Y Cyfarfod Llawn
Plenary
20/03/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i Gyfarfod Llawn heddiw. Yr eitem gyntaf o fusnes heddiw yw enwebu Prif Weinidog o dan Reol Sefydlog 8. A oes unrhyw enwebiadau ar gyfer penodi Prif Weinidog?
Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item of business today is the nomination of the First Minister under Standing Order 8. Are there any nominations for the appointment of First Minister?
I nominate Vaughan Gething.
Rwy'n enwebu Vaughan Gething.
A oes unrhyw enwebiadau eraill?
Are there any other nominations?
As chair of the Welsh Conservative group, I nominate Andrew R.T. Davies.
Fel cadeirydd grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, rwy'n enwebu Andrew R.T. Davies.
A oes unrhyw enwebiadau eraill?
Are there any further nominations?
Dirprwy Lywydd, enwebaf, I nominate, Rhun ap Iorwerth.
Deputy Presiding Officer, I nominate Rhun ap Iorwerth.
No others? [Laughter.]
Neb arall? [Chwerthin.]
Gan fod tri enwebiad, byddaf yn cynnal pleidlais trwy alw cofrestr ac yn gwahodd pob Aelod sydd yn bresennol i bleidleisio dros ymgeisydd. Byddaf yn galw pob Aelod sy'n bresennol yn nhrefn yr wyddor. Dywedwch enw'r ymgeisydd yr ydych yn ei gefnogi'n glir pan gewch chi eich galw, neu dywedwch yn glir eich bod yn dymuno ymatal. Yn unol â Rheol Sefydlog 8.2, ni chaniateir i'r Llywydd nac i finnau bleidleisio.
As there are now three nominations, I will conduct a vote by roll call and invite each Member present to vote for a candidate. I will call each Member present in alphabetical order. Please clearly state the name of the candidate that you support when I call your name, or indicate clearly that you wish to abstain. In accordance with Standing Order 8.2, neither the Presiding Officer nor I are permitted to vote.
Right, let's start. Mick Antoniw.
Iawn, gadewch inni ddechrau. Mick Antoniw.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Mabon ap Gwynfor.
Mabon ap Gwynfor.
Rhun ap Iorwerth.
Rhun ap Iorwerth.
Rhun ap Iorwerth.
Rhun ap Iorwerth.
Rhun ap Iorwerth. [Laughter.]
Rhun ap Iorwerth. [Chwerthin.]
Natasha Asghar.
Natasha Asghar.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies.
Hannah Blythyn.
Hannah Blythyn.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Dawn Bowden.
Dawn Bowden.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Jayne Bryant.
Jayne Bryant.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Cefin Campbell.
Cefin Campbell.
Rhun ap Iorwerth.
Rhun ap Iorwerth.
Hefin David.
Hefin David.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Alun Davies.
Alun Davies.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies. [Laughter.]
Andrew R.T. Davies. [Chwerthin.]
Gareth Davies.
Gareth Davies.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies.
Paul Davies.
Paul Davies.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies.
Jane Dodds.
Jane Dodds.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Mark Drakeford.
Mark Drakeford.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
James Evans is absent. Rebecca Evans.
Mae James Evans yn absennol. Rebecca Evans.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Janet Finch-Saunders.
Janet Finch-Saunders.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies.
Luke Fletcher.
Luke Fletcher.
Rhun ap Iorwerth.
Rhun ap Iorwerth.
Peter Fox.
Peter Fox.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies.
Heledd Fychan.
Heledd Fychan.
Rhun ap Iorwerth.
Rhun ap Iorwerth.
Russell George is absent. Vaughan Gething.
Mae Russell George yn absennol. Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Tom Giffard.
Tom Giffard.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies.
John Griffiths.
John Griffiths.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Lesley Griffiths.
Lesley Griffiths.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Llyr Gruffydd.
Llyr Gruffydd.
Rhun ap Iorwerth.
Rhun ap Iorwerth.
Siân Gwenllian.
Siân Gwenllian.
Rhun ap Iorwerth.
Rhun ap Iorwerth.
Mike Hedges.
Mike Hedges.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Vikki Howells.
Vikki Howells.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Altaf Hussain.
Altaf Hussain.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies.
Jane Hutt.
Jane Hutt.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Huw Irranca-Davies.
Huw Irranca-Davies.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Mark Isherwood.
Mark Isherwood.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies.
Joel James.
Joel James.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies.
Julie James.
Julie James.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Delyth Jewell.
Delyth Jewell.
Rhun ap Iorwerth.
Rhun ap Iorwerth.
Laura Anne Jones.
Laura Anne Jones.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies.
Samuel Kurtz.
Samuel Kurtz.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies.
Jeremy Miles.
Jeremy Miles.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Darren Millar is absent. Eluned Morgan.
Mae Darren Millar yn absennol. Eluned Morgan.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Julie Morgan.
Julie Morgan.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Sarah Murphy.
Sarah Murphy.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Lynne Neagle.
Lynne Neagle.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Peredur Owen Griffiths.
Peredur Owen Griffiths.
Rhun ap Iorwerth.
Rhun ap Iorwerth.
Rhianon Passmore is absent. Adam Price.
Mae Rhianon Passmore yn absennol. Adam Price.
Rhun ap Iorwerth.
Rhun ap Iorwerth.
Jenny Rathbone is absent. Sam Rowlands.
Mae Jenny Rathbone yn absennol. Sam Rowlands.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies.
Jack Sargeant.
Jack Sargeant.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Ken Skates.
Ken Skates.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Carolyn Thomas.
Carolyn Thomas.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Lee Waters.
Lee Waters.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Joyce Watson.
Joyce Watson.
Vaughan Gething.
Vaughan Gething.
Buffy Williams is absent. Sioned Williams.
Mae Buffy Williams yn absennol. Sioned Williams.
Rhun ap Iorwerth.
Rhun ap Iorwerth.
I think I missed out Mark Drakeford, didn't I? No. Oh, I did have it, yes.
Rwy'n credu imi fethu Mark Drakeford, oni wneuthum? Na. O, fe'i cefais, do.
Byddwn y nawr yn aros i'r Clerc gadarnhau canlyniad y bleidlais.
We will now pause for the Clerk to confirm the result of the vote.
Could we ask for a recount?
A gawn ni ofyn am ailgyfrif?
You could ask, but you won't get—[Laughter.]—not unless the figures—.
Gallech ofyn, ond ni chewch—[Chwerthin.]—nid oni bai fod y ffigurau—.
Trefn. Dyma ganlyniad y bleidlais a gynhaliwyd drwy alw'r gofrestr. Rwyf felly'n datgan bod Vaughan Gething wedi cael ei enwebu i'w benodi'n Brif Weinidog Cymru. Yn unol ag adran—
Order. This is the result of the vote taken by roll call. I therefore declare that Vaughan Gething is nominated for appointment as First Minister of Wales. In accordance with section—
Forty-seven. Is that—? Right, okay. Just checking. In accordance with section 47(4) of the Government of Wales Act 2006, I will now recommend to His Majesty the appointment of Vaughan Gething as First Minister. I invite Vaughan Gething to address the Senedd. [Applause.]
Pedwar deg saith. A yw hynny—? Iawn, o'r gorau. Dim ond gwirio. Yn unol ag adran 47(4) o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, byddaf nawr yn argymell penodiad Vaughan Gething yn Brif Weinidog i’w Fawrhydi. Rwy’n gwahodd Vaughan Gething i annerch y Senedd. [Cymeradwyaeth.]
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Aelodau sydd wedi cefnogi fy enwebiad heddiw.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to the Members who have supported my nomination today.
My sincere thanks to fellow Members who have supported my nomination today. I am particularly grateful to my predecessor, Mark Drakeford, for his nomination, and for the support that he has offered me not just in recent days, but through the many years that we have worked so closely together. I don't think any of us would ever want to live through those dark days of the pandemic again. But, like other colleagues here, I was incredibly grateful to have Mark as our First Minister through that time. History will rightly judge Mark for the compassionate, collegiate and ethical leadership that shone through those dark days for our nation. It is said that no legacy is so rich as honesty. Mark's leadership is characterised by those words. Yesterday's contribution placed that firmly on the record once more. So, can I today one again say 'diolch yn fawr', Mark, for everything that you have done for Wales? [Applause.]
Now, during Mark's contribution following his election nomination as First Minister, he recalled how, on difficult days, Rhodri Morgan would utter the words, 'Tin hat on', moments before heading into First Minister's questions. This was in December 2018, and I remember Mark asking his watching family to make sure that Father Christmas would deliver him a tin hat that year. So, to my relatives watching on today, I'd really rather not wait until Christmas; sometime in the next three weeks would be ideal.
But, Dirprwy Lywydd, as we look back at those stories of the people who have shaped devolution in its first quarter century, it is striking that there are now growing numbers of people here in Wales who have never known a time without it. In my slightly misspent youth, I included some time campaigning in the Yes for Wales movement that helped to win the referendum that made days like today possible. For a growing number of Members in this Chamber, devolution—Welsh solutions to Welsh problems and opportunities—has been a constant feature of our adult lives. In recent years, we have pushed the boundaries of what is possible with devolution. We did it, for example, to keep Wales safe. But in that same period, we have seen unprecedented hostility towards democratic Welsh devolution from a UK Government that is determined to undermine, frustrate and bypass the Welsh Government and this Senedd. As well as leaving Wales with less say over less money, it is deeply corrosive, wasteful and undemocratic.
As First Minister, I look forward to standing up for Wales and for devolution in the weeks and months to come, but I relish the opportunity to co-operate for Wales with a new UK Government that invests in partnership and in Wales’s future. I relish it because, like so many Members and friends here today, I want Wales to thrive in the sunshine that hope and social justice can offer all of us, no matter what our background, what we look like or who we love.
Diolch o galon i'm cyd-Aelodau sydd wedi cefnogi fy enwebiad heddiw. Rwy’n arbennig o ddiolchgar i’m rhagflaenydd, Mark Drakeford, am ei enwebiad, ac am y gefnogaeth y mae wedi’i chynnig i mi nid yn unig yn y dyddiau diwethaf, ond dros y blynyddoedd lawer yr ydym wedi gweithio mor agos gyda’n gilydd. Ni chredaf y byddai unrhyw un ohonom byth yn dymuno byw drwy ddyddiau tywyll y pandemig eto. Ond fel cyd-Aelodau eraill yma, roeddwn yn hynod ddiolchgar i gael Mark fel ein Prif Weinidog drwy’r cyfnod hwnnw. Bydd hanes, yn gywir ddigon, yn cofio Mark am yr arweinyddiaeth dosturiol, golegol a moesegol a ddisgleiriodd drwy’r dyddiau tywyll hynny i’n cenedl. Dywedir nad oes unrhyw waddol mor gyfoethog â gonestrwydd. Nodweddir cyfnod Mark yn arweinydd gan y geiriau hynny. Roedd cyfraniad ddoe yn nodi hynny’n glir ar y cofnod unwaith eto. Felly, a gaf i ddiolch yn fawr unwaith eto heddiw, Mark, am bopeth rydych wedi'i wneud dros Gymru? [Cymeradwyaeth.]
Nawr, yng nghyfraniad cyntaf Mark yn dilyn ei enwebiad yn Brif Weinidog, soniodd sut, ar ddiwrnodau anodd, y byddai Rhodri Morgan yn dweud y geiriau, 'Tin hat on', eiliadau cyn mynd i ateb y cwestiynau i'r Prif Weinidog. Roedd hyn ym mis Rhagfyr 2018, ac rwy'n cofio Mark yn gofyn i’w deulu, a oedd yn gwylio, wneud yn siŵr y byddai Siôn Corn yn dod â helmed dun iddo y flwyddyn honno. Felly, i fy mherthnasau i sy'n gwylio heddiw, byddai'n well gennyf beidio ag aros tan y Nadolig; byddai rhywbryd yn ystod y tair wythnos nesaf yn wych.
Ond Ddirprwy Lywydd, wrth inni edrych yn ôl ar y straeon hynny am y bobl sydd wedi llywio datganoli yn ei chwarter canrif cyntaf, mae'n nodedig fod niferoedd cynyddol o bobl yma yng Nghymru bellach nad ydynt erioed wedi gweld amser hebddo. Yn fy ieuenctid afradlon braidd, treuliais rywfaint o amser yn ymgyrchu ar ran mudiad Ie dros Gymru, a helpodd i sicrhau'r refferendwm a wnaeth ddyddiau fel heddiw'n bosibl. I nifer cynyddol o Aelodau yn y Siambr hon, mae datganoli—atebion Cymreig i broblemau a chyfleoedd Cymreig—wedi bod yn nodwedd gyson o’n bywydau fel oedolion. Yn y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi gwthio ffiniau’r hyn sy’n bosibl gyda datganoli. Fe wnaethom hynny, er enghraifft, i gadw Cymru’n ddiogel. Ond yn yr un cyfnod, rydym wedi gweld gelyniaeth ddigynsail tuag at ddatganoli democrataidd yng Nghymru gan Lywodraeth y DU sy’n benderfynol o danseilio, rhwystro a diystyru Llywodraeth Cymru a’r Senedd hon. Yn ogystal â gadael Cymru â llai o lais dros lai o arian, mae’n hynod gyrydol, yn wastraffus ac yn annemocrataidd.
Fel Prif Weinidog, edrychaf ymlaen at sefyll dros Gymru a datganoli yn yr wythnosau a’r misoedd i ddod, ond rwy’n edrych ymlaen at y cyfle i gydweithio dros Gymru gyda Llywodraeth DU newydd sy’n buddsoddi mewn partneriaeth ac yn nyfodol Cymru. Rwy'n edrych ymlaen oherwydd, fel cymaint o Aelodau a ffrindiau yma heddiw, rwyf am i Gymru ffynnu yn yr heulwen y gall gobaith a chyfiawnder cymdeithasol eu cynnig i bob un ohonom, ni waeth beth fo'n cefndir, sut rydym yn edrych na phwy rydym yn eu caru.
Mae Cymru yn haeddu mwy nag ysbeidiau heulog.
Wales deserves more than just sunny spells.
From sunny intervals, where hope too often feels hard to find, we can embrace fresh optimism and new ambition for a fairer Wales, built by all of us.
Dirprwy Lywydd, I have spoken in recent days about my determination to offer a listening ear and the hand of friendship to anyone in this Senedd, and beyond, where we share that ambition for our country’s future. Delivering on the needs of the people of Wales requires collective commitment to listening. In the face of new forces of division, restoring trust and recovering dignity in the way that we speak to one another is more important than ever. Those who seek to amplify nasty populism are hungry for a disunited Wales. Our task, I believe, is to prevent the victory of division and hate, by building bridges, by listening, by recreating a bond of trust between people and power. These are the ingredients of a kinder and more effective politics—one where we overcome the ruthless efforts to make our warm nation turn cold.
As First Minister, I will bring together a Government that constantly makes the positive case for progressive politics, to remind people that only through coming together can we achieve for the many. So, I choose to make a stand for positivity, to never fan the flames that are hurtful to people and damage our standing in the world, to stand for a set of ideas and policy innovations that are rooted in Welsh values, to stand for a leadership grounded not in bitterness, resentment or the fruitless search for a past that never was, but a leadership based on hope, to advance the case for human rights, for solidarity, and for a commitment to play a collective international role in addressing the challenges that we face.
Dirprwy Lywydd, I cannot let this election nomination pass without saying something about its historic significance. I am, after all, the first elected leader of my party and, indeed, my country with an ‘ap’ in their name. [Laughter.] We have, of course, today voted also to ensure that Wales becomes the first nation anywhere in Europe to be led by a black person. It is a matter of pride, I believe, for a modern Wales, but also a daunting responsibility for me, and one that I do not take lightly. But, today, we can also expect a depressingly familiar pattern to emerge, with abuse on social media, racist tropes disguised with polite language, people questioning my motives, and, yes, they will still question or deny my nationality, whilst others will question why I am playing the race card. To those people, I say once more: it is very easy not to care about identity when your own has never once been questioned or held you back. I believe the Wales of today and the future will be owned by all those decent people who recognise that our Parliament and our Government should look like our country, people who recognise that our hope and ambition for the future relies on unleashing the talent of all of us, a Wales that recognises that we can celebrate our differences and take pride in all those things that draw us together and make us who we are. That is the Wales that I want to lead, a Wales full of hope, ambition and unity. Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch, bawb. [Applause.]
O ysbeidiau heulog, lle mae'n aml yn anodd bod yn obeithiol, gallwn groesawu optimistiaeth o’r newydd ac uchelgais newydd ar gyfer Cymru decach, wedi’i hadeiladu gan bob un ohonom.
Ddirprwy Lywydd, rwyf wedi sôn yn ystod y dyddiau diwethaf fy mod yn benderfynol o gynnig clust i wrando a chyfeillgarwch i unrhyw un yn y Senedd hon, a thu hwnt, lle rydym yn rhannu uchelgais ar gyfer dyfodol ein gwlad. Er mwyn diwallu anghenion pobl Cymru, mae angen ymrwymiad cyfunol i wrando. Yn wyneb grymoedd newydd ymrannol, mae adfer ymddiriedaeth ac adennill urddas yn y ffordd y siaradwn â’n gilydd yn bwysicach nag erioed. Mae'r rheini sy'n ceisio lledaenu poblyddiaeth annymunol yn dyheu am Gymru ranedig. Credaf mai ein tasg ni yw atal buddugoliaeth ymraniad a chasineb, drwy adeiladu pontydd, drwy wrando, drwy ail-greu ymddiriedaeth rhwng pobl a phŵer. Dyma gynhwysion gwleidyddiaeth fwy caredig a mwy effeithiol—un lle rydym yn goresgyn yr ymdrechion diflino i wneud i’n cenedl gynnes droi’n oer.
Fel Prif Weinidog, byddaf yn dod â Llywodraeth ynghyd sy’n dadlau'r achos cadarnhaol yn gyson dros wleidyddiaeth flaengar, i atgoffa pobl mai dim ond drwy ddod at ein gilydd y gallwn gyflawni ar gyfer y lliaws. Felly, rwy'n dewis gwneud safiad dros bositifrwydd, i beidio byth â megino'r fflamau sy’n niweidiol i bobl ac sy'n niweidio ein henw da yn y byd, i sefyll o blaid set o syniadau a datblygiadau polisi arloesol sydd wedi’u gwreiddio yng ngwerthoedd Cymru, i sefyll o blaid arweinyddiaeth sy'n seiliedig nid ar chwerwder, dicter neu'r ymdrech ofer i ail-greu gorffennol na fu erioed, ond arweinyddiaeth sy'n seiliedig ar obaith, i hyrwyddo'r achos dros hawliau dynol, dros undod, a thros ymrwymiad i chwarae rhan ryngwladol ar y cyd wrth fynd i'r afael â'r heriau sy'n ein hwynebu.
Ddirprwy Lywydd, ni allaf adael i'r enwebiad hwn fynd heibio heb ddweud rhywbeth am ei arwyddocâd hanesyddol. Fi, wedi’r cyfan, yw arweinydd etholedig cyntaf fy mhlaid, ac yn wir, fy ngwlad, gydag ‘ap’ yn eu henw. [Chwerthin.] Wrth gwrs, rydym wedi pleidleisio heddiw hefyd i sicrhau mai Cymru yw’r genedl gyntaf yn unrhyw le yn Ewrop i gael ei harwain gan unigolyn du. Rwy'n credu ei fod yn destun balchder i'r Gymru fodern, ond mae hefyd yn gyfrifoldeb dwys i mi, ac un nad wyf yn ei gymryd yn ysgafn. Ond heddiw, gallwn ddisgwyl hefyd i batrwm torcalonnus o gyfarwydd ddod i’r amlwg, gyda chamdriniaeth ar y cyfryngau cymdeithasol, ystrydebau hiliol wedi’u cuddio ag iaith gwrtais, pobl yn cwestiynu fy nghymhellion, a byddant, fe fyddant yn dal i gwestiynu neu wadu fy nghenedligrwydd, tra bydd eraill yn cwestiynu pam fy mod yn chwarae'r cerdyn hil. Wrth y bobl hynny, dywedaf unwaith eto: mae'n hawdd iawn peidio â malio am hunaniaeth pan nad yw eich un chi erioed wedi'i chwestiynu nac wedi eich dal yn ôl. Credaf y bydd Cymru heddiw ac yn y dyfodol yn eiddo i’r holl bobl weddus hynny sy’n cydnabod y dylai ein Senedd a’n Llywodraeth edrych fel ein gwlad, pobl sy’n cydnabod bod ein gobaith a’n huchelgais ar gyfer y dyfodol yn dibynnu ar ryddhau talent pob un ohonom, Cymru sy’n cydnabod y gallwn ddathlu ein gwahaniaethau ac ymfalchïo yn yr holl bethau sy’n ein dwyn ynghyd ac yn ein gwneud yr hyn ydym. Dyna’r Gymru rwyf am ei harwain, Cymru sy’n llawn gobaith, uchelgais ac undod. Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch, bawb. [Cymeradwyaeth.]
Vaughan, may I wish you all the best in your new role as First Minister of this Senedd and of Wales. Good luck. But for clarity purposes, I now wish to record the votes. There were 51 votes cast: 27 in favour of Vaughan Gething, 13 in favour of Andrew R.T. Davies and 11 in favour of Rhun ap Iorwerth, with no abstentions. Thank you.
Vaughan, a gaf i ddymuno’n dda i chi yn eich rôl newydd fel Prif Weinidog y Senedd hon a Chymru. Pob lwc. Ond er eglurder, hoffwn gofnodi'r pleidleisiau. Bwriwyd 51 pleidlais: 27 o blaid Vaughan Gething, 13 o blaid Andrew R.T. Davies, ac 11 o blaid Rhun ap Iorwerth, gyda neb yn ymatal. Diolch.
Yr eitem nesaf yw cwestiynau amserol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jane Dodds.
The next item is the topical questions, and the first question is from Jane Dodds.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am yr Adolygiad Ymarfer Plant i farwolaeth Kaylea Titford? TQ1029
1. Would the Minister make a statement on the Child Practice Review into the death of Kaylea Titford? TQ1029
I thank the Member for that question. Kaylea, very sadly, died just after her sixteenth birthday in tragic circumstances, and her parents were convicted of her manslaughter and are now in prison. The child practice review will help us learn what more we can do to improve multi-agency safeguarding practice to protect children and young people.
Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Bu farw Kaylea, yn drist iawn, mewn amgylchiadau trasig ychydig ar ôl ei phen-blwydd yn un ar bymtheg oed, a chafwyd ei rhieni’n euog o’i dynladdiad, ac maent bellach yn y carchar. Bydd yr adolygiad ymarfer plant yn ein helpu i ddysgu beth arall y gallwn ei wneud i wella arferion diogelu amlasiantaethol i amddiffyn plant a phobl ifanc.
Thank you so much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog.
Diolch yn fawr am yr ymateb.
Thank you for the response.
I know how committed you are to children and young people and to their protection. I just really want to say a few words about Kaylea, because it's so difficult in these circumstances to often remember that there is a child here who has died. Kaylea was 16. She was described as wonderful, fun, determined and headstrong—and I do like this—she would not accept dietary advice when delivered in a condescending way. I think we can all relate to that, can't we? However, sadly, Kaylea died, aged 16, at 22 stone, and the conditions that she died in, when found, were described as being unfit for an animal. We must never forget that the people responsible for this, as you quite rightly say, Minister, were her parents.
However, there are two elements here that I would like to raise. The first is one that I've raised before, which is about multi-agency working, which failed Kaylea, and also failed another child who died in Wales, Logan Mwangi. Multi-agency working is something that is so important and, yet, because the agencies didn't communicate well, they lost track of her, and it's really important that we learn from this lack of multi-agency focus. But the second one is around the child practice review and this is a systemic issue. It's about the governance. Who is responsible for monitoring the actions from child practice reviews? We know that there is a new process that is being developed called a single unified safeguarding review, which should be starting next month, April 2024, but there are no details available for that.
Now, if we are to keep children and young people across Wales safe, we have to have a process that ensures there is responsibility for not only learning from those actions and holding people to account for them, but also ensures that we absolutely move those forward to ensure that people like Kaylea don't die in these circumstances again. So, I would like to ask you, Minister: how are you and the Government going to ensure that we have better multi-agency working and that we have a system that meets the needs of these very vulnerable children and young people? Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n gwybod pa mor ymroddedig ydych chi i blant a phobl ifanc, ac i’w diogelwch. Hoffwn ddweud ychydig eiriau am Kaylea, gan ei bod yn aml mor anodd cofio yn yr amgylchiadau hyn fod yma blentyn sydd wedi marw. Roedd Kaylea yn 16. Fe'i disgrifiwyd fel unigolyn bendigedig, hwyliog, penderfynol a phengaled—ac rwy'n hoffi hyn—ni fyddai'n derbyn cyngor dietegol pan fyddai'n cael ei gyflwyno mewn ffordd nawddoglyd. Credaf y gall pob un ohonom uniaethu â hynny, oni allwn? Fodd bynnag, yn anffodus, bu farw Kaylea, yn 16 oed, yn 22 stôn, a disgrifiwyd yr amodau y bu farw ynddynt, pan ddaethpwyd o hyd iddi, fel rhai a fyddai'n anaddas i anifail. Mae'n rhaid inni beidio byth ag anghofio mai’r bobl a oedd yn gyfrifol am hyn, fel y dywedwch, yn gywir ddigon, Weinidog, oedd ei rhieni.
Fodd bynnag, mae dwy elfen yma yr hoffwn eu codi. Mae’r cyntaf yn un yr wyf wedi’i chodi o’r blaen, sy’n ymwneud â gwaith amlasiantaethol, a wnaeth gam â Kaylea, ac a wnaeth gam â phlentyn arall a fu farw yng Nghymru, Logan Mwangi. Mae gwaith amlasiantaethol yn rhywbeth sydd mor bwysig, ac eto, am na wnaeth yr asiantaethau gyfathrebu'n dda, fe wnaethant golli golwg arni, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn dysgu o'r diffyg ffocws amlasiantaethol hwn. Ond mae'r ail elfen yn ymwneud â'r adolygiad ymarfer plant, ac mae hwn yn fater systemig. Mae'n ymwneud â llywodraethu. Pwy sy'n gyfrifol am fonitro'r camau gweithredu yn dilyn adolygiadau ymarfer plant? Gwyddom fod proses newydd yn cael ei datblygu o’r enw adolygiad diogelu unedig sengl, a ddylai fod yn dechrau fis nesaf, mis Ebrill 2024, ond nid oes unrhyw fanylion ar gael ar gyfer hynny.
Nawr, os ydym am gadw plant a phobl ifanc ledled Cymru yn ddiogel, mae’n rhaid inni gael proses sy’n sicrhau y ceir cyfrifoldeb nid yn unig am ddysgu o’r camau hynny a dwyn pobl i gyfrif amdanynt, ond sydd hefyd yn sicrhau ein bod yn eu rhoi ar waith yn llawn er mwyn sicrhau nad yw pobl fel Kaylea yn marw yn yr amgylchiadau hyn eto. Felly, hoffwn ofyn i chi, Weinidog: sut rydych chi a’r Llywodraeth yn mynd i sicrhau bod gennym weithio amlasiantaethol gwell, a bod gennym system sy’n diwallu anghenion y plant a’r bobl ifanc hyn sy’n agored iawn i niwed? Diolch yn fawr iawn.
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
Thank you, Jane. I think we do all remember we are talking about a tragedy today, where a young woman died just days after her sixteenth birthday. I think it's very important that we respect, in our debates today, the fact that a unique life has been lost and we must approach our discussion here sensitively.
As you've said, Jane, Kaylea's parents have been convicted of manslaughter by gross negligence and are serving long prison sentences. They bear the responsibility for her death. I think it's important for the Senedd to hear about what the judge said during sentencing of this case. He said:
'Help was there for the taking. It was there for the asking. It had been given before.... The failure to get any help at all, even from Kaylea’s GP, was particularly significant in the crucial lockdown months leading to Kaylea’s death.'
We do know that the COVID-19 pandemic did exacerbate her isolation and this reduced opportunities for help to be made available to the family, but I don't think it's clear how much, if any, of this help would have been taken up.
You rightly identify the importance of multi-agency working, and the learning identified from the reviews is shared currently via several routes, regional safeguarding board meetings, comprising key stakeholders, board websites and briefings, and it is used to inform multi-agency training across the region. Since the sad death of the other child that you referred to, advances have been made in terms of that working.
We do have our current programme of work to develop a single unified safeguarding review, including the development of a repository of child practice reviews, which will also include adult practice reviews and other safeguarding reviews. This will further strengthen our ability nationally to learn from and address recommendations from safeguarding reviews as part of the continuous improvement of multi-agency practice.
What we must do is learn from each unique set of circumstances, improve inter-agency working and information exchange, and we must improve the skill base and decision making of those on the front line. I think that is absolutely crucial, and that's why we have a practice framework that we have introduced as part of our transformation of children's services. I think all the things that we are doing in that transformation agenda will help address these issues.
But, basically, I want to say, my greatest sympathies to her family and we need to approach this very sensitively.
Diolch, Jane. Rwy'n credu bod pob un ohonom yn cofio ein bod yn sôn am drasiedi heddiw, lle bu farw menyw ifanc ychydig ddyddiau yn unig ar ôl ei phen-blwydd yn un ar bymtheg oed. Credaf ei bod yn bwysig iawn inni barchu, yn ein dadleuon heddiw, y ffaith bod bywyd unigryw wedi’i golli a bod yn rhaid inni gynnal ein trafodaeth yma mewn modd sensitif.
Fel rydych wedi’i ddweud, Jane, mae rhieni Kaylea wedi’u cael yn euog o ddynladdiad drwy esgeulustod difrifol, ac maent yn bwrw dedfrydau hir o garchar. Nhw sy'n gyfrifol am ei marwolaeth. Credaf ei bod yn bwysig i’r Senedd glywed am yr hyn a ddywedodd y barnwr wrth roi'r ddedfryd yn yr achos hwn. Dywedodd:
'Roedd cymorth ar gael. Roedd yno ar eu cyfer. Roedd wedi'i roi o'r blaen.... Roedd y methiant i gael unrhyw gymorth o gwbl, hyd yn oed gan feddyg teulu Kaylea, yn arbennig o arwyddocaol yn y misoedd allweddol cyn marwolaeth Kaylea yn ystod y cyfyngiadau symud.'
Gwyddom fod pandemig COVID-19 wedi gwaethygu ei hynysigrwydd a bod hyn wedi lleihau’r cyfleoedd i sicrhau bod cymorth ar gael i’r teulu, ond ni chredaf ei bod yn glir faint o’r cymorth hwn, os o gwbl, a fyddai wedi cael ei dderbyn.
Rydych yn nodi, yn gywir ddigon, pa mor bwysig yw gwaith amlasiantaethol, ac mae’r hyn a ddysgwyd o’r adolygiadau yn cael ei rannu ar hyn o bryd drwy sawl llwybr, cyfarfodydd byrddau diogelu rhanbarthol, sy’n cynnwys rhanddeiliaid allweddol, gwefannau byrddau a sesiynau briffio, ac fe'i defnyddir i lywio hyfforddiant amlasiantaethol ar draws y rhanbarth. Ers marwolaeth dorcalonnus y plentyn arall y cyfeirioch chi ato, mae cynnydd wedi’i wneud ar y gwaith hwnnw.
Mae gennym ein rhaglen waith gyfredol i ddatblygu adolygiad diogelu unedig sengl, gan gynnwys datblygu storfa o adolygiadau ymarfer plant, a fydd hefyd yn cynnwys adolygiadau ymarfer oedolion ac adolygiadau diogelu eraill. Bydd hyn yn cryfhau ymhellach ein gallu, yn genedlaethol, i ddysgu gan a mynd i’r afael ag argymhellion a wneir mewn adolygiadau diogelu fel rhan o welliant parhaus ymarfer amlasiantaethol.
Yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud yw dysgu o bob set unigryw o amgylchiadau, gwella gwaith rhyngasiantaethol a chyfnewid gwybodaeth, ac mae'n rhaid inni wella sylfaen sgiliau a sgiliau gwneud penderfyniadau’r rheini ar y rheng flaen. Credaf fod hynny’n gwbl hanfodol, a dyna pam fod gennym fframwaith ymarfer a gyflwynwyd gennym fel rhan o’n gwaith o drawsnewidiad gwasanaethau plant. Credaf y bydd yr holl bethau a wnawn yn yr agenda drawsnewid honno'n helpu i fynd i’r afael â’r materion hyn.
Ond yn y bôn, hoffwn ddweud fy mod yn cydymdeimlo'n llwyr â'i theulu, a bod angen inni ymdrin â hyn mewn modd sensitif iawn.
I'd just like to put on record my sadness at this event. I'm aware that it's not the first time that this has been raised in the Senedd. Holding the social services portfolio for the Welsh Conservatives, I've seen first-hand that this is not the only case that we've seen in Wales. We've seen the case of Kaylea Titford, which we're speaking about now, but also Logan Mwangi, which we've also discussed in this Senedd Chamber to a fair degree, shall we say?
With Kaylea Titford, Logan Mwangi, there's a theme developing here, isn't there, Deputy Minister? I've long called for, and my party have called for, a Wales-wide review of children's services, across the 22 local authorities, to encompass all of these issues that we're speaking about today, to make sure that no child slips through the net here in Wales and that we're giving the local authorities all the opportunities to have the chance to address these concerns and stop any potential future cases occurring in Wales.
Now, obviously, we've just elected a new First Minister of Wales. I'm not sure whether you'll be the holder of the post in the future or it'll be a potential successor, but will you commit in your role now or your potential successor's role to conducting a Wales-wide review of children's services? Because I believe that Wales is the only outlier in this situation. The Scottish Government and the UK Government for England have commissioned nationwide reviews of their children's services, so why should Wales be the only outlier in this situation? We can talk about policy boards, we can talk about frameworks and all the safeguards in place that currently exist, but what's wrong with having a nationwide review, in line with what Scotland and England have already done? I look at these cases and they're tragic, and we know that the people who have carried out this neglect are facing justice, as they currently are, but what's wrong with having a Wales-wide review, just to make sure that no child slips through the net in Wales and we can, indeed, try our best to stop any future cases developing, such as this and the Logan Mwangi case that we saw in Bridgend? Thank you.
Hoffwn gofnodi fy nhristwch ynghylch y digwyddiad hwn. Rwy’n ymwybodol nad dyma’r tro cyntaf i hyn gael ei godi yn y Senedd. A minnau'n gyfrifol am bortffolio gwasanaethau cymdeithasol y Ceidwadwyr Cymreig, rwyf wedi gweld drosof fy hun nad dyma'r unig achos a welsom yng Nghymru. Rydym wedi gweld achos Kaylea Titford, yr ydym yn sôn amdano nawr, ond hefyd achos Logan Mwangi, yr ydym hefyd wedi'i drafod gryn dipyn yn Siambr y Senedd hon.
Gyda Kaylea Titford, Logan Mwangi, mae thema'n datblygu yma, onid oes, Ddirprwy Weinidog? Rwyf wedi galw ers tro, ac mae fy mhlaid wedi galw am adolygiad Cymru gyfan o wasanaethau plant, ar draws y 22 awdurdod lleol, i ystyried pob un o’r materion y soniwn amdanynt heddiw, er mwyn sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn llithro drwy’r rhwyd yma yng Nghymru a’n bod yn rhoi’r holl gyfleoedd i’r awdurdodau lleol gael y cyfle i fynd i’r afael â’r pryderon hyn ac atal unrhyw achosion posibl rhag codi yng Nghymru yn y dyfodol.
Nawr, yn amlwg, rydym newydd ethol Prif Weinidog newydd Cymru. Nid wyf yn siŵr a fyddwch yn dal yn eich rôl yn y dyfodol, neu a fydd yn olynydd posibl, ond a wnewch chi ymrwymo yn eich rôl nawr neu rôl eich olynydd posibl i gynnal adolygiad Cymru gyfan o wasanaethau plant? Oherwydd credaf mai Cymru yw’r unig eithriad yn y sefyllfa hon. Mae Llywodraeth yr Alban a Llywodraeth y DU ar gyfer Lloegr wedi comisiynu adolygiadau cenedlaethol o’u gwasanaethau plant, felly pam y dylai Cymru fod yr unig eithriad yn y sefyllfa hon? Gallwn sôn am fyrddau polisi, gallwn sôn am fframweithiau a’r holl fesurau diogelu sydd ar waith ar hyn o bryd, ond beth sydd o’i le ar gael adolygiad cenedlaethol, yn unol â’r hyn y mae’r Alban a Lloegr wedi’i wneud yn barod? Rwy'n edrych ar yr achosion hyn, ac maent yn drasig, a gwyddom fod y bobl sy'n gyfrifol am yr esgeulustod o flaen eu gwell, ond beth sydd o’i le ar gael adolygiad Cymru gyfan er mwyn sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn llithro drwy’r rhwyd yng Nghymru, ac y gallwn wneud ein gorau glas i atal unrhyw achosion rhag datblygu yn y dyfodol, fel yr achos hwn ac achos Logan Mwangi a welsom ym Mhen-y-bont ar Ogwr? Diolch.
Thank you very much, Gareth, for that contribution and for your condolences about this awful situation. I would like to point out to you, Gareth, that many of the issues in this case are related to health, because I'm sure that you're aware that Kaylea did have specific health problems, and to have a Wales-wide review of children's services would not adequately address the issues that we've been talking about. The health issues that have been raised in relation to this case are actually things that we are making considerable progress on since Kaylea, sadly, died, in relation to weight management, and also in our transformation programme.
So, we have undertaken several reviews, and when I talked about the tragic death of Logan, I listed at length the number of reviews that we've had in Wales, looking at these issues. In October 2022 we asked Care Inspectorate Wales to lead on a multi-agency rapid review of decision making in relation to child protection and this report identified both areas of good practice and areas where learning can take place, and that's been considered as part of our transformation agenda. So, we're certainly prepared to do reviews and have done many reviews, but our commitment to addressing these issues is absolutely paramount. And I think it's also important to note that we do actually anticipate, in 2024, an increase in the number of child practice reviews that are published, because information from regional safeguarding boards confirms that this is linked with the fact that child practice reviews were delayed and paused between 2020 and 2022 because of the pandemic. And the demands that there were on multi-agency services during the pandemic meant that these child practice reviews didn't take place and haven't been published. So, we anticipate there being some more of those appearing now. But each one, as I've said before, I think we have to treat individually, and take on board the learning from those reviews and work to make a system where these events are less likely to happen.
Diolch yn fawr iawn am eich cyfraniad, Gareth, ac am eich cydymdeimlad yn y sefyllfa ofnadwy hon. Hoffwn nodi, Gareth, fod llawer o’r materion yn yr achos hwn yn ymwneud ag iechyd, gan fy mod yn siŵr eich bod yn ymwybodol fod gan Kaylea broblemau iechyd penodol, ac ni fyddai adolygiad o wasanaethau plant ledled Cymru yn mynd i'r afael yn ddigonol â'r materion y buom yn sôn amdanynt. Mewn gwirionedd, rydym yn gwneud cynnydd sylweddol ar y materion iechyd a godwyd mewn perthynas â’r achos hwn ers i Kaylea farw, o ran rheoli pwysau, a hefyd yn ein rhaglen trawsnewid.
Felly, rydym wedi cynnal sawl adolygiad, a phan soniais am farwolaeth drasig Logan, rhestrais y nifer helaeth o adolygiadau a gawsom yng Nghymru i edrych ar y materion hyn. Ym mis Hydref 2022, fe wnaethom ofyn i Arolygiaeth Gofal Cymru arwain adolygiad cyflym amlasiantaethol o benderfyniadau mewn perthynas ag amddiffyn plant, a nododd yr adroddiad hwn feysydd o arferion da a meysydd lle gellir dysgu, ac mae hynny wedi’i ystyried fel rhan o'n hagenda trawsnewid. Felly, rydym yn sicr yn barod i gynnal adolygiadau, ac rydym wedi cynnal llawer o adolygiadau, ond mae ein hymrwymiad i fynd i'r afael â'r materion hyn yn hollbwysig. A chredaf ei bod hefyd yn bwysig nodi ein bod yn rhagweld cynnydd, yn 2024, yn nifer yr adolygiadau ymarfer plant a gyhoeddir, gan fod gwybodaeth gan fyrddau diogelu rhanbarthol yn cadarnhau bod hyn yn gysylltiedig â’r ffaith bod adolygiadau ymarfer plant wedi’u gohirio ac wedi eu hatal rhwng 2020 a 2022 oherwydd y pandemig. Ac roedd y pwysau ar wasanaethau amlasiantaethol yn ystod y pandemig yn golygu na chynhaliwyd yr adolygiadau ymarfer plant hyn, ac nad ydynt wedi'u cyhoeddi. Felly, rydym yn rhagweld y bydd mwy o'r rheini'n ymddangos nawr. Ond fel y dywedais o'r blaen, credaf fod yn rhaid inni ymdrin â phob un yn unigol, ac ystyried yr hyn a ddysgir o'r adolygiadau hynny a gweithio i greu system lle mae'r digwyddiadau hyn yn llai tebygol o ddigwydd.
Kaylea was disabled. She had spina bifida and used a wheelchair—those health problems that you mentioned. The report of the child practice review into her tragic death said that there was no assessment of the likelihood that she could suffer significant harm during the pandemic, and I quote:
'the evidence of the way she died permits us to conclude the contributory impact of extended quarantine...was multiple and complex, exacerbating her vulnerabilities and reducing the supportive infrastructure upon which she relied.'
This awful case really highlights how disabled people's rights were neglected and denied during the pandemic, and this came out very strongly in the evidence of disabled people's organisations to the UK COVID inquiry when it sat in Wales over the last weeks. So, does the Government acknowledge their responsibility, therefore, in the resulting suffering that occurred as a result of its conscious suspension of disabled people's rights? How can it demonstrate that lessons have been learnt for the future? And what reassurances can the Government provide us in light of the financial constraints to this year's budget that social services are sufficiently resourced to ensure that all of our citizens are properly cared for and safeguarded? Diolch.
Roedd Kaylea yn anabl. Roedd ganddi spina bifida ac roedd hi'n defnyddio cadair olwyn—y problemau iechyd hynny y sonioch chi amdanynt. Dywedodd adroddiad yr adolygiad ymarfer plant o'i marwolaeth drasig na wnaed asesiad o’r tebygolrwydd y gallai ddioddef niwed sylweddol yn ystod y pandemig, a dyfynnaf:
'roedd y dystiolaeth o'r ffordd y bu farw yn ein galluogi i ddod i'r casgliad fod effeithiau gyfrannol cwarantîn estynedig…yn niferus a chymhleth, gan waethygu ei bregusrwydd a lleihau'r seilwaith cefnogol yr oedd hi'n dibynnu arno.'
Mae’r achos ofnadwy hwn yn amlygu'n glir sut y cafodd hawliau pobl anabl eu hesgeuluso a’u gwadu yn ystod y pandemig, a daeth hyn i’r amlwg yn gryf iawn yn nhystiolaeth sefydliadau pobl anabl i ymchwiliad COVID y DU yn ystod ei sesiynau yng Nghymru dros yr wythnosau diwethaf. Felly, a yw’r Llywodraeth yn cydnabod ei chyfrifoldeb am y dioddefaint a ddigwyddodd o ganlyniad i’r ffordd yr aeth ati'n fwriadol i atal hawliau pobl anabl? Sut y gall ddangos bod gwersi wedi’u dysgu ar gyfer y dyfodol? A pha sicrwydd y gall y Llywodraeth ei roi i ni yng ngoleuni’r cyfyngiadau ariannol ar y gyllideb eleni fod gan wasanaethau cymdeithasol ddigon o adnoddau i sicrhau bod ein holl ddinasyddion yn cael y gofal a’r amddiffyniad priodol? Diolch.
Thank you, Sioned, for those comments. Certainly, I think we do accept that disabled people did suffer during the pandemic, and disabled people's rights are something that we're obviously very concerned about and want to address. I think, reading through the report, there were some ways in which great efforts were made, before this tragic series of circumstances happened, for Kaylea to live a very full life, and I'm sure you read about the contact that was made with her continuously during the pandemic by the school. But there's no doubt that the fact that she was isolated there, was not able to attend a hub—. So, I think people in the neighbourhood noticed that she wasn't around, but then that was COVID, so they didn't expect her to be around. So, I think there were circumstances that meant the awful circumstances that were occurring weren't known to people and weren't noticed.
But, in terms of addressing the issues that you raise, which are health issues, about the fact that she suffered from spina bifida, where there is undoubtedly an issue related to weight and it's really important that weight is controlled and monitored, in 2021, we published the all-Wales weight management pathway for children, young people and families. The underpinning principles of the pathway are that it's person centred and proportionate to need. This pathway provides the opportunity for a multidisciplinary team to be created in health that would regularly assess and review needs in relation to weight management. I think it's important to make the point that, since Kaylea's terrible death, we have made progress in terms of the weight management that is so important.
Also, there were many missed appointments in Kaylea's life, and the health service's response to missed appointments in Kaylea's case is being addressed in the NHS national safeguarding services action plan. I think we've just got to do everything we can to reduce the risks to children and to disabled children and to protect them from harm. But, sadly, we cannot entirely eliminate the risks, and, sadly, we cannot prevent child homicide altogether, but we've just got to do our utmost. I think she makes a really important point about disabled children and what we must do about them.
Diolch am eich sylwadau, Sioned. Yn sicr, rwy'n credu ein bod yn derbyn bod pobl anabl wedi dioddef yn ystod y pandemig, ac mae hawliau pobl anabl yn amlwg yn fater yr ydym yn bryderus iawn yn ei gylch ac yn awyddus i fynd i'r afael ag ef. Wrth ddarllen drwy’r adroddiad, rwy'n credu bod rhai ffyrdd y gwnaed ymdrechion mawr, cyn y gyfres drasig hon o amgylchiadau, i Kaylea fyw bywyd llawn iawn, ac rwy’n siŵr eich bod wedi darllen am y cyswllt a wnaed gyda hi yn barhaus yn ystod y pandemig gan yr ysgol. Ond nid oes unrhyw amheuaeth ynglŷn â'r ffaith ei bod wedi'i hynysu yno, nad oedd wedi gallu mynychu hyb—. Felly, credaf fod pobl yn y gymdogaeth wedi sylwi nad oedd hi o gwmpas, ond oherwydd COVID, nid oeddent yn disgwyl iddi fod o gwmpas. Felly, credaf fod yr amgylchiadau wedi golygu nad oedd yr amgylchiadau ofnadwy a oedd yn digwydd yn hysbys i bobl ac na sylwyd arnynt.
