueprint, and that's the best practice recommended by the Welsh Government. We understand and are aware—. And I've actually had many responses from my responses last week, and I do respect the issues that residents have raised, and, of course, the Cabinet Secretary for climate change is responding to those.
I just hope that, actually, the expert advisers, WRAP Cymru, who are working with Denbighshire to resolve immediate issues, monitor the service, identify how this can be bedded in, to deliver those improvements, and, ultimately, we hope the issues are short lived, as we've seen successful transitions that have already been delivered by other authorities across Wales.
Diolch yn fawr, Gareth Davies. Wel, roeddwn i'n meddwl ein bod ni wedi cael trafodaeth fuddiol iawn, mewn gwirionedd, yn gynharach. Rwy'n siŵr ei bod wedi bod yn ddefnyddiol i chi hefyd, y cwestiynau i'r Prif Weinidog, a'i ymatebion iddyn nhw—rwy'n credu eu bod wedi dod gan Darren Millar. Yn amlwg, rwyf wedi ateb cwestiynau bob wythnos ar y mater hwn, ac rwy'n credu ei bod hefyd wedi bod yn ddefnyddiol iawn clywed gan Aelod o'r Senedd dros Ogledd Cymru, Carolyn Thomas, gan fod ganddi rôl cabinet yng Nghyngor Sir y Fflint o ran casglu gwastraff, a'r ffordd yr ydym, gyda'n gilydd ledled Cymru—ein holl awdurdodau lleol—yn cyflawni ar y newidiadau pwysicaf y mae angen i ni ymdrechu i'w cyflawni wrth gasglu gwastraff.
Rwy'n credu na allaf ond ychwanegu at yr hyn rwyf wedi'i ddweud ar achlysuron blaenorol sef bod y newidiadau y mae sir Ddinbych yn eu gweithredu—ac, wrth gwrs, symud i'r gwasanaeth ailgylchu hwnnw wrth ymyl y ffordd yw hynny—yn sicrhau eu bod yn cyd-fynd â'r glasbrint casglu, a dyna'r arfer gorau a argymhellir gan Lywodraeth Cymru. Rydym yn deall ac rydym yn ymwybodol—. Ac rwyf wedi cael llawer o ymatebion o'm hymatebion yr wythnos diwethaf, ac rwyf yn parchu'r materion y mae preswylwyr wedi'u codi, ac, wrth gwrs, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros newid hinsawdd yn ymateb i'r rheini.
Rwy'n gobeithio, mewn gwirionedd, y bydd y cynghorwyr arbenigol, WRAP Cymru, sy'n gweithio gyda sir Ddinbych i ddatrys materion uniongyrchol, monitro'r gwasanaeth, nodi sut y gellir gwreiddio hyn, i gyflawni'r gwelliannau hynny, ac, yn y pen draw, rydym yn gobeithio na fydd y problemau'n para'n hir, gan ein bod ni wedi gweld trawsnewidiadau llwyddiannus sydd eisoes wedi'u cyflawni gan awdurdodau eraill ledled Cymru.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol, a hefyd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg. Efo'r gwyliau haf yn prysur agosáu, dwi wedi cael nifer o gyrff sydd fel arfer yn cefnogi teuluoedd yn y gwyliau, megis banciau bwyd ac ati, ynghyd ag ysgolion, yn gofyn am wybodaeth ynglŷn â pha ddarpariaeth a chefnogaeth fydd ar gael. Mae yna'n dal ansicrwydd o ran beth fydd yn rhedeg a beth fydd ddim, a pha gymorth fydd ar gael, er enghraifft, efo cost trafnidiaeth ac ati. Ac rydyn ni'n gwybod i nifer o deuluoedd pa mor hanfodol ydy'r ddarpariaeth hon o ran galluogi rhieni i fod yn gweithio ac ati dros yr haf, ond hefyd er mwyn sicrhau bod nifer o blant, fel byddwch yn gwybod, yn fy rhanbarth i, sydd yn dioddef yn anffodus oherwydd tlodi plant, i sicrhau eu bod nhw'n gallu cael mynediad at fwyd yn rhwydd ac ati. Felly, a gawn ni eglurder, os gwelwch yn dda, pryd fydd y wybodaeth yma ar gael, a phryd y cawn ni, fel Aelodau'r Senedd, wybod am hyn hefyd, er mwyn sicrhau ein bod ni'n rhoi'r cyngor iawn i'r rheini sydd yn dod atom ni?
Trefnydd, I would like to request a statement, please, from the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice, and also the Cabinet Secretary for Education. With the summer holidays fast approaching, I've had a number of organisations that usually support families during the holidays, such as foodbanks and so on, as well as schools, asking for information as to what provision and support will be made available. There is still uncertainty in terms of what will be running and what won't, and what support will be available with the cost of transport, for example. And we know that, for many families, how crucial this provision is in terms of the ability of parents to work and so on over the summer, but also to ensure that many children, as you know, in my region, who do unfortunately suffer because of child poverty, to ensure that they can access food easily and so on. So, can we have some clarity, please, as to when this information will be available, and when will we, as Senedd Members, be informed of this too, in order to ensure that we provide the right advice to those who approach us?
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, a diolch am dynnu sylw at hyn hefyd. Mae hwn yn fater pwysig iawn i deuluoedd yng Nghymru. Diolch yn fawr am y cwestiwn pwysig iawn.
Thank you, Heledd Fychan, and thank you for drawing our attention to this issue. This is a very important matter to families in Wales. Thank you very much for your very important question.
I think this is something where we are looking at the provision of not just the school holiday enrichment programme, which you know has been rolled out by local authorities across Wales, but also you bring all of the elements of how we can help families and children, particularly those in our most disadvantaged areas, in terms of access to food as well as leisure, and issues relating to childcare, of course, as well. And this is a cross-Government initiative and responsibility, so I'll certainly ask the relevant Cabinet Secretaries to come back to report on the ways in which we're supporting families, children and the people of Wales in the forthcoming summer holiday.
Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth lle rydym yn edrych ar ddarparu nid yn unig y rhaglen gwella gwyliau'r ysgol, y gwyddoch ei bod wedi'i chyflwyno gan awdurdodau lleol ledled Cymru, ond hefyd rydych chi'n dod â'r holl elfennau o ran sut y gallwn ni helpu teuluoedd a phlant, yn enwedig y rhai yn ein hardaloedd mwyaf difreintiedig, i gael mynediad at fwyd yn ogystal â hamdden, a materion yn ymwneud â gofal plant, wrth gwrs, hefyd. Ac mae hon yn fenter ac yn gyfrifoldeb trawslywodraethol, felly byddaf yn sicr yn gofyn i'r Ysgrifenyddion Cabinet perthnasol ddod yn ôl i adrodd ar y ffyrdd yr ydym yn cefnogi teuluoedd, plant a phobl Cymru yn ystod y gwyliau haf sydd i ddod.
I would like to ask for two statements. Whilst campaigning in the election, I have been disappointed with the number of empty houses, and that includes a detached five-bedroomed house. Whilst the loans for upgrading and the extra council tax are having some effect, can I request a statement on what further action the Government can take, and request that the Government consider a range of options, including allowing councils to compulsorily purchase a property that has been empty for five years?
Secondly, that we've not got enough dentists is apparent to anyone seeking an NHS dentist. Following the vote to withdraw from the European Union, in the dental practice that I'm aware of, a large number of eastern and southern European dentists just left. Whilst the Government is making progress on training dentists, can we have a statement on recruiting dentists from overseas, similar to what is being done with nurse recruitment, and on progress in getting dentists to sign the new NHS contract?
Hoffwn ofyn am ddau ddatganiad. Wrth ymgyrchu yn yr etholiad, rwyf wedi cael fy siomi gyda nifer y tai gwag, ac mae hynny'n cynnwys tŷ pum ystafell wely ar wahân. Er bod y benthyciadau ar gyfer uwchraddio a'r dreth gyngor ychwanegol yn cael rhywfaint o effaith, a gaf i ofyn am ddatganiad ar ba gamau pellach y gall y Llywodraeth eu cymryd, a gofyn i'r Llywodraeth ystyried ystod o opsiynau, gan gynnwys caniatáu i gynghorau brynu eiddo sydd wedi bod yn wag ers pum mlynedd yn orfodol?
Yn ail, mae'r ffaith nad oes gennym ni ddigon o ddeintyddion yn amlwg i unrhyw un sy'n chwilio am ddeintydd y GIG. Yn dilyn y bleidlais i dynnu'n ôl o'r Undeb Ewropeaidd, yn y practis deintyddol rwy'n ymwybodol ohono, fe adawodd nifer fawr o ddeintyddion o ddwyrain a de Ewrop. Er bod y Llywodraeth yn gwneud cynnydd ar hyfforddi deintyddion, a gawn ni ddatganiad ar recriwtio deintyddion o dramor, yn debyg i'r hyn sy'n cael ei wneud i recriwtio nyrsys, ac ar y cynnydd o ran cael deintyddion i lofnodi contract newydd y GIG?
Thank you very much, Mike Hedges, for those two really important questions. Just in terms of empty homes, I know that you've raised this question in previous business statements, and also, I'm sure, to the Cabinet Secretary for local government and housing. We know that empty homes not only can be a blight on and a nuisance in our communities, but they are a waste of living accommodation for people who need those homes.
So, just to summarise those interventions and funding streams that we have to reduce the number of empty homes in Wales: in January 2023, we announced the empty homes grant. That's to bring 2,000 long-term—and many of them are long term, as you say—empty properties back into use. There's Leasing Scheme Wales, a social housing grant and the transitional accommodation capital programme. And, in fact, the empty homes grant provides grants of up to £25,000 to remove significant hazards from their properties, and there have been 721 valid applications to the scheme to date, as well as 65 properties completed, with all category 1 hazards removed.
I think this is something where we support local authorities to use the full range of their legislative powers. We also provide training to councillors and officials, and also all local authorities have produced empty property enforcement action plans, which each identify at least 10 empty properties for priority action. So, this is an important area of policy that I'm sure all Senedd Members will want to look at and monitor with their local authorities.
On your second point about dentistry, this is an issue, really, around overseas recruitment and retention that you've raised, of dentists. It's challenging due to the General Dental Council's registration rules. There's no provisional registration like there is in medicine for doctors. That means that dentists who actually have studied outside of the European Economic Area have to sit an additional exam to achieve GDC registration.
Before the UK general election was announced, the General Dental Council launched a consultation about making changes to enable provisional registration. That's been put on hold until after the election. We just hope that the new UK Government will pick it up immediately to open the doors to the overseas recruitment of dentists. This is important, as we need to recruit and retain these dentists, and we need them in the NHS. Of course, this is something where the contract that we have in Wales is important, encouraging dentists to deliver care and treatment on a risk and need basis.
Diolch yn fawr iawn, Mike Hedges, am y ddau gwestiwn pwysig iawn hynny. O ran cartrefi gwag, rwy'n gwybod eich bod chi wedi codi'r cwestiwn hwn mewn datganiadau busnes blaenorol, a hefyd, rwy'n siŵr, i Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol a thai. Rydym yn gwybod y gall cartrefi gwag nid yn unig fod yn falltod ac yn niwsans yn ein cymunedau, ond maen nhw hefyd yn wastraff llety byw i bobl sydd angen y cartrefi hynny.
Felly, dim ond i grynhoi'r ymyriadau a'r ffrydiau ariannu hynny sydd gennym i leihau nifer y cartrefi gwag yng Nghymru: ym mis Ionawr 2023, fe gyhoeddon ni'r grant cartrefi gwag i sicrhau bod 2,000 o eiddo gwag hirdymor—ac mae llawer ohonyn nhw wedi bod yn wag am gyfnod hir, fel y dywedwch chi—yn cael eu defnyddio eto. Mae Cynllun Prydlesu Cymru, grant tai cymdeithasol a'r rhaglen gyfalaf ar gyfer llety dros dro. Ac, mewn gwirionedd, mae'r grant cartrefi gwag yn darparu grantiau o hyd at £25,000 i gael gwared ar beryglon sylweddol o'u heiddo, a chafwyd 721 o geisiadau dilys i'r cynllun hyd yma, yn ogystal â 65 eiddo wedi'u cwblhau, gyda phob perygl categori 1 wedi'i ddileu.
Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth lle rydym yn cefnogi awdurdodau lleol i ddefnyddio'r ystod lawn o'r pwerau deddfwriaethol sydd ganddyn nhw. Rydym hefyd yn darparu hyfforddiant i gynghorwyr a swyddogion, ac mae pob awdurdod lleol hefyd wedi llunio cynlluniau gorfodi ym maes eiddo gwag, y mae pob un ohonyn nhw'n nodi o leiaf 10 eiddo gwag ar gyfer blaenoriaethu camau gweithredu. Felly, mae hwn yn faes polisi pwysig yr wyf yn siŵr y bydd holl Aelodau'r Senedd eisiau edrych arno a'i fonitro gyda'u hawdurdodau lleol.
O ran eich ail bwynt ynglŷn â deintyddiaeth, mae hwn yn fater rydych wedi'i godi, mewn gwirionedd, ynghylch recriwtio a chadw deintyddion o dramor. Mae'n heriol oherwydd rheolau cofrestru'r Cyngor Deintyddol Cyffredinol. Does dim cofrestriad dros dro fel sydd mewn meddygaeth ar gyfer meddygon. Mae hynny'n golygu bod yn rhaid i ddeintyddion sydd wedi astudio y tu allan i'r Ardal Economaidd Ewropeaidd sefyll arholiad ychwanegol i sicrhau cofrestriad GDC.
Cyn cyhoeddi etholiad cyffredinol y DU, lansiodd y Cyngor Deintyddol Cyffredinol ymgynghoriad ar wneud newidiadau i alluogi cofrestru dros dro. Mae hwnnw wedi cael ei ohirio tan ar ôl yr etholiad. Rydym yn gobeithio y bydd Llywodraeth newydd y DU yn codi'r mater ar unwaith er mwyn agor y drysau i recriwtio deintyddion o dramor. Mae hyn yn bwysig, gan fod angen i ni recriwtio a chadw'r deintyddion hyn, ac mae eu hangen arnom yn y GIG. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth lle mae'r contract sydd gennym yng Nghymru yn bwysig, gan annog deintyddion i ddarparu gofal a thriniaeth ar sail risg ac angen.
Trefnydd, I'd like to call for a statement from the Cabinet Secretary for health regarding continuing healthcare funding. I've had a significant number of e-mails from people who are seriously concerned about the changes in the level of continuing healthcare funding from Betsi Cadwaladr University Health Board—ultimately, the responsibility of the Welsh Government—and the impact this is having on capacity and the basic dignity of people who need care, and that funding for their care. You'll know that there are many vulnerable people who rely on the funding for their healthcare needs. A real-terms cut to that at the moment is leaving some people with a weekly gap of around £114 to be able to meet the healthcare needs that they have. One resident put it to me in an e-mail that this feels like just another rash and uncaring decision, leaving the most vulnerable and needy elderly people in crisis. Clearly, Trefnydd, people are extremely worried about this, and they're right to be so. So, a statement from the Cabinet Secretary to address these concerns would be very welcome.
Trefnydd, hoffwn alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ynghylch cyllid gofal iechyd parhaus. Rwyf wedi cael nifer sylweddol o negeseuon e-bost gan bobl sy'n pryderu'n ddifrifol am y newidiadau yn lefel y cyllid gofal iechyd parhaus gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr—cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yn y pen draw—a'r effaith y mae hyn yn ei chael ar gapasiti ac urddas sylfaenol pobl sydd angen gofal, a'r cyllid hwnnw ar gyfer eu gofal. Fe fyddwch chi'n gwybod bod llawer o bobl fregus sy'n dibynnu ar y cyllid ar gyfer eu hanghenion gofal iechyd. Mae toriad mewn termau real i'r cyllid hwnnw ar hyn o bryd yn gadael bwlch wythnosol o tua £114 i rai pobl allu diwallu'r anghenion gofal iechyd sydd ganddyn nhw. Fe wnaeth un preswylydd sôn mewn e-bost i mi fod hyn yn teimlo fel penderfyniad byrbwyll a diofal arall, gan adael y bobl oedrannus fwyaf bregus ac anghenus mewn argyfwng. Yn amlwg, Trefnydd, mae pobl yn poeni'n fawr am hyn, ac maen iawn iddyn nhw deimlo felly. Felly, byddai datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet i fynd i'r afael â'r pryderon hyn yn cael ei groesawu'n fawr.
Thank you for that question. The funding of community healthcare, as you know, is very much dependent on appropriate assessment of the care needs of a patient. This is something where, of course, the Cabinet Secretary for Health and Social Care is very engaged. Indeed, it's also very linked, often, to consideration of assessment relating to continuing care, social care and options and appropriate clinical diagnosis for transfers of care as well from our hospitals. I will ask the Cabinet Secretary for an update to clarify the availability of continuing care in terms of funding, but also in the context of the assessment, which is a clinical assessment in terms of the need for clinical care funding for patients in this situation.
Diolch am y cwestiwn hwnnw. Mae ariannu gofal iechyd cymunedol, fel y gwyddoch chi, yn dibynnu'n fawr ar asesiad priodol o anghenion gofal claf. Mae hyn, wrth gwrs, yn rhywbeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ymwneud yn fawr ag ef. Yn wir, mae hefyd yn gysylltiedig iawn, yn aml, ag ystyried asesu sy'n ymwneud â gofal parhaus, gofal cymdeithasol ac opsiynau a diagnosis clinigol priodol ar gyfer trosglwyddo gofal o'n hysbytai hefyd. Byddaf yn gofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet am ddiweddariad i egluro argaeledd gofal parhaus o ran cyllid, ond hefyd yng nghyd-destun yr asesiad, sy'n asesiad clinigol o ran yr angen am gyllid gofal clinigol i gleifion yn y sefyllfa hon.
Today, we should celebrate the achievements of Douglas Gowan, following his observations of birth defects in cattle as part of his work for the National Farmers Union back in 1967. We now know that pollution was coming from the Brofiscin and Miskin quarries nearby, which were being used as landfill sites, particularly by Monsanto in the dumping of polychlorinated biphenyls. Although this is a historic issue, it would appear that PCBs don't degrade and they're still very powerful pollutants. He spent 50 years campaigning against the dumping of these things in landfill sites, particularly in poor communities. Yesterday, a series of podcasts by a couple of investigative journalists, Dan Ashby and Lucy Taylor, revealed the extent of Gowan's work, which eventually killed him back in 2018. I wondered if we could have a statement from the Cabinet Secretary for climate change on (a) what indemnity deposits Monsanto had to make before they sold their factory in Newport to another company, as clearly there are some legal obligations here that are outstanding, and (b) if the Cabinet Secretary could also outline how many of these sites were used for the disposal of PCBs, whether the Welsh Government is able to locate them, and what is their current status.
Secondly, on a completely separate matter—
Heddiw, dylem ddathlu cyflawniadau Douglas Gowan, yn dilyn ei sylwadau ar ddiffygion geni mewn gwartheg fel rhan o'i waith dros Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr yn ôl ym 1967. Erbyn hyn, rydym yn gwybod bod llygredd yn dod o chwareli Brofiscin a Meisgyn gerllaw, a oedd yn cael eu defnyddio fel safleoedd tirlenwi, yn enwedig gan Monsanto wrth ddympio biffenylau polyclorinedig. Er bod hwn yn fater hanesyddol, mae'n ymddangos nad yw PCBs yn diraddio a'u bod nhw'n dal i fod yn llygryddion pwerus iawn. Fe dreuliodd 50 mlynedd yn ymgyrchu yn erbyn dympio'r pethau hyn mewn safleoedd tirlenwi, yn enwedig mewn cymunedau tlawd. Ddoe, datgelodd cyfres o bodlediadau gan ddau newyddiadurwr ymchwiliol, Dan Ashby a Lucy Taylor, faint o waith yr oedd Gowan wedi'i wneud, a'i laddodd yn y pen draw nôl yn 2018. Tybed a allem gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros newid hinsawdd ar (a) pa indemniadau y bu'n rhaid i Monsanto eu gwneud cyn iddyn nhw werthu eu ffatri yng Nghasnewydd i gwmni arall, oherwydd yn amlwg mae rhai rhwymedigaethau cyfreithiol yn y fan yma sydd heb eu cyflawni, a (b) a allai'r Ysgrifennydd Cabinet hefyd amlinellu faint o'r safleoedd hyn a ddefnyddiwyd i waredu PCBs, a yw Llywodraeth Cymru yn gallu eu lleoli, a beth yw eu statws presennol.
Yn ail, ar fater cwbl wahanol—
Jenny, you've had two minutes already on the first matter.
Jenny, rydych chi wedi cael dau funud eisoes ar y mater cyntaf.
Diolch yn fawr, Jenny Rathbone. You have drawn attention to a very important issue. Thank you for acknowledging the impact of this, particularly on the person who was so involved in addressing this and drawing this to the attention of the appropriate authorities. Just for clarification, and for the record, Brofiscin quarry was successfully remediated back in 2012-13, by capping the site. That work was overseen by Natural Resources Wales. They were the regulatory body responsible for securing the site's remediation, following its determination as contaminated land under Part IIA of the Environmental Protection Act 1990, and that was by Rhondda Cynon Taf County Borough Council. Of course, the Welsh Government liaised very closely with NRW and the council throughout the investigation and remediation process. Financial support was provided to enable remediation and also to mitigate a potential pollution risk. I will draw the Cabinet Secretary for climate change's attention to the questions that you've asked and ask him to respond to this in writing to you. But I'll share this—with your permission—in the library for all Members. I think it's important that we do recognise that we've previously operated a discretionary contaminated land capital grant programme. That's been funded over the years, and it has supported local authorities and NRW to target sites that pose the greatest risk to health and the wider environment.
Diolch yn fawr, Jenny Rathbone. Rydych chi wedi tynnu sylw at fater pwysig iawn. Diolch am gydnabod effaith hyn, yn enwedig ar y person a oedd mor gysylltiedig â mynd i'r afael â hyn a thynnu hyn at sylw'r awdurdodau priodol. Er mwyn egluro, ac ar gyfer y cofnod, adferwyd chwarel Brofiscin yn llwyddiannus nôl yn 2012-13, trwy gapio'r safle. Cafodd y gwaith hwnnw ei oruchwylio gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Nhw oedd y corff rheoleiddio a oedd yn gyfrifol am sicrhau bod y safle yn cael ei adfer, ar ôl iddo gael ei bennu'n dir halogedig o dan Ran IIA Deddf Diogelu'r Amgylchedd 1990, a hynny gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf. Wrth gwrs, cysylltodd Llywodraeth Cymru yn agos iawn â Cyfoeth Naturiol Cymru a'r cyngor drwy gydol y broses ymchwilio ac adfer. Darparwyd cymorth ariannol i alluogi gwaith adfer a hefyd i liniaru risg llygredd posibl. Byddaf yn tynnu sylw'r Ysgrifennydd Cabinet dros newid hinsawdd at y cwestiynau rydych chi wedi'u gofyn ac yn gofyn iddo ymateb yn ysgrifenedig i hyn. Ond fe rannaf hyn—gyda'ch caniatâd—yn y llyfrgell ar gyfer yr holl Aelodau. Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod ni'n cydnabod ein bod ni wedi gweithredu rhaglen grant cyfalaf tir halogedig yn ôl disgresiwn yn flaenorol. Mae honno wedi cael ei hariannu dros y blynyddoedd, ac mae wedi cefnogi awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru i dargedu safleoedd sy'n achosi'r risg fwyaf i iechyd a'r amgylchedd ehangach.
Trefnydd, I'm again requesting a statement from the Welsh Government regarding the ongoing situation at Withyhedge landfill site in my constituency. I listened carefully to the First Minister's comments earlier in response to the leader of the opposition, but in all his comments there was still no commitment from the Welsh Government to actually intervene and support the community. It's really frustrating and, frankly, quite appalling that it took a Channel 4 documentary for the Welsh Government to even call for a review, while I've asked week after week after week for support for my constituents, who have been living in this terrible situation for months.
The current situation cannot be allowed to continue. People cannot continue to suffer at the hands of this operator. In my view, the site should now be closed down permanently. This scandal has led people to question whether Natural Resources Wales is now fit for purpose. It's crucial that there is an independent public inquiry to get to the root of this mess. Given that the Welsh Government is now undertaking this review, we need to know what this entails and what it actually means. The Government must now bring forward a statement explaining exactly what that review will look like and how the Welsh Government is going to support those affected by this terrible situation.
Trefnydd, rwy'n gofyn unwaith eto am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r sefyllfa barhaus ar safle tirlenwi Withyhedge yn fy etholaeth. Fe wrandawais i'n ofalus ar sylwadau'r Prif Weinidog yn gynharach mewn ymateb i arweinydd yr wrthblaid, ond yn ei holl sylwadau doedd dim ymrwymiad o hyd gan Lywodraeth Cymru i ymyrryd a chefnogi'r gymuned mewn gwirionedd. Mae'n rhwystredig iawn ac, a dweud y gwir, yn ofnadwy ei bod wedi cymryd rhaglen ddogfen Channel 4 i Lywodraeth Cymru hyd yn oed alw am adolygiad, tra rwyf wedi gofyn wythnos ar ôl wythnos am gefnogaeth i fy etholwyr, sydd wedi bod yn byw yn y sefyllfa ofnadwy hon ers misoedd.
Ni ellir caniatáu i'r sefyllfa bresennol barhau. Ni all pobl barhau i ddioddef yn nwylo'r gweithredwr hwn. Yn fy marn i, dylai'r safle nawr gael ei gau'n barhaol. Mae'r sgandal hon wedi arwain pobl i gwestiynu a yw Cyfoeth Naturiol Cymru yn addas at y diben bellach. Mae'n hanfodol bod ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i fynd at wraidd y llanast hwn. O gofio bod Llywodraeth Cymru yn cynnal yr adolygiad hwn erbyn hyn, mae angen i ni wybod beth mae hyn yn ei olygu mewn gwirionedd. Mae'n rhaid i'r Llywodraeth nawr gyflwyno datganiad yn esbonio yn union sut olwg fydd ar yr adolygiad hwnnw a sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r rhai y mae'r sefyllfa ofnadwy hon yn effeithio arnyn nhw.
Diolch yn fawr, Paul Davies. I do acknowledge that you have raised this question with me on a number of occasions at business statement, and, of course, it has been raised with the Cabinet Secretary for climate change, and, indeed, with the First Minister. And, of course, it was addressed very fully this afternoon in First Minister's questions. Clearly, the concern is acknowledged amongst the local community, and the need for swift action to prevent further distress and odours arising from the site has been emphasised to Natural Resources Wales. Again, I will repeat that Natural Resources Wales have increased their presence onsite and will continue to update the community.
On the point you make, Paul Davies, about the community and the communication, they have their website in terms of information, but also they are engaging. Of course, Pembrokeshire County Council, as you will well know, is also involved and considering an injunction requiring the operator to abate the public nuisance. The council is also working with NRW in progressing its legal challenge against the operator. We can't, obviously, comment on this ongoing legal action, but you know that NRW are working with the local authority in Pembrokeshire, Public Health Wales and Hywel Dda health board to develop this joint approach to address the issues of public concern at Withyhedge landfill site.
Just finally to say, Deputy Llywydd, enforcement notices have been served on the landfill operator, who's required to cover all exposed waste and complete landfill engineering work to contain and collect landfill gas. If the landfill operator fails to comply with the final deadline of the notice, Natural Resources Wales will be looking to take appropriate enforcement action, in line with their enforcement and prosecution policy.
Diolch yn fawr, Paul Davies. Rwy'n cydnabod eich bod chi wedi codi'r cwestiwn hwn gyda mi ar sawl achlysur yn y datganiad busnes, ac, wrth gwrs, fe'i codwyd gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros newid hinsawdd, ac, yn wir, gyda'r Prif Weinidog. Ac, wrth gwrs, fe gafodd sylw llawn iawn y prynhawn yma yng nghwestiynau'r Prif Weinidog. Yn amlwg, mae'r pryder ymhlith y gymuned leol yn cael ei gydnabod, ac mae'r angen i weithredu'n gyflym i atal rhagor o ofid ac arogleuon sy'n deillio o'r safle wedi cael ei bwysleisio i Cyfoeth Naturiol Cymru. Unwaith eto, fe ddywedaf fod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cynyddu eu presenoldeb ar y safle a byddan nhw'n parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r gymuned.
O ran y pwynt rydych chi'n ei wneud, Paul Davies, am y gymuned a'r cyfathrebu, mae ganddyn nhw eu gwefan o ran gwybodaeth, ond maen nhw'n ymgysylltu hefyd. Wrth gwrs, mae Cyngor Sir Penfro, fel y gwyddoch chi'n dda, yn gysylltiedig hefyd ac yn ystyried gwaharddeb a fydd yn ei gwneud yn ofynnol i'r gweithredwr atal y niwsans cyhoeddus. Mae'r cyngor hefyd yn gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru i ddatblygu ei her gyfreithiol yn erbyn y gweithredwr. Yn amlwg, allwn ni ddim gwneud sylwadau ar y camau cyfreithiol parhaus hyn, ond rydych chi'n gwybod bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio gyda'r awdurdod lleol yn sir Benfro, Iechyd Cyhoeddus Cymru a Bwrdd Iechyd Hywel Dda i ddatblygu'r dull hwn ar y cyd i fynd i'r afael â materion sy'n peri pryder i'r cyhoedd ar safle tirlenwi Withyhedge.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, cyflwynwyd hysbysiadau gorfodi i'r gweithredwr tirlenwi, y mae'n ofynnol iddo orchuddio'r holl wastraff agored a chwblhau gwaith peirianneg tirlenwi i atal a chasglu nwy tirlenwi. Os na fydd y gweithredwr tirlenwi yn cydymffurfio â dyddiad cau terfynol yr hysbysiad, bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn ystyried cymryd camau gorfodi priodol, yn unol â'u polisi gorfodi ac erlyn.
Ac yn olaf, Janet Finch-Saunders.
And finally, Janet Finch-Saunders.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I just want to know what one has to do as an elected Member of this Senedd to obtain a brown sign. When the Cabinet Secretary now was the Minister, the Great Orme copper mines put in for a brown sign. We've also got the cable cars, the ski slope and the tram in Llandudno—major tourist attractions. However, on the A55, or anywhere, there is not a brown sign indicating there's anything going on in Llandudno at all, and requests have been made for this. So, I was just wondering whether I could have a statement, or just some help, really. We need a brown sign on the A55 or, indeed, on the A470, showing Llandudno to be the prime tourist resort that it is. I has probably taken me about seven years. They applied seven years ago. The application is still there, live, and they've waited seven years. It's not good enough. So, anything that you can do—a statement, or anything—would help me greatly. Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf eisiau gwybod beth y mae'n rhaid i rywun ei wneud fel Aelod etholedig o'r Senedd hon i gael arwydd brown. Pan oedd yr Ysgrifennydd Cabinet nawr yn Weinidog, fe wnaeth mwyngloddiau copr y Gogarth gais am arwydd brown. Mae gennym ni hefyd y ceir cebl, y llethr sgïo a'r tram yn Llandudno—atyniadau mawr i dwristiaid. Fodd bynnag, ar yr A55, neu unrhyw le, does dim arwydd brown yn nodi bod unrhyw beth yn digwydd yn Llandudno o gwbl, ac mae ceisiadau wedi'u gwneud am hyn. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a allwn i gael datganiad, neu rywfaint o help, mewn gwirionedd. Mae angen arwydd brown arnom ar yr A55 neu, yn wir, ar yr A470, sy'n dangos bod Llandudno yn gyrchfan ardderchog i dwristiaid. Mae'n debyg fy mod i wedi cymryd tua saith mlynedd. Fe wnaethon nhw gais saith mlynedd yn ôl. Mae'r cais yn dal i fod yno, yn fyw, ac maen nhw wedi aros saith mlynedd. Dydy e' ddim yn ddigon da. Felly, byddai unrhyw beth y gallwch chi ei wneud—datganiad, neu unrhyw beth—yn fy helpu'n fawr. Diolch.
Thank you, Janet Finch-Saunders. We have brown signs all over Wales, leading us to some very beautiful places, and I'm sure yours will come your way.
Diolch, Janet Finch-Saunders. Mae gennym ni arwyddion brown ledled Cymru, sy'n ein harwain i rai lleoedd hardd iawn, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cael eich un chi.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 4 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a’r Gymraeg ar 'Cymraeg 2050' a blaenoriaethau. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Jeremy Miles.
Item 4 is a statement by the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language on 'Cymraeg 2050' and priorities. I call on the Cabinet Secretary, Jeremy Miles.
Mae’r Gymraeg yn berthnasol ac yn ganolog i bob agwedd ar gymdeithas, ac mae’n ddyletswydd arnon ni i gyd i’w gwarchod hi felly ac i sicrhau ei bod hi’n tyfu. Mae hynny’n golygu pob un ohonon ni yn Llywodraeth Cymru a’n partneriaid. Mae yna rôl i bawb yma.