Ond o ran mynd i'r afael â'r materion a godwch, sy'n faterion iechyd, a'r ffaith ei bod yn dioddef o spina bifida, lle mae yna broblem heb os sy'n ymwneud â phwysau, ac mae'n bwysig iawn fod pwysau'n cael ei reoli a'i fonitro, yn 2021, fe wnaethom gyhoeddi llwybr rheoli pwysau Cymru gyfan ar gyfer plant, pobl ifanc a theuluoedd. Egwyddorion sylfaenol y llwybr yw ei fod yn canolbwyntio ar yr unigolyn ac yn gymesur ag angen. Mae'r llwybr hwn yn rhoi cyfle i greu tîm amlddisgyblaethol ym maes iechyd a fyddai'n asesu ac yn adolygu anghenion yn rheolaidd mewn perthynas â rheoli pwysau. Rwy'n credu ei bod yn bwysig gwneud y pwynt ein bod wedi gwneud cynnydd o ran rheoli pwysau ers marwolaeth ofnadwy Kaylea, ac mae hynny mor bwysig.
Hefyd, cafodd llawer o apwyntiadau eu colli ym mywyd Kaylea, ac mae ymateb y gwasanaeth iechyd i apwyntiadau a gollwyd yn achos Kaylea yn cael sylw yng nghynllun gweithredu gwasanaeth diogelu cenedlaethol y GIG. Credaf fod yn rhaid inni wneud popeth a allwn i leihau'r risgiau i blant ac i blant anabl a'u hamddiffyn rhag niwed. Ond yn anffodus, ni allwn ddileu'r risgiau'n llwyr, ac yn anffodus, ni allwn atal lladd plant yn gyfan gwbl, ond mae'n rhaid inni wneud ein gorau glas. Credaf ei bod yn gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â phlant anabl a'r hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud yn eu cylch.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
Fe symudwn ni ymlaen nawr i'r cwestiwn amserol nesaf, sydd i'w ofyn gan David Rees. Oherwydd bod yr amser yn brin, byddaf yn galw un Aelod o bob grŵp. David Rees.
I thank the Deputy Minister.
We will move now to our next topical question, to be asked by David Rees. Because time is short, I will call one Member from each group. David Rees.
2. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Tata yn dilyn y cyhoeddiad i gau'r ffyrnau golosg ym Mhort Talbot? TQ1034
2. What discussions has the Welsh Government had with Tata following the announcement to close the coke ovens at Port Talbot? TQ1034
Diolch am y cwestiwn.
Thank you for the question.
Following Monday's announcement, I discussed the matter with the Tata Steel UK chief executive on the same day. This is obviously deeply disappointing news. However, we have regularly been made aware by the company and trade unions of the concerns over the operational safety of the coke ovens. Clearly, operational safety matters for workers must take precedence.
Yn dilyn y cyhoeddiad ddydd Llun, trafodais y mater gyda phrif weithredwr Tata Steel UK ar yr un diwrnod. Mae hwn yn amlwg yn newyddion hynod siomedig. Fodd bynnag, mae’r cwmni a'r undebau llafur wedi codi’r pryderon ynghylch diogelwch gweithredol y ffyrnau golosg yn rheolaidd gyda ni. Yn amlwg, rhaid rhoi blaenoriaeth i faterion diogelwch gweithredol i weithwyr.
Can I thank the First Minister elect for that answer? To me, I drive home from this place regularly every night; I pass the coke ovens. It'll be something to see them not working anymore. To me, that's something I will see, but, to the workers in those coke ovens and to the workers across the heavy end of the plant, there'll be huge anxiety and worry about their futures, and their families will worry and the wider community will worry, because what is the knock-on effect of all these closures? This happens when the statutory consultation process has not yet completed, the trade union negotiations with Tata themselves about what they can do to support workers for redeployment, or maybe those who, actually, may find themselves redundant, have not yet concluded. So, there's still much in what I call the ether yet, because decisions haven't been made, and anxieties are going to rise and we're going to have serious concerns over the future.
So, whilst I welcome the answer yesterday given by the then First Minister regarding the additional funding to support workers to train and reskill and gain those qualifications so they can move into new opportunities, there is still much to be done for many, many workers that are still employed by Tata. So, what plans have you managed to prepare to support workers into new employment, perhaps even looking at mechanisms to share funding or match fund job opportunities in businesses across the region? What opportunities have you identified for bringing new job opportunities into the region, so that those who may find themselves no longer employed by Tata—and that includes the contractors and the supply workforce; they're going to be just as badly affected—so they can move into work more quickly? Because this decision has accelerated the announcement of 19 January. The heavy end was due to partly close at the end of June, totally by the end of this year. We are months away from that and we are now seeing coke ovens shutting down today, actually, and blast furnace 5 dependant upon imported coke, if they can actually acquire it, and then blast furnace 4 possibly coming down at the end of October. So, it is important we now get action to ensure that those workers, those families, the communities that they live in, are actually reassured that we are looking after them in their future.
A gaf i ddiolch i'r darpar Brif Weinidog am yr ateb hwnnw? Rwy’n gyrru adref o'r lle hwn bob nos; rwy'n pasio'r ffyrnau golosg. Bydd yn drueni peidio â’u gweld yn gweithio mwyach. I mi, mae'n drueni na fyddaf yn gweld hynny mwyach, ond i'r gweithwyr yn y ffyrnau golosg a'r gweithwyr ar ben trwm y gwaith, bydd pryder enfawr am eu dyfodol, bydd eu teuluoedd yn poeni, a bydd y gymuned ehangach yn poeni, oherwydd beth fydd sgil-effaith yr holl gau? Mae hyn yn digwydd pan nad yw’r broses ymgynghori statudol wedi’i chwblhau eto, pan nad yw negodiadau’r undebau llafur â Tata eu hunain wedi'u cwblhau mewn perthynas â’r hyn y gallant ei wneud i gefnogi adleoli gweithwyr, neu efallai’r rhai a allai wynebu diweithdra. Felly, mae llawer yn y fantol o hyd oherwydd nid oes penderfyniadau wedi eu gwneud, ac mae pryderon yn mynd i gynyddu a bydd gennym bryderon difrifol am y dyfodol.
Felly, er fy mod yn croesawu’r ateb a roddodd y Prif Weinidog ar y pryd ddoe ynghylch y cyllid ychwanegol i gefnogi gweithwyr i hyfforddi, ailsgilio ac ennill y cymwysterau hynny er mwyn iddynt allu symud ymlaen at gyfleoedd newydd, mae llawer i’w wneud o hyd i lawer iawn o weithwyr sy'n dal i gael eu cyflogi gan Tata. Felly, pa gynlluniau y llwyddoch chi i’w paratoi i gefnogi gweithwyr i mewn i gyflogaeth newydd, gan edrych ar fecanweithiau i rannu cyllid neu arian cyfatebol ar gyfer cyfleoedd swyddi efallai mewn busnesau ar draws y rhanbarth? Pa gyfleoedd a nodwyd gennych ar gyfer denu cyfleoedd swyddi newydd i’r rhanbarth, fel y gall y rheini a allai gael eu diswyddo gan Tata—mae hynny’n cynnwys y contractwyr a’r gweithlu cyflenwi; byddant hwy’n cael eu heffeithio yr un mor ddrwg—fel y gallant ddod o hyd i waith yn gyflymach? Oherwydd mae'r penderfyniad hwn wedi cyflymu cyhoeddiad 19 Ionawr. Roedd y pen trwm i fod i gau'n rhannol ddiwedd mis Mehefin ac yn gyfan gwbl erbyn diwedd y flwyddyn hon. Mae misoedd nes hynny ac rydym yn gweld ffyrnau golosg yn cau heddiw, mewn gwirionedd, ac roedd ffwrnais chwyth 5 yn dibynnu ar fewnforio golosg, os gallant ei gaffael mewn gwirionedd, ac yna mae'n bosibl y bydd ffwrnais chwyth 4 yn dod i lawr ddiwedd mis Hydref. Felly, mae’n bwysig ein bod yn gweithredu nawr i roi sicrwydd i’r gweithwyr, y teuluoedd, y cymunedau y maent yn byw ynddynt, y byddwn yn gofalu amdanynt yn y dyfodol.
Thank you for the comments and the questions. I think there are two distinct parts to this: there’s the immediate impact of the coke oven closure, and there’s the wider challenge over the plans that Tata have for the future and the potential consequence of those, and I understand why people will be anxious about both of those.
So, in the conversations we’ve had with Tata, they’ve been clear that the current workforce around the coke ovens will be gainfully employed for some time to come. The challenge comes in the consultation that is still ongoing, and not completed, about how long-term that is, what sort of redeployment is available. There’s the safe shutdown of the coke ovens as well. It’s not something where you can simply flick a switch and it’s safely shut down; it’s quite a complex engineering challenge to safely decommission, and there is then the challenge about that broader piece. So, actually, we’ve been clear in our conversations with both trade unions and the company that there is enough coke available to maintain the blast furnaces to the current plan that Tata have so that doesn’t risk blast furnace 4 and its ability to operate into the autumn. They will now need to acquire more coke. So, that should be helpful.
The second part around what may happen now is complicated, because there is an unfinished set of negotiations that are taking place. So, we are looking, of course, at the wider economy and what the current opportunities are for the direct workforce and for contractors, and for potentially the indirectly affected group of workers. That is both about employment that exists within the wider market as well as the potential for new jobs.
Part of the reason why we have talked about the timing of any changes is that the opportunity to bring in new employment of a commensurate level, bearing in mind the wages that workers at Tata and contractors have, is part of our anxiety about the pace of any change. For this particular set of workers—and there are potentially hundreds of jobs affected as part of the consultation—that’s an easier challenge to manage. There are still a number of workers who have decent work available. But it’s actually whether the reskilling and retraining can take place. I’m confident we can provide within our current budget support for that to happen and we can co-ordinate that both with Jobcentre Plus if required, if there are people leaving the workforce, and, indeed, with the local authority as well.
The larger challenge still remains about the wider set of negotiations that are taking place at the moment, if there are people who wish to leave on voluntary terms, what those terms might be, but, actually, the end result of the ongoing negotiations. We won’t know that in the next week or two. So, this isn’t going to be something that’s going to be dealt with in a matter of the initial 45 days; it’ll take longer than that. So, I can’t give the Member a definitive view on future employment, I can’t give the Member a definitive view of the current position, because none of those conversations are complete. What I can give the Member assurance of is that, if this group of workers find themselves unemployed, there is support available from the Welsh Government and partners, and an ongoing commitment from the Government I expect to lead on making sure that we carry on making the case and making the argument for the best transition possible, both for workers, the wider economy, and, indeed, our own climate ambitions.
Diolch am y sylwadau a'r cwestiynau. Rwy’n credu bod yna ddwy ran wahanol i hyn: effaith uniongyrchol cau’r ffwrn olosg, a’r her ehangach ynghylch y cynlluniau sydd gan Tata ar gyfer y dyfodol a chanlyniadau posibl y rheini, ac rwy’n deall pam y bydd pobl yn bryderus ynghylch y ddau beth.
Felly, yn y sgyrsiau a gawsom gyda Tata, maent wedi bod yn glir y bydd y gweithlu presennol o amgylch y ffyrnau golosg yn cael eu cyflogi'n fuddiol am beth amser i ddod. Mae’r her yn ymwneud â’r ymgynghoriad sy’n dal i fynd rhagddo, ac sydd heb ei gwblhau, ynglŷn â pha mor hirdymor fydd hynny, pa fath o adleoli sydd i'w gael. Mae mater cau'r ffyrnau golosg yn ddiogel yn codi hefyd. Nid yw'n rhywbeth lle gallwch chi bwyso botwm a'i gau'n ddiogel; mae’n her beirianyddol eithaf cymhleth i ddatgomisiynu’n ddiogel, ac mae yna her mewn perthynas â’r gwaith ehangach hwnnw. Felly, mewn gwirionedd, rydym wedi bod yn glir yn ein sgyrsiau â'r undebau llafur a'r cwmni fod digon o olosg ar gael i gynnal y ffwrneisi chwyth yn unol â’r cynllun presennol sydd gan Tata, fel nad yw'n peryglu ffwrnais chwyth 4 a'i gallu i weithredu tan yr hydref. Bydd angen iddynt gaffael mwy o olosg nawr. Felly, dylai hynny fod o gymorth.
Mae’r ail ran ynghylch yr hyn a all ddigwydd nawr yn gymhleth, oherwydd mae yna set anorffenedig o drafodaethau yn mynd rhagddynt. Felly, rydym yn edrych, wrth gwrs, ar yr economi ehangach a beth yw'r cyfleoedd sydd ar gael ar hyn o bryd i’r gweithlu uniongyrchol ac i gontractwyr, ac o bosibl, i’r grŵp o weithwyr yr effeithir arnynt yn anuniongyrchol. Mae hynny’n ymwneud â chyflogaeth sy’n bodoli o fewn y farchnad ehangach yn ogystal â’r potensial ar gyfer swyddi newydd.
Rhan o’r rheswm pam ein bod wedi sôn am amseriad unrhyw newidiadau yw bod y cyfle i gyflwyno cyflogaeth newydd ar lefel gymesur, gan gofio’r cyflogau y mae gweithwyr Tata a chontractwyr yn eu cael, yn rhan o’n pryder ynghylch cyflymder unrhyw newid. Ar gyfer y set benodol hon o weithwyr—ac mae’n bosibl y bydd cannoedd o swyddi’n cael eu heffeithio fel rhan o’r ymgynghoriad—mae honno’n her haws i’w rheoli. Mae gwaith gweddus ar gael i nifer o weithwyr. Ond mae’n ymwneud mewn gwirionedd â pha un a all yr ailsgilio a'r ailhyfforddi ddigwydd. Rwy'n hyderus y gallwn ddarparu cymorth o fewn ein cyllideb bresennol i hynny ddigwydd a gallwn gydlynu hynny gyda'r Ganolfan Byd Gwaith os oes angen, os oes pobl yn gadael y gweithlu, ac yn wir, gyda'r awdurdod lleol hefyd.
Mae’r her fwy yn parhau mewn perthynas â’r set ehangach o drafodaethau sy’n mynd rhagddynt ar hyn o bryd, os oes pobl sy’n dymuno gadael ar delerau gwirfoddol, beth y gallai’r telerau hynny fod, a chanlyniad terfynol y trafodaethau sy’n mynd rhagddynt. Ni fyddwn yn gwybod hynny yn yr wythnos neu ddwy nesaf. Felly nid yw hyn yn mynd i fod yn rhywbeth a fydd yn cael ei ddatrys yn ystod y 45 diwrnod cyntaf; fe fydd yn cymryd mwy o amser na hynny. Felly, ni allaf roi golwg bendant i’r Aelod ar gyflogaeth yn y dyfodol, ni allaf roi golwg bendant i’r Aelod ar y sefyllfa bresennol, oherwydd nid oes yr un o’r sgyrsiau hynny wedi'u cwblhau. Os yw’r grŵp hwn o weithwyr yn wynebu diweithdra, gallaf roi sicrwydd i'r Aelod fod cymorth ar gael gan Lywodraeth Cymru a phartneriaid, ac ymrwymiad parhaus gan y Llywodraeth rwy'n disgwyl ei harwain i sicrhau ein bod yn parhau i ddadlau dros y pontio gorau posibl, ar gyfer gweithwyr, yr economi ehangach, ac yn wir, ein huchelgeisiau hinsawdd ein hunain.
Minister, while this news is a huge blow for the workforce, their families and their entire community, it is not unexpected. I recall meeting with the directors of Tata when I was first elected in 2015, and they discussed issues around the life of the plant and talked about the need for investment. Since that time, what has the Welsh Government done to work with Tata and the UK Government to secure the longevity of steel making at Port Talbot?
Weinidog, er bod y newyddion hwn yn ergyd enfawr i’r gweithlu, eu teuluoedd, a’u cymunedau cyfan, nid yw’n annisgwyl. Rwy’n cofio cyfarfod â chyfarwyddwyr Tata pan gefais fy ethol gyntaf yn 2015, a buont yn trafod materion yn ymwneud ag oes y safle ac yn sôn am yr angen am fuddsoddi. Ers hynny, beth mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i weithio gyda Tata a Llywodraeth y DU i sicrhau hirhoedledd cynhyrchiant dur ym Mhort Talbot?
Since that time, since I came into current post as Minister for the Economy, there has been a regular dialogue with trade unions, with the company, and indeed with the UK Government, as far as that’s been possible. It is one of my genuine frustrations—and it should be a frustration for Welsh Conservatives too—that there hasn't been a more engaged conversation with successive UK Ministers. We would be in a much better position, even with our differences between the Welsh Government and the UK Government, if there was more regular dialogue and a willingness to talk more openly. The transition board is actually a creation to manage a decline that this whole Senedd has said it doesn't want to see happen, in the way that it's currently outlined and proposed and part of the negotiation that is taking place.
I think we would all be in a better place if we could have had earlier access to trusted conversations. And it's worth just pointing out that the Welsh Government has never broken a confidence when it comes to a commercially sensitive conversation. We would have been in a better place to understand the levers that are available to the UK Government and to us, but also whether we share the ultimate end ambition, because I do think there is a healthy future for steel making in the UK. Electric arc will be part of that, but actually having primary steel-making capability is of essential, sovereign importance for the UK, and the current plan risks that. And I find it hard to believe that there are Conservative Members in this Chamber and, indeed, further afield, who are willing to take that risk on our future sovereign capability and the potential for green prosperity in the future. With a new regeneration of the way our economy works, it will still require steel to make sure we can deliver it. We can either make that steel here in Wales, or we can import it from somewhere else, with all the jobs and economic benefit that go with it.
Ers i mi ddod i fy swydd bresennol fel Gweinidog yr Economi, mae deialog reolaidd wedi bod gydag undebau llafur, gyda’r cwmni, ac yn wir, gyda Llywodraeth y DU cyn belled ag y bu hynny’n bosibl. Un o’r pethau sy’n peri rhwystredigaeth wirioneddol i mi—a dylai fod yn peri rhwystredigaeth i'r Ceidwadwyr Cymreig hefyd—yw’r ffaith nad oes sgwrs fwy ymgysylltiedig wedi bod â Gweinidogion olynol y DU. Byddem mewn sefyllfa lawer gwell, hyd yn oed gyda’r gwahaniaethau rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, pe bai mwy o ddeialog rheolaidd a pharodrwydd i siarad yn fwy agored. Mewn gwirionedd, mae'r bwrdd pontio yn greadigaeth i reoli dirywiad y mae'r Senedd hon wedi dweud nad yw eisiau ei weld yn digwydd, yn y ffordd y mae wedi'i amlinellu a'i gynnig ar hyn o bryd ac fel rhan o'r negodi sy'n digwydd.
Rwy'n credu y byddem i gyd mewn lle gwell pe gallem fod wedi cael sgyrsiau dibynadwy yn gynt. Ac mae'n werth nodi nad yw Llywodraeth Cymru erioed wedi torri addewid mewn perthynas â thrafodaethau sy’n fasnachol sensitif. Byddem wedi bod mewn lle gwell i ddeall yr ysgogiadau sydd ar gael i Lywodraeth y DU ac i ni, ond hefyd i ddeall a ydym yn rhannu’r un uchelgais yn y pen draw, oherwydd rwy’n credu bod dyfodol iach i gynhyrchiant dur yn y DU. Bydd ffwrneisi arc trydan yn rhan o hynny, ond mewn gwirionedd mae’r galluogrwydd i wneud dur sylfaenol o bwysigrwydd sofran hanfodol i’r DU, ac mae’r cynllun presennol yn peryglu hynny. Ac rwy’n ei chael hi'n anodd credu bod yna Aelodau Ceidwadol yn y Siambr hon, ac yn wir, ymhellach i ffwrdd, sy’n fodlon cymryd y risg honno mewn perthynas â’n galluogrwydd sofran yn y dyfodol a’r potensial ar gyfer ffyniant gwyrdd yn y dyfodol. Gydag ailgynhyrchu'r ffordd y mae ein heconomi’n gweithio o'r newydd, bydd yn dal i fod angen dur i'w gyflawni. Gallwn naill ai wneud y dur hwnnw yma yng Nghymru, neu gallwn ei fewnforio o rywle arall gyda’r holl swyddi a’r budd economaidd i gyd-fynd â hynny.
For the record, I'd just like to declare that I'm a member of one of the sub-groups of the Port Talbot transition board. This, of course, is devastating news, and the feeling of anxiety, as has already been set out by Dai Rees, amongst the community and workforce is palpable. And I completely understand why the Minister is unable to give detailed answers as to where we go from here, but that doesn't help the anxiety that is felt amongst the workforce and wider community.
Now, of course, we welcome the information we received yesterday about further investment in support packages and retraining. I haven't seen much detail, though, come through on that. So, some detail on that would be much appreciated, because I have no doubt that as a Senedd we are committed to our mission to save the Welsh steel industry, but what we need to do now, of course, is to ensure that information about what support is available trails down to the workforce and wider community. And also what does this mean not just for that directly employed workforce, but some of those contractors as well who rely on Tata Steel for their job security? I completely agree with the Minister that safety is paramount, but so too are assurances on livelihoods.
Ar gyfer y cofnod, hoffwn ddatgan fy mod yn aelod o un o is-grwpiau bwrdd pontio Port Talbot. Mae hwn, wrth gwrs, yn newyddion trychinebus, ac mae'r teimlad o bryder, fel sydd eisoes wedi'i nodi gan Dai Rees, yn y gymuned a'r gweithlu yn amlwg. Ac rwy'n deall yn llwyr pam nad yw'r Gweinidog yn gallu rhoi atebion manwl ynghylch ble rydym yn mynd o'r fan hon, ond nid yw hynny'n helpu'r pryder sy'n cael ei deimlo ymhlith y gweithlu a'r gymuned ehangach.
Nawr, wrth gwrs, rydym yn croesawu'r wybodaeth a gawsom ddoe am fuddsoddiad pellach mewn pecynnau cymorth ac ailhyfforddi. Fodd bynnag, nid wyf wedi gweld llawer o fanylion ar hynny. Felly, byddwn yn gwerthfawrogi rhywfaint o fanylion am hynny yn fawr, oherwydd nid oes gennyf unrhyw amheuaeth ein bod ni fel Senedd wedi ymrwymo i'n cenhadaeth i achub diwydiant dur Cymru, ond yr hyn y mae angen i ni ei wneud nawr, wrth gwrs, yw sicrhau bod gwybodaeth am ba gymorth sydd ar gael yn cyrraedd y gweithlu a'r gymuned ehangach. A hefyd beth mae hyn yn ei olygu nid yn unig i'r gweithlu a gyflogir yn uniongyrchol, ond hefyd i rai o'r contractwyr sy'n dibynnu ar Tata Steel o ran sicrwydd swyddi? Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Gweinidog fod diogelwch yn hollbwysig, ond mae sicrwydd mewn perthynas â bywoliaeth hefyd yn bwysig.
I think there are perhaps two or three points. The first is that there will be more detail and a written statement on that additional support. The more specific circumstance around this individual group of workers still relies on the conversation and the negotiation that is yet to be completed between the company and the recognised trade unions. And we need to be supportive and enabling of that, making it clear that we expect—as I have done consistently—a genuinely meaningful consultation that first looks at opportunities to retain the workforce, rather than looking for opportunities to downsize and shrink the workforce. So, a meaningful consultation and the way in which the company engages really does matter, and it helps if more Members across the Chamber make it clear that that's the common expectation, not just the Government's.
The second point around the broader future I think is one that still goes back to the wider conversation that is yet to conclude. We can and will put more resource into supporting workers with the transition that takes place if there is dislocation in their work, but I still think that anxiety is not something that we can remove whilst the ongoing consultation is there, while there isn't clarity about the future. But I still think there really is genuine and realistic hope for the future, and it's important not to lose sight of that. So, when we have the next transition board meeting next week, there will be both an update on what has taken place on this issue, I expect, but also about the broader picture too.
And I have made it clear in each of my meetings with the Tata leadership, and I didn't just meet the—. Last week, I met the chief exec of Tata Steel UK and the week before I met the chief exec of Tata Steel UK and the chief exec of Tata Global from Mumbai. I was very clear about the need to ensure that there is a future for the workforce, that promises are kept to apprentices, and equally that there's a recognition of Tata's responsibility to contractors. For some of those contractors, their business will be reliant on Tata—not a fraction of their business, but a very large part of it. Some of them may even be single suppliers. And Tata know who those contractors are, they understand what those businesses are. It's part of the point that I made in the previous transition board about understanding who they are and sharing that information sooner rather than later, so that the businesses know about the potential impact, but also the Welsh Government, Jobcentre Plus and, indeed, the local authorities know who those businesses are, where they're located and what potential help and support there is. Finding out that identity too late in the day could compromise a business, could compromise the viability of those businesses and have a significant impact on what they're able to do. So, that is very much the conversation we're having, as you would expect us to do.
My concern isn't that we're having a reasonable conversation—I want more information as soon as possible—it is still about the choices to be made in the coming months, and, in particular, whether we can maintain a final blast furnace that is still functioning through autumn this year, and the longer term future that this Government is committed to advocating for and making the case for, with new investment that can only come with a change at UK level.
Rwy'n credu efallai fod yna ddau neu dri phwynt. Y cyntaf yw y bydd yna fwy o fanylion a datganiad ysgrifenedig ar y cymorth ychwanegol. Mae'r amgylchiadau mwy penodol ynghylch y grŵp unigol hwn o weithwyr yn dal i ddibynnu ar y trafodaethau a'r negodi sydd eto i'w gwblhau rhwng y cwmni a'r undebau llafur cydnabyddedig. Ac mae angen i ni fod yn gefnogol a galluogi hynny, gan ei gwneud yn glir ein bod yn disgwyl—fel rwyf wedi'i wneud yn gyson—ymgynghoriad gwirioneddol ystyrlon sy'n edrych yn gyntaf ar gyfleoedd i gadw'r gweithlu, yn hytrach na chwilio am gyfleoedd i leihau a chrebachu'r gweithlu. Felly, mae ymgynghoriad ystyrlon, a'r ffordd y mae'r cwmni'n ymgysylltu yn bwysig, a byddai'n helpu pe bai mwy o Aelodau ar draws y Siambr yn ei gwneud yn glir mai dyna yw'r disgwyl yn gyffredinol, ac nid disgwyliad y Llywodraeth yn unig.
Credaf fod yr ail bwynt ynghylch y dyfodol ehangach yn un sy'n dod yn ôl at y sgwrs ehangach sydd eto i'w chwblhau. Fe allwn ac fe fyddwn yn darparu mwy o adnoddau i gefnogi gweithwyr gyda'r pontio a fydd yn digwydd os oes dadleoli yn eu gwaith, ond rwy'n dal i gredu na allwn gael gwared ar orbryder tra bo'r ymgynghoriad yn dal i fynd rhagddo, tra nad oes eglurder am y dyfodol. Ond rwy'n dal i feddwl bod gobaith gwirioneddol a realistig ar gyfer y dyfodol, ac mae'n bwysig peidio â cholli golwg ar hynny. Felly, yng nghyfarfod nesaf y bwrdd pontio yr wythnos nesaf, rwy'n disgwyl y bydd diweddariad ar yr hyn sydd wedi digwydd ar y mater hwn, ond hefyd mewn perthynas â'r darlun ehangach.
Ac rwyf wedi dweud yn glir ym mhob un o fy nghyfarfodydd gydag arweinwyr Tata, ac nid dim ond cyfarfod â'r—. Yr wythnos diwethaf, cyfarfûm â phrif weithredwr Tata Steel UK, a'r wythnos cynt, cyfarfûm â phrif weithredwr Tata Steel UK a phrif weithredwr Tata Global o Mumbai. Roeddwn yn glir iawn ynghylch yr angen i sicrhau bod yna ddyfodol i'r gweithlu, fod addewidion yn cael eu cadw i brentisiaid, ac yn yr un modd fod cydnabyddiaeth o gyfrifoldeb Tata i gontractwyr. I rai o'r contractwyr hynny, mae eu busnes yn ddibynnol ar Tata—nid ffracsiwn o'u busnes, ond rhan fawr iawn ohono. Efallai fod rhai ohonynt yn gyflenwyr sengl hyd yn oed. Ac mae Tata yn gwybod pwy yw'r contractwyr hynny, maent yn deall beth yw'r busnesau hynny. Mae'n rhan o'r pwynt a wneuthum yn y bwrdd pontio blaenorol ynghylch deall pwy ydynt a rhannu'r wybodaeth honno yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, fel bod y busnesau'n gwybod am yr effaith bosibl, ond hefyd fel bod Llywodraeth Cymru, y Ganolfan Byd Gwaith, ac yn wir, yr awdurdodau lleol yn gwybod pwy yw'r busnesau hynny, lle maent wedi'u lleoli a pha gymorth a chefnogaeth bosibl sydd ar gael. Gallai darganfod pwy ydynt yn rhy hwyr beryglu busnes, gallai beryglu hyfywedd y busnesau hynny a chael effaith sylweddol ar yr hyn y gallant ei wneud. Felly, dyna'r sgwrs rydym yn ei chael, fel y byddech chi'n disgwyl i ni ei wneud.
Fy mhryder i yw nad ydym yn cael sgwrs resymol—rwyf eisiau mwy o wybodaeth cyn gynted â phosibl—mae'n dal i ymwneud â'r dewisiadau sydd i'w gwneud dros y misoedd nesaf, ac yn fwyaf arbennig, a allwn gynnal un ffwrnais chwyth sy'n parhau'n weithredol hyd at yr hydref eleni, a'r dyfodol mwy hirdymor y mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i frwydro drosto ac i ddadlau'r achos drosto, gyda buddsoddiad newydd sydd ond yn bosibl gyda newid ar lefel y DU.
Ac yn olaf, Jack Sargeant.
And finally, Jack Sargeant.
Diolch, Llywydd dros dro. The news coming from Port Talbot is extremely disappointing for Port Talbot and for steel communities across Cymru, and I say to the Member who represents the area: Shotton stands in solidarity with the workforce at Port Talbot and their families. As the Prif Weinidog has said before, the ability to produce virgin steel is something that is vitally important to the Welsh economy, and that is reflected in UK Labour's promised £3 billion to reinvigorate the UK steel industry. I wonder if the First Minister shares my concerns that this announcement ahead of any general election undermines an incoming Labour Government and their ability to invest in this important industry. And would you use your office as First Minister to urge Tata Steel to halt these plans and await the outcome of that much-needed general election? Diolch.
Diolch, Lywydd dros dro. Mae'r newyddion o Bort Talbot yn hynod siomedig i Bort Talbot ac i gymunedau dur ledled Cymru, a hoffwn ddweud wrth yr Aelod sy'n cynrychioli'r ardal: mae Shotton yn sefyll gyda'r gweithlu ym Mhort Talbot a'u teuluoedd. Fel y mae'r Prif Weinidog wedi'i ddweud o'r blaen, mae'r gallu i gynhyrchu dur crai yn rhywbeth sy'n hanfodol bwysig i economi Cymru, ac mae hynny'n cael ei adlewyrchu yn addewid Llafur y DU o £3 biliwn i adfywio diwydiant dur y DU. Tybed a yw'r Prif Weinidog yn rhannu fy mhryderon fod y cyhoeddiad hwn cyn unrhyw etholiad cyffredinol yn tanseilio Llywodraeth Lafur newydd a'u gallu i fuddsoddi yn y diwydiant pwysig hwn. A wnewch chi ddefnyddio eich swydd fel Prif Weinidog i annog Tata Steel i oedi'r cynlluniau hyn ac i aros am ganlyniad yr etholiad cyffredinol mawr ei angen hwnnw? Diolch.
I think it is important to remake the case for a different future, and to be really clear about this Government's position—in fact, the position this whole Senedd took in the debate we had just a few weeks ago. I constantly restate the position of the Welsh Government: that we do not want irreversible choices made, that we want to see a blast furnace that is still running through the general election, whenever it comes. And that remains our position.
The challenge always is what takes place in the negotiation, what takes place with the business itself and, indeed, the requirements that Tata have to reorder and rework the orders they have. Because they know that if they lose customers, then those customers will go somewhere else and they won't come back. That's important for the business, and, of course, it's crucial for the workforce as well. So, there is something here about the transition time that is available, and that is in the business itself's interest, but also about making the case that there is a significant additional investment. And in fact, our UK Labour colleagues have been clear that an incoming UK Labour Government would make the £3 billion available over five years, not 10. So, actually, the front-loading of that investment is a bigger and clearer signal.
And, as I've said, there will be ambitions for the future of the UK and for Wales that will need more steel, not less. I am very clear, as indeed is the whole Government, that we want that steel to be made here in Wales as far as possible; we want the jobs that come with that and we want the opportunities that come with that wider economic infrastructure. And when we talk about green prosperity, we're very clear that steel is part of it. Not steel made to different standards in other parts of the world and transferred into Wales for rolling and introduction; that would be the worst economic future, and I'm very clear that that is not the path that we will ever advocate.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig ail-wneud yr achos dros ddyfodol gwahanol, a bod yn glir iawn am safbwynt y Llywodraeth hon—mewn gwirionedd, y safbwynt a gymerodd y Senedd gyfan hon yn y ddadl a gawsom ychydig wythnosau yn ôl. Rwy'n ailddatgan safbwynt Llywodraeth Cymru yn gyson: nid ydym eisiau i ddewisiadau na ellir eu gwrthdroi gael eu gwneud, ac rydym eisiau gweld ffwrnais chwyth a fydd yn dal i weithredu drwy'r etholiad cyffredinol, pryd bynnag y daw. A dyna yw ein safbwynt ni o hyd.
Mae'r her bob amser yn ymwneud â'r hyn sy'n digwydd yn y negodiadau, yr hyn sy'n digwydd gyda'r busnes ei hun, ac yn wir, y gofynion sydd ar Tata i aildrefnu ac ailweithio'r archebion sydd ganddynt. Oherwydd maent yn gwybod, os byddant yn colli cwsmeriaid, bydd y cwsmeriaid hynny'n mynd i rywle arall ac ni fyddant yn dychwelyd. Mae hynny'n bwysig i'r busnes, ac wrth gwrs, mae'n hanfodol i'r gweithlu hefyd. Felly, mae yna rywbeth yma am yr amser pontio sydd ar gael, ac mae hynny er budd y busnes ei hun, ond mae hefyd yn ymwneud â dadlau'r achos dros fuddsoddiad ychwanegol sylweddol. Ac mewn gwirionedd, mae ein cyd-Aelodau Llafur y DU wedi bod yn glir y byddai Llywodraeth Lafur newydd yn y DU yn sicrhau bod y £3 biliwn ar gael dros bum mlynedd, nid 10. Felly, ceir arwydd mwy a chliriach mewn gwirionedd y bydd y buddsoddiad hwnnw'n cael ei wneud yn gynt.
Ac fel y dywedais, bydd yna uchelgeisiau ar gyfer dyfodol y DU a Chymru a fydd angen mwy o ddur, nid llai. Rwy'n glir iawn, fel y mae'r Llywodraeth gyfan yn wir, ein bod eisiau i'r dur hwnnw gael ei wneud yma yng Nghymru cyn belled ag y bo modd; rydym eisiau'r swyddi sy'n dod gyda hynny ac rydym eisiau'r cyfleoedd sy'n dod gyda'r seilwaith economaidd ehangach hwnnw. A phan fyddwn yn siarad am ffyniant gwyrdd, rydym yn glir iawn fod dur yn rhan ohono. Nid dur sydd wedi'i gynhyrchu i wahanol safonau mewn rhannau eraill o'r byd a'i fewnforio i Gymru i gael ei rolio a'i gyflwyno; dyna fyddai'r dyfodol economaidd gwaethaf, ac rwy'n glir iawn na fyddwn byth yn dadlau dros y llwybr hwnnw.
Diolch i'r Prif Weinidog Etholedig.
I thank the First Minister Elect.
Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 2 ar ein hagenda, sef cwestiynau i'r Gweinidog Newid Hinsawdd. Ac mae'r cwestiwn cyntaf yn cael ei ofyn gan Ken Skates.
We will move now to item 2 on our agenda, questions to the Minister for Climate Change. And the first question is from Ken Skates.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith newid hinsawdd ar y rhwydwaith trafnidiaeth? OQ60856
1. Will the Minister make a statement on the impact of climate change on the transport network? OQ60856
Yes, I think we're already seeing the effects of extreme weather and climate change on all our transport networks and it's essential that we urgently take steps to prepare for the increasing risks, building on some of the good work already under way.
Gwnaf, rwy'n credu ein bod eisoes yn gweld effeithiau tywydd eithafol a newid hinsawdd ar ein holl rwydweithiau trafnidiaeth ac mae'n hanfodol ein bod yn cymryd camau ar frys i baratoi ar gyfer y peryglon cynyddol, gan adeiladu ar beth o'r gwaith da sydd eisoes ar y gweill.
Thank you, Minister. And it used to be that we'd only have to contend with leaves on the lines and light snowfalls on the roads, but these days, they get battered by persistent and heavy storms and by heavy rainfall. As somebody who appreciates and understands the climate emergency far more than most, would you agree that we need to futureproof our infrastructure, including transport infrastructure, for the challenges that we will face in the coming years?
Diolch yn fawr, Weinidog. Ac yn y gorffennol, nid oeddem ond yn gorfod mynd i'r afael â dail ar y rheilffyrdd ac eira ysgafn ar y ffyrdd, ond y dyddiau hyn, rydym yn gweld stormydd parhaus a thrwm, a glaw trwm yn effeithio arnynt. Fel rhywun sy'n derbyn ac yn deall yr argyfwng hinsawdd yn llawer mwy na'r rhan fwyaf, a fyddech chi'n cytuno bod angen inni ddiogelu ein seilwaith ar gyfer y dyfodol, gan gynnwys seilwaith trafnidiaeth, ar gyfer yr heriau y byddwn yn eu hwynebu yn y blynyddoedd i ddod?
Thank you. Absolutely. Futureproofing is critical. We both have to adapt to the climate change we are now facing because of the carbon already emitted, as well as mitigating future emissions to stop it getting worse. And to that end, I was very encouraged yesterday by Rhondda Cynon Taf's publication of its revised plans for the Llanharan bypass, which was rejected by the roads review panel, but, working really constructively with Transport for Wales, they've redesigned the scheme, halving its embedded carbon, avoiding all loss of ancient woodland, halving its damage on habitats, and producing a scheme with half the footprint and a lower cost to build and maintain. So, that just shows that, far from banning road building, we are launching a new chapter of road building, where we are leading the way, and I look forward to seeing that example of Rhondda Cynon Taf taken up by other local authorities as well.
And of course, the railways are also under significant strain, and the cost of dealing with our railways, which, as we know, a large number of them are on the coast, is going to be huge in the years to come. I think it does give us some pause for thought in how we design our ambition for the full devolution of rail to the Senedd and the Welsh Government, because unless we're careful we're taking on a massive maintenance and adaptation liability. So, this is going to be a far-reaching issue in the years to come, and will cost us more and more money, which again is why the roads review was important: to put more money into maintenance and adaptation.
Diolch. Yn sicr. Mae diogelu ar gyfer y dyfodol yn hanfodol. Mae'n rhaid inni addasu i'r newid hinsawdd rydym yn ei wynebu nawr oherwydd y carbon sydd eisoes wedi cael ei allyrru, yn ogystal â lliniaru allyriadau yn y dyfodol i sicrhau nad yw'n gwaethygu. Ac i'r perwyl hwnnw, cefais fy nghalonogi'n fawr ddoe gan y ffaith bod Rhondda Cynon Taf wedi cyhoeddi ei gynlluniau diwygiedig ar gyfer ffordd osgoi Llanharan, a wrthodwyd gan y panel adolygu ffyrdd, ond gan weithio'n adeiladol iawn gyda Trafnidiaeth Cymru, maent wedi ail-lunio'r cynllun, gan haneru ei garbon corfforedig, ac osgoi colli unrhyw goetir hynafol, haneru ei niwed i gynefinoedd, a chynhyrchu cynllun gyda hanner yr ôl troed carbon sy'n costio llai i'w adeiladu a'i gynnal. Felly, mae hynny'n dangos, yn hytrach na gwahardd adeiladu ffyrdd, ein bod yn lansio pennod newydd o adeiladu ffyrdd, lle rydym yn arwain y ffordd, ac edrychaf ymlaen at weld awdurdodau lleol eraill yn dilyn esiampl Rhondda Cynon Taf.
Ac wrth gwrs, mae'r rheilffyrdd dan straen sylweddol hefyd, ac mae'r gost o fynd i'r afael â'n rheilffyrdd, gyda nifer fawr ohonynt ar yr arfordir fel y gwyddom, yn mynd i fod yn enfawr yn y blynyddoedd i ddod. Rwy'n credu bod y ffordd y cynlluniwn ein huchelgais ar gyfer datganoli rheilffyrdd yn llawn i'r Senedd a Llywodraeth Cymru yn rhywbeth i feddwl yn galed amdano, oherwydd oni bai ein bod yn ofalus byddwn yn mabwysiadu rhwymedigaeth cynnal a chadw ac addasu enfawr. Felly, bydd hwn yn fater pellgyrhaeddol yn y blynyddoedd i ddod, a bydd yn costio mwy a mwy o arian i ni, a dyna pam, unwaith eto, fod yr adolygiad ffyrdd yn bwysig: er mwyn darparu mwy o arian ar gyfer gwaith cynnal a chadw ac addasu.
As a result of the climatic changes and inclement weather, we've seen in the Conwy valley, in the year to December 2023, 178 trains cancelled. Out of the cancellations, 36 were due to unit shortages, while the other 142 were due to flooding. The A470 trunk road in the Conwy valley is often subject to closure as a result of frequent heavy rainfall. It used to be when we had a serious flood; now, heavy, frequent rainfall can actually cause real problems on that road. The section between Tal-y-cafn and Llanrwst is often shut due to floods and water bursts. In fact, in the last 24 hours, we've seen the road completely blocked off at Maenan, so that people can't get through now to the Conwy valley or to, say, Llanrwst, as a result of heavy rainfall and flooding on the road.
I have spoken previously about the need for us to improve the safety and resilience of the transport infrastructure in the Conwy valley, but we are still hoping for some to come forward. What assurances can you give the residents of Aberconwy that Transport for Wales and the North and Mid Wales Trunk Road Agent will work with our local authority environment, roads and facilities department to improve the resilience of the railway line and the A470 in the Conwy valley? Thank you.
O ganlyniad i'r newidiadau hinsawdd a'r tywydd garw, rydym wedi gweld yn nyffryn Conwy, yn y flwyddyn hyd at fis Rhagfyr 2023, fod 178 o drenau wedi cael eu canslo. O'r rheini, cafodd 36 eu canslo o ganlyniad i brinder unedau, tra bod y 142 arall wedi cael eu canslo o ganlyniad i lifogydd. Mae cefnffordd yr A470 yn Nyffryn Conwy yn aml yn gorfod cau o ganlyniad i law trwm. Roedd hynny'n arfer digwydd pan oeddem yn cael llifogydd difrifol; nawr, gall glawiadau trwm, mynych achosi problemau go iawn ar y ffordd honno. Mae'r darn rhwng Tal-y-cafn a Llanrwst yn aml ar gau oherwydd llifogydd a dŵr yn gorlifo. Yn wir, yn ystod y 24 awr ddiwethaf, mae'r ffordd wedi'i chau'n llwyr ym Maenan, felly ni all pobl fynd i ddyffryn Conwy na Llanrwst, er enghraifft, o ganlyniad i law trwm a llifogydd ar y ffordd.
Rwyf wedi siarad o'r blaen am yr angen i ni wella diogelwch a gwytnwch seilwaith trafnidiaeth yn nyffryn Conwy, ond rydym yn dal i obeithio gweld hynny'n digwydd. Pa sicrwydd y gallwch ei roi i drigolion Aberconwy y bydd Trafnidiaeth Cymru ac Asiant Cefnffyrdd Gogledd a Chanolbarth Cymru yn gweithio gydag adran amgylchedd, ffyrdd a chyfleusterau'r awdurdod lleol i wella gwytnwch y rheilffordd a'r A470 yn nyffryn Conwy? Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Thank you. Well, the Member rightly points out the range of impacts we're seeing already from man-made climate change, which is why we are taking action to tackle it. And I would say again that I welcome the support on the Conservative benches for reaching our net-zero targets and for going faster, but they also have to follow through, then, on the projects that flow from that to actually tackle the problem at source. And so far, every time we've brought forward action to tackle climate change, they've opposed it. Those two things stand in direct contradiction with each other. So, she is absolutely right to be concerned and alarmed about the impact on our communities from the more unpredictable weather. Last year was the hottest year on record, and this is only going to get worse, but we have to, together, muster the will to tackle this, rather than just mopping up the problem after it has been. We are, later this year, publishing a new national climate resilience strategy, and we are looking at bids currently to the roads resilience fund, and this is going to be an increasingly important issue in the future.
Diolch. Wel, mae'r Aelod yn tynnu sylw yn briodol at yr ystod o effeithiau rydym eisoes yn eu gweld o ganlyniad i newid hinsawdd a achosir gan bobl, a dyna pam ein bod yn gweithredu i fynd i'r afael ag ef. A hoffwn ddweud eto fy mod yn croesawu'r gefnogaeth ar feinciau'r Ceidwadwyr i gyrraedd ein targedau sero net ac i symud yn gyflymach, ond mae'n rhaid iddynt gefnogi'r prosiectau sy'n llifo o hynny wedyn i fynd i'r afael â gwraidd y broblem. A hyd yn hyn, bob tro y cyflwynwyd camau gennym i fynd i'r afael â newid hinsawdd, maent wedi eu gwrthwynebu. Mae'r ddau beth hyn yn gwrthgyferbynnu'n uniongyrchol â'i gilydd. Felly, mae'n iawn iddi fod yn bryderus a gofidus ynghylch effaith tywydd mwy anrhagweladwy ar ein cymunedau. Y llynedd oedd y flwyddyn boethaf erioed, ac ni fydd hyn ond yn gwaethygu, ond mae'n rhaid inni danio'r ewyllys i fynd i'r afael â hyn gyda'n gilydd, yn hytrach na dim ond mopio'r broblem wedi iddi ddigwydd. Yn ddiweddarach eleni, byddwn yn cyhoeddi strategaeth genedlaethol newydd ar gyfer gwrthsefyll newid hinsawdd, ac rydym yn edrych ar geisiadau i'r gronfa ffyrdd cydnerth ar hyn o bryd, a bydd hwn yn fater cynyddol bwysig yn y dyfodol.
I'm seeing more landslides, subsidence, stones and rocks appearing on roads and potholes growing. I'm really concerned about the resilience of the local network. There used to be grant funding for locally maintained roads, which has stopped, and I know one authority that has no funding left this financial year to fill potholes, basically, so they're waiting until April before they can continue. It's so dire.
I know there is competing funding pressures for capital resources, for schools, for housing. Highways are usually the last on the list to get funded. So, I'd like to ask you, Deputy Minister: do you think we need to have a basic limit, so that we can keep maintaining our roads? And also, do you agree that landowners also need to take responsibility for their ditches and drains to ensure that they don't actually drain onto the highways, as well, going forward?
Rwy'n gweld mwyfwy o dirlithriadau, ymsuddiant, cerrig a chreigiau'n ymddangos ar ffyrdd a thyllau yn y ffyrdd yn tyfu. Rwy'n poeni'n fawr am gydnerthedd y rhwydwaith lleol. Yn y gorffennol, roedd yna gyllid grant ar gyfer ffyrdd a gynhelir yn lleol, ac mae wedi dod i ben, ac rwy'n gwybod am un awdurdod nad oes ganddo unrhyw gyllid ar ôl yn y flwyddyn ariannol hon i lenwi tyllau yn y ffyrdd, felly mae'n rhaid iddynt aros tan fis Ebrill cyn y gallant barhau. Mae'n ofnadwy.
Rwy'n gwybod bod pwysau cyllidol yn cystadlu am adnoddau cyfalaf, ar gyfer ysgolion, ar gyfer tai. Fel arfer, priffyrdd sydd ar waelod y rhestr i gael eu hariannu. Felly, hoffwn ofyn i chi, Ddirprwy Weinidog: a ydych chi'n credu bod angen i ni gael terfyn sylfaenol, fel y gallwn barhau i gynnal ein ffyrdd? A hefyd, a ydych chi'n cytuno bod angen i dirfeddianwyr hefyd gymryd cyfrifoldeb am eu ffosydd a'u draeniau i sicrhau nad ydynt yn gorlifo ar y priffyrdd yn y dyfodol?
Yes, the pressure is there on all transport networks—road, rail and active travel—and, as I said, it's going to get more intense. We do have funding for the resilient roads fund, and I think this is going to be an increasingly important part of the way that we are dealing with climate change. As I said, over time, by redirecting funding from new roads that we don't maintain, we need to spend more on maintaining the roads we have and adapting the infrastructure to cope. A good example of that recently was the new Dyfi bridge, just north of Machnylleth, where, as a result of the assessment of flooding, the viaduct design was made longer. So, that's now a key part of our thinking as we design new schemes. But she is right, there's a range of responsibilities for this, and maintenance has never been a terribly sexy issue, as she points out, and all of us need to understand that more money needs to be directed towards that.
Mae yna bwysau ar bob rhwydwaith trafnidiaeth—ffyrdd, rheilffyrdd a theithio llesol—ac fel y dywedais, bydd y sefyllfa'n dwysáu. Mae gennym gyllid ar gyfer y gronfa ffyrdd cydnerth, ac rwy'n credu y bydd hon yn rhan gynyddol bwysig o'r ffordd yr awn i'r afael â newid hinsawdd. Fel y dywedais, dros amser, drwy ailgyfeirio cyllid o ffyrdd newydd nad ydym yn eu cynnal, mae angen inni wario mwy ar gynnal a chadw'r ffyrdd sydd gennym ac addasu'r seilwaith i ymdopi. Enghraifft dda o hynny yn ddiweddar yw pont newydd Dyfi, i'r gogledd o Fachynlleth, lle cafodd cynllun y draphont ei wneud yn hwy o ganlyniad i'r asesiad o lifogydd. Felly, mae hynny bellach yn rhan allweddol o'n meddylfryd wrth i ni lunio cynlluniau newydd. Ond mae hi'n iawn, mae yna ystod o gyfrifoldebau ar gyfer hyn, ac nid yw cynnal a chadw erioed wedi bod yn fater deniadol iawn, fel y noda, ac mae angen i bob un ohonom ddeall bod angen cyfeirio mwy o arian tuag at hynny.
2. Sut mae'r Llywodraeth yn sicrhau ei bod yn cyflawni ei hymrwymiad i Gymru ddod yn garbon niwtral? OQ60878
2. How is the Government ensuring that it fulfils its commitment to Wales becoming carbon neutral? OQ60878
Thank you. Wales has a target of reaching net zero by 2050. Net zero is more ambitious than carbon neutrality. Our target is supported by interim targets and carbon budgets, which this and future Governments must adhere to. The plan for the current carbon budget, 'Net Zero Wales', was published in 2021.
Diolch. Mae gan Gymru darged i gyrraedd sero net erbyn 2050. Mae sero net yn fwy uchelgeisiol na charbon niwtral. Cefnogir ein targed gan dargedau dros dro a chyllidebau carbon y mae'n rhaid i Lywodraethau'r dyfodol gydymffurfio â nhw. Cyhoeddwyd y cynllun ar gyfer y gyllideb garbon bresennol, 'Cymru Sero Net', yn 2021.
Diolch yn fawr am yr ateb yna, Weinidog.
Thank you for that response, Minister.
In light of the Stage 3 debate we had yesterday, and also a petition that was discussed in Petitions Committee on Monday, I want to get your views on the balance between large-scale solar developments and sites of special scientific interest. What protections are there now in the new Bill, as amended yesterday? And talking to the petitioners against the development on the Gwent levels, there were two other things that were raised with the committee Chair, Jack Sargeant, and myself. Could you confirm when you will publish the guidance on chapter 6 of the new Wales planning policy? And when will you also publish the post-construction monitoring study that I'm led to believe is ready for publication?
Yng ngoleuni'r ddadl Cyfnod 3 a gawsom ddoe, a hefyd deiseb a drafodwyd yng nghyfarfod y Pwyllgor Deisebau ddydd Llun, hoffwn glywed eich barn ar y cydbwysedd rhwng datblygiadau solar ar raddfa fawr a safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig. Pa amddiffyniadau sydd yn y Bil newydd nawr, fel y'i diwygiwyd ddoe? Ac wrth siarad â'r deisebwyr yn erbyn y datblygiad ar wastadeddau Gwent, codwyd dau fater arall gyda Chadeirydd y pwyllgor, Jack Sargeant, a minnau. A allwch chi gadarnhau pryd y byddwch chi'n cyhoeddi'r canllawiau ar bennod 6 o bolisi cynllunio newydd Cymru? A pha bryd y byddwch chi'n cyhoeddi'r astudiaeth fonitro ar ôl adeiladu sydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn barod i gael ei chyhoeddi?
Yes, that's a very excellent question, and there is always, isn't there, a balance to be struck between protecting designated landscapes of all sorts, whether they're SSSIs or we have several other designations, obviously, as well, and getting the renewables that we want and the infrastructure that we want in Wales. I think we have got to strike that balance in a very judicious way. So, we have actually, very recently as a Senedd, through our strengthening of the statutory instrument that governs designated landscapes, strengthened the protection for designated landscapes against any development at all.
One of the things I said during that debate was that I thought it was very much the case that if you stopped Mr and Mrs Jones some place in Wales and asked them whether you could pave something in a designated landscape, they would be astonished to find that you in fact could. So, we've very much strengthened that as a Senedd. That went through unanimously. I'm very pleased to say that. And that's about trying to find the right balance between what's allowed and what isn't allowed in a designated landscape.
A solar farm is a complex issue there, because solar farms are generally regarded as not permanent because they are less than 50 years, usually, as the length of the solar farm. I think 50 years is quite permanent; it will certainly see me out. So, you know, that's quite permanent from my point of view. But you can design a solar farm, and I have seen several examples of this around Wales, so that it's very high up off the ground, that it has pivoting panels, it's surrounded by trees or other protected landscapes—not necessarily trees, but peatland or whatever—and actually has a pretty species-rich meadow underneath it, for example. So, it's hard to answer your question very specifically, because it depends on the type of solar farm we're talking about, the structure that's there, and all of the things.
I obviously can't comment on individual planning applications for obvious reasons, but we have been encouraging the solar farm industry in particular to design their solar farms in a way that means that if they are on land—on roofs of buildings is also excellent—but if they are on land, that that land is not neutralised in any way, that it's actually able to support other things. And that can be anything from grazing to flower-rich meadows, which I've seen. I've seen all kinds of things under them. You do, however, still see solar farms that are so close to the ground that they've pretty much killed the land underneath. That's probably not quite the right word, but they've made it much harder to have it as producing anything at all. We have been actively discouraging that as a design, and that's already in 'Planning Policy Wales'.
We keep all planning policy under review and, in particular, we try to keep it under review for emerging technologies. I'm no expert in this, but as I understand it, on the design of solar panels, it's much easier to make them tilt towards the sun all the time, for example, and therefore the land underneath isn't permanently shaded and so on. So, I can't answer your question about specific designated landscapes, but I can tell you those three things: we've strengthened the guidance, we work with the solar farm operators to try and get the best design, and 'Planning Policy Wales' already has a large number of those things, though we keep it under review all the time.
Mae hwnnw'n gwestiwn ardderchog, ac mae angen sicrhau cydbwysedd bob amser, onid oes, rhwng gwarchod tirweddau dynodedig o bob math, boed yn SoDdGA neu mae gennym nifer o ddynodiadau eraill hefyd wrth gwrs, a sicrhau'r ynni adnewyddadwy yr ydym ei eisiau a'r seilwaith yr ydym ei eisiau yng Nghymru. Rwy'n credu bod yn rhaid inni sicrhau'r cydbwysedd hwnnw mewn ffordd ddoeth iawn. Felly, yn ddiweddar iawn, fel Senedd, rydym wedi cryfhau'r offeryn statudol sy'n llywodraethu tirweddau dynodedig, a thrwy hynny wedi cryfhau'r amddiffyniad i dirweddau dynodedig yn erbyn unrhyw ddatblygiadau o gwbl.
Un o'r pethau a ddywedais yn ystod y ddadl honno oedd fy mod yn credu, pe byddech yn gofyn i Mr a Mrs Jones yn rhywle yng Nghymru a allech chi balmantu dros rywbeth mewn tirwedd ddynodedig, y byddent yn synnu clywed y gallech chi wneud hynny mewn gwirionedd. Felly, rydym wedi cryfhau hynny fel Senedd. Cafodd ei dderbyn yn unfryd. Rwy'n falch iawn o ddweud hynny. Ac mae'n ymwneud â cheisio dod o hyd i'r cydbwysedd cywir rhwng yr hyn a ganiateir a'r hyn nas caniateir mewn tirwedd ddynodedig.
Mae ffermydd solar yn fater cymhleth, oherwydd yn gyffredinol ystyrir nad yw ffermydd solar yn barhaol oherwydd eu bod yn para llai na 50 mlynedd, fel arfer. Rwy'n credu bod 50 mlynedd yn eithaf parhaol; yn sicr bydd yn para'n hwy nag y gwnaf i. Felly, wyddoch chi, mae hynny'n eithaf parhaol yn fy marn i. Ond gallwch lunio fferm solar, ac rwyf wedi gweld sawl enghraifft o hyn o gwmpas Cymru, fel ei bod gryn dipyn yn uwch na lefel y ddaear, fel bod ganddi baneli sy'n troi, gyda choed neu dirweddau gwarchodedig eraill o'i hamgylch—nid coed o reidrwydd, ond mawndir neu beth bynnag—a bod ganddi ddôl llawn rhywogaethau oddi tani, er enghraifft. Felly, mae'n anodd ateb eich cwestiwn yn benodol iawn, oherwydd mae'n dibynnu ar y math o fferm solar y siaradwn amdani, y strwythur sydd yno ac yn y blaen.
Ni allaf wneud sylwadau ar geisiadau cynllunio unigol am resymau amlwg, ond rydym wedi bod yn annog y diwydiant ffermydd solar yn arbennig i lunio eu ffermydd solar mewn ffordd sy'n golygu, os ydynt ar dir—mae ar doeau adeiladau yn ardderchog hefyd—ond os ydynt ar dir, nad yw'r tir hwnnw wedi'i niwtraleiddio mewn unrhyw ffordd, a'i fod yn gallu cynnal pethau eraill. A gall hynny fod yn unrhyw beth o bori i ddolydd llawn blodau, fel y gwelais. Rwyf wedi gweld pob math o bethau oddi tanynt. Fodd bynnag, rydych chi'n dal i weld ffermydd solar sydd mor agos at y ddaear nes eu bod wedi lladd y tir oddi tano fwy neu lai. Mae'n debyg nad dyna'r gair cywir, ond maent wedi'i gwneud yn llawer anos iddo gynhyrchu unrhyw beth o gwbl. Rydym wedi bod yn annog pobl i wrthod cynlluniau o'r fath, ac mae hynny eisoes wedi'i nodi yn 'Polisi Cynllunio Cymru'.
Rydym yn parhau i adolygu pob polisi cynllunio, ac yn fwyaf arbennig, rydym yn ceisio eu hadolygu ar gyfer technolegau sy'n dod i'r amlwg. Nid wyf yn arbenigwr ar hyn, ond yn ôl yr hyn a ddeallaf, mewn perthynas â chynllun paneli solar, mae'n llawer haws gwneud iddynt ogwyddo tuag at yr haul drwy'r amser, er enghraifft, ac felly nid yw'r tir oddi tanynt yn cael ei gysgodi'n barhaol ac yn y blaen. Felly, ni allaf ateb eich cwestiwn am dirweddau dynodedig penodol, ond gallaf ddweud tri pheth wrthych: rydym wedi cryfhau'r canllawiau, rydym yn gweithio gyda gweithredwyr ffermydd solar i geisio sicrhau'r cynllun gorau, ac mae gan 'Polisi Cynllunio Cymru' nifer fawr o'r pethau hynny eisoes, er ein bod yn ei adolygu'n barhaus drwy'r amser.
How is building more gas-powered power stations, as suggested by the Conservatives at Westminster, going to help us towards reaching the carbon neutral target? We're seeing climate change affecting our weather continually. Does the Minister agree how important the Swansea tidal lagoon is and will the Minister continue to press for the Swansea tidal lagoon to be built as we discover that gas gets more and more expensive with time?
Sut mae adeiladu mwy o orsafoedd pŵer nwy, fel yr awgrymwyd gan y Ceidwadwyr yn San Steffan, yn mynd i'n helpu tuag at gyrraedd y targed carbon niwtral? Rydym yn gweld newid hinsawdd yn effeithio ar ein tywydd yn barhaus. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod morlyn llanw Abertawe yn bwysig iawn ac a wnaiff y Gweinidog barhau i bwyso am adeiladu morlyn llanw Abertawe wrth inni weld bod nwy yn mynd yn fwyfwy costus gydag amser?
Quite clearly, Mike, I absolutely agree with you that building gas-fired power stations doesn't contribute to anything at all other than increased climate change and increased heating. We've just seen, year on year, really quite scarily, each year being hotter than the year before. This is the hottest year on record. Last year was the hottest year on record; before that, the year before was the hottest on record. We've also just had the wettest February on record. These things are not not happening to us—they're happening to us as we speak. We've seen droughts in Wales—who would have thought we would ever see a drought in Wales? These things are real; they are really real. And so, of course, what we have to do, therefore, is stop using fossil fuels.
We have to do active things to actually help the climate emergency. As my colleague Lee Waters just said, it’s all very well for the Conservative benches to tell us that they agree with this, but they always oppose everything we try to do about it. You have to actually, in the end, put your money where your mouth is. Building more gas-fired power stations is just not at all what we should be doing. Instead, we should be exploiting tidal energy. We live on an island surrounded by the most extraordinary seas—they are capable of powering the whole of Europe. Of course we should be doing that.
I was absolutely delighted to be at the marine energy conference in Swansea last Wednesday, and I was able to announce that the Welsh Government has fulfilled its programme for government commitment to hold the tidal lagoon challenge. The challenge is a £750,000 grant fund, which will reduce or remove barriers to the tidal lagoon development. We had a strong set of applications, and I had the real privilege of announcing the winners of those applications. We now have three projects ongoing across Wales looking to see how we can accelerate the development of a tidal lagoon, not just in Swansea, which I would very much like to see, but actually in all of the other areas of Wales that would suit tidal lagoon development.
Yn amlwg, Mike, rwy'n cytuno'n llwyr â chi nad yw adeiladu gorsafoedd pŵer nwy yn cyfrannu at unrhyw beth o gwbl heblaw mwy o newid hinsawdd a mwy o gynhesu. Yn eithaf brawychus, rydym newydd weld, flwyddyn ar ôl blwyddyn, fod pob blwyddyn yn boethach na'r flwyddyn flaenorol. Dyma'r flwyddyn boethaf erioed. Y llynedd oedd y flwyddyn boethaf erioed; cyn hynny, y flwyddyn cynt oedd y boethaf a gofnodwyd. Rydym hefyd newydd gael y mis Chwefror gwlypaf a gofnodwyd. Mae'r pethau hyn yn digwydd i ni—maent yn digwydd i ni wrth i ni siarad. Rydym wedi gweld sychder yng Nghymru—pwy fyddai wedi meddwl y byddem yn gweld sychder yng Nghymru? Mae'r pethau hyn yn real; maent yn wirioneddol real. Ac felly, wrth gwrs, yr hyn sy'n rhaid i ni ei wneud yw rhoi'r gorau i ddefnyddio tanwydd ffosil.
Mae'n rhaid i ni wneud pethau gweithredol i helpu'r argyfwng hinsawdd. Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Lee Waters, un peth yw i feinciau'r Ceidwadwyr ddweud wrthym eu bod yn cytuno â hyn, ond maent bob amser yn gwrthwynebu popeth y ceisiwn ei wneud yn ei gylch. Mae'n rhaid i chi, yn y pen draw, roi eich arian ar eich gair. Ni ddylem fod yn adeiladu mwy o orsafoedd pŵer nwy o gwbl. Yn hytrach, dylem fod yn manteisio ar ynni'r llanw. Rydym yn byw ar ynys sydd wedi'i hamgylchynu gan y moroedd mwyaf eithriadol—gallant bweru Ewrop gyfan. Wrth gwrs y dylem fod yn gwneud hynny.
Roeddwn falch iawn o fod yn y gynhadledd ynni morol yn Abertawe ddydd Mercher diwethaf, ac roeddwn yn gallu cyhoeddi bod Llywodraeth Cymru wedi cyflawni ei hymrwymiad rhaglen lywodraethu i gynnal her y morlyn llanw. Cronfa grant o £750,000 yw'r her, i leihau neu ddileu rhwystrau i ddatblygiad y morlyn llanw. Roedd gennym set gref o geisiadau, a chefais y fraint wirioneddol o gyhoeddi enillwyr y ceisiadau hynny. Bellach mae gennym dri phrosiect yn mynd rhagddynt ledled Cymru i weld sut y gallwn gyflymu datblygiad morlyn llanw, nid yn unig yn Abertawe, rhywbeth yr hoffwn ei weld yn fawr iawn, ond ym mhob ardal arall yng Nghymru a fyddai'n addas ar gyfer datblygu morlyn llanw.
Minister, we all want a cleaner and greener Wales. I think it's disingenuous to say anything else, but as the UK Government has recognised, you have to take the public with you on that journey and ensure that it does not financially punish them. So, on that, Minister, will the Welsh Government be making some common-sense decisions, like the UK Government have, to ensure that the Welsh people aren't financially punished on this journey to net zero?
Weinidog, rydym i gyd eisiau Cymru lanach a gwyrddach. Rwy'n credu ei bod yn anonest dweud unrhyw beth arall, ond fel y mae Llywodraeth y DU wedi cydnabod, mae'n rhaid i chi ddod â'r cyhoedd gyda chi ar y daith honno a sicrhau nad yw'n eu cosbi'n ariannol. Felly, ar hynny, Weinidog, a fydd Llywodraeth Cymru yn gwneud penderfyniadau synnwyr cyffredin, fel Llywodraeth y DU, i sicrhau nad yw pobl Cymru'n cael eu cosbi'n ariannol ar y daith hon tuag at sero net?
I don’t think a Conservative Government has made any decisions that I could recommend to the Welsh public on any kind of carbon neutrality, so, the answer to that is ‘no’.
Nid wyf yn credu bod Llywodraeth Geidwadol wedi gwneud unrhyw benderfyniadau y gallwn eu hargymell i'r cyhoedd yng Nghymru ar unrhyw fath o ateb carbon niwtral, felly'r ateb i hynny yw 'na'.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, ac yn gyntaf, llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Natasha Asghar.
Questions now from the party spokespeople, and first, the Welsh Conservative spokesperson, Natasha Asghar.
Thank you so much, Deputy Presiding Officer. Deputy Minister, can I just take this opportunity to say thank you for finally plucking up the courage to speak with some of the anti-blanket-20-mph protestors at the Welsh Parliament last week? I've been informed by the attendees that the meeting was certainly interesting and that it was tense at times as well, with you apparently branding some of the group, and I quote, 'childish'. Do you honestly believe, Deputy Minister, that this is the way that politicians should be speaking to the people who we have been elected to serve?
Forever the patronising politician, you also, apparently, told the group that the 20 mph scheme was required to, and I quote for everyone's benefit, 're-educate Welsh drivers'. That's quite a staggering comment there, Deputy Minister. But perhaps the most interesting part of the meeting is when you apparently said that the 20 mph policy would be changed if fatalities aren't reduced. So, Deputy Minister, as delighted as I would be to see this policy axed once and for all, given that you're about to skip off into the sunset, how can you go ahead and make commitments like this, or was this simply a case of you telling people what they wanted to hear in order to get out of the meeting quicker?
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Ddirprwy Weinidog, a gaf i achub ar y cyfle hwn i ddweud diolch am fagu dewrder o'r diwedd i siarad â rhai o'r protestwyr gwrth-20 mya cyffredinol yn Senedd Cymru yr wythnos diwethaf? Clywais gan y mynychwyr fod y cyfarfod yn sicr yn ddiddorol a'i fod yn llawn tensiwn ar brydiau hefyd, gyda chi mae'n tebyg yn galw rhai o'r grŵp, ac rwy'n dyfynnu, yn 'blentynaidd'. A ydych chi'n credu'n onest, Ddirprwy Weinidog, mai dyma'r ffordd y dylai gwleidyddion siarad â'r bobl y cawsom ein hethol i'w gwasanaethu?
Fel gwleidydd nawddoglyd, fe wnaethoch chi ddweud wrth y grŵp hefyd, mae'n debyg, fod angen y cynllun 20 mya i, ac rwy'n dyfynnu er budd pawb, 'ailaddysgu gyrwyr Cymru'. Mae hwnnw'n sylw eithaf syfrdanol, Ddirprwy Weinidog. Ond efallai mai rhan fwyaf diddorol y cyfarfod oedd pan ddywedoch chi y byddai'r polisi 20 mya yn cael ei newid os na fydd nifer y marwolaethau'n lleihau. Felly, Ddirprwy Weinidog, er yr hoffwn yn fawr weld y polisi hwn yn cael ei ddileu unwaith ac am byth, o ystyried eich bod ar fin gadael y rôl, sut y gallwch chi fwrw ymlaen a gwneud ymrwymiadau fel hyn, neu a oedd yn fater o ddweud wrth bobl beth roeddent eisiau ei glywed er mwyn gadael y cyfarfod yn gyflymach?
Well, Dirprwy Lywydd, I certainly won't miss this. I've been reflecting on the level of scrutiny during my time as a Minister as I prepare to return to the backbenches, and I must say that the scrutiny from the Conservatives has been really poor. I think there are a number of areas where we could legitimately be tested and challenged, and I welcome challenge. Instead, we have a regular rant, designed for social media, which does nothing to scrutinise, populated by sneers and personal derogatory remarks, which I think is beneath this Chamber. But I've now given up expecting any better.
In terms of her very partial account of a private conversation I had with the petitioners and the organiser of the most recent protest, it actually was a very cordial, constructive half an hour or more conversation. In terms of me saying they were childish, I think that, at one point, when one of them was constantly interrupting me, I said, 'That was childish, and we should have a mature conversation', which we did. So, she's quoting selectively from a private conversation, and inaccurately.
As I've said publicly, we are monitoring the roll-out of this policy. We are following the evidence. The evidence has been clear that this will reduce speeds, reduce collisions, save lives, and improve local neighbourhoods. And the results of the first six months bear that out: speeds are down, the number of people travelling within the speed enforcement threshold is over 90 per cent. So, I'm very encouraged by how it's going. The opinion poll tracking is also showing attitudes beginning to change, as indeed we anticipated they would when we set out on this path. This is a difficult area of policy development, and, again, back to the earlier question, when it comes to decisions to tackle climate change, you need to show bold leadership. And again, the Conservatives sneer at every attempt to do that.
I'm proud of what we're doing. I'm proud of my record as a Minister. I'm very grateful to have in the Chamber this afternoon members of my private office and my special adviser team, who have supported me over the last three years. I think we have been willing to tackle some of the difficult issues, which the future generations Act tells us we must—and the Conservatives supported that as well. Time will tell. It will need tweaking, it will need altering, it will need adjusting, and that's absolutely what we're doing through the review. I'm confident that, in time, we will see that this will be seen to be the right thing, and, once again, she will be seen to be on the wrong side of history.
Wel, Ddirprwy Lywydd, yn sicr ni fyddaf yn gweld colli hyn. Rwyf wedi bod yn ystyried lefel y craffu yn ystod fy nghyfnod fel Gweinidog wrth imi baratoi i ddychwelyd i'r meinciau cefn, ac mae'n rhaid imi ddweud bod y craffu gan y Ceidwadwyr wedi bod yn wael iawn. Rwy'n credu bod nifer o feysydd lle gallem gael ein profi a'n herio'n briodol, ac rwy'n croesawu her. Yn hytrach, clywn refru rheolaidd, wedi'i gynllunio ar gyfer y cyfryngau cymdeithasol, nad yw'n cyflawni unrhyw graffu, ac yn llawn o sarhad a sylwadau personol difrïol, sydd islaw'r Siambr hon yn fy marn i. Ond rwyf wedi rhoi'r gorau i ddisgwyl gwell.
Ar ei chyfrif rhannol iawn o sgwrs breifat a gefais gyda'r deisebwyr a threfnydd y brotest ddiweddaraf, roedd yn sgwrs hanner awr neu fwy adeiladol a chalonogol iawn mewn gwirionedd. O ran dweud eu bod yn blentynnaidd, ar un pwynt, pan oedd un ohonynt yn torri ar fy nhraws yn barhaus, rwy'n credu imi ddweud, 'Roedd hynny'n blentynnaidd, a dylem gael sgwrs aeddfed', ac fe gawsom un. Felly, mae hi'n dyfynnu'n ddetholus ac yn anghywir o sgwrs breifat.
Fel y dywedais yn gyhoeddus, rydym yn monitro'r broses o gyflwyno'r polisi hwn. Rydym yn dilyn y dystiolaeth. Mae'r dystiolaeth wedi bod yn glir y bydd hyn yn gostwng cyflymder, yn lleihau nifer y gwrthdrawiadau, yn achub bywydau, ac yn gwella cymdogaethau lleol. Ac mae canlyniadau'r chwe mis cyntaf yn cadarnhau hynny: mae cyflymder wedi gostwng, mae nifer y bobl sy'n teithio o fewn y trothwy cyflymder gorfodol dros 90 y cant. Felly, rwy'n falch iawn o sut mae'n mynd. Mae'r arolygon barn hefyd yn dangos bod agweddau'n dechrau newid, fel y rhagwelwyd y byddent pan ddechreuasom ar y llwybr hwn. Mae hwn yn faes datblygu polisi anodd, ac unwaith eto, yn ôl at y cwestiwn cynharach, o ran penderfyniadau i fynd i'r afael â newid hinsawdd, mae angen i chi ddangos arweinyddiaeth eofn. Ac unwaith eto, mae'r Ceidwadwyr yn sarhau pob ymgais i wneud hynny.
Rwy'n falch o'r hyn a wnawn. Rwy'n falch iawn o fy nghyflawniad fel Gweinidog. Rwy'n falch iawn fod aelodau o fy swyddfa breifat a fy nhîm cynghorwyr arbennig yn y Siambr y prynhawn yma, tîm sydd wedi fy nghefnogi dros y tair blynedd diwethaf. Rwy'n credu ein bod wedi bod yn barod i fynd i'r afael â rhai o'r materion anodd, fel y mae Deddf cenedlaethau'r dyfodol yn dweud wrthym fod yn rhaid i ni ei wneud—ac fe gefnogodd y Ceidwadwyr honno hefyd. Amser a ddengys. Bydd angen mân newidiadau, bydd angen ei addasu, bydd angen ei fireinio, a dyna'n bendant a wnawn drwy'r adolygiad. Rwy'n hyderus, ymhen amser, y byddwn yn gweld mai dyma'r peth iawn i'w wneud, ac unwaith eto, fe welir ei bod hi ar yr ochr anghywir i hanes.
Deputy Minister, this is probably the last time you and I are going to go head to head in this Chamber on transport topics. With all due respect, I appreciate everything that you've just said there. However, you cannot deny and you cannot ignore that just under 0.5 million people have gone ahead to sign a petition wanting to rescind your ludicrous policy.
You've held this role since May 2021, and have really made your mark in that time—I'd argue, for the wrong reasons, and I'm sure you won't like me saying this. So, before you jump into your chauffeur-driven car for one last time, in relation to what you've just said, are you honestly, genuinely proud of your record when it comes to transport in Wales? Because, honestly, I'd say the public really does think the opposite.
Ddirprwy Weinidog, mae'n debyg mai dyma'r tro olaf y byddwch chi a minnau'n mynd benben yn y Siambr hon ar bynciau trafnidiaeth. Gyda phob parch, rwy'n gwerthfawrogi popeth a ddywedoch chi. Ond ni allwch wadu ac ni allwch anwybyddu bod ychydig o dan 0.5 miliwn o bobl wedi llofnodi deiseb yn galw am ddiddymu eich polisi hurt.
Rydych chi wedi bod yn y rôl hon ers mis Mai 2021, ac wedi gwneud eich marc yn yr amser hwnnw—am y rhesymau anghywir, byddwn i'n dadlau, ac rwy'n siŵr na fyddwch chi'n hoffi imi ddweud hyn. Felly, cyn i chi neidio i mewn i'ch car sy'n cael ei yrru gan chauffeur am un tro olaf, ar yr hyn rydych chi newydd ei ddweud, a ydych chi o ddifrif yn wirioneddol falch o'ch cyflawniad ym maes trafnidiaeth yng Nghymru? Oherwydd, yn onest, byddwn i'n dweud bod y cyhoedd yn meddwl i'r gwrthwyneb.
I'm not really sure what the question is there. I actually travel most days on my bike to work. But as it happens, I am going to go home by car tonight, because I have a large picture to take with me—I hope that's permissible. The point stands: yes, of course, this policy is contentious. Absolutely, there are lots of people who are opposed to it, and they signed a petition, which was riddled with inaccuracies, based a lot on the misinformation that her and her party put out, and are still putting out, and telling lies about our policies. I see again last week she is saying that we have banned road building in Wales, when clearly that is not factually true. And again, yesterday, we showed how we're going to adopt road schemes to make them fit for the future. We're not banning road schemes. I wish she would ban lying. I wish she would reflect on the contribution she makes to crying hate towards politicians when she contributes to a poisonous culture of language and misinformation. I think that is appalling. [Interruption.] This—
Nid wyf yn siŵr iawn beth yw'r cwestiwn yn y fan honno. Ar y rhan fwyaf o ddyddiau rwy'n teithio ar fy meic i'r gwaith. Ond fel mae'n digwydd, rwy'n mynd adref mewn car heno, am fod gennyf lun mawr i'w gario gyda fi—gobeithio bod hynny wedi'i ganiatáu. Mae'r pwynt yn aros: ydy, wrth gwrs bod y polisi hwn yn ddadleuol. Yn bendant, mae yna lawer o bobl sy'n ei wrthwynebu, ac fe wnaethant lofnodi deiseb, a oedd yn frith o gamgymeriadau, yn seiliedig i raddau helaeth ar y gamwybodaeth y mae hi a'i phlaid wedi'i lledaenu, ac yn dal i'w lledaenu, a'r celwyddau am ein polisïau. Rwy'n gweld eto yr wythnos diwethaf ei bod yn dweud ein bod wedi gwahardd adeiladu ffyrdd yng Nghymru, pan fo'n amlwg nad yw hynny'n ffeithiol wir. Ac eto, ddoe, fe wnaethom ddangos sut byddwn yn mabwysiadu cynlluniau ffyrdd i'w gwneud yn addas ar gyfer y dyfodol. Nid ydym yn atal cynlluniau ffyrdd. Hoffwn pe bai hi'n atal y celwydd. Hoffwn pe bai'n ystyried y cyfraniad y mae'n ei wneud tuag at anelu casineb tuag at wleidyddion pan fo'n cyfrannu at ddiwylliant gwenwynig o iaith a chamwybodaeth. Rwy'n credu bod hynny'n warthus. [Torri ar draws.] Mae'r—
Deputy Minister, I think the language needs to be very careful in the contributions—[Interruption.]—on all sides, I agree. But I do not think that the Member is encouraging hate whatsoever, and I think that should be withdrawn.
Ddirprwy Weinidog, rwy'n credu bod angen i'r iaith fod yn ofalus iawn yn y cyfraniadau—[Torri ar draws.]—ar bob ochr, rwy'n cytuno. Ond nid wyf yn credu bod yr Aelod yn annog casineb o gwbl, ac rwy'n credu y dylid tynnu hynny'n ôl.
Well, I'm afraid that is a highly debatable point. In my view, the tone and nature—[Interruption.] The tone and nature of the contributions contribute to a personalising of this debate, which then fuels online campaigns, which are fuelled by the misinformation that Natasha Asghar continues to put out, and that has consequences for each of us, Dirprwy Lywydd. I won't withdraw, I'm afraid, because I have faced the direct consequence of that. This is a controversial and contentious policy, and, over time, I think it will be proven to be the right one.
Wel, rwy'n ofni bod hwnnw'n bwynt hynod ddadleuol. Yn fy marn i, mae cywair a natur—[Torri ar draws.] Mae cywair a natur y cyfraniadau yn cyfrannu at wneud y ddadl hon yn bersonol, sydd wedyn yn tanio ymgyrchoedd ar-lein, sy'n cael eu tanio gan y gamwybodaeth y mae Natasha Asghar yn parhau i'w rhoi allan, ac sydd â chanlyniadau i bob un ohonom, Ddirprwy Lywydd. Mae arnaf ofn na wnaf ei dynnu'n ôl oherwydd rwyf wedi wynebu canlyniad uniongyrchol hynny. Mae hwn yn bolisi dadleuol, a dros amser, rwy'n credu y profir ei fod yn gywir.
We will discuss this point further. You have one final question, Natasha.
Fe wnawn drafod y pwynt ymhellach. Mae gennych un cwestiwn olaf, Natasha.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Deputy Minister, I'll be honest with you, I'm quite disgusted by your comment just there. The fact that you've blamed me for hate—are you actually joking? But let's get back down to the questions, because, ultimately, that's what we're here to do. I want to go on a trip down memory lane and actually look at the record that you've created here in Wales in your time as Deputy Minister.
Let's start with No. 1. You've imposed blanket 20 mph speed limits across the country despite the public—[Interruption.] With all due respect, Minister, and I'm going to remind you again, this was reported to the standards commissioner, who actually said in his report that anyone who has a problem with the word 'blanket' needs to tolerate it. Once and for all—there's no hate included—tolerate it. [Interruption.]
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Ddirprwy Weinidog, rwyf am fod yn onest gyda chi, rwy'n ffieiddio at eich sylw yn y fan honno. Mae'r ffaith eich bod wedi fy meio i am gasineb—a ydych chi o ddifrif? Ond gadewch inni fynd yn ôl at y cwestiynau, oherwydd, yn y pen draw, dyna beth rydym yma i'w wneud. Rwyf am fynd ar daith i lawr lôn atgofion ac edrych ar eich cyflawniad yma yng Nghymru yn eich amser fel Dirprwy Weinidog.
Gadewch inni ddechrau gyda Rhif 1. Rydych chi wedi gosod terfynau cyflymder 20 mya cyffredinol ledled y wlad er gwaethaf—[Torri ar draws.] Gyda phob parch, Weinidog, ac rwy'n mynd i'ch atgoffa chi eto, adroddwyd am hyn wrth y comisiynydd safonau, a ddywedodd yn ei adroddiad mewn gwirionedd fod angen i unrhyw un sydd â phroblem gyda'r gair 'cyffredinol' ei oddef. Unwaith ac am byth—nid oes unrhyw gasineb ynghlwm wrth hynny—goddefwch ef. [Torri ar draws.]
Can I remind Members, please, on all sides, that they should ensure their voices are kept at a reasonable level, and that contributions are respectful of all others?
A gaf i atgoffa'r Aelodau, os gwelwch yn dda, ar bob ochr, y dylent sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu cadw ar lefel resymol, a bod cyfraniadau'n parchu pawb arall?
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Your policy is delivering a £9 billion blow to our economy, slowing people down and costing £33 million to implement.
Secondly, you're introducing congestion charges, which are going to be looming over people's heads, squeezing even more money out of people at a time when they are already having to tighten their belts.
Thirdly, banning road building in Wales, regardless of what your colleagues may say, is denying communities of much-needed infrastructure and making Wales a less attractive place to do business. This is a fact. You've also gone ahead and made room for £3 million of funding for your former employer, Sustrans, over the last three years at a time when budgets are allegedly tighter than ever. [Interruption.] It's true. The slashing of vital funding has gone ahead for our bus sector, resulting in drastic cuts in services and alterations, leaving people from all corners of Wales stranded and isolated. We've also seen the pumping of obscene amounts of taxpayers' cash into Transport for Wales, which is still failing to deliver a reliable, effective service. And, also, Deputy Presiding Officer, there's been a continuos amount—millions of pounds again—spent straight from the public purse propping up Cardiff Airport.
Deputy Minister, these are just some of the items at the tip of iceberg; the list of blunders does go on. So, in light of what I've just said, do you want to revise your previous answers? Because this is a record to be ashamed of and really not proud of.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Mae eich polisi yn sicrhau ergyd o £9 biliwn i'n heconomi, yn arafu pobl ac yn costio £33 miliwn i'w weithredu.
Yn ail, rydych chi'n cyflwyno taliadau tagfeydd, sy'n mynd i fod yn hofran uwchben pobl, gan wasgu hyd yn oed mwy o arian allan o bobl ar adeg pan fyddant eisoes yn gorfod tynhau eu gwregysau.
Yn drydydd, mae gwahardd adeiladu ffyrdd yng Nghymru, ni waeth beth mae eich cyd-Aelodau yn ei ddweud, yn amddifadu cymunedau o seilwaith mawr ei angen ac yn gwneud Cymru'n lle llai deniadol i wneud busnes. Mae hynny'n ffaith. Rydych hefyd wedi bwrw ymlaen i wneud lle i £3 miliwn o gyllid i'ch cyn-gyflogwr, Sustrans, dros y tair blynedd diwethaf ar adeg pan honnir bod cyllidebau'n dynnach nag erioed. [Torri ar draws.] Mae'n wir. Mae cyllid hanfodol wedi ei dorri i'n sector bysiau, gan arwain at doriadau sylweddol i wasanaethau a newidiadau, gan adael pobl o bob cwr o Gymru wedi'u hynysu. Rydym hefyd wedi gweld symiau anweddus o arian trethdalwyr yn cael ei bwmpio i mewn i Trafnidiaeth Cymru, sy'n dal i fethu darparu gwasanaeth dibynadwy ac effeithiol. A hefyd, Ddirprwy Lywydd, cafodd swm parhaus—miliynau o bunnoedd eto—ei wario'n syth o'r pwrs cyhoeddus i gynnal Maes Awyr Caerdydd.
Ddirprwy Weinidog, dim ond rhai o'r eitemau ar frig y mynydd iâ yw'r rhain; mae'r rhestr o gamau gweigion yn parhau. Felly, yng ngoleuni'r hyn a ddywedais nawr, a ydych chi am adolygu eich atebion blaenorol? Oherwydd dyma gyflawniad i fod â chywilydd ohono ac yn ddim byd o gwbl i fod yn falch ohono.
I think continually repeating misinformation, false information and lies in our democratic Chamber is lamentable, and that is something to be ashamed of. This is not a blanket policy. We have not banned road building. We are not shovelling money into Transport for Wales. We are funding an upgrade for the first time since Victorian times in the most populous part of Wales to create a turn-up-and-go service, which her party supported. I have not funneled money into my previous employer. The record will show that the charity receives money from all Governments, of all colours, across the UK. It received funding before I joined them, and I've not worked for them for 10 years. And this funding she is referring to is funding for work in schools. The suggestion, which again has been taken up by online trolls, is that I am getting personal benefit from this. These kinds of remarks, and this misinformation that she keeps peddling, contribute to that culture of hate and are directed at individual populations. She needs to have some responsibility for the consequences of the words and the language she uses and the way in which she constantly speaks in this Chamber in a really unpleasant and personal way.
As I say, I shan't be missing these exchanges, but they do not add to the edification of our democracy and they don't hold me to account. There's a lot you could have said today about the way we brought in the 20 mph speed limit that would be fair criticisms. There's a lot you can say about the way that the metro project costs are increasing. There's a lot you can say about the subsidy for Cardiff Airport. There are plenty of things where there is honest debate to be had and a record to be properly scrutinised, which is the job of this Senedd. She has never partaken in any serious scrutiny. She just stands up and gives abuse.
Rwy'n credu bod ailadrodd camwybodaeth, gwybodaeth ffug a chelwyddau'n barhaus yn ein Siambr ddemocrataidd yn druenus, ac mae hynny'n rhywbeth i fod â chywilydd ohono. Nid yw hwn yn bolisi cyffredinol. Nid ydym wedi gwahardd adeiladu ffyrdd. Nid ydym yn taflu arian tuag at Trafnidiaeth Cymru. Rydym yn ariannu uwchraddio am y tro cyntaf ers oes Fictoria yn y rhan fwyaf poblog o Gymru i greu gwasanaeth 'cyrraedd a theithio' a gefnogwyd gan ei phlaid hi. Nid wyf wedi rhoi arian i fy nghyflogwr blaenorol. Bydd y cofnod yn dangos bod yr elusen yn derbyn arian gan bob Llywodraeth o bob lliw ar draws y DU. Câi gyllid cyn i mi ymuno â nhw, ac nid wyf wedi gweithio iddynt ers 10 mlynedd. Ac mae'r cyllid y mae'n cyfeirio ato yn ariannu gwaith mewn ysgolion. Yr awgrym, sydd unwaith eto wedi cael ei adleisio gan y trolwyr ar-lein, yw fy mod yn cael budd personol o hyn. Mae'r mathau hyn o sylwadau, a'r gamwybodaeth y mae'n parhau i'w lledaenu, yn cyfrannu at ddiwylliant o gasineb ac yn cael eu cyfeirio at boblogaethau unigol. Mae angen iddi ysgwyddo cyfrifoldeb am ganlyniadau'r geiriau a'r iaith y mae'n ei defnyddio a'r ffordd y mae'n siarad yn y Siambr hon yn gyson mewn ffordd annymunol a phersonol iawn.
Fel y dywedais, ni fyddaf yn gweld colli'r dadleuon hyn, ond nid ydynt yn ychwanegu at hybu ein democratiaeth ac nid ydynt yn fy nwyn i gyfrif. Mae llawer y gallech fod wedi'i ddweud heddiw am y ffordd y gwnaethom gyflwyno'r terfyn cyflymder 20 mya a fyddai'n feirniadaeth deg. Mae llawer y gallwch ei ddweud am y ffordd y mae costau'r prosiect metro yn cynyddu. Mae llawer y gallwch ei ddweud am y cymhorthdal i Faes Awyr Caerdydd. Mae digon o bethau lle mae dadl onest i'w chael a chyflawniad i'w graffu'n briodol, a dyna yw gwaith y Senedd hon. Nid yw'r Aelod erioed wedi cyflawni unrhyw graffu difrifol. Y cyfan y mae'n ei wneud yw codi ar ei thraed a difrïo.
Before I move on, can I highlight the point—? I think it is important what the Deputy Minister said. It is the responsibility of all of us to ensure that our tone and our language is respectful of everyone, not just in this Chamber, but outside this Chamber as well, so that our conduct is not being used as a means for others to attack representatives, whether it's in this Chamber, or even in council chambers and elsewhere. It is an important responsibility we all have in our contributions. For the record, I will also note and review what has been said this afternoon and will get back to all involved.
Cyn imi symud ymlaen, a gaf i dynnu sylw at y pwynt—? Rwy'n credu bod yr hyn a ddywedodd y Dirprwy Weinidog yn bwysig. Cyfrifoldeb pob un ohonom yw sicrhau bod ein cywair a'n hiaith yn parchu pawb, nid yn unig yn y Siambr hon, ond y tu allan i'r Siambr hon hefyd, fel nad yw ein hymddygiad yn cael ei ddefnyddio fel modd i eraill ymosod ar gynrychiolwyr, boed hynny yn y Siambr hon, neu hyd yn oed yn siambrau cynghorau a mannau eraill. Mae gan bawb ohonom gyfrifoldeb pwysig yn ein cyfraniadau. Ar gyfer y cofnod, rwyf am nodi ac adolygu'r hyn a ddywedwyd y prynhawn yma ac fe ddeuaf yn ôl at bawb sy'n gysylltiedig â'r mater.
Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.
The Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, I'd like to say again what a pleasure it's been to shadow you in this role. I hope it will continue. During your tenure thus far, this Senedd has declared both climate and nature emergencies. Now, I'm proud that these were Plaid Cymru motions, but they belong to our Senedd. I know how deeply you understand the need to tackle these crises together. So, do you think that we're getting the balance right? With the Infrastructure (Wales) Bill soon to pass against the backdrop of large-scale renewable energy developments being proposed or ongoing at sites across Wales, like solar farms on sites of special scientific interest, we are going into a time of greater peril. Do you feel confident that the Welsh Government has got this balance right, and how can the incoming Cabinet ensure the balance is both found and safeguarded?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, hoffwn ddweud eto cymaint o bleser yw hi wedi bod i'ch cysgodi yn y rôl hon. Rwy'n gobeithio y bydd yn parhau. Yn ystod eich cyfnod yn y swydd hyd yma, mae'r Senedd hon wedi datgan argyfyngau hinsawdd a natur. Nawr, rwy'n falch mai cynigion Plaid Cymru oedd y rhain, ond maent yn perthyn i'n Senedd. Rwy'n gwybod pa mor ddwfn yw eich dealltwriaeth o'r angen i fynd i'r afael â'r argyfyngau hyn gyda'n gilydd. Felly, a ydych chi'n meddwl ein bod yn cael y cydbwysedd yn iawn? Gyda'r Bil Seilwaith (Cymru) yn pasio'n fuan yn erbyn cefndir o ddatblygiadau ynni adnewyddadwy ar raddfa fawr sy'n cael eu cynnig neu sy'n mynd rhagddynt ar safleoedd ledled Cymru, fel ffermydd solar ar safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig, rydym yn dechrau ar gyfnod mwyfwy peryglus. A ydych chi'n teimlo'n hyderus fod Llywodraeth Cymru wedi cael y cydbwysedd hwn yn iawn, a sut y gall y Cabinet newydd sicrhau bod y cydbwysedd yn cael ei daro a'i ddiogelu?
It's an excellent question, Delyth, and it's been a real pleasure to have worked with you over these years as well, because we have had robust disagreements but also we have found much to be united about, and that's as it should be.
I think that is a really difficult balance to strike. We have tried very hard to get that balance right. We both want the investment, the jobs and the renewables that come with the industries we're talking about, and, frankly, we have a unique opportunity to be at the front of a global industry in floating wind here, which, given the conversation about Tata earlier, just makes you realise how much that investment is needed. But, of course, while we do that, we have an absolute obligation to make sure that that new industry is deployed in a way that is environmentally sustainable, does no harm and, actually, brings good to our world. There's no point in deploying floating wind if what it does is drag up the Celtic sea floor, for example. So, we have to be really careful about that.
We've developed a whole series of things around data capture, working with the Crown Estate, on the way that the contracts have been deployed, on the way that Natural Resources Wales has worked as part of its review of marine licensing, for example, on how we get the data, so that we can have a trial deploy and, actually, fail, so that if that data was to show that something had been wrongly placed it could be moved. I'm very keen to do that because, otherwise, we would have to wait until we had 10 years of data and we would lose that global race. But I'm also very keen to make sure that the treasures that we have in the marine environment around us are protected in that way, and we've worked hard to do that. There will be much more to do, as that data becomes available, to make sure that we do have those protections in place. But I think we've set ourselves on the right track for that, and I think the infrastructure Bill is a real piece of evidence that we're putting our money where our mouth is.
Mae'n gwestiwn ardderchog, Delyth, ac mae wedi bod yn bleser mawr gweithio gyda chi dros y blynyddoedd hyn hefyd, oherwydd rydym wedi anghytuno'n rymus ond hefyd rydym wedi dod o hyd i lawer i fod yn unedig yn ei gylch, a dyna fel y dylai fod.
Rwy'n credu ei fod yn gydbwysedd anodd iawn i'w daro. Rydym wedi ymdrechu'n galed i gael y cydbwysedd yn iawn. Rydym eisiau'r buddsoddiad, y swyddi a'r ynni adnewyddadwy sy'n dod gyda'r diwydiannau y siaradwn amdanynt, ac a dweud y gwir, mae gennym gyfle unigryw i fod ar y blaen mewn diwydiant byd-eang o ran gwynt arnofiol yma, sydd, o ystyried y sgwrs am Tata yn gynharach, yn gwneud i chi sylweddoli'r angen am y buddsoddiad hwnnw. Ond wrth gwrs, tra byddwn yn gwneud hynny, mae gennym rwymedigaeth absoliwt i sicrhau bod y diwydiant newydd hwnnw'n cael ei weithredu mewn ffordd sy'n amgylcheddol gynaliadwy, nad yw'n gwneud niwed ac sy'n dod â daioni i'n byd. Nid oes diben defnyddio gwynt arnofiol os mai'r hyn a wna yw niweidio gwely'r môr Celtaidd, er enghraifft. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn ynglŷn â hynny.
Rydym wedi datblygu cyfres o bethau sy'n ymwneud â chasglu data, gan weithio gydag Ystad y Goron, ar y ffordd y mae'r contractau wedi'u gweithredu, ar y ffordd y mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi gweithio fel rhan o'i adolygiad o drwyddedu morol, er enghraifft, ar sut y cawn y data, fel y gallwn dreialu gweithredu, a phe bai'r data hwnnw'n dangos bod rhywbeth wedi'i osod yn anghywir, fod modd ei symud mewn gwirionedd. Rwy'n awyddus iawn i wneud hynny oherwydd, fel arall, byddai'n rhaid i ni aros nes bod gennym 10 mlynedd o ddata a byddem yn colli'r ras fyd-eang. Ond rwyf hefyd yn awyddus iawn i sicrhau bod y trysorau sydd gennym yn yr amgylchedd morol o'n cwmpas yn cael eu diogelu yn y ffordd honno, ac rydym wedi gweithio'n galed i wneud hynny. Bydd llawer mwy i'w wneud, wrth i'r data hwnnw ddod ar gael, i sicrhau bod gennym amddiffyniadau ar waith. Ond rwy'n credu ein bod wedi gosod ein hunain ar y trywydd iawn ar gyfer hynny, ac rwy'n credu bod y Bil seilwaith yn dystiolaeth wirioneddol ein bod yn rhoi ein harian ar ein gair.
Diolch am hwnna, Weinidog.
Thank you for that, Minister.
I am the proud species champion of the shrill carder bee, which has its habitat, of course, in the Gwent levels, and that is only one species at risk of extinction. One in 6 of our species face this threat. Wales is now, as you know, one of the most nature-depleted countries on the planet, and our environment is under increasing threats from human activities, from drivers like pollution, climate change, resource exploitation. They place enormous pressure on our precious imperiled natural world. Now, enforcement powers aren't robust enough to deal with the scale and extent of environmental law breaches across Wales. Private companies have undertaken illegal toxic sludge dumping on protected sites, water companies have illegally released sewage into Welsh water courses, without so much as a slap on the wrist, if you would talk about it in those terms. The situation is dire. I know that you care about this a great deal, Minister. Now, the upcoming Bill on environmental governance will, I hope, get to grips with the situation. But could you set out how the Welsh Government will ensure that effective repercussions are there for those who disregard environmental legislation in Wales and that these individuals are brought to justice? And is that something that you would like to see as part of your legacy, thus far, in this role?
Rwy'n hyrwyddwr rhywogaethau balch ar ran y gardwenynen feinlas, sydd â'i chynefin ar wastadeddau Gwent, a dim ond un o'r rhywogaethau sydd mewn perygl o ddiflannu yw honno. Mae un o bob chwech o'n rhywogaethau yn wynebu'r bygythiad hwn. Bellach, fel y gwyddoch, mae Cymru yn un o'r gwledydd lle mae natur wedi dirywio fwyaf ar y blaned, ac mae ein hamgylchedd dan fygythiad cynyddol yn sgil gweithgarwch dynol, a phethau fel llygredd, newid hinsawdd, ecsbloetio adnoddau. Maent yn rhoi pwysau enfawr ar ein byd naturiol gwerthfawr sy'n wynebu perygl. Nawr, nid yw pwerau gorfodi yn ddigon cadarn i ymdrin â graddfa a maint y troseddau amgylcheddol ledled Cymru. Mae cwmnïau preifat wedi bod yn dympio slwtsh gwenwynig anghyfreithlon ar safleoedd gwarchodedig, mae cwmnïau dŵr wedi rhyddhau carthion yn anghyfreithlon i gyrsiau dŵr Cymru, heb gymaint â slap ar yr arddwrn, os ydych chi am siarad amdano yn y termau hynny. Mae'r sefyllfa'n enbyd. Rwy'n gwybod eich bod yn poeni'n arw am hyn, Weinidog. Nawr, rwy'n gobeithio y bydd y Bil sydd ar ffordd ar lywodraethiant amgylcheddol yn mynd i'r afael â'r sefyllfa. Ond a allwch chi nodi sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod canlyniadau effeithiol ar waith i'r rhai sy'n diystyru deddfwriaeth amgylcheddol yng Nghymru a bod yr unigolion hyn yn cael eu dwyn gerbron llys? Ac a yw hynny'n rhywbeth yr hoffech ei weld fel rhan o'ch gwaddol hyd yma yn y rôl hon?
Again, an excellent question, Delyth, and there are quite a few difficult nuances in there. So, the environmental governance proposals that will be brought forward by the Government—. I've taken the draft Bill a long way, so I'm pretty sure it will arrive in the current form. We're out to consultation at the moment. The initial signs from that consultation—it's by no means complete—are that it's landed well, that the people who've worked with us think we've done a good job of reflecting their concerns, and so on. So, I'm fairly certain that we'll have something that looks pretty much like what we've got. We will, of course, have some nuances from the consultation in there. That's aimed at public authorities, not private authorities. It will, I hope, capture the water companies as well. We would ask them to voluntarily be captured anyway. There's a little bit of a problem with the way their designation is, but I'm sure we can overcome that.
One of the things that I'm sure will be debated in this Senedd when that Bill goes through is what the penalties should be for public authorities that aren't doing what they should do. I, famously, am not a fan of fining people. There is a provision in the recycling legislation, for example, to fine councils that don't meet their recycling targets. My own view, and it's a personal view, and it's always been my view, is that taking money away from public authorities to try and make them do more is doomed to failure, because all you're doing is depriving them of the resource necessary to invest. So, I do think we have to look at that very carefully. But we do also have to hold the human resources of that authority to account, if you like, and make sure that they're doing the right thing. So, that, I hope, the Bill will balance. The authority would have to respond to the supervisory authority in an appropriate way and would have to mend its ways and put its house in order. So, I would be going down that road.
With private companies, that's much more nuanced. Sometimes a fine is what should be imposed because you're taking away a profit. However, there is still an issue about investment in order to not continue the pollution. So, there will be examples—I can think of actual examples—where we've had misconnections for sewers going into rivers, for example. Actually, what's required is an investment to reconnect that in the appropriate way. So, whilst I think nobody should profit from having done it wrongly, I do also think they should be able to have the resource necessary to put it right. I'm also not in the business of pushing people out of business so that people lose their jobs.
So, as always, it's about balance, isn't it? It's about hitting the balance between enforcing, naming and shaming, and putting it right, and making sure that people don't profit from it, which I think is a big deal too.
Unwaith eto, cwestiwn ardderchog, Delyth, ac mae cryn dipyn o wahanol bethau anodd yn codi. Felly, y cynigion llywodraethiant amgylcheddol a gaiff eu cyflwyno gan y Llywodraeth—. Rwyf wedi mynd â'r Bil drafft yn bell, felly rwy'n eithaf sicr y bydd yn cyrraedd ar ei ffurf bresennol. Rydym yn ymgynghori ar hyn o bryd. Yr arwyddion cychwynnol o'r ymgynghoriad hwnnw—nid yw'n gyflawn o bell ffordd—yw ei fod wedi ei gyflwyno'n dda, fod y bobl sydd wedi gweithio gyda ni yn meddwl ein bod wedi gwneud gwaith da ar adlewyrchu eu pryderon, ac yn y blaen. Felly, rwy'n eithaf sicr y bydd gennym rywbeth sy'n edrych yn debyg iawn i'r hyn sydd gennym. Wrth gwrs, bydd rhai elfennau gwahanol o'r ymgynghoriad yno. Mae hwnnw wedi'i anelu at awdurdodau cyhoeddus, nid awdurdodau preifat. Rwy'n gobeithio y bydd yn cynnwys y cwmnïau dŵr hefyd. Byddem yn gofyn iddynt gael eu cynnwys yn wirfoddol beth bynnag. Mae ychydig o broblem gyda'u dynodiad, ond rwy'n siŵr y gallwn oresgyn hynny.
Rwy'n siŵr mai un o'r pethau y dadleuir yn eu cylch yn y Senedd pan fydd y Bil hwnnw'n mynd drwodd yw beth y dylai'r cosbau fod i awdurdodau cyhoeddus nad ydynt yn gwneud yr hyn y dylent ei wneud. Mae'n hysbys nad wyf yn cefnogi dirwyo pobl. Mae yna ddarpariaeth yn y ddeddfwriaeth ailgylchu, er enghraifft, i ddirwyo cynghorau nad ydynt yn cyrraedd eu targedau ailgylchu. Fy marn i erioed, a barn bersonol yw hi, yw bod mynd ag arian oddi wrth awdurdodau cyhoeddus i geisio gwneud iddynt wneud mwy yn sicr o fethu, gan mai'r cyfan a wnewch yw eu hamddifadu o'r adnoddau angenrheidiol i fuddsoddi. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid inni edrych ar hynny'n ofalus. Ond mae'n rhaid inni hefyd ddwyn adnoddau dynol yr awdurdod hwnnw i gyfrif, os mynnwch, a sicrhau eu bod yn gwneud y peth iawn. Felly, rwy'n gobeithio, y bydd y Bil yn cydbwyso hynny. Byddai'n rhaid i'r awdurdod ymateb i'r awdurdod goruchwylio mewn ffordd briodol a byddai'n rhaid iddo wella'i ffyrdd a rhoi trefn ar bethau. Felly, byddwn i'n dilyn y llwybr hwnnw.
Gyda chwmnïau preifat, mae hynny'n fwy cymhleth. Weithiau, dirwy yw'r hyn y dylid ei orfodi oherwydd eich bod yn mynd ag elw. Fodd bynnag, mae problem o hyd ynglŷn â buddsoddi i beidio â pharhau'r llygredd. Felly, bydd yna enghreifftiau—gallaf feddwl am enghreifftiau go iawn—lle rydym wedi cael camgysylltiadau carthffosydd yn mynd i mewn i afonydd, er enghraifft. Mewn gwirionedd, yr hyn sydd ei angen yw buddsoddiad i'w hailgysylltu yn y ffordd briodol. Felly, er fy mod yn credu na ddylai unrhyw un elwa o fod wedi ei wneud yn anghywir, rwyf hefyd yn credu y dylent allu cael yr adnodd angenrheidiol i'w gywiro. Nid wyf ychwaith yn credu mewn gwthio pobl allan o fusnes fel bod pobl yn colli eu swyddi.
Felly, fel bob amser, mae'n ymwneud â chydbwysedd, onid yw? Mae'n ymwneud â tharo'r cydbwysedd rhwng gorfodi, enwi a chodi cywilydd, ac unioni, a sicrhau nad yw pobl yn elwa ohono, sy'n bwysig iawn hefyd yn fy marn i.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddiwydiant ynni adnewyddadwy Cymru? OQ60886
3. Will the Minister make a statement on the Welsh renewable energy industry? OQ60886
Yes, thank you, Luke. We are determined to seize the opportunities from the transition to a renewable-based energy system. We are working with industry and the supply chain to create sustained economic benefits, retaining wealth and value in Wales. We are also leading the way through our public sector developer Trydan Gwyrdd Cymru.
Diolch yn fawr, Luke. Rydym yn benderfynol o fanteisio ar y cyfleoedd o'r pontio i system ynni adnewyddadwy. Rydym yn gweithio gyda diwydiant a'r gadwyn gyflenwi i greu buddion economaidd parhaus, gan gadw cyfoeth a gwerth yng Nghymru. Rydym hefyd yn arwain y ffordd drwy ein datblygwr sector cyhoeddus Trydan Gwyrdd Cymru.
Diolch am yr ateb, Weinidog.
Thank you for the response, Minister.
Of course, we know the Welsh Government is very active in this sector, but I wanted to specifically ask about the role of Government and public sector finance in de-risking renewable energy projects. One thing that came across very clear to me in the Marine Energy Wales conference, which the Minister mentioned earlier, was the sense of a need for Wales to have a coherent strategy in this specific area. So, for example, there were discussions around asset pooling and establishing dedicated assets to support budding technologies and the potential role, then, for Government here. So, some reflections from the Minister on that point would be very much welcome.
Wrth gwrs, gwyddom fod Llywodraeth Cymru yn weithgar iawn yn y sector hwn, ond roeddwn i eisiau gofyn yn benodol am rôl y Llywodraeth a chyllid y sector cyhoeddus wrth ddadrisgio prosiectau ynni adnewyddadwy. Un peth a oedd yn amlwg iawn i mi yng nghynhadledd Ynni Morol Cymru, y soniodd y Gweinidog amdani ynghynt, oedd yr ymdeimlad o angen i Gymru gael strategaeth gydlynol yn y maes hwn. Felly, er enghraifft, cafwyd trafodaethau ynghylch cronni asedau a sefydlu asedau pwrpasol i gefnogi technolegau newydd a'r rôl bosibl i Lywodraeth yma. Felly, byddai croeso mawr i syniadau gan y Gweinidog ar y pwynt hwnnw.
Yes, I agree. I really enjoyed their conference. I've spoken at it a number of times. One of the big issues not just, actually, for renewable energy, but for biodiversity and both the nature and climate emergencies, is how we can leverage in proper private sector fiance, which is readily available across the world, in a way that doesn't greenwash. So, I'm very keen that we don't just take money off companies who are prepared to continue to pollute the world as long as they can give us some cash and do something with it. But, we also must leverage in the proper private financing that actually will allow us to do all of the things that we want to do in the way we want to do them. There is no way the Government can do that with its own resources, even at UK level. So, we need to have that private sector finance. We need to have it in a way that's both sustainable, understandable and transparent. So, we do have people working on that.
I'm a very proud member of the Beyond Oil and Gas Alliance. My colleague Lee Waters was very proud to sign that on our behalf while we were up at Glasgow at the COP. We co-operate with a large range of—terrible names—sub-regional, national and city governments. Dreadful name, but you take the point. I hate the name; we've been trying to think of a better one. If you say it in German, it's ICLEI; it's much better. So, we co-operate with them, and one of the things they are currently working on and we are actively working on with them is a project with the World Bank and a number of federal banks around the world to see how we can get that openness and transparency into that private sector capital so that we can leverage it in in a way that's both sustainable and transparent, but also makes the projects that we want to do financially viable for the first time.
Rwy'n cytuno. Fe wneuthum fwynhau eu cynhadledd yn fawr. Rwyf wedi siarad ynddi sawl gwaith. Un o'r cwestiynau mawr, nid yn unig i ynni adnewyddadwy, ond i fioamrywiaeth a'r argyfyngau natur a hinsawdd, yw sut y gallwn ddenu arian sector preifat go iawn, sydd ar gael yn rhwydd ledled y byd, mewn ffordd nad yw'n gwyrddgalchu. Felly, rwy'n awyddus iawn i sicrhau ein bod yn gwneud mwy na mynd ag arian oddi ar gwmnïau sy'n barod i barhau i lygru'r byd cyn belled â'u bod yn gallu rhoi rhywfaint o arian i ni a gwneud rhywbeth ag ef. Ond mae'n rhaid i ni hefyd ddenu cyllid preifat priodol i mewn a fydd yn caniatáu inni wneud yr holl bethau yr ydym am eu gwneud yn y ffordd yr ydym yn awyddus i'w gwneud. Nid oes unrhyw ffordd y gall y Llywodraeth wneud hynny gyda'i hadnoddau ei hun, hyd yn oed ar lefel y DU. Felly, mae angen i ni gael cyllid sector preifat. Mae angen i ni ei gael mewn ffordd sy'n gynaliadwy, yn ddealladwy ac yn dryloyw. Felly, mae gennym bobl sy'n gweithio ar hynny.
Rwy'n aelod balch iawn o Beyond Oil and Gas Alliance. Roedd fy nghyd-Aelod, Lee Waters, yn falch iawn o'i llofnodi ar ein rhan tra oeddem i fyny yn Glasgow yn y COP. Rydym yn cydweithio ag ystod eang o—enw ofnadwy—lywodraethau isranbarthol, cenedlaethol a dinesig. Enw ofnadwy, ond rydych chi'n deall y pwynt. Rwy'n casáu'r enw; rydym wedi bod yn ceisio meddwl am un gwell. Os ydych chi'n ei ddweud yn Almaeneg, ICLEI ydyw; mae'n llawer gwell. Felly, rydym yn cydweithredu â nhw, ac un o'r pethau y maent yn gweithio arno ar hyn o bryd ac yr ydym ni wrthi'n gweithio gyda nhw yw prosiect gyda Banc y Byd a nifer o fanciau ffederal ledled y byd i weld sut y gallwn gael didwylledd a thryloywder i gyfalaf sector preifat fel y gallwn ei ddenu i mewn mewn mewn ffordd sy'n gynaliadwy ac yn dryloyw, ond sydd hefyd yn gwneud y prosiectau yr ydym yn awyddus i'w gwneud yn ariannol hyfyw am y tro cyntaf.
We have some fantastic renewable energy opportunities in north Wales and projects under way to bring us to our net-zero goal. We have four turbine developers working on Morlais and the Anglesey tidal energy project. These contracts were awarded by the UK Government's Contracts for Difference renewable energy auction, which gives investors the confidence to invest in carbon-neutral electricity generation, meaning we can arrive at net zero faster than the markets would otherwise permit.
In other regions in the UK, there has been investment in other sources of renewable energy, such as geothermal energy in Cornwall. This investment has the potential to attract over £50 million of investment to north Wales and has significant local job opportunities. On a smaller, domestic basis too, we have some fantastic renewable energy firms in north Wales, such as Carbon Zero Renewables, based in St Asaph in my constituency, who install and maintain solar panels fitted to people's homes to keep them working at their maximum level of efficiency. So, can the Minister outline what the Welsh Government is doing in regard to diversifying the Welsh renewable energy market more broadly so that we don't put all of our eggs into the wind and solar basket?
Mae gennym gyfleoedd ynni adnewyddadwy gwych yng ngogledd Cymru a phrosiectau ar y gweill i'n helpu i gyrraedd ein nod sero net. Mae gennym bedwar datblygwr tyrbin yn gweithio ar brosiect Morlais a phrosiect ynni llanw Ynys Môn. Dyfarnwyd y contractau hyn gan arwerthiant ynni adnewyddadwy Contractau ar gyfer Gwahaniaeth Llywodraeth y DU, sy'n rhoi hyder i fuddsoddwyr fuddsoddi mewn cynhyrchiant trydan carbon niwtral, sy'n golygu y gallwn gyrraedd sero net yn gyflymach nag y byddai'r marchnadoedd yn ei ganiatáu fel arall.
Mewn rhanbarthau eraill yn y DU, cafwyd buddsoddiad mewn ffynonellau eraill o ynni adnewyddadwy, fel ynni geothermol yng Nghernyw. Mae gan y buddsoddiad hwn botensial i ddenu dros £50 miliwn o fuddsoddiad i ogledd Cymru ac mae ganddo gyfleoedd gwaith lleol sylweddol. Ar sail ddomestig lai o faint hefyd, mae gennym gwmnïau ynni adnewyddadwy gwych yng ngogledd Cymru, megis Carbon Zero Renewables, wedi'u lleoli yn Llanelwy yn fy etholaeth i, sy'n gosod ac yn cynnal a chadw paneli solar wedi'u gosod yng nghartrefi pobl i sicrhau eu bod yn parhau i weithio ar eu lefel fwyaf effeithlon. Felly, a all y Gweinidog amlinellu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar arallgyfeirio marchnad ynni adnewyddadwy Cymru yn ehangach fel nad ydym yn rhoi ein hwyau i gyd yn y fasged wynt a solar?
Yes, with great pleasure. So, I had a wonderful visit with my colleague Siân Gwenllian to a hydroelectric project in your patch, I think it was, Siân, which was a really excellent example of a community that had come together to harness the power of the waterfall there. Unfortunately, I didn't have time to walk all the way to the top, but I do plan to go back over the summer to do just that. It was a community that had come together themselves but were now being able to be helped by Ynni Cymru, which is why Siân and I were there, because we're encouraging, through our work with Ynni Cymru, through the co-operation agreement, communities all over Wales to come together to exploit whatever the renewable that would suit their community is, and that's a huge range of things, actually.
I also very recently visited the Deputy Presiding Officer's community in Skewen after a terrible flood from old coal workings, but that's actually meant that we have a project on geothermal energy coming out of ex-mine workings that we're working on with the Coal Authority. That's a community that was pretty traumatised by that flooding, and I'll never ever forget the yellow marks on the wall, well above my head height, for the flood that had come through. But, the water was warm, so it's been a really interesting piece of work, to work with how we can exploit what is an industrial heritage that can, and it was a conversation between the First Minister—the previous First Minister; that's an odd thing to say, isn't it?—at FMQs yesterday, about metal mines. These things can be hazardous to human health—I think it was a Member of your benches who brought the question—but they're also opportunities, and many of them are filled with warm water, and we are definitely looking at that.
I've just discussed tidal lagoons with my colleague Mike Hedges. I'm from Swansea; it's no secret that we would very much like a tidal lagoon in our area, and, of course, we have a number of others, which I won't mention now, but we have a huge number of others. I'm very, very, very proud of the Menter Môn project in the Morlais straits, which the First Minister, I, the then economy Minister, now First Minister, Vaughan Gething, and a number of others visited last summer to see the incredible amount of energy coming in from the tidal stream there.
On the AR6, it was more successful, you're right, and I was delighted to see that, but we are encouraging the UK Government to put more of a proportion of the next round of Contracts for Difference funding into non-wind projects, actually, so that we can get some of the marine projects in particular that we have across Wales, including the tidal stream projects both in the Menai straits and in Ramsey, down in Paul Davies's neck of the woods, better funding so that they can scale up.
Gyda phleser. Cefais ymweliad gwych gyda fy nghyd-Aelod Siân Gwenllian â phrosiect trydan dŵr yn eich ardal chi, rwy'n credu, Siân, enghraifft wych iawn o gymuned a oedd wedi dod at ei gilydd i harneisio grym y rhaeadr yno. Yn anffodus, nid oedd gennyf amser i gerdded yr holl ffordd i'r pen uchaf, ond rwy'n bwriadu dychwelyd dros yr haf i wneud hynny. Roedd yn gymuned a oedd wedi dod at ein gilydd eu hunain ond a oedd bellach yn gallu cael help gan Ynni Cymru, a dyna pam roedd Siân a minnau yno, oherwydd drwy ein gwaith gydag Ynni Cymru, drwy'r cytundeb cydweithio, rydym yn annog cymunedau ledled Cymru i ddod ynghyd i fanteisio ar beth bynnag yw'r ynni adnewyddadwy a fyddai'n gweddu i'w cymuned, ac mae hynny'n cynnwys ystod eang o bethau, mewn gwirionedd.
Yn ddiweddar iawn fe ymwelais â chymuned y Dirprwy Lywydd yn Sgiwen ar ôl llifogydd ofnadwy o hen bwll glo, ond mae hynny wedi golygu mewn gwirionedd fod gennym brosiect ar ynni geothermol yn deillio o hen weithfeydd yr ydym yn gweithio arno gyda'r Awdurdod Glo. Roedd honno'n gymuned a wynebodd gryn drawma yn sgil y llifogydd hynny, ac ni fyddaf yn anghofio'r marciau melyn ar y wal, ymhell uwch fy mhen, a nodai uchder y llifogydd. Ond roedd y dŵr yn gynnes, felly mae wedi bod yn ddiddorol iawn edrych ar sut y gallwn fanteisio ar yr hyn sy'n dreftadaeth ddiwydiannol a all, ac roedd yn sgwrs rhwng y Prif Weinidog—y Prif Weinidog blaenorol; mae'n od dweud hynny, onid yw?—yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog ddoe, am fwyngloddiau metel. Gall y pethau hyn fod yn beryglus i iechyd pobl—rwy'n credu mai Aelod o'ch meinciau chi a ofynnodd y cwestiwn—ond maent yn gyfleoedd hefyd, ac mae llawer ohonynt yn llawn o ddŵr cynnes, ac rydym yn bendant yn edrych ar hynny.
Rwyf newydd drafod morlynnoedd llanw gyda fy nghyd-Aelod Mike Hedges. Rwy'n dod o Abertawe; nid yw'n gyfrinach y byddem yn hoffi morlyn llanw yn ein hardal, ac wrth gwrs, mae gennym nifer o rai eraill, nad wyf am sôn amdanynt nawr, ond mae gennym nifer fawr o rai eraill. Rwy'n falch iawn o broject Menter Môn yn y Fenai, y gwnaeth y Prif Weinidog a minnau, Gweinidog yr Economi ar y pryd, y Prif Weinidog bellach, Vaughan Gething, a nifer o rai eraill ymweld ag ef yr haf diwethaf i weld yr ynni anhygoel sy'n dod i mewn o'r ffrwd lanw yno.
Ar yr AR6, roedd yn fwy llwyddiannus, rydych chi'n iawn, ac roeddwn wrth fy modd yn gweld hwnnw, ond rydym yn annog Llywodraeth y DU i roi mwy o gyfran o'r rownd nesaf o gyllid Contractau ar gyfer Gwahaniaeth i brosiectau nad ydynt yn rhai gwynt mewn gwirionedd fel y gallwn gael gwell cyllid i rai o'r prosiectau morol yn enwedig sydd gennym ledled Cymru, gan gynnwys prosiectau ffrwd lanw yn y Fenai ac yn Swnt Dewi, i lawr yn ardal Paul Davies, er mwyn iddynt allu gweithredu ar raddfa fwy.
4. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am raglen buddsoddi i atal llifogydd Llywodraeth Cymru? OQ60860
4. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's flood investment programme? OQ60860
Yes. Thank you, Jack. Yesterday, I published our flood and coastal erosion risk management programme 2024-25, unfortunately via written statement due to the pressure on Senedd time yesterday. I am delighted we are maintaining our record level of funding this year, at £75 million. This matches last year’s allocation as the highest ever annual spend on flood risk management in Wales to date.
Diolch yn fawr, Jack. Ddoe, cyhoeddais ein rhaglen rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol 2024-25, drwy ddatganiad ysgrifenedig yn anffodus, oherwydd y pwysau ar amser y Senedd ddoe. Rwy'n falch iawn ein bod yn cynnal ein lefel uchaf erioed o gyllid eleni, sef £75 miliwn. Mae hyn yn cyfateb i'r dyraniad y llynedd fel y gwariant blynyddol uchaf erioed ar reoli perygl llifogydd yng Nghymru hyd yma.
I'm grateful to the Minister for that answer. As the Minister knows, I've been raising the issues of investment for flood prevention programmes in Sandycroft and Broughton pretty relentlessly in the Senedd over some time now, and I was pleased to see the written statement and the announcement of money, including providing Natural Resources Wales with £800,000 to carry out capital works in Sandycroft, and a further £60,000 for flood resilience plans in Sandycroft, Broughton and Bretton. Minister, can I thank you on behalf of these communities? Those communities and livelihoods were devastated by recent floods, and the money is very welcome, but it's now important to get the work carried out as quickly as possible, and I wonder if you would use your office within the Welsh Government to ensure this happens. Diolch yn fawr.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw. Fel y gŵyr y Gweinidog, rwyf wedi bod yn codi buddsoddiad i raglenni atal llifogydd yn Sandycroft a Brychdyn yn eithaf di-baid yn y Senedd dros beth amser bellach, ac roeddwn yn falch o weld y datganiad ysgrifenedig a chyhoeddi arian, gan gynnwys darparu £800,000 i Cyfoeth Naturiol Cymru i wneud gwaith cyfalaf yn Sandycroft, a £60,000 arall ar gyfer cynlluniau cydnerthedd llifogydd yn Sandycroft, Brychdyn a Bretton. Weinidog, a gaf i ddiolch i chi ar ran y cymunedau hyn? Cafodd y cymunedau hynny a bywoliaeth pobl eu difetha gan lifogydd yn ddiweddar, ac mae croeso mawr i'r arian, ond mae'n bwysig cyflawni'r gwaith cyn gynted â phosibl nawr, a tybed a wnewch chi ddefnyddio'ch swydd yn Llywodraeth Cymru i sicrhau bod hyn yn digwydd. Diolch yn fawr.
Thank you, Jack. I have to say I pay testimony to the sheer persistence of your enquiries on that. I very much like persistence—it's one of the qualities I feel I have myself, so I was very pleased to see that. I'm really pleased the announcement's been well received, and it really does demonstrate our continued commitment to this piece of work right across Wales. We work closely with the risk management authorities, the local authorities, to make sure that the schemes are delivered as quickly and efficiently as possible. There will have been business plans submitted, and I'm sure that we can continue to make sure that we ensure those schemes are delivered to programme. North Wales has an excellent record of delivering schemes both to budget and to programme, so I'm sure that will continue.
Diolch, Jack. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn tystio i ddyfalbarhad eich ymholiadau ar hynny. Rwy'n hoff iawn o ddyfalbarhad—mae'n un o'r nodweddion y credaf fy mod yn meddu arni fy hun, felly roeddwn yn falch iawn o weld hynny. Rwy'n falch iawn fod y cyhoeddiad wedi'i groesawu, ac mae'n dangos ein hymrwymiad parhaus i'r gwaith hwn ledled Cymru. Rydym yn gweithio’n agos gyda’r awdurdodau rheoli risg, yr awdurdodau lleol, i sicrhau bod y cynlluniau’n cael eu cyflawni mor gyflym ac mor effeithlon â phosibl. Bydd cynlluniau busnes wedi’u cyflwyno, ac rwy’n bendant y gallwn barhau i wneud yn siŵr ein bod yn sicrhau bod y cynlluniau hynny’n cael eu cyflawni yn unol â’r rhaglen. Mae gan ogledd Cymru hanes rhagorol o gyflawni cynlluniau yn unol â'r gyllideb a'r rhaglen, felly rwy'n siŵr y bydd hynny'n parhau.
Good afternoon, Minister.
Prynhawn da, Weinidog.
5. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i sicrhau cyfranogiad cymunedol mewn cynlluniau ynni adnewyddadwy? OQ60882
5. What consideration has the Welsh Government given to ensuring community involvement in renewable energy schemes? OQ60882
Thank you for that question, Jane. Local ownership and community involvement are front and centre of our energy policy. We've already achieved 97 per cent of our target of 1 GW of renewable energy to be locally owned by 2030. Our investment in local area energy plans provides further opportunity for communities to get involved in those schemes.
Diolch am eich cwestiwn, Jane. Mae perchnogaeth leol a chynnwys cymunedau yn rhan hollbwysig o'n polisi ynni. Rydym eisoes wedi cyflawni 97 y cant o'n targed i sicrhau bod 1 GW o ynni adnewyddadwy mewn perchnogaeth leol erbyn 2030. Mae ein buddsoddiad mewn cynlluniau ynni ardal leol yn rhoi cyfle pellach i gymunedau gymryd rhan yn y cynlluniau hynny.
Diolch yn fawr iawn am yr ymateb.
Thank you very much for the response.
You've addressed part of my question when you were referring to the scheme that you visited with Siân Gwenllian, but one of the key challenges, when we're transitioning to green energy, is making sure the benefits are felt by local communities, because too often the profits go from large renewable energy projects and they don't stay in the local area. There are some different approaches to providing tangible benefits to communities, for example Octopus Energy have their energy Fan Club, as in fan club—if you can't see me—which allows discounted energy bills to those who are affected by their wind turbines, and when the wind is blowing, they receive money off their bills. So, I just wondered what your view was on those large companies that are coming into areas—how you would feel about them offering discounts to communities on their energy bills, for a really chunky period of time, in order to allow communities to really benefit. Diolch yn fawr iawn.
Rydych wedi ateb rhan o fy nghwestiwn wrth gyfeirio at y cynllun y buoch yn ymweld ag ef gyda Siân Gwenllian, ond un o’r heriau allweddol, pan fyddwn yn pontio i ynni gwyrdd, yw sicrhau bod y manteision yn cael eu teimlo gan gymunedau lleol, oherwydd yn rhy aml, mae'r elw'n mynd o brosiectau ynni adnewyddadwy mawr ac nid ydynt yn aros yn yr ardal leol. Ceir dulliau gwahanol o ddarparu buddion diriaethol i gymunedau, er enghraifft, mae gan Octopus Energy eu 'Fan Club' ynni, hynny yw, clwb ffaniau—os na allwch fy ngweld—sy’n caniatáu biliau ynni gostyngol i’r rhai yr effeithir arnynt gan eu tyrbinau gwynt, a phan fydd y gwynt yn chwythu, maent yn cael arian oddi ar eu biliau. Felly, tybed beth yw eich barn am y cwmnïau mawr hynny sy'n dod i ardaloedd—sut y byddech chi'n teimlo ynglŷn â'r syniad eu bod yn cynnig gostyngiadau i gymunedau ar eu biliau ynni, am gyfnod hir o amser, er mwyn galluogi cymunedau i elwa'n wirioneddol. Diolch yn fawr iawn.
Thank you, Jane. I would love to do that, but it's not in the rules, unfortunately. Octopus has a particular exemption from the rules. We have been working with the UK Government for some time to make sure that we can reform the energy market in order to enable us to do just that. There is a real issue with renewable energy being linked to the marginal price of gas, which is why the energy bills are so high. There's no need to have that as the way that the energy market works, but it is the way it works at the moment.
So, we do a combination of things and, in fact, I must pay tribute to Adam Price, who's tried very hard to get this into the infrastructure Bill, for reasons I completely understand, and I'm looking forward to working with you, whatever hat I have on, to make sure that we can do that in the right policy way. But what we want to do is make sure that people actually own part of each generating renewable station, whatever it is, whatever form of renewable it is, not just wind—that people actually own part of it. Because if they own part of it, they can take some of the profit from it in the form of cheaper energy. If they don't own part of it, then you're restricted to community benefits. Community benefits can be amazing, they can do all kinds of regenerative things in your area, but they can't give you cheaper energy. Although, we have been able to agree with the renewables industry that what they could do is retrofit the houses, so that they would be more efficient and effective. So, that's something we're actively pursuing at the moment, as what's actually called the gold standard of community benefits that we've been working on for a little while. In the meantime, we've been working, through the co-operation agreement, on expanding community energy as much as we can right across Wales, because only by actually owning it can you make sure that the profits are not just wholly exploited.
Diolch, Jane. Byddwn wrth fy modd yn gwneud hynny, ond nid yw yn y rheolau, yn anffodus. Mae gan Octopus esemptiad penodol o'r rheolau. Rydym wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ers peth amser i sicrhau y gallwn ddiwygio’r farchnad ynni er mwyn ein galluogi i wneud hynny. Mae problem wirioneddol gyda'r ffaith bod ynni adnewyddadwy yn gysylltiedig â phris ymylol nwy, a dyna pam fod y biliau ynni mor uchel. Nid oes angen i'r farchnad ynni weithio yn y ffordd honno, ond dyna'r ffordd y mae'n gweithio ar hyn o bryd.
Felly, rydym yn gwneud cyfuniad o bethau, ac a dweud y gwir, mae'n rhaid imi dalu teyrnged i Adam Price, sydd wedi ymdrechu'n galed iawn i gynnwys hyn yn y Bil seilwaith, am resymau rwy'n eu deall yn llwyr, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi, pa bynnag het y byddaf yn ei gwisgo, i sicrhau y gallwn wneud hynny yn y ffordd gywir o ran polisi. Ond yr hyn rydym am ei wneud yw sicrhau bod pobl yn berchen ar ran o bob gorsaf sy'n cynhyrchu ynni adnewyddadwy, ni waeth beth ydyw, ni waeth pa fath o ynni adnewyddadwy ydyw, nid ynni gwynt yn unig—fod pobl yn berchen ar ran ohoni. Oherwydd os ydynt yn berchen ar ran ohoni, gallant fwynhau rhywfaint o'r elw ohoni ar ffurf ynni rhatach. Os nad ydynt yn berchen ar ran ohoni, yna rydych wedi eich cyfyngu i fuddion cymunedol. Gall buddion cymunedol fod yn anhygoel, gallant wneud pob math o bethau adfywiol yn eich ardal, ond ni allant roi ynni rhatach i chi. Ond rydym wedi gallu cytuno â’r diwydiant ynni adnewyddadwy mai’r hyn y gallent ei wneud yw ôl-osod y tai, fel y byddent yn fwy effeithlon ac effeithiol. Felly, mae hynny'n rhywbeth rydym wrthi'n mynd ar ei drywydd ar hyn o bryd, yn ogystal â'r hyn a elwir yn safon aur buddion cymunedol y buom yn gweithio arni ers tro. Yn y cyfamser, rydym wedi bod yn gweithio, drwy'r cytundeb cydweithio, ar ehangu ynni cymunedol cymaint ag y gallwn ledled Cymru, gan mai dim ond drwy fod yn berchen arno y gallwch sicrhau nad yw'r elw i gyd yn cael ei ecsbloetio.
6. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â digartrefedd ymhlith pobl ifanc? OQ60874
6. What is the Welsh Government doing to tackle youth homelessness? OQ60874
Thank you, Jayne. We are committed to tackling all forms of homelessness and are investing almost £220 million in homelessness prevention and support services next year. This includes over £7 million specifically targeted at early identification of youth homelessness and assistance to help young people develop the life skills they need to live independently.
Diolch, Jayne. Rydym wedi ymrwymo i fynd i'r afael â phob math o ddigartrefedd ac rydym yn buddsoddi bron i £220 miliwn mewn gwasanaethau cymorth ac atal digartrefedd y flwyddyn nesaf. Mae hyn yn cynnwys dros £7 miliwn wedi'i dargedu'n benodol at nodi digartrefedd ymysg pobl ifanc yn gynnar a chymorth i helpu pobl ifanc i ddatblygu'r sgiliau bywyd sydd eu hangen arnynt i fyw'n annibynnol.
Diolch, Weinidog. Neurodivergent young people, those who are autistic, dyslexic, dyspraxic and have other forms of neurodivergence, are at particular risk of youth homelessness. Research has shown that when neurodivergent young people become homeless, accessing services put them at further disadvantage. I recently met with End Youth Homelessness Cymru to discuss their new report 'Impossible to Navigate', which focuses on youth homelessness through the lens of neurodiversity. The report will be launched here in the Senedd on 17 April. There'll be an opportunity to speak to some of the peer researchers, and I encourage all colleagues to attend. Including neurodivergent young people as peer researchers from the very start of the research project adds real weight to its findings. Minister, what more can the Welsh Government do to increase accessibility and encourage co-production of youth homelessness services across Wales?
Diolch, Weinidog. Mae pobl ifanc niwrowahanol, pobl sy'n awtistig, dyslecsig, dyspracsig ac sydd â mathau eraill o niwrowahaniaeth, mewn perygl arbennig o ddod yn ddigartref. Mae ymchwil wedi dangos, pan fydd pobl ifanc niwrowahanol yn dod yn ddigartref, fod cael mynediad at wasanaethau yn eu rhoi dan fwy o anfantais. Cyfarfûm yn ddiweddar ag End Youth Homelessness Cymru i drafod eu hadroddiad newydd 'Impossible to Navigate’, sy’n canolbwyntio ar ddigartrefedd ymysg pobl ifanc drwy lens niwroamrywiaeth. Bydd yr adroddiad yn cael ei lansio yma yn y Senedd ar 17 Ebrill. Bydd cyfle i siarad â rhai o’r ymchwilwyr cymheiriaid, ac rwy’n annog pob un o fy nghyd-Aelodau i fynychu. Mae cynnwys pobl ifanc niwrowahanol fel ymchwilwyr cymheiriaid yn y prosiect ymchwil o'r cychwyn cyntaf yn rhoi hygrededd gwirioneddol i'w ganfyddiadau. Weinidog, beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gynyddu hygyrchedd ac annog cydgynhyrchu gwasanaethau digartrefedd ymysg ieuenctid ledled Cymru?
Thank you, Jayne. I'm very much aware of the report 'Impossible to Navigate', and I very much welcome its findings. We've funded End Youth Homelessness Cymru, in fact—£83,155 in 2023-24. Part of that funding was to run the youth focus groups that allowed the young people to feed into the research. I think it is absolutely central to our policy to have lived experience of the system, not just lived experience of homelessness—and I don't say 'just' in any pejorative way there—but actually of the system itself. And we've done a lot of work through our advisory panel, which had a large number of people on it with lived experience, not just on the experience of being homeless but the experience of interacting with the bureaucracy, if you like, in your attempt to recover from that position.
I think the new Bill that the Government will bring forward on ending homelessness will address much of this by embedding the co-production and lived experience parts of that in ongoing Government policy. And I think also the 'no wrong door' approach—which my colleague Lynne Neagle has championed for mental health, but which applies to all public services, of course—will also help. So, the new Bill, I hope, when it goes through the Senedd, will mean that no public authority in Wales can discharge anyone into homelessness, and that will mean that they will have to advocate on their behalf to help them through the system. So, we believe, because the young people told us so, that that would very much help, but there will be more that we can do, and I am looking forward to doing that.
Diolch, Jayne. Rwy'n ymwybodol iawn o adroddiad 'Impossible to Navigate', ac yn croesawu ei ganfyddiadau'n fawr. Rydym wedi ariannu End Youth Homelessness Cymru, mewn gwirionedd—£83,155 yn 2023-24. Roedd rhan o’r cyllid hwnnw ar gyfer cynnal y grwpiau ffocws ieuenctid a oedd yn caniatáu i’r bobl ifanc gyfrannu at yr ymchwil. Credaf fod cael profiad bywyd o'r system yn gwbl ganolog i'n polisi, nid profiad bywyd o ddigartrefedd yn unig—ac nid wyf yn dweud 'yn unig' mewn unrhyw ffordd ddifrïol—ond profiad o'r system ei hun. Ac rydym wedi gwneud llawer o waith drwy ein panel cynghori, a oedd yn cynnwys nifer fawr o bobl â phrofiad bywyd, nid yn unig y profiad o fod yn ddigartref ond y profiad o ryngweithio â'r fiwrocratiaeth, os mynnwch, yn eich ymdrech i ddod allan o'r sefyllfa honno.
Rwy'n credu y bydd y Bil newydd y bydd y Llywodraeth yn ei gyflwyno ar roi diwedd ar ddigartrefedd yn mynd i’r afael â llawer o hyn drwy wreiddio’r rhannau o hynny sy'n ymwneud â chydgynhyrchu a phrofiad bywyd ym mholisi parhaus y Llywodraeth. A chredaf hefyd y bydd y dull 'dim drws anghywir'—y mae fy nghyd-Aelod Lynne Neagle wedi'i hyrwyddo ar gyfer iechyd meddwl, ond sy'n berthnasol i bob gwasanaeth cyhoeddus, wrth gwrs—yn helpu hefyd. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Bil newydd, pan fydd yn mynd drwy’r Senedd, yn golygu na all unrhyw awdurdod cyhoeddus yng Nghymru ryddhau unrhyw un i ddigartrefedd, a bydd hynny’n golygu y bydd yn rhaid iddynt eirioli ar eu rhan i’w helpu drwy’r system. Felly, rydym yn credu y byddai hynny o gymorth mawr, am fod y bobl ifanc wedi dweud hynny wrthym, ond bydd mwy y gallwn ei wneud, ac edrychaf ymlaen at wneud hynny.
7. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau ei bod yn cyflawni ei rhwymedigaethau amgylcheddol i bobl Sir Benfro? OQ60851
7. What is the Welsh Government doing to ensure it meets its environmental obligations to the people of Pembrokeshire? OQ60851
Thank you, Paul. Protecting our environment is a priority for the Government. We've provided the environmental regulator, Natural Resources Wales, with stringent powers to take action to regulate and enforce environmental controls at polluting activities, and the interim environmental protection assessor for Wales oversees the functioning of environmental law in Wales.
Diolch, Paul. Mae diogelu ein hamgylchedd yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth. Rydym wedi rhoi pwerau llym i'r rheoleiddiwr amgylcheddol, Cyfoeth Naturiol Cymru, i gymryd camau i reoleiddio a gorfodi rheolaethau amgylcheddol mewn achosion o lygru, ac mae asesydd interim diogelu'r amgylchedd Cymru yn goruchwylio gweithrediad cyfraith amgylcheddol yng Nghymru.
Thank you for that response. Now, you'll be aware of the serious environmental and public health concerns surrounding the Withyhedge landfill site in my constituency, where residents are still forced to live with horrendous odours coming from that site. Residents also have no confidence in the measures taken to monitor air quality in the area after it emerged that an employee of Dauson Environmental Group, the same group that owns the company that operates the Withyhedge site, is undertaking that monitoring work, which I find extremely worrying.
Now, I'm sure you can appreciate the concerns of residents, particularly given that this firm, as we all know, has a direct link to the incoming First Minister. Therefore, Minister, if you remain in your current role, would you be willing to meet with residents to hear their concerns and provide assurances that the Welsh Government meets its environmental obligations to the community? And what further steps can the Welsh Government take to resolve this issue for residents once and for all?
Diolch am eich ymateb. Nawr, fe fyddwch yn ymwybodol o'r pryderon amgylcheddol ac iechyd cyhoeddus difrifol mewn perthynas â safle tirlenwi Withyhedge yn fy etholaeth, lle mae trigolion yn dal i gael eu gorfodi i fyw gydag arogleuon erchyll o'r safle hwnnw. Nid oes gan drigolion unrhyw hyder ychwaith yn y camau a gymerwyd i fonitro ansawdd aer yn yr ardal wedi iddi ddod yn amlwg fod un o weithwyr Dauson Environmental Group, yr un grŵp sy’n berchen ar y cwmni sy’n gweithredu safle Withyhedge, yn gwneud y gwaith monitro, ac mae hynny’n peri cryn bryder i mi.
Nawr, rwy'n siŵr y gallwch ddeall pryderon trigolion, yn enwedig o ystyried bod gan y cwmni hwn, fel y gŵyr pob un ohonom, gysylltiad uniongyrchol â'r Prif Weinidog newydd. Felly, Weinidog, os byddwch yn parhau yn eich rôl bresennol, a fyddech yn fodlon cyfarfod â thrigolion i wrando ar eu pryderon, a rhoi sicrwydd fod Llywodraeth Cymru yn cyflawni ei rhwymedigaethau amgylcheddol i’r gymuned? A pha gamau pellach y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i ddatrys y mater hwn i drigolion unwaith ac am byth?
Thank you, Paul. I'm very well aware of it, as you know, and we had a brief discussion about it just very recently. My understanding is that there's an enforcement notice on the site and that that requires compliance by 6 April. A number of measures are being put in place to make sure that that isn't just a date—that it's possible to comply, if you like, by 6 April—and if that compliance isn't secured, then there will be severe consequences for that. But I do absolutely understand the residents' concerns. That's an area of the world I don't live in like you do, but I visit very often, as you know, and it's not something we should be putting up with.
So, I'm pleased that the enforcement has gone ahead. We will make sure that it's vigorously enforced. I have no idea who's going to be standing where I'm standing when we next meet, but I am absolutely certain that whoever that is would be more than happy to meet the residents, and to make sure that NRW has done everything it can within its powers to put that enforcement through.
Of course, we will be bringing forward the environmental protection and biodiversity target Bill—I'm sure that won't be its title in the end, but you know the Bill to which I refer. And I'm very keen, therefore, that that Bill should make sure that it puts additional obligations on local authorities and national park authorities, which are involved in this instance, to make sure that they co-operate with making sure we don't have the kind of environmental issues we've had at that landfill site. And there's no need for it. I've visited landfill sites through a long career in waste, not just while I've been here at the Senedd. I've worked in that part of—. I was an environmental governance lawyer for a very long time, and there is no need for a landfill site to be smelly or difficult. They should be well managed, they should be piped and they should be properly capped. So, I don't think there's any excuse for it, and I'm sure that the enforcement notice will be pushed vigorously, and I really hope so for the residents in that lovely area.
Diolch, Paul. Rwy'n ymwybodol iawn o'r mater, fel y gwyddoch, a chawsom drafodaeth fer amdano yn ddiweddar iawn. Fy nealltwriaeth i yw bod hysbysiad gorfodi ar y safle a bod angen cydymffurfio â hwnnw erbyn 6 Ebrill. Mae nifer o fesurau yn cael eu rhoi ar waith i sicrhau nad dyddiad yn unig mo hwnnw—ei bod yn bosibl cydymffurfio, os mynnwch, erbyn 6 Ebrill—ac os na cheir cydymffurfiaeth, y bydd canlyniadau difrifol i hynny. Ond rwy'n deall pryderon y trigolion yn llwyr. Mae'n ardal nad wyf yn byw ynddi fel rydych chi, ond rwy'n ymweld â hi'n aml iawn, fel y gwyddoch, ac nid yw'n rhywbeth y dylem fod yn ei oddef.
Felly, rwy'n falch fod y camau gorfodi wedi'u cymryd. Byddwn yn sicrhau bod yr hysbysiad yn cael ei orfodi’n llym. Nid oes unrhyw syniad gennyf pwy sy'n mynd i fod yn sefyll lle rwy'n sefyll pan fyddwn yn cyfarfod nesaf, ond rwy'n gwbl sicr y byddai pwy bynnag ydynt yn fwy na pharod i gyfarfod â'r trigolion, ac i sicrhau bod CNC wedi gwneud popeth o fewn eu pwerau i weithredu'r camau gorfodi hynny.
Wrth gwrs, byddwn yn cyflwyno Bil diogelu'r amgylchedd a'r targed bioamrywiaeth—nid dyna fydd ei deitl yn y pen draw, rwy'n siŵr, ond rydych chi'n gwybod pa Fil rwy'n ei feddwl. Ac rwy’n awyddus iawn, felly, fod y Bil hwnnw'n sicrhau ei fod yn rhoi rhwymedigaethau ychwanegol ar awdurdodau lleol ac awdurdodau parciau cenedlaethol yn yr achos hwn i sicrhau eu bod yn cydweithio er mwyn sicrhau nad ydym yn gweld y math o broblemau amgylcheddol a welsom ar y safle tirlenwi hwnnw. Ac nid oes ei angen. Rwyf wedi ymweld â safleoedd tirlenwi drwy yrfa hir ym maes gwastraff cyn imi ddod i'r Senedd. Rwyf wedi gweithio yn y rhan honno o—. Roeddwn yn gyfreithiwr llywodraethiant amgylcheddol am amser maith, ac nid oes angen i safle tirlenwi fod yn ddrewllyd nac yn anodd. Dylent gael eu rheoli'n dda, dylai fod pibellau yno a dylent fod wedi eu capio'n briodol. Felly, nid wyf yn credu bod unrhyw esgus dros hyn, ac rwy’n siŵr y bydd yr hysbysiad yn cael ei orfodi'n llym, ac rwy’n mawr obeithio hynny er lles y trigolion yn yr ardal hyfryd honno.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Janet Finch-Saunders.
And finally, question 8, Janet Finch-Saunders.
8. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fonitro a gwarchod llamhidyddion rhag bygythiadau fel mynd ynghlwm mewn rhwydi pysgota, llygredd cemegol a sŵn, hela, traffig cychod, a diffyg bwyd? OQ60865
8. What measures is the Welsh Government taking to monitor and protect harbour porpoises from threats such as entanglement in fishing nets, chemical and noise pollution, hunting, boat traffic, and lack of food? OQ60865
Thank you, Janet. A very important question. The Welsh Government are taking a range of steps to ensure harbour porpoises are protected from threats. This includes a commitment to deliver the bycatch mitigation initiative to reduce entanglement, the fisheries management plans to deliver sustainable fisheries that provide food, and robust management of our mobile species in special areas of conservation.
Diolch, Janet. Cwestiwn pwysig iawn. Mae Llywodraeth Cymru yn rhoi ystod o gamau ar waith i sicrhau bod llamhidyddion yn cael eu diogelu rhag bygythiadau. Mae hyn yn cynnwys ymrwymiad i gyflawni’r fenter lleihau sgilddalfa i leihau achosion o fynd ynghlwm mewn rhwydi pysgota, y cynlluniau rheoli pysgodfeydd i ddarparu pysgodfeydd cynaliadwy sy’n darparu bwyd, a rheolaeth gadarn ar ein rhywogaethau mudol mewn ardaloedd cadwraeth arbennig.
Thank you, Minister. I'm really proud, because I'm the harbour porpoise champion in Wales. Three sites off the coast of Wales and south-west England have been identified as important areas for these sea mammals. They have a combined area of 16,477 km, with water depths ranging from the shallower waters along the coast down to approximately 100m. The main threats to these porpoises include getting caught as bycatch in some fishing gear, and they are also sensitive to pollution and disturbance. Natural Resources Wales have consulted on possible special areas of conservation for them. Could you clarify what progress is being made with NRW to not only protect them, but to ensure that data is collected that can be used to monitor whether measures taken will be effective in the long term? Diolch.
Diolch, Weinidog. Rwy’n falch iawn, gan mai fi yw hyrwyddwr llamhidyddion Cymru. Mae tri safle oddi ar arfordir Cymru a de-orllewin Lloegr wedi’u nodi fel ardaloedd pwysig ar gyfer y mamaliaid morol hyn. Mae ganddynt arwynebedd cyfunol o 16,477 km, gan amrywio mewn dyfnder o'r dyfroedd bas ar hyd yr arfordir i oddeutu 100m. Mae’r prif fygythiadau i’r llamhidyddion hyn yn cynnwys cael eu dal fel sgilddalfa mewn offer pysgota, ac maent hefyd yn sensitif i lygredd ac aflonyddwch. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi ymgynghori ar ardaloedd cadwraeth arbennig posibl ar eu cyfer. A allech chi egluro pa gynnydd sy’n cael ei wneud gyda CNC nid yn unig i’w diogelu, ond i sicrhau y cesglir data y gellir ei ddefnyddio wedyn i fonitro a fydd y camau a gymerwyd yn effeithiol yn y tymor hir? Diolch.
Yes, indeed. Thank you, Janet. As I know you know, we became the first nation in the UK to roll out a free nationwide scheme for fishers to dispose of and recycle end-of-life fishing gear at a number of sites right across the country, and we’ve so far collected over 10 tonnes of that. If you think about what it’s made up of, that’s an awful lot of stuff. So, that reduces the chance of abandonment at sea, which does lead to many of the entanglements—not just, I have to say, for harbour porpoises, but for other marine mobile life, which is nearly all of it, of course.
We want to have effective management of our marine protected areas network to ensure that they’re in favourable conditions, and the principles that guide the development of that are delivered through the MPA management grant scheme. We’ve had a look at the marine codes of conduct you mentioned and the introduction of the Wales explorer app, which will allow people to tell us where they are.
You’re quite right, Janet, in saying that we don’t have all of the data that we need in order to be able to do this, and so we have actually got a data project under way. The most recent 'The State of Natural Resources Report' said that the state of harbour porpoises was uncertain because of that lack of data. So, I would encourage people, Deputy Llywydd, if they are out and about over Easter, to download the app, and if you are sighting things of that sort—and we’ll all, I’m sure, have seen the recent sightings of humpback whales off the coast of Pembrokeshire, which I personally was totally thrilled by—you can report them on the app, and so we know what the movement of those is. It’s actually quite hard to track. It might seem like it isn’t, but it is quite hard to track, and that really does help. We are very much encouraging the citizen science approach to that, and we also have specific—. We have specific—I can’t speak anymore—specific projects to get that data into useable form.
We have had the really sad incident of a harbour porpoise that was found off the cost of Anglesey in February this year that had been decapitated. We now know that the decapitation was probably after it had died, but we want to make sure that we don’t have incidents like that on our lovely beaches. [Interruption.] Somebody had removed the head, unfortunately, so we weren’t able to look at that. So, one of the reasons that I want to encourage the use of the app is we want people to report such incidents to us, so that we can make sure that we are able to look after them. If we do have beached large sea mammals of that sort, it is very important for us to understand what has happened and do that post mortem, so I would encourage people not to interfere with an animal, but just to report it if they do find it.
So, thank you very much for that question, and I’m sure we will continue, Janet, to work together on our mutual concern for that kind of marine life.
Diolch, Janet. Fel y gwn eich bod yn gwybod, ni oedd y wlad gyntaf yn y DU i gyflwyno cynllun cenedlaethol am ddim i bysgotwyr gael gwared ar ac ailgylchu offer pysgota sydd wedi cyrraedd diwedd ei oes mewn nifer o safleoedd ledled y wlad, ac rydym wedi casglu dros 10 tunnell ohono hyd yma. Os ystyriwch beth mae hynny'n ei gynnwys, mae'n llawer iawn o bethau. Felly, mae'n lleihau'r perygl y byddant yn cael eu gadael yn y môr, lle gall creaduriaid fynd yn sownd ynddo—nid yn unig llamhidyddion, mae'n rhaid imi ddweud, ond pob bywyd mudol arall yn y môr, sef bron y cyfan ohono, wrth gwrs.
Hoffem gael rheolaeth effeithiol ar ein rhwydwaith o ardaloedd morol gwarchodedig i sicrhau eu bod mewn cyflwr ffafriol, a bod yr egwyddorion sy’n llywio’r gwaith o ddatblygu hynny’n cael eu cyflawni drwy gynllun grant rheoli'r ardaloedd morol gwarchodedig. Rydym wedi cael golwg ar y codau ymddygiad morol y sonioch chi amdanynt a chyflwyno ap crwydro Cymru, a fydd yn caniatáu i bobl ddweud wrthym ble maent.
Rydych yn llygad eich lle, Janet, wrth ddweud nad oes gennym yr holl ddata sydd ei angen arnom er mwyn gallu gwneud hyn, ac felly mae gennym brosiect data ar y gweill. Dywedodd yr 'Adroddiad o Gyflwr Adnoddau Naturiol' diweddaraf fod cyflwr llamhidyddion yn ansicr oherwydd diffyg data. Felly, hoffwn annog pobl, Ddirprwy Lywydd, os ydynt allan yn yr awyr agored dros y Pasg, i lawrlwytho'r ap, ac os ydych yn gweld pethau o'r fath—a bydd pob un ohonom, rwy'n siŵr, wedi clywed bod morfilod cefngrwm wedi'u gweld yn ddiweddar oddi ar arfordir sir Benfro, rhywbeth yr oeddwn yn falch iawn o'i glywed, yn bersonol—gallwch eu cofnodi ar yr ap, ac felly gallwn olrhain eu symudiadau. Mae'n eithaf anodd eu holrhain mewn gwirionedd. Efallai ei fod yn edrych yn hawdd, ond mae'n eithaf anodd eu holrhain, ac mae hynny'n gymorth mawr. Rydym yn annog dull gwyddoniaeth dinasyddion o wneud hynny, ac mae gennym hefyd—. Mae gennym brosiectau penodol ar gyfer trefnu'r data hwnnw ar ffurf y gellir ei defnyddio.
Cawsom ddigwyddiad trist iawn lle daethpwyd o hyd i lamhidydd gyda'i ben wedi'i dorri i ffwrdd ar arfordir Ynys Môn ym mis Chwefror eleni. Gwyddom bellach ei bod yn debygol i'w ben gael ei dorri i ffwrdd ar ôl iddo farw, ond hoffem wneud yn siŵr na cheir digwyddiadau o'r fath ar ein traethau hyfryd. [Torri ar draws.] Roedd rhywun wedi mynd â'r pen, yn anffodus, felly nid oedd modd inni edrych arno. Felly, un o’r rhesymau rwyf am annog pobl i ddefnyddio’r ap yw ein bod am i bobl ddweud wrthym am ddigwyddiadau o’r fath, fel y gallwn sicrhau ein bod yn gallu gofalu amdanynt. Os oes mamaliaid morol mawr o’r fath yn tirio, mae’n bwysig iawn inni ddeall beth sydd wedi digwydd a chynnal post-mortem, felly hoffwn annog pobl i beidio ag ymyrryd ag anifail, ond i roi gwybod amdano os dônt o hyd i un.
Felly, diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, ac rwy'n siŵr y byddwn yn parhau, Janet, i weithio gyda'n gilydd ar ein pryder cyffredin am y math hwnnw o fywyd morol.
Diolch i'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog.
I thank the Minister and Deputy Minister.
Eitem 3 yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Ken Skates.
Item 3 is questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Ken Skates.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y cynnydd o ran creu ysgol feddygol yng Ngogledd Cymru? OQ60855
1. Will the Minister make a statement on progress in creating a North Wales medical school? OQ60855
The north Wales medical school is progressing well, with students due to commence their studies this September. The General Medical Council are satisfied with progress following their stage 5 quality assurance visit in July of last year, allowing the school to proceed with student recruitment, which took place last December and this January.
Mae ysgol feddygol gogledd Cymru yn dod yn ei blaen yn dda, gyda myfyrwyr i fod i ddechrau ar eu hastudiaethau ym mis Medi. Mae’r Cyngor Meddygol Cyffredinol yn fodlon â’r cynnydd yn dilyn eu hymweliad sicrhau ansawdd cam 5 ym mis Gorffennaf y llynedd, gan ganiatáu i’r ysgol fwrw ymlaen â'r broses o recriwtio myfyrwyr, a ddigwyddodd fis Rhagfyr diwethaf ac ym mis Ionawr eleni.
Minister, can I put on record my thanks for all of the work that you've done in pursuing this? It will make a huge difference to north Wales and the whole of the country. Would you agree that this is, specifically, exactly what we need to do in order to futureproof the Welsh NHS?
Weinidog, a gaf i gofnodi fy niolch am yr holl waith a wnaethoch wrth fynd i'r afael â hyn? Bydd yn gwneud gwahaniaeth enfawr i ogledd Cymru a’r wlad gyfan. A fyddech yn cytuno mai dyma'n benodol yw'r hyn sydd angen i ni ei wneud er mwyn diogelu GIG Cymru at y dyfodol?
Diolch yn fawr, Ken. I'm really delighted with this, and to see people now being recruited directly to that north Wales medical school is really heartening. The direct intake will start this autumn and will increase to get to its maximum capacity—so, by 2029, there'll be 140 students per year. What we do know is, of the ones that have been recruited into the Cardiff school but then are placed in north Wales, around 50 per cent of them have not only stayed in north Wales, but actually stayed in Wales, but they've stayed in Betsi. It's exactly the kind of outcome we were looking for, so I'm sure Siân Gwenllian will be thrilled to hear about that as well.
Diolch yn fawr, Ken. Rwyf wrth fy modd ynglŷn â hyn, ac mae gweld pobl bellach yn cael eu recriwtio'n uniongyrchol i'r ysgol feddygol yn y gogledd yn wirioneddol galonogol. Bydd y derbyniad uniongyrchol yn dechrau yn yr hydref, a bydd yn cynyddu i gyrraedd ei gapasiti llawn—felly, erbyn 2029, bydd 140 o fyfyrwyr y flwyddyn. O’r rheini sydd wedi’u recriwtio i ysgol Caerdydd ond sydd wedi cael eu lleoli yn y gogledd wedyn, fe wyddom fod oddeutu 50 y cant ohonynt nid yn unig wedi aros yng ngogledd Cymru, wedi aros yng Nghymru, ond wedi aros ym mwrdd Betsi. Dyna’r union fath o ganlyniad roeddem yn chwilio amdano, felly rwy’n siŵr y bydd Siân Gwenllian yn falch iawn o glywed hynny hefyd.
Diolch yn fawr, ac efallai eich bod chi'n mynd i ddyfalu beth sydd gen i i'w ddweud ar y pwnc yma. Mae'r ffaith bod gyda ni ysgol feddygol ym Mangor, fydd yn derbyn ei myfyrwyr cyntaf ym mis Medi, i'w groesawu'n fawr iawn, ac mae'n rhaid inni ddiolch i bawb fu'n gwneud yr achos dros hyfforddi doctoriaid yn y gogledd. Mi wnes i fy hun godi'r angen am ysgol feddygol 14 o weithiau ar lawr y Senedd yma, ac, yn 2017, dwi'n cofio'r darpar Brif Weinidog, tra roedd o'n Weinidog iechyd, yn dweud nad oedd achos am ysgol feddygol ym Mangor. Ond, dyna ni, mae dyfalbarhad wedi talu ei ffordd, ac mae yna wers i ni i gyd yn hynny, dwi'n siŵr.
Dwi bellach yn gwneud yr achos dros ddatblygu Bangor yn ganolfan o ragoriaeth o ran hyfforddiant meddygol, ac mi glywch chi fwy am hyn hefyd—byddai'n dyfalbarhau efo hynny hefyd. Mae yna ysgol fferylliaeth ar y gweill ym Mangor, ond a gaf i ofyn i chi, onid y cam naturiol nesaf, o ran hyfforddi yn y gogledd, ydy sefydlu ysgol ddeintyddiaeth ym Mangor, a hynny ar fyrder?
Thank you very much, and perhaps you can guess what I might have to say on this issue. The fact that we do have a medical school in Bangor, which will be taking its first students in September, is to be warmly welcomed, and we should thank everyone who has made the case for training doctors in north Wales. I myself raised the need for a medical school 14 times on the floor of this Senedd, and, in 2017, I recall the then prospective First Minister, when he was health Minister, saying that there was no case for a medical school in Bangor. But, there we are, perseverance has paid off, and there is a lesson for us all in that regard, I'm sure.
I am now making the case for the development of Bangor as a centre of excellence in terms of medical training, and you will hear more about this too—I will be persevering on that issue too. There is a school of pharmacy in the pipeline in Bangor, but can I ask you, isn't the next natural step, in terms of medical training in north Wales, to establish a school of dentistry in Bangor as a matter of urgency?
Diolch yn fawr. Wrth gwrs, bydd yn rhaid inni weld sut mae pethau'n datblygu yn y gogledd, ond a gaf i ddiolch i Siân Gwenllian, yn arbennig am ei brwdfrydedd hi dros hwn? Roedd hi, wrth gwrs, yn rhan o faniffesto'r Blaid Lafur hefyd, ac yn rhan o raglen y llywodraeth, ond mae'n dda ein bod ni wedi gallu cydweithredu ar y pwnc pwysig yma.
Un o'r pethau dwi wedi bod yn gwthio arno'n ddiweddar yw gofyn—a dwi'n gwybod bod diddordeb gyda Siân Gwenllian yn y pwnc yma hefyd—sut maen nhw'n dysgu am iechyd menywod yn y cwricwlwm. A dwi'n falch o glywed, yn y cwricwlwm yng Nghaerdydd, fod gwaith yn cael ei wneud—ac, wrth gwrs, ar hyn o bryd, maen nhw'n dilyn cwricwlwm Caerdydd—i sicrhau ein bod ni'n gweld newid yn y ffordd mae meddygon yn ymdrin â menywod. Felly, dwi'n meddwl bod hyn yn gam pwysig ymlaen, ac fe gawn ni weld beth arall fydd yn datblygu yn y dyfodol.
Thank you very much. Of course, we'll have to see how things develop in north Wales, but could I thank Siân Gwenllian, particularly for her enthusiasm for this subject? It was a part, of course, of the Labour manifesto, and part of the programme for government, but it's good that we have been able to co-operate on this important subject.
One of the things that I've been pushing for recently is to ask—and I know that Siân Gwenllian has an interest in this subject as well—how they teach about women's health in the curriculum. And I am pleased to hear that, in the curriculum in Cardiff, work is being done—and, of course, at present, they're pursuing the Cardiff curriculum—to ensure that we do see a change in the way that doctors do treat women. So, I think that this is an important step forward, and we'll see what else develops in the future.
Of course, the training and development of people in north Wales is fantastic, to keep people within the region and, indeed, training to a high level. I want to specifically ask around the training and development of people and staff who are already working in the NHS. There has been progress that's been made in recent years with the training of the health and social care workers to nursing levels, but what specific work is the Welsh Government undertaking with health boards, such as Betsi Cadwaladr University Health Board, to get people trained up in other professions, perhaps allied health professionals, occupational therapists and physios, so we can keep breaking that glass ceiling and people within the NHS can see career development, if they so wish?
Wrth gwrs, mae hyfforddi a datblygu pobl yn y gogledd yn wych, i gadw pobl yn y rhanbarth, ac yn wir, yn hyfforddi i lefel uchel. Hoffwn ofyn yn benodol ynghylch hyfforddi a datblygu pobl a staff sydd eisoes yn gweithio yn y GIG. Bu cynnydd yn y blynyddoedd diwethaf o ran hyfforddi gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol i lefelau nyrsio, ond pa waith penodol y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda byrddau iechyd, megis Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, i hyfforddi pobl mewn proffesiynau eraill, gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd efallai, therapyddion galwedigaethol a ffisiotherapyddion, fel y gallwn barhau i chwalu'r nenfwd gwydr ac y gall pobl yn y GIG ddatblygu eu gyrfaoedd os ydynt yn dymuno gwneud hynny?
Thanks very much, Gareth. What I can tell you is that I announced on 14 February that the investment in education and training of healthcare professionals will be maintained at £281 million, which is not a small amount of money, and, of course, the majority of that goes on people who are already working in the NHS to upskill them, to uptrain them.
Health Education and Improvement Wales, of course, gets its mandate, effectively, from the health boards themselves. So, they work out—the health boards work out—'Right, what is it that we need?' They then communicate that to HEIW and then they commission on the basis of what the health boards say they want to see. I'm really pleased to see that that has happened, and, of course, what has happened, which is, I think, very heartening, is that we've managed to maintain the level of last year for this year, despite all of the financial pressures that we're under.
Diolch yn fawr iawn, Gareth. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych yw fy mod wedi cyhoeddi ar 14 Chwefror y bydd y buddsoddiad mewn addysg a hyfforddiant i weithwyr gofal iechyd proffesiynol yn cael ei gadw ar £281 miliwn, nad yw’n swm bach o arian, ac wrth gwrs, mae’r rhan fwyaf ohono’n cael ei wario ar bobl sydd eisoes yn gweithio yn y GIG i'w huwchsgilio, i'w hyfforddi.
Mae Addysg a Gwella Iechyd Cymru, wrth gwrs, yn cael eu mandad, i bob pwrpas, gan y byrddau iechyd eu hunain. Felly, maent yn penderfynu—mae'r byrddau iechyd yn penderfynu—'Iawn, beth sydd ei angen arnom?' Maent yn nodi hynny wrth AaGIC, ac yna maent hwy'n comisiynu ar sail yr hyn y mae'r byrddau iechyd yn dweud eu bod am ei weld. Rwy’n falch iawn o weld bod hynny wedi digwydd, ac wrth gwrs, yr hyn sydd wedi digwydd, sy'n galonogol iawn yn fy marn i, yw ein bod wedi llwyddo i gynnal lefel y llynedd ar gyfer eleni, er gwaethaf yr holl bwysau ariannol sydd arnom.
2. Sut mae GIG Cymru yn cefnogi teuluoedd â phlant anabl? OQ60853
2. How is NHS Wales supporting families with disabled children? OQ60853
The operational responsibility for delivering the vital services supporting families with disabled children and their healthcare needs lies with NHS Wales. These services are provided by a range of healthcare professionals tailored to meet the complex health needs of children and young people.
GIG Cymru sydd â chyfrifoldeb gweithredol am ddarparu’r gwasanaethau hanfodol sy’n cefnogi teuluoedd â phlant anabl a’u hanghenion gofal iechyd. Darperir y gwasanaethau hyn gan ystod o weithwyr gofal iechyd proffesiynol ac maent wedi'u teilwra i ddiwallu anghenion iechyd cymhleth plant a phobl ifanc.
Last November, Professor Luke Clements and Dr Ana Laura Aiello from Leeds University's School of Law published a research report on the prevalence and impact of allegations of fabricated or induced illness, or FII, which considered the prevalence and impact on families in England, Scotland and Wales of being accused of creating or exaggerating their child's difficulties, an extreme form of parent carer blame. Professor Clements previously worked at Cardiff University for 15 years.
The research indicates that wrongful allegations of FII are at least as prevalent in Wales as they are in England and Scotland. It also highlighted the devastating impact that an FII allegation can have on the whole family, including the children who are alleged to be in need of protection, and that this has been a particular concern for autistic parents and autistic children, with mothers of autistic children 100 times more likely to be investigated for FII by children's services.
How will the Welsh Government ensure that this report's messages are understood by local authority children's services, schools and NHS practitioners across Wales, when I continue to be contacted by autistic mothers of neurodiverse children in north-east Wales who have been, and continue to be, subject to FII allegations and threatened with safeguarding proceedings?
Fis Tachwedd diwethaf, cyhoeddodd yr Athro Luke Clements a Dr Ana Laura Aiello o Ysgol y Gyfraith ym Mhrifysgol Leeds adroddiad ymchwil ar fynychder ac effaith honiadau o salwch wedi'i ffugio neu ei achosi gan eraill, neu FII, a fu'n ystyried mynychder ac effaith cyhuddiadau o greu neu orliwio anawsterau eu plentyn, math eithafol o feio rhiant neu ofalwr, ar deuluoedd yn Lloegr, yr Alban a Chymru. Cyn hynny, bu'r Athro Clements yn gweithio ym Mhrifysgol Caerdydd am 15 mlynedd.
Dengys yr ymchwil fod honiadau anghywir o FII o leiaf yr un mor gyffredin yng Nghymru ag y maent yn Lloegr a'r Alban. Tynnodd sylw hefyd at yr effaith ddinistriol y gall honiad o FII ei chael ar y teulu cyfan, gan gynnwys y plant yr honnir bod angen eu hamddiffyn, a bod hyn wedi bod yn bryder arbennig i rieni awtistig a phlant awtistig, gyda mamau plant awtistig 100 gwaith yn fwy tebygol o fod yn destun ymchwiliad FII gan y gwasanaethau plant.
Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gwasanaethau plant awdurdodau lleol, ysgolion ac ymarferwyr y GIG ledled Cymru yn deall negeseuon yr adroddiad hwn, pan fo mamau awtistig plant niwrowahanol yng ngogledd-ddwyrain Cymru yn parhau i gysylltu â mi i ddweud eu bod wedi bod, ac yn parhau i fod, yn destun honiadau o FII ac yn cael eu bygwth ag achosion diogelu?
Thanks very much. I'd be grateful if the Member would send me a copy of that report so that I can look at it in detail. I do think that what we have to consider when it comes to children is, always, how we put their safety and their equality first, and we have to look at it through the eyes of the child. So, that's the general approach that we take in the Welsh Government, but I will ask my officials to have a look at that report, just to see if there is anything in there we can follow up.
Diolch yn fawr iawn. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Aelod anfon copi o’r adroddiad hwnnw ataf fel y gallaf edrych arno’n fanwl. Credaf mai’r hyn y mae’n rhaid i ni ei ystyried o ran plant, bob amser, yw sut rydym yn rhoi eu diogelwch a’u cydraddoldeb yn gyntaf, ac mae'n rhaid inni edrych ar hynny drwy lygaid y plentyn. Felly, dyna ein dull cyffredinol o weithredu yn Llywodraeth Cymru, ond fe wnaf ofyn i fy swyddogion edrych ar yr adroddiad hwnnw er mwyn gweld a oes unrhyw beth ynddo y gallwn fynd ar ei drywydd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, ac yn gyntaf llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Gareth Davies.
Questions now from the party spokespeople, and, first of all, the Conservatives' spokesperson, Gareth Davies.
Diolch, Deputy Llywydd. I'd be grateful if the Minister could address the shocking revelation that it is taking 10 years for women suffering with endometriosis to get diagnosed. The length of time to get a diagnosis has, sadly, increased by a year since the start of the pandemic. The condition, for whatever reason, is often overlooked, with women in Wales being told by medical professionals that they were making a fuss about nothing or that all they were experiencing was simply menstrual pain, but I'm sure the Minister knows that endometriosis is an acutely painful condition that severely limits quality of life. People should not have to live with the condition untreated for this long. The Minister appointed specialist endometriosis nurses to every health board in Wales in 2022, yet the issues with misdiagnoses have got worse. So, could the Minister outline what the Welsh Government is doing to ensure that cases of endometriosis are not missed or misdiagnosed by clinicians in the Welsh NHS so that women do not have to wait a decade before they receive the appropriate treatment?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn pe gallai’r Gweinidog sôn am y newyddion syfrdanol ei bod yn cymryd 10 mlynedd i fenywod sy’n dioddef o endometriosis gael diagnosis. Yn anffodus, mae'r amser y mae'n ei gymryd i gael diagnosis wedi cynyddu flwyddyn ers dechrau’r pandemig. Mae’r cyflwr, am ba bynnag reswm, yn aml yn cael ei fethu, gyda gweithwyr meddygol proffesiynol yn dweud wrth fenywod yng Nghymru eu bod yn gwneud ffws am ddim byd, neu mai dim ond poen mislif yr oeddent yn ei brofi, ond rwy’n siŵr fod y Gweinidog yn gwybod bod endometriosis yn gyflwr poenus iawn sy'n cyfyngu'n ddifrifol ar ansawdd bywyd. Ni ddylai pobl orfod byw gyda'r cyflwr heb ei drin am amser mor hir â hyn. Penododd y Gweinidog nyrsys endometriosis arbenigol i bob bwrdd iechyd yng Nghymru yn 2022, ac eto mae’r problemau gyda chamddiagnosis wedi gwaethygu. Felly, a allai’r Gweinidog amlinellu’r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau nad oes achosion o endometriosis yn cael eu methu neu eu camddiagnosio gan glinigwyr yn GIG Cymru fel nad yw menywod yn gorfod aros degawd cyn iddynt gael y driniaeth briodol?
Great. Well, thanks very much, Gareth. This is something that I've focused quite a lot on during my time as health Minister. It wasn't a condition that I was terribly aware of before, but I'm now very aware of it. One in 10 women suffer from this very, very painful condition, and, you know, it is scandalous that it takes so long to diagnose this. What I can say is that I've been looking at what happens after they're diagnosed and how quickly people are treated. Obviously, there are waiting lists for various things, but the waiting list, once it has been diagnosed, is no longer than for other conditions, so it's the diagnosis that is the issue. It is, actually, quite difficult to diagnose without a very invasive procedure. So, there are issues around this, and one of the points that I made to Siân Gwenllian earlier is that, actually, we've now got a women's quality statement, which is looking at how we improve the quality of care for women in the health service in Wales. We've appointed a clinical lead to drive change in this area, so that there is more of an awareness, so that there's better training for people, particularly GPs, to know what the issues are, what to look out for. But the key thing is let's do it as they're training to be medics right from the beginning, which is why I've been asking specifically about are we training people to pick up on the issues around endometriosis.
Gwych. Wel, diolch yn fawr iawn, Gareth. Mae hyn yn rhywbeth rwyf wedi canolbwyntio cryn dipyn arno yn ystod fy nghyfnod fel Gweinidog iechyd. Nid oedd yn gyflwr yr oeddwn yn ofnadwy o ymwybodol ohono o'r blaen, ond rwy'n ymwybodol iawn ohono bellach. Mae un o bob 10 o fenywod yn dioddef o’r cyflwr poenus iawn hwn, ac mae’n warthus ei bod yn cymryd cymaint o amser i gael diagnosis ohono. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw fy mod wedi bod yn edrych ar yr hyn sy'n digwydd ar ôl iddynt gael diagnosis a pha mor gyflym y cânt eu trin. Yn amlwg, mae rhestrau aros ar gyfer gwahanol bethau, ond nid yw'r rhestr aros, ar ôl cael diagnosis, yn hwy nag ar gyfer cyflyrau eraill, felly y diagnosis yw'r broblem. Mewn gwirionedd, mae'n eithaf anodd gwneud diagnosis heb driniaeth fewnwthiol iawn. Felly, mae cwestiynau'n codi ynglŷn â hyn, ac un o'r pwyntiau a wneuthum i Siân Gwenllian yn gynharach yw bod gennym ddatganiad ansawdd ar gyfer menywod bellach, sy'n edrych ar sut rydym yn gwella ansawdd y gofal i fenywod yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Rydym wedi penodi arweinydd clinigol i ysgogi newid yn y maes, fel bod mwy o ymwybyddiaeth, fel bod gwell hyfforddiant i bobl, yn enwedig meddygon teulu, i wybod beth yw'r pethau sy'n codi, beth i gadw llygad amdanynt. Ond y peth allweddol yw y dylem wneud hynny wrth iddynt ddechrau hyfforddi i fod yn feddygon, a dyna pam fy mod wedi bod yn gofyn yn benodol ynglŷn ag a ydym yn hyfforddi pobl i ganfod y problemau sy'n gysylltiedig ag endometriosis.
I appreciate that ambition, Minister, but it's still the case that patients are still waiting 10 years, so I think it's going to take more than just warm words to address those more global issues, sadly. But, sadly, the failure in endometriosis diagnoses is the latest debacle in a long list of Welsh Government's failings on health more generally. This may well be the last opportunity to question you, Minister, whilst still occupying the health portfolio, so I'd be grateful to you if you could make an assessment of your success in the role. We are a year on from the Minister narrowly missing a vote of no confidence, due to her mismanagement of failings in the Betsi Cadwaladr University Health Board in north Wales, a health board that was pulled from special measures for reasons of political expediency and then placed back into special measures by this Labour Government after the election. But where are we today? And what will the legacy be of Baroness Morgan of Ely in the health Minister's role?
The Minister's legacy will be of having presided over a health service in which every single health board is in some sort of enhanced monitoring or special measures, A&E targets missed, cancer waiting targets missed, two-year waits on elimination targets missed twice. So, can the Minister tell me that, when she looks back over her time in the portfolio—and without making a single excuse if possible—does she agree with me that the health service in Wales is in much worse shape today than when you first assumed office?
Rwy’n derbyn yr uchelgais hwnnw, Weinidog, ond erys y ffaith bod cleifion yn dal i aros am 10 mlynedd, felly credaf ei bod yn mynd i gymryd mwy na geiriau cynnes yn unig i fynd i’r afael â’r problemau ehangach hynny. Ond yn anffodus, y methiant o ran diagnosis endometriosis yw’r llanast diweddaraf ar restr hir o fethiannau Llywodraeth Cymru yn fwy cyffredinol ym maes iechyd. Efallai’n wir mai dyma’r cyfle olaf i’ch holi, Weinidog, tra byddwch yn dal yn gyfrifol am y portffolio iechyd, felly hoffwn pe gallech wneud asesiad o’ch llwyddiant yn y rôl. Mae blwyddyn wedi bod ers i’r Gweinidog oroesi pleidlais o ddiffyg hyder o drwch blewyn oherwydd ei chamreolaeth o fethiannau ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yng ngogledd Cymru, bwrdd iechyd a gafodd ei dynnu allan o fesurau arbennig am resymau'n ymwneud â chyfleustra gwleidyddol ac a roddwyd yn ôl mewn mesurau arbennig gan y Llywodraeth Lafur hon ar ôl yr etholiad. Ond ble'r ydym arni heddiw? A beth fydd gwaddol y Farwnes Morgan o Drelái yn rôl y Gweinidog iechyd?
Gwaddol y Gweinidog fydd iddi lywyddu dros wasanaeth iechyd lle mae pob un bwrdd iechyd yn destun rhyw fath o fonitro uwch neu fesurau arbennig, targedau damweiniau ac achosion brys na chafodd eu cyrraedd, targedau aros canser na chafodd eu cyrraedd, targedau i ddileu arosiadau o ddwy flynedd na chafodd eu cyrraedd ddwywaith. Felly, a all y Gweinidog ddweud wrthyf, pan fydd yn edrych yn ôl dros ei chyfnod yn y portffolio—a heb wneud unrhyw esgus os yn bosibl—a yw'n cytuno â mi fod y gwasanaeth iechyd yng Nghymru mewn cyflwr llawer gwaeth heddiw na phan ddaethoch i'ch rôl?
Well, I don't know who you've been speaking to, but I'd be very surprised if Vaughan Gething's been speaking to you before anybody else in the Labour group, so you may know something that I don't—we'll have to see what happens.
Let me tell you that, actually, I think there's been a huge amount of change during my term in this office. For a start, the reduction in waiting lists: the longest waits have come down for 22 months in succession. We have better outcomes in emergency departments compared to England, and that's been the case for 14 out of 17 of the past months. And the Office for National Statistics have vindicated our position, which you made such a big fuss about before, as did Plaid Cymru, about the fact that we counted differently. No, the ONS has vindicated our position and, obviously, we're still waiting for an apology from you and the BBC on that one. We've seen a massive reduction in agency costs—£55 million. We have obviously seen a change in Betsi, from a very difficult situation to a change that everybody, I think, on the ground has recognised. Even you, Gareth, have recognised that there is a change in Betsi, and it's for the good. Obviously, there's a long way to go, but stabilising a board that was in tremendous difficulties, I think, is actually one of the greatest achievements.
Wel, nid wyf yn gwybod pwy fuoch chi'n siarad â nhw, ond byddwn yn synnu'n fawr pe bai Vaughan Gething wedi bod yn siarad gyda chi cyn unrhyw un arall yn y grŵp Llafur, felly efallai eich bod yn gwybod rhywbeth nad wyf yn ei wybod—bydd yn rhaid inni weld beth sy'n digwydd.
Gadewch imi ddweud wrthych, mewn gwirionedd, fy mod yn credu bod llawer iawn o newid wedi bod yn ystod fy nghyfnod yn y rôl hon. I ddechrau, y gostyngiad yn y rhestrau aros: mae’r amseroedd aros hiraf wedi gostwng am 22 mis yn olynol. Mae gennym ganlyniadau gwell mewn adrannau achosion brys o gymharu â Lloegr, ac mae hynny wedi bod yn wir am 14 o'r 17 mis diwethaf. Ac mae’r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi cyfiawnhau ein safbwynt, y gwnaethoch gymaint o ffws yn ei gylch o'r blaen, fel y gwnaeth Plaid Cymru, ynglŷn â’r ffaith ein bod yn cyfrif yn wahanol. Na, mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi cyfiawnhau ein safbwynt, ac yn amlwg, rydym yn dal i aros am ymddiheuriad gennych chi a'r BBC mewn perthynas â hynny. Rydym wedi gweld gostyngiad enfawr mewn costau asiantaeth—£55 miliwn. Rydym wedi gweld newid ym mwrdd Betsi, yn amlwg, o sefyllfa anodd iawn i newid y credaf fod pawb ar lawr gwlad wedi’i gydnabod. Rydych chi hyd yn oed, Gareth, wedi cydnabod bod newid wedi digwydd ym mwrdd Betsi, a hynny er gwell. Yn amlwg, mae llawer o ffordd i fynd, ond rwy'n credu bod sefydlogi bwrdd a oedd mewn anawsterau aruthrol yn un o’r cyflawniadau mwyaf mewn gwirionedd.
Well, I don't think I'd start claiming successes over Betsi Cadwaladr University Health Board. Whereas I have recognised changes in the past, I think there is still a long way to go, and I think the proof is in the pudding, Minister—especially, after a decade of these false promises and warm words, the issues still exist. So, it's a case for people in north Wales that they'll believe it when they see it, sadly.
So, moving on from that, waiting times at Morriston Hospital A&E department in Swansea have been so bad this week that people have been walking out after waiting more than nine hours to be seen. The two-year waiting lists have been eliminated in England, yet there are still over 24,000 cases in Wales, over 1,300 delayed hospital discharges of the medically fit in December of last year, over 3,000 children have been on an NHS waiting list for over a year, with 1,000 of these having waited more than two years. The 75 per cent targets for cancer patients to start treatment within 62 days has never been met, sadly. And this is the legacy that the Minister will leave behind. And for every £1 spent on health in England, £1.20 is given to the Welsh Government to spend on health, yet this money has been put towards vanity schemes that no-one in Wales asked for.
Wel, nid wyf yn credu y byddwn yn dechrau hawlio llwyddiannau mewn perthynas â Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Er fy mod wedi cydnabod newidiadau yn y gorffennol, credaf fod llawer o ffordd i fynd o hyd, a chredaf mai wrth ei flas y mae profi pwdin, Weinidog—yn enwedig o ystyried bod y problemau'n dal i fodoli ar ôl degawd o addewidion ffug a geiriau cynnes. Felly, bydd pobl gogledd Cymru yn ei gredu pan fyddant yn ei weld, yn anffodus.
Felly, gan symud ymlaen o hynny, mae amseroedd aros yn adran damweiniau ac achosion brys Ysbyty Treforys yn Abertawe wedi bod mor ddrwg yr wythnos hon fel bod pobl wedi bod yn cerdded allan ar ôl aros am fwy na naw awr i gael eu gweld. Mae’r rhestrau aros dwy flynedd wedi’u dileu yn Lloegr, ac eto ceir dros 24,000 o achosion yng Nghymru o hyd, dros 1,300 o achosion o oedi cyn rhyddhau cleifion meddygol iach o'r ysbyty ym mis Rhagfyr y llynedd, mae dros 3,000 o blant wedi bod ar restr aros y GIG am fwy na blwyddyn, gyda 1,000 o'r rhain wedi aros mwy na dwy flynedd. Nid yw’r targedau o 75 y cant i gleifion canser ddechrau triniaeth o fewn 62 diwrnod erioed wedi’u cyflawni, yn anffodus. A dyma’r gwaddol y bydd y Gweinidog yn ei adael. Ac am bob £1 a werir ar iechyd yn Lloegr, mae Llywodraeth Cymru yn cael £1.20 i’w wario ar iechyd, ac eto, mae’r arian hwn wedi’i roi tuag at gynlluniau porthi balchder nad oes unrhyw un yng Nghymru wedi gofyn amdanynt.