Fy mlaenoriaeth gyntaf i’r Gymraeg yw cefnogi bod pawb yng Nghymru—plant, pobl ifanc ac oedolion—yn cael cyfle teg i ddod yn siaradwyr Cymraeg. Rŷn ni ar fin cyflwyno Bil i’r Senedd sy’n galw am newidiadau trawsnewidiol i’r ffordd rŷn ni’n meddwl am y Gymraeg ac addysg er mwyn i bawb ddod yn siaradwyr. Roedd y Papur Gwyn yn gosod allan y camau rŷn ni’n eu cynnig i alluogi holl ddisgyblion Cymru i ddod yn siaradwyr Cymraeg annibynnol a hyderus drwy’r system addysg statudol a ffordd i adnabod sgiliau Cymraeg i wneud y daith o’r ysgol i’r gweithle yn rhwydd.
Bydd y cysyniad o ddisgrifio lefelau gallu yn y Gymraeg ac o welliant parhaus er mwyn gweddnewid deilliannau ieithyddol yn ganolog i’r Bil. Bydd cael un continwwm iaith yn golygu y bydd gan ddysgwyr, athrawon, rhieni a chyflogwyr ddealltwriaeth gyffredin o’r daith tuag at ddod yn siaradwyr Cymraeg, a’u bod yn falch o’r sgiliau maen nhw wedi’u datblygu. Byddwn ni hefyd yn cynyddu’r ddarpariaeth Gymraeg mewn lleoliadau blynyddoedd cynnar er mwyn rhoi mwy o gyfleoedd i fwy o blant gael cyffyrddiad â’r Gymraeg mor gynnar â phosib. Byddwn ni’n parhau i weithio i gynyddu nifer yr ysgolion cyfrwng Cymraeg hefyd. Mynediad at fwy o Gymraeg i fwy o bobl yw'r hyn rwyf i eisiau, ac mae addysg yn ganolog i hyn. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weithio gyda fy nghyfaill Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Lynne Neagle, yn hynny o beth.
Fy ail flaenoriaeth yw edrych ar sefyllfa’r iaith yn ein cymunedau. Rwyf wedi bod yn ffodus i ddod â’r Gymraeg o’m portffolio blaenorol i’r un newydd. Mae dod â’r Gymraeg a’r economi at ei gilydd yn rhoi cyfle newydd i ni ac fe fyddaf yn edrych ar bolisi economaidd, cynlluniau sgiliau a ffynonellau ariannu drwy lens y Gymraeg. Fe fyddaf hefyd felly yn edrych ar yr economi ochr yn ochr â thai, cynllunio gwlad a thref, datblygu cymunedol, mentrau cymdeithasol a thrafnidiaeth. Y pethau hyn oll sy’n gosod yr isadeiledd a fydd yn gyrru datblygiad economaidd ein cymunedau Cymraeg. Fe fyddaf yn gweithio gyda'r cymunedau hynny a busnesau ledled Cymru i gynyddu’r defnydd o’r Gymraeg, i wneud yn siŵr eu bod nhw’n gynaliadwy at y dyfodol ac yn llefydd atyniadol i bobl fyw a gweithio ynddyn nhw.
Mae’n gyfle i barhau â phethau roedden ni eisoes yn eu gwneud, fel Arfor, rhaglen economaidd sydd â’r nod o gefnogi’r Gymraeg yn ogystal â chryfhau’r economi mewn ardaloedd gorllewinol. Rwyf hefyd yn edrych ymlaen at glywed canlyniadau trafodaethau’r Comisiwn Cymunedau Cymraeg nes ymlaen eleni. Fel y gwnes i ddweud ar ddechrau fy rôl fel Gweinidog y Gymraeg, mae’n bwysig herio’n gilydd ac edrych yn ddwfn i sefyllfa’r iaith, a pheidio â bod ofn newid a rhoi cynnig ar bethau newydd.
Rwyf wastad wedi meddwl am bolisi iaith fel rhywbeth sy’n torri ar draws pob dim, fel cydraddoldeb neu newid hinsawdd ac yn y blaen. Rwy’n meddwl bod cyfle nawr i edrych ar ein hiaith mewn cymunedau ac economïau lleol mewn ffordd fwy integredig nag o’r blaen. Byddwn ni’n seilio hyn i gyd—a llawer mwy—ar dystiolaeth. Mae cyfrifiad 2021 yn rhoi cipolwg i ni o’r hyn sydd wedi digwydd dros y degawd diwethaf. Rŷn ni’n edrych ar y canlyniadau hynny’n fanwl, ochr yn ochr â’r holl ystadegau ac ymchwil eraill sydd ar gael i ni. Ac rŷn ni wedi comisiynu arolwg sosioieithyddol a fydd yn para am dair blynedd, sef Prosiect Bro. Byddwn yn disgwyl y canfyddiadau erbyn diwedd 2026, a’r nod yw deall yn well ble mae’r Gymraeg arni ar lefel gymunedol. Bydd hyn yn ein helpu i ddeall beth sydd ei angen i ddiogelu cymunedau Cymraeg, ond mae 2026 yn gallu teimlo’n bell i ffwrdd. Felly, bydd Prosiect Bro hefyd yn cefnogi gwaith y Comisiwn Cymunedau Cymraeg, ac yn darparu elfen hollbwysig o’i adroddiad terfynol.
Fy nhrydedd flaenoriaeth yw trosglwyddo iaith. Rŷn ni eisoes yn gweithredu polisi trosglwyddo iaith mewn teuluoedd, yn ogystal â chydnabod rôl siaradwyr newydd wrth drosglwyddo’u Cymraeg i’w plant yn y dyfodol. Ond allwn ni ddim dibynnu ar drosglwyddo teulu yn unig rhagor. Mae'n rhaid inni ddeall yn well sut mae pobl ifanc sy’n siarad yr iaith yn cyfathrebu gyda’i gilydd, ac yn trosglwyddo’r iaith ymysg ei gilydd. Mae’n rhaid inni edrych ar drosglwyddo o fewn cymunedau hefyd, i greu cyfleoedd i siarad ac i fwynhau’r iaith.
Mae technoleg yn llinyn arian sy’n rhedeg ar draws pob un o’r meysydd hyn. Heddiw, felly, rwyf wedi cyhoeddi galwad am wybodaeth er mwyn inni allu siarad â phobl ledled Cymru a thu hwnt i gael eu mewnbwn i beth rŷn ni’n gwneud ar gyfer technoleg a’r Gymraeg yn y dyfodol. Mae pob un ohonom ni’n defnyddio technoleg mewn rhyw ffordd neu’i gilydd. Yn gynyddol, rŷn ni’n gweld deallusrwydd artiffisial yn cael ei ddefnyddio mewn mwy o sefyllfaoedd hefyd. Gall y ddau beth hyn chwarae rhan bwysig wrth gynyddu’r defnydd o’r Gymraeg ac rwyf am i dechnoleg helpu pobl i ddefnyddio mwy o’u Cymraeg, felly.
Ers inni gyhoeddi ein cynllun gweithredu technoleg Cymraeg yn 2018, rŷn ni wedi buddsoddi £2.5 miliwn i greu a gweithio ar nifer o’r elfennau digidol angenrheidiol i’n hiaith. O heddiw ymlaen, mae hwn yn cynnwys ein partneriaeth newydd gydag OpenAI i wella sut mae ChatGPT yn gweithio yn y Gymraeg. Ac rwy’n edrych ymlaen at weld beth fydd y datblygiadau nesaf.
Mae’r rhain oll yn allweddol i ddyfodol yr iaith—dyfodol sy’n rhoi cyfle teg i bob plentyn ac oedolyn ddod yn siaradwr, polisïau sy’n cefnogi cryfhau’r economi a gwarchod ein cymunedau Cymraeg, a chydnabod pwysigrwydd trosglwyddo iaith yn y teulu, yn ein cymunedau a’n gweithleoedd. I wireddu hyn, mae’n rhaid inni gyd chwarae ein rhan gyda’n gilydd.
The Welsh language is relevant and central to all aspects of society, and it is incumbent on all of us to protect it and to ensure its growth. That means that every one of us in the Welsh Government and our stakeholders have a role in this.
My first priority for the Welsh language is ensuring that everyone in Wales—children, young people and adults—gets a fair chance to become Welsh speakers. We are about to present a Bill to the Senedd that calls for transformational changes to the way we think about the Welsh language and education so that everyone can become Welsh speakers. The White Paper sets out the steps we propose to enable all pupils in Wales to become independent and confident Welsh speakers through the statutory education system and a way to recognise Welsh language skills and make the journey from school to the workplace that much easier.
The concept of describing Welsh language proficiency levels and of continuous improvement to transform outcomes for Cymraeg will be central to the Bill. Having one language continuum will mean that learners, teachers, parents and employers will have a common understanding of the journey towards becoming Welsh speakers, and that they are proud of the skills that they’ve developed. We’ll also increase Welsh language provision in early years settings, to give children more chances to have contact with Welsh as early as possible. We will continue to work to increase the number of Welsh-medium schools, too. Expanded access to more Welsh language opportunities for more people is my vision, and education is central to this. I very much look forward to working with my colleague the Cabinet Secretary for Education, Lynne Neagle, in that regard.
My second priority is to look at the situation of our language in our communities. I’ve been fortunate enough to bring the Welsh language from my previous portfolio to my current one. Bringing the Welsh language and the economy together provides an unprecedented opportunity for us, and I’ll be looking at economic policy, skills schemes, funding sources, all through the Welsh language lens. This also means that I’ll be looking at the economy alongside housing, town planning, community development, social enterprise and transport. All of these things provide the infrastructure that will drive forward the economic development of our Welsh-speaking communities. I’ll be working with those communities and businesses across Wales to increase the use of the Welsh language, ensuring their sustainability for the future and making them attractive places to live and work.
It’s an opportunity to continue with things that we were already doing, such as Arfor, an economic programme that aims to support the Welsh language as well as strengthening the economy in the west of Wales. I’m also looking forward to hearing the results of the Commission for Welsh-speaking Communities's deliberations later this year. As I said at the beginning of my role as Minister for the Welsh language, it is important to challenge each other and to look in-depth at the situation of the language, and not to shy away from trying new things.
I’ve always thought of language policy as something that is cross-cutting, like equality, climate change and so on. I think there’s an opportunity now to look at our language in communities and local economies in a more integrated way than before. We’ll base all of this—and much more—on evidence. The 2021 census provides us with a snapshot of what’s happened over the last 10 years. We are looking at those results in detail, alongside other statistics and research that are available to us. And we’ve commissioned a detailed three-year sociolinguistic survey, namely Prosiect Bro. We expect the findings by the end of 2026, and the aim is to gain a better understanding of where Welsh is at a community level. This will help us to understand what needs to be done to protect Welsh-speaking communities, but 2026 can feel far away. So, Prosiect Bro will also support the work of the Commission for Welsh-speaking Communities and provide a vital component of its final report.
My third priority is language transmission. We're already implementing a policy on language transmission in families, as well as recognising the role of new speakers as they pass on their Welsh skills to their future children. But we can't rely solely on family transmission anymore. We have to better understand how young people who speak the language communicate with each other, and how they transmit the language among each other. We must also look at transmission within communities, to create opportunities to speak and to enjoy the language.
Technology is a silver thread that runs through all of these areas. Today, therefore, I’ve published a call for information so that we can talk to people all over Wales and beyond to get their input into what we’re doing for Welsh language technology in the future. All of us use technology in one way or another, and increasingly we’re seeing artificial intelligence being used in more situations too. Both these things can play an important role in increasing the use of the Welsh language, and I want technology to help people to use more of their Welsh.
Since we published our Welsh language technology action plan in 2018, we’ve invested £2.5 million in creating and working on many of the digital components that are vital for our language. As of today, this includes our new partnership with OpenAI to improve how ChatGPT works in Welsh. And I’m looking forward to seeing what the next developments will be.
All of these areas are key to the future of the language—a future that gives every child and adult a fair chance to become a Welsh speaker, policies that strengthen the economy and protect our Welsh-speaking communities, and recognising the importance of language transmission in families, in our communities and workplaces. To make this a reality, we must all play our part together.
Diolch i chi, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad ac am y blaenoriaethau rydych chi wedi eu nodi heddiw. Fel llefarydd newydd yr iaith Gymraeg, dwi'n edrych ymlaen at weithio gyda chi.
Gallwn ni gyd gytuno bod yr iaith Gymraeg yn symbol pwysig ac yn cynrychioli ein gwlad, ac felly gallwn ni hefyd gytuno bod angen llawer o waith ac ymdrech er mwyn cadw'r iaith yn fyw. Rwy'n credu y gallwn ni gyd gytuno hefyd ei bod yn hanfodol bod gennym ddulliau priodol ac effeithiol o fesur cynnydd targedau'r Llywodraeth, gallu siaradwyr Cymraeg a'r raddfa mae rhif y siaradwyr Cymraeg yn tyfu.
Gwyddom fod arolwg blynyddol o'r boblogaeth yn un ffordd o fesur cynnydd, ond fel y dywedais i o'r blaen, nid yw'n adlewyrchiad cadarn o alluoedd neu niferoedd y siaradwyr Cymraeg. Nid yw data Cyngor y Gweithlu Addysg yn creu darlun llachar chwaith. Mae nifer yr athrawon cofrestredig sydd yn gallu siarad Cymraeg wedi gostwng ers 2019, ac mae nifer yr athrawon cofrestredig sydd ddim yn gallu dysgu trwy gyfrwng y Gymraeg wedi cynyddu hefyd. Yn ogystal â hyn, tynnodd arolygiadau Estyn 2022-2023 sylw at y ffaith bod nifer y bobl sy'n cwblhau eu hyfforddiant cychwynnol i athrawon drwy gyfrwng y Gymraeg llawer yn is na thargedau Llywodraeth Cymru. Dangosodd data y cyfrifiad diwethaf fod nifer y siaradwyr o dair oed neu'n hŷn wedi gostwng o 562,000 yn 2011 i 538,000 yn 2021. Dylai hyn godi clychau larwm i Weinidogion Cymru, wrth gofio eu bod yn seilio targed oddi ar gyfrifiad 2011.
Byddwn yn nodi, Ysgrifennydd Cabinet, nad yw cael un targed cadarn o 1 filiwn o siaradwyr yn ddigonol, ond rŷn ni angen mwy o ffocws ar gynnydd yn nifer y siaradwyr Cymraeg. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, beth mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi yn ei le i fonitro cynnydd nifer y siaradwyr Cymraeg hyd at 2050? Ydych chi'n meddwl y byddai'n well mesur cynnydd mewn cyfnodau o bum mlynedd, er enghraifft, er mwyn sicrhau ein bod ni ar y trywydd iawn? A beth yw'r cynllun sydd yn ei le er mwyn sicrhau bod Cymru yn ôl ar y trywydd iawn, os yw'r Llywodraeth yn methu'r targedau hyn? Ar adeg y gosodwyd y targed, dywedodd y Gweinidog addysg ar y pryd, Kirsty Williams:
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement and for the priorities that you have outlined today. As the new Welsh language spokesperson, I look forward to working with you.
We can all agree that the Welsh language is an important symbol and represents our nation, and therefore we can also agree that a great deal of work and effort is needed to keep the language alive. I think that we could also all agree that it's vital that we have appropriate and effective methods of measuring progress against the Government's targets, the ability of Welsh speakers and the rate at which the number of Welsh speakers is increasing.
We know that the annual population survey is one way of measuring progress, but as I said previously, it isn't a robust reflection of the ability or numbers of Welsh speakers. The data of the Education Workforce Council doesn't provide a clearer picture either. The number of registered teachers that can speak Welsh has declined since 2019, and the number of registered teachers that are unable to educate through the medium of Welsh has increased also. The Estyn surveys in 2022-2023 drew attention to the fact that the number of people completing their initial teacher training through the medium of Welsh is far lower than the Welsh Government target. Data from the previous census showed the number of speakers from the age of three and above had fallen from 562,000 in 2011 to 538,000 in 2021. This should ring alarm bells for Welsh Ministers, bearing in mind that they're basing the target on the 2011 target.
I would note, Cabinet Secretary, that having one robust target of 1 million Welsh speakers isn't enough, but we need more focus on the increase in the number of Welsh speakers. So, Cabinet Secretary, what has the Welsh Government put in place in terms of monitoring progress with regard to the number of Welsh speakers towards 2050? Do you believe it would be better to measure progress in five-year periods, for example, to ensure that we're on the right track? And what plan is in place to ensure that Wales gets back on track, if the Government fails to hit its target? At the time when the target was set, the education Minister, Kirsty Williams, said:
'The Welsh Government's knowledge and analytical services developed a projection for the number of Welsh speakers up to 2050, based on data from the 2011 census.'
'Datblygodd gwasanaethau dadansoddol a gwybodaeth Llywodraeth Cymru amcanestyniad ar gyfer nifer y siaradwyr Cymraeg hyd at 2050, yn seiliedig ar ddata o gyfrifiad 2011.'
Felly, er fy mod i'n cytuno mai dyma'r dull gorau o fesur cynnydd siaradwyr Cymraeg, gellid awgrymu bod y rhesymau ar gyfer targed wedi dyddio. Mae hyn yn dangos nad yw Llywodraeth Cymru wedi dod o hyd i fetrig cadarn er mwyn mesur cynnydd.
Dylen ni hefyd nodi, ers 2017, pan osodwyd 'Cymraeg 2050', fod cyfrifoldebau'r iaith Gymraeg wedi'u trosglwyddo dros wahanol bortffolios Llywodraeth Cymru. Ar un adeg, roedd gan y cyfrifoldebau Weinidog eu hunain, a dŷn ni wedi'u gweld yn addysg, a nawr dŷn ni'n eu gweld yn eistedd gyda phortffolio'r economi. Mae hwn yn gallu amlygu, Ysgrifennydd Cabinet, nad yw Llywodraeth Cymru, ers blynyddoedd, wedi gallu gosod yr iaith Gymraeg mewn categori penodol ac wedi pasio cyfrifoldebau'r iaith Gymraeg rhwng gwahanol swyddfeydd gweinidogol, ac wedi'u gadael heb fawr o gysondeb, strwythur na diffiniad. Mae'n gadael yr iaith Gymraeg yn gyfrifoldeb heb unrhyw sylfaen gadarn na thystiolaeth. Rwy'n credu, os yw Llywodraeth Cymru o unrhyw blaid wleidyddol yn gwneud yr iaith Gymraeg yn flaenoriaeth, ni ddylent ei thaflu o amgylch portffolios gwahanol. Ysgrifennydd Cabinet, gyda'r ystyriaeth nad yw cyfrifoldeb yr iaith Gymraeg yn bendant nac yn barhaol, a gyda diffyg dulliau cadarn i fesur cynnydd, sut mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl cyrraedd targed 'Cymraeg 2050'?
Ac un pwynt olaf er mwyn cloi yw defnyddio'r Gymraeg yn y gymuned. Mae'n bwysig nad yw'r iaith Gymraeg yn cael ei defnyddio yn y dosbarth yn unig, er mwyn ticio blychau i ddangos cynnydd y siaradwyr, ond dylid ei defnyddio mewn bywyd pob dydd. Felly, pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi i gymunedau a grwpiau er mwyn sicrhau bod defnyddio'r Gymraeg yn hawdd i'w wneud i'n cymunedau a bod yna adnoddau fyddai'n helpu i wneud hynny i ddigwydd ar gael ac yn hawdd eu defnyddio? Sut allwch chi fod yn sicr, felly, Ysgrifennydd Cabinet, y bydd yn hawdd cwrdd â tharged 'Cymraeg 2050' o 1 filiwn o siaradwyr ac nid ei gadael i farw ynghyd â'r polisïau eraill yr ydych chi wedi'u tynnu yn ôl? Diolch.
So, although I agree that this is the best way of measuring the progress in terms of increasing the number of Welsh speakers, we could argue that the rationale for a target is now dated. This demonstrates that the Welsh Government hasn't found a robust metric to measure progress.
We should also note that, since 2017, when 'Cymraeg 2050' was set as a target, responsibilities have been spread across different Government portfolios. At one time, the responsibilities were held by a stand-alone Minister, and then the education Minister, and now we see that the responsibility lies with the economy portfolio. This could suggest, Cabinet Secretary, that the Welsh Government, for years, hasn't been able to place the Welsh language in a specific category and has passed responsibilities for the Welsh language between different ministerial offices, which has left it without a great deal of consistency, structure or definition. It leaves the Welsh language as responsibility without a firm foundation or evidence base. I believe if the Welsh Government of any political stripe is to make the Welsh language a priority, it shouldn't be throwing it from portfolio to portfolio. Cabinet Secretary, bearing in mind that responsibility for the Welsh language isn't consistent, and with a lack of robust methods of measuring progress, how does the Welsh Government intend to achieve the 2050 target?
And one further target that I wanted to close on is using the Welsh language in the community. It's important that the Welsh language isn't solely used in the classroom, to tick boxes to demonstrate the increase in the number of speakers; it should rather be used in everyday life. So, what support has the Welsh Government provided to communities and groups to ensure that it's easy to use the Welsh language in our communities and that there are resources available that are easily accessible? How can you be sure, Cabinet Secretary, that it will be easy to hit the 2050 target of 1 million Welsh speakers, and that the language isn't left to die, alongside the other policies that you have withdrawn? Thank you.
Wel, diolch i Tom Giffard am y cwestiynau hynny, a chroeso iddo fe i'w gyfrifoldebau newydd.
Wel, dyw e ddim yn wir i ddweud nad oes gan y Llywodraeth linyn mesur i asesu a ydyn ni ar y trac ar gyfer cyrraedd y nod. Y ffynhonnell ddata rŷn ni wedi'i defnyddio o'r cychwyn cyntaf, ac yn parhau i'w defnyddio, yw canlyniadau'r cyfrifiad. Felly, dyna pam rŷn ni'n cael trafodaethau yn y Siambr hon yn gyson ynglŷn â'r gostyngiad y gwelsom ni yn y canlyniadau diweddaraf, ac mae hynny, wrth gwrs, yn her ddigon teg gan Aelodau, yn cynnwys beth wnaeth Tom Giffard ei ddweud jest nawr. Ond mae'n iawn hefyd i ddweud nad yw hynny'n rhoi'r darlun cyflawn i ni. Mae wedi cyfeirio at arolygon blynyddol a'r ffynonellau data eraill. Rŷn ni wrthi ar hyn o bryd yn cydweithio gyda'r ONS i ddarganfod pam, am y tro cyntaf, dwi'n credu, fod y trend yn y cyfrifiad yn dangos rhywbeth mor ddramatig o wahanol i'r trend yng nghanlyniadau'r arolygon. Mae'r arolygon hefyd, gyda llaw, yn llenwi bwlch yn yr hyn mae'r cyfrifiad yn mesur—hynny yw, defnydd y Gymraeg. Dyw'r cyfrifiad ddim yn mesur defnydd. Ac fe wnaeth e orffen ar bwynt rwy'n cytuno ag e arno, sef bod hynny'n bwysig iawn, felly mae'r arolygon blynyddol yn dangos faint o ddefnydd sydd yn digwydd.
Felly, mae'r ffynonellau'n glir. Mae'n rhaid edrych, gyda llaw, yn y dyfodol, tuag at fyd lle na fydd cyfrifiad. Rŷn ni'n gwybod bod sut mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn creu data, yn defnyddio data, yn newid. Mae hynny, wrth gwrs, yn ddigon teg o ran newid yn y mathau o ffynonellau sydd gyda ni, felly os byddwn ni mewn cyfnod lle nad oes cyfrifiad, mae'n iawn i ddweud bod angen, ar y cyfnod hwnnw, cytuno ar ffynhonnell arall o ddata fel bod pobl yn gallu craffu'r Llywodraeth ar ein hamcanion ni.
Ond nid jest canlyniadau bob 10 mlynedd sydd gyda ni. Yn y taflwybr, hynny yw y ddogfen—fe wnaeth e gyfeirio at ddyfyniad gan Kirsty Williams, y gwaith mae KAS wedi bod yn bwydo i mewn iddo fe—mae'r taflwybr sy'n dangos sut rŷn ni'n mynd o le ydyn ni heddiw i 2050 yn rhywbeth sy'n cael ei adnewyddu'n gyson. Rŷn ni wrthi'n gwneud hynny ar hyn o bryd yn sgil canlyniadau'r cyfrifiad. Bydd e hefyd yn gweld pan wnawn ni gyflwyno Bil y Gymraeg mewn addysg fod cynigion penodol yn y Bil hwnnw'n mynd i'r afael â hynny.
O ran lle mae'r Gymraeg o fewn cyfrifoldebau Gweinidogion yn y Llywodraeth, wrth gwrs, mater i'r Prif Weinidog o bryd i'w gilydd yw hynny, ond mae, ar un lefel, her ymarferol. Mae e efallai'n ddelfrydol bod y person sy'n gyfrifol am y Gymraeg yn gallu medru'r Gymraeg—dyw e ddim yn angenrheidiol, ond efallai ei fod e'n fantais, felly mae hynny'n llywio'r dewis hwnnw mewn ffordd gwbl ymarferol. Ond jest i roi cysur, gobeithio, a rhoi sicrwydd i'r Aelod, o ran sut mae'r Llywodraeth yn trefnu gwaith y gwasanaeth sifil, mae lle a lleoliad adran y Gymraeg wedi bod yn gyson dros y blynyddoedd. Mae gyda ni nawr gyfarwyddwr cyffredinol sydd gyda chyfrifoldeb penodol am y Gymraeg yn ei theitl hi, felly mae hynny, y tu ôl i'r llenni, os hoffwch chi, yn dangos cysondeb. Dwi'n credu bod ffordd gadarnhaol o edrych ar hyn. Hynny yw, wrth gyfuno'r Gymraeg gydag addysg, wrth gyfuno'r Gymraeg gyda'r economi, a thros gyfnod arall gyda chyfrifoldebau eraill, mae'n rhoi cyfle newydd o bryd i'w gilydd i edrych ar y maes polisi hwnnw trwy lens, trwy ogwydd y Gymraeg, felly buaswn i'n disgrifio hwnnw fel rhywbeth sydd yn fantais.
O ran y cwestiwn olaf gwnaeth yr Aelod ofyn o ran y gefnogaeth sydd yn mynd i gynyddu defnydd, dwi'n cytuno gyda fe mai defnydd, defnydd, defnydd yw'r brif flaenoriaeth i ni, i sicrhau ein bod ni'n rhoi'r Gymraeg ar waith, os hoffwch chi, i roi'r sicrwydd iddo fe bod y rhan fwyaf o'r gyllideb sydd gyda fi o ran cyfrifoldebau'r Gymraeg yn mynd mewn rhyw ffordd neu'i gilydd i gefnogi defnydd, yn cynnwys trwy ariannu cyrff a phartneriaid hyd braich i wneud hynny gyda ni hefyd.
Well, thank you to Tom Giffard for those questions, and I welcome him to his new portfolio responsibilities.
Well, it's not true to say that the Government doesn't have a yardstick to assess whether we're on track for reaching our target. The data source that we have used from the outset, and continue to use, is the census results. That's why we are having regular discussions in this Chamber on the reduction that we saw in the most recent figures, and that is a fair challenge from Members, including what Tom Giffard has just said. But it's also true to say that that doesn't give you the complete picture. He's referred to the annual surveys and other data sources. We are currently working with the ONS in order to discover why, for the first time, I believe, the trend in the census shows something that is so dramatically different to the trend in the population surveys. The surveys also fill a gap, by the way, in terms of what the census measures—that is, the use of the Welsh language. The census doesn't measure use. And he finished on a point that I agree with him on, which is that that's hugely important, so the annual surveys do show how much use is made of the Welsh language.
So, the data sources are clear. We do have to look in future, by the way, at a world where there won't be a census. We know that how the UK Government generates data and uses data changes, and that's quite proper in terms of the changes and the sources available to us, so if we do enter a period where there is no census, it is right to say that at that point we will need to agree on another data source so that people can scrutinise Government on our objectives.
But it's not just results for every 10 years that we have. The trajectory—and he quoted Kirsty Williams and the work that KAS has been feeding into—that trajectory shows where we move from where we are today to 2050 is something that is consistently reviewed, and we're currently doing that as a result of the most recent census results. You will also see when we introduce the Welsh in education Bill that there are specific proposals in that Bill in order to tackle that issue.
And in terms of where the Welsh language sits within ministerial responsibilities within Government, that's a matter for the First Minister, but at one level there is a practical challenge. It might be ideal that the individual responsible for the Welsh language is a Welsh speaker; that's not necessary, but it might be advantageous, and that might steer that choice in practical terms. But just to give some comfort and assurance to the Member in terms of how the Government organises the civil service, the placing of the Welsh language division has been consistent. We have a director general who has specific responsibility for the Welsh language in her title. So, behind the scenes, that does provide consistency. I think that there's a positive way of looking at this. If you combine the Welsh language with education and the economy, and at other times with other responsibilities, it provides new opportunities from time to time to look at that particular policy area through a Welsh language lens. So, I would describe that as a positive.
In terms of the Member's final question in terms of the support in increasing usage, I agree with him that it's usage, usage, usage that are the main priorities for us, to ensure that we see the language in action. I can assure him that most of my budget in terms of my responsibilities over the Welsh language are focused in one way or another on supporting usage, including through funding bodies and partners at arm's length to do that with us too.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad heddiw. Tair blaenoriaeth, tair blaenoriaeth sydd yn anodd iawn i anghytuno efo nhw—hapus i gefnogi—er mae'n rhaid imi nodi bod uchelgais Plaid Cymru ar gyfer addysg Gymraeg i bawb yn mynd yn bellach na'r hyn y dywedodd y Gweinidog. Gwnaethoch chi ddefnyddio'r geiriau 'cyffyrddiad â'r Gymraeg' tra byddem ni'n dadlau mai trochi yn y Gymraeg yw'r ffordd orau i gyflawni'r amcanion hyn.
Ond, wrth gwrs, un peth ydy gosod blaenoriaethau, a mater arall yw eu cyflawni. Ac o ran hynny, mae gen i rai cwestiynau yr hoffwn gael atebion iddyn nhw heddiw. Un gair oedd ar goll yn eich datganiad oedd 'gweithlu', oherwydd, wedi'r cyfan, os ydy'r Bil addysg Gymraeg rydym wedi cydweithio arno fel dwy blaid am lwyddo, neu os ydym am gynyddu nifer yr ysgolion cyfrwng Cymraeg neu gynyddu'r ddarpariaeth Gymraeg mewn lleoliadau blynyddoedd cynnar, wel, mae'r gweithlu'n gyfan gwbl hanfodol o ran hyn. Yn amlwg, mae gan y Llywodraeth gynllun, y gweithlu Cymraeg mewn addysg, ond o edrych arno ac edrych ar yr hyn sydd ei angen arnom, mae'n anodd gweld sut y gallwn gyflawni'r math o dwf sydd ei angen. Wedi’r cyfan, rydyn ni'n gwybod ein bod ni’n colli athrawon o’r sector yn barod, a dydyn ni ddim yn cyrraedd y niferoedd sy’n hyfforddi fel mae'r targedau yn eu lle. Felly, oes yna fwriad gennych i ail-edrych ar y cynllun hwn yng nghyd-destun y Bil?
Mater arall dwi wedi’i godi gyda chi’n gyson hefyd ydy’r niferoedd sy’n cymryd lefel A yn y Gymraeg, a’r ffaith bod hynny’n disgyn, a ddim yn agos at y 1,000 y flwyddyn o darged a osodwyd gan y Llywodraeth rai blynyddoedd yn ôl. Sut ydych yn gweithio gyda’r Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg i wyrdroi hyn? Ac yn sicr hefyd, o ran edrych ar y cynllun Seren a'r nifer o fyfyrwyr sydd yn gadael Cymru rŵan, sut ydyn ni'n sicrhau bod nhw'n parhau efo'r Gymraeg os ydyn nhw'n astudio y tu hwnt i Gymru, a hefyd yn dychwelyd? Mae o’n bryder o weld y niferoedd hyn rŵan.
O ran cynyddu defnydd dyddiol o’r Gymraeg, roedd yna air arall ar goll hefyd, sef 'prentisiaethau'. Dwi’n siŵr eich bod o’r farn bod yna gysylltiad cryf rhwng cynyddu defnydd a’r angen i ddatblygu gweithluoedd dwyieithog, ac mae’r ffaith bod prentisiaethau bellach yn yr un portffolio â’r Gymraeg yn rhoi cyfle i gryfhau’r cyfleoedd sydd ar gael yn y Gymraeg yn y sector ôl-16. Byddwch, wrth gwrs, yn gyfarwydd gyda gwaith Comisiynydd y Gymraeg yn y maes hwn, a hefyd, wrth gwrs, y gwaith gan y Coleg Cymraeg Cenedlaethol. Allwch chi gadarnhau bod y cynnydd gafodd ei ail-broffilio ar gyfer y coleg Cymraeg o gyllideb eleni i gyllideb 2025-26 yn dal i sefyll?