Gareth, you need to ask your question now, please.
Gareth, mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda.
Certainly. Therefore, finally, does the Minister agree with me that the £120 million being spent on Senedd reform, the £20 million spent on the universal basic income pilot scheme, and the £36 million spent on the roll-out of the 20 mph would be much better placed in our NHS, which is on its knees after 25 years of your Labour Government in Wales?
Yn sicr. Felly, yn olaf, a yw'r Gweinidog yn cytuno â mi y byddai'n llawer gwell i'r £120 miliwn sy'n cael ei wario ar ddiwygio'r Senedd, yr £20 miliwn sy'n cael ei wario ar y cynllun peilot incwm sylfaenol cyffredinol, a'r £36 miliwn sy'n cael ei wario ar gyflwyno'r 20 mya gael ei roi tuag at ein GIG, sydd ar ei liniau ar ôl 25 mlynedd o'ch Llywodraeth Lafur yng Nghymru?
Well, thanks very much. I think there have been issues, obviously, around delayed transfers of care, which actually is the thing that generally leads to the backing-up of cases in accident and emergency departments. That’s why I’m really pleased that one of the things that I’ve really driven is working very closely with the local government officials to make sure that, through the care action committee, we have been able to, for example, last winter, provide 647 community beds, or equivalent, to prevent the need for people to be admitted to hospital and to help them leave hospital more quickly. We’ve seen a 23 per cent decrease in assessment delays; we’ve seen an increase of 76 per cent in the trusted assessor capacity, which means that that particular issue has improved. We’ve seen an increase in weekend community nursing care capacity, which obviously helps with the flow on weekends, and we’ve invested funds to increase the number of people who can have complex care needs met at home.
The two-year waiting list, as I say, has come down for 21 months in succession and we’ll see what happens later this week, but what I can tell you—. And it really is a shame that you can’t celebrate the incredible work that is done by the more than 105,000 people who work for the NHS today, more than ever before. More doctors, more nurses, more allied healthcare professionals, 2 million contacts every month in a population of 3.1 million people; I think that’s a cause for celebration.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu bod problemau wedi bod, yn amlwg, mewn perthynas ag oedi wrth drosglwyddo gofal, sef y peth sydd fel arfer yn arwain at dagfeydd mewn adrannau damweiniau ac achosion brys. Dyna pam rwy'n falch iawn mai un o'r pethau y bûm yn ei annog yn gryf yw gweithio'n agos iawn gyda swyddogion llywodraeth leol i sicrhau ein bod, drwy'r pwyllgor gweithredu gofal, wedi gallu darparu 647 o welyau cymunedol, neu gyfwerth, er enghraifft, y gaeaf diwethaf i atal yr angen i bobl gael eu derbyn i'r ysbyty a'u helpu i adael yr ysbyty yn gyflymach. Rydym wedi gweld gostyngiad o 23 y cant mewn oedi cyn cael asesiad; rydym wedi gweld cynnydd o 76 y cant yng nghapasiti aseswyr dibynadwy, sy'n golygu bod y broblem benodol honno wedi gwella. Rydym wedi gweld cynnydd yng nghapasiti gofal nyrsio cymunedol dros y penwythnos, sy'n amlwg yn helpu gyda'r llif ar benwythnosau, ac rydym wedi buddsoddi arian i gynyddu nifer y bobl y gellir diwallu eu hanghenion gofal cymhleth gartref.
Fe y dywedaf, mae'r rhestr aros ddwy flynedd wedi dod i lawr ers 21 mis yn olynol a chawn weld beth sy'n digwydd yn ddiweddarach yr wythnos hon, ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych—. Ac mae'n drueni na allwch ddathlu'r gwaith anhygoel sy'n cael ei wneud gan y mwy na 105,000 o bobl sy'n gweithio i'r GIG heddiw, mwy nag erioed o'r blaen. Mwy o feddygon, mwy o nyrsys, mwy o weithwyr proffesiynol perthynol i ofal iechyd, 2 filiwn o gysylltiadau bob mis mewn poblogaeth o 3.1 miliwn o bobl; rwy'n credu bod hynny'n rheswm i ddathlu.
Llefarydd Plaid Cymru, Mabon ap Gwynfor.
Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Wel, mae rôl fferyllfeydd wrth ddarparu gofal iechyd wedi cynyddu'n sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf. Ond mae fferyllfeydd, fel pob rhan arall o’r sector, wedi gweld cynnydd sylweddol yn eu costau, gyda chwyddiant yn effeithio yn arbennig o wael arnynt hwythau. Mae'r gallu i gynyddu'r pres maen nhw'n ei gael i mewn yn anodd iawn. Yr unig beth y maen nhw'n gallu ei reoli mewn gwirionedd ydy cyflogau, ac os nad ydyn nhw'n gweld cynnydd yn y pres maen nhw'n ei gael yn dod i mewn, yna mae’n debyg y byddwn ni'n gweld oriau llai efo'r gweithlu a rhai fferyllfeydd yn cau. Ac rydyn ni'n barod wedi gweld 100 o fferyllfeydd yn cau dros y blynyddoedd diwethaf.
Mae Fferylliaeth Gymunedol Cymru wedi cael gwahoddiad yn y gorffennol i drafod y setliad ariannol, yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf yn enwedig, ond hyd yma, dydyn nhw ddim wedi derbyn gwahoddiad i fod yn rhan o drafodaethau y setliad yr haf yma. Felly, a gawn ni sicrwydd y prynhawn yma, fel un o’ch gweithredoedd olaf, o bosibl, fel Gweinidog, y byddwch chi'n sicrhau bod Fferylliaeth Gymunedol Cymru yn rhan o’r broses yna i benderfynu ar y setliad dros yr haf?
Thank you, Dirprwy Lywydd. Well, the role of pharmacies in providing healthcare has increased significantly over recent years. But pharmacies, like all other parts of the sector, have seen a significant increase in their costs, with inflation having a particularly bad impact upon them. The ability to increase the funding coming in is very difficult. The only thing that they can control, in a way, is salaries, and if they don't see an increase in the funding coming in, then it's likely that we will see reduced hours for staff, with some pharmacies closing. And we've already seen 100 pharmacies closing over recent years.
Community Pharmacy Wales have been invited in the past to discuss the financial settlement, over the past two years particularly, but to date, they haven't received that invitation to be party to the discussions on the settlement this summer. Can we have an assurance this afternoon, as one of your final acts, possibly, as Minister, that you will ensure that Community Pharmacy Wales are part of that process to decide on the settlement over the summer?
Diolch yn fawr. What I can tell you, and I'm not sure if I can crowbar in a meeting with them this afternoon, is that we have actually done some significant work with the community pharmacy service. We pay significantly more than they do in England for their work, and they are doing incredible work. What we have now is about 400,000 appointments that have been freed up, as a result of people visiting their pharmacies, and, of course, we now have one in four pharmacies that are also able to provide a prescribing service. They can treat a range of ailments—about 27 ailments in Wales, compared to about seven in England. So, that pressure is taken off GPs. But, of course, the end of the financial year is coming up, and obviously we will need to speak to them next year, but you know how restricted our financial position is.
Diolch yn fawr. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych, ac nid wyf yn siŵr a allaf wasgu cyfarfod gyda nhw i mewn y prynhawn yma, yw ein bod wedi gwneud gwaith sylweddol gyda'r gwasanaeth fferylliaeth gymunedol. Rydym yn talu cryn dipyn yn fwy nag a wnânt yn Lloegr am eu gwaith, ac maent yn gwneud gwaith anhygoel. Yr hyn sydd gennym nawr yw tua 400,000 o apwyntiadau wedi'u rhyddhau o ganlyniad i bobl yn ymweld â'u fferyllfeydd, ac wrth gwrs, mae gennym bellach un o bob pedair fferyllfa hefyd yn gallu darparu gwasanaeth presgripsiynu. Gallant drin ystod o anhwylderau—tua 27 o anhwylderau yng Nghymru, o'i gymharu â thua saith yn Lloegr. Felly, mae'r pwysau'n cael ei dynnu oddi ar y meddygon teulu. Ond wrth gwrs, mae diwedd y flwyddyn ariannol ar y gorwel, ac yn amlwg bydd angen i ni siarad â nhw y flwyddyn nesaf, ond rydych chi'n gwybod pa mor gyfyngedig yw ein sefyllfa ariannol.
Diolch am yr ateb hynny. Gan, mae'n debyg, mai'r rhain fydd y set olaf o gwestiynau y bydd y Gweinidog yn eu derbyn yn ei rôl bresennol o leiaf, dwi am dalu teyrnged iddi am ei gwasanaeth dros y tair blynedd diwethaf. Mae wedi bod yn gyfnod anodd iawn ac yn un o'r mwyaf heriol yn hanes y gwasanaeth iechyd. Er ein bod ni wedi anghytuno ar wahanol faterion, does gen i ddim amheuaeth ynghylch didwylledd y Gweinidog, a'i diffuantrwydd, wrth drafod y materion yma gyda fi. Ac er ein bod yn gwahaniaethu yn wleidyddol, rwy'n gwbl grediniol ein bod ni'n dau'n unedig yn y gred y dylai'r NHS barhau yn wasanaeth am ddim i bobl Cymru.
Does gen i yn bersonol ddim diddordeb mewn bod yn bersonol—mi gaf i ddigon o gyfle i graffu record y Llywodraeth yn ystod yr wythnosau nesaf efo'r Gweinidog newydd, o bosib. Felly, wrth edrych yn ôl dros y tair blynedd diwethaf, ac yn ysbryd trafodaeth wleidyddol adeiladol, beth fyddai eich cyngor chi, Weinidog, i'ch olynydd, er mwyn sicrhau bod darpariaeth a chymeriad sylfaenol yr NHS yn cael eu gwarchod a'u hatgyfnerthu ar gyfer y dyfodol?
Thank you for that response. As it seems likely that this will be the final set of questions that the Minister will answer in her current role at least, I want to pay tribute to her for her service over the past three years. It's been a very difficult period and one of the most challenging in the history of the health service. Although we have disagreed on various issues, I have no doubt about the sincerity of the Minister in discussing these issues with me. And although we may differ politically, I am entirely convinced that we are both united in the belief that the NHS should continue to be a service that is free of charge for the people of Wales.
I personally have no interest in being personal—I will have plenty of opportunity to scrutinise the Government's record over the next few weeks with the new Minister, possibly. So, in looking back over the past three years, and in the spirit of constructive political debate, what would your advice be, Minister, to your successor, in order to ensure that the provision and fundamental character of the NHS are protected and reinforced for the future?
Diolch yn fawr, Mabon. A gaf i ddiolch i chi hefyd am y ffordd rŷn ni wedi gallu cydweithredu mewn ffordd eithaf constructive, dwi'n meddwl, a'r un peth i Russell George, sydd ddim yn ei le fe heddiw? Dwi yn meddwl bod y berthynas wedi bod yn un sy'n adeiladol.
Thank you very much, Mabon. And could I also thank you for the way in which we've been able to collaborate in quite a constructive way, I think, and the same to Russell George, who isn't in his seat today? I think that the relationship has been a constructive one.
I don't know—everybody seems to be writing me off as health Minister. You obviously know something that I don't. [Laughter.] I'll tell you what, I think there are some things that, if it were the case that I didn't carry on in this position, there are lots of things and advice, and things that I've learnt while in the role. It is a really, really tough job. I think it's really important to take a day off a week—and you won't get away with more than a day off a week, I can assure you. I think the most impressive part of the NHS is its workforce. They deliver day in, day out for the public of Wales: those 2 million contacts a month, in a population of 3.1 million, is quite, quite remarkable.
The NHS works best in a time of crisis, and that was made clear during the pandemic, but I think we do need to do some more work in relation to driving up performance, quality, safety and excellence. We'll always have to fight fire in the NHS, there will always be immediate problems that we have to resolve, but unless we shift to the prevention agenda, the NHS will be unsustainable and will not be there for future generations.
We need, I think, for the public to take more responsibility for their own health. Now, that is a very difficult conversation to have, and it's a very sensitive conversation to have, and, obviously, the state has a role to play in making it easier for people to make those good health decisions in their lives. I think focusing on a few key areas that really need attention is also something that I've found really useful: delayed transfer of care; dentistry; digital transformation; driving down the longest waiting lists. And my final recommendation is: don't, whatever you do, look at social media. [Laughter.]
Wn i ddim—mae pawb i'w weld yn credu bod fy nyddiau fel Gweinidog iechyd ar ben. Mae'n amlwg eich bod chi'n gwybod mwy na fi. [Chwerthin.] Os yw'n wir na fyddaf yn parhau yn y swydd hon, rwy'n credu fy mod wedi dysgu llawer o bethau ac wedi cael llawer o gyngor tra bûm yn y rôl. Mae'n swydd anodd tu hwnt. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cymryd diwrnod i ffwrdd bob wythnos—ac ni lwyddwch i gael mwy na diwrnod i ffwrdd yr wythnos, gallaf eich sicrhau. Rwy'n credu mai'r rhan fwyaf trawiadol o'r GIG yw ei weithlu. Maent yn cyflawni o ddydd i ddydd ar ran y cyhoedd yng Nghymru: mae 2 filiwn o gysylltiadau y mis mewn poblogaeth o 3.1 miliwn yn rhyfeddol.
Mae'r GIG yn gweithio orau mewn cyfnod o argyfwng, a gwnaed hynny'n glir yn ystod y pandemig, ond rwy'n credu bod angen i ni wneud mwy o waith mewn perthynas â gwella perfformiad, ansawdd, diogelwch a rhagoriaeth. Byddwn bob amser yn gorfod ymateb i sefyllfaoedd wrth iddynt godi yn y GIG, bydd yna bob amser broblemau uniongyrchol y mae'n rhaid i ni eu datrys, ond oni bai ein bod yn symud i'r agenda atal, bydd y GIG yn anghynaladwy ac ni fydd yno ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
Rwy'n credu bod angen i'r cyhoedd gymryd mwy o gyfrifoldeb am eu hiechyd eu hunain. Nawr, mae honno'n sgwrs anodd iawn i'w chael, ac mae'n sgwrs sensitif iawn, ac yn amlwg, mae gan y wladwriaeth rôl i'w chwarae i'w gwneud hi'n haws i bobl wneud penderfyniadau iechyd da yn eu bywydau. Rwy'n credu bod canolbwyntio ar ychydig o feysydd allweddol sydd angen sylw gwirioneddol hefyd yn rhywbeth y teimlwn ei fod yn ddefnyddiol iawn: oedi wrth drosglwyddo gofal; deintyddiaeth; trawsnewidiad digidol; torri'r rhestrau aros hiraf. A fy argymhelliad olaf yw: beth bynnag a wnewch, peidiwch ag edrych ar y cyfryngau cymdeithasol. [Chwerthin.]
3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i gefnogi practisau meddyg teulu yn Alun a Glannau Dyfrdwy? OQ60866
3. How is the Welsh Government working to support GP practices in Alyn and Deeside? OQ60866
The Welsh Government has invested £20 million this year to support general practice across Wales—the highest level of investment in many years. We continue to work proactively with the GP profession to ensure the future sustainability of GP services.
Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £20 miliwn eleni i gefnogi ymarfer cyffredinol ledled Cymru—y lefel uchaf o fuddsoddiad ers blynyddoedd lawer. Rydym yn parhau i weithio'n rhagweithiol gyda'r proffesiwn meddygon teulu i sicrhau cynaliadwyedd gwasanaethau meddygon teulu yn y dyfodol.
Diolch, Weinidog. I recently met with a local GP surgery to discuss ongoing service provision for residents in Alyn and Deeside. I was told that, in the past two years, the practice has been, in their words, Minister, subject to unreasonable and extortionate demands from their landlord. I have real concerns about the impact this will have on the surgery's ability to provide for patients. Can I ask, Minister, what steps can the Welsh Government take to protect GP services from what many, including me, would see as deliberate profiteering from landlords? Diolch.
Diolch, Weinidog. Yn ddiweddar, cyfarfûm â meddygfa leol i drafod darpariaeth gwasanaethau parhaus i drigolion Alun a Glannau Dyfrdwy. Dywedwyd wrthyf fod y practis, yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, wedi wynebu galwadau afresymol a gormodol gan eu landlord. Mae gennyf bryderon gwirioneddol am yr effaith y bydd hyn yn ei chael ar allu'r feddygfa i ddarparu ar gyfer cleifion. A gaf i ofyn, Weinidog, pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i ddiogelu gwasanaethau meddygon teulu rhag yr hyn y byddai llawer, gan fy nghynnwys i, yn ei ystyried yn orelwa bwriadol gan landlordiaid? Diolch.
Diolch yn fawr, Jack. GPs are independent contractors, and many will have rental agreements with private landlords. Practices can be reimbursed by health boards for their premises' costs, as is set out in the national health service directions. Specialist estates services provide health boards with valuation advice, and they undertake triennial rental assessments in respect of all owner-occupied and leased general medical services premises, under the requirements of the 2015 directions. So, I don't think it's appropriate for the Welsh Government to engage directly with individual decisions or practices, but, obviously, if they haven't had that assessment with the specialist estates services, they need to call them in.
Diolch yn fawr, Jack. Mae meddygon teulu yn gontractwyr annibynnol, a bydd gan lawer gytundebau rhent gyda landlordiaid preifat. Gall byrddau iechyd ad-dalu costau eu hadeiladau i bractisau, fel y nodir yng nghyfarwyddyd y GIG. Mae gwasanaethau ystadau arbenigol yn rhoi cyngor prisio i fyrddau iechyd, ac maent yn cynnal asesiadau rhent bob tair blynedd mewn perthynas â'r holl safleoedd gwasanaethau meddygol cyffredinol sy'n eiddo i berchen-feddianwyr a lesddaliadau, o dan ofynion cyfarwyddiadau 2015. Felly, nid wyf yn credu ei bod yn briodol i Lywodraeth Cymru ymwneud yn uniongyrchol â phenderfyniadau neu arferion unigol, ond yn amlwg, os nad ydynt wedi cael asesiad gan y gwasanaethau ystadau arbenigol, mae angen iddynt eu galw i mewn.
I want to raise the very same issue, actually, because I also met with the very same GP. We were in the same meeting last week. And the reality is that, compared to what they were paying a few years ago, it's now increased fivefold, and the reason for that is because it's a private company and because it was built through what was, of course, the private finance initiative. Now, these companies are actually fleecing the NHS, because that money—hundreds of thousands of pounds a year—isn't going to the Welsh NHS, it isn't going to the local health board, it's going to the pockets of a private company under what was, of course, New Labour's PFI. What assurances can you give us that any new capital buildings will not be subject to any kind of similar situation, where, effectively, the private sector will be allowed to fleece them in future?
Rwyf am godi'r un mater, mewn gwirionedd, oherwydd fe gyfarfûm innau hefyd â'r un meddyg teulu. Buom yn yr un cyfarfod yr wythnos diwethaf. Ac o'i gymharu â'r hyn roeddent yn ei dalu ychydig flynyddoedd yn ôl, y gwir amdani yw ei fod bellach wedi cynyddu bum gwaith, a'r rheswm am hynny yw ei fod yn gwmni preifat ac wedi cael ei adeiladu drwy'r fenter cyllid preifat wrth gwrs. Nawr, mae'r cwmnïau hyn yn gwneud arian ar gorn y GIG mewn gwirionedd, oherwydd nid yw'r arian hwnnw—cannoedd o filoedd o bunnoedd y flwyddyn—yn mynd i GIG Cymru, nid yw'n mynd i'r bwrdd iechyd lleol, mae'n mynd i bocedi cwmni preifat o dan yr hyn a oedd, wrth gwrs, yn fenter cyllid preifat Llafur Newydd. Pa sicrwydd y gallwch ei roi i ni na fydd unrhyw adeiladau cyfalaf newydd yn destun unrhyw fath o sefyllfa debyg, lle caniateir i bob pwrpas i'r sector preifat eu blingo yn y dyfodol?
Well, we are very challenged in relation to capital, when it comes to health. I hope the finance Minister is listening. But when it comes to funding, what I can tell you is that, actually, we have ring-fenced money specifically to develop hubs in communities. And it's not an insignificant amount of money, and what we're trying to do is to build up the relationship not just with health boards, but to put them together with other community assets, so that they become community hubs where the NHS and the GPs are based. So, that's the model we're looking to in the future, and that is a wholly state-owned approach.
Wel, rydym yn cael ein herio'n fawr mewn perthynas â chyfalaf, o ran iechyd. Rwy'n gobeithio bod y Gweinidog cyllid yn gwrando. Ond o ran cyllido, yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych yw bod gennym arian wedi'i glustnodi'n benodol i ddatblygu hybiau mewn cymunedau. Ac nid yw'n swm dibwys o arian, ac rydym yn ceisio meithrin y berthynas nid yn unig gyda byrddau iechyd, ond eu rhoi gydag asedau cymunedol eraill, fel eu bod yn dod yn hybiau cymunedol lle mae'r GIG a'r meddygon teulu wedi'u lleoli. Felly, dyna'r model rydym yn edrych arno yn y dyfodol, ac mae'n dull sy'n eiddo i'r wladwriaeth yn gyfan gwbl.
4. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi plant sydd â salwch cronig ac angheuol? OQ60858
4. What is the Welsh Government doing to support children with chronic and terminal illnesses? OQ60858
The Welsh Government is strengthening national leadership and support arrangements for children and young people’s NHS care by establishing a new national clinical network and appointing a national clinical lead within the NHS executive.
Mae Llywodraeth Cymru yn cryfhau trefniadau arweinyddiaeth a chymorth cenedlaethol ar gyfer gofal GIG plant a phobl ifanc drwy sefydlu rhwydwaith clinigol cenedlaethol newydd a phenodi arweinydd clinigol cenedlaethol o fewn gweithrediaeth y GIG.
Thank you so much, Minister. I recently visited the cerebral palsy centre in Cardiff with Julie Morgan, in her capacity as the Member of the Senedd for Cardiff North, and the centre is run by Cerebral Palsy Cymru, who provide so much support and help to children and families. As you are already likely aware, it is also Cerebral Palsy Awareness Month, and a chance for us all to remember that it affects approximately 1,800 children and 6,000 adults across all of Wales. But, as it stands, Minister, they have their Better Start, Better Future project, which is about early intervention, and even though they do raise a lot of money through donations and fundraising and retail activity, this is becoming unsustainable. I also went to the Tŷ Hafan shop in Porthcawl recently—passionate staff raising money to provide holistic palliative care for children with life-limiting conditions. Again, there are more children that are needing those services now and needing their support, and funding is becoming a concern. So, considering these two visits, Minister, could you clarify what funding is currently being allocated for children with chronic and terminal illnesses in Wales? And can you tell us more about what we plan to do in the future? Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Yn ddiweddar, ymwelais â'r ganolfan parlys yr ymennydd yng Nghaerdydd gyda Julie Morgan, yn rhinwedd ei swydd fel Aelod y Senedd dros Ogledd Caerdydd, ac mae'r ganolfan yn cael ei rhedeg gan Parlys yr Ymennydd Cymru, sy'n darparu cymaint o gefnogaeth a chymorth i blant a theuluoedd. Fel y gwyddoch yn barod, mae hefyd yn Fis Ymwybyddiaeth Parlys yr Ymennydd, ac mae'n gyfle i bob un ohonom gofio ei fod yn effeithio ar oddeutu 1,800 o blant a 6,000 o oedolion ledled Cymru gyfan. Ond fel y mae, Weinidog, mae ganddynt eu prosiect Dechrau Gwell, Dyfodol Gwell, sy'n ymwneud ag ymyrraeth gynnar, ac er eu bod yn codi llawer o arian drwy roddion a gweithgareddau codi arian a manwerthu, mae hyn yn gynyddol anghynaladwy. Euthum i siop Tŷ Hafan ym Mhorthcawl yn ddiweddar—staff angerddol yn codi arian i ddarparu gofal lliniarol cyfannol i blant â chyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd. Unwaith eto, mae mwy o blant angen y gwasanaethau hynny nawr ac angen eu cefnogaeth, ac mae cyllid yn dod yn bryder. Felly, o ystyried y ddau ymweliad, Weinidog, a wnewch chi egluro pa gyllid sy'n cael ei ddyrannu ar hyn o bryd ar gyfer plant â salwch cronig ac angheuol yng Nghymru? Ac a allwch ddweud mwy wrthym am yr hyn y bwriadwn ei wneud yn y dyfodol? Diolch.
Well, thanks very much. I too have visited that centre, which is quite remarkable, and the atmosphere there is wonderful. It was lovely to meet some of the children and the parents who do get support there. And can I pay tribute especially to some of the volunteers who work there? It's really a heartening place to go. But they were very clear with me on my visit, quite a while ago now, that, actually, obviously, they were facing a very challenging financial situation, as are we all. And, of course, as a charity, they are dependent on people giving their money and, of course, when there's a cost-of-living crisis that is more difficult for them. So, we understand the incredible support and what a difference this makes to families.
We are trying to make sure that we continue to support children with these lifelong conditions, but also, going beyond that, making sure, for example, that children with adverse childhood experiences are supported. We have things like the Flying Start programme and Families First. All of these things are there to support children and, obviously, we now have the new child poverty strategy, which is crucial as well. It is important for us to recognise that there are children who are particularly challenged with these very difficult life illnesses that really restrict the way that they can interact with society, and we have to be there for them.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rwyf innau hefyd wedi ymweld â'r ganolfan ardderchog honno, ac mae'r awyrgylch yno'n fendigedig. Roedd hi'n hyfryd cyfarfod â rhai o'r plant a'r rhieni sy'n cael cefnogaeth yno. Ac a gaf i dalu teyrnged arbennig i rai o'r gwirfoddolwyr sy'n gweithio yno? Mae'n lle gwych i fynd. Ond roeddent yn glir iawn gyda mi ar fy ymweliad, gryn dipyn o amser yn ôl bellach, eu bod yn wynebu sefyllfa ariannol heriol iawn, fel y mae pawb ohonom. Ac wrth gwrs, fel elusen, maent yn ddibynnol ar bobl yn rhoi eu harian, a phan fo'n argyfwng costau byw mae hynny'n anoddach iddynt. Felly, rydym yn deall y gefnogaeth anhygoel a faint o wahaniaeth y mae hyn yn ei wneud i deuluoedd.
Rydym yn ceisio sicrhau ein bod yn parhau i gefnogi plant gyda'r cyflyrau gydol oes hyn, ond gan fynd y tu hwnt i hynny hefyd, a sicrhau, er enghraifft, fod plant â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn cael eu cefnogi. Mae gennym bethau fel rhaglen Dechrau'n Deg a Teuluoedd yn Gyntaf. Mae'r holl bethau hyn yno i gefnogi plant ac yn amlwg, mae gennym y strategaeth tlodi plant newydd nawr, sy'n hanfodol hefyd. Mae'n bwysig inni gydnabod bod yna blant sy'n cael eu herio'n fawr gyda'r afiechydon anodd hyn mewn bywyd sy'n cyfyngu'n wirioneddol ar y ffordd y gallant ryngweithio â chymdeithas, ac mae'n rhaid inni fod yno ar eu cyfer.
Minister, I have operated on many of these cerebral palsy patients and I am thankful to Sarah for raising this. Although cerebral palsy is not a terminal condition, it is a chronic condition, with over 6,000 people living with it in Wales. Cerebral Palsy Cymru supports children across Wales with their critical early intervention service, Better Start, Better Future, which maximises the opportunities to establish neurological connections that are only possible in the first two years of life. Early specialist intervention can make the difference in terms of a child learning to walk and talk, for example. Unfortunately, due to rising costs, their internationally acclaimed service is at risk. They are calling upon the Welsh Government to help protect their expert service for the next three years, giving them the time to further develop new forms of sustainable funding. They are asking—
Weinidog, rwyf wedi rhoi llawdriniaeth i lawer o gleifion parlys yr ymennydd ac rwy'n ddiolchgar i Sarah am godi hyn. Er nad yw parlys yr ymennydd yn gyflwr angheuol, mae'n gyflwr cronig, gyda dros 6,000 o bobl yn byw gydag ef yng Nghymru. Mae Parlys yr Ymennydd Cymru yn cefnogi plant ledled Cymru gyda'u gwasanaeth ymyrraeth gynnar gritigol, Dechrau Gwell, Dyfodol Gwell, sy'n gwneud y mwyaf o'r cyfleoedd i sefydlu cysylltiadau niwrolegol sydd ond yn bosibl yn ystod dwy flynedd gyntaf eu bywydau. Gall ymyrraeth gynnar arbenigol wneud gwahaniaeth i allu plentyn i ddysgu cerdded a siarad, er enghraifft. Yn anffodus, oherwydd costau cynyddol, mae eu gwasanaeth sydd wedi'i ganmol yn rhyngwladol mewn perygl. Maent yn galw ar Lywodraeth Cymru i helpu i ddiogelu eu gwasanaeth arbenigol am y tair blynedd nesaf, i roi amser iddynt ddatblygu mathau newydd o gyllid cynaliadwy ymhellach. Maent yn gofyn—
You need to ask the question, please, Altaf.
Mae angen i chi ofyn y cwestiwn os gwelwch yn dda, Altaf.
Yes, I will ask that. Their ask is just 0.005 per cent of the current annual health and social care budget. Minister, we're talking about a relatively tiny amount of funding, but the outcomes it delivers are immeasurable. Will you support that funding request?
Iawn, fe wnaf ei ofyn. Maent yn gofyn am ddim ond 0.005 y cant o'r gyllideb iechyd a gofal cymdeithasol flynyddol gyfredol. Weinidog, rydym yn sôn am swm cymharol bitw o gyllid, ond mae'r canlyniadau y mae'n eu darparu yn anfesuradwy. A wnewch chi gefnogi'r cais ariannu hwnnw?
Thanks very much. It was made very clear to me on my visit that early intervention is really, really key when it comes to being able to try and do something about the most adverse impacts of cerebral palsy. So, thank you for reminding me of that. You're quite right; if we can intervene, then we should, if we've got the ability to do so. It is an expert service. What I can tell you is that where the money goes within the health board has got to be a clinical decision for the health board itself. I cannot intervene as the health Minister and determine, within all of the calls that they have and their demands for healthcare, where specifically that goes. Because it may be that, in other areas, we don't have the experts, or we do have the experts in certain areas. We have to think about what is best for the patients, but I have to take the lead from the health board on that.
Diolch yn fawr. Fe'i gwnaed yn glir iawn i mi ar fy ymweliad fod ymyrraeth gynnar yn allweddol iawn i allu ceisio gwneud rhywbeth am effeithiau mwyaf niweidiol parlys yr ymennydd. Felly, diolch am fy atgoffa o hynny. Rydych chi'n iawn; os gallwn ymyrryd, fe ddylem wneud hynny, os gallwn. Mae'n wasanaeth arbenigol. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych yw bod yn rhaid i ble mae'r arian yn mynd o fewn y bwrdd iechyd fod yn benderfyniad clinigol i'r bwrdd iechyd ei hun. Ni allaf ymyrryd fel y Gweinidog iechyd a phenderfynu, o fewn yr holl alwadau sydd arnynt a'u gofynion am ofal iechyd, lle mae hwnnw'n mynd yn benodol. Oherwydd efallai nad oes gennym arbenigwyr mewn meysydd eraill, neu fod gennym arbenigwyr mewn rhai meysydd. Mae'n rhaid inni feddwl beth sydd orau i'r cleifion, ond mae'n rhaid i mi ddilyn arweiniad y bwrdd iechyd ar hynny.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod anghenion iechyd pobl anabl yn cael eu cefnogi? OQ60852
5. How does the Welsh Government ensure that the health needs of disabled people are being supported? OQ60852
Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio’n agos gyda’r holl ddarparwyr iechyd i gyflawni ei rhwymedigaethau cyfreithiol o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010. Mae’n craffu ar gynlluniau cydraddoldeb strategol ac adroddiadau cydraddoldeb blynyddol sefydliadau’r NHS er mwyn mesur perfformiad a sicrhau bod anghenion iechyd pobl anabl yn cael eu diwallu’n gyson.
The Welsh Government works closely with all health providers to fulfil their legal obligations under the Equality Act 2010. It scrutinies the strategic equality plans and annual equality reports of NHS organisations to measure performance and ensure that the health needs of disabled people in Wales are consistently met.
Diolch, Weinidog. We heard extremely powerful testimony during the UK COVID inquiry sessions in Cardiff from disabled people's organisations regarding the mass death and real suffering experienced by disabled people in Wales during the pandemic. They told the inquiry that, despite the Welsh Government's awareness of the risks, it failed to properly plan for the crisis, resulting in, and I quote, the
'collapse of health, care and independent living services and the suspension of disabled people's rights'.
They highlighted a letter sent by the Minister for Social Justice to the Deputy Minister for Social Services in November 2020, in which the Minister admitted, and I quote, that they
'passed an Act which singles out disabled people's most basic rights as something that can be switched off when expedient to do so.'
It also, of course, highlighted the statistics in the 'Locked out' report that 68 per cent of those who died in Wales from COVID-19 were disabled people. In response to the 'Locked out' report, the Government has set up a disability rights taskforce with the aim of producing a disability rights action plan, but the plan is still not published. So, Minister, when can disabled people expect to see real cross-Government action, real change, which would mean that they would not face the same health inequalities that they suffered during the pandemic again? What assurances can you give them that their health will be better protected as you plan for future pandemics?
Diolch, Weinidog. Clywsom dystiolaeth hynod bwerus yn ystod sesiynau ymchwiliad COVID y DU yng Nghaerdydd gan sefydliadau pobl anabl ynghylch y marwolaethau torfol a'r dioddefaint gwirioneddol a brofwyd gan bobl anabl yng Nghymru yn ystod y pandemig. Fe wnaethant ddweud wrth yr ymchwiliad, er bod Llywodraeth Cymru'n ymwybodol o'r risgiau, ei bod wedi methu cynllunio'n iawn ar gyfer yr argyfwng, gan arwain at
'fethiant gwasanaethau iechyd, gofal a byw'n annibynnol, ac atal hawliau pobl anabl'.
Fe wnaethant dynnu sylw at lythyr a anfonwyd gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol at y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ym mis Tachwedd 2020, lle cyfaddefodd y Gweinidog eu bod wedi
'pasio Deddf sy'n neilltuo hawliau mwyaf sylfaenol pobl anabl fel pethau y gellir eu diffodd pan fo'n fwy cyfleus i wneud hynny.'
Hefyd, wrth gwrs, amlygodd yr ystadegau yn yr adroddiad 'Drws ar Glo' fod 68 y cant o'r rhai a fu farw yng Nghymru o COVID-19 yn bobl anabl. Mewn ymateb i adroddiad 'Drws ar Glo', mae'r Llywodraeth wedi sefydlu tasglu hawliau anabledd gyda'r nod o lunio cynllun gweithredu hawliau anabledd, ond mae'r cynllun yn dal i fod heb ei gyhoeddi. Felly, Weinidog, pryd y gall pobl anabl ddisgwyl gweld gweithredu trawslywodraethol go iawn, newid go iawn, a fyddai'n golygu na fyddent yn wynebu'r un anghydraddoldebau iechyd ag gwnaethant eu dioddef yn ystod y pandemig eto? Pa sicrwydd y gallwch ei roi iddynt y bydd eu hiechyd yn cael ei ddiogelu'n well wrth i chi gynllunio ar gyfer pandemigau yn y dyfodol?
Diolch yn fawr. I was very saddened to hear the testimony that they gave. One of the first things I did when I became health Minister was to read the 'Locked out' report, and it made for very, very sobering reading. I've got to assure you that the Labour Government takes disabled people's rights very, very seriously, and I'd like to commend the incredible work that my colleague Jane Hutt has done in this space. The disability equality forum meets twice a year to discuss key issues that members identify. I think the most recent meeting took place on 7 March, and that focused on the cost-of-living issues.
One of the things that has changed since the pandemic is that we now have health and care quality standards. They were introduced on 1 April, and as a part of the duty of quality, there is a requirement for equitable services. That is something that I know we take very seriously. I know that all three of us as Ministers have that quality statement on our wall, guiding us, because we have to be aware, when we're making any decisions, of our responsibility as Ministers to the requirements of that duty of quality. The disability rights taskforce is working to determine additional actions required to best support the rights of disabled people, and I know—my colleague has assured me—that the work on the disability rights action plan is very much under way.
Diolch yn fawr. Roeddwn yn drist iawn o glywed y dystiolaeth a roddwyd. Un o'r pethau cyntaf i mi ei wneud pan ddeuthum yn Weinidog iechyd oedd darllen yr adroddiad 'Drws ar Glo', ac roedd yn ddeunydd darllen sobreiddiol iawn. Mae'n rhaid i mi eich sicrhau bod y Llywodraeth Lafur o ddifrif ynghylch hawliau pobl anabl, a hoffwn ganmol y gwaith anhygoel y mae fy nghyd-Aelod Jane Hutt wedi'i wneud yn y maes. Mae'r fforwm cydraddoldeb anabledd yn cyfarfod ddwywaith y flwyddyn i drafod materion allweddol y mae'r aelodau'n eu nodi. Rwy'n credu bod y cyfarfod diweddaraf wedi'i gynnal ar 7 Mawrth, ac roedd hwnnw'n canolbwyntio ar faterion costau byw.
Un o'r pethau sydd wedi newid ers y pandemig yw bod gennym safonau ansawdd iechyd a gofal erbyn hyn. Fe'u cyflwynwyd ar 1 Ebrill, ac fel rhan o'r ddyletswydd ansawdd, ceir gofyniad am wasanaethau teg. Mae'n rhywbeth y gwn ein bod o ddifrif yn ei gylch. Gwn fod gan y tri ohonom fel Gweinidogion y datganiad ansawdd hwnnw ar ein wal, i'n tywys ni, oherwydd pan fyddwn yn gwneud unrhyw benderfyniadau, mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol o'n cyfrifoldeb fel Gweinidogion i ofynion y ddyletswydd ansawdd honno. Mae'r tasglu hawliau anabledd yn gweithio i benderfynu ar gamau ychwanegol sydd eu hangen i gefnogi hawliau pobl anabl yn y ffordd orau, ac rwy'n gwybod—mae fy nghyd-Aelod wedi fy sicrhau—fod y gwaith ar y cynllun gweithredu hawliau anabledd eisoes ar y gweill.
Can I thank Sioned Williams for tabling this question on the health needs of disabled people and how they are supported in Wales? At one of my community surgeries recently, a disabled individual came, and their disability involves them being in a wheelchair and making regular hospital visits. Obviously, when people suffer with a disability, they don't just suffer with that specific ailment; they often suffer with other issues as well. What I was made aware of was this particular individual hit upon a mental health need in the NHS, and they said that they found it very difficult and frustrating to be taken seriously as a disabled person, because of the inability sometimes for professionals to be able to separate the disability need from their mental health need. So, I'm just wondering what work you and the Deputy Minister are doing to ensure that disabled people's mental health needs are also taken into consideration.
A gaf i ddiolch i Sioned Williams am gyflwyno'r cwestiwn hwn ar anghenion iechyd pobl anabl a sut y cânt eu cefnogi yng Nghymru? Daeth unigolyn anabl i un o fy nghymorthfeydd cymunedol yn ddiweddar, ac mae eu hanabledd yn golygu eu bod mewn cadair olwyn ac yn gorfod ymweld ag ysbyty'n rheolaidd. Yn amlwg, pan fydd pobl yn dioddef gydag anabledd, maent yn dioddef gyda mwy na'r anhwylder penodol hwnnw yn unig; maent hefyd yn dioddef problemau eraill yn aml. Clywais fod yr unigolyn dan sylw wedi taro ar angen iechyd meddwl yn y GIG, ac roeddent yn dweud eu bod wedi ei chael hi'n anodd ac yn rhwystredig iawn i gael eu trin o ddifrif fel person anabl, oherwydd yr anallu weithiau i weithwyr proffesiynol allu gwahanu'r angen anabledd oddi wrth eu hangen iechyd meddwl. Felly, tybed pa waith rydych chi a'r Dirprwy Weinidog yn ei wneud i sicrhau bod anghenion iechyd meddwl pobl anabl hefyd yn cael eu hystyried.
Obviously, there's a discussion ongoing at the moment on the development of the new mental health programme, and certainly the kinds of considerations that you're talking about will be dealt with in response to that. So, it's not something that we have forgotten. It's very much something that is front and centre of that renewal of our strategic plan in relation to mental health.
Yn amlwg, mae trafodaeth yn mynd rhagddi ar hyn o bryd ar ddatblygu'r rhaglen iechyd meddwl newydd, ac yn sicr fe ymdrinnir â'r mathau o ystyriaethau yr ydych chi'n sôn amdanynt mewn ymateb i hynny. Felly, nid yw'n rhywbeth yr ydym wedi'i anghofio. Mae'n rhywbeth sy'n cael sylw canolog wrth adnewyddu ein cynllun strategol mewn perthynas ag iechyd meddwl.
6. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan wedi i'r corff anghywir gael ei ryddhau i deulu mewn profedigaeth o gorffdy ysbyty yn Ysbyty Athrofaol y Faenor, Cwmbrân? OQ60885
6. What discussions has the Welsh Government had with the Aneurin Bevan University Health Board after the wrong body was released to a bereaved family from a hospital mortuary at the Grange Hospital, Cwmbran? OQ60885
Mae’r rhain yn achosion rili gofidus, ac rŷn ni’n cydymdeimlo’n fawr â’r teuluoedd sydd dan sylw. Mae’r bwrdd iechyd eisoes wedi cymryd camau i ddelio â’r mater hwn a cheisio atal digwyddiadau yn y dyfodol. Rŷn ni’n dal mewn cysylltiad agos gyda'r bwrdd ynglŷn â'i ymchwiliad a’i gamau gweithredu.
These are very distressing cases, and we extend our deepest sympathies to the families involved. The health board has already taken steps to address this issue and to prevent future occurrences. We remain in close contact with the health board regarding its investigation and actions.
Diolch am hwnna, Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi'r hyn dŷch chi wedi ei ddweud.
Thank you for that, Minister. I appreciate your answer.
This was, as you've said, such an extremely distressing incident. I'm glad that you mentioned the support that is ongoing to the families, because I can only imagine the distress and probably the trauma that this must have caused them. Could you provide any further detail, please, on any steps you've taken to support the health board with their investigation about not just what happened but what lessons could be learned so that this doesn't happen in the future to any other families?
Lots of people I know feel that what went wrong needs to be reported publicly, not to point a finger, because I can't imagine they could have done something like this deliberately, but in order to ascertain whether other incidents could have happened. Because if two incidents happen, then what's to say it might not have happened more than that? Do you as a Government think that there should be a public inquiry into these incidents? What would be the most appropriate way of trying to ensure that these were two isolated incidents and not part of a more regrettable pattern that really can't be repeated again?
Fel y dywedoch chi, roedd hwn yn ddigwyddiad gofidus iawn. Rwy'n falch eich bod wedi sôn am y gefnogaeth sy'n parhau i'r teuluoedd, oherwydd ni allaf ond dychmygu'r gofid a'r trawma y mae'n rhaid bod hyn wedi'i achosi iddynt. A allech chi roi unrhyw fanylion pellach, os gwelwch yn dda, ar unrhyw gamau rydych chi wedi'u cymryd i gefnogi'r bwrdd iechyd gyda'u hymchwiliad, nid yn unig ynghylch yr hyn a ddigwyddodd ond pa wersi y gellid eu dysgu fel na fydd hyn yn digwydd yn y dyfodol i unrhyw deuluoedd eraill?
Mae llawer o bobl rwy'n eu hadnabod yn teimlo bod angen adrodd yn gyhoeddus ar yr hyn a aeth o'i le, nid i bwyntio bys, oherwydd ni allaf ddychmygu y gallent fod wedi gwneud rhywbeth fel hyn yn fwriadol, ond er mwyn canfod a allai digwyddiadau eraill fod wedi digwydd. Oherwydd os bydd dau ddigwyddiad yn digwydd, beth sydd i ddweud efallai nad yw wedi digwydd fwy na hynny? A ydych chi fel Llywodraeth yn credu y dylid cynnal ymchwiliad cyhoeddus i'r digwyddiadau hyn? Beth fyddai'r ffordd fwyaf priodol o geisio sicrhau bod y rhain yn ddau ddigwyddiad ar eu pen eu hunain ac nad ydynt yn rhan o batrwm mwy anffodus na ellir ei ailadrodd eto ar unrhyw gyfrif?
I'm very sorry for the dreadful distress that has been inflicted on these families. I think it's probably worth underlining these are very rare errors, and that, obviously, we've put the health board under a lot of pressure to make sure that they are responding in the appropriate way. This is in addition to the case, of course, that was reported in November. It occurred shortly prior to the first reported case, but it's thought to have occurred in the same manner. The health board has already taken steps to address this to make sure that we won't see a recurrence of this, and they've already conducted an audit to confirm the identity of all the bodies it holds. I know that the health board is in touch with the families concerned, and we remain in close contact with the health board regarding its investigations and its actions.
Mae'n ddrwg iawn gennyf am y gofid ofnadwy sydd wedi ei achosi i'r teuluoedd hyn. Rwy'n credu ei bod hi'n werth tanlinellu bod y rhain yn gamgymeriadau anfynych iawn, ac yn amlwg, rydym wedi rhoi'r bwrdd iechyd o dan lawer o bwysau i sicrhau eu bod yn ymateb yn y ffordd briodol. Mae hyn yn ychwanegol at yr achos a gofnodwyd ym mis Tachwedd. Digwyddodd ychydig cyn yr achos cyntaf a gofnodwyd, ond credir ei fod wedi digwydd yn yr un modd. Mae'r bwrdd iechyd eisoes wedi cymryd camau i fynd i'r afael â hyn i sicrhau na fyddwn yn gweld hyn yn digwydd eto, ac maent eisoes wedi cynnal archwiliad i gadarnhau pwy yw'r holl gyrff a gedwir ganddo. Rwy'n gwybod bod y bwrdd iechyd mewn cysylltiad â'r teuluoedd dan sylw, ac rydym yn parhau i fod mewn cysylltiad agos â'r bwrdd iechyd ynghylch ei ymchwiliadau a'i weithredoedd.
I'd like to thank Delyth for tabling this really important question. Minister, as I said yesterday, this is something that I've repeatedly tried to raise with you, and unbelievably—and I have to reiterate the words—that this isn't the first time a truly distressing incident like this has taken place at the Grange. Genuinely, my thoughts are with those who been affected by this. Minister, when the first incident came to light just before Christmas, we were told by the health board that they were, and I quote,
'confident that this is down to human error in an isolated case'.