A hefyd, os caf i edrych o ran defnydd, mi ydym ni wedi cael amryw o drafodaethau yn y Siambr hon o ran ymestyn safonau—bancio yn amlwg iawn, wrth gwrs. Un o'r pethau sydd yn taro fi, wrth i daflenni o'r pleidiau gwleidyddol ddod drwy’r drws hefyd, ydy'r defnydd o'r Gymraeg ar daflenni etholiad. Nid pob plaid sy'n eu darparu nhw'n ddwyieithog. Dwi'n siŵr eich bod chi’n ymwybodol o bobl o’ch plaid chi sydd ddim yn credu bod angen defnyddio’r Gymraeg ar rai o'r cyfathrebiadau hynny. Sut fath o neges mae hynny yn ei yrru o ran normaleiddio’r defnydd o'r Gymraeg? Dwi'n gwybod fyddai iaith y daflen ddim yn newid y ffordd byddaf i'n pleidleisio ar 4 Gorffennaf—
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement today. Three crucial priorities, and ones that it would be very difficult to oppose. I'm happy to support them, although I would note that Plaid Cymru's ambition for Welsh-medium education for all goes further than the Cabinet Secretary's statement. He used the words 'contact with Welsh', whereas we would argue that immersion in the Welsh language is the best way to achieve these objectives.
But, of course, it's one thing to set priorities; it's another thing entirely to deliver them. In that regard, there are a few questions that I would like you to answer today. One word that was missing from your statement today was 'workforce', because, after all, if the Welsh education Bill that we have co-operated on as two parties is to succeed, or if we are to increase the number of Welsh-medium schools and increase the Welsh language provision in early-years settings, the workforce will be entirely crucial. Clearly, the Welsh Government has the Welsh in education workforce plan, but looking at it and comparing the contents of it with the provision that we need to have in place, it's difficult to see how we can deliver the kind of growth that we need. After all, we know that we are losing teachers from the sector, and we aren't delivering the numbers that we need to have in training. So, do you intend to look again at this plan in the context of the Bill?
Another matter that I have raised with you consistently is the number of pupils taking A-level Welsh, and the fact that that number is in decline, and is nowhere near the 1,000 per annum target set by the Government a few years ago. So, what work are you doing with the Cabinet Secretary for Education to reverse this trend? And, certainly, also, in terms of looking at the Seren scheme and the number of students leaving Wales now, how are we ensuring that they continue to study the Welsh language if they study beyond Wales, and then also return here? It is concerning to see the number of students leaving Wales.
In terms of increasing the daily use of Welsh, there was another missing word, namely 'apprenticeships'. I'm sure that you will share the view that there is a strong connection between increasing use of the language and the need to develop bilingual workforces, and the fact that apprenticeships are now part of the same portfolio as the Welsh language provides an opportunity to enhance the opportunities available in Welsh in the post-16 sector. And you will, of course, be familiar with the work done by the Welsh Language Commissioner in this area, and the work, of course, of the Coleg Cymraeg Cenedlaethol. So, can you confirm that the funding increase that was reprofiled for the coleg Cymraeg from this year's budget to the 2025-26 budget still stands?
And also, looking at the use of the Welsh language, we have had several discussions and debates in this Siambr in terms of extending standards—banking is a clear area, of course. One thing that strikes me, as leaflets from political parties come through my door, is the use of the Welsh language on electoral leaflets and pamphlets. Not all parties provide them bilingually. I'm sure that you will be aware of some members of your party who don't believe that the Welsh language needs to be used on some of those communications. What kind of message does that send in terms of normalising use of the Welsh language? I know that the language of the pamphlet wouldn't change the way that I'll vote on 4 July—
Na finnau chwaith.
Me neither.
For what it's worth. [Laughter.]
Os yw o ryw werth. [Chwerthin.]
Ond, i nifer o bobl, mae o'n dangos amarch os nad ydy'r Gymraeg yn ymddangos, a hefyd, fel roedd Sioned Williams yn dweud rŵan, statws yr iaith hefyd—fedrwn ni ddim dim ond defnyddio’r Gymraeg os ydyn ni'n meddwl ei fod o’n mynd yn fanteisiol mewn etholiad. A dwi'n meddwl yr un peth efo busnesau. Mae'n rhaid inni normaleiddio bod pobl eisiau defnyddio’r gwasanaethau yn eu dewis iaith, ac nid opsiynol ydy'r iaith.
Dwi yn croesawu’r cyfeiriad gennych hefyd at bwysigrwydd technoleg, deallusrwydd artiffisial. Mae'r ffaith fy mod i'n cael trafferth meddwl beth ydy o yn y Gymraeg; rydyn ni'n mor gyfarwydd â dweud 'AI'. Ond mae pobl ifanc rŵan—. Mae'n normaleiddio’r defnydd, a'r mwyaf yn y byd dydyn nhw ddim ar gael yn y Gymraeg, y lleiaf tebygol ydyn nhw wedyn i newid o'r Saesneg i fod yn defnyddio’r math o dechnoleg yn y Gymraeg. Felly, mae o’n eithriadol o bwysig.
Yn sicr, mae yna deimlad trawsbleidiol yma, wrth gwrs, yn y Senedd hon, o ran pwysigrwydd y Gymraeg a'r angen i weld hyn yn gweithio, ond mae angen mwy na geiriau, mae angen gweithredu, a dwi yn pryderu ein bod ni ar goll efo’r targedau hyn. Roedd Tom Giffard yn sôn am gymaint o'r pethau lle rydyn ni yn disgyn ar ei hôl hi.
Dwi'n gobeithio byddwch chi’n cymryd hyn fel cwestiynau cadarnhaol o ran cyrraedd y lle rydyn ni i gyd eisiau ei gyrraedd, ond mae o sut rydyn ni hefyd yn sicrhau bod yr adnoddau gennych chi fel Ysgrifennydd Cabinet ac fel Llywodraeth i gyflawni'r hyn sydd ei angen er mwyn parhau ar y tair blaenoriaeth yma, ond eu troi nhw'n realiti.
But, for a number people, it does demonstrate disrespect if the Welsh language doesn't appear on the pamphlet, and, as Sioned Williams said now, the status of the Welsh language too—we can't just use the Welsh language if we think it's going to be beneficial in an election. And I think the same thing is true of businesses. We need to normalise use of the Welsh language, that people might want to access those services in the language of their choice—it's not optional.
I also welcomed your reference to the importance of technology and artificial intelligence. The fact that I found it difficult to think what 'artificial intelligence' is in Welsh speaks for itself; we tend to use 'AI'. But young people today—. It normalises use, and, if it isn't available in Welsh, they're less likely to adopt this technology through the medium of Welsh. So, it is vitally important that we consider that.
Now, there is a cross-party sense here in this Senedd of the importance of the Welsh language and the need to see this working, but we need more than words, we need action, and I'm concerned that we are in danger of missing these targets that Tom Giffard mentioned. We are falling behind.
I hope that you will take these as constructive questions in terms of reaching where we all want to get to, but it's also how we ensure that you have the resources as the Cabinet Secretary and as Government to deliver what we need to deliver to make progress on these three priorities and make them a reality.
Mae'r cwestiynau’n ddigon teg, a dwi'n cymryd yr ysbryd maen nhw'n cael eu cynnig ynddo. Jest i ddweud, dwi'n cytuno—. Mi wnaeth yr Aelod gychwyn gyda throchi. Un o'r pethau rwyf yn fwyaf balch ohono dros fy nghyfnod fel Gweinidog addysg cyn hynny, a Gweinidog y Gymraeg, yw'r buddsoddiad mewn trochi, ac mae hyn yn digwydd ymhob rhan o Gymru nawr. Mae pob awdurdod lleol wedi cael mantais o hynny. Mae pob un mewn man gwahanol ar eu siwrnai, ond mae'n gwbl glir i fi fod pob awdurdod yng Nghymru yn gweld budd hyn ac yn gweld bod nhw ar lwybr tuag at ddarparu, a bydd hyn rhywbeth hefyd sydd yn cael ei gyfeirio ato yn y Bil pan ddaw hwnnw yn ei flaen.
O ran gweithlu, mae hyn, wrth gwrs, yn her. Dyna pam byddwn i'n dadlau fod e’n iawn o ran Plaid Cymru i osod nod, ond mae'n rhaid hefyd cael y ffordd eich bod chi’n gallu cyrraedd y nod hwnnw. Ac mae'r gweithlu, wrth gwrs, yn un o'r heriau hynny. Rŷn ni'n gwybod hynny ers blynyddoedd. Dŷn ni'n methu gorfodi pobl i ddewis dysgu. Dŷn ni'n methu gorfodi pobl i ddewis dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae'r cynllun gweithlu yn un creadigol, byddwn i'n dadlau. Mae'n un sydd wedi cael ei gyd-gynhyrchu gan bobl ar draws pob elfen o bob math o sectorau. Felly, dyw e ddim yn rhywbeth sydd heb her, sydd heb lefel o greadigrwydd, ac, os oes gan Aelodau syniadau gwahanol, rwy'n sicr bydd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg a finnau ddiddordeb mewn clywed syniadau newydd yn hynny o beth. Rwy'n gwybod bod ymrwymiad yn y cynllun i ddatgan ar gynnydd, rwy'n credu, bob dwy flynedd, felly bydd hynny'n digwydd o fewn y patrwm hwnnw. Mae datblygiadau fel e-sgol yn gallu sicrhau ein bod ni'n darparu mynediad at Gymraeg lefel A. Mae hi yn bwysig bod pobl yn gwneud hynny. Mae'n ffordd gwbl anhepgor o sicrhau bod gyda ni ddigon o fyfyrwyr sydd yn astudio'r Gymraeg yn y brifysgol er mwyn gallu dysgu, felly rwy'n cytuno gyda'r Aelod bod hwnnw yn bwysig.
Fe wnaeth hi gyfeirio at y gwaith mae Seren yn ei wneud, ac rwy'n credu ei fod e'n rhywbeth inni i gyd fod yn falch ohono fe, ein bod ni'n defnyddio'r cynllun Seren i sicrhau bod myfyrwyr yn gallu astudio ble bynnag sydd yn gweithio iddyn nhw. Mae'n iawn i ddweud bod cyfle pwysig inni sicrhau ein bod ni'n cynnal perthynas gyda myfyrwyr sydd yn gadael Cymru i astudio. Mae'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol wedi lansio cynllun i wneud hynny, yn benodol yng nghyd-destun addysgu, ond gellir gweld ffyrdd bod hynny'n gallu cael ei ddefnyddio mewn ffyrdd ehangach hefyd, a byddwn i yn bersonol yn croesawu hynny. Gallaf i roi'r sicrwydd i'r Aelod fod y cynllun yn dal yn ei le i ailbroffilio'r adnoddau ar gyfer y Coleg Cymraeg Cenedlaethol hefyd.
O ran adnoddau fy adran i, rwy'n credu bod cynnydd wedi bod dros y blynyddoedd diwethaf o ran cyllideb y Gymraeg, ac mae hynny'n beth pwysig. Mae'n sicrhau ein bod ni'n gallu buddsoddi mewn trochi, ein bod ni'n gallu buddsoddi mewn cymhelliant ariannol i ddenu pobl i ddysgu, ein bod ni'n gallu buddsoddi mewn technoleg ac ati. Felly, mae'n cael ei ddefnyddio mewn amryw o ffyrdd.
Y pwynt diwethaf byddwn i'n ei wneud yw o ran y safonau. Rwy'n derbyn y ddadl mewn un ffordd; dydw i ddim fy hun yn credu mai dyna'r peth sy'n gwneud y gwahaniaeth mwyaf o ran cynnydd yn y Gymraeg, ond yn sicr mae gan safonau rôl i sicrhau bod defnydd yn cael ei normaleiddio, felly rwy'n derbyn hynny mewn ffordd gyffredinol. Rwy'n credu bod gyda ni raglen synhwyrol ar gyfer cynyddu cyrhaeddiad safonau. Mae gyda ni raglen sydd yn parhau tan yr etholiad nesaf, ac, os byddwn ni'n cyflawni hynny, fel rwy'n disgwyl byddwn ni, mae hynny yn mynd i ymestyn yn sylweddol iawn am elfennau o fywyd cyhoeddus, os hoffwch chi, sy'n dod o fewn cwmpas y safonau, felly bydd e'n gyfrifoldeb i'r Llywodraeth caiff ei ffurfio yn y Senedd newydd i gynllunio rhaglen bellach amser hwnnw. Byddwn i'n meddwl bod y mathau o awgrymiadau mae'r Aelod wedi eu gwneud heddiw yn bethau y byddai Llywodraeth newydd yn moyn edrych arnyn nhw bryd hwnnw.
Those questions are fair enough, and I accept the spirit in which they were asked. I agree with the Member. She started with immersion. One of the things that I am most proud of during my period as education Minister with responsibility for the Welsh language is the investment in immersion, and that happens in all parts of Wales. All local authorities have benefited from that. Everyone is at a different stage of their journey, but it is entirely clear to me that every local authority in Wales is seeing the benefit of this and sees that they are on a path to making provision, and this will be referred to in the Bill when that is introduced.
In terms of workforce, that is a challenge. That's why I would argue that it's right for Plaid Cymru to set a target, but you also have to have a means of delivering that target. And workforce is one of those challenges. We've known that for years. We can't force people to choose teaching as a career. We can't force people to choose to teach through the medium of Welsh. The workforce plan is creative, I would argue. It is one that has been co-produced by people across all kinds of sectors. So, it isn't something that lacks challenge or creativity, and, if Members have alternative ideas, I'm certain that the Cabinet Secretary and myself would be interested in hearing those new ideas. I know that there is a commitment in the plan to report on progress every two years, and that will happen on that cycle. Developments like e-sgol can mean that we do provide access to A-level Welsh. It's important that people study that. It's a crucial way of ensuring that we have enough students studying the Welsh language at university so that they can move into teaching, so I agree with the Member on the importance of that.
She referred to the work of Seren, and I think that that's something that we can all be proud of, that we're using the Seren programme to ensure that pupils can study wherever works for them. It is right to say that there is an important opportunity for us to ensure that we maintain a relationship with those students who leave Wales to study. The Coleg Cymraeg Cenedlaethol has launched a scheme to do that, specifically in the context of education, but that could be used more broadly too, and I personally would welcome that. I can provide the Member with an assurance that the plan is still in place to reprofile resources for the Coleg Cymraeg Cenedlaethol also.
In terms of resources in my own department, I think there have been increases in recent years in terms of the budget for the Welsh language, and that's important. It ensures that we can invest in immersion, that we can invest in financial incentives to attract people into teaching, that we can invest in technology too. So, it's used in many different ways.
The final point that I would make is in terms of standards. I accept the argument in one way; I myself don't think that that's the thing that will make the greatest difference in terms of the progress of the Welsh language, but standards do have a role to play to ensure that usage is normalised, so I accept that in general terms. I do think that we have a sensible programme in place for stretching the reach of standards. We have a programme that will continue until the next election, and if we deliver that, as I expect us to do, then that will significantly extend the reach of standards into elements of public life, so it would be a responsibility of the Government formed in the next Senedd to plan a further programme at that point. I would have thought that the kinds of suggestions that the Member has made today are things that a new Government would want to look at at that point.
Rwy'n croesawu'r datganiad gan y Gweinidog. Yn gyntaf, a all y Gweinidog egluro beth mae'n ei olygu wrth '1 miliwn o siaradwyr Cymraeg'? A yw'n filiwn yng Nghymru neu filiwn ym Mhrydain Fawr, wrth i nifer fawr o siaradwyr Cymraeg symud i Loegr, yn enwedig Llundain, i weithio? Ydw i'n cyfrif, gan nad ydw i'n rhugl, ond dwi'n siarad Cymraeg bob dydd? Ydy'r Gweinidog yn cytuno mai'r ffordd orau o gynyddu siaradwyr Cymraeg yw cefnogi Ti a Fi a Mudiad Meithrin?
I welcome the statement by the Cabinet Secretary. First of all, could the Cabinet Secretary explain what he means by '1 million Welsh speakers'? Is it a million in Wales or a million in Great Britain, because there are a number of Welsh speakers who have moved to England, particularly London, to work? Do I count, because I'm not fluent but I speak Welsh every day? Does the Cabinet Secretary agree that the best way of increasing the number of Welsh speakers is to support Ti a Fi and the Mudiad Metihrin?
In a community where 80 per cent speak Welsh, four in five people you meet will speak Welsh. In one where it's 60 per cent, it will be three in five, and in one with 40 per cent, it will be two in five. In the first community, Welsh is the natural language of the community—mynd i Gaernarfon. In the second, fel Abertawe, the natural language is English. How do we get more of these super-Welsh-speaking areas, because that's where you get the language in use?
Mewn cymuned lle mae 80 y cant yn siarad Cymraeg, bydd pedwar o bob pump o bobl rydych chi'n cwrdd â nhw yn siarad Cymraeg. Mewn un pan fo hyn yn 60 y cant, bydd yn dri o bob pump, ac mewn un gyda 40 y cant, bydd yn ddau o bob pump. Yn y gymuned gyntaf, Cymraeg yw iaith naturiol y gymuned—mynd i Gaernarfon.Yn yr ail, fel Abertawe, Saesneg yw'r iaith naturiol. Sut mae cael mwy o'r ardaloedd arbennig, Cymraeg eu hiaith hyn, oherwydd dyna lle mae'r iaith ar waith?
Diolch i Mike Hedges am y cwestiynau hynny. Gallaf i gadarnhau, yn sgil y ffaith mai'r cyfrifiad yw'r ffynhonnell ddata ar gyfer mesur y miliwn o siaradwyr, mae unrhyw un sy'n gallu ymateb i'r cyfrifiad ac yn ymateb i ddweud eu bod nhw'n medru'r Gymraeg yn syrthio o fewn cwmpas y nod. Mae hynny, wrth gwrs, yn golygu dyw llawer o bobl sy'n byw tu allan i'r Deyrnas Unedig sydd yn medru'r Gymraeg ddim yn cael eu cyfrif yn y ffigurau hynny, ac rŷn ni'n gwybod bod pobl yn dysgu yn rhyngwladol, yn cynnwys ar y cynlluniau mae Llywodraeth Cymru yn eu cynnig. Felly, pan oeddwn i'n byw yn Llundain am gyfnod, roeddwn i'n gallu ateb y cyfrifiad i ddweud fy mod i'n siarad Cymraeg ac yn cyfrannu felly tuag at y nod hwnnw. Rwyf i yn cytuno gyda fe bod buddsoddiad yn y blynyddoedd cynnar yn hollbwysig er mwyn sicrhau ein bod ni'n rhoi cynnig i bobl ifanc ac i rieni plant i'w cychwyn nhw ar y siwrnai honno drwy gyfrwng y Gymraeg, ac felly mae'r buddsoddiad hwnnw yn bwysig iawn. Un o’r elfennau y mae Prosiect Bro y gwnes i gyfeirio ato fe yn fy natganiad i yn edrych arno fe yw sut mae’r Gymraeg yn ymddwyn, beth yw patrymau'r Gymraeg, o fewn ardaloedd lle mae'r dwysedd yn uwch a'r dwysedd yn llai, felly'r math o enghreifftiau roedd yr Aelod yn sôn amdanyn nhw yn ei gwestiynau, ac edrych ar ba ddylanwadau economaidd gymdeithasol sydd wrth wraidd dwysedd yn y Gymraeg a newidiadau yn hynny. Rwy’n disgwyl cael adroddiad yn hwyrach eleni wrth y Comisiwn Cymunedau Cymraeg, fydd, rwy’n gobeithio, yn dangos pa batrymau sydd ar waith yn y ffordd yna, a'r math yna o ddata, a'r math yna o dystiolaeth, sydd yn mynd i'n harwain ni tuag at ateb ei gwestiwn olaf fe o sut rŷn ni'n gallu cynyddu dwysedd siaradwyr yn ein cymunedau ni.
I thank Mike Hedges for those questions. I can confirm that, in light of the fact that the census is the data source for measuring a million Welsh speakers, anyone who responds to the census and responds to say that they do speak Welsh would fall within the target. That means that many people who live outwith the UK who can speak Welsh aren't included in those figures, and we know that people are learning the language internationally, including on Welsh Government supported schemes. So, when I was living in London for a time, I could respond to the census and say that I was a Welsh speaker and would contribute towards that target. I do agree with him that investment in the early years is crucially important in order to ensure that we provide opportunities for children and their parents to begin that journey through the medium of Welsh, so that investment is hugely important. One of the elements that Prosiect Bro, which I referred to in my statement, is looking at is how the Welsh language is developing, and what are the patterns, within areas where the densities of speakers are higher and lower, so the kinds of examples that the Member mentioned in his questions are pertinent here, and looking at what socioeconomic influences do have an impact on speaker density and changes in those profiles. I'm expecting a report later this year from the Commission for Welsh-speaking Communities, which, I hope, will demonstrate what patterns are in place and, with that kind of data and evidence, we will be able to respond to his final question in terms of how we can increase the density of Welsh speakers in our communities.
Ac yn olaf, Carolyn Thomas.
And finally, Carolyn Thomas.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi'n sori; dwi'n dysgu Cymraeg. Dwi'n siarad tipyn bach.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Sorry, I'm learning Welsh. I speak a little bit.
There are many countries interested in Wales and the Welsh language, and I think that's growing through sport—the kind of publicity that Wrexham football club is receiving—through music, arts and culture, and hearing 'Mae hen wlad fy nhadau', 'Yma o Hyd' and 'Calon Lan' has fostered a sense of pride, I believe, and a desire to be part of the Welsh-speaking and Welsh-singing community as well, which is really important.
Mae llawer o wledydd â diddordeb yng Nghymru a'r Gymraeg, ac rwy'n meddwl bod hynny'n tyfu drwy chwaraeon—y math o gyhoeddusrwydd mae clwb pêl-droed Wrecsam yn ei dderbyn—drwy gerddoriaeth, y celfyddydau a diwylliant, ac mae clywed 'Mae hen wlad fy nhadau', 'Yma o Hyd' a 'Calon Lan' wedi meithrin ymdeimlad o falchder, rwy'n credu, ac awydd i fod yn rhan o'r gymuned Gymraeg ei hiaith a chanu Cymraeg hefyd, sy'n bwysig iawn.
So, dwi'n dysgu Cymraeg,
So, I'm learning Welsh,
and I keep saying to my Welsh teacher that I don't need to be fluent; I just want to be able to converse and understand and to take part when I can. I learnt Italian through immersion in the language and necessity when I lived over there, but I wasn't grammatically correct until I did my GCSE on return to this country. So, Cabinet Secretary, we have this target, and so many people will still be on their first steps on the continuum of the journey, so can you outline how we actually define a Welsh speaker? [Laughter.]
ac rwy'n dal i ddweud wrth fy athro Cymraeg nad oes angen i mi fod yn rhugl; dwi ond eisiau gallu sgwrsio a deall a chymryd rhan pryd bynnag y gallaf. Dysgais i Eidaleg trwy drochi yn yr iaith ac oherwydd yr angen i'w siarad pan oeddwn yn byw yno, ond doeddwn i ddim yn gywir yn ramadegol nes i mi wneud fy TGAU ar ôl dychwelyd i'r wlad hon. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, mae gennym y targed hwn, a bydd cymaint o bobl yn dal i fod ar eu camau cyntaf ar gontinwwm y daith, felly a allwch chi amlinellu sut rydym yn diffinio siaradwr Cymraeg mewn gwirionedd? [Chwerthin.]
Wel, mae’r Aelod yn gwneud pwynt sydd ym meddyliau llawer o bobl wrth iddyn nhw ddysgu iaith newydd, yn cynnwys pobl sy'n dysgu'r Gymraeg, ac, i fod yn gwbl deg i’r Aelod, mae’n rhan o’r drafodaeth rŷn ni wedi bod yn ei chael am ddegawdau o ran beth yw siaradwr Cymraeg, a’r synnwyr yma bod yn rhaid cael lefel o hyfedredd neu ruglder yn y Gymraeg er mwyn ichi allu diffinio eich hunan fel siaradwr Cymraeg, ond mae’r dyddiau hynny wedi mynd. Mae’r Gymraeg yn perthyn i bawb, ac does dim angen bod yn rhugl yn y ffordd roedd yr Aelod yn sôn amdano fe er mwyn teimlo’r cynhesrwydd yna tuag at y Gymraeg a'r synnwyr bod y Gymraeg yn perthyn i ni i gyd.
O ran beth yw siaradwr Cymraeg, mae'r cyfrifiad yn gofyn i unigolyn benderfynu a ydyn nhw yn siarad Cymraeg, felly penderfyniad personol yw hwnnw, ac mae'n gallu bod yn benderfyniad cymhleth, sy’n ymwneud â hunaniaeth pobl yn aml, ond un o’r pethau y bydd gyda ni gyfle i’w wneud wrth gyflwyno deddfwriaeth newydd yw rhoi rhywfaint o gyd-destun o amgylch hynny i roi cysur a chefnogaeth i bobl i sicrhau eu bod nhw'n deall nad oes rhaid cael y lefel honno o ruglder neu hyfedredd llwyr cyn eu bod nhw'n gallu dweud eu bod nhw'n siarad Cymraeg. Y peth sy'n bwysig yw ein bod ni'n annog pobl i ddefnyddio'r hyn sydd gyda nhw—jest ychydig bob dydd, os mai hynny yw hi—ac i ddysgu mwy a mwy bob dydd, os gallwn ni, fel ein bod ni ar y llwybr hwnnw.
Well, the Member makes a point that is at the forefront of many people's lives as they learn a new language, including those who learn Welsh, and, to be fair to the Member, it is part of the discussion that we've been having for decades in terms of what a Welsh speaker is, and this idea that you have to have some measure of fluency in Welsh to define yourself as a Welsh speaker, but those days are long gone. The Welsh language belongs to us all, and you don't need to be fluent in the way that the Member mentioned in order to feel that warmth towards the Welsh language and have that idea that the Welsh language belongs to us all.
In terms of what constitutes a Welsh speaker, the census asks an individual to make that decision for himself or herself as to whether they are a Welsh speaker, so it's a personal decision, and it can be a complex decision, which relates to people's identity very often, but one of the things that we will have an opportunity to do in introducing new legislation is to provide some context around that in order to provide comfort and support to people to ensure that they understand that they don't have to have that level of proficiency or full fluency before they can describe themselves as a Welsh speaker. What's important is that we encourage people to use the skills that they have—a little every day, if that's what they have—and to learn more and more as they go, so that we are on that trajectory.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 5 yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig: system fwyd Cymru—cynhyrchu bwyd mewn ffordd gynaliadwy.
Item 5 is the statement by the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs: the Welsh food system—producing food sustainably.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Today, I'm very pleased to set out for Senedd Members how this Welsh Government is driving a more sustainable food and drink sector in the face of the climate emergency. And as we know, climate change is not just a distant future threat that we can ignore for now; it is a present reality for households and for businesses right across Wales today. Indeed, already, over the last five years, Wales has experienced several extreme weather events. We're seeing extreme heat, heavy rainfall, windstorms, droughts, extreme cold and snow. A recent report commissioned by the WWF estimates that climate change costs the agricultural sector in Wales tens of millions each year, with an estimated £175 million loss in 2018 alone.
Globally, droughts and heatwaves have detrimentally impacted the supply chains of cocoa, olive oil, rice, soy beans, leading to reduced availability and substantial price increases in the UK, putting pressure on food business costs and ultimately on consumer prices.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Heddiw, rwy'n falch iawn o nodi ar gyfer Aelodau'r Senedd sut y mae Llywodraeth Cymru yn cynnal sector bwyd a diod mwy cynaliadwy yn wyneb yr argyfwng hinsawdd. Ac fel y gwyddom ni, nid bygythiad pell yn y dyfodol yn unig yw newid hinsawdd y gallwn ei anwybyddu am y tro; mae'n realiti presennol i aelwydydd ac i fusnesau ledled Cymru heddiw. Yn wir, yn barod, dros y pum mlynedd diwethaf, mae Cymru wedi profi sawl digwyddiad tywydd eithafol. Rydyn ni'n gweld gwres eithafol, glaw trwm, stormydd gwynt, sychder, oerni eithafol ac eira. Mae adroddiad diweddar a gomisiynwyd gan WWF yn amcangyfrif bod newid hinsawdd yn costio degau o filiynau o bunnau i'r sector amaethyddol yng Nghymru bob blwyddyn, gydag amcangyfrif o golled o £175 miliwn yn 2018 yn unig.
Yn fyd-eang, mae sychder a thonnau gwres wedi effeithio'n niweidiol ar gadwyni cyflenwi coco, olew olewydd, reis, ffa soi, gan olygu bod llai ar gael a bod cynnydd sylweddol mewn prisiau yn y DU, sy'n rhoi pwysau ar gostau busnesau bwyd ac, yn y pen draw, ar brisiau i ddefnyddwyr.
So, in the face of these challenges, there is a growing trend, as well, of ethical consumption. More than ever, the public expect suppliers to embrace sustainable production practices. Indeed, market insights reveal that one in three consumers in the UK have stopped purchasing certain brands due to ethical or sustainability related concerns. So, more and more, we're seeing that people want to spend the pound in their pockets in ways that also benefit the planet.
Now, as we all know across the Chamber, a sustainable future for farming is key to the sustainable future of food and drink in Wales. The sustainable farming scheme is crucial to delivering this, and has been the topic of a separate oral statement just a few weeks ago. The Welsh food and drink industry, as part of food production post the farm gate, must also respond to these sustainability demands, as we've set out in our vision for the food and drink industry.
As part of our net-zero commitment, we are supporting businesses to reduce their carbon footprint through process efficiency, resource use and waste reduction. So, in this context today, I will focus on updating you all on the support we've put in place for Welsh food and drink manufacturers to decarbonise, to improve the delivery of positive environmental and social impacts, and to respond to the climate impacts on food production. Now, while policy developments at national and international levels will set a direction of travel, the market itself will also drive the industry towards a more nature-positive future.
To support businesses to develop the skills they need to progress on the sustainability agenda, we have established fully funded training programmes on sustainability, decarbonisation and adaptation, tailored especially to the food and drink industry. These include practical toolkits and online self-assessment tools designed to support businesses to identify their strengths, areas for improvement, and potential vulnerabilities related to climate change. The guidance covers key areas for improved sustainability such as energy management, water efficiency and reducing waste, as well as societal concerns for providing fair work. Support also helps businesses to develop risk-management techniques for potential disruptions to electricity, water supply and distribution, as well as climate-related incidents such as flooding. Now, this all helps businesses reach bespoke sustainability strategies, empowering them to build resilience and to thrive in an increasingly unpredictable climate landscape.
There’s also further support for businesses to strengthen their sustainability practices through the sustainability cluster, which now includes over 100 member businesses. The sustainability cluster actively promotes the sustainability agenda at major food events, like the Royal Welsh Show, offering businesses and their supply chains invaluable opportunities to engage and to learn. I'm looking forward to visiting the stand myself later next month.
On 3 July, I will address the Food and Drink Wales sustainability conference, Preparing Wales for the Future, which we are holding in collaboration with the food and drink supply chains, and driven by the sustainability cluster. The event will draw together food and drink businesses with key industry experts and stakeholders. Together, we’ll demonstrate the commercial imperative for businesses to react to the public demand for food and drink that are produced responsibly, both socially and environmentally.
At the event, industry will learn about the opportunity to take part in the carbon reduction plan pilot programme, designed to support businesses to understand their carbon emissions and to develop actionable plans to reduce them. Some 80 businesses have already expressed an interest in participating, and we encourage more to join.
And there'll be two further opportunities later this year. So, in September, businesses that have completed our training courses can attend the sustainability and decarbonisation cohort event at Advanced Manufacturing Research Centre Cymru to network, to engage with experts, and to consult with trainers on their sustainability progress. In October, businesses at the Blas Cymru/Taste Wales conference in north Wales can visit the food and drink sustainability zone and join with key representatives from businesses, academia and industry in a round-table discussion to evaluate current support and to suggest further measures for progress. But our work doesn't end there.
We're currently identifying cross-Government requirements and gaps to address the impacts of climate change on the food system in Wales. This work will be integrated into the Welsh Government’s climate adaptation policy for Wales. As part of this initiative, we are developing comprehensive supply chain integrity guides that are specifically designed to support independent retailers and food and drink businesses in preparing for climate resilience.
We know how strong the potential shocks of climate change can be, and so we are helping businesses to collaborate with food innovation centres. This means, for example, that they can reformulate recipes, substituting ingredients that may become unsustainable, less available, or even more expensive in the future because of anticipated global crop yield fluctuations. Through this, we aim to ensure that our food and drink sector remains resilient and adaptable in the face of an increasingly uncertain climate future. And the message is, Dirprwy Lywydd, that, together, we can build a better, more secure future for food and drink in Wales in the face of the climate emergency.