Minister, sadly, it's clearly not an isolated case. I've taken up this up with the health board directly and with the health board's CEO, but it's vital that we see action from the Welsh Government and we have to see it now. How can we expect residents to have faith and confidence in our health boards when upsetting incidents like this occur not once but twice? Minister, we do need an independent inquiry to get to the bottom of these devastating incidents. To that end, Minister, will you launch an inquiry into this matter, please?
Hoffwn ddiolch i Delyth am gyflwyno'r cwestiwn pwysig hwn. Weinidog, fel y dywedais ddoe, mae hyn yn rhywbeth y ceisiais ei ddwyn i'ch sylw dro ar ôl tro, ac yn anghredadwy—ac mae'n rhaid i mi ailadrodd y geiriau—nid dyma'r tro cyntaf i ddigwyddiad gwirioneddol ofidus fel hwn ddigwydd yn y Faenor. Mae fy nghydymdeimlad diffuant iawn gyda'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan hyn. Weinidog, pan ddaeth y digwyddiad cyntaf i'r amlwg ychydig cyn y Nadolig, dywedodd y bwrdd iechyd wrthym eu bod
'yn hyderus mai camgymeriad dynol mewn achos unigol yw hyn'.
Weinidog, yn anffodus, mae'n amlwg nad yw'n achos unigol. Rwyf wedi dwyn hyn i sylw'r bwrdd iechyd yn uniongyrchol a phrif weithredwr y bwrdd iechyd, ond mae'n hanfodol ein bod yn gweld Llywodraeth Cymru yn gweithredu ac mae'n rhaid i ni ei weld nawr. Sut y gallwn ni ddisgwyl i drigolion gael ffydd a hyder yn ein byrddau iechyd pan fo digwyddiadau gofidus fel hyn yn digwydd nid unwaith ond ddwywaith? Weinidog, mae angen ymchwiliad annibynnol arnom i fynd at wraidd y digwyddiadau dinistriol hyn. I'r perwyl hwnnw, Weinidog, a wnewch chi lansio ymchwiliad i'r mater os gwelwch yn dda?
Well, obviously, the health board is conducting its own audit and its own inquiry. The health board I know has been in touch with the Human Tissue Authority and Healthcare Inspectorate Wales regarding these incidents, and my officials and the NHS executive remain in close contact with the health board.
Wel, yn amlwg, mae'r bwrdd iechyd yn cynnal ei archwiliad ei hun a'i ymchwiliad ei hun. Rwy'n gwybod bod y bwrdd iechyd wedi bod mewn cysylltiad â'r Awdurdod Meinweoedd Dynol ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ynghylch y digwyddiadau hyn, ac mae fy swyddogion a gweithrediaeth y GIG yn parhau i fod mewn cysylltiad agos â'r bwrdd iechyd.
7. Sut mae Llywodraeth Cymru wedi gwella mynediad at ofal deintyddol y GIG i oedolion a phlant? OQ60870
7. How has the Welsh Government increased access to NHS dental care for adults and children? OQ60870
Since April 2022, practices have been offered the opportunity to work under a variation of their unit of dental activity contract that enables them to focus on prevention and risk and need-based treatment. Capacity released by this shift has allowed 184,592 new adult patients and 116,894 new child patients to access to NHS dental care.
Ers mis Ebrill 2022, cynigiwyd cyfle i bractisau weithio o dan amrywiad i'w contract uned o weithgarwch deintyddol sy'n eu galluogi i ganolbwyntio ar atal a risg a thriniaeth sy'n seiliedig ar angen. Mae'r capasiti a ryddhawyd gan y newid hwn wedi caniatáu i 184,592 o gleifion newydd sy'n oedolion a 116,894 o gleifion newydd sy'n blant gael mynediad at ofal deintyddol y GIG .
Diolch yn fawr iawn am yr ymateb.
Thank you very much for that response.
I would like to thank you for your engagement on dentistry. In contrast to the Conservatives, I feel that you have certainly supported the calls for a wider scope on dentistry; for example, you've helped with funding a dentist in Llandrindod Wells. Mid and West Wales is sometimes considered a bit of a dental desert, but that dentist has certainly helped, and there is more to be done, clearly.
I welcome the Government's commitment to reforms aimed at improving accessibility, but the pace does remain agonisingly slow. In my own county of Powys, Powys Teaching Health Board data shows that despite gradual declines, there are still 4,361 adults still waiting for an NHS dentist, and 274 children. There is one good thing to report about Powys Teaching Health Board, which is that it has a dental helpline, which is very positive. Could you just outline the thoughts you have about a national dental helpline in order to help people who are waiting for an NHS dentist to connect with potential vacancies? Diolch yn fawr iawn.
Hoffwn ddiolch i chi am eich gwaith ar ddeintyddiaeth. Yn wahanol i'r Ceidwadwyr, rwy'n teimlo eich bod yn sicr wedi cefnogi'r galwadau am olwg ehangach ar ddeintyddiaeth; er enghraifft, rydych chi wedi helpu gydag ariannu deintydd yn Llandrindod. Weithiau ystyrir Canolbarth a Gorllewin Cymru yn anialwch deintyddol, ond mae'r deintydd dan sylw yn sicr wedi helpu, ac mae mwy i'w wneud, yn amlwg.
Rwy'n croesawu ymrwymiad y Llywodraeth i ddiwygiadau sydd â'r nod o wella hygyrchedd, ond mae'n parhau i fod yn araf iawn. Yn fy sir fy hun ym Mhowys, mae data Bwrdd Iechyd Addysgu Powys yn dangos, er gwaethaf gostyngiad graddol, fod 4,361 o oedolion yn dal i aros am ddeintydd GIG, a 274 o blant. Mae un peth da i'w adrodd am Fwrdd Iechyd Addysgu Powys, sef bod ganddo linell gymorth ddeintyddol, sy'n gadarnhaol iawn. A allwch amlinellu'r syniadau sydd gennych am linell gymorth ddeintyddol genedlaethol er mwyn helpu pobl sy'n aros am ddeintydd GIG i gysylltu â lleoedd gwag posibl? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn, Jane, and thank you for keeping me on my toes on this issue. I can always be assured that this is an issue that you will ask questions about. It does make a difference, and I'd like to thank you for that. I don't think 300,000 new dental appointments in the NHS is insignificant, but as you say, there's an access gap for those who want NHS dentistry. It's not easy when so many NHS dentists have moved to the private sector, and that is a challenge for us. That's why I have asked the dental team to come up with a 10-year plan for what does this look like now, what does it look like in the future. Part of the challenge there, of course, is how we finance that, and that is one of the greatest challenges we face now.
I know that there have been concerns in the past in particular about getting dentists in the area that both you and I represent. You're quite right about Powys; it was quite good to be able to support the new dentist there. I'm delighted to see that Aberystwyth University is developing a proposal to train people in relation to dentistry in that part of the world, where there is a real challenge. And that was something I discussed with the new chair of Hywel Dda this morning, although there may be other parts of the country that are also interested in that.
The other issue that I've been pursuing recently is that I'm very concerned about the low numbers of Welsh domiciled students who are being enrolled in the only dental school in Wales, in Cardiff University—very low numbers. I had a meeting with them last week to really try and get them to the same place as the medical school in Cardiff has got to. It doesn't happen without effort, but they have given us some assurances on that, so I do hope that they will hold to the commitment that they made to me last week, which is to see an increase in the next three years so that the numbers will reach around 40 per cent of the intake, which would be a massive, massive increase. Because we do need Welsh domiciled students; they're more likely to retain their place in Wales and to be able to serve our public.
Diolch yn fawr iawn, Jane, a diolch am fy nghadw ar flaenau fy nhraed ar y mater hwn. Gallaf bob amser fod yn sicr fod hwn yn fater y byddwch yn gofyn cwestiynau yn ei gylch. Mae'n gwneud gwahaniaeth, a hoffwn ddiolch i chi am hynny. Nid wyf yn credu bod 300,000 o apwyntiadau deintyddol newydd yn y GIG yn ansylweddol, ond fel y dywedwch, mae bwlch mynediad i'r rhai sydd eisiau deintyddiaeth y GIG. Nid yw'n hawdd pan fo cymaint o ddeintyddion y GIG wedi symud i'r sector preifat, ac mae honno'n her i ni. Dyna pam fy mod wedi gofyn i'r tîm deintyddol lunio cynllun 10 mlynedd ar gyfer sut olwg sydd ar hyn nawr, sut olwg a fydd arno yn y dyfodol. Rhan o'r her, wrth gwrs, yw sut rydym yn ariannu hynny, a dyna un o'r heriau mwyaf sy'n ein hwynebu nawr.
Rwy'n gwybod bod pryderon wedi bod yn y gorffennol yn enwedig ynglŷn â chael deintyddion yn yr ardal rydych chi a minnau'n ei chynrychioli. Rydych chi'n llygad eich lle am Bowys; roedd yn eithaf da gallu cefnogi'r deintydd newydd yno. Rwy'n falch iawn o weld bod Prifysgol Aberystwyth yn datblygu cynnig i hyfforddi pobl mewn deintyddiaeth yn y rhan honno o'r byd, lle mae yna her go iawn. Ac roedd hynny'n rhywbeth a drafodais gyda chadeirydd newydd Hywel Dda y bore yma, er efallai fod rhannau eraill o'r wlad â diddordeb yn hynny hefyd.
Y mater arall y bûm ar ei drywydd yn ddiweddar yw fy mod yn bryderus iawn am y niferoedd isel o fyfyrwyr sy'n hanu o Gymru sy'n cofrestru yn yr unig ysgol ddeintyddol yng Nghymru, ym Mhrifysgol Caerdydd—niferoedd isel iawn. Cefais gyfarfod gyda nhw yr wythnos diwethaf i geisio eu cael i'r un lle ag y mae'r ysgol feddygol yng Nghaerdydd wedi cyrraedd. Nid yw'n digwydd heb ymdrech, ond maent wedi rhoi rhywfaint o sicrwydd i ni ar hynny, felly rwy'n gobeithio y byddant yn glynu wrth yr ymrwymiad a wnaethant i mi yr wythnos diwethaf, sef i weld cynnydd yn y tair blynedd nesaf fel y bydd y niferoedd yn cyrraedd tua 40 y cant o'r cymeriant, a fyddai'n gynnydd enfawr. Oherwydd rydym angen myfyrwyr sy'n hanu o Gymru; maent yn fwy tebygol o gadw eu lle yng Nghymru ac o allu gwasanaethu ein cyhoedd.
8. Sut mae'r Gweinidog yn mynd i'r afael â'r gystadleuaeth gynyddol am hyfforddiant arbenigedd meddygol yng Nghymru, o ystyried y nifer gyfyngedig o swyddi hyfforddi a'r nifer gynyddol o feddygon sy'n graddio? OQ60862
8. How is the Minister addressing the rising competition for medical specialty training in Wales, given the fixed number of training posts and the rising number of graduating doctors? OQ60862
Despite the difficult financial situation, the Welsh Government has and will continue to invest in the workforce required to support our health system in Wales, and £281.98 million was invested in 2023-24, which included an additional £7.14 million for medical training places. We're going to maintain this level for 2024-25.
Er gwaethaf y sefyllfa ariannol anodd, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi a bydd yn parhau i fuddsoddi yn y gweithlu sydd ei angen i gefnogi ein system iechyd yng Nghymru, a buddsoddwyd £281.98 miliwn yn 2023-24, a oedd yn cynnwys £7.14 miliwn yn ychwanegol ar gyfer lleoedd hyfforddiant meddygol. Rydym yn mynd i gynnal y lefel hon ar gyfer 2024-25.
Thank you. So, the shortage of specialty positions for our doctors is causing us to lose valuable and committed professionals to other health boards across the UK and, more concerning, to overseas destinations, such as America and Australia. More doctors are graduating in Wales. In 2003 there were 184 Welsh graduate doctors, rising to 382 in 2013, and 410 in 2023. However, there is an extremely limited number of posts available, it seems, for training in the most vital of specialties, such as anaesthetics, cardiology, core and general surgery, emergency medicine, general practice and paediatrics. Nearly all of the over 400 graduating doctors will now be pursuing posts in these core specialties, which collectively only offer 264 places. Indeed, out of all those, only one post was unfilled last year. So, couple this with the growing appeal of Wales among doctors and the shortage of core specialties, what is the Minister doing to collaborate with external stakeholders, like the Association of Anaesthetists, to build up our capacity of specialty training?
Diolch. Felly, mae’r prinder swyddi arbenigol ar gyfer ein meddygon yn peri inni golli gweithwyr proffesiynol gwerthfawr ac ymroddedig i fyrddau iechyd eraill ledled y DU, ac yn waeth byth, i leoedd tramor, fel America ac Awstralia. Mae mwy o feddygon yn graddio yng Nghymru. Yn 2003, roedd 184 o feddygon graddedig yng Nghymru, gan godi i 382 yn 2013, a 410 yn 2023. Fodd bynnag, ymddengys mai nifer cyfyngedig iawn o leoedd sydd ar gael i hyfforddi yn yr arbenigeddau mwyaf hanfodol, megis anestheteg, cardioleg, llawfeddygaeth graidd a llawfeddygaeth gyffredinol, meddygaeth frys, ymarfer cyffredinol a phediatreg. Bydd bron i bob un o’r dros 400 o feddygon sy’n graddio bellach yn ceisio am swyddi yn yr arbenigeddau craidd hyn, sydd gyda'i gilydd ond yn cynnig 264 o leoedd. Yn wir, o’r rheini, dim ond un swydd na chafodd ei llenwi y llynedd. Felly, o ystyried hyn, ynghyd ag atyniad cynyddol Cymru ymhlith meddygon a’r prinder arbenigeddau craidd, beth mae’r Gweinidog yn ei wneud i gydweithio â rhanddeiliaid allanol, fel Cymdeithas yr Anesthetyddion, i gynyddu ein capasiti hyfforddiant arbenigol?
Thanks very much. Well, we have seen a significant increase in the number of medical training places in Wales, including specialty training posts. We've provided funding for an additional 55 medical students per year, in addition to the creation of the additional places provided by the north Wales programme. As I said earlier, the new north Wales medical school is going to commence their direct intake this autumn, and we're going to see, by 2029, 140 students. That is being delivered alongside increases to specialty training places. So, we've seen a 3.4 per cent increase in 2023-24, and in foundation training places, a 15 per cent increase in 2023-24, to ensure that alignment across medical training pipelines. So, we are lining it all up, I can assure you.
Diolch yn fawr iawn. Wel, rydym wedi gweld cynnydd sylweddol yn nifer y lleoedd hyfforddiant meddygol yng Nghymru, gan gynnwys swyddi hyfforddiant arbenigol. Rydym wedi darparu cyllid ar gyfer 55 o fyfyrwyr meddygol ychwanegol y flwyddyn, yn ogystal â chreu'r lleoedd ychwanegol a ddarperir gan raglen gogledd Cymru. Fel y dywedais yn gynharach, mae ysgol feddygol newydd gogledd Cymru yn mynd i ddechrau eu derbyniad uniongyrchol yn yr hydref, ac rydym yn mynd i weld 140 o fyfyrwyr erbyn 2029. Mae hynny’n cael ei ddarparu ochr yn ochr â chynnydd mewn lleoedd hyfforddiant arbenigol. Felly, rydym wedi gweld cynnydd o 3.4 y cant yn 2023-24, ac mewn lleoedd hyfforddiant sylfaen, cynnydd o 15 y cant yn 2023-24, i sicrhau aliniad ar draws y llwybrau hyfforddiant meddygol. Felly, gallaf roi sicrwydd i chi ein bod yn alinio'r cyfan.
Ac yn olaf, cwestiwn 9, Carolyn Thomas.
And finally, question 9, Carolyn Thomas.
9. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ynghylch nifer y nyrsys canser y fron metastatig yng Ngogledd Cymru? OQ60880
9. What discussions has the Minister had with Betsi Cadwaladr University Health Board regarding the number of metastatic breast cancer nurses in North Wales? OQ60880
Diolch yn fawr, Carolyn. And before I answer your question, I would like to pay tribute once again to the incredible campaigner Tassia Haines, who sadly passed away last week. I know the Dirprwy Lywydd gave a very warm tribute to her last week. She was a campaigner like no other I've ever met—her power of persuasion, her energy, her determination to make a difference when she knew the difficult life that she was facing, but she was absolutely determined to make a difference to other women who were suffering like her. And it really is an incredible legacy that she leaves behind, and I'd like to pay tribute to her and send my warmest wishes to her family.
I understand very clearly the issues associated with metastatic breast cancer; I've talked about my own personal family experience with metastatic breast cancer. I discussed the issue with the chair of the health board during his last review. I know it has been a top priority for NHS planning and we are investing millions of pounds in cancer services. I know, in relation to the situation in Betsi, that the board is looking—. I think they had three metastatic cancer nurses in place; my understanding is that one of those has gone and they are having a review at the moment of the situation in relation to that.
Diolch yn fawr, Carolyn. A chyn imi ateb eich cwestiwn, hoffwn dalu teyrnged unwaith eto i'r ymgyrchydd anhygoel Tassia Haines, a fu farw yr wythnos diwethaf. Gwn i'r Dirprwy Lywydd roi teyrnged gynnes iawn iddi yr wythnos diwethaf. Roedd yn ymgyrchydd heb ei hail—ei gallu i berswadio, ei hegni, ei phenderfynoldeb i wneud gwahaniaeth pan oedd yn ymwybodol o'r bywyd anodd a oedd yn ei hwynebu, ond roedd yn gwbl benderfynol o wneud gwahaniaeth i fenywod eraill a oedd yn dioddef fel hithau. Ac mae'n gadael gwaddol gwirioneddol anhygoel ar ei hôl, a hoffwn dalu teyrnged iddi ac anfon fy nymuniadau cynhesaf at ei theulu.
Rwy’n deall y materion sy’n gysylltiedig â chanser metastatig y fron yn glir iawn; rwyf wedi siarad am fy mhrofiad teuluol personol fy hun gyda chanser metastatig y fron. Trafodais y mater gyda chadeirydd y bwrdd iechyd yn ystod ei adolygiad diwethaf. Gwn ei fod wedi bod yn un o brif flaenoriaethau'r GIG o ran cynllunio ac rydym yn buddsoddi miliynau o bunnoedd mewn gwasanaethau canser. Mewn perthynas â’r sefyllfa ym mwrdd Betsi, rwy'n gwybod bod y bwrdd yn edrych—.Rwy'n credu bod ganddynt dri swyddog nyrsio canser metastatig ar un adeg; rwy'n deall bod un ohonynt wedi gadael ac maent wrthi'n cynnal adolygiad o’r sefyllfa mewn perthynas â hynny.
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
Thank you for the answer, Minister. And I'd also like to echo my sympathy to Tassia Haines's family as well at this very sad time.
So, I've been contacted by a group of patients treated at Wrexham Maelor. As you said, they are concerned about the provision of nurses at the hospital, and the health board has indicated that a metastatic breast cancer nurse position has been vacant since last summer and the role is now under review due to financial constraints. So, how does the Minister work with health boards to ensure equity of service provision such as specialist cancer nurses within health boards right across Wales?
Diolch am eich ateb, Weinidog. A hoffwn innau adleisio fy nghydymdeimlad â theulu Tassia Haines ar yr adeg drist hon.
Mae grŵp o gleifion sy'n cael eu trin yn Ysbyty Maelor Wrecsam wedi cysylltu â mi. Fel y dywedoch chi, maent yn pryderu ynglŷn â darpariaeth nyrsys yn yr ysbyty, ac mae’r bwrdd iechyd wedi nodi bod swydd nyrs canser metastatig y fron wedi bod yn wag ers yr haf a bod y rôl yn cael ei hadolygu nawr oherwydd cyfyngiadau ariannol. Felly, sut mae'r Gweinidog yn gweithio gyda byrddau iechyd i sicrhau tegwch o ran darparu gwasanaethau megis nyrsys canser arbenigol o fewn byrddau iechyd ledled Cymru?
Thanks very much, Carolyn, and thanks for everything you do on behalf of your constituents in north Wales. As you say, Betsi Cadwaladr health board currently has three specialist nurse positions that support patients with metastatic breast or colorectal cancer. One of those three positions is currently vacant. And although the health board is giving careful consideration to its future, no decision has yet been made.
Diolch yn fawr iawn, Carolyn, a diolch am bopeth a wnewch ar ran eich etholwyr yn y gogledd. Fel y dywedwch, ar hyn o bryd, mae gan fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr dair swydd nyrs arbenigol sy’n cefnogi cleifion â chanser metastatig y fron neu ganser y colon a’r rhefr. Mae un o'r tair swydd yn wag ar hyn o bryd. Ac er bod y bwrdd iechyd yn rhoi ystyriaeth ofalus i'w dyfodol, nid oes penderfyniad wedi'i wneud eto.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 4, sef datganiadau 90 eiliad. Jayne Bryant.
We'll move on now to item 4, namely the 90-second statements. Jayne Bryant.
Yesterday Marshfield and District Women's Institute in my constituency hosted a birthday party to celebrate their centenary, a very impressive milestone. Life for women in Wales was very different when this group was established in 1924. The WI has evolved as our country has changed socially, politically and economically through the decades. Many local women have benefited from the friendship, support and varied learning opportunities offered through the WI. Over the last 100 years, Marshfield WI has made such a positive contribution to the local community and wider society, and it was fitting that the money raised during the raffle last night was donated to City Hospice. This desire to support local people is always evident whenever I visit Marshfield and other WI groups across Newport.
I'm really looking forward to welcoming members of Marshfield WI to the Senedd next month as part of their celebrations, and I would like to put on record today my congratulations to the current secretary, Kate Tunnicliffe, and everyone else who has given their time to this WI branch since 1924. Their commitment has ensured an important thread in the fabric of the local community life has endured.
Ddoe, cynhaliodd Sefydliad y Merched Maerun a’r Rhanbarth yn fy etholaeth barti pen-blwydd i ddathlu eu canmlwyddiant, carreg filltir aruthrol. Roedd bywyd i fenywod yng Nghymru yn wahanol iawn pan sefydlwyd y grŵp hwn ym 1924. Mae Sefydliad y Merched wedi esblygu wrth i’n gwlad newid yn gymdeithasol, yn wleidyddol ac yn economaidd dros y degawdau. Mae llawer o fenywod lleol wedi elwa o'r cyfeillgarwch, y gefnogaeth a'r cyfleoedd dysgu amrywiol a gynigir drwy Sefydliad y Merched. Dros y 100 mlynedd diwethaf, mae Sefydliad y Merched Maerun wedi gwneud cyfraniad mor gadarnhaol i’r gymuned leol a’r gymdeithas ehangach, ac roedd yn briodol fod yr arian a godwyd yn ystod y raffl neithiwr wedi’i roi i City Hospice. Mae’r awydd hwn i gefnogi pobl leol bob amser yn amlwg pryd bynnag y byddaf yn ymweld â Maerun a grwpiau Sefydliad y Merched eraill ar draws Casnewydd.
Edrychaf ymlaen yn fawr at groesawu aelodau Sefydliad y Merched Maerun i’r Senedd fis nesaf fel rhan o’u dathliadau, a hoffwn gofnodi fy llongyfarchiadau heddiw i'r ysgrifennydd presennol, Kate Tunnicliffe, a phawb arall sydd wedi rhoi eu hamser i'r gangen hon o Sefydliad y Merched ers 1924. Mae eu hymrwymiad wedi sicrhau bod edefyn pwysig ym mywyd y gymuned leol wedi parhau.
As we heard earlier, this month is the UK's Cerebral Palsy Awareness Month, when organisations across the UK come together to raise awareness of cerebral palsy, the most common disability in children worldwide, as we heard, with over 6,000 people living with cerebral palsy in Wales and a baby born every five days in Wales who will have cerebral palsy.
This condition affects posture and movement as a result of brain damage. It can also affect sensation, perception, cognition, communication and eating and drinking. It makes activities that most of us take for granted, such as walking, talking, dressing and fine motor skills, difficult to do. Today, like some colleagues, I had the pleasure of attending Cerebral Palsy Cymru's lunchtime event. They're a national centre of excellence that provides therapy to children in Wales who have cerebral palsy. Their specialist team of therapists work together to offer transdisciplinary skills so that each child benefits from their combined expertise, as well as offering a family support service. At the event, we heard from some of the families they help and how Cerebral Palsy Cymru have made a positive impact on their lives.
The charity currently receives 0 per cent support from Welsh Government or the NHS to fund their early intervention baby programme, which is currently 100 per cent funded from fundraising and retail activities. However, this is not sustainable in the face of rising costs and demand for services. As they say, and I'll conclude with this statement from them: 'We feel it's only fair that the Welsh Government contributes to a vital service, directly or via its NHS Wales funding, without which NHS Wales and social services departments would incur significantly more cost and there would be greater health inequality for disabled people in Wales.'
Fel y clywsom yn gynharach, y mis hwn yw Mis Ymwybyddiaeth Parlys yr Ymennydd y DU, pan fydd sefydliadau ledled y DU yn dod ynghyd i godi ymwybyddiaeth o barlys yr ymennydd, yr anabledd mwyaf cyffredin ymhlith plant ledled y byd, fel y clywsom, gyda dros 6,000 o bobl yn byw gyda pharlys yr ymennydd yng Nghymru a baban a fydd yn dioddef o barlys yr ymennydd yn cael ei eni bob pum niwrnod yng Nghymru.
Mae'r cyflwr hwn yn effeithio ar ystum a symudiad y corff o ganlyniad i niwed i'r ymennydd. Gall hefyd effeithio ar deimlad, canfyddiad, gwybyddiaeth, cyfathrebu a bwyta ac yfed. Mae’n gwneud gweithgareddau y mae’r rhan fwyaf ohonom yn eu cymryd yn ganiataol fel cerdded, siarad, gwisgo a sgiliau echddygol manwl yn anodd iawn. Heddiw, fel rhai o'm cyd-Aelodau, cefais y pleser o fynychu digwyddiad amser cinio Parlys yr Ymennydd Cymru. Maent yn ganolfan ragoriaeth genedlaethol sy'n darparu therapi i blant â pharlys yr ymennydd yng Nghymru. Mae eu tîm arbenigol o therapyddion yn gweithio gyda’i gilydd i gynnig sgiliau trawsddisgyblaethol fel bod pob plentyn yn elwa o’u harbenigedd cyfunol, yn ogystal â chynnig gwasanaeth cymorth i deuluoedd. Yn y digwyddiad, clywsom gan rai o’r teuluoedd y maent yn eu helpu a sut mae Parlys yr Ymennydd Cymru wedi cael effaith gadarnhaol ar eu bywydau.
Ar hyn o bryd, nid yw'r elusen yn derbyn unrhyw arian gan Lywodraeth Cymru na’r GIG i ariannu eu rhaglen ymyrraeth gynnar ar gyfer babanod, sydd ar hyn o bryd yn cael ei hariannu 100 y cant drwy weithgareddau codi arian a manwerthu. Fodd bynnag, nid yw hyn yn gynaliadwy yn wyneb y galw am wasanaethau a chostau cynyddol. Fel y dywedant, ac rwyf am gloi gyda’r datganiad hwn ganddynt: 'Rydym yn teimlo ei bod ond yn deg fod Llywodraeth Cymru yn cyfrannu at wasanaeth hanfodol, yn uniongyrchol neu drwy ei chyllid i GIG Cymru, y byddai GIG Cymru ac adrannau gwasanaethau cymdeithasol yn mynd i gostau sylweddol uwch ac y byddai mwy o anghydraddoldeb iechyd i bobl anabl yng Nghymru hebddo.'
The mining memorial garden in Senghenydd, which commemorates the miners who died in the deadly disaster in 1913, has been formally recognised at the National Mining Disaster Memorial for Wales. The garden of remembrance, opened in 2013, stands on the site of the Universal colliery, and is now a memorial not only to the 439 miners and one rescuer who lost their lives that dreadful day, but to all the untold numbers of lives cut short in mining disasters across Wales.
I would like to pay tribute to the Aber Valley Heritage Group for their commitment to the memorial garden and all of the hard work from volunteers that goes into its upkeep. And Llywydd dros dro, there is a campaign, I know, to secure permanent display at a local museum for the hoof of the pit pony Kildare, which was cut off following the Senghenydd explosion. Were it brought back, of course, to the valley, it would stand as a poignant reminder that a man and a boy's life was worth less than that of a horse. There is a hope locally that public authorities will look favourably on this demand, but today let us please as a Senedd all congratulate all of those who have worked to get this recognition for the memorial garden at Senghenydd, in honour of the thousands of miners who have died in colliery disasters across our nation, and with a fierce determination to keep the memory and culture of these communities as something we all can cherish. Diolch.
Mae gardd goffa lofaol Senghennydd, sy’n coffau’r glowyr a fu farw yn nhrychineb erchyll 1913, wedi’i chydnabod yn ffurfiol fel Cofeb Genedlaethol Trychinebau Glofaol Cymru. Mae’r ardd goffa a agorwyd yn 2013 ar safle glofa’r Universal bellach yn gofeb nid yn unig i’r 439 o lowyr a'r un achubwr a fu farw ar y diwrnod ofnadwy hwnnw, ond i’r holl fywydau dirifedi a gollwyd mewn trychinebau glofaol ledled Cymru.
Hoffwn dalu teyrnged i Grŵp Treftadaeth Cwm Aber am eu hymrwymiad i’r ardd goffa a’r holl waith caled gan wirfoddolwyr i’w chynnal. A Lywydd dros dro, gwn fod ymgyrch ar y gweill i sicrhau arddangosfa barhaol mewn amgueddfa leol ar gyfer carn merlen y pwll, Kildare, a dorrwyd i ffwrdd yn dilyn ffrwydrad Senghennydd. Pe bai’n dod yn ôl i’r dyffryn, wrth gwrs, byddai’n symbol ingol i'n hatgoffa bod bywyd dyn a bachgen yn werth llai na bywyd ceffyl. Mae gobaith lleol y bydd awdurdodau cyhoeddus yn edrych yn ffafriol ar y cais hwn, ond heddiw, gadewch i ni fel Senedd longyfarch pawb sydd wedi gweithio i sicrhau'r gydnabyddiaeth hon i ardd goffa Senghennydd, er anrhydedd i’r miloedd o lowyr a fu farw mewn trychinebau glofaol ledled ein cenedl, a chyda phenderfynoldeb angerddol i gadw cof a diwylliant y cymunedau hyn yn rhywbeth y gall pob un ohonom ei drysori. Diolch.
Symudwn ni ymlaen nawr i eitem 5, sef dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 ar gasgliadau cenedlaethol, a dwi'n galw ar Heledd Fychan i wneud y cynnig.
We'll move on now to item 5, a Member debate under Standing Order 11.21 on national collections, and I call on Heledd Fychan to move the motion.
Cynnig NDM8505 Heledd Fychan, Delyth Jewell, Jane Dodds, Tom Giffard, Mabon ap Gwynfor, Sioned Williams
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn credu bod:
a) casgliadau cenedlaethol Cymru, sydd o dan ofal Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac Amgueddfa Cymru, yn berchen i bawb yng Nghymru;
b) angen diogelu'r casgliadau ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol, tra hefyd yn parhau i gael eu defnyddio i ysbrydoli ac ysgogi pobl o bob oed; ac
c) mynediad am ddim i’n hamgueddfeydd cenedlaethol wedi bod yn llwyddiant diamheuol ers cyflwyno’r polisi yn 2001, a bod y polisi hwn yn un y dylid ei warchod.
2. Yn nodi:
a) rhybuddion gan y sefydliadau bod toriadau cyllidol refeniw a chyfalaf yn peryglu’r casgliadau cenedlaethol, oherwydd gofodau a storfeydd anaddas a hefyd lleihad yn nifer y staff arbenigol sydd bellach wedi eu cyflogi i ofalu amdanynt;
b) y pryderon y bydd toriadau pellach yn gwaethygu’r sefyllfa; ac
c) cyfrifoldebau Llywodraeth Cymru o dan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 ar gyfer ein casgliadau cenedlaethol.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) comisiynu panel o arbenigwyr i sefydlu beth yw’r perygl i’r casgliadau, a gweithio gyda’r sefydliadau a Llywodraeth Cymru i roi ar waith gynllun i’w diogelu;
b) gweithio gyda Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac Amgueddfa Cymru, a’r undebau sy’n cynrychioli’r staff yn y sefydliadau hyn, i sicrhau eu hyfywedd i’r dyfodol; ac
c) gweithio gydag Amgueddfa Cymru i barhau gyda’r polisi mynediad am ddim i’n hamgueddfeydd cenedlaethol.
Motion NDM8505 Heledd Fychan, Delyth Jewell, Jane Dodds, Tom Giffard, Mabon ap Gwynfor, Sioned Williams
To propose that the Senedd:
1. Believes that:
a) the national collections of Wales, which are under the care of the National Library of Wales and Amgueddfa Cymru, belong to everyone in Wales;
b) the collections need to be protected for future generations, while also continuing to be used to inspire and motivate people of all ages; and
c) free access to our national museums has been an undoubted success since the introduction of the policy in 2001, and that this policy is one that should be protected.
2. Notes:
a) warnings from the institutions that revenue and capital fiscal cuts endanger the national collections, due to unsuitable spaces and stores and also a reduction in the number of specialist staff who are now employed to care for them;
b) the concerns that further cuts will worsen the situation; and
c) Welsh Government responsibilities under the Government of Wales Act 2006 for our national collections.
3. Calls on the Welsh Government to:
a) commission a panel of experts to establish what the danger is to the collections, and work with the institutions and the Welsh Government to implement a plan to protect them;
b) work with the National Library of Wales and Amgueddfa Cymru, and the unions that represent the staff in these institutions, to ensure their viability for the future; and
c) work with Amgueddfa Cymru to retain the free entry policy to our national museums.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro, a diolch hefyd i Sioned Williams, Mabon ap Gwynfor, Delyth Jewell, Jane Dodds a Tom Giffard am gydgyflwyno'r cynnig sydd ger ein bron heddiw.
Mi ddylwn i fod yn glir fod nifer o'r sylwadau byddaf yn eu gwneud yn ystod y ddadl yn berthnasol i'r sector celfyddydol a diwylliannol yn ei gyfanrwydd, a mawr obeithiaf y bydd cyfle am ddadl arall yn y dyfodol i dynnu sylw at effaith y toriadau ar nifer o feysydd pwysig eraill diwylliannol.
Mae dadl heddiw ynglŷn â rhywbeth sydd yn berchen i ni gyd, sef casgliadau cenedlaethol Cymru. Ac i fod yn glir, nid ni fel Senedd yw'r perchnogion, ond yn hytrach pawb sy'n byw yma yng Nghymru, pawb sydd wedi byw yma yng Nghymru, ynghyd â phawb fydd yn byw yma, sydd heb eto gael eu geni.
Mae yna filiynau o wrthrychau yn ffurfio'r casgliadau cenedlaethol, gyda phob un yn rhan o'n stori ni fel cenedl, yn cyfleu y llon a'r lleddf; penodau balch yn ein hanes a rhai sy'n destun cywilydd; rhai sy'n meithrin balchder ac yn ganolog i'n hunaniaeth, ac eraill sy'n ein hysgogi i wneud pethau'n wahanol yn ein presennol. Mae yna rywbeth at ddant pawb hefyd, o gelf i gerddoriaeth, o wyddoniaeth i blacardiau gwleidyddol Black Lives Matter, heb sôn am ddeinosoriaid, barddoniaeth, ffilmiau, dyddiaduron, adeiladau—mae'r ystod yn anhygoel.
Ac mi ydyn ni hefyd yn lwcus o ran y gweithlu sy'n gweithio gyda'r casgliadau hyn yn Amgueddfa Cymru, Llyfrgell Genedlaethol Cymru a'r comisiwn brenhinol, heb sôn am o fewn amgueddfeydd, archifdai a llyfrgelloedd eraill ledled y wlad. Nid yn unig maen nhw'n diogelu'r casgliadau, ond maen nhw hefyd yn dod â nhw'n fyw i bobl o bob oed, drwy waith ymgysylltu sydd yn cael ei weld fel arfer gorau ar lwyfan y byd. Maen nhw hefyd yn gwneud gwaith ymchwil pwysig dros ben, gan ddefnyddio'r casgliadau hanes natur i ddeall y newidiadau yn yr hinsawdd, a hyd yn oed ddarganfod rhywogaethau newydd.
Thank you, acting Presiding Officer, and I'd also like to thank Sioned Williams, Mabon ap Gwynfor, Delyth Jewell, Jane Dodds and Tom Giffard for co-submitting the motion before us today.
I should also state clearly that many of the comments that I will make during the debate are relevant to the arts and cultural sector as a whole, and I really hope that there will be an opportunity for another debate in the future, to draw attention to the impact of the cuts on a number of other important cultural areas.
Today's debate is about something that belongs to us all, namely the national collections of Wales. And to be clear, the owners are not us as a Senedd, but rather everyone who lives here in Wales, everyone who has lived here in Wales, together with everyone who will live here, who have not yet been born.
There are millions of objects that make up the national collections, with each one being part of our story as a nation, conveying joy and sorrow; proud chapters in our history and some that are shameful; some that foster pride and are central to our identity, and others that compel us to do things differently in our present. There is something for everyone, too, from art to music, from science to the political placards of Black Lives Matter, not to mention dinosaurs, poetry, films, diaries, buildings—the range is astonishing.
And we are also lucky in terms of the workforce working with these collections at Amgueddfa Cymru, the National Library of Wales and the royal commission, not to mention those in other museums, archives and libraries throughout the country. Not only do they protect the collections, but they also bring them to life for people of all ages, through engagement work that is viewed as best practice on the world stage. They also carry out extremely important research, using the natural history collections to understand the changes in the climate, and even to discover new species.
But despite the international recognition our national cultural institutions have received for their work worldwide, in using the national collections to inspire current and future generations, and to champion social justice, our own Government, unfortunately, just doesn't seem to get it. And the question everyone in the sector is asking is, 'Why?'
Ond er gwaethaf y gydnabyddiaeth ryngwladol y mae ein sefydliadau diwylliannol cenedlaethol wedi’i chael am eu gwaith ledled y byd, wrth ddefnyddio’r casgliadau cenedlaethol i ysbrydoli cenedlaethau’r presennol a’r dyfodol, ac i hyrwyddo cyfiawnder cymdeithasol, yn anffodus, nid yw'n ymddangos bod ein Llywodraeth ein hunain yn deall. A'r cwestiwn y mae pawb yn y sector yn ei ofyn yw, 'Pam?'
Take, for example, Andrew Green, the former chief librarian of the National Library of Wales, who wrote an excellent article on his blog in January of this year that bore the title ‘Why is the Welsh Government at war with culture?’ He expertly outlined not just the recent funding challenges, but also the historic ones over a decade and more and how we’ve reached this point of crisis. He didn’t mince his words, and concluded, I quote:
‘Anyone who works in the cultural sector in Wales, whose life is enhanced by the arts, or who cares about their social, economic and health benefits, should be deeply worried by a government whose members can’t manage to grasp the critical importance of maintaining and improving state support for cultural bodies and individuals—especially at a time of economic difficulty and hardship. They should rethink their budget priorities before it’s too late.'
And he’s not a lone voice. Pedr ap Llwyd, who only retired from his role as chief librarian last Friday, recently shared with me comments he’d made to both the Welsh Government and the board of trustees of the National Library prior to his departure, which were equally scathing, and I quote:
‘My experiences during my tenure as CEO of the National Library of Wales have revealed a gap in the political will needed to establish and sustain a supportive environment for the protection of our history and cultural legacy.'
Let me repeat that key phrase:
'a gap in the political will.'
Ouch.
Now the Deputy Minister may recall that during one of our first exchanges during this Senedd term, back in June 2021, I asked how she intended to ensure a more central role for the arts and culture in the Government of the sixth Senedd, as compared to the fourth Senedd and the fifth Senedd, and tackle the underinvestment that has been seen for over a decade. The answer I received was as follows:
'a key part of my work is to work with the economy Minister in making sure that the cultural sector is adequately funded and is part of the key elements of the economic recovery in Wales, and they will play a key part in that.'
Well, clearly, this hasn't happened, and we're now in a situation where all of the institutions that care for our national collections on our behalf are telling us that they're not receiving the support they need to be able to continue to do this. The current chief executive of Amgueddfa Cymru, Jane Richardson, is quoted as saying:
'We shouldn't underestimate the long-lasting effect these cuts will have on Amgueddfa Cymru and the wider culture sector in Wales.'
We've been shown photos of priceless collections next to buckets overflowing with water. We've been warned about outdated electrics and inadequate storerooms. In fact, such is the seriousness of the situation at National Museum Cardiff, the infrastructure problems mean that they are fearful of failing a mechanical, electrical and plumbing inspection, which would mean closing the museum, either partly or fully, for an undefined period of time. The culture committee and many of us in this Chamber have asked why the Welsh Government is not responding. The silence has been deafening.
So today's motion is in many ways a last resort, to try and get the Deputy Minister and the Government to take action and provide the assurances that this Senedd is seeking regarding the safety of the national collections, both in terms of the buildings themselves where they are stored and in terms of the staff needed to both care for them and bring them to life. And if the Deputy Minister can't provide those assurances today, please will you support the motion and work with the institutions and an independent panel of experts to establish the risk and put in place a plan to safeguard them and secure the financial sustainability of the organisations? There is no time to waste.
All institutions are currently, and actively, going through redundancy programmes, meaning that vital skills are already being lost, with no time to put succession plans in place. In addition to losing curatorial and conservation skills, capacity will also be lost from key public-facing and behind-the-scenes roles, including cleaners, security staff, gallery, shop and café assistants, as well as education teams, to name a few. This will not only impact on the visitor experience and opening hours, but also the ability to collect. And worst of all, Welsh Government is helping to fund these redundancies.
There is a maintenance backlog of tens of millions of pounds, meaning that the buildings that house the collections risk damaging what they should be protecting. We saw what happened in Brazil, when Governments ignored warnings by curators and continued to underfund the national museum there: a catastrophic but avoidable fire where 92.5 per cent of the nation's collections was lost. How would we feel, and what would be the impact, if the same happened here?
Ystyriwch, er enghraifft, Andrew Green, cyn brif lyfrgellydd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, a ysgrifennodd erthygl wych ar ei flog ym mis Ionawr eleni o dan y teitl 'Why is the Welsh Government at war with culture?' Amlinellodd yn graff iawn nid yn unig yr heriau ariannu diweddar, ond hefyd y rhai hanesyddol dros ddegawd a mwy a sut rydym wedi cyrraedd yr argyfwng hwn. Roedd ei eiriau'n blwmp ac yn blaen, a daeth i'r casgliad hwn:
'Dylai unrhyw un sy’n gweithio yn y sector diwylliannol yng Nghymru, y mae’r celfyddydau yn cyfoethogi eu bywydau, neu sy’n poeni am eu buddion cymdeithasol, economaidd ac iechyd, fod yn bryderus iawn ynghylch llywodraeth nad yw ei haelodau'n gallu deall pwysigrwydd hanfodol cynnal a gwella cymorth y wladwriaeth i gyrff ac unigolion diwylliannol—yn enwedig ar adeg o galedi ac anhawster economaidd. Dylent ailfeddwl am eu blaenoriaethau cyllidebol cyn ei bod yn rhy hwyr.'
Ac nid ef yw'r unig un. Yn ddiweddar, rhannodd Pedr ap Llwyd, a ymddeolodd o’i rôl fel prif lyfrgellydd ddydd Gwener diwethaf, ei sylwadau gyda mi a wnaethai i Lywodraeth Cymru a bwrdd ymddiriedolwyr y Llyfrgell Genedlaethol cyn iddo adael, ac roeddent yr un mor ddeifiol:
'Mae fy mhrofiadau yn fy nghyfnod fel prif weithredwr Llyfrgell Genedlaethol Cymru wedi datgelu bwlch yn yr ewyllys gwleidyddol sydd ei angen i sefydlu a chynnal amgylchedd cefnogol er mwyn diogelu ein hanes a'n hetifeddiaeth ddiwylliannol.'
Gadewch imi ailadrodd yr ymadrodd allweddol hwnnw:
'bwlch yn yr ewyllys gwleidyddol.'
Aw.
Nawr, efallai y bydd y Dirprwy Weinidog yn cofio fy mod, yn ystod un o’n dadleuon cyntaf yn nhymor y Senedd hon, yn ôl ym mis Mehefin 2021, wedi gofyn sut roedd hi'n bwriadu sicrhau rôl fwy canolog i’r celfyddydau a diwylliant yn Llywodraeth y chweched Senedd, o gymharu â'r bedwaredd Senedd a'r bumed Senedd, a mynd i’r afael â’r tanfuddsoddi a welwyd ers dros ddegawd. Dyma'r ateb a gefais:
'rhan allweddol o fy ngwaith yw gweithio gyda Gweinidog yr Economi i sicrhau bod y sector diwylliannol yn cael ei ariannu'n ddigonol a'i fod yn rhan o elfennau allweddol yr adferiad economaidd yng Nghymru, a byddant yn chwarae rhan allweddol yn hynny o beth.'
Wel, yn amlwg, nid yw hyn wedi digwydd, ac rydym bellach mewn sefyllfa lle mae pob un o'r sefydliadau sy'n gofalu am ein casgliadau cenedlaethol ar ein rhan yn dweud wrthym nad ydynt yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt i allu parhau i wneud hyn. Dyfynnwyd prif weithredwr presennol Amgueddfa Cymru, Jane Richardson, yn dweud:
'Dylem ddeall pa mor sylweddol fydd effeithiau hirdymor y toriadau hyn ar Amgueddfa Cymru a’r sector diwylliant ehangach yng Nghymru.'
Dangoswyd lluniau i ni o gasgliadau amhrisiadwy wrth ymyl bwcedi a oedd yn gorlifo â dŵr. Rydym wedi cael ein rhybuddio am offer trydanol wedi dyddio a storfeydd annigonol. Mewn gwirionedd, mae’r sefyllfa yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd mor ddifrifol fel bod y problemau seilwaith yn golygu eu bod yn ofni y gallent fethu arolwg mecanyddol, trydanol a phlymio, a fyddai’n golygu cau’r amgueddfa, naill ai’n rhannol neu’n llwyr, am gyfnod amhenodol o amser. Mae’r pwyllgor diwylliant a llawer ohonom yn y Siambr wedi gofyn pam nad yw Llywodraeth Cymru yn ymateb. Mae'r distawrwydd wedi bod yn fyddarol.