Following the recommendations of the Climate Change Committee, we're exploring mandating climate risk reporting for large food and feed businesses. And in order to meet our net-zero Wales carbon budget 2, we are developing a comprehensive decarbonisation plan for the industry to achieve our ambitious sustainability goals. All this depends on our ability to adapt, to innovate and to work together. By embracing sustainability, we can offer the products the public want to see and ensure the future of our food and drink industry, both the businesses and the supply chains. This Welsh Government will always be ambitious in our vision of growing a sustainable, secure food and drink industry that’s fit for now and for the future as well. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Felly, yn wyneb yr heriau hyn, mae tuedd gynyddol, hefyd, o ddefnydd moesegol. Yn fwy nag erioed, mae'r cyhoedd yn disgwyl i gyflenwyr gofleidio arferion cynhyrchu cynaliadwy. Yn wir, mae mewnwelediad i'r farchnad yn datgelu bod un o bob tri defnyddiwr yn y DU wedi rhoi'r gorau i brynu rhai brandiau oherwydd pryderon yn ymwneud a moeseg neu gynaliadwyedd. Felly, fwy a mwy, rydyn ni'n gweld bod pobl eisiau gwario'r bunt yn eu pocedi mewn ffyrdd sydd hefyd o fudd i'r blaned.
Nawr, fel y gwyddom ni i gyd ar draws y Siambr, mae dyfodol cynaliadwy i ffermio yn allweddol i ddyfodol cynaliadwy bwyd a diod yng Nghymru. Mae'r cynllun ffermio cynaliadwy yn hanfodol i gyflawni hyn, ac mae wedi bod yn destun datganiad llafar ar wahân ychydig wythnosau yn ôl. Rhaid i'r diwydiant bwyd a diod yng Nghymru, fel rhan o'r broses cynhyrchu bwyd ar ôl giât y fferm, hefyd ymateb i'r gofynion cynaliadwyedd hyn, fel yr ydym wedi'i nodi yn ein gweledigaeth ar gyfer y diwydiant bwyd a diod.
Fel rhan o'n hymrwymiad sero net, rydym yn cefnogi busnesau i leihau eu hôl troed carbon trwy effeithlonrwydd prosesau, defnyddio adnoddau a lleihau gwastraff. Felly, yn y cyd-destun hwn heddiw, byddaf yn canolbwyntio ar roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi i gyd am y cymorth rydym wedi'i roi ar waith er mwyn i weithgynhyrchwyr bwyd a diod Cymru ddatgarboneiddio, gwella darpariaeth effeithiau amgylcheddol a chymdeithasol cadarnhaol, ac i ymateb i'r effeithiau hinsawdd ar gynhyrchu bwyd. Nawr, er y bydd datblygiadau polisi ar lefelau cenedlaethol a rhyngwladol yn gosod cyfeiriad y daith, bydd y farchnad ei hun hefyd yn gyrru'r diwydiant tuag at ddyfodol mwy cadarnhaol.
Er mwyn cefnogi busnesau i ddatblygu'r sgiliau sydd eu hangen arnynt i symud ymlaen ar yr agenda cynaliadwyedd, rydym wedi sefydlu rhaglenni hyfforddi wedi'u hariannu'n llawn ar gynaliadwyedd, datgarboneiddio ac addasu, wedi'u teilwra'n arbennig i'r diwydiant bwyd a diod. Mae'r rhain yn cynnwys pecynnau cymorth ymarferol ac offer hunanasesu ar-lein sydd wedi'u cynllunio i gefnogi busnesau i nodi eu cryfderau, meysydd i'w gwella, a gwendidau posibl sy'n gysylltiedig â newid hinsawdd. Mae'r canllawiau'n ymdrin â meysydd allweddol ar gyfer gwell cynaliadwyedd fel rheoli ynni, effeithlonrwydd dŵr a lleihau gwastraff, yn ogystal â phryderon cymdeithasol am ddarparu gwaith teg. Mae cymorth hefyd yn helpu busnesau i ddatblygu technegau rheoli risg ar gyfer tarfu posibl ar drydan, cyflenwad dŵr a dosbarthu, yn ogystal â digwyddiadau sy'n gysylltiedig â'r hinsawdd fel llifogydd. Nawr, mae hyn i gyd yn helpu busnesau i gyrraedd strategaethau cynaliadwyedd pwrpasol, gan eu grymuso i feithrin cydnerthedd ac i ffynnu mewn tirwedd hinsawdd sy'n gynyddol anrhagweladwy.
Mae cymorth pellach hefyd i fusnesau gryfhau eu harferion cynaliadwyedd drwy'r clwstwr cynaliadwyedd, sydd bellach yn cynnwys dros 100 o fusnesau sy'n aelodau. Mae'r clwstwr cynaliadwyedd yn hyrwyddo'r agenda cynaliadwyedd mewn digwyddiadau bwyd mawr, fel Sioe Frenhinol Cymru, gan gynnig cyfleoedd amhrisiadwy i fusnesau a'u cadwyni cyflenwi ymgysylltu a dysgu. Edrychaf ymlaen at ymweld â'r stondin fy hun yn ddiweddarach y mis nesaf.
Ar 3 Gorffennaf, byddaf yn annerch cynhadledd gynaliadwyedd Bwyd a Diod Cymru, Paratoi Cymru ar gyfer y Dyfodol, yr ydym yn ei chynnal mewn cydweithrediad â'r cadwyni cyflenwi bwyd a diod, ac yn cael ei hysgogi gan y clwstwr cynaliadwyedd. Bydd y digwyddiad yn dwyn ynghyd fusnesau bwyd a diod gydag arbenigwyr a rhanddeiliaid allweddol yn y diwydiant. Gyda'n gilydd, byddwn yn dangos y rheidrwydd masnachol i fusnesau ymateb i'r galw cyhoeddus am fwyd a diod sy'n cael eu cynhyrchu'n gyfrifol, yn gymdeithasol ac yn amgylcheddol.
Yn y digwyddiad, bydd diwydiant yn dysgu am y cyfle i gymryd rhan yn rhaglen dreialu y cynllun lleihau carbon, a ddyluniwyd i gefnogi busnesau i ddeall eu hallyriadau carbon ac i ddatblygu cynlluniau y gellir eu gweithredu i'w lleihau. Mae tua 80 o fusnesau eisoes wedi mynegi diddordeb mewn cymryd rhan, ac rydym yn annog mwy i ymuno.
Bydd dau gyfle arall yn ddiweddarach eleni. Felly, ym mis Medi, gall busnesau sydd wedi cwblhau ein cyrsiau hyfforddi fynychu'r digwyddiad carfan cynaliadwyedd a datgarboneiddio yng Nghanolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch Cymru i rwydweithio, ymgysylltu ag arbenigwyr, ac i ymgynghori â hyfforddwyr ar eu cynnydd o ran cynaliadwyedd. Ym mis Hydref, gall busnesau yng nghynhadledd Blas Cymru/Taste Wales yn y gogledd ymweld â'r parth cynaliadwyedd bwyd a diod ac ymuno â chynrychiolwyr allweddol o fusnesau, y byd academaidd a diwydiant mewn trafodaeth ford gron i werthuso'r gefnogaeth bresennol ac i awgrymu mesurau pellach ar gyfer cynnydd. Ond nid yw ein gwaith yn gorffen yn y fan yna.
Ar hyn o bryd rydym yn nodi gofynion a bylchau trawslywodraethol i fynd i'r afael ag effeithiau newid hinsawdd ar y system fwyd yng Nghymru. Bydd y gwaith hwn yn cael ei integreiddio i bolisi addasu hinsawdd Llywodraeth Cymru ar gyfer Cymru. Fel rhan o'r fenter hon, rydym yn datblygu canllawiau uniondeb cynhwysfawr y gadwyn gyflenwi sydd wedi'u cynllunio'n benodol i gefnogi manwerthwyr annibynnol a busnesau bwyd a diod i baratoi ar gyfer gwrthsefyll newid hinsawdd.
Rydym yn gwybod pa mor gryf y gall siociau posibl newid hinsawdd fod, ac felly rydym yn helpu busnesau i gydweithio â chanolfannau arloesi bwyd. Mae hyn yn golygu, er enghraifft, y gallant ail-lunio ryseitiau, amnewid cynhwysion a allai ddod yn anghynaladwy, llai ar gael, neu hyd yn oed yn ddrytach yn y dyfodol oherwydd amrywiadau cynnyrch cnwd byd-eang disgwyliedig. Trwy hyn, ein nod yw sicrhau bod ein sector bwyd a diod yn parhau i fod yn gydnerth ac yn addasadwy yn wyneb dyfodol hinsawdd sy'n fwyfwy ansicr. A'r neges yw, Dirprwy Lywydd, y gallwn ni, gyda'n gilydd, greu dyfodol gwell, mwy diogel i fwyd a diod yng Nghymru yn wyneb yr argyfwng hinsawdd.
Yn dilyn argymhellion y Pwyllgor Newid Hinsawdd, rydym yn archwilio mandadu adrodd risgiau hinsawdd ar gyfer busnesau mawr bwyd a bwyd anifeiliaid. Ac er mwyn cyflawni Cymru sero net - cyllideb garbon 2, rydym yn datblygu cynllun datgarboneiddio cynhwysfawr i'r diwydiant gyflawni ein nodau cynaliadwyedd uchelgeisiol. Mae hyn i gyd yn dibynnu ar ein gallu i addasu, i arloesi ac i weithio gyda'n gilydd. Trwy gofleidio cynaliadwyedd, gallwn gynnig y cynhyrchion y mae'r cyhoedd eisiau eu gweld a sicrhau dyfodol ein diwydiant bwyd a diod, y busnesau a'r cadwyni cyflenwi. Bydd Llywodraeth Cymru bob amser yn uchelgeisiol yn ein gweledigaeth o dyfu diwydiant bwyd a diod cynaliadwy a diogel sy'n addas ar gyfer nawr ac ar gyfer y dyfodol hefyd. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Thank you, Minister, for your statement. How to deliver healthy, nutritious food for all in the face of shrinking resources, a growing population and, of course, global uncertainties is a major challenge across the globe, especially here in Wales. It is one that the Welsh Conservatives very recently, especially Peter Fox and myself, have risen to, and we've offered legislative solutions. Increasing food security and tackling food poverty and malnutrition were key aims of the Food (Wales) Bill. I get really sad when Members bring these legislative proposals forward: Sam Rowlands recently, with outdoor education, Paul Davies, when he brought forward autism and additional learning needs—some really good laws that, if implemented now, we wouldn't be having the issues we are.
Peter's Food (Wales) Bill had fantastic requirements, including: placing a duty on Welsh Ministers to produce an annual food strategy for Wales to tackle food poverty and malnutrition; to ensure the sustainable growth of the food sector and that sustainable local food producers have access to adequate support and incentives—who could disagree with that; requiring local authorities and other public services to develop community food plans; to strengthen public procurement—who could disagree with that; to strengthen statutory requirements on food labelling, such as the country of origin and labelling for food consumed at home and food consumed in food services, hospitality settings, hospital settings, school settings—who could disagree with that; eliminating food waste by obliging supermarkets and other stores to donate unwanted food to charities and foodbanks—who could disagree with that?
So, Cabinet Secretary, given that we do get sensible legislative proposals coming forward, will you reconsider the opposition to the measures proposed, and perhaps we can look at this on a more cross-party basis? In April, I brought forward a legislative proposal before the Welsh Parliament that would create a duty for the Welsh Government to set targets to improve food security in Wales. I'm grateful for the 24 votes in favour, but I see no intention by Welsh Government to actually bring this in. So, will you, again, look at that, look at what we've offered up? And, even if you bring a Bill forward, if it contains a lot of the proposals that we put in, does it really matter whose name is on the tin?
Could I, at this point, congratulate our suppliers in the Members' tea room and restaurant, Rob, the manager, and the team of staff there, working with the Soil Association, and our team here in the Commission's sustainability department? They have had an award, and that's fantastic—that Members and visitors now here, in this Senedd, can eat sustainable food.
More recent figures published by the Welsh Government show that the value of food and drink imports into Wales for 2022 was £797 million. The most recent data drawn from HMRC UK trade information shows that the value of food and drink imported into Wales for 2023 was £803 million. The over-reliance on imports is clear, and it means that we, as a nation, are now vulnerable to global instability. For example, instability in Ukrainian agricultural markets is manifesting in food price fluctuations.
We are also currently importing, with a large carbon footprint, soya beans, with poultry now being fed on imported soya beans, rather than grain, which has been the staple ingredient needed—locally grown grain—since world war two. I know this because my parents and grandparents were poultry farmers. They didn't know then what a soya bean was, and it was all grain. Look at the sustainable farming scheme that came out of the Welsh Labour and Plaid Cymru co-operation deal: it was completely opposed by farmers. Farmers know what they are doing, and we are fools if we don't listen to them more.
The other thing that I want to say, Minister, is that I want to see locally caught seafood and fresh fish introduced as an inherent food staple for children in schools. We know how nutritious seafood and fish are for children, so why are we not putting them into our hospitals, and why are we not putting them into the diets of our children? We need to be encouraging more allotments. So many people now are fed up with threats to our food. They want to grow their own fruit and veg.
The sustainable farming scheme, with the 10 per cent of land for trees and 10 per cent of land for nature, as you know, has been rejected—
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Mae sut i ddarparu bwyd iach, maethlon i bawb yn wyneb adnoddau sy'n crebachu, poblogaeth sy'n tyfu ac, wrth gwrs, ansicrwydd byd-eang yn her fawr ar draws y byd, yn enwedig yma yng Nghymru. Mae'n her y mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn ddiweddar iawn, yn enwedig Peter Fox a minnau, wedi'i derbyn, ac rydym wedi cynnig atebion deddfwriaethol. Roedd cynyddu diogelwch bwyd a mynd i'r afael â thlodi bwyd a chamfaethiad yn nodau allweddol y Bil Bwyd (Cymru). Rwy'n teimlo'n drist iawn pan fydd yr Aelodau'n cyflwyno'r cynigion deddfwriaethol hyn: Sam Rowlands yn ddiweddar, gydag addysg awyr agored, Paul Davies, pan gyflwynodd awtistiaeth ac anghenion dysgu ychwanegol—rhai cyfreithiau da iawn, pe baen nhw'n cael eu gweithredu nawr ni fyddem yn cael y problemau yr ydym yn eu cael nawr.
Roedd gan Fil Bwyd (Cymru) Peter ofynion gwych, gan gynnwys: gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i lunio strategaeth fwyd flynyddol i Gymru i fynd i'r afael â thlodi a chamfaethiad; sicrhau twf cynaliadwy y sector bwyd a bod cynhyrchwyr bwyd lleol cynaliadwy yn cael mynediad at gefnogaeth a chymhellion digonol—pwy allai anghytuno â hynny; ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol a gwasanaethau cyhoeddus eraill ddatblygu cynlluniau bwyd cymunedol; cryfhau caffael cyhoeddus—pwy allai anghytuno â hynny; cryfhau gofynion statudol ar labelu bwyd, megis y wlad wreiddiol a labelu bwyd sy'n cael ei fwyta gartref a bwyd sy'n cael ei fwyta mewn gwasanaethau bwyd, lleoliadau lletygarwch, lleoliadau ysbyty, lleoliadau ysgolion—pwy allai anghytuno â hynny; cael gwared ar wastraff bwyd drwy orfodi archfarchnadoedd a siopau eraill i roi bwyd diangen i elusennau a banciau bwyd—pwy allai anghytuno â hynny?
Felly, Ysgrifennydd Cabinet, o ystyried ein bod yn cyflwyno cynigion deddfwriaethol synhwyrol, a wnewch chi ailystyried y gwrthwynebiad i'r mesurau arfaethedig, ac efallai y gallwn edrych ar hyn ar sail fwy trawsbleidiol? Ym mis Ebrill, cyflwynais gynnig deddfwriaethol gerbron Senedd Cymru a fyddai'n creu dyletswydd i Lywodraeth Cymru osod targedau i wella diogelwch bwyd yng Nghymru. Rwy'n ddiolchgar am y 24 pleidlais o blaid, ond ni welaf unrhyw fwriad gan Lywodraeth Cymru i gyflwyno hwn. Felly, a wnewch chi, eto, edrych ar hwnnw, edrych ar yr hyn rydyn ni wedi'i gynnig? Ac, hyd yn oed os byddwch yn cyflwyno Bil, os yw'n cynnwys llawer o'r cynigion a gyflwynwyd gennym ni, a oes ots enw pwy sydd ar y tun?
A gaf i, nawr, longyfarch ein cyflenwyr yn ystafell de a bwyty'r Aelodau, Rob, y rheolwr, a'r tîm o staff yno, yn gweithio gyda Chymdeithas y Pridd, a'n tîm yma yn adran gynaliadwyedd y Comisiwn? Maen nhw wedi cael gwobr, ac mae hynny'n wych—bod Aelodau ac ymwelwyr nawr yma, yn y Senedd hon, yn gallu bwyta bwyd cynaliadwy.
Mae ffigurau mwy diweddar a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn dangos bod gwerth mewnforion bwyd a diod i Gymru ar gyfer 2022 yn £797 miliwn. Mae'r data diweddaraf a dynnwyd o wybodaeth fasnach CThEF y DU yn dangos bod gwerth bwyd a diod a fewnforiwyd i Gymru ar gyfer 2023 yn £803 miliwn. Mae'r orddibyniaeth ar fewnforion yn glir, ac mae'n golygu ein bod ni, fel cenedl, bellach yn agored i ansefydlogrwydd byd-eang. Er enghraifft, mae ansefydlogrwydd ym marchnadoedd amaethyddol Wcráin yn cael ei amlygu mewn amrywiadau mewn prisiau bwyd.
Rydym hefyd yn mewnforio, gydag ôl troed carbon mawr, ffa soia, gyda dofednod bellach yn cael eu bwydo ar ffa soia wedi'i fewnforio, yn hytrach na grawn, sef y prif gynhwysyn sydd ei angen—grawn a dyfir yn lleol—ers yr Ail Ryfel Byd. Rwy'n gwybod hyn oherwydd bod fy rhieni a neiniau a theidiau yn ffermwyr dofednod. Doedden nhw ddim yn gwybod bryd hynny beth oedd ffa soia, grawn oedd y cyfan. Edrychwch ar y cynllun ffermio cynaliadwy a ddaeth allan o gytundeb cydweithio Llafur Cymru a Phlaid Cymru: cafodd ei wrthwynebu'n llwyr gan ffermwyr. Mae ffermwyr yn gwybod beth maen nhw'n ei wneud, ac rydyn ni'n ffyliaid os nad ydyn ni'n gwrando mwy arnyn nhw mwy.
Y peth arall yr wyf eisiau ei ddweud, Gweinidog, yw fy mod eisiau gweld bwyd môr a physgod ffres yn cael eu cyflwyno'n lleol fel prif fwyd cynhenid i blant mewn ysgolion. Rydyn ni'n gwybod pa mor faethlon yw bwyd môr a physgod i blant, felly pam nad ydyn ni'n eu rhoi yn ein hysbytai, a pham nad ydyn ni'n eu rhoi yn neiet ein plant? Mae angen i ni annog mwy o randiroedd. Mae cymaint o bobl bellach wedi cael llond bol o fygythiadau i'n bwyd. Maen nhw eisiau tyfu eu ffrwythau a'u llysiau eu hunain.
Mae'r cynllun ffermio cynaliadwy, gyda'r 10 y cant o dir ar gyfer coed a 10 y cant o dir ar gyfer natur, fel y gwyddoch chi, wedi cael ei wrthod—
Janet, you need to start concluding now, please.
Janet, mae angen i chi ddechrau cloi nawr, os gwelwch yn dda.
Yes, I know, I know. Do you know, I could talk about this longer—
Oes, rwy'n gwybod, rwy'n gwybod. Wyddoch chi, gallwn i siarad am hyn yn hirach—
I'm sure that you could, but you haven't got the time.
Rwy'n siŵr y gallech chi, ond does gennych chi ddim yr amser.
—but I'm sure that I will meet with the Cabinet Secretary. We need to work together, I think, cross-party. There are serious threats to our global food security. It's not just about choice any more. I want to work with you on this, Minister, going forward. Diolch.
—ond rwy'n siŵr y byddaf yn cyfarfod â'r Ysgrifennydd Cabinet. Mae angen i ni weithio gyda'n gilydd, rwy'n credu, yn drawsbleidiol. Mae bygythiadau difrifol i'n diogeledd bwyd byd-eang. Nid yw'n ymwneud â dewis yn unig mwyach. Rwyf eisiau gweithio gyda chi ar hyn, Gweinidog, wrth symud ymlaen. Diolch.
Janet, thank you very much, and can I just start where you have ended? My approach is to work with people where they've got good ideas, and to try and take these forward. I, like others, will pay tribute to Peter's work, which you flagged up there, in bringing forward the legislation. But I simply say that it's not always the case—. I always describe myself as the reluctant legislator. It's not always the case that laws are needed to make things happen, or strategies, or big papers that land on shelves. It's actually getting on with the actions that we need to deliver food security, resilience, sustainability and so on.
So, let me just touch on a few, because I'm happy to work with you and with others on the best ways forward. So, first of all, as a result, actually—. It's not accidental that, on the back of the debates that happened around food policy around the time of Peter's Bill coming forward, the food policy forum was established, back in 2023. That focus now, cross-Government and with stakeholders, on food policy continues.
We are looking forward to bringing forward 'Food Matters' very shortly, which I know Members of the Senedd will be anticipating, and also bringing forward, hopefully, by the end of this year—. It's part of the programme for government commitments to bring forward the community food strategy, and I'm casting my eyes, eight or nine weeks into this job, over exactly what that community food strategy will entail and what it won't, as well. So, it's not some magic ring that binds absolutely everything together, but I think that the 'Food Matters' policy will bring together all those actions that we are delivering across Government and across policy. The community food strategy, I think, will add something significant to it.
You mentioned Rob and the catering team here. I was delighted to join them, actually. They have just had the bronze award for sustainability. The bronze award doesn't sound like much, but it's a huge step, and I'm sure that Rob and the team will be looking to do more. But the fact that they are looking to source as much as they can locally, fresh, within Wales, and also looking at those wider environmental impacts that I touched on in my opening remarks, so they're not denuding, whether it's rainforests in a far part of the world or it's increasing soya production, and so on, is very important.
Food resilience, of course, is part of food security, and that's very much part of my opening remarks—what we can do with food producers, farmers but also food producers in the supply chain, to build that resilience into them. It's alternative product design as well, as they face perhaps disruption to their supply chains going forward. I think this is good, proactive forward thinking of us, working with stakeholders to make that happen.
Seafood is actually a really good example of some of the challenges ahead. Believe me, this isn't a political point, but I'm looking across the Chamber here at you and other Members who represent north Wales constituencies where seafood and shellfishery have been, in some ways, very much a success story of recent years, but they've hit impediments now with trade barriers about exports and so on and the burdens that have come. We need to look at that going forward, I would suggest with a UK Government listening to the voice of Wales as well. But it's also a good example of, if we can create that market domestically—and that is the question—with the right price for that product as well, because what they were getting was a premium for their exports, then that's a good thing to do.
There are many other issues you touched on, Janet, but I'm keen to work with you and with others on the best way forward for sustainable food within Wales. What I am adamant on is that, whenever I speak to producers, they tell me the hallmark of success of Welsh production is our environmental and sustainability standards. In fact, the way we go forward is building in that resilience for the future, when we are faced with climate challenges of the sort I've described. Thank you very much.
Janet, diolch yn fawr iawn, ac a gaf i ddechrau lle rydych chi wedi gorffen? Fy null i yw gweithio gyda phobl pan fo ganddyn nhw syniadau da, a cheisio symud y rhain ymlaen. Byddaf i, fel eraill, yn talu teyrnged i waith Peter, y gwnaethoch chi dynnu sylw ato nawr, wrth gyflwyno'r ddeddfwriaeth. Ond rwy'n dweud yn syml nad dyna'r achos bob amser—. Rwyf bob amser yn disgrifio fy hun fel y deddfwr anfoddog. Nid yw bob amser yn wir fod angen deddfau i wneud i bethau ddigwydd, neu strategaethau, neu bapurau mawr sy'n glanio ar silffoedd. Mae'n ymwneud â bwrw ymlaen â'r camau sydd eu hangen arnom i sicrhau diogeledd bwyd, cydnerthedd, cynaliadwyedd ac ati.
Felly, gadewch i mi grybwyll ychydig ohonyn nhw, oherwydd rwy'n hapus i weithio gyda chi a gydag eraill ar y ffyrdd gorau ymlaen. Felly, yn gyntaf oll, o ganlyniad, mewn gwirionedd—. Nid ar ddamwain, ar gefn y dadleuon a ddigwyddodd ynghylch polisi bwyd tua adeg cyflwyno Bil Peter, y sefydlwyd y fforwm polisi bwyd, yn ôl yn 2023. Mae'r ffocws hwnnw nawr, ar draws y Llywodraeth a gyda rhanddeiliaid, ar bolisi bwyd yn parhau.
Rydym yn edrych ymlaen at gyflwyno 'Food Matters' yn fuan iawn, ac rwy'n gwybod y bydd Aelodau'r Senedd yn rhagddisgwyl, a hefyd yn cyflwyno, gobeithio, erbyn diwedd eleni—. Mae'n rhan o ymrwymiadau'r rhaglen lywodraethu i gyflwyno'r strategaeth bwyd cymunedol, ac rwy'n bwrw golwg, wyth neu naw wythnos i mewn i'r swydd hon, dros yr hyn y bydd y strategaeth bwyd cymunedol honno'n ei olygu a'r hyn na fydd yn ei olygu hefyd. Felly, nid rhyw gylch hud sy'n clymu popeth gyda'i gilydd, ond rwy'n credu y bydd y polisi 'Food Matters' yn dwyn ynghyd yr holl gamau hynny yr ydym yn eu cyflawni ar draws y Llywodraeth ac ar draws polisi. Bydd y strategaeth bwyd cymunedol, rwy'n credu, yn ychwanegu rhywbeth arwyddocaol.
Roeddech chi'n sôn am Rob a'r tîm arlwyo yma. Roeddwn i'n hapus iawn i ymuno â nhw, mewn gwirionedd. Maen nhw newydd gael y wobr efydd am gynaliadwyedd. Dyw'r wobr efydd ddim yn swnio fel llawer, ond mae'n gam enfawr, a dwi'n siŵr y bydd Rob a'r tîm yn bwriadu gwneud mwy. Ond mae'r ffaith eu bod yn ceisio dod o hyd i gymaint ag y gallant yn lleol, yn ffres, yng Nghymru, a hefyd yn edrych ar yr effeithiau amgylcheddol ehangach hynny y soniais amdanyn nhw yn fy sylwadau agoriadol, fel nad ydynt yn dinoethi, boed yn fforestydd glaw mewn rhan bell o'r byd neu gynyddu cynhyrchu soia, ac ati, yn bwysig iawn.
Mae cydnerthedd bwyd, wrth gwrs, yn rhan o ddiogeledd bwyd, ac mae hynny'n rhan fawr iawn o'm sylwadau agoriadol—yr hyn y gallwn ei wneud gyda chynhyrchwyr bwyd, ffermwyr ond hefyd cynhyrchwyr bwyd yn y gadwyn gyflenwi, er mwyn meithrin y cydnerthedd hwnnw ynddyn nhw. Mae'n ymwneud a dyluniad cynnyrch amgen hefyd, gan eu bod efallai yn wynebu tarfu ar eu cadwyni cyflenwi wrth symud ymlaen. Rwy'n credu bod hyn yn dda, rydym yn meddwl yn flaengar, gan weithio gyda rhanddeiliaid i wneud i hynny ddigwydd.
Mae bwyd môr mewn gwirionedd yn enghraifft dda iawn o rai o'r heriau sydd o'n blaenau. Credwch chi fi, nid yw hwn yn bwynt gwleidyddol, ond rwy'n edrych ar draws y Siambr yma arnoch chi ac Aelodau eraill sy'n cynrychioli etholaethau'r gogledd lle mae bwyd môr a physgodfa gregyn wedi bod, mewn rhai ffyrdd, yn llwyddiant mawr dros y blynyddoedd diwethaf, ond maen nhw wedi taro rhwystrau nawr gyda rhwystrau masnach ynghylch allforion ac ati a'r beichiau sydd wedi dod. Mae angen i ni edrych ar hynny wrth symud ymlaen, byddwn yn awgrymu gyda Llywodraeth y DU yn gwrando ar lais Cymru hefyd. Ond mae hefyd yn enghraifft dda, os gallwn greu'r farchnad honno gartref—a dyna'r cwestiwn—gyda'r pris cywir ar gyfer y cynnyrch hwnnw hefyd, oherwydd roedd yr hyn roedden nhw'n ei gael yn bris uchel am eu hallforion, yna mae hynny'n beth da i'w wneud.
Mae yna lawer o faterion eraill y gwnaethoch chi gyffwrdd â nhw, Janet, ond rwy'n awyddus i weithio gyda chi a gydag eraill ar y ffordd orau ymlaen ar gyfer bwyd cynaliadwy yng Nghymru. Yr hyn rwy'n bendant yn ei gylch yw, pryd bynnag y byddaf yn siarad â chynhyrchwyr, maen nhw'n dweud wrthyf mai ein safonau amgylcheddol a chynaliadwyedd yw dilysnod llwyddiant cynhyrchu Cymru. Mewn gwirionedd, mae'r ffordd rydym yn symud ymlaen yn creu'r cydnerthedd hwnnw ar gyfer y dyfodol, pan fyddwn yn wynebu heriau hinsawdd o'r mathau rydw i wedi'u disgrifio. Diolch yn fawr iawn.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. I don't think there's anything in it that I disagree with. I was counting as you were listing the initiatives. There were around nine different activities that are currently ongoing, and then you slipped in another two towards the end that maybe are ones that are ambitions of yours. One is mandating climate risk reporting to large food and feed businesses. In principle, I've no issue at all with that, but clearly there are questions about how that might work in practice and avoiding a bureaucratic tick-box exercise. But I'm sure you'll be committed to working with the sector to develop that. Likewise then, developing a comprehensive decarbonisation plan for the industry. Again, that's something I think in principle is absolutely right, it's just the nuts and bolts of how that can be made to work.
In fact, I did feel the statement, as much as I was in agreement with much of it, felt a little bit discombobulated. It was a list of individual activities happening. I was hoping, having seen the title of this statement today, that we were building up towards a comprehensive, cohesive, co-ordinated farm-to-fork food strategy here in Wales. It just felt a little bit of a scatter gun, really, in terms of listing different initiatives. But maybe the decarbonisation plan can maybe bring some of those threads together.
I'm sure you'll agree that the biggest boost for the sustainability of the food and drink sector in Wales would be to procure more locally produced food—adding value, creating jobs, cutting food miles, putting healthier, higher quality food on all our plates. So, maybe you could tell me what the Welsh Government is doing particularly around public procurement of local food and your plans in terms of growth in that area, and, hand in hand with that, of course, what you're doing to promote local processing and increase local processing capacity. I raised with you last week concerns about Mona Dairy, of course, exactly the kind of initiative we want to see succeeding in Wales. Unfortunately, they haven't. It leaves a bad taste in the mouth, it undermines the confidence of primary producers to back these kinds of initiatives. So, maybe you could elaborate a little bit about how we can make sure that we continue to see growth in that potential.
You touched on Brexit and Tory trade deals that, frankly, are undermining much of our food and drink producers at the moment. Do you therefore agree with Plaid Cymru's calls for Wales to have a veto on future trade deals if we believe that they are detrimental to the food and drink sector here in Wales? And would you agree with Plaid Cymru again that we would be better off as part of a single market and customs union?
A fair and well-functioning supply chain is critical. We don't have that at the minute, so, again, I'd be interested to hear your thoughts about the need to strengthen the powers of the groceries adjudicator to tackle unfair practices. And would you, as Cabinet Secretary, be willing to lobby any incoming UK Government on this, to help improve transparency within our supply chains? Similarly, labour shortages are a barrier for much of the food and drink sector in Wales and beyond. We desperately need to ensure that the shortage occupation list is amended in a way that supports our producers here in Wales. I hope very much that you'd be willing to commit to that as well. Diolch.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Dydw i ddim yn credu bod unrhyw beth ynddo yr wyf yn anghytuno ag ef. Roeddwn i'n cyfrif wrth i chi restru'r mentrau. Roedd tua naw gweithgaredd gwahanol sy'n mynd rhagddynt ar hyn o bryd, ac yna fe wnaethoch chi grybwyll dau arall tua'r diwedd sydd efallai yn rhai o'ch uchelgeisiau chi. Mae un yn mandadu adrodd ar risg hinsawdd i fusnesau mawr bwyd a bwyd anifeiliaid. Mewn egwyddor, does gen i ddim problem o gwbl gyda hynny, ond yn amlwg mae cwestiynau ynglŷn â sut y gallai hynny weithio'n ymarferol gan osgoi ymarfer blwch ticio biwrocrataidd. Ond rwy'n siŵr y byddwch wedi ymrwymo i weithio gyda'r sector i ddatblygu hynny. Yn yr un modd wedyn, datblygu cynllun datgarboneiddio cynhwysfawr ar gyfer y diwydiant. Unwaith eto, mae hynny'n rhywbeth rwy'n credu mewn egwyddor sy'n gwbl gywir, ond mae'n rhai ystyried y manylion o ran sut y gellir gwneud hynny i weithio.
Mewn gwirionedd, teimlais fod y datganiad, er imi gytuno â llawer ohono, ychydig yn ddryslyd. Roedd yn rhestr o weithgareddau unigol sydd ar waith. Roeddwn i'n gobeithio, ar ôl gweld teitl y datganiad hwn heddiw, ein bod ni'n adeiladu tuag at strategaeth fwyd gynhwysfawr, gydlynol, gydgysylltiedig, o'r fferm i'r fforc yma yng Nghymru. Roedd yn teimlo ychydig bach fel gwn yn gwasgaru pelets, mewn gwirionedd, o ran rhestru gwahanol fentrau. Ond efallai y gall y cynllun datgarboneiddio ddod â rhai o'r edeifion hynny at ei gilydd.
Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno mai'r hwb mwyaf i gynaliadwyedd y sector bwyd a diod yng Nghymru fyddai caffael bwyd mwy lleol-ychwanegu gwerth, creu swyddi, lleihau milltiroedd bwyd, rhoi bwyd iachach o ansawdd uwch ar ein platiau. Felly, efallai y gallech ddweud wrthyf beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn arbennig o ran caffael bwyd lleol a'ch cynlluniau o ran twf yn y maes hwnnw, ac, law yn llaw â hynny, wrth gwrs, beth rydych chi'n ei wneud i hyrwyddo prosesu lleol a chynyddu capasiti prosesu lleol. Fe wnes i godi pryderon gyda chi yr wythnos diwethaf am Mona Dairy, wrth gwrs, yn union y math o fenter rydyn ni eisiau ei gweld yn llwyddo yng Nghymru. Yn anffodus, dydyn nhw ddim wedi llwyddo. Mae'n gadael blas drwg yn y geg, mae'n tanseilio hyder cynhyrchwyr cynradd i gefnogi'r mathau hyn o fentrau. Felly, efallai y gallech chi ymhelaethu ychydig am sut y gallwn sicrhau ein bod yn parhau i weld twf yn y potensial hwnnw.
Fe wnaethoch chi grybwyll Brexit a chytundebau masnach Torïaidd sydd, a dweud y gwir, yn tanseilio llawer o'n cynhyrchwyr bwyd a diod ar hyn o bryd. A ydych felly yn cytuno â galwadau Plaid Cymru i Gymru gael feto ar gytundebau masnach yn y dyfodol os ydym yn credu eu bod yn niweidiol i'r sector bwyd a diod yma yng Nghymru? Ac a fyddech chi'n cytuno â Phlaid Cymru eto y byddem yn well ein byd fel rhan o farchnad sengl ac undeb tollau?
Mae cadwyn gyflenwi deg a gweithredol yn hanfodol. Nid oes gennym ni hynny ar hyn o bryd, felly, unwaith eto, byddai gen i ddiddordeb mewn clywed eich meddyliau am yr angen i gryfhau pwerau'r dyfarnwr nwyddau groser i fynd i'r afael ag arferion annheg. A fyddech chi, fel Ysgrifennydd Cabinet, yn fodlon lobïo unrhyw Lywodraeth y DU sy'n dod i mewn ynghylch hyn, i helpu i wella tryloywder o fewn ein cadwyni cyflenwi? Yn yr un modd, mae prinder llafur yn rhwystr i lawer o'r sector bwyd a diod yng Nghymru a thu hwnt. Mae gwir angen i ni sicrhau bod y rhestr o alwedigaethau lle ceir prinder yn cael ei diwygio mewn ffordd sy'n cefnogi ein cynhyrchwyr yma yng Nghymru. Rwy'n mawr obeithio y byddech chi'n barod i ymrwymo i hynny hefyd. Diolch.
Diolch, Llyr. There were some really helpful and interesting points there. Just first of all to say that, on the exploring of the mandating of climate risk reporting for the large food and feed businesses—one of the recommendations of the climate change committee—and also developing a comprehensive decarbonisation plan for the industry, we will, of course, work through the detail of this with stakeholders. We want to get this right. It's a hallmark of the approach that I take. We want to get these policies right for everybody and move forward together. But that could be quite a breakthrough, if we get to that point, because having climate risk reporting there for the larger businesses, having that really bold decarbonisation plan, takes us where we need to be going, not just on carbon budget 2, but also we're soon going to be starting work on carbon budget 3 as well, and I know your committee will be keeping a close eye on this. So, it's that sort of innovation, but bringing people with us, that I think is really important.
On more locally produced food—I said this two months and a bit ago now, I think it is; I've lost track now—I've started to look in detail now at the community food strategy going forward. That's an element I'm hopeful of, and I'm keen to see how much we can do within that, taking where we are already, some of the work that we've done already, but seeing what more can be done. We're in the middle of a general election, if anybody hasn't noticed. There are some offers being put forward in different manifestos at the moment about what more we can do. I've always been taken, as a Welsh Italian—I'm not saying that this is the way forward—by the idea that you can specify within procurement the local and the fresh, as they do in Italy, indeed, and as they do in parts of France. Curiously, by the way, as I've mentioned before, they do that within the current EU rules, but who knew? So, I think there is something to be looked at there, and I'm hopeful that the community food strategy, which I'm taking a bit of time now to get my teeth into, is going to help us with that.
On the issue of the voice for Wales in future trade deals, we've had no voice, Llyr.
Diolch, Llyr. Roedd rhai pwyntiau diddorol a defnyddiol iawn yna. Yn gyntaf oll i ddweud, wrth archwilio mandad adrodd risgiau hinsawdd ar gyfer y busnesau mawr bwyd a bwyd anifeiliaid—un o argymhellion y pwyllgor newid hinsawdd—a hefyd datblygu cynllun datgarboneiddio cynhwysfawr ar gyfer y diwydiant, byddwn, wrth gwrs, yn gweithio trwy fanylion hyn gyda rhanddeiliaid. Rydyn ni eisiau gwneud hyn yn iawn. Mae'n arwydd o'r dull yr wyf yn ei fabwysiadu. Rydym am gael y polisïau hyn yn iawn i bawb a symud ymlaen gyda'n gilydd. Ond gallai hynny fod yn dipyn o ddatblygiad, os ydym yn cyrraedd y pwynt hwnnw, oherwydd mae cael adrodd ar risg hinsawdd ar gyfer y busnesau mwy, cael y cynllun datgarboneiddio gwirioneddol fentrus hwnnw, yn mynd â ni i ble mae angen i ni fod yn mynd, nid yn unig ar gyllideb garbon 2, ond byddwn yn dechrau'r gwaith ar gyllideb garbon 3 hefyd, a gwn y bydd eich pwyllgor yn cadw llygad barcud ar hyn. Felly, y math hwnnw o arloesi, ond dod â phobl gyda ni, rwy'n credu sy'n bwysig iawn.
O ran bwyd sydd wedi'i gynhyrchu'n fwy lleol—dywedais i hyn dros ddeufis yn ôl nawr, rwy'n credu; rwyf wedi colli trywydd nawr—rwyf wedi dechrau edrych yn fanwl nawr ar y strategaeth bwyd cymunedol wrth symud ymlaen. Mae hynny'n elfen rwy'n obeithiol yn ei chylch, ac rwy'n awyddus i weld faint y gallwn ni ei wneud o fewn hynny, gan gymryd lle rydyn ni'n barod, peth o'r gwaith rydyn ni wedi'i wneud yn barod, ond gweld beth arall y gellir ei wneud. Rydyn ni yng nghanol etholiad cyffredinol, os oes rhywun heb sylwi. Mae rhai cynigion yn cael eu cyflwyno mewn gwahanol faniffestos ar hyn o bryd ynglŷn â beth arall y gallwn ei wneud. Rwy wastad wedi hoffi, fel Eidalwr Cymreig—dydw i ddim yn dweud mai dyma'r ffordd ymlaen—y syniad y gallwch chi nodi o fewn caffael yr elfennau lleol a ffres, fel maen nhw'n ei wneud yn yr Eidal, yn wir, ac fel maen nhw'n ei wneud mewn rhannau o Ffrainc. Yn rhyfedd iawn, gyda llaw, fel yr wyf wedi crybwyll o'r blaen, maen nhw'n gwneud hynny o fewn rheolau presennol yr UE, ond pwy a oedd yn gwybod? Felly, rwy'n credu bod rhywbeth i'w ystyried yn y fan yna, ac rwy'n obeithiol y bydd y strategaeth bwyd cymunedol, yr wyf yn cymryd ychydig o amser nawr i'w hystyried yn fanylach, yn mynd i'n helpu gyda hynny.
Ar fater llais Cymru mewn cytundebau masnach yn y dyfodol, nid oes gennym lais, Llyr.
Does dim llais gyda ni yn y trade deals.
We have no voice in the trade deals.
Nothing at all. It would be good to have some voice. Regardless of who is sitting in those top seats at a UK level going forward, particularly in food, not just our primary producers, but in the wider food supply chain, we need to have that voice. I'm not saying veto, I'm saying a voice. It's the sort of voice that we used to have, curiously, before we went through Brexit. We now need to reinvent that and not be locked out of those discussions. That is really grown-up, serious politics. One of the greatest assets for UK trade and industry, as they are for Wales, are some of our producers in Wales, like Halen Môn, which I visited two or three weeks ago, I think for the third time. I saw them when they were tiny, when it was literally a Heath Robinson contraption that they were using, bringing it through the Crown Estate and so on. Now it's bold, and their reputation worldwide is great, but, actually, being able to speak up for them, and for our farmers, and everybody else, I think is important. Surely that's a benefit to the UK, to hear our voice, and Scotland's voice, and so on.
On the Groceries Code Adjudicator, there are some interesting options that are being put forward in various manifestos at the moment. I was there when the GCA was originally brought into legislation. There were debates at that time whether it should be given more teeth, whether it could extend further down the supply chain and so on. I'm not of a settled position on this, but if we are going to do this, I think we need to look at it again as a UK entity. I'd be interested to have those discussions with UK Ministers to say, 'Well, what's our evaluation of how the Groceries Code Adjudicator has done, could it do more, and if it were to do more, what would those options be?' I think it's an open discussion at the moment. I'm certainly aware of my meeting recently with primary producers, particularly farmers, who are saying, ‘We still don't feel we're getting quite the deal that we need for some of our produce. It seems that the value is further up the chain than us.’ So, either through the GCA, or something that my predecessor, Lesley Griffiths, did with the retailers—. I'm having shortly, within the next fortnight, my first meeting with them. I'm keen to explore this as well with them to say, 'Can we do this outside of strengthening GCA, is there a willingness there, particularly with your assurance schemes and so on, to pay the premium for what you're asking producers to do with high animal welfare, high environmental standards—are you going to pass that value down or do we need to come at it a different way like the GCA?' But thank you for those questions.
Dim o gwbl. Byddai'n dda cael llais. Ni waeth pwy sy'n eistedd yn y seddi uchaf hynny ar lefel y DU wrth symud ymlaen, yn enwedig mewn bwyd, nid yn unig ein prif gynhyrchwyr, ond yn y gadwyn gyflenwi bwyd ehangach, mae angen i ni gael y llais hwnnw. Dydw i ddim yn dweud feto, rwy'n dweud llais. Dyma'r math o lais yr oeddem yn arfer ei gael, yn rhyfedd, cyn i ni fynd trwy Brexit. Nawr mae angen i ni ailddyfeisio hynny a pheidio â chael ein cloi allan o'r trafodaethau hynny. Mae hynny'n wleidyddiaeth ddifrifol, aeddfed iawn. Un o'r asedau mwyaf ar gyfer masnach a diwydiant y DU, fel y maent i Gymru, yw rhai o'n cynhyrchwyr yng Nghymru, fel Halen Môn, yr ymwelais â nhw bythefnos neu dair wythnos yn ôl, rwy'n credu am y trydydd tro. Gwelais i nhw pan oedden nhw'n fach, pan oedden nhw'n llythrennol yn defnyddio dyfais Heath Robinson, gan ddod ag ef drwy Ystad y Goron ac ati. Nawr mae'n feiddgar, ac mae eu henw da ledled y byd yn wych, ond, mewn gwirionedd, mae gallu siarad drostyn nhw, a'n ffermwyr, a phawb arall, yn bwysig. Siawns nad yw hynny'n fudd i'r DU, clywed ein llais ni, a llais yr Alban, ac ati.
O ran Dyfarnwr y Cod Cyflenwi Nwyddau Groser, mae yna rai opsiynau diddorol sy'n cael eu cyflwyno mewn gwahanol faniffestos ar hyn o bryd. Roeddwn i yno pan ddaeth Dyfarnwr y Cod Cyflenwi Nwyddau Groser i mewn i ddeddfwriaeth yn wreiddiol. Roedd dadleuon bryd hynny pa un a ddylid rhoi mwy o ddannedd iddo, pa un a allai ymestyn ymhellach i lawr y gadwyn gyflenwi ac ati. Nid wyf gant y cant yn sicr ynghylch hyn, ond os ydym yn mynd i wneud hyn, credaf fod angen i ni edrych arno eto fel endid y DU. Byddai gennyf ddiddordeb i gael y trafodaethau hynny gyda Gweinidogion y DU i ddweud, 'Wel, beth yw ein gwerthusiad o sut mae Dyfarnwr y Cod Cyflenwi Nwyddau Groser wedi llwyddo, a allai wneud mwy, a phe bai'n gwneud mwy, beth fyddai'r opsiynau hynny?' Rwy'n credu ei bod yn drafodaeth agored ar hyn o bryd. Rwy'n sicr yn ymwybodol o'm cyfarfod yn ddiweddar gyda chynhyrchwyr cynradd, yn enwedig ffermwyr, sy'n dweud, 'Nid ydym yn teimlo ein bod yn cael y cytundeb sydd ei angen arnom ar gyfer peth o'n cynnyrch o hyd. Mae'n ymddangos bod y gwerth ymhellach i fyny'r gadwyn na ni.' Felly, naill ai drwy Ddyfarnwr y Cod Cyflenwi Nwyddau Groser, neu rywbeth a wnaeth fy rhagflaenydd, Lesley Griffiths, gyda'r manwerthwyr—. Rwy'n cael cyfarfod cyntaf gyda nhw yn fuan o fewn y pythefnos nesaf. Rwy'n awyddus i archwilio hyn hefyd gyda nhw i ddweud, 'A allwn ni wneud hyn ar wahân i gryfhau Dyfarnwr y Cod Cyflenwi Nwyddau Groser, a oes parodrwydd yno, yn enwedig gyda'ch cynlluniau sicrwydd ac yn y blaen, i dalu'r pris uchel am yr hyn rydych chi'n gofyn i gynhyrchwyr ei wneud gyda safonau uchel lles anifeiliaid, safonau amgylcheddol uchel—a ydych chi'n mynd i drosglwyddo’r gwerth hwnnw i lawr neu a oes angen i ni ddod ato mewn ffordd wahanol fel Dyfarnwr y Cod Cyflenwi Nwyddau Groser?' Ond diolch am y cwestiynau yna.
I don't disagree with anything that Llyr said at all, so I'll try not to repeat. I think ‘producing food sustainably’ is your title, and that wasn't quite what was in the statement, so somebody needs to change the titles.
Puffin Produce has been very successful in getting all supermarkets to supply their potatoes and core veg like cauliflowers, carrots, onions, even leeks. What's the flooding resilience of Puffin Produce, given that, elsewhere in Britain, potatoes are going to be a very rare commodity, and a warning to us all?
As Llyr mentioned, our ambition is to strengthen the foundational economy, so how are the 100 plus members of the sustainability cluster helping to stimulate local growers of veg and fruit given that droughts and heatwaves aren't just affecting the far-flung parts of the world but southern Europe, like Italy, as well? These are the traditional markets that we've drawn veg and fruit from, given that we are not self-sustaining in any way, shape or form.
What measures are supermarkets taking to break down their supply chains so we don't have north Wales eggs being sent off to Lincolnshire to be packaged and then sent back to north Wales shops? That's absolutely ridiculous. We need to have, instead of these just-in-time models that the supermarkets have, a just-in-case model, and a much more sustainable imprint on everything they do.
Dydw i ddim yn anghytuno ag unrhyw beth ddywedodd Llyr o gwbl, felly fe geisiaf beidio ag ailadrodd. Rwy'n credu mai 'cynhyrchu bwyd yn gynaliadwy' yw eich teitl, ac nid dyna yn hollol oedd yn y datganiad, felly mae angen i rywun newid y teitlau.
Mae Puffin Produce wedi bod yn llwyddiannus iawn wrth gael pob archfarchnad i gymryd eu tatws a'u llysiau craidd fel blodfresych, moron, winwns, hyd yn oed cennin. Beth yw mesurau gwrthsefyll llifogydd Puffin Produce, o gofio, mewn mannau eraill ym Mhrydain, y bydd tatws yn nwydd prin iawn, ac yn rhybudd i ni i gyd?
Fel y soniodd Llyr, ein huchelgais yw cryfhau'r economi sylfaenol, felly sut mae'r 100 a mwy o aelodau o'r clwstwr cynaliadwyedd yn helpu i ysgogi tyfwyr llysiau a ffrwythau lleol o gofio nad yw sychder a thonnau poeth yn effeithio ar rannau pell y byd yn unig ond ar dde Ewrop, fel yr Eidal, hefyd? Dyma'r marchnadoedd traddodiadol yr ydym wedi cael ein llysiau a'n ffrwythau ohonyn nhw, o ystyried nad ydym yn hunangynhaliol mewn unrhyw ffordd o gwbl.
Pa fesurau y mae archfarchnadoedd yn eu cymryd i roi trefn ar eu cadwyni cyflenwi fel na welwn wyau o ogledd Cymru yn cael eu hanfon i Swydd Lincoln i'w pecynnu ac yna eu hanfon yn ôl i siopau'r gogledd? Mae hynny'n hollol hurt. Yn lle'r modelau 'mewn union bryd' sydd gan yr archfarchnadoedd, mae angen model 'rhag ofn', ac argraffnod llawer mwy cynaliadwy ar bopeth maen nhw'n ei wneud.
You need to conclude now, Jenny, please.
Mae angen i chi orffen nawr, Jenny, os gwelwch yn dda.
Lastly, what action is being taken on eliminating ultra-processed food from recipes in this collaboration with food innovation centres, given that it's absolutely not sustainable from the health point of view to continue to allow these chemicals? And how will you ensure these producers are aware of their global responsibilities not to be using products that have been grown from tearing down the rainforest?
Yn olaf, pa gamau sy'n cael eu cymryd i ddileu bwyd wedi'i brosesu'n helaeth o ryseitiau yn y cydweithrediad hwn â chanolfannau arloesi bwyd, o ystyried nad yw'n gynaliadwy o gwbl o safbwynt iechyd i barhau i ganiatáu'r cemegau hyn? A sut fyddwch chi'n sicrhau bod y cynhyrchwyr hyn yn ymwybodol o'u cyfrifoldebau byd-eang i beidio â defnyddio cynhyrchion sydd wedi'u tyfu drwy rwygo'r goedwig law i lawr?
Thank you very much, Jenny—a series of good questions there. In terms of not only Puffin Produce but the wider producers and the supply chain with it, I think this is exactly why a number of the measures I talked about in the opening statement are important from a product design perspective, to build resilience in and to use different ingredients, and so on and so forth. But also, at a primary producer level, the farmers in the field that Puffin Produce use, we need to give them the resilience as well, and that's why actually getting the sustainable farming scheme bang on and right so we can all move forward together is important. Because part of the SFS is also to produce—. Well, the ‘sustainable’ in the title includes all the meanings, but it includes that resilience to climate change. And whether that means in different layers within the pasture land, whether that means in different crops that we are using, different ways that we protect and enhance the soil, and so on, all of those are critical to climate resilience. So this has to be something we do right across from farm, as Llyr was saying, right through to the supermarket shelves, right along the supply chain, and that does mean different product design, it does mean looking at the resilience of the land as well, and everything in between.
Some of the things I mentioned in my opening statement show the work that we're putting in and the investment we're doing through things like the sustainability clusters and others, to actually drive that innovation. And in fact, you rightly pointed out, ‘Well, how do we spread that then, that best practice, not just amongst the producers who are currently involved, but wider in the supply chain?’ That's precisely what the cluster is intended to do. We're growing that. It is growing. There are more people, more organisations coming on board with that. And the purpose of that cluster is not only to innovate but to show by example exactly what can be done, and then to spread that best practice. As a good co-operator, I like that approach of doing it: learn, innovate and then spread best practice. We're very focused on that. Some of the events I mentioned in my opening remarks will give us the opportunity to do that as well, and get more people involved within it.
You raise, quite rightly, the approach that we've traditionally had of just-in-time management; I learnt it as a HND business student about 30 years ago. Now, actually, we do need to think differently. That greater resilience—as you say, just in case—I was very interested, quite a few Members, yourself included, attended recently the event in the Pierhead with the future generations commissioner, and I'm glad that they have turned their attention to food as well and the importance of it, and the need to resist not just future shocks but shocks right now as well to the system. So, I think we do need to build that in as we bring forward the community food strategy, as we take forward—because it's been I think since 2021—our food sector strategy overall. We need to refresh these in light of resilience, climate change adaptation and so on.
And forever chemicals—thank you for discussing this with me a little bit earlier on today as well. I think we do need to turn our attention to this. The issue of healthy, nutritious and affordable diets, that people know where things are coming from and know that things are not harming them, and know that things are not entering the wider food chain and the environmental system as well is critical. I think this is one of the great challenges that we now have ahead of us, and I genuinely say I'm looking forward to turning my attention to that and engaging with you and others who have this at the forefront of their mind, because it's not right that we could have a clear and present danger from forever chemicals that will be affecting not just this generation now, but generations to come. We need to deal with that and do it across the supply chain as well, and that does mean involving the retailers, the buyers, the supply chains, the distributors, and talking about how we design good nutritious food.
Diolch yn fawr iawn, Jenny—cyfres o gwestiynau da yna. O ran nid yn unig Puffin Produce ond y cynhyrchwyr ehangach a'r gadwyn gyflenwi hefyd, rwy'n credu mai dyna'n union pam y mae nifer o'r mesurau y soniais amdanyn nhw yn y datganiad agoriadol yn bwysig o safbwynt dylunio cynnyrch, i adeiladu cydnerthedd ac i ddefnyddio cynhwysion gwahanol, ac ati. Ond hefyd, ar lefel cynhyrchydd cynradd, y ffermwyr yn y caeau y mae Puffin Produce yn eu defnyddio, mae angen i ni roi'r cydnerthedd iddyn nhw hefyd, a dyna pam mewn gwirionedd mae cael y cynllun ffermio cynaliadwy yn hollol gywir ac yn iawn fel y gallwn ni i gyd symud ymlaen gyda'n gilydd yn bwysig. Oherwydd rhan o'r Cynllun Ffermio Cynaliadwy hefyd yw cynhyrchu—. Wel, mae'r 'cynaliadwy' yn y teitl yn cynnwys yr holl ystyron, ond mae'n cynnwys y cydnerthedd hwnnw i wrthsefyll newid hinsawdd. Ac a yw hynny'n golygu mewn gwahanol haenau o fewn y tir pori, a yw hynny'n golygu mewn gwahanol gnydau yr ydym yn eu defnyddio, gwahanol ffyrdd yr ydym yn diogelu ac yn gwella'r pridd, ac ati, mae pob un o'r rheini'n hanfodol i gydnerthedd gwrthsefyll newid hinsawdd. Felly mae'n rhaid i hyn fod yn rhywbeth rydyn ni'n ei wneud yr holl ffordd o'r fferm, fel roedd Llyr yn dweud, i silffoedd yr archfarchnad, reit ar hyd y gadwyn gyflenwi, ac mae hynny'n golygu dylunio cynnyrch gwahanol, mae'n golygu edrych ar gydnerthedd y tir hefyd, a phopeth yn y canol.
Mae rhai o'r pethau y soniais amdanynt yn fy natganiad agoriadol yn dangos y gwaith rydym yn ei wneud a'r buddsoddiad rydym yn ei wneud trwy bethau fel y clystyrau cynaliadwyedd ac eraill, i annog yr arloesedd hwnnw mewn gwirionedd. Ac mewn gwirionedd, fe wnaethoch chi nodi'n gywir, 'Wel, sut rydyn ni'n lledaenu hynny, yr arfer gorau hwnnw, nid yn unig ymhlith y cynhyrchwyr sy'n cymryd rhan ar hyn o bryd, ond yn ehangach yn y gadwyn gyflenwi?' Dyna'n union beth y bwriedir i'r clwstwr ei wneud. Rydyn ni'n tyfu hynny. Mae'n tyfu. Mae mwy o bobl, mwy o sefydliadau'n ymuno â hwnnw. A phwrpas y clwstwr hwnnw yw nid yn unig arloesi ond dangos trwy esiampl yn union beth y gellir ei wneud, ac yna lledaenu'r arfer gorau hwnnw. Fel cyd-weithredwr da, rwy'n hoffi'r dull hwnnw: dysgu, arloesi ac yna lledaenu arfer gorau. Rydym yn canolbwyntio'n fawr ar hynny. Bydd rhai o'r digwyddiadau y soniais amdanyn nhw yn fy sylwadau agoriadol yn rhoi cyfle i ni wneud hynny hefyd, a chael mwy o bobl i gymryd rhan ynddo.
Rydych yn crybwyll, yn gwbl briodol, y dull yr oedd gennym yn draddodiadol sef rheoli 'mewn union bryd'; dysgais hynny fel myfyriwr busnes HND tua 30 mlynedd yn ôl. Nawr, mewn gwirionedd, mae angen i ni feddwl yn wahanol. Mwy o'r cydnerthedd hwnnw—fel y dywedwch chi, rhag ofn—roedd gen i ddiddordeb mawr, bu cryn dipyn o Aelodau, chi yn un, yn ddiweddar yn y digwyddiad yn y Pierhead gyda chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, ac rwy'n falch eu bod wedi troi eu sylw at fwyd hefyd a'i bwysigrwydd, a'r angen i wrthsefyll nid yn unig sioc yn y dyfodol ond siociau ar hyn o bryd i'r system hefyd. Felly, Rwy'n credu bod angen i ni adeiladu hynny i mewn wrth i ni gyflwyno'r strategaeth bwyd cymunedol, wrth i ni fwrw ymlaen—oherwydd mae hi wedi bodoli rwy'n credu ers 2021—ein strategaeth sector bwyd yn gyffredinol. Mae angen i ni adnewyddu'r rhain yng ngoleuni cydnerthedd, addasu ar gyfer newid hinsawdd ac ati.
A chemegau 'am byth' (PFAS)—diolch am drafod y rhain gyda mi ychydig yn gynharach heddiw hefyd. Rwy'n credu bod angen i ni droi ein sylw at hyn. Mae'r mater o ddeietau iach, maethlon a fforddiadwy, bod pobl yn gwybod o ble mae pethau'n dod ac yn gwybod nad yw pethau'n eu niweidio, ac yn gwybod nad yw pethau'n mynd i mewn i'r gadwyn fwyd ehangach a'r system amgylcheddol hefyd, yn hanfodol. Rwy'n credu bod hon yn un o'r heriau mawr sy'n ein hwynebu ni erbyn hyn, ac rwy'n dweud fy mod wir yn edrych ymlaen at droi fy sylw at hynny ac ymgysylltu â chi ac eraill sydd â hyn ar flaen eu meddwl, oherwydd nid yw'n iawn i ni efallai wynebu perygl clir a phresennol o gemegau 'am byth' a fydd yn effeithio nid yn unig ar y genhedlaeth hon nawr, ond cenedlaethau i ddod. Mae angen i ni ymdrin â hynny ac ar draws y gadwyn gyflenwi hefyd, ac mae hynny'n golygu cynnwys y manwerthwyr, y prynwyr, y cadwyni cyflenwi, y dosbarthwyr, a siarad am sut rydym yn dylunio bwyd maethlon da.
I welcome the statement, all that's been said, and I think it's really important to have locally grown, non-processed food for the health and economy of the nation. I'd like to ask you about decarbonising the industry. So, I was working on a campaign with Jo and Bleddyn from Friends of the Earth regarding fridge doors, chiller doors, and I had a meeting with retailers through Welsh Government, but it seems to have stagnated. So, I was wondering if you would help push that further. You go into a supermarket on a warm sunny day and it would be freezing because of all the cold air coming from chillers, and it wastes so much energy. So, I was just wondering if you could help pursue that.
Rwy'n croesawu'r datganiad, popeth sydd wedi cael ei ddweud, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cael bwyd sydd wedi'i dyfu'n lleol, heb ei brosesu ar gyfer iechyd ac economi'r genedl. Hoffwn ofyn i chi am ddatgarboneiddio'r diwydiant. Felly, roeddwn i'n gweithio ar ymgyrch gyda Jo a Bleddyn o Gyfeillion y Ddaear ynghylch drysau oergell, drysau oerwyr, a chefais gyfarfod â manwerthwyr drwy Lywodraeth Cymru, ond mae'n ymddangos ei fod wedi aros yn ei unfan. Felly, meddwl oeddwn i tybed a fyddech chi'n helpu i wthio hynny ymhellach. Rydych chi'n mynd i mewn i archfarchnad ar ddiwrnod heulog cynnes a byddai'n rhewi oherwydd yr holl aer oer sy'n dod o oerwyr, ac mae'n gwastraffu cymaint o ynni. Felly, meddwl oeddwn i tybed a allech chi helpu i fynd ar drywydd hynny.
Carolyn, I'd be more than happy. If you could drop me a note on that, I'd be more than happy to see where that's got to and to kick-start that. And you mentioned how we can help with decarbonisation. There are number of ways; I touched on them very, very briefly in my opening remarks, but one of them is the carbon reduction plan pilot programme. This is quite an exciting project. It's being delivered through the food division's wider programme, so it includes the food and drink sustainability cluster, the scale-up trade development and skills for success programmes. It's working with partners to do things such as baselining their carbon emissions, developing bespoke carbon reduction plans for that business. We've had over 80 expressions of interest now from food and drink businesses so far received. And the other thing is balancing the economic growth with carbon reduction, and this is the way that we can be cleverer on our innovation and investment. We can do it together and, in fact, if we innovate on resilient supply chains, then we build in resilience to them from future shocks and price shocks by doing so. So, there are ways we can do it. We've also got collaboration with our food innovation centres, doing things such as reformulating recipes and much more besides. But if you drop me a note on that particular one, I'd be more than happy to look at how we can pick it up from where you left it and see if we can nudge it along.
Carolyn, byddwn yn fwy na hapus. Pe gallech chi anfon nodyn i mi ar hynny, byddwn yn fwy na pharod i weld lle mae hwnnw wedi cyrraedd a rhoi hwb iddo. A sonioch chi sut y gallwn ni helpu gyda datgarboneiddio. Mae sawl ffordd; cyffyrddais â nhw yn fyr iawn, iawn yn fy sylwadau agoriadol, ond un ohonynt yw rhaglen dreialu y cynllun lleihau carbon. Mae hwn yn brosiect cyffrous iawn. Mae'n cael ei ddarparu trwy raglen ehangach yr adran fwyd, felly mae'n cynnwys y clwstwr cynaliadwyedd bwyd a diod, y datblygiad masnach a'r sgiliau ar gyfer rhaglenni llwyddiant. Mae'n gweithio gyda phartneriaid i wneud pethau fel gosod gwaelodlin ar gyfer eu hallyriadau carbon, datblygu cynlluniau lleihau carbon pwrpasol ar gyfer y busnes hwnnw. Rydym wedi cael dros 80 o ddatganiadau o ddiddordeb gan fusnesau bwyd a diod hyd yn hyn. A'r peth arall yw cydbwyso'r twf economaidd gyda lleihau carbon, a dyma'r ffordd y gallwn fod yn fwy clyfar o ran ein harloesedd a'n buddsoddiad. Gallwn ei wneud gyda'n gilydd ac, mewn gwirionedd, os ydym yn arloesi ar gadwyni cyflenwi cydnerth, yna rydym yn adeiladu cydnerthedd ynddynt rhag siociau yn y dyfodol a siociau prisiau trwy wneud hynny. Felly, mae yna ffyrdd y gallwn wneud hynny. Mae gennym hefyd gydweithrediad â'n canolfannau arloesi bwyd, gan wneud pethau fel ail-lunio ryseitiau a llawer mwy. Ond os wnewch chi anfon nodyn i mi ar yr un penodol yna, byddwn yn fwy na pharod i edrych ar sut y gallwn ni ei godi o'r lle y gwnaethoch ei adael a gweld a allwn ni ei wthio ymlaen.
Ac yn olaf, Joyce Watson.
Finally, Joyce Watson.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Food sustainability is affected by things like war and climate change, and we've seen war creating unreliable access to key imports of food but also fuel. So, we have to stop our dependence on fossil fuel. But climate change has produced the wettest winter on record, huge issues with slugs and snail infestations right across our country here in Wales, but also local harvests as a consequence, because you couldn't plant anything—it was too cold, it was too wet. Then the opposite, the extreme heat, with failed European crops of salads and suchlike.
So, those are some of the challenges. Some of the answers and investment, of course, are the local weekly food and produce markets, and I frequent one quite often in Haverfordwest, for example. But running alongside that, Minister, could we look at encouraging some of the empty retail shops becoming pop-up shops, with a defined agenda of what's going to be there and when, and excite people to come along, so you regenerate your town centre, but you also give an avenue for retailers to sample whether they might consider taking something more sustainable to that community and themselves in the future? And street food—we don't do street food very well, generally. We do very well when we do street food, but we don't encourage it. It's not in our culture and yet we produce some of the very best food, whether it's red meat, whether it's veg or whether it's fruit.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Effeithir ar gynaliadwyedd bwyd gan bethau fel rhyfel a newid hinsawdd, ac rydym wedi gweld rhyfel yn creu mynediad annibynadwy at fewnforion allweddol o fwyd ond hefyd tanwydd. Felly, mae'n rhaid i ni atal ein dibyniaeth ar danwydd ffosil. Ond mae newid hinsawdd wedi cynhyrchu'r gaeaf gwlypaf a gofnodwyd, materion enfawr gyda phlâu gwlithod a malwod ledled ein gwlad yma yng Nghymru, ond hefyd cynaeafau lleol o ganlyniad, oherwydd na allech blannu dim—roedd hi'n rhy oer, roedd yn rhy wlyb. Yna i'r gwrthwyneb, y gwres eithafol, gyda chnydau Ewropeaidd aflwyddiannus o saladau a phethau tebyg.
Felly, dyma rai o'r heriau. Rhai o'r atebion a'r buddsoddiad, wrth gwrs, yw'r marchnadoedd bwyd a chynnyrch wythnosol lleol, ac rwy'n aml yn mynd i un yn Hwlffordd, er enghraifft. Ond i redeg ochr yn ochr â hynny, Gweinidog, a allwn ni geisio annog rhai o'r siopau manwerthu gwag i fod yn siopau dros dro, gydag agenda ddiffiniedig o'r hyn sy'n mynd i fod yno a phryd, ac ennyn pobl i ddod draw, fel eich bod yn adfywio canol eich tref, ond rydych chi hefyd yn rhoi llwybr i fanwerthwyr i weld a fyddent yn ystyried mynd â rhywbeth mwy cynaliadwy i'r gymuned honno a nhw eu hunain yn y dyfodol? A bwyd stryd—dydyn ni ddim yn gwneud bwyd stryd yn dda iawn, yn gyffredinol. Rydym yn gwneud yn dda iawn pan fyddwn yn gwneud bwyd stryd, ond nid ydym yn ei annog. Nid yw yn ein diwylliant ac eto rydym yn cynhyrchu peth o'r bwyd gorau, boed yn gig coch, yn llysiau neu'n ffrwythau.
Joyce, thank you very much, and I'm conscious that we're having some contributions here that are helping me write the community food strategy live. [Laughter.] There is this issue about how we can make that good, nutritious food available on our high streets, and something to do with how we use those empty spaces as well. It was very interesting when I was visiting relatives in Italy, going along a back street, and it was a pop-up store that had emerged in the back street of a town, and it was a mixture of food that was being recycled from some of the supermarkets, but more than that, it also had allotment food and community grower food as well, and it was being sold at a significant discount, very affordably—lots of people of all different socioeconomic backgrounds were going in there. I was intrigued; I went in to see what was going on. But also we've got, closer to home, people like the Coalfields Regeneration Trust, who I know have been doing things where they've invested in empty buildings within communities, and developed them as not just community hubs, but food hubs as well—really interesting. I think there is more within this, and I'm hopeful that some of the suggestions coming forward today might find their way into that community food strategy. So, it isn't simply to do with the big producers and the big suppliers and so on; it's actually to do with drawing together those networks of allotmenteers, community growers, people in that third sector space that want to help that along, and also regenerating our towns and communities. But more than anything, in terms of the sustainability agenda, putting in front of people, in places they can get to, on the streets where they live, good, affordable, nutritious food.
Now, I don't think there's one magic switch that does that, but there's a whole lot of pulling strands together to make that happen. And I think it's very much in line as well with some of the forward thinking in places that we've seen, in the Abergavenny Food Festival and elsewhere across Wales, but also the work that the future generations commissioner is looking at as well, and I have to say, thoughts that have come forward in this Senedd Chamber before from many Members. So, let's see where we get to on the community food strategy, but I'm picking up ideas today as we go along.
Joyce, diolch yn fawr iawn, ac rwy'n ymwybodol ein bod yn cael rhai cyfraniadau yma sy'n fy helpu i ysgrifennu'r strategaeth bwyd cymunedol yn y fan a'r lle. [Chwerthin.] Mae yna'r mater yma ynglŷn â sut y gallwn ni sicrhau bod y bwyd da a maethlon hwnnw ar gael ar ein strydoedd mawr, a rhywbeth i'w wneud â sut rydym ni'n defnyddio'r mannau gwag hynny hefyd. Roedd hi'n ddiddorol iawn pan oeddwn i'n ymweld â pherthnasau yn yr Eidal, yn mynd ar hyd stryd gefn, ac roedd siop dros dro wedi dod i'r amlwg yn stryd gefn tref, ac roedd yn gymysgedd o fwyd oedd yn cael ei ailgylchu o rai o'r archfarchnadoedd, ond yn fwy na hynny, roedd ganddi hefyd fwyd o randiroeddd a bwyd gan dyfwr cymunedol hefyd, ac roedd yn cael ei werthu am ostyngiad sylweddol, yn fforddiadwy iawn—roedd llawer o bobl o bob cefndir economaidd-gymdeithasol gwahanol yn mynd i mewn i'r siop yna. Roeddwn i'n chwilfrydig; es i mewn i weld beth oedd yn digwydd. Ond hefyd mae gennym ni, yn agosach at adref, bobl fel Ymddiriedolaeth Adfywio'r Meysydd Glo, y gwn i y buon nhw'n gwneud pethau lle maen nhw wedi buddsoddi mewn adeiladau gwag mewn cymunedau, a'u datblygu, nid dim ond fel canolfannau cymunedol, ond canolfannau bwyd hefyd—yn ddiddorol iawn. Rwy'n credu bod mwy yn rhan o hyn, ac rwy'n obeithiol y gellir cynnwys rhai o'r awgrymiadau a gyflwynir heddiw yn y strategaeth bwyd cymunedol honno. Felly, nid yw'n ymwneud yn unig â'r cynhyrchwyr mawr a'r cyflenwyr mawr ac ati; mae'n ymwneud â dwyn ynghyd y rhwydweithiau hynny o randiroedd, tyfwyr cymunedol, pobl yn y maes trydydd sector hwnnw sydd eisiau helpu hynny, a hefyd adfywio ein trefi a'n cymunedau. Ond yn fwy na dim, o ran yr agenda cynaliadwyedd, rhoi o flaen pobl, mewn lleoedd sy'n hygyrch iddyn nhw, ar y strydoedd lle maen nhw'n byw, bwyd da, fforddiadwy, maethlon.
Nawr, nid wyf yn credu bod yna un ateb hud sy'n gwneud hynny, ond mae yna lawer o gydymdrechu i wneud i hynny ddigwydd. Ac rwy'n credu ei fod yn cyd-fynd yn fawr iawn â rhai o'r syniadau blaengar mewn lleoedd yr ydym ni wedi'u gweld, yng Ngŵyl Fwyd y Fenni a mannau eraill ledled Cymru, ond hefyd y gwaith y mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn edrych arno hefyd, ac mae'n rhaid i mi ddweud, syniadau a gyflwynwyd yn Siambr y Senedd hon o'r blaen gan lawer o Aelodau. Felly, gadewch i ni weld lle rydym ni'n cyrraedd ar y strategaeth bwyd cymunedol, ond rwy'n casglu syniadau heddiw wrth i ni fynd ymlaen.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 6 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol: buddsoddi mewn addysg a hyfforddiant gweithwyr gofal iechyd proffesiynol—2024-25. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Eluned Morgan.
Item 6 today is the statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Care: investment in the education and training of healthcare professionals—2024-25. I call on the Cabinet Secretary, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. Thank you for the opportunity to make this important statement about investment in education and training of healthcare professionals.
The NHS in Wales makes contact with around 2 million contacts a month in a population of just over 3 million people. The vast majority of the public are very happy with the service they receive, and this is thanks to the heroic efforts of the 110,000 workers who staff our NHS, in addition to the 80,000 who work in social care. Making sure these staff are highly skilled and well trained is critical to this success, but we must also look to the future to ensure that the workforce of tomorrow is able to be responsive to changes in patients' needs, especially when we consider the changing demography of Wales, with an ageing population with multiple health challenges.
We're determined to ensure that we deliver a workforce that is highly qualified, empowered and inspired. Investment in this area, therefore, is critical. So, despite the extremely challenging financial situation facing the Welsh Government, I agreed this year to maintain the same level of funding for the 2024/25 academic year, as in 2023/24, which was our highest level of investment ever.
The £283 million invested in the training of healthcare professionals means that we will see an increase in the number of training places compared to the number of places that were actually taken up in the previous year. This investment means we can train up to 2,400 nurses, 224 midwives and 127 paramedics, providing funding in total for over 5,700 training places across various professions and specialties.
Through our continued investment in the provision of NHS education and training, we hope to encourage individuals to consider health and care in Wales as rewarding careers. We will provide excellent learning opportunities to prepare trainees for the future. We're also encouraging innovative and new training and career routes, including 'grow your own' pathways, offering individuals different options from the traditional learning paths, which means that people can train in their own communities, and they don't need to go away to college or university.
Ensuring a sustainable future for general practice in local communities across Wales is a priority, and we've taken steps to improve access to services and incentivise GP recruitment. Our 'Train. Work. Live.' marketing campaign continues to deliver a significant increase in the take-up of GP training places. We've also provided financial incentives to attract GP trainees to specialist training schemes in north, mid and west Wales—areas historically hard to recruit to. Since the introduction of these incentives, 307 trainees have joined the scheme.
There are more front-line NHS Wales staff than ever before. The number of consultants, nurses and midwives has reached a record high. The NHS is the largest employer in Wales, employing over 110,000 people. We are clear that it is equally important to retain our current staff as it is to make sure we're recruiting new staff. This is underpinned via investment in providing vital continued professional development—CPD—opportunities. CPD is essential to support, develop and maintain the skills of our workforce, with clear benefits for workforce well-being, retention and quality and safety of care.
I recognise that work-life balance is becoming increasingly more important, and we need to ensure flexible work and learning opportunities are available. These changes require new thinking at strategic, regional and local levels if we are to maximise our resources and continue to provide high-quality services to patients. This is one of the reasons why I previously announced my decision not just to maintain the NHS Wales bursary, but also to remove the reduced rate maintenance loan. This enables eligible Welsh domiciled NHS bursary students starting or continuing their studies in academic year 2024/25 to access the full amount of the maintenance loan.
Through our programme for government commitment to retain the NHS Wales bursary scheme, we provide a package of financial support for healthcare students who commit to work within the health or social care sectors in Wales for up to two years post qualification. This package of support covers both tuition fees and an element towards living costs.
I'm considering a public consultation exercise be undertaken in the next 12 months to explore the best and most appropriate way of continuing to support those who choose to study healthcare-related programmes in Wales. As part of this consultation, we aim to ensure that the Welsh system offers comparable benefits with other countries, ensuring Wales remains as a preferred student destination.
Diolch yn fawr. Diolch am y cyfle i wneud y datganiad pwysig hwn am fuddsoddi mewn addysg a hyfforddiant gweithwyr gofal iechyd proffesiynol.
Mae'r GIG yng Nghymru yn cysylltu â thua 2 filiwn o gysylltiadau y mis mewn poblogaeth o ychydig dros 3 miliwn o bobl. Mae'r mwyafrif helaeth o'r cyhoedd yn hapus iawn gyda'r gwasanaeth maen nhw'n ei dderbyn, ac mae hyn diolch i ymdrechion arwrol y 110,000 o weithwyr sy'n staffio ein GIG, yn ogystal â'r 80,000 sy'n gweithio ym maes gofal cymdeithasol. Mae sicrhau bod y staff hyn yn fedrus iawn ac wedi'u hyfforddi'n dda yn hanfodol i'r llwyddiant hwn, ond mae'n rhaid i ni hefyd edrych i'r dyfodol i sicrhau bod gweithlu'r dyfodol yn gallu ymateb i newidiadau yn anghenion cleifion, yn enwedig wrth ystyried demograffeg newidiol Cymru, gyda phoblogaeth sy'n heneiddio gyda heriau iechyd lluosog.
Rydym yn benderfynol o sicrhau ein bod yn darparu gweithlu hynod fedrus, sydd wedi'u rymuso a'i ysbrydoli. Felly, mae buddsoddi yn y maes hwn yn hollbwysig. Felly, er gwaethaf y sefyllfa ariannol hynod heriol sy'n wynebu Llywodraeth Cymru, cytunais eleni i gynnal yr un faint o gyllid ar gyfer blwyddyn academaidd 2024/25, ag yn 2023/24, sef ein buddsoddiad mwyaf erioed.
Mae'r £283 miliwn a fuddsoddwyd wrth hyfforddi gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yn golygu y byddwn yn gweld cynnydd yn nifer y lleoedd hyfforddi o'i gymharu â nifer y lleoedd a lanwyd mewn gwirionedd yn y flwyddyn flaenorol. Mae'r buddsoddiad hwn yn golygu y gallwn ni hyfforddi hyd at 2,400 o nyrsys, 224 o fydwragedd a 127 o barafeddygon, gan ddarparu cyfanswm o dros 5,700 o leoedd hyfforddi mewn proffesiynau ac arbenigeddau amrywiol.
Drwy barhau i fuddsoddi yn narpariaeth addysg a hyfforddiant y GIG, rydym yn gobeithio annog unigolion i ystyried iechyd a gofal yng Nghymru fel gyrfaoedd gwerth chweil. Byddwn yn darparu cyfleoedd dysgu rhagorol i baratoi hyfforddeion ar gyfer y dyfodol. Rydym ni hefyd yn annog llwybrau hyfforddi a gyrfa arloesol a newydd, gan gynnwys llwybrau 'personol', gan gynnig dewisiadau gwahanol i unigolion yn hytrach na'r llwybrau dysgu traddodiadol, sy'n golygu y gall pobl hyfforddi yn eu cymunedau eu hunain, ac nad oes angen iddyn nhw fynd i goleg neu brifysgol.
Mae sicrhau dyfodol cynaliadwy i feddygaeth deulu mewn cymunedau ledled Cymru yn flaenoriaeth, ac rydym ni wedi cymryd camau i wneud gwasanaethau'n haws eu defnyddio ac i gymell recriwtio meddygon teulu. Mae ein hymgyrch farchnata 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' yn parhau i sicrhau cynnydd sylweddol yn nifer y bobl sy'n ymgeisio am leoedd hyfforddi meddygon teulu. Rydym ni hefyd wedi darparu cymhellion ariannol i ddenu pobl sydd eisiau hyfforddi i fod yn feddygon teulu i gynlluniau hyfforddi arbenigol yn y gogledd, y canolbarth a'r gorllewin—ardaloedd hanesyddol sy'n anodd recriwtio iddynt.
Ers cyflwyno'r cymhellion hyn, mae 307 o hyfforddeion wedi ymuno â'r cynllun. Mae mwy o staff rheng flaen GIG Cymru nag erioed o'r blaen. Mae nifer yr ymgynghorwyr, nyrsys a bydwragedd wedi cyrraedd y mwyaf erioed. Y GIG yw'r cyflogwr mwyaf yng Nghymru, sy'n cyflogi dros 110,000 o bobl. Rydym ni'n glir ei bod hi yr un mor bwysig cadw ein staff presennol ag yw hi i sicrhau ein bod yn recriwtio staff newydd. Mae hyn yn cael ei ategu drwy fuddsoddi mewn darparu datblygiad proffesiynol parhaus hanfodol—cyfleoedd datblygiad proffesiynol parhaus—. Mae datblygiad proffesiynol parhaus yn hanfodol i gefnogi, datblygu a chynnal sgiliau ein gweithlu, gyda manteision clir ar gyfer lles y gweithlu, cadw staff ac ansawdd a diogelwch gofal.
Rwy'n cydnabod bod cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith yn dod yn fwyfwy pwysig, ac mae angen i ni sicrhau bod cyfleoedd gwaith a dysgu hyblyg ar gael. Mae'r newidiadau hyn yn gofyn am feddwl newydd ar lefelau strategol, rhanbarthol a lleol os ydym ni am wneud y mwyaf o'n hadnoddau a pharhau i ddarparu gwasanaethau o ansawdd uchel i gleifion. Dyma un o'r rhesymau pam y cyhoeddais fy mhenderfyniad yn flaenorol nid yn unig i gynnal bwrsariaeth GIG Cymru, ond hefyd i gael gwared ar y benthyciad cynhaliaeth cyfradd is. Mae hyn yn galluogi myfyrwyr sy'n hanu o Gymru ac sy'n gymwys i gael bwrsariaeth y GIG sy'n dechrau neu'n parhau â'u hastudiaethau ym mlwyddyn academaidd 2024/25 i allu manteisio ar swm llawn y benthyciad cynhaliaeth.
Trwy ein rhaglen ymrwymiad llywodraethu i gadw cynllun bwrsariaethau GIG Cymru, rydym yn darparu pecyn o gymorth ariannol i fyfyrwyr gofal iechyd sy'n ymrwymo i weithio yn y sectorau iechyd neu ofal cymdeithasol yng Nghymru am hyd at ddwy flynedd ar ôl cymhwyso. Mae'r pecyn cymorth hwn yn cynnwys ffioedd dysgu ac elfen tuag at gostau byw.
Rwy'n ystyried cynnal ymarfer ymgynghori cyhoeddus yn ystod y 12 mis nesaf i archwilio'r ffordd orau a mwyaf priodol o barhau i gefnogi'r rhai sy'n dewis astudio rhaglenni gofal iechyd yng Nghymru. Fel rhan o'r ymgynghoriad hwn, ein nod yw sicrhau bod system Cymru yn cynnig manteision tebyg i wledydd eraill, gan sicrhau bod Cymru'n parhau fel cyrchfan ddewisol i fyfyrwyr.
Llynedd fe wnes i gyhoeddi y byddwn ni'n ariannu hyd at 140 o lefydd i fyfyrwyr meddygol bob blwyddyn yn ysgol feddygol newydd gogledd Cymru, gan ddechrau derbyn myfyrwyr yn uniongyrchol o fis Medi eleni ymlaen. Bydd sefydlu ysgol feddygol yn y gogledd yn ein helpu i hyfforddi mwy o fyfyrwyr meddygol, a sicrhau bod cyfleon hyfforddi a darpariaeth o feddygon cymwysedig yn cael eu gwasgaru drwy Gymru. Rŷn ni'n disgwyl i niferoedd myfyrwyr gynyddu'n gyson a chyrraedd y nifer optimwm o 2029 ymlaen. Bydd yr ysgol newydd yn hwb i bobl y gogledd ac i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr.
Gan nad yw'r heriau presennol o ran cyllid a'r gweithlu yn unigryw i Gymru, dwi'n sylweddoli nad yw addysg a hyfforddiant yn unig yn ddigon i gynnig datrysiad yn syth. Fydd y rhai sy'n dechrau ar eu hyfforddiant ym mis Medi ddim yn cymhwyso yn llawn am rai blynyddoedd. Dwi hefyd yn cydnabod yr heriau sylweddol sy'n wynebu ein gwasanaethau a'n gweithlu heddiw, felly, yn ogystal a chynnal y lefel sylweddol o gyllid ar gyfer hyfforddi gweithlu newydd yn 2024-25, gwnes i gadw £5 miliwn o fewn y gyllideb iechyd i'w defnyddio ar gyfer rhaglenni cenedlaethol i gefnogi recriwtio rhyngwladol moesol. Dyw hwn ddim yn gynllun newydd. Ers degawdau, mae'r NHS yng Nghymru wedi elwa o sgiliau ac ymroddiad gweithwyr gofal iechyd proffesiynol sydd wedi eu haddysgu'n rhyngwladol. Fel rhan o Cymru yn India, gwnes i arwyddo cytundeb ar 1 Mawrth gyda Llywodraeth Kerala i ddod â gweithwyr gofal iechyd proffesiynol cymwysedig o India i weithio yn yr NHS yng Nghymru. Bydd hyd at 250 o weithwyr iechyd proffesiynol yn cael ei recriwtio o dan y gytundeb newydd rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth Kerala. Mae hon yn berthynas uniongyrchol rhwng dwy Lywodraeth, gan weithio drwy asiantaeth Llywodraeth Kerala sydd ddim yn gwneud elw. Wrth gwrs, mae recriwtio moesol yn hollbwysig. Rhaid inni wneud yn siŵr nad ydyn ni yn cymryd staff hanfodol i ffwrdd o wledydd sy'n wynebu eu heriau eu hunain. Ond mae angen inni hefyd ddal ati i fuddsoddi er mwyn hyfforddi a chadw gweithlu domestig ein hunain. Nid bwled arian yw recriwtio rhyngwladol.
Yn olaf, er mwyn llunio gweithlu NHS Cymru at y dyfodol, mae angen meddwl am y gwaith sydd angen ei wneud a sut i'w wneud yn effeithiol ac effeithlon. Fe fyddwn ni'n parhau i wneud hyn ar y cyd â phartneriaid allweddol er mwyn darparu'r gweithlu mae'r gwasanaeth iechyd ei angen i ymateb i'r heriau sy'n ei wynebu ar hyn o bryd a hefyd yn y dyfodol. Diolch yn fawr.
Last year,I announced that we will be funding up to 140 medical student places a year at the new north Wales medical school, with direct intake from September of this year onwards. Establishing a medical school in north Wales will help us to train more medical students and will ensure training opportunities and the provision of qualified doctors are spread across Wales. We expect the student numbers to increase steadily and to reach their optimum number from 2029 onwards. The new school will be a boost for the people of north Wales and for the Betsi Cadwaladr University Health Board.
Given that the current financial and workforce challenges are not unique to Wales, I understand that education and training alone are not enough to resolve our immediate workforce and system challenges, and those starting to train in September will not be fully qualified for some years. I also recognise the significant challenges facing our services and workforce today, and this is why, alongside maintaining the significant level of funding for training the new workforce into 2024-25, I retained £5 million within the health budget to be used for nationally run programmes to support ethical international recruitment. This isn't a new initiative. For decades, the NHS in Wales has benefited from the skills and dedication of internationally educated healthcare professionals. As part of Wales in India, I signed an agreement on 1 March with the Government of Kerala to bring qualified healthcare professionals from India to work in the NHS in Wales. Up to 250 professional healthcare workers will be recruited under the new agreement between the Welsh Government and the Kerala Government. This is a direct Government-to-Government relationship, working through a not-for-profit Kerala Government agency. Of course, ethical recruitment is paramount. We must ensure that we're not taking vital staff away from countries facing their own challenges. But we also need to continue to invest in training and retaining our own domestic workforce. International recruitment isn't a silver bullet.
Finally, configuring the future NHS workforce requires thinking about the work to be done and how it can be undertaken effectively and efficiently. We will continue to do this in partnership with key stakeholders to provide the NHS with the workforce it needs to respond to the challenges facing it now and in future. Thank you very much.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Thank you for the statement, Cabinet Secretary, and also thank you for making it available ahead of time today. Of course, an effective healthcare training strategy is absolutely vital for the success of the health service and the well-being of people across the country. Not only do patients benefit from a well-trained workforce, but people in Wales, particularly younger people who are pursuing a career in healthcare, will benefit too.
So, Cabinet Secretary, let me start by joining you in recognising the incredible efforts of those nearly 200,000 people working in our health and social care services, and also in welcoming a number of points that you've shared in your statement this afternoon. Firstly, I'm pleased that you've acknowledged the need to incentivise GP recruitment. It's good to see progress in this area. I'd be keen to see this continue, because we both know the importance of getting primary healthcare right, and our rural communities have some unique challenges when it comes to recruitment of GPs in those areas.
I think you're also right to recognise the work-life balance and the need for more flexible working arrangements. Focus in this area, in my view, will go a long way in improving recruitment and retention. My concern, perhaps, might be how it's being delivered on the ground, and making sure our health boards are looking at new ways of ensure that flexible work-life balance for people on the ground. And the third area that I'd like to welcome from your statement is the progress at the north Wales medical school. Whilst not huge in terms of raw numbers, I think it's big in terms of its intent and futureproofing of services in north Wales in particular, especially whilst Betsi Cadwaladr still aren't at a place where we'd all want them to be as a health board.
I do, though, think, unfortunately, there are areas that need to be highlighted for continued improvement, because I think much of what's been shared this afternoon is, sadly, just too little, too late. We know that HEIW revised down its recommendations for how many student nurse places should be commissioned for the year we're now in, and the Welsh Government-approved final recommendation was 13 per cent lower than what was originally planned, and indeed 11 per cent lower than the previous year. Now, those are quite startling numbers, particularly when you look at the state of the Cardiff Labour-run NHS, with record waiting lists that, sadly, put Wales at the bottom of our UK-wide league table when it comes to health services. And it's a broader issue in that, last year, the target was just over 2,700 places to be filled, yet only 2,260 places were filled, so I think there are questions to be asked there about why those places weren't filled last year. Perhaps it's thanks to some poor management from the Government that the best and brightest potential healthcare professionals in Wales and across the UK are more reluctant, it seems, to practice their profession in Wales, which for me is very sad, because I think Wales is the best place to live and to work and to bring up a family. So, I wonder, Cabinet Secretary, how this plan and future ones will ensure that every spot is filled and that Welsh Government will be more ambitious instead of removing some of those much-needed training places?
Additionally, I'm aware that the Health and Social Care Committee report from earlier this year made a number of recommendations that would go some way to improving the way we approach education and training of healthcare professionals. For example, recommendation 6 from their report calls for you to commission a piece of research into the use of the Welsh levels of care workforce planning tool. Recommendation 10 from that report calls on you to use the all-Wales nurse staffing programme to commission a mapping of the other workforce planning tools that are available. That's just a couple of examples from their report. But, as the recommendations reference, there have been a number of plans in the past. They're recommending some more plans and tools in the future to help improve the situation for healthcare training in Wales. Of course, plans and strategies are a good thing, but what we do need to see is delivery and a grip of the recruitment and training situation here in Wales. So, Cabinet Secretary, much of what you've shared this afternoon, whilst there were some good points in there, as I said I think much of it is too little, too late. So, I wonder: do you think you can grip this situation, turn the ship around, and solve the problems that, sadly, have plagued our health service for far too long? Thank you very much.
Diolch am y datganiad, Ysgrifennydd Cabinet, a diolch hefyd i chi am sicrhau ei bod ar gael rhag blaen heddiw. Wrth gwrs, mae strategaeth hyfforddiant gofal iechyd effeithiol yn gwbl hanfodol ar gyfer llwyddiant y gwasanaeth iechyd a llesiant pobl ledled y wlad. Nid yn unig y mae cleifion yn elwa ar weithlu sydd wedi'i hyfforddi'n dda, ond bydd pobl yng Nghymru, yn enwedig pobl iau sy'n dilyn gyrfa mewn gofal iechyd, yn elwa hefyd.
Felly, Ysgrifennydd Cabinet, gadewch i mi ddechrau drwy ategu eich cydnabyddiaeth o ymdrechion anhygoel y bron i 200,000 o bobl hynny sy'n gweithio yn ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol, a hefyd i groesawu nifer o bwyntiau rydych chi wedi'u rhannu yn eich datganiad y prynhawn yma. Yn gyntaf, rwy'n falch eich bod wedi cydnabod yr angen i gymell recriwtio meddygon teulu. Mae'n dda gweld cynnydd yn y maes hwn. Byddwn yn awyddus i weld hyn yn parhau, oherwydd mae'r ddau ohonom ni'n gwybod pa mor bwysig yw cael gofal iechyd sylfaenol yn iawn, ac mae gan ein cymunedau gwledig rai heriau unigryw o ran recriwtio meddygon teulu yn yr ardaloedd hynny.
Rwy'n credu eich bod hefyd yn iawn i gydnabod y cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith a'r angen am drefniadau gweithio mwy hyblyg. Bydd pwyslais yn y maes hwn, yn fy marn i, yn mynd yn bell o ran gwella recriwtio a chadw. Fy mhryder i, efallai, yw sut mae'n cael ei gyflawni ar lawr gwlad, a sicrhau bod ein byrddau iechyd yn edrych ar ffyrdd newydd o sicrhau cydbwysedd hyblyg rhwng bywyd a gwaith i bobl ar lawr gwlad. A'r trydydd maes yr hoffwn ei groesawu o'ch datganiad yw'r cynnydd yn ysgol feddygol gogledd Cymru. Er nad yw'n enfawr o ran niferoedd crai, rwy'n credu ei fod yn fawr o ran ei fwriad ac o ran diogelu gwasanaethau yn y gogledd yn benodol at y dyfodol, yn enwedig am nad yw bwrdd Betsi Cadwaladr eto wedi cyrraedd y man lle mae arnom ni i gyd eisiau iddyn nhw fod fel bwrdd iechyd.
Fodd bynnag, rwy'n credu, yn anffodus, bod meysydd y mae angen eu hamlygu ar gyfer gwelliant parhaus, oherwydd rwy'n credu bod llawer o'r hyn a rannwyd y prynhawn yma, yn anffodus, yn rhy ychydig, yn rhy hwyr. Rydym ni'n gwybod bod Addysg a Gwella Iechyd Cymru wedi diwygio ei argymhellion ar gyfer faint o leoedd nyrsio dan hyfforddiant y dylid eu comisiynu ar gyfer y flwyddyn yr ydym ni ynddi nawr, ac roedd yr argymhelliad terfynol a gymeradwywyd gan Lywodraeth Cymru 13 y cant yn is na'r hyn a gynlluniwyd yn wreiddiol, ac yn wir 11 y cant yn is na'r flwyddyn flaenorol. Nawr, mae'r rheini'n niferoedd eithaf brawychus, yn enwedig pan edrychwch chi ar gyflwr y GIG dan lywodraeth Lafur Caerdydd, gyda'r rhestrau aros uchaf erioed sydd, yn anffodus, yn rhoi Cymru ar waelod ein tabl cynghrair ledled y DU o ran gwasanaethau iechyd. Ac mae'n fater ehangach oherwydd y llynedd roedd y targed ychydig dros 2,700 o lefydd i'w llenwi, ond dim ond 2,260 o lefydd oedd wedi'u llenwi, felly rwy'n credu bod cwestiynau i'w gofyn yn y fan yna ynglŷn â pham na chafodd y lleoedd hynny eu llenwi'r llynedd. Efallai mai i rywfaint o reolaeth wael gan y Llywodraeth y mae'r diolch bod y gweithwyr gofal iechyd gorau a disgleiriaf yng Nghymru a ledled y DU yn fwy amharod, mae'n debyg, i ymarfer eu proffesiwn yng Nghymru, sydd i mi yn drist iawn, oherwydd credaf mai Cymru yw'r lle gorau i fyw ac i weithio ac i fagu teulu. Felly, tybed, Ysgrifennydd Cabinet, sut y bydd y cynllun hwn a rhai yn y dyfodol yn sicrhau bod pob lle yn cael ei lenwi ac y bydd Llywodraeth Cymru yn fwy uchelgeisiol yn hytrach na chael gwared ar rai o'r lleoedd hyfforddi hynny y mae mawr eu hangen?
Yn ogystal, rwy'n ymwybodol bod adroddiad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol a gyhoeddwyd yn gynharach eleni wedi gwneud nifer o argymhellion a fyddai'n mynd rhywfaint o'r ffordd i wella'r sut yr ydym ni'n ymdrin ag addysg a hyfforddiant gweithwyr gofal iechyd proffesiynol. Er enghraifft, mae argymhelliad 6 o'u hadroddiad yn galw arnoch i gomisiynu darn o ymchwil i'r defnydd o offeryn cynllunio'r gweithlu o ran lefelau gofal yng Nghymru. Mae argymhelliad 10 o'r adroddiad hwnnw yn galw arnoch i ddefnyddio rhaglen staffio nyrsys Cymru gyfan i gomisiynu ymarfer i nodi offerynau eraill sydd ar gael o ran cynllunio'r gweithlu. Dim ond ychydig o enghreifftiau o'u hadroddiad yw hynny. Ond, fel mae'r argymhellion yn cyfeirio, bu nifer o gynlluniau yn y gorffennol. Maen nhw'n argymell rhai cynlluniau ac offer ychwanegol yn y dyfodol i helpu gwella'r sefyllfa ar gyfer hyfforddiant gofal iechyd yng Nghymru. Wrth gwrs, mae cynlluniau a strategaethau yn bethau da, ond yr hyn sydd angen i ni ei weld yw cyflawni a rheoli'r sefyllfa recriwtio a hyfforddi yma yng Nghymru. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, mae llawer o'r hyn rydych chi wedi'i rannu y prynhawn yma, er bod rhai pwyntiau da yno, fel y dywedais, credaf fod llawer ohono'n rhy ychydig, yn rhy hwyr. Felly, tybed: a ydych chi'n credu y gallwch chi reoli'r sefyllfa hon, gwyrdroi'r sefyllfa, a datrys y problemau sydd, yn anffodus, wedi plagio ein gwasanaeth iechyd yn llawer rhy hir? Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much, Sam. As you know, we were very financially challenged in the budget this year. It was because—. I was very grateful to my colleagues around the Cabinet table that they were willing to support health. We've seen an increase of 4 per cent in the NHS budget in Wales, and it's only gone up by 1 per cent in England. What I can tell you is that, actually, we incentivise, as you say, GP recruitment. I think that's very good, and it's been hugely successful. We give £20,000, which is not a small amount of money, to encourage GPs to train in those areas where previously we found it really hard to recruit to, and I'm really pleased that that has made a significant difference.
You're quite right, Sam, in relation to work-life balance. I do think that that is a major consideration. It's probably worth noting that, if you look at doctors, for example, there are far more women training to be doctors now than men. But also men are choosing not to work full time either, so we do have to take that on board, and I think it's probably worth noting that it's no cheaper to train somebody if they work part time. So, the cost to the taxpayer is actually more; because they're working part time, we have to employ more of them. So, that's a challenge. It's not a Welsh challenge—it's a challenge everywhere—but that is the reality. The world has changed since the days when you could call up your GP in the middle of the night and they would come trotting round with their little bag in the middle of the night. Those days are gone. So, we have lots of different things in place.
The work-life balance thing, though, I think is really important, and I'm really pleased that, in the negotiations we had, in particular with the health trade unions, in relation to the workforce implementation plan, one of the things that we committed to was an assumption in favour of granting flexibility if somebody requested it. That has made a huge difference already. We've still got a bit of a way to go, but that was what the people who chose to work in agency previously told us, that, 'We have more flexibility if we work for an agency.' Well, that's not true anymore—that assumption in favour of flexibility—and we have seen a massive reduction in the use of agency already. We've saved about £64 million just in the past year on agency.
Great that you support the opening of the new medical school in Bangor. I think if you just look, though—. You asked about nursing places. Well, of course, they scrapped the nurse bursary in England in 2016. They had to bring it back in, because it was such a disaster, but we, of course, never scrapped it in Wales. But you ask: what difference is it making? I’ll tell you what difference it’s making: the fact is that we have 12 per cent more medical and dental staff in Wales today than we did three years ago, that’s 892 of them; registered nurses, 10 per cent more than we did three years ago, 2,246 more; NHS consultants, 8 per cent more; scientific, therapeutic and technical staff, 15 per cent; 13 per cent more ambulance staff. This is all, I think, something that should be recognised and celebrated.
And just to correct you, Wales is not bottom of the league table when it comes to waiting lists. I think you’d better look that up, and so should the BBC.
Diolch yn fawr iawn, Sam. Fel y gwyddoch chi, fe gawsom ni ein herio'n ariannol iawn yn y gyllideb eleni. Roedd hynny oherwydd—. Roeddwn yn ddiolchgar iawn i fy nghyd-Ysgrifenyddion o amgylch bwrdd y Cabinet eu bod yn barod i gefnogi iechyd. Rydym ni wedi gweld cynnydd o 4 y cant yng nghyllideb y GIG yng Nghymru, a dim ond 1 y cant y mae hi wedi cynyddu yn Lloegr. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw, mewn gwirionedd, rydym ni'n cymell, fel y dywedwch chi, recriwtio meddygon teulu. Rwy'n credu bod hynny'n wych, ac mae wedi bod yn hynod lwyddiannus. Rydym yn rhoi £20,000, nad yw'n swm bach o arian, i annog meddygon teulu i hyfforddi yn y mannau hynny lle yr oeddem yn ei chael hi'n anodd recriwtio iddyn nhw o'r blaen, ac rwy'n falch iawn bod hynny wedi gwneud gwahaniaeth sylweddol.
Rydych chi'n hollol iawn, Sam, mewn perthynas â chydbwysedd rhwng bywyd a gwaith. Rydw i yn credu bod hynny'n ystyriaeth o bwys. Mae'n werth nodi mae'n siŵr, os edrychwch chi ar feddygon, er enghraifft, bod llawer mwy o fenywod yn hyfforddi i fod yn feddygon nawr na dynion. Ond hefyd mae dynion yn dewis peidio â gweithio'n llawn amser hefyd, felly mae'n rhaid i ni ystyried hynny, ac rwy'n credu ei bod hi'n werth nodi nad yw'n rhatach hyfforddi rhywun os ydyn nhw'n gweithio'n rhan amser. Felly, mae'r gost i'r trethdalwr yn fwy mewn gwirionedd; oherwydd eu bod nhw'n gweithio'n rhan amser, mae'n rhaid i ni gyflogi mwy ohonyn nhw. Felly, mae hynny'n her. Dyw e ddim yn her i Gymru yn unig—mae'n her ym mhobman—ond dyna'r gwir amdani. Mae'r byd wedi newid ers y dyddiau pan allech chi ffonio'ch meddyg teulu yng nghanol y nos a bydden nhw'n dod gyda'u bag bach yng nghanol y nos. Mae'r dyddiau hynny wedi mynd. Felly, mae gennym ni lawer o wahanol bethau ar waith.
Mae'r elfen o gydbwysedd rhwng bywyd a gwaith, serch hynny, rwy'n credu yn bwysig iawn, ac rwy'n falch iawn, yn y trafodaethau a gawsom ni, yn enwedig gyda'r undebau llafur iechyd, mewn perthynas â chynllun gweithredu'r gweithlu, mai un o'r pethau yr ymrwymon ni iddo oedd rhagdybiaeth o blaid rhoi hyblygrwydd pe bai rhywun yn gofyn amdano. Mae hynny eisoes wedi gwneud gwahaniaeth mawr. Mae gennym ni beth ffordd i fynd, ond dyna ddywedodd y bobl a ddewisodd weithio mewn asiantaeth wrthym ni o'r blaen, 'Mae gennym ni fwy o hyblygrwydd os ydym ni'n gweithio i asiantaeth.' Wel, dydy hynny ddim yn wir bellach—y rhagdybiaeth honno o blaid hyblygrwydd—ac rydyn ni wedi gweld gostyngiad enfawr yn y defnydd o asiantaethau yn barod. Rydym ni wedi arbed tua £64 miliwn yn unig yn ystod y flwyddyn ddiwethaf ar asiantaethau.
Mae'n wych eich bod yn cefnogi agor yr ysgol feddygol newydd ym Mangor. Ond credaf dim ond i chi edrych—. Roeddech chi'n gofyn am leoedd nyrsio. Wel, wrth gwrs, fe gawson nhw wared ar y fwrsariaeth nyrsio yn Lloegr yn 2016. Roedd yn rhaid iddyn nhw ei hail-gyflwyno, oherwydd roedd yn gymaint o drychineb, ond wnaethon ni, wrth gwrs, erioed ei dileu yng Nghymru. Ond rydych chi'n gofyn: pa wahaniaeth mae'n ei wneud? Fe ddywedaf i wrthych chi pa wahaniaeth y mae'n ei wneud: y ffaith yw bod gennym ni 12 y cant yn fwy o staff meddygol a deintyddol yng Nghymru heddiw nag oedd gennym ni dair blynedd yn ôl, dyna 892 ohonyn nhw; nyrsys cofrestredig, 10 y cant yn fwy nag oedd gennym ni dair blynedd yn ôl, 2,246 yn fwy; ymgynghorwyr y GIG, 8 y cant yn fwy; staff gwyddonol, therapiwtig a thechnegol, 15 y cant; 13 y cant yn fwy o staff ambiwlans. Mae hyn i gyd, rwy'n credu, yn rhywbeth y dylid ei gydnabod a'i ddathlu.
A dim ond i'ch cywiro, dyw Cymru ddim ar waelod tabl y gynghrair o ran rhestrau aros. Rwy'n credu y byddai'n well i chi wirio hynny, ac felly hefyd y BBC.
Wel, fel dwi wedi sôn droeon yma yn y Siambr, dydy’r gwasanaeth iechyd yn ddim byd heb y llengoedd o staff ymroddedig sydd yn gweithio yno, ond, yn anffodus, mae problemau difrifol o ran cadw staff wedi bod yn amlwg ers sawl blwyddyn. Er enghraifft, mae Cymru yn parhau i ddioddef—beth bynnag mae’r Ysgrifennydd Cabinet newydd ei ddweud—diffyg nyrsys, gyda phrinder o tua 2,700 nyrs, tra bo lefelau meddygon teulu yn parhau i fod yn sylweddol is na chyfartaledd yr OECD, sef pam mae Plaid Cymru yn galw i gyflwyno 500 meddyg ychwanegol fel rhan o’n blaenoriaethau ni ar gyfer yr etholiad yma.
Mae’r sefyllfa’n arbennig o fregus yng nghyd-destun canser, lle mae record yr NHS yng Nghymru ar amseroedd aros wedi bod yn dirywio am gyfnod, gyda’r ystadegau diweddaraf yn dangos bod bron i hanner cleifion Cymru yn methu dechrau eu triniaeth o fewn y 62 diwrnod gofynnol. O ran ein staff oncoleg, mi ydym ni 11 y cant o dan y nifer angenrheidiol, ac, oherwydd demograffeg y gweithlu penodol yma, amcangyfrifir y bydd y diffyg yma yn tyfu i 41 y cant dros y pedair blynedd nesaf. Mae buddsoddiad cryf mewn addysg a hyfforddiant yn y sector felly yn allweddol er mwyn sicrhau bod y gweithlu yn gynaliadwy yn unol â’r gofynion sydd ar ein gwasanaethau iechyd.
Dwi’n nodi’r ffaith bod y Llywodraeth wedi medru cynnal yr un lefel o wario ar yr elfen yma o’r cyllid iechyd, fel ddaru’r Ysgrifennydd Cabinet ei ddweud, ac mae hynny i’w groesawu, ond mae’n werth hefyd cofio taw dyma’r flwyddyn gyntaf lle nad ydy’r gwariant wedi cynyddu, ar ôl bron i ddegawd o gynnydd parhaol.
Wrth gwrs, dwi’n cydnabod yn llwyr y pwysau ariannol aruthrol sy’n parhau i wynebu’r Llywodraeth yma, a dyna pam mae galwad Plaid Cymru am gyllid teg i Gymru mor angenrheidiol, a pham mae agwedd arweinyddiaeth Llafur ar y mater yma, yr hyn welsom ni’n glir yng nghyfweliad Jo Stevens yr wythnos diwethaf, yn dangos diffyg dealltwriaeth llwyr ynghylch ein hanghenion iechyd fel cenedl. Nid slogan yn unig ydy tegwch ariannol i Gymru, ond yr allwedd i greu system iechyd sy’n medru mynd i’r afael â heriau’r unfed ganrif ar hugain, sy’n cynnwys poblogaeth sydd yn heneiddio ar raddfa gyflymach na gweddill y Deyrnas Gyfunol. Roedd o’n hynod siomedig felly clywed geiriau’r Prif Weinidog yn ystod y ddadl arweinwyr nos Wener yn honni ei fod wedi derbyn popeth y gofynnodd amdano, meddai, ym maniffesto Llafur, sy’n awgrymu’n glir na wnaeth o ofyn am degwch ariannol i Gymru oddi wrth Lywodraeth Lafur a fydd yn dod i rym yr wythnos nesaf.
A gaf fi ofyn felly i’r Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau a ydy newid fformiwla Barnett presennol gyda system ariannu sy’n seiliedig ar angen yn parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru? Ac os felly, pam na wnaeth y Prif Weinidog wneud achos cryfach am hyn er mwyn ei gael o wedi’i gynnwys ym maniffesto Llafur y Deyrnas Gyfunol?
Mae e hefyd yn wir i ddweud nad ydy Cymru o hyd yn gweld ffrwyth y buddsoddiad sy’n mynd mewn i’r sector iechyd o ran yr addysg a hyfforddiant; er enghraifft, yn ôl asesiad diweddaraf Audit Wales ar gyflwr y gweithlu NHS, dim ond 43 y cant o ddoctoriaid sy’n hyfforddi yng Nghymru sydd yn aros yma i weithio ar ôl graddio. Felly, pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth er mwyn sicrhau bod Cymru yn medru cadw mwy o’r myfyrwyr iechyd sydd yn astudio yma?
Ac i gloi, dwi wedi sôn yn aml am yr angen i’r Llywodraeth gytuno setliad teg gyda’r Coleg Nyrsio Brenhinol yn eu hanghydfod presennol. Yn amlwg, mae'r rhan helaeth o hyn yn ymwneud â thâl, ond mae materion yn ymwneud â chyfleon hyfforddiant mewnol hefyd wedi bod yn fater o bwys i nyrsys yng Nghymru ers sbel. Yn benodol, nid yw cyfleon CPD ar hyn o bryd yn rhan ffurfiol o gontractiau nyrsys, yn wahanol i gontractiau meddygon, sy'n golygu nad yw nyrsys yn cael yr un cyfleon o ran datblygiad personol o gymharu â'u cydweithwyr mewn meysydd iechyd eraill. Dwi yn croesawu bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cyfeirio at yr angen i wella CPD mewn sawl maes iechyd, ond ddaru hi ddim cyfeirio'n benodol, felly, at nyrsys. Felly, gaf i ofyn os oes yna fwriad gan y Llywodraeth i gynnwys hynny yn rhan o gytundebau newydd nyrsys Cymru yn y dyfodol? Diolch yn fawr iawn.
Well, as I’ve mentioned on numerous occasions in the Chamber, the health service is nothing without its ranks of committed staff working within it, but, unfortunately, there have been serious problems in terms of staff recruitment that have been prominent for many years. For example, Wales continues to suffer—whatever the Cabinet Secretary has just said—in terms of a shortage of nurses, with a shortage of around 2,700 nurses, while the number of GPs remains significantly lower than the Organisation for Economic Co-operation and Development average, which is why Plaid Cymru is calling for the introduction of 500 new doctors as part of our priorities for this election.
The situation is particularly acute in the context of cancer, where the NHS record in Wales on waiting times has been declining over a period of time, with the latest statistics showing that almost half of Welsh patients can’t start their treatment within the required 62 days. In terms of our oncology staff, we are 11 per cent below the required number, and, because of the demographic of this particular workforce, it’s estimated that that shortfall will go to below 41 per cent over the next four years. Strong investment in education and training in the sector is therefore crucial in order to ensure that the workforce is sustainable in accordance with the demands placed on our health services.
I note the fact that the Government has been able to maintain the same level of expenditure on this element of the health budget, as the Cabinet Secretary said, and that’s to be welcomed, but it’s also worth bearing in mind that this is the first year where the expenditure hasn’t increased, after almost a decade of ongoing increases.
Now, I fully recognise the huge financial pressures that continue to face the Government here, and that is why Plaid Cymru’s demand for fair funding for Wales is so crucial, and why the stance of the Labour leadership on this issue that we saw clearly in the interview with Jo Stevens last week shows a lack complete lack of understanding in terms of our health needs as a nation. Financial fairness for Wales isn’t just a slogan, but the key to creating a health system that can tackle the challenges of the twenty-first century, which includes a population that’s growing older at a faster rate than the rest of the UK. It was very disappointing therefore to hear the words of the First Minister during the leadership debate on Friday that he’d received everything that he'd requested in the Labour manifesto, which suggests clearly that he didn’t ask for financial fairness for Wales from a Labour Government that will come into power next week.
Can I ask the Cabinet Secretary therefore to confirm if a change from the current Barnett formula to a funding formula based on need continues to be a priority for the Welsh Government? And if so, why didn’t the First Minister make a stronger case for this so that it could have been included in the Labour UK manifesto?
It’s also true to say that Wales still isn’t seeing the benefits of the investment going into the health sector in terms of education and training; for example, according to a recent Audit Wales assessment on the NHS workforce, only 43 per cent of doctors trained in Wales actually remain here to work after graduating. So, what plans does the Government have to ensure that Wales can retain more of these health students that do study here in Wales?
And to conclude, I’ve often mentioned the need for the Government to agree a fair settlement with the Royal College of Nursing in their ongoing dispute. Now, clearly, most of this relates to pay, but issues related to internal training opportunities have also been an important issue for nurses in Wales for quite some time. Specifically, CPD opportunities aren't a formal part of nurse contracts, unlike doctors' contracts, which means that nurses don't have the same opportunity in terms of personal development compared to their colleagues in other health sectors. Now, I welcome the fact that the Cabinet Secretary had referred to the need to improve CPD in a number of areas in the health sector, but she didn't specifically refer to nurses in this regard. So, can I ask her whether the Government has any intention to include that as part of the new nurse contract for Wales in the future? Thank you.
Diolch yn fawr, Mabon, ac mae'r ffaith ein bod ni wedi gwneud y newidiadau hynny o ran sicrhau bod pobl yn gallu bod yn fwy flexible yn eu gwaith, gobeithio, yn mynd i weld sifft yn y nifer sy'n gweithio fel agency mewn asiantaethau a byddan nhw'n gweithio'n uniongyrchol yn yr NHS. Mae hwnna eisoes yn digwydd ac fel roeddwn i'n dweud, mae £64 miliwn eisoes wedi cael ei arbed o ganlyniad i hynny.
Roeddech chi'n gofyn ynglŷn â'r adroddiad ynglŷn â chanser a faint o bobl sy'n gweithio yn yr ardal yna. Mae'n wir fod yn dal gap i gael, ac yn amlwg mae hwnna yn ofid penodol. Wrth gwrs, mae hwnna'n rhannol achos ein bod ni wedi gweld cynnydd aruthrol yn y nifer o bobl sydd yn cael eu hanfon i gael arolwg canser—50 y cant o gynnydd yn ystod y tair blynedd diwethaf. Ond beth allaf i ei ddweud wrthych chi yw bod y Royal College of Radiologists wedi dweud bod yna gap mawr, 41 y cant, ac mae hwnna wedi dod i lawr i 28 y cant; felly, mae e wedi dod i lawr yn sylweddol. Maen nhw hefyd yn cydnabod bod Cymru wedi cael y—
Thank you very much, Mabon, and the fact that we have made those changes in terms of ensuring that people can be more flexible in their work, hopefully, will lead to a shift in terms of the number working as agency staff and they'll work directly for the NHS. That's already happening and, as I've said, £64 million has already been saved as a result of that.
You asked about the report regarding cancer and the number of people working in that field. It's true to say that there's still a gap, and that is a specific concern. Of course, that's partly because we've seen a significant increase in the number of people referred for a cancer investigation—a 50 per cent increase over the past three years. But what I can tell you is that the Royal College of Radiologists has stated that there is a major gap, 41 per cent, and that's come down now to 28 per cent; so, it has come down significantly. They also acknowledge that Wales has had the—
—largest proportional increase in oncologists across the four nations.
—cynnydd cyfrannol mwyaf mewn oncolegwyr ar draws y pedair gwlad.
Felly, 12 y cant o gynnydd yng Nghymru, 3 y cant yn Lloegr. Mae cyfradd yr oncologists wedi cynyddu yn sylweddol, ac, wrth gwrs, mae lot mwy yn y pipeline, ond dyw'r rhain ddim yn bobl rydych chi'n gallu switsio ymlaen dros nos.
Jest o ran y blaenoriaethau, rydym ni wedi ei gwneud hi'n glir, ac mae wedi cael ei ddangos yn glir, fod hwn yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, fel roeddech chi'n gweld yn yr arian roeddem ni wedi ei roi yn ychwanegol i iechyd y llynedd. Mae'n wir bod yn rhaid i ni gadw pobl yn y gweithlu; mae hwnna'n hollbwysig. Un o'r ffyrdd o wneud hynny yw sicrhau, os ŷn ni'n gallu, ein bod ni'n cael mwy o bobl i hyfforddi yn y maes.
Roedd hi'n ddiwrnod arbennig ddydd Gwener diwethaf, roedd yna gynllun wedi cael ei drefnu gan bennaeth ysgol Glantaf oedd wedi dod â myfyrwyr o dde Cymru i gyd at ei gilydd, pobl oedd â diddordeb mewn gweithio fel meddygon neu ddeintyddion yn y dyfodol. Roedd yr ysgolion meddygol yna a'r ysgol ddeintyddol i sicrhau bod mwy o gyfle gan bobl o Gymru i gael lle ar y cyrsiau yng Nghymru.
Felly, rŷn ni wedi gweld cynnydd mawr o ran meddygaeth, rŷn ni'n awyddus nawr i weld y cynnydd yna'n digwydd o ran deintyddiaeth. Os ŷch chi'n hyfforddi pobl o Gymru, y siawns yw eu bod nhw'n fwy tebygol o aros yma, a dwi'n meddwl bod hwnna'n hollbwysig. Ond dwi'n awyddus iawn i wneud mwy o waith ynglŷn â sut allen ni gadw pobl sydd wedi cael eu hyfforddi yma neu gwneud yn siŵr, os ŷn ni'n talu amdano, beth ŷn ni'n cael yn ôl fel gwlad.
So, 12 per cent of an increase in Wales, 3 per cent in England. The number of oncologists has increased significantly, and there are many more in the pipeline, but these aren't people you can switch on overnight.
In terms of the priorities, we've made it clear, and it's been demonstrated clearly, that this is a priority for the Welsh Government, as was to be seen in the additional funding that we provided for health last year. It's true that we need to retain our workforce; that's vital. One of the ways of doing that is to ensure, if we can, that we get more people to train in that particular area.
It was a very special day last Friday, there was a scheme that had been arranged by the head of Glantaf school that brought students from across south Wales together, those who had an interest in working as doctors or dentists in future. The medical schools were there, and the dentistry school, to ensure that there are more opportunities for people from Wales to access places on courses in Wales.
So, we've seen a huge increase in terms of medicine, we're eager now to see that increase in terms of dentistry. If you train people from Wales, the chances are that they're more likely to stay here, and I think that's vitally important. But I'm very eager to do more work to see how we can retain those people who have been trained here or to ensure, if we're paying for the training, what we get in return as a nation.
I welcome the investment in north Wales at Wrexham University, the training already of allied health professionals, nurses, paramedics, physiotherapists and others. We have got the nursing bursary, unlike in England, and we're also paying social care workers the living wage. We also have a new medical school at Bangor, which is welcome, and social care pathways through Coleg Llandrillo, working with sector partners and employers, which is really welcome. Cabinet Secretary, this is the Welsh Government investing in action and bringing people into the healthcare workforce, which is really valued.
But we also must retain staff, and I welcome what you're saying about this flexibility, because that's what's been told to me, as well, by people there. They were just saying if they could do permanent nights or permanent days, job share, that would be really helpful. So, I really welcome that. But, Cabinet Secretary, if you had adequate funding and if we stopped talking down the NHS, as well, that surely would help with recruitment. I understand that, just before 2010, the uplift every year was 5.4 per cent into the NHS in the UK. Then, after 2010, it was 0.5 per cent and then it stagnated for four years up to COVID, and then, since COVID, we have to really invest to get things going again and reduce those waiting lists. So, that's my question to you: if we'd have had adequate funding and we have it now, will it really make a difference for you?
Rwy'n croesawu'r buddsoddiad yn y gogledd, ym Mhrifysgol Wrecsam, yr hyfforddiant sydd eisoes gan weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, nyrsys, parafeddygon, ffisiotherapyddion ac eraill. Mae gennym fwrsariaeth nyrsio, yn wahanol i Loegr, ac rydym hefyd yn talu'r cyflog byw i weithwyr gofal cymdeithasol. Mae gennym hefyd ysgol feddygol newydd ym Mangor, sydd i'w chroesawu, a llwybrau gofal cymdeithasol trwy Goleg Llandrillo, gan weithio gyda phartneriaid a chyflogwyr yn y sector, ac mae croeso mawr iddynt. Ysgrifennydd Cabinet, dyma Lywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn gweithredu a dod â phobl i'r gweithlu gofal iechyd, sy'n cael ei werthfawrogi'n fawr.
Ond mae'n rhaid i ni gadw staff hefyd, ac rwy'n croesawu'r hyn rydych chi'n ei ddweud am yr hyblygrwydd hwn, oherwydd dyna a ddywedwyd wrthyf i hefyd, gan bobl yno. Roedden nhw'n dweud pe gallen nhw wneud nosweithiau parhaol neu ddiwrnodau parhaol, rhannu swydd, byddai hynny'n ddefnyddiol iawn. Felly, rwy'n croesawu hynny mewn gwirionedd. Ond, Ysgrifennydd Cabinet, pe bai gennych chi ddigon o gyllid a phe baem ni'n rhoi'r gorau i feirniadu'r GIG, hefyd, byddai hynny'n sicr o helpu gyda recriwtio. Rwy'n deall, ychydig cyn 2010, bod y cynnydd bob blwyddyn yn 5.4 y cant i'r GIG yn y DU. Yna, ar ôl 2010, roedd yn 0.5 y cant ac yna bu iddo rewi am bedair blynedd hyd at COVID, ac yna, ers COVID, mae'n rhaid i ni fuddsoddi mewn gwirionedd i gael pethau i fynd eto a lleihau'r rhestrau aros hynny. Felly, dyna fy nghwestiwn i chi: pe byddem ni wedi cael cyllid digonol a'i gael yn awr, a fydd yn gwneud gwahaniaeth go iawn i chi?
Thanks very much, and thank you, also, for drawing attention to the fact that it's not just Bangor in north Wales where we're training people for healthcare; Wrexham is really quite significant, and we've got to be absolutely clear that training people in the allied health professions and others is absolutely critical. What we're interested in in the NHS is getting a team. It's got to be a team approach, not just all about doctors and nurses; it's got to be about the broader team.
I absolutely endorse what you say around flexibility, so I'm really pleased that that's happening. I'd be interested to hear some feedback, if that's not happening. So, obviously, there will be times when it'll be really difficult to offer that flexibility, but there is an assumption in favour of flexibility. That's what we've asked health boards to take on board now. But you're quite right. At the end of the day, it's about funding—how much money do you put in? It's not just about funding, though, because, to be honest, I'm absolutely focused on getting much better efficiency into the system, as well; getting more for what we put in. So, we're doing a huge amount of work on productivity and efficiency and I think we need to go a bit further on that, as well.
But, you're right, if you look at the amount we put in compared to the EU average—. And if you remember, under Tony Blair, he said, 'I'm taking the country up to the EU average'—Gordon Brown was a bit upset, he stole his budget, do you remember that? He used a big word in there, as well. But that's exactly what happened; we came up to the EU average. We are now way below the EU average and that makes a difference. If they don't spend the money in England, we do not get a consequential in Wales and there is a result to that, there is a consequence, and the consequence is that we can't provide the kind of quality that they can provide on the continent, simply because we've seen that erosion over 14 years of a Tory Government.
Diolch yn fawr iawn, a diolch, hefyd, am dynnu sylw at y ffaith nad ym Mangor yn unig yn y gogledd rydym ni'n hyfforddi pobl ar gyfer gofal iechyd; mae Wrecsam yn wir yn eithaf arwyddocaol, ac mae'n rhaid i ni fod yn hollol glir bod hyfforddi pobl yn y proffesiynau iechyd perthynol ac eraill yn gwbl hanfodol. Yr hyn sydd gennym ni ddiddordeb ynddo yn y GIG yw cael tîm. Mae'n rhaid iddo fod yn ddull tîm, nid ymwneud â dim ond meddygon a nyrsys; mae'n rhaid ei fod yn ymwneud â'r tîm ehangach.
Rwy'n cymeradwyo'n llwyr yr hyn rydych chi'n ei ddweud am hyblygrwydd, felly rwy'n falch iawn bod hynny'n digwydd. Byddai gennyf ddiddordeb clywed rhywfaint o adborth, os nad yw hynny'n digwydd. Felly, yn amlwg, bydd adegau pan fydd yn anodd iawn cynnig yr hyblygrwydd hwnnw, ond mae rhagdybiaeth o blaid hyblygrwydd. Dyna'r hyn yr ydym ni wedi gofyn i fyrddau iechyd ei ystyried nawr. Ond rydych chi'n hollol gywir. Ar ddiwedd y dydd, mae'n ymwneud ag ariannu—faint o arian ydych chi'n ei gyfrannu? Nid yw'n ymwneud ag ariannu yn unig, serch hynny, oherwydd, i fod yn onest, rwy'n canolbwyntio'n llwyr ar gael effeithlonrwydd llawer gwell i'r system hefyd; cael mwy am yr hyn rydym ni'n ei gyfrannu. Felly, rydym ni'n gwneud llawer iawn o waith ar gynhyrchiant ac effeithlonrwydd ac rwy'n credu bod angen i ni fynd ychydig ymhellach o ran hynny, hefyd.
Ond, rydych chi'n iawn, os edrychwch chi ar y swm rydym ni'n ei roi o'i gymharu â chyfartaledd yr UE—. Ac os cofiwch chi, o dan Tony Blair, meddai, 'Rwy'n mynd â'r wlad i fyny at gyfartaledd yr UE'—roedd Gordon Brown braidd yn ofidus, fe wnaeth ddwyn ei gyllideb, ydych chi'n cofio hynny? Fe ddefnyddiodd air mawr yno hefyd. Ond dyna'n union ddigwyddodd; daethom i fyny i gyfartaledd yr UE. Rydym ni bellach ymhell islaw cyfartaledd yr UE ac mae hynny'n gwneud gwahaniaeth. Os nad ydyn nhw'n gwario'r arian yn Lloegr, nid ydym ni'n cael swm canlyniadol yng Nghymru ac mae canlyniad i hynny, mae canlyniad, a'r canlyniad yw na allwn ni ddarparu'r math o ansawdd y gallan nhw ei ddarparu ar y cyfandir, dim ond oherwydd ein bod wedi gweld yr erydiad hwnnw dros 14 mlynedd o Lywodraeth Dorïaidd.
Thank you very much for your statement this afternoon, Cabinet Secretary. I want to begin by saying how important it is to ensure that Wales provides easy and affordable access to high-quality education and training of healthcare professionals, and we have to be realistic that we're not going to hire more healthcare professionals for our NHS without training and the educational opportunities being available. So, it's very disappointing that the £283 million allocated for the training of healthcare professionals last year has not been increased this year. And I'm disappointed that HEIW were forced to revise their nursing student places downwards.
It's important to bear in mind that not all student healthcare professionals are school leavers; many have been working in the NHS for years, but hit a ceiling when they need to return to education to progress to the next stage of their career—a glass ceiling, in layman's terms. For a working parent, this may not be a possibility. It would be nice, therefore, to see the Welsh Government explore other avenues of training that would allow healthcare professionals to upskill without putting their professional lives on hold for three years.
In north Wales, we need more specialist healthcare courses offered at local universities and we need to retain those professionals in the region. To take speech and language therapy, for example, Wrexham University offers 15 places—the smallest in the country—and this is not enough to keep up with the rising demand for specialists in that particular field.
Secondly, I would like to hear more from the Welsh Government regarding protected time for learning, as I hear regularly from those in the NHS that protected time for training is difficult to obtain, with busy practices and demands, and this would not require a large investment by the Welsh Government, but would pay dividends and would be easier to achieve through management processes and internal matters within health boards. So, I'd be grateful if you could respond to that point as well. Thank you.
Diolch yn fawr iawn am eich datganiad y prynhawn yma, Ysgrifennydd Cabinet. Fe hoffwn i ddechrau drwy ddweud pa mor bwysig yw sicrhau bod Cymru'n gwneud addysg a hyfforddiant o ansawdd uchel yn hygyrch a fforddiadwy i weithwyr gofal iechyd proffesiynol, ac mae'n rhaid i ni fod yn realistig na fyddwn ni'n hurio mwy o weithwyr gofal iechyd proffesiynol ar gyfer ein GIG heb hyfforddiant a'r cyfleoedd addysgol sydd ar gael. Felly, mae'n siomedig iawn nad yw'r £283 miliwn a ddyrannwyd ar gyfer hyfforddi gweithwyr gofal iechyd proffesiynol y llynedd wedi'i gynyddu eleni. Ac rwy'n siomedig bod Addysg a Gwella Iechyd Cymru wedi cael eu gorfodi i adolygu a lleihau eu lleoedd nyrsio i fyfyrwyr.
Mae'n bwysig cofio nad yw pob gweithiwr gofal iechyd proffesiynol sy'n fyfyriwr newydd adael yr ysgol; mae llawer wedi bod yn gweithio yn y GIG ers blynyddoedd, ond wedi dod wyneb yn wyneb a rhwystr pan fydd angen iddyn nhw ddychwelyd i addysg i symud ymlaen i gam nesaf eu gyrfa—nenfwd gwydr, yn nhermau lleygwr. I riant sy'n gweithio, efallai na fydd hyn yn bosibilrwydd. Byddai'n braf, felly, gweld Llywodraeth Cymru yn archwilio llwybrau hyfforddi eraill a fyddai'n caniatáu i weithwyr gofal iechyd proffesiynol uwchsgilio heb ohirio eu bywydau proffesiynol am dair blynedd.
Yn y gogledd, mae angen i ni gynnig mwy o gyrsiau gofal iechyd arbenigol mewn prifysgolion lleol ac mae angen i ni gadw'r gweithwyr proffesiynol hynny yn y rhanbarth. Er mwyn astudio therapi lleferydd ac iaith, er enghraifft, mae Prifysgol Wrecsam yn cynnig 15 lle—y lleiaf yn y wlad—ac nid yw hyn yn ddigon i ddiwallu'r galw cynyddol am arbenigwyr yn y maes penodol hwnnw.
Yn ail, fe hoffwn i glywed mwy gan Lywodraeth Cymru ynghylch amser gwarchodedig ar gyfer dysgu, gan fy mod i'n clywed yn rheolaidd gan y rhai yn y GIG ei bod yn anodd cael amser gwarchodedig ar gyfer hyfforddiant, gyda gofynion a meddygfeydd prysur, ac ni fyddai angen buddsoddiad mawr gan Lywodraeth Cymru ar gyfer hyn, ond byddai'n talu ar ei ganfed a byddai'n haws ei gyflawni drwy brosesau rheoli a materion mewnol o fewn byrddau iechyd. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi ymateb i'r pwynt hwnnw hefyd. Diolch.
Thanks very much. Of course, Gareth, you are one of those people who were trained in the NHS, I don't know if you were trained in Wales—
Diolch yn fawr. Wrth gwrs, Gareth, rydych chi'n un o'r bobl hynny a gafodd eu hyfforddi yn y GIG, wn i ddim a gawsoch chi eich hyfforddi yng Nghymru—
I was.
Do fe ges i.
—but that is really good, and it's important, I think, that we keep on training the next generation. But, as you say, keeping people in the workforce is also important. What we did do is that we kept the same amount of money, and I think that that is not insignificant in light of the kind of pressures that we were up against in the budget last year. What I can tell you is that there will be more nurse training places available in 2024-25—2,400—than were actually filled last year—2,213. And we are hoping that the nurse bursary and the fact that we've removed the cap on the specific extra support that we give will help us to fill those places.
You're quite right, I think it's really important that we don't just have one channel for people to train. That's why I think growing your own locally makes a lot of sense. There are some great apprenticeship courses, there are some great programmes in places like Hywel Dda and Betsi, where they really are doing that. And, of course, things like the opening of the new nursing facility, which I know the Presiding Officer is very supportive of, in Aberystwyth will pay dividends. They are about to come out, and those people are already making a difference in their communities.
But, you're quite right, I know that there's a big appetite for protected time for learning. With the kind of pressures we see on the system, you can understand why sometimes that is not where it might be, but it's certainly one of those issues that the trade unions raise with us very often.
—ond mae hynny'n dda iawn, ac mae'n bwysig, rwy'n credu, ein bod ni'n parhau i hyfforddi'r genhedlaeth nesaf. Ond, fel rydych chi'n dweud, mae cadw pobl yn y gweithlu yn bwysig hefyd. Yr hyn a wnaethom ni yw ein bod ni wedi cadw'r un faint o arian, ac rwy'n credu nad yw hynny'n ddibwys yng ngoleuni'r math o bwysau yr oeddem ni'n ei wynebu yn y gyllideb y llynedd. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw y bydd mwy o leoedd hyfforddi nyrsys ar gael yn 2024-25—2,400—nag a lanwyd y llynedd—2,213. Ac rydym ni'n gobeithio y bydd y fwrsariaeth nyrsys a'r ffaith ein bod ni wedi dileu'r uchafswm cymorth ychwanegol penodol a roddwn yn ein helpu i lenwi'r lleoedd hynny.
Rydych chi'n hollol iawn, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn nad oes gennym ni ond un ffordd i bobl hyfforddi. Dyna pam rwy'n credu bod meithrin eich gweithwyr eich hun yn lleol yn gwneud llawer o synnwyr. Mae yna rai cyrsiau prentisiaeth gwych, mae yna raglenni gwych mewn llefydd fel Hywel Dda a Betsi, lle maen nhw'n gwneud hynny mewn gwirionedd. Ac, wrth gwrs, bydd pethau fel agor y cyfleuster nyrsio newydd, y gwn i fod y Llywydd yn gefnogol iawn iddo, yn Aberystwyth yn talu ar ei ganfed. Maen nhw ar fin cymhwyso, ac mae'r bobl hynny eisoes yn gwneud gwahaniaeth yn eu cymunedau.
Ond, rydych chi'n hollol iawn, fe wn i fod yna awydd mawr am amser gwarchodedig ar gyfer dysgu. Gyda'r math o bwysau a welwn ni ar y system, fe allwch chi ddeall pam weithiau nad yw yn y cyflwr y gallai fod, ond mae'n sicr yn un o'r materion hynny y mae'r undebau llafur yn eu codi gyda ni yn aml iawn.
Cabinet Secretary, I support a family whose son, Elliot, now six years old, has Duchenne muscular dystrophy, a condition that impacts around 2,500 people in Wales, and they are part of around 170,000 people in Wales in total who have a rare disease. From supporting Elliot and his family, and speaking to experts more broadly about rare diseases, one of the common themes has been a lack of relevant education for health professionals. I am aware that some universities, such as Cardiff, have a rare disease teaching week for undergraduate medical health professionals, and I wonder if that model could be adapted for other undergraduate healthcare courses, such as nursing, midwifery and allied health professionals. I'm also aware that Wales Gene Park embed understanding about rare diseases through their living with genetic conditions education programme. This involves genetic counsellors and someone with lived experience of a rare or genetic condition sharing how the condition impacts them and their family. Do you agree that more awareness raising through sharing lived experience and embedding this kind of teaching across the curriculum would have huge benefits for health professionals, patients and their families?
Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n cefnogi teulu y mae gan eu mab, Elliot, sydd bellach yn chwech oed, nychdod cyhyrol Duchenne, cyflwr sy'n effeithio ar oddeutu 2,500 o bobl yng Nghymru, ac maen nhw'n rhan o gyfanswm o tua 170,000 o bobl yng Nghymru sydd â chlefyd prin. O gefnogi Elliot a'i deulu, a siarad ag arbenigwyr yn ehangach am glefydau prin, un o'r themâu cyffredin fu diffyg addysg berthnasol i weithwyr iechyd proffesiynol. Rwy'n ymwybodol bod gan rai prifysgolion, fel Caerdydd, wythnos addysgu clefydau prin ar gyfer gweithwyr proffesiynol iechyd meddygol israddedig, a tybed a ellid addasu'r model hwnnw ar gyfer cyrsiau gofal iechyd israddedig eraill, megis nyrsio, bydwreigiaeth a gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd. Rwyf hefyd yn ymwybodol bod Parc Geneteg Cymru yn ymgorffori dealltwriaeth o glefydau prin yn eu rhaglen addysg byw gyda chyflyrau genetig. Mae hyn yn cynnwys cwnselwyr genetig a rhywun sydd â phrofiad bywyd o gyflwr prin neu enetig yn rhannu sut mae'r cyflwr yn effeithio arnyn nhw a'u teulu. A ydych chi'n cytuno y byddai codi ymwybyddiaeth drwy rannu profiad bywyd ac ymgorffori'r math hwn o addysgu ar draws y cwricwlwm yn arwain at fanteision enfawr i weithwyr iechyd proffesiynol, cleifion a'u teuluoedd?
Thanks very much, John, and thank you also for the work that you do with Elliot and his family. We are quite focused on rare diseases and, as you know, we have a special programme that really focuses on that. But, you're quite right, we do need to make sure that it's not just a small number of people who are looking out for that and who are expert in it. I think there are real opportunities for us to do a lot more when it comes to online learning. So, to try to encourage more people, scaling up is part of the issue that we really need to address within the NHS, and certainly I'll look into the rare disease teaching week and see if there's anything that we can learn from that. But, you're absolutely right, I think that there's a lot that healthcare workers can learn from simply listening to people with lived experience of that disease. And that is an important thing for us to do. It's important that Llais also gets involved with that. But, I'll take that away and see if there's something else we can do in that space. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn, John, a diolch hefyd am y gwaith rydych chi'n ei wneud gydag Elliot a'i deulu. Rydym ni'n canolbwyntio'n sylweddol ar glefydau prin ac, fel y gwyddoch chi, mae gennym ni raglen arbennig sy'n rhoi sylw gwirioneddol i hynny. Ond, rydych chi'n hollol iawn, mae angen i ni sicrhau nad dim ond nifer fach o bobl sy'n cadw golwg am y rhaglen honno ac sy'n arbenigwr yn y maes. Rwy'n credu bod cyfleoedd go iawn i ni wneud llawer mwy o ran dysgu ar-lein. Felly, mae ceisio annog mwy o bobl, a chynyddu, yn rhan o'r mater y mae gwir angen i ni fynd i'r afael ag ef yn y GIG, ac yn sicr byddaf yn ymchwilio i'r wythnos addysgu clefydau prin a gweld a oes unrhyw beth y gallwn ni ei ddysgu o hynny. Ond, rydych chi'n hollol iawn, rwy'n credu bod llawer y gall gweithwyr gofal iechyd ei ddysgu o wrando ar bobl sydd â phrofiad bywyd o'r clefyd hwnnw. Ac mae hynny'n beth pwysig i ni ei wneud. Mae'n bwysig bod Llais hefyd yn cymryd rhan yn hynny. Ond, cadwaf hynny mewn cof a gwelaf a oes rhywbeth arall y gallwn ni ei wneud gyda hyn mwn golwg. Diolch yn fawr.
I just wanted to pick up on what you said earlier about how it costs the same to train somebody for a part-time post as for a full-time one. It's an important point, but it's also important that the work that we ask people to do isn't so intense that people can't actually do full-time. And that's why a lot of GPs I know don't work five days a week, because it's relentless, the demand on GPs. They are left, at the end of the day, not having done any of the paperwork that goes with the follow-up of seeing somebody.
Two questions arise out of that. One is how good are, for example, GPs at doing multidisciplinary working, so that it's the diabetes nurse who sees the person with diabetes—a much better outcome there. But also, could you comment on the use of physician associates, which is happening a lot in England, where a lot of primary care services have been taken over by large private companies? They are basically kidding people into thinking that these people, who are semi-trained and simply don't have the training and experience to be able to spot the really serious conditions from the everyday—. Is this something that GPs are considering in Wales, given that a lot of people who have trained to be GPs in England are saying that they can't get jobs? Or is it something that we are going to resist?
Roeddwn i eisiau dim ond dal sylw ar yr hyn a ddywedoch chi yn gynharach ynghylch sut mae'n costio yr un peth i hyfforddi rhywun ar gyfer swydd ran-amser ag ar gyfer swydd amser llawn. Mae'n bwynt pwysig, ond mae hefyd yn bwysig nad yw'r gwaith rydym ni'n gofyn i bobl ei wneud mor drwm fel na all pobl ei wneud yn llawn amser mewn gwirionedd. A dyna pam nad yw llawer o feddygon teulu rwy'n eu hadnabod yn gweithio pum diwrnod yr wythnos, oherwydd mae'n ddi-baid, y galw ar feddygon teulu. Maen nhw mewn sefyllfa, ar ddiwedd y dydd, lle nad ydyn nhw wedi gwneud dim o'r gwaith papur sy'n rhan o'r dilyniant o weld rhywun.
Mae dau gwestiwn yn codi o hynny. Un yw pa mor dda yw meddygon teulu, er enghraifft, wrth wneud gwaith amlddisgyblaethol, fel mai'r nyrs diabetes sy'n gweld y person â diabetes—canlyniad llawer gwell yn y fan yna. Ond hefyd, a allech chi roi sylwadau ar y defnydd o gymdeithion meddygol, sy'n digwydd llawer yn Lloegr, lle mae cwmnïau preifat mawr yn gyfrifol am lawer o wasanaethau gofal sylfaenol? Yn y bôn, maen nhw'n twyllo pobl i feddwl bod y bobl hyn, sydd wedi'u lled-hyfforddi ac nad oes ganddyn nhw mewn difrif mo'r hyfforddiant na'r profiad i allu adnabod y cyflyrau difrifol iawn o'u cymharu â'r rhai beunyddiol—. Ydy hyn yn rhywbeth y mae meddygon teulu yn ei ystyried yng Nghymru, o gofio bod llawer o bobl sydd wedi hyfforddi i fod yn feddygon teulu yn Lloegr yn dweud nad ydyn nhw'n gallu cael swyddi? Neu a yw'n rhywbeth y byddwn ni'n ei wrthod?
Thanks very much. You are quite right, Jenny. I just think about how tiring it is to have a meeting every half an hour, and our GPs are asked to have a meeting every eight minutes. You can imagine the intensity of that, and how difficult that is. So, of course, we need to understand that. But, actually, a lot of them undertake different kinds of work. They don't just do GP work. They might do cluster work or some other work. So, actually, it's much more interesting. It's not all about being on the front line all of the time, and I don't think that that's a bad thing. In relation to paperwork, I am hoping that we are going to see a transformation in relation to that. I think that we have got to start using AI, so that they don't have to be writing everything down—you can be recording something, it can be transposed. The world is just about to change, and we need to make sure that we are ready for that change.
I'm not going to apologise for the fact that we have multidisciplinary teams in Wales. It's a good thing, and that includes physician associates. I think that it's really important to recognise that physician associates have been around for about 20 years in the NHS. In Wales, there are about 220 physician associates working in hospital and general practice, and I can tell you that I have spoken to a lot of GPs who wouldn't be without their physician associates. They do precisely what you are talking about, in terms of that multidisciplinary work. They may be experts in diabetes, for example. They can be taking bloods. They can do lots of things that take the burden away from the GPs. They are always managed by GPs. So, it is important that we make sure that we are very clear about what their role is, and know that they won't be taking over the work of GPs. But I don't think it's something that we should be closing off as an option here in Wales.
Diolch yn fawr. Rydych chi'n hollol gywir, Jenny. Dim ond meddwl ydw i pa mor flinedig yw cael cyfarfod bob hanner awr, a gofynnir i'n meddygon teulu gael cyfarfod bob wyth munud. Fe allwch chi ddychmygu pa mor ddwys yw hynny, a pha mor anodd yw hynny. Felly, wrth gwrs, mae angen i ni ddeall hynny. Ond, mewn gwirionedd, mae llawer ohonyn nhw'n ymgymryd â gwahanol fathau o waith. Nid gwaith meddyg teulu yn unig maen nhw'n ei wneud. Efallai y byddant yn gwneud gwaith clwstwr neu waith arall. Felly, mewn gwirionedd, mae'n llawer mwy diddorol. Nid yw'n ymwneud â bod ar y rheng flaen drwy'r amser, a dydw i ddim yn meddwl bod hynny'n beth drwg. O ran gwaith papur, rwy'n gobeithio y byddwn yn gweld trawsnewidiad mewn perthynas â hynny. Credaf fod yn rhaid i ni ddechrau defnyddio deallusrwydd artiffisial, fel nad oes rhaid iddyn nhw fod yn ysgrifennu popeth—fe allech chi recordio rhywbeth, mae modd ei drosi. Mae'r byd ar fin newid, ac mae angen i ni sicrhau ein bod yn barod am y newid hwnnw.
Dydw i ddim yn mynd i ymddiheuro am y ffaith bod gennym ni dimau amlddisgyblaethol yng Nghymru. Mae'n beth da, ac mae hynny'n cynnwys cymdeithion meddygol. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cydnabod bod cymdeithion meddygol wedi bodoli ers tua 20 mlynedd yn y GIG. Yng Nghymru, mae tua 220 o gymdeithion meddygol yn gweithio mewn ysbytai ac ym maes meddygaeth teulu, ac fe alla i ddweud wrthych chi fy mod i wedi siarad â llawer o feddygon teulu na fydden nhw'n fodlon hepgor eu cymdeithion meddygol. Maen nhw'n gwneud yr union beth rydych chi'n sôn amdano, o ran y gwaith amlddisgyblaethol hwnnw. Efallai eu bod yn arbenigwyr mewn diabetes, er enghraifft. Efallai eu bod yn cymryd gwaed. Fe allan nhw wneud llawer o bethau sy'n tynnu'r baich oddi ar y meddygon teulu. Maen nhw bob amser yn cael eu rheoli gan feddygon teulu. Felly, mae'n bwysig ein bod yn gwneud yn siŵr ein bod yn glir iawn ynghylch beth yw eu swyddogaeth, ac yn gwybod na fyddan nhw'n disodli gwaith meddygon teulu. Ond nid wyf yn credu ei fod yn rhywbeth y dylem ni fod yn ei derfynu fel dewis yma yng Nghymru.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 7 sydd nesaf. Rheoliadau Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 (Cyrff Cyhoeddus) (Diwygio) 2024 yw'r rhain. Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol i wneud y cynnig—Lesley Griffiths.
Item 7 is next, the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 (Public Bodies) (Amendment) Regulations 2024. The Cabinet Secretary for Culture and Social Justice to move the motion—Lesley Griffiths.
Cynnig NDM8621 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 (Cyrff Cyhoeddus) (Diwygio) 2024 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 21 Mai 2024.
Motion NDM8621 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 (Public Bodies) (Amendment) Regulations 2024 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 21 May 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd, and I move the motion. The regulations before you today add a further eight named public bodies to section 6 of the Well-being of Future Generations Act, bringing the number of public bodies subject to the well-being duty in Part 2 of the Act to 56. This change will increase the scope and breadth of the sustainable development agenda in Wales, and strengthen the sustainable ways of working that are central to how our one Welsh public service works and responds to the challenges of today.
Since 2016, the public sector landscape in Wales has changed, and it is right that we assess whether additional public bodies warrant being made subject to the well-being duty. In 2022, we conducted a review of public bodies, in response to a recommendation from a Public Accounts Committee report in the fifth Senedd, and a recommendation in a statutory report under section 15(4) of the Act by the Auditor General for Wales.
Public bodies were assessed against the criteria used when the Bill was first being developed in 2014 to determine the 44 public bodies at that time. As set out in our consultation documents, certain public bodies do not meet the criteria, including advisory bodies, tribunals, inspectorate bodies, higher education institutions and further education corporations. The identity of the additional public bodies to be added by these regulations was consulted upon in 2022. The majority of respondents welcomed the move as timely, to create more consistency across the Welsh public sector. I'm grateful to officials from the eight public bodies, Audit Wales and the future generations commissioner's office for their support in the development of these regulations.
One requirement imposed on these bodies as a result of being listed under section 6 will be to set well-being objectives. The regulations provide these must be set by 31 March 2025 to bring the objective setting in line with the future reporting cycles applying to all existing bodies. Additionally, the regulations set out the timescales for the initial examinations of the additional public bodies by the Auditor General for Wales, namely at least once over an initial six-year period between 2024 and 2030, thereby aligning the examination cycles for both these additional bodies and the existing bodies. If these regulations are approved today, they will come into force on 30 June. Diolch.
Diolch, Llywydd, ac rwy'n cynnig y cynnig. Mae'r rheoliadau sydd ger eich bron heddiw yn ychwanegu wyth corff cyhoeddus arall a enwir at adran 6 o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol, gan ddod â nifer y cyrff cyhoeddus sy'n dod o dan y ddyletswydd llesiant yn Rhan 2 o'r Ddeddf i 56. Bydd y newid hwn yn cynyddu cwmpas ac ehangder yr agenda datblygu cynaliadwy yng Nghymru, ac yn cryfhau'r ffyrdd cynaliadwy o weithio sy'n ganolog i sut mae ein gwasanaeth cyhoeddus yng Nghymru yn gweithio ac yn ymateb i heriau heddiw.
Ers 2016, mae tirwedd y sector cyhoeddus yng Nghymru wedi newid, ac mae'n briodol ein bod yn asesu a oes angen i gyrff cyhoeddus ychwanegol ddod o dan y ddyletswydd llesiant. Yn 2022, cynhaliwyd adolygiad o gyrff cyhoeddus, mewn ymateb i argymhelliad mewn adroddiad gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn y pumed Senedd, ac argymhelliad mewn adroddiad statudol o dan adran 15(4) o'r Ddeddf gan Archwilydd Cyffredinol Cymru.
Aseswyd cyrff cyhoeddus yn unol â'r meini prawf a ddefnyddiwyd pan ddatblygwyd y Bil gyntaf yn 2014 i benderfynu ar y 44 corff cyhoeddus ar y pryd. Fel y nodir yn ein dogfennau ymgynghori, nid yw cyrff cyhoeddus penodol yn bodloni'r meini prawf, gan gynnwys cyrff cynghori, tribiwnlysoedd, cyrff arolygiaeth, sefydliadau addysg uwch a chorfforaethau addysg bellach. Ymgynghorwyd yn 2022 ynghylch hunaniaeth y cyrff cyhoeddus ychwanegol sydd i'w hychwanegu gan y rheoliadau hyn. Croesawodd y mwyafrif o'r ymatebwyr y cam fel un amserol, i greu mwy o gysondeb ar draws sector cyhoeddus Cymru. Rwy'n ddiolchgar i swyddogion o'r wyth corff cyhoeddus, Archwilio Cymru a swyddfa comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol am eu cefnogaeth i ddatblygu'r rheoliadau hyn.
Un gofyniad a osodir ar y cyrff hyn o ganlyniad i gael eu rhestru o dan adran 6 fydd gosod amcanion llesiant. Mae'n rhaid gosod y rhain erbyn 31 Mawrth 2025 fel bod y gosodiad gwrthrychol yn unol â'r cylchoedd adrodd yn y dyfodol sy'n berthnasol i'r holl gyrff presennol. Yn ogystal, roedd y rheoliadau'n nodi'r amserlenni ar gyfer archwiliadau cychwynnol y cyrff cyhoeddus ychwanegol gan Archwilydd Cyffredinol Cymru, sef o leiaf unwaith dros gyfnod cychwynnol o chwe blynedd rhwng 2024 a 2030, a thrwy hynny gysoni'r cylchoedd archwilio ar gyfer y cyrff ychwanegol hyn a'r cyrff presennol. Os caiff y rheoliadau hyn eu cymeradwyo heddiw, byddant yn dod i rym ar 30 Mehefin. Diolch.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
Diolch, Llywydd. The LJC committee considered these draft regulations on 10 June, and the report and the Welsh Government response are available on today's agenda. As the Cabinet Secretary has just outlined, these regulations add eight further persons to the list of public bodies in section 6(1) of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. The Cabinet Secretary is therefore exercising a Henry VIII power available to the Welsh Ministers. Our report contains seven technical and two merits reporting points. Four of our technical reporting points are made because we consider the drafting appears to be defective or it fails to fulfil statutory requirements. The other three technical reporting points highlight matters where we consider form or meaning requires further explanation. For example, our fourth technical reporting point notes that, in regulation 2(3), it is unclear why the new paragraph that is inserted after paragraph (d) of section 6(1) of the 2015 Act is referenced as '(dd)', rather than '(da)'. We were concerned that the use of '(dd)' may create an expectation that there are already paragraphs (da) to (dc) in section 6(1). The Welsh Government has acknowledged all of our technical reporting points. In relation to the issue I've just mentioned, the Welsh Government is going to change the reference in paragraph 2(3) from 'paragraph (dd)' to 'paragraph (da)' before the instrument is signed by the Cabinet Secretary. Thank you.
Diolch, Llywydd. Ystyriodd Y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad y rheoliadau drafft hyn ar 10 Mehefin, ac mae'r adroddiad ac ymateb Llywodraeth Cymru ar gael ar agenda heddiw. Fel y mae'r Ysgrifennydd Cabinet newydd ei amlinellu, mae'r rheoliadau hyn yn ychwanegu wyth person arall at y rhestr o gyrff cyhoeddus yn adran 6(1) o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet felly'n arfer pŵer Harri'r VIII sydd ar gael i Weinidogion Cymru. Mae ein hadroddiad yn cynnwys saith pwynt adrodd technegol a dau bwynt rhinweddau. Gwneir pedwar o'n pwyntiau adrodd technegol oherwydd ein bod o'r farn fod y drafftio yn ddiffygiol neu ei fod yn methu â bodloni gofynion statudol. Mae'r tri phwynt adrodd technegol arall yn tynnu sylw at faterion lle ystyriwn fod angen esboniad pellach ar ffurf neu ystyr. Er enghraifft, mae ein pedwerydd pwynt adrodd technegol yn nodi, yn rheoliad 2(3), nad yw'n glir pam y cyfeirir at y paragraff newydd a fewnosodir ar ôl paragraff (d) o adran 6(1) o Ddeddf 2015 fel '(dd)', yn hytrach na '(da)'. Roeddem yn pryderu y gall y defnydd o '(dd)' greu disgwyliad bod paragraffau (da) i (dc) eisoes yn adran 6(1). Mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod ein holl bwyntiau adrodd technegol. O ran y mater rwyf newydd ei grybwyll, mae Llywodraeth Cymru yn mynd i newid y cyfeiriad ym mharagraff 2(3) o 'baragraff (dd)' i 'baragraff (da)' cyn i'r offeryn gael ei lofnodi gan yr Ysgrifennydd Cabinet. Diolch.
The scope of the Act is being extended to include these further eight public bodies at a time when the office of the future generations commissioner has lost staff due to funding cuts and hasn't received any additional funding to support the additional public bodies, which it had estimated to cost £15,000 per public body. The commissioner has been forced to put in a new delivery model to do, as he put it to the Equality and Social Justice Committee, the best he can to support these public bodies with the resources he's got. He's said that there's a strong case for additional resources because of the breadth and importance of this agenda, which you outlined in your statement. So, Cabinet Secretary, how will you ensure that these new responsibilities do not undermine the effectiveness of the work of the commissioner? Are there any plans, with some perhaps different funding coming down the road from Westminster available to the Welsh Government in future, to ensure that that office is properly resourced? We've heard from the previous future generations commissioner that she didn't have enough money to do the job she was given. Now, with these extra responsibilities, it is concerning to think that perhaps we're not fully supporting this most important role. Diolch.
Mae cwmpas y Ddeddf yn cael ei ymestyn i gynnwys yr wyth corff cyhoeddus pellach hyn ar adeg pan fo swyddfa comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wedi colli staff oherwydd toriadau cyllid ac nid yw wedi derbyn unrhyw gyllid ychwanegol i gefnogi'r cyrff cyhoeddus ychwanegol, yr oedd wedi amcangyfrif eu bod yn costio £15,000 fesul corff cyhoeddus. Mae'r comisiynydd wedi cael ei orfodi i gyflwyno model cyflawni newydd i, fel y dywedodd wrth y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, wneud y gorau y gall i gefnogi'r cyrff cyhoeddus hyn gyda'r adnoddau sydd ganddo. Dywedir bod achos cryf dros adnoddau ychwanegol oherwydd ehangder a phwysigrwydd yr agenda hon, a amlinellwyd gennych chi yn eich datganiad. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, sut y byddwch yn sicrhau nad yw'r cyfrifoldebau newydd hyn yn tanseilio effeithiolrwydd gwaith y comisiynydd? A oes unrhyw gynlluniau, gyda rhywfaint o gyllid gwahanol efallai gan San Steffan ar gael i Lywodraeth Cymru yn y dyfodol, i sicrhau bod y swyddfa honno yn cael adnoddau priodol? Rydym ni wedi clywed gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol blaenorol nad oedd ganddi ddigon o arian i wneud y swydd a roddwyd iddi. Nawr, gyda'r cyfrifoldebau ychwanegol hyn, mae'n destun pryder meddwl efallai nad ydym ni'n cefnogi'r swyddogaeth bwysicaf hon yn llawn. Diolch.
I would like to thank the Chair of the LJC Committee and Sioned Williams for their contributions today. I'll just pick up on a couple of the points. As the Chair said, I have responded to and we carefully considered all the points raised. We accepted one point and made the necessary change. In relation to Sioned Williams's point around the future generations commissioner, as she said, he is absorbing the cost to support the eight additional public bodies, and he did receive a 5 per cent budget reduction in this year's budget, but he did confirm to us he'd be able to support the eight additional public bodies within his existing budget. I'm really grateful to him for agreeing to this. What we have done in supporting him is make sure that officials work closely with him, but also we've convened a series of knowledge exchange sessions. They will continue in the year ahead, to help support the public bodies. So, I'm very grateful for those two points that have been raised. As I said in my opening remarks, the approval of this motion will create much more consistency across the public sector, which has changed a lot since the Act was brought in—I think it will be 10 years next year, since the Act came forward—and will really increase the scope and breadth of the sustainable development agenda here in Wales. I urge Members to approve the draft regulations.
Fe hoffwn i ddiolch i Gadeirydd Y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad a Sioned Williams am eu cyfraniadau heddiw. Fe hoffwn i ddal sylw ar un neu ddau o'r pwyntiau. Fel y dywedodd y Cadeirydd, rwyf wedi ymateb ac fe wnaethom ni ystyried yr holl bwyntiau a godwyd yn ofalus. Rydym ni wedi derbyn un pwynt ac wedi gwneud y newid angenrheidiol. O ran pwynt Sioned Williams ynghylch comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, fel y dywedodd, mae'n amsugno'r gost i gefnogi'r wyth corff cyhoeddus ychwanegol, a derbyniodd ostyngiad o 5 y cant yn y gyllideb eleni, ond cadarnhaodd i ni y byddai'n gallu cefnogi'r wyth corff cyhoeddus ychwanegol o fewn ei gyllideb bresennol. Rwy'n ddiolchgar iawn iddo am gytuno ar hyn. Yr hyn yr ydym ni wedi'i wneud wrth ei gefnogi yw sicrhau bod swyddogion yn gweithio'n agos gydag ef, ond hefyd rydym ni wedi cynnull cyfres o sesiynau cyfnewid gwybodaeth. Byddant yn parhau yn y flwyddyn i ddod, i helpu i gefnogi'r cyrff cyhoeddus. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn am y ddau bwynt a godwyd. Fel y dywedais yn fy sylwadau agoriadol, bydd cymeradwyo'r cynnig hwn yn creu llawer mwy o gysondeb ar draws y sector cyhoeddus, sydd wedi newid llawer ers cyflwyno'r Ddeddf—rwy'n credu y bydd hi'n 10 mlynedd y flwyddyn nesaf, ers cyflwyno'r Ddeddf—a bydd wir yn cynyddu cwmpas ac ehangder yr agenda datblygu cynaliadwy yma yng Nghymru. Rwy'n annog Aelodau i gymeradwyo'r rheoliadau drafft.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is, therefore, agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf fydd y cynnig i amrywio trefn ystyried gwelliannau Cyfnod 3 y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru). Dwi'n galw ar y Cwnsler Cyffredinol i wneud y cynnig hwn.
The next item will be the motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill. I call on the Counsel General to move the motion.
Cynnig NDM8620 Jane Hutt
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.36:
Yn cytuno i waredu’r adrannau a’r atodlenni i’r Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) yng Nghyfnod 3 yn y drefn ganlynol:
a) Adrannau 1-59;
b) Atodlenni 1;
c) Adrannau 60-73;
d) Teitl hir.
Motion NDM8620 Jane Hutt
To propose that Senedd Cymru in accordance with Standing Order 26.36:
Agrees to dispose of sections and schedules to the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill at Stage 3 in the following order:
a) Sections 1-59;
b) Schedule 1;
c) Sections 60-73;
d) Long title.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
I move the motion.
Rwy'n cynnig y cynnig.
Mae'r cynnig wedi'i wneud. Does gyda fi ddim siaradwyr ar gyfer yr eitem yma, ac felly y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes gwrthwynebiadau? Nac oes, does neb yn gwrthwynebu. Felly, mae'r cynnig yna o dan eitem 8 wedi'i dderbyn.
The motion is moved. I have no other speakers for this item. Therefore, the proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, there's no objection. Therefore, the motion under item 8 is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Mae hwnna'n dod â'n gwaith ni am y dydd heddiw i ben. Diolch yn fawr iawn ichi.
And that brings our work today to a close. Thank you very much.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:41.
The meeting ended at 17:41.