Felly, y cynnig heddiw, mewn sawl ffordd, yw'r gobaith olaf i geisio cymell y Dirprwy Weinidog a’r Llywodraeth i weithredu a rhoi’r sicrwydd y mae’r Senedd hon yn ei geisio ynghylch diogelwch y casgliadau cenedlaethol, o ran yr adeiladau eu hunain lle cânt eu storio ac o ran y staff sydd eu hangen i ofalu amdanynt a dod â nhw'n fyw. Ac os na all y Dirprwy Weinidog roi’r sicrwydd hwnnw heddiw, a wnewch chi gefnogi’r cynnig a gweithio gyda’r sefydliadau a phanel annibynnol o arbenigwyr i sefydlu beth yw’r risg a rhoi cynllun ar waith i’w diogelu a sicrhau cynaliadwyedd ariannol y sefydliadau? Nid oes amser i'w wastraffu.
Mae rhaglenni diswyddo ar waith ym mhob sefydliad ar hyn o bryd, sy'n golygu bod sgiliau hanfodol eisoes yn cael eu colli, heb unrhyw amser i roi cynlluniau olyniaeth ar waith. Yn ogystal â cholli sgiliau curadurol a chadwraeth, bydd capasiti hefyd yn cael ei golli o rolau allweddol gyda'r cyhoedd a thu ôl i’r llenni, gan gynnwys glanhawyr, staff diogelwch, cynorthwywyr orielau, siopau a chaffis, yn ogystal â thimau addysg, i enwi dim ond rhai. Bydd hyn nid yn unig yn effeithio ar brofiad yr ymwelydd a'r oriau agor, ond hefyd ar y gallu i gasglu. Ac yn waeth na dim, mae Llywodraeth Cymru yn helpu i ariannu’r diswyddiadau hyn.
Ceir ôl-groniad cynnal a chadw o ddegau o filiynau o bunnoedd, sy’n golygu bod yr adeiladau lle caiff y casgliadau eu cadw mewn perygl o niweidio’r hyn y dylent fod yn ei warchod. Gwelsom yr hyn a ddigwyddodd ym Mrasil, pan anwybyddodd Llywodraethau rybuddion gan guraduron a pharhau i danariannu’r amgueddfa genedlaethol yno: tân trychinebus, ond un y gellir bod wedi'i osgoi, lle collwyd 92.5 y cant o gasgliadau’r genedl. Sut y byddem ni'n teimlo, a beth fyddai’r effaith, pe bai’r un peth yn digwydd yma?
A cyn cloi fy agoriad i'r ddadl hon, hoffwn hefyd fynegi fy mhryder am yr awgrym gan y Dirprwy Weinidog y dylai'r polisi mynediad am ddim i'n hamgueddfeydd cenedlaethol ddod i ben. A gaf i erfyn arnoch chi i edrych ar y dystiolaeth, a deall pa mor niweidiol fyddai hyn? Ers ei gyflwyno nôl yn 2001, mae'r polisi yma wedi bod yn llwyddiant ysgubol, gan ehangu mynediad i bobl na fyddai wedi ymgysylltu â'r casgliadau cenedlaethol fel arall, eu casgliadau nhw. Byddai ailgyflwyno tâl hefyd yn cael effaith ar faint o arian mae Amgueddfa Cymru yn gallu ei godi neu ei ddenu o ffynonellau eraill. Nid dyma'r datrysiad.
And before I conclude my opening remarks to this debate, I would also like to express my concern about the suggestion made by the Deputy Minister that the policy of free entry to our national museums should end. Could I urge you to look at the evidence and understand how damaging this would be? Since it was introduced back in 2001, this policy has been a resounding success, widening access to people who may not otherwise have engaged with the national collections, their collections. Reintroducing a charge would also have an impact on how much money Amgueddfa Cymru is able to raise or attract from other sources. This is not the solution.
Our culture and our heritage matter. They aren't something nice to have when times are good; they are a vital part of our nation. I look forward to today's debate and hearing the contributions, but I also hope we will find solutions to help these vital sectors not only survive and open the doors, but flourish, and not just for us, but for future generations.
Mae ein diwylliant a’n treftadaeth yn bwysig. Nid pethau braf i'w cael pan fo amseroedd yn dda mohonynt; maent yn rhan hanfodol o’n cenedl. Edrychaf ymlaen at y ddadl heddiw a chlywed y cyfraniadau, ond rwyf hefyd yn gobeithio y gallwn ddod o hyd i atebion i helpu’r sectorau hanfodol hyn nid yn unig i oroesi ac agor eu drysau, ond i ffynnu, ar ein cyfer ni, ac ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol.
Can I thank Heledd Fychan for bringing this debate forward today, and in particular for her commitment to bringing this debate forward in a cross-party way, and working together on some of the wording and the language, which I know is often sometimes difficult, and I appreciate that I was a little bit difficult, but we managed to find a form of words that we all agreed on? But, whilst Heledd and I disagree on rather a lot, her commitment, I think, to the cultural sector and the arts sector is unquestionable, so thank you very much for bringing forward this debate today, Heledd.
I think Heledd put it really well that this is obviously a debate today that is ostensibly about our national collections, but there's also something to be said for the wider cultural sector, because we know, because people in the sector themselves have said, that they feel the cultural and heritage sector in Wales is in crisis, and what is that Welsh Labour Government doing about that crisis? Well, the arts council's budget has been cut, Amgueddfa Cymru's budget cut, the national library budget cut, the local culture and sports budget cut, Creative Wales cut, Cadw's budget cut and so on, and, on top of that, we've seen, just this week, the Welsh Labour Government have offered an overdue and watered down cultural strategy, three years into the term, which we now know will go forward to an eight-week consultation.
We know Amgueddfa Cymru is making redundancies, because they've been forced to find that £4.5 million that Heledd Fychan alluded to, brought by the huge financial pressures and decisions taken by this Welsh Labour Government. We know that the cultural and the arts sector here in Wales has taken a disproportionate cut in terms of the overall savings that have been made across the budget area, so I would like the Deputy Minister in her response, if possible, to explain exactly why it is this sector that seems to have borne the brunt of these cuts, and exactly whether she was that champion that we've heard before, around the Cabinet table, for this sector. I'm afraid to say this, because on a personal level I do have a lot of respect for the Deputy Minister, but we have seen, unfortunately, a prioritisation of photo ops and foreign trips over and above the needs of a sector that is so obviously in support. We've seen a propensity to hide behind that arm's-length principle, sometimes, to avoid responsibility for the decisions that are made, not by those institutions, but around the Cabinet table.
So, what we need going forward is a strong platform on which to raise our cultural brand and really support the institutions that work so hard to protect, preserve and promote our Welsh culture and our Welsh heritage. The serious concerns raised in recent months by the sector have highlighted the pressing challenges that it faces. We've heard many examples already from Heledd Fychan about the real seriousness now of the situation faced by the sector, and we need to do much, much more to secure those things that we should hold so, so dearly as a nation, because culture is something intangible; it matters to all of us. Without our culture, without our heritage, who are we as a nation? That's why I hope the Welsh Labour Government and this Deputy Minister, and anyone else who takes on the role after her, listens to this debate very seriously, listens to the voices of the people who have come out and explained the seriousness with which the Welsh Government should be taking the sector seriously, because, once our national collections are gone, once our national culture, our national heritage, is gone, what is Wales? Thank you.
A gaf fi ddiolch i Heledd Fychan am gyflwyno’r ddadl hon heddiw, ac yn arbennig am ei hymrwymiad i gyflwyno’r ddadl hon mewn ffordd drawsbleidiol, a chydweithio ar rywfaint o’r geiriad a’r iaith, y gwn y gall fod yn anodd weithiau, ac rwy’n derbyn fy mod wedi bod braidd yn anodd, ond fe lwyddasom i ddod o hyd i ffurf o eiriau roedd pob un ohonom yn cytuno arnynt? Ond er bod Heledd a minnau’n anghytuno ar lawer, credaf fod ei hymrwymiad i’r sector diwylliannol a’r sector celfyddydol yn ddigwestiwn, felly diolch yn fawr iawn am gyflwyno’r ddadl hon heddiw, Heledd.
Rwy'n credu bod Heledd wedi egluro'n glir fod hon yn amlwg yn ddadl heddiw sy’n ymwneud â’n casgliadau cenedlaethol, ond mae rhywbeth i’w ddweud hefyd am y sector diwylliannol ehangach, gan y gwyddom, am fod pobl yn y sector eu hunain wedi dweud, eu bod yn teimlo bod y sector diwylliannol a threftadaeth yng Nghymru mewn argyfwng, a beth mae Llywodraeth Lafur Cymru yn ei wneud am yr argyfwng hwnnw? Wel, mae cyllideb cyngor y celfyddydau wedi’i thorri, gwelwyd toriad yng nghyllideb Amgueddfa Cymru, gwelwyd toriad yng nghyllideb y llyfrgell genedlaethol, gwelwyd toriad yn y gyllideb ar gyfer chwaraeon a diwylliant lleol, toriad i Cymru Greadigol, toriad i gyllideb Cadw ac yn y blaen, ac ar ben hynny, rydym wedi gweld yr wythnos hon fod Llywodraeth Lafur Cymru wedi cynnig strategaeth ddiwylliannol hirddisgwyliedig ac wedi'i glastwreiddio, dair blynedd i mewn i’r tymor, y gwyddom bellach y bydd yn destun ymgynghoriad wyth wythnos.
Gwyddom fod Amgueddfa Cymru yn dileu swyddi, am eu bod wedi cael eu gorfodi i ddod o hyd i’r £4.5 miliwn y cyfeiriodd Heledd Fychan ato, yn sgil y pwysau ariannol enfawr a’r penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth Lafur Cymru. Gwyddom fod toriad anghymesur wedi'i wneud i'r sector diwylliannol a’r celfyddydau yma yng Nghymru o ran yr arbedion cyffredinol a wnaed ar draws y maes cyllideb, felly hoffwn i’r Dirprwy Weinidog egluro, yn ei hymateb, os yn bosibl, pam yn union mai'r sector hwn, yn ôl pob golwg, sydd wedi dwyn baich y toriadau hyn, ac a fu'n hyrwyddwr ar ran y sector o gwmpas bwrdd y Cabinet, fel y clywsom o'r blaen. Mae arnaf ofn dweud hyn, oherwydd ar lefel bersonol, mae gennyf lawer o barch at y Dirprwy Weinidog, ond yn anffodus, rydym wedi gweld, blaenoriaeth yn cael ei rhoi i gyfleoedd am ffotograffau a theithiau tramor ar draul anghenion sector sydd mor amlwg angen cymorth. Rydym wedi gweld tueddiad i guddio y tu ôl i’r egwyddor hyd braich, weithiau, er mwyn osgoi cyfrifoldeb am y penderfyniadau a wneir, nid gan y sefydliadau hynny, ond o amgylch bwrdd y Cabinet.
Felly, yr hyn sydd ei angen arnom yn y dyfodol yw llwyfan cryf er mwyn dyrchafu ein brand diwylliannol a chefnogi’r sefydliadau sy’n gweithio mor galed i warchod, cadw a hyrwyddo diwylliant Cymru a threftadaeth Cymru. Mae’r pryderon difrifol a godwyd dros y misoedd diwethaf gan y sector wedi amlygu’r heriau enbyd sy’n ei wynebu. Rydym wedi clywed llawer o enghreifftiau eisoes gan Heledd Fychan am ddifrifoldeb gwirioneddol y sefyllfa a wynebir gan y sector bellach, ac mae angen inni wneud llawer iawn mwy i ddiogelu'r pethau sydd mor annwyl i ni fel cenedl, gan fod diwylliant yn rhywbeth anghyffwrdd; mae o bwys i bob un ohonom. Heb ein diwylliant, heb ein treftadaeth, pwy ydym ni fel cenedl? Dyna pam y gobeithiaf y bydd Llywodraeth Lafur Cymru a’r Dirprwy Weinidog, ac unrhyw un arall sy’n ymgymryd â’r rôl ar ei hôl, yn gwrando ar y ddadl hon o ddifrif, yn gwrando ar y bobl sydd wedi codi eu llais ac wedi dweud y dylai Llywodraeth Cymru fod yn cymryd y sector o ddifrif, oherwydd pan fydd ein casgliadau cenedlaethol wedi diflannu, pan fydd ein diwylliant cenedlaethol, ein treftadaeth genedlaethol wedi diflannu, beth yw Cymru? Diolch.
Mae cenedl heb gof yn genedl heb stori, ac mae cenedl heb stori yn genedl heb ddyfodol. Dyna'r gwirionedd athronyddol sylfaenol sydd yn sylfaen i'r cynnig heddiw. Mae ein casgliadau a'n harchifau cenedlaethol yn adrodd y stori honno, yn arddangos ac yn ffurfio ein hunaniaeth a'n dealltwriaeth o'n hunaniaeth. Yn ei gyfrol enwog, Archive Fever, dywed yr athronydd Jacques Derrida nad yw diwylliannau sy'n marw yn gadael unrhyw archif, achos cyfrinach fwyaf yr archif yw nad yw'n rhwybeth statig.
A nation without a memory is a nation without a story, and a nation without a story is a nation without a future. That is the basic philosophical truth that underpins today's motion. Our national collections and archives tell that story, and they display and shape our identity and our understanding of our identity. In his famous book, Archive Fever, the philosopher Jacques Derrida said that dying cultures leave no archive, because the biggest secret of the archive is that it's not something static.
'The archive folds the past into a differed time of much future work—it suggests a future for the past.'
'Mae'r archif yn plygu'r gorffennol yn amser gwahanol i lawer o waith y dyfodol—mae'n awgrymu dyfodol i'r gorffennol.'
Ein harchif yw dyfodol ein gorffennol. Mae'r argyfwng sy'n wynebu ein casgliadau cenedlaethol, dan ofal Amgueddfa Cymru a Llyfrgell Genedlaethol Cymru, felly yn argyfwng dirfodol nid yn unig i'r sefydliadau hynny eu hunan, ond hefyd i ddyfodol ein diwylliant ac i hanfod ein cenedl.
Yn ddiweddar fe gyflwynais ddadl yn y Siambr hon yn amlinellu hanes rhyfeddol deiseb heddwch menywod Cymru. Roedd yr hanes mwy neu lai yn angof am ganrif, ond, diolch i'r gwaith sy'n digwydd dan ofal y llyfrgell genedlaethol, mae adnodd mor werthfawr, mor unigryw i ymchwilwyr y dyfodol ac i ni, ddinasyddion Cymru heddiw ac yfory, nawr yn cael ei ddiogelu. Datgelais yn y ddadl honno, dan deimlad, fod llofnod fy hen famgu ymhlith y cannoedd o filoedd sydd ar y ddeiseb. Ac yn wir, neithiwr, yn y dathliad i nodi diwedd cyfnod Mark Drakeford fel Prif Weinidog Cymru, y rhodd a chyflwynwyd iddo oedd y wybodaeth bod llofnod ei famgu e wedi ei ganfod ar y ddeiseb hefyd—rhodd mor brin. Ac yn ei sgil, roedd y Prif Weinidog, fel fi, yn medru teimlo'r wefr o ddeall y cysylltiad uniongyrchol yna rhwng ein presennol a'n gorffennol, a holl arwyddocâd ein cynfamau yn codi llais Cymru dros heddwch.
Prin wythnos neu ddwy wedi i fi gael cymorth i baratoi at y ddadl honno gan ymchwilydd o Amgueddfa Cymru, a gafodd hyd i enw fy hen famgu, fe ges i'r newyddion torcalonnus a chywilyddus ganddi ei bod hi wedi colli ei swydd yn sgil y toriadau ariannol i'w sector, wedi 24 mlynedd o wasanaeth. Ac nid hi yw'r unig un yn ei hadran, dywedodd. Mae colli swyddi fel hyn yn golygu colli'r arbenigedd, y gallu i gadw, y gallu i ddeall ac i ddehongli a rhannu ein casgliadau cenedlaethol. Sut bydd modd inni sicrhau bod ein casgliadau, a'u heffaith a'u neges a ddarluniwyd mor rymus gan ddeiseb heddwch menywod Cymru, yn parhau'n ddylanwad arnom a chenedlaethau'r dyfodol os na fydd gennym y staff arbenigol i wneud y gwaith yma? Ac mae ein hamgueddfeydd a'n llyfrgell genedlaethol yn gymaint yn fwy na storfeydd, wrth gwrs. Maen nhw'n chwarae rhan gwbl weithredol yng ngwead ein cymunedau a datblygiad ein cymdeithas.
Our archive is the future of our past. The crisis facing our national collections, under the care of Amgueddfa Cymru and the National Library of Wales, is therefore an existential crisis not only for the institutions themselves, but also for the future of our culture and for the essence of our nation.
I recently led a debate in this Chamber outlining the remarkable story of the Welsh women's peace petition, exploring its significance. It had been forgotten for almost a century, but, thanks to the work done by the national library, such a great resource for future researchers, and the citizens of Wales today and tomorrow, is now being safeguarded. I revealed in that debate that the signature of my great-grandmother was among the thousands of signatures on the petition. And, indeed, yesterday evening, in the celebration to note the end of Mark Drakeford's term as First Minister, the gift given to him was the knowledge that his own grandmother's signature had also been found on the petition. And, as a result, the First Minister, like myself, could feel that thrill of understanding that direct link between our present and our past, and all the significance of our foremothers raising the voice of Wales for peace.
Barely a couple of weeks after receiving help to prepare for that debate from a researcher at Amgueddfa Cymru, who found my great-grandmother's name, I received the heartbreaking and shameful news that she had lost her job due to the financial cuts in the sector, after 24 years of service. And she isn't the only one in her department, she said. The loss of these jobs means losing the expertise, the ability to retain, understand, interpret and share our national collections. So, how will we be able to ensure that our collections, and their impact and message, which were so powerfully illustrated by the Welsh women's peace petition, continue to influence us and future generations, if we don't have the specialist staff to do this work? And our museums and our national library are so much more than storage spaces, of course. They play a fully active role in the fabric of our communities and the development of our society.
Swansea's National Waterfront Museum, in the region I represent, was the first museum of sanctuary in the UK, and I have seen first-hand how the museum embeds the experience of those who are seeking sanctuary into their activities and ensures those voices are heard. The museum really crystalises how our national museum engages with, welcomes and treasures sanctuary seekers as our new citizens, citizens who enrich their work and their mission and thus our own communities.
Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn Abertawe, yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli, oedd amgueddfa noddfa gyntaf y DU, ac rwyf wedi gweld â’m llygaid fy hun sut mae’r amgueddfa’n ymgorffori profiad y rheini sy’n ceisio noddfa yn eu gweithgarwch ac yn sicrhau bod y lleisiau hynny’n cael eu clywed. Mae’r amgueddfa o ddifrif yn crisialu sut mae ein hamgueddfa genedlaethol yn ymgysylltu â cheiswyr noddfa, yn eu croesawu ac yn eu trysori fel ein dinasyddion newydd, dinasyddion sy’n cyfoethogi eu gwaith a’u cenhadaeth, ac felly, ein cymunedau ein hunain.
Hoffwn orffen drwy sôn am bwysigrwydd cynnal mynediad am ddim i'n hamgueddfeydd cenedlaethol. Bues i mewn cyfarfod yr wythnos diwethaf gyda'r prif mudiadau ac elusennau yng Nghymru sy'n ymladd dros fuddiannau plant a phobl ifanc. Fe danlinellwyd yn gryf eu pryderon am effaith codi tâl am fynediad i'n hamgueddfeydd ar blant a'u teuluoedd. Mae ymweliad ag amgueddfa yn un o'r ychydig iawn o weithgareddau sydd ar gael i deuluoedd a phlant sy'n cael hi'n anodd cael deuben llinyn ynghyd, yn enwedig pan nad yw'r haul yn gwenu ac mae mynd i'r parc neu am dro yn amhosib. Ac mae cost cynyddol gweithgareddau ac effaith colli mas ar y gweithgareddau hynny wedi'i nodi mewn sawl adroddiad diweddar, gan gynnwys arolwg gan Sefydliad Bevan, oedd yn awgrymu bod cyfran sylweddol o blant yn cael eu cau mas o weithgareddau sy'n hanfodol ar gyfer datblygiad addysgol a chymdeithasol, ac mae yna bryder bod lles plant yn cael ei effeithio'n ddybryd gan hyn.
Nod y strategaeth tlodi plant newydd yw ceisio sicrhau bod pob plentyn a pherson ifanc, ni waeth beth fo'u hamgylchiadau ariannol, yn cael yr un cyfleoedd, yn gallu manteisio ar yr un gwasanaethau ac yn gallu arfer eu hawliau yn yr un ffordd â'u cyfoedion. Mae pum amcan a phum blaenoriaeth y strategaeth honno yn alinio yn llwyr â'r hyn y mae ein hamgueddfeydd yn eu cynnig drwy fynediad am ddim. Sut felly mae tynnu'r modd y mae ein hamgueddfeydd yn darparu cymaint ac yn cyfoethogi gymaint ar brofiadau bywyd plant yn gydnaws â'r strategaeth hollbwysig hon sydd dim ond newydd ei chyhoeddi?
Mae'r rhybudd yn glir. Os na gefnogwn y galwadau yn y cynnig ger ein bron, bydd y pris i ddyfodol ein cenedl yn un na allwn ni fforddio ei dalu. Hoffwn gloi gyda dyfyniad arall gan Derrida sy'n crisialu pam dwi'n credu hynny:
I would like to conclude by talking about the importance of maintaining free access to our national museums. I attended a meeting last week with the main organisations and charities in Wales that fight for the interests of children and young people. They strongly emphasised their concerns about the impact of charging for entry to our museums on children and their families. A visit to a museum is one of the very few activities available for families and children who find it difficult to make ends meet, especially when the sun isn't shining and going to the local park or going for a walk is impossible. And the increasing cost of activities and the impact of the missing out on those activities has been identified in several recent reports, including a recent survey by the Bevan Foundation, which suggested that a significant proportion of children are being shut out of activities that are essential to their education and social development, and there is concern that the well-being of children is being seriously affected by this.
The aim of the Government's new child poverty strategy is to seek to ensure that all children and young people, regardless of their financial circumstances, have the same opportunities, can access the same services and can exercise their rights in the same way as their peers. The five objectives and five priorities of the strategy align entirely with what our museums offer through free admission. How then is removing the way that our museums provide so much, and enrich children's life experiences so much, compatible with that vital strategy, which has only just been published?
The warning is clear. If we don't support the calls in the motion before us, the price for the future of our nation will be one that we cannot afford to pay. I would like to conclude with another quote from Derrida that emphasises why I believe that:
'the question of the archive is not...a question of the past...It is a question of the future, the question of the future itself, the question of a response, of a promise and of a responsibility for tomorrow.'
'nid cwestiwn ynghylch y gorffennol yw'r cwestiwn ynghylch yr archif... Mae'n gwestiwn ynghylch y dyfodol, cwestiwn y dyfodol ei hun, cwestiwn ynghylch ymateb, addewid a chyfrifoldeb ar gyfer yfory.'
Diolch yn fawr, Heledd, am gyflwyno'r ddadl hon.
Thank you very much, Heledd, for bringing forward this debate today.
I will be voting for this motion today. As to the points in the motion, it is true that the national collections of Wales, which are under the care of the National Library of Wales and Amgueddfa Cymru, belong to everyone in Wales, not just those of us in the Senedd or those working in the national library or Amgueddfa Cymru. We have a duty to ensure the collections are protected for future generations, while also continuing to be used to inspire and motivate people of all ages.
Can I make a suggestion that we take them more often out into our communities? It's not the national museum or amgueddfa genedlaethol Caerdydd; it's, the same thing, Cymru—I'm not going to struggle to try and say it a second time. But it is, really. It's for all of us, and far too often you come across people working in some of these places who think it's for them, or perhaps people like them or the people living by them. It's for all of us and it's for the working class people in my constituency who live on the council estates. They've got an equal right to see these things as the people living in Lisvane in Julie Morgan's constituency.
I support free access to our national museums, which has been an undoubted success since the introduction of the policy by Labour in 2001—thank you, Rhodri—and that this policy is one that should be protected. I call in regularly to the National Waterfront Museum in Swansea, often for very short periods of time when I have a gap between events I am attending in Swansea. I will not do that if I have to pay. I'm not going to pay to go into a museum for 10, 15 minutes, but I can use that 10 or 15 minutes when I've got nothing else to do to visit the waterfront museum in Swansea. And can I say what a wonderful museum that is, and urge everyone who hasn't been there to visit?
It is important that revenue and capital cuts do not endanger the national collection due to unsuitable spaces and stores, and also a reduction in the number of specialist staff who are employed to care for them. I support the commissioning of a panel of experts to establish what the danger is to the collections, and work with the institutions and the Welsh Government to implement a plan for protecting them.
I support the call that the Welsh Government works with the National Library of Wales and Amgueddfa Cymru and the unions that represent staff in the institutions to ensure their viability for the future. We all want them to be viable for the future. We all want them to be able to be seen by people in the future, and none of us want to be remembered as the people who let those important documents or those important collections be damaged beyond repair because we didn't care. Nobody wants to be held responsible for that.
But we now reach the difficult part. We're all very good in here at spending money. Our previous First Minister must have been awfully frustrated by the fact that, every time we had a debate, people found means of spending more money. Spending money is easy. Where are you going to get it from? I often make suggestions. Many of them are from the untouchable list, and we have a very long untouchable list—that's why we've got this today—such as trains, where the Finance Committee was told that each passenger journey was subsidised by between £14 and £15 per journey. Basic farm payments—I mention them often. Three hundred and eighty one farm businesses get between £50,000 and £100,000 a year. Sixty businesses get over £100,000 per year. I support the Farmers Union of Wales's policy of capping basic farm payments. Why businesses are getting over £100,000 a year is beyond my comprehension, and it cannot be what we intend to do.
It's easy to ask for more money, but we need to look at ways of saving money in other areas, but we may need to look at ways of saving money within the museums and within the library. I think that every organisation I've ever seen has got inefficiencies in it, and I think that we need to drive out those inefficiencies. We need to protect what we all think is a very important part of our culture and our heritage, but we also need to realise that we cannot keep on spending more money on everything, because we're going to run out of money very quickly. So, let's find places to save, and let's prioritise things, because if everything's a priority, nothing is.
Byddaf yn pleidleisio dros y cynnig hwn heddiw. Ar y pwyntiau yn y cynnig, mae'n wir fod casgliadau cenedlaethol Cymru, sydd dan ofal Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac Amgueddfa Cymru, yn perthyn i bawb yng Nghymru, nid dim ond i'r rhai ohonom sydd yn y Senedd neu'r rhai sy'n gweithio yn y Llyfrgell Genedlaethol neu Amgueddfa Cymru. Mae gennym ddyletswydd i sicrhau bod y casgliadau'n cael eu diogelu ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, gan barhau i gael eu defnyddio i ysbrydoli ac ysgogi pobl o bob oed.
A gaf i awgrymu ein bod ni'n mynd â nhw allan i'n cymunedau yn amlach? Nid yw'n fater o amgueddfa genedlaethol neu amgueddfa genedlaethol Caerdydd; yr un peth ydyw, Cymru. Ond mae'n wir mewn gwirionedd. Mae'n rhywbeth i bob un ohonom, ac yn llawer rhy aml rydych chi'n dod ar draws pobl sy'n gweithio yn rhai o'r lleoedd hyn sy'n credu mai rhywbeth iddynt hwy ydyw, neu bobl fel nhw efallai neu'r bobl sy'n byw wrth eu hymyl. Mae'n rhywbeth i bob un ohonom ac mae'n rhywbeth i'r bobl dosbarth gweithiol yn fy etholaeth sy'n byw ar ystadau'r cyngor. Mae ganddynt yr un hawl i weld y pethau hyn â'r bobl sy'n byw yn Llysfaen yn etholaeth Julie Morgan.
Rwy'n cefnogi mynediad am ddim i'n hamgueddfeydd cenedlaethol, sydd wedi bod yn llwyddiant diamheuol ers i'r Blaid Lafur gyflwyno'r polisi yn 2001—diolch, Rhodri—a dylid diogelu'r polisi hwn. Rwy'n ymweld yn rheolaidd ag Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn Abertawe, yn aml am gyfnodau byr iawn pan fydd gennyf fwlch rhwng digwyddiadau rwy'n eu mynychu yn Abertawe. Ni fyddaf yn gwneud hynny os bydd yn rhaid i mi dalu. Nid wyf am dalu i fynd i amgueddfa am 10, 15 munud, ond gallaf ddefnyddio'r 10 neu 15 munud pan nad oes gennyf unrhyw beth arall i'w wneud i ymweld ag amgueddfa'r glannau yn Abertawe. Ac a gaf i ddweud amgueddfa mor wych yw honno, ac annog pawb sydd heb fod yno i ymweld â hi?
Mae'n bwysig nad yw toriadau refeniw a chyfalaf yn peryglu'r casgliad cenedlaethol am nad oes mannau a storfeydd addas, a gostyngiad yn nifer y staff arbenigol sy'n cael eu cyflogi i ofalu amdanynt. Rwy'n cefnogi comisiynu panel o arbenigwyr i sefydlu beth yw'r perygl i'r casgliadau, a gweithio gyda'r sefydliadau a Llywodraeth Cymru i weithredu cynllun i'w diogelu.
Rwy'n cefnogi'r alwad y dylai Llywodraeth Cymru weithio gyda Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac Amgueddfa Cymru a'r undebau sy'n cynrychioli staff yn y sefydliadau i sicrhau eu hyfywedd ar gyfer y dyfodol. Rydym i gyd eisiau iddynt fod yn hyfyw ar gyfer y dyfodol. Rydym i gyd eisiau iddynt allu cael eu gweld gan bobl yn y dyfodol, ac nid oes yr un ohonom eisiau cael ein cofio fel y bobl a wnaeth adael i'r dogfennau pwysig hynny neu'r casgliadau pwysig hynny gael eu difrodi heb fod modd o'u hatgyweirio am nad oeddem yn malio. Nid oes neb eisiau bod yn gyfrifol am hynny.
Ond rydym bellach yn cyrraedd y rhan anodd. Rydym i gyd yma'n dda iawn am wario arian. Mae'n rhaid bod ein Prif Weinidog blaenorol wedi teimlo'n rhwystredig iawn oherwydd, bob tro y byddem yn cael dadl, roedd pobl yn dod o hyd i ffyrdd o wario mwy o arian. Mae gwario arian yn hawdd. O ble y dowch o hyd iddo? Rwy'n aml yn gwneud awgrymiadau. Mae llawer ohonynt yn dod o'r rhestr na ellir ei chyffwrdd, ac mae gennym restr hir o bethau na ellir eu cyffwrdd—dyna pam mae gennym hyn heddiw—fel trenau, lle dywedwyd wrth y Pwyllgor Cyllid fod cymhorthdal o rhwng £14 a £15 y daith am bob taith a wneir gan deithwyr. Taliadau sylfaenol i ffermwyr—rwy'n eu crybwyll yn aml. Mae 381 busnes fferm yn cael rhwng £50,000 a £100,000 y flwyddyn. Mae 60 o fusnesau'n cael dros £100,000 y flwyddyn. Rwy'n cefnogi polisi Undeb Amaethwyr Cymru o gapio taliadau sylfaenol i ffermwyr. Mae pam mae busnesau'n cael dros £100,000 y flwyddyn y tu hwnt i mi, ac ni all fod yr hyn y bwriadwn ei wneud.
Mae'n hawdd gofyn am fwy o arian, ond mae angen inni edrych ar ffyrdd o arbed arian mewn meysydd eraill, ond efallai y bydd angen inni edrych ar ffyrdd o arbed arian o fewn yr amgueddfeydd ac o fewn y llyfrgell. Rwy'n credu bod yna elfennau aneffeithlon ym mhob sefydliad a welais erioed, ac rwy'n credu bod angen inni gael gwared ar yr elfennau aneffeithlon hynny. Mae angen inni ddiogelu'r hyn y credwn ei fod yn rhan bwysig iawn o'n diwylliant a'n treftadaeth, ond mae angen inni sylweddoli hefyd na allwn barhau i wario mwy o arian ar bopeth, oherwydd bydd yr arian hwnnw'n dod i ben yn gyflym iawn. Felly, gadewch inni ddod o hyd i lefydd lle gallwn arbed arian, a gadewch inni flaenoriaethu pethau, oherwydd os yw popeth yn flaenoriaeth, nid oes unrhyw beth yn flaenoriaeth.
'Cawsom genedl o genhedlaeth / i genhedlaeth, ac anadlu / ein hanes ni ein hunain.'
Dyna, chwedl Gerallt, ydy’n hetifeddiaeth. Y darn nid yn unig o dir sy’n dyst ein bod wedi mynnu byw, ond y darnau o drysorau sydd gennym sy’n adrodd hynt a helynt y frwydr.
Ac mae hyn am chwedlau, am straeon. Ffynonellau ein ffyniant, catalogau ein colled. Trysorau ein cenedl ydy ein casgliadau cenedlaethol. Nhw sy’n adrodd straeon ein hanes, ac mi ddylai’r perygl sy’n eu hwynebu beri gofid inni oll, achos helaethdra'r hyn sydd yn y fantol.
'We had, generation to generation, / a nation, and breathed / our very own history.'
That, according to Gerallt, is our legacy. Not only the piece of land that bears witness to our will to go on living, but the pieces of treasure that tell the torrid story of the battle.
And this is about legends, about stories. The sources of our prosperity, the catalogues of our loss. Our national collections are the treasures of our nation. They are the things that tell the stories of our history, and the danger that they face should worry us all, because of the scale of what is at stake.
The culture committee heard first-hand from the national library and Amgueddfa Cymru about the extent of worry plaguing their staff about what could happen to the collections were rain to get into the buildings. We were told Amgueddfa Cymru staff often come in at night to move artworks from the walls, to place buckets to capture the rainwater that’s coming through the ceiling. This should not be happening.
Dirprwy Lywydd dros dro, it has come up already, and I’m sure we were all haunted some years ago when the National Museum of Brazil caught fire—their stories going up in smoke. How easily such a devastating tragedy could befall us. How precarious our precious treasures truly are. And once gone, they would be lost to eternity, as though those stories had never existed.
Legends of loss are still told about the great library of Alexandria, where the wealth of the ancient world was held in knowledge, in memory, in print. In 48 BC the library was burned to ashes, and those treasures were taken from us. Yes, from us. Progress and chronicles were halted. In Tom Stoppard’s Arcadia, one of the characters is overcome with anguish when they learn about the magnitude of that loss, and she says, 'All those books, Septimus. All those books. How can we sleep for grief?'
Is that a loss we would want to inflict on the future generations of Wales? It is more than sleep that should be disturbed. The tales of our defiant past are at stake.
Mae'r pwyllgor diwylliant wedi clywed o lygad y ffynnon gan y llyfrgell genedlaethol ac Amgueddfa Cymru, pa mor bryderus yw eu staff ynglŷn â'r hyn a allai ddigwydd i'r casgliadau pe bai dŵr glaw yn mynd i mewn i'r adeiladau. Dywedwyd wrthym fod staff Amgueddfa Cymru yn aml yn mynd i mewn yn y nos i dynnu gwaith celf oddi ar y waliau, i osod bwcedi i ddal y dŵr glaw sy'n dod i mewn drwy'r nenfwd. Ni ddylai hyn ddigwydd.
Ddirprwy Lywydd dros dro, mae wedi codi eisoes, ac rwy'n siŵr ein bod i gyd wedi cael ein dychryn rai blynyddoedd yn ôl pan aeth Amgueddfa Genedlaethol Brasil ar dân—eu straeon i gyd wedi diflannu. Gallai trychineb mor ddinistriol ddigwydd mor hawdd. Mae ein trysorau gwerthfawr mewn sefyllfa mor simsan. A phan fyddent wedi mynd, byddent wedi'u colli am byth, fel pe na bai'r straeon hynny erioed wedi bodoli.
Mae chwedlau'n dal i gael eu hadrodd am golli llyfrgell fawr Alexandria, lle câi cyfoeth yr hen fyd ei gadw mewn gwybodaeth, mewn cof, mewn print. Yn 48 CC llosgodd y llyfrgell yn llwch, a chawsom ein hamddifadu o'r trysorau hynny. Ie, cawsom ni ein hamddifadu. Daeth cynnydd a chroniclau i stop. Yn Arcadia gan Tom Stoppard, mae un o'r cymeriadau yn cael ei llethu gan ofid pan glyw am raddfa'r golled honno, ac mae'n dweud, 'Yr holl lyfrau, Septimus. Yr holl lyfrau. Sut y gallwn gysgu yn sgil y galar?'
A fyddem eisiau i genedlaethau Cymru yn y dyfodol ddioddef y golled honno? Dylai hynny darfu ar fwy na chwsg. Mae hanesion ein gorffennol herfeiddiol yn y fantol.
Yr hen ogledd. Parhad yr iaith.
The old north. Continuity of the language.
The roots of our legends and our song.
Gwreiddiau ein chwedlau a'n cân.
Achos cawsom drysorau i’w cadw. Ffenestri ar y byd o’n cwmpas. Ac mae hawl gan genedlaethau sydd yn dal i ddod i wybod o le y daethant, lle bu dechrau eu stori, achos heb ddechreuad, heb darddiad, sut yn y byd i gyd byddent yn ffeindio’u ffordd nhw, a’u hanian?
Because we had treasures to keep. Windows on the world around us. And the generations to come have a right to know from where they came, where their story began, because without a beginning, without origins, how in the world would they find their way, and their identity?
Nid cyfres o ddyddiadau nodedig neu enwau dynion enwog ydy swm a sylwedd ein hanes ni. Pobl, yn ddynion ac yn fenywod, yn bobl oedrannus ac yn blant, a'u bywydau a'u perthynas a'i gilydd, gyda'u holl broblemau, eu holl ffaeleddau, dyna ydy ein hanes. O'r bobl hynny a ddaeth yma ddegau o filoedd o flynyddoedd yn ôl i'r rhai hynny sydd yn cyrraedd Cymru heddiw, mae ein hanes a'n treftadaeth yn dapestri lliwgar o sut mae pobl wedi mynnu cadw ein gwlad, mor amherffaith ag ydyw, yn fyw.
Y casgliadau cenedlaethol a'n hamgueddfeydd ydy cof ein cenedl—y cof yma o'n hanes sydd wedi rhoi i ni ein gwerthoedd cyffredin. Yn wir, dyma ydy sylfaen yr hyn yr ydyn ni'n ei adeiladu yma, ein cyw democratiaeth, sydd yn adlewyrchu'r gwersi caled a ddysgodd ein cyndeidiau, ac sydd yn ein galluogi ni i weithio tuag at greu Cymru well i'n plant a'n disgynyddion.
Heb y rhain, yna pwy ydyn ni? Beth ydyn ni? Yn sicr, nid cenedl, ac mae'n bur debyg nad Cymru, oblegid y cof hanesyddol hwnnw a gynhaliodd yr ymwybyddiaeth o genedl dros gyfnod hir pan oedd rhai yn ceisio ein gorfodi i'w anghofio a difa ein cenedl. Oherwydd y cam cyntaf i ddifa cenedl ydy difa ei chof.
Mae'r trysorau cenedlaethol yma, felly, yn greiddiol er mwyn adeiladu ar y sylfaen a'n galluogi i greu Cymru well. Allwn ni ddim â chael lles i genedlaethau'r dyfodol heb ein bod ni'n dangos parch i genedlaethau ein gorffennol, a dysgu'r gwersi caled y bu'n rhaid iddyn nhw eu dioddef er mwyn i ni gael buddiannau heddiw. Dyma pam fy mod i'n cefnogi cynnig rhagorol Heledd Fychan heddiw, a dyna pam fy mod i'n annog pawb i'w gefnogi.
Our history is not a series of notable dates or the names of famous men. It's people—men and women, elderly people and children, their lives, their relationships, with all their problems and failings. That is what our history consists of. From those people who came here tens of thousands of years ago to those who are arriving in Wales today, our history and our heritage are a colourful tapestry of how people have insisted on keeping our nation, in all its imperfections, alive.
The national collections and our museums are our nation's memory—the memory of a history that has given us our shared values. Indeed, this is the foundation of what we are building here in our budding democracy, which reflects the hard histories that our forebears learnt, and enables us to work towards creating a better Wales for our children and our children's children.
Without these, then who are we? What are we? Indeed, not a nation, and it seems likely that it wouldn't be Wales, because it's that historic memory that maintained the awareness of a nation over many years when some people were trying to force us to forget and to destroy our nation. Because the first step in destroying any nation is to take away its memory.
The national treasures, therefore, are crucial in order to build on the foundation and allow us to create a better Wales. We cannot secure the well-being of future generations without showing respect to generations past, and to learn the difficult lessons that they had to go through so that we could benefit today. That is why I am supporting Heledd Fychan's excellent motion today, and that's why I'm encouraging everyone else to support it too.
Dwi'n galw nawr ar Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth, Dawn Bowden.
I call now on the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism, Dawn Bowden.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank all Members who've taken part in this important debate this afternoon? As has eloquently been set out in contributions, our national collections are an integral part of our heritage, and it is, of course, imperative that we work together to ensure that they are safeguarded for current and future generations.
I want to start by assuring this Senedd that I am fully aware of the challenges Amgueddfa Cymru and the National Library of Wales face in maintaining ageing buildings—challenges that are shared by institutions across the UK. And to be clear, whenever I have received requests for additional capital funding from Amgueddfa Cymru or from the national library, I have responded.
Rather than the deafening silence suggested by Heledd Fychan, I have also answered questions on this issue previously on the floor of the Senedd, in budget scrutiny, in answers to written questions, and in meetings and correspondence with Members and with the culture committee. Indeed, I was about to actually issue a written statement on this very issue when I was notified that this debate was tabled for debate today, and so my written statement was actually withdrawn. [Interruption.] Because you had requested a written statement, and I was about to issue it, but this debate took precedence over that.
And for Tom Giffard to suggest that I am more interested in foreign trips and photo calls is clearly not to understand the role of a Minister, Tom, in the support of our organisations. To see what they do and how they use the money that we provide for them, and to inform our future funding, is really important, and you really need to understand that that is the role of a Minister.
This financial year, Amgueddfa Cymru has received £5 million and the national library £2 million in capital funding through grant in aid from Welsh Government, and that's being maintained in the next financial year to address the most pressing of maintenance projects. In addition, Amgueddfa Cymru is receiving £2 million this year to tackle long-term maintenance issues, and to help develop the redevelopment of the National Slate Museum in Llanberis, and £1.25 million over three years in decarbonisation funding. The national library is also receiving an additional £250,000 for priority maintenance work this financial year, and £920,000 over the next three years for decarbonisation work—
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i'r holl Aelodau sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl bwysig hon y prynhawn yma? Fel y nodwyd yn huawdl mewn cyfraniadau, mae ein casgliadau cenedlaethol yn rhan annatod o'n treftadaeth, ac wrth gwrs, mae'n hanfodol ein bod yn gweithio gyda'n gilydd i sicrhau eu bod yn cael eu diogelu ar gyfer cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol.
Hoffwn ddechrau drwy sicrhau'r Senedd hon fy mod yn gwbl ymwybodol o'r heriau y mae Amgueddfa Cymru a Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn eu hwynebu wrth gynnal adeiladau sy'n heneiddio—heriau sy'n cael eu rhannu gan sefydliadau ledled y DU. Ac i fod yn glir, bob tro y derbyniais geisiadau am arian cyfalaf ychwanegol gan Amgueddfa Cymru neu'r llyfrgell genedlaethol, rwyf wedi ymateb.
Yn hytrach na'r distawrwydd byddarol a awgrymwyd gan Heledd Fychan, rwyf hefyd wedi ateb cwestiynau ar y mater hwn ar lawr y Senedd yn y gorffennol, wrth graffu ar y gyllideb, mewn atebion i gwestiynau ysgrifenedig, ac mewn cyfarfodydd a gohebiaeth gydag Aelodau a'r pwyllgor diwylliant. Yn wir, roeddwn ar fin cyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar yr union fater hwn pan gefais wybod bod y ddadl hon wedi'i chyflwyno ar gyfer heddiw, ac felly cafodd fy natganiad ysgrifenedig ei dynnu'n ôl. [Torri ar draws.] Oherwydd roeddech chi wedi gofyn am ddatganiad ysgrifenedig, ac roeddwn ar fin ei gyhoeddi, ond roedd y ddadl hon yn cael blaenoriaeth dros hynny.
Ac mae'r ffaith bod Tom Giffard yn awgrymu bod gennyf fwy o ddiddordeb mewn teithiau tramor a thynnu lluniau yn dangos nad ydych yn deall rôl Gweinidog yn cefnogi ein sefydliadau, Tom. Mae gweld beth maent yn ei wneud a sut maent yn defnyddio'r arian a ddarparwn iddynt, ac i lywio ein cyllid yn y dyfodol, yn bwysig iawn, ac mae gwir angen ichi ddeall mai dyna yw rôl Gweinidog.
Y flwyddyn ariannol hon, mae Amgueddfa Cymru wedi derbyn £5 miliwn ac mae'r llyfrgell genedlaethol wedi derbyn £2 filiwn o gyllid cyfalaf drwy gymorth grant gan Lywodraeth Cymru, a bydd hwnnw'n cael ei gynnal yn y flwyddyn ariannol nesaf i fynd i'r afael â'r prosiectau cynnal a chadw mwyaf dybryd. Yn ogystal, mae Amgueddfa Cymru yn derbyn £2 filiwn eleni i fynd i'r afael â materion cynnal a chadw hirdymor, ac i helpu i ddatblygu ailddatblygiad Amgueddfa Lechi Cymru yn Llanberis, ynghyd â £1.25 miliwn dros dair blynedd mewn cyllid datgarboneiddio. Mae'r llyfrgell genedlaethol hefyd yn derbyn £250,000 ychwanegol ar gyfer gwaith cynnal a chadw blaenoriaethol y flwyddyn ariannol hon, a £920,000 dros y tair blynedd nesaf ar gyfer gwaith datgarboneiddio—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
—and £1.5 million over two years to develop the new collection storage. Yes, Mabon.
—a £1.5 miliwn dros ddwy flynedd i ddatblygu'r storfa gasgliadau newydd. Iawn, Mabon.
You've listed a number of numbers there over a period of time. Is it enough?
Rydych chi wedi rhestru nifer o ffigurau yno dros gyfnod o amser. A yw'n ddigon?
Probably not, and I'll come on to that in a moment.
The last financial year, of course, the library also received £0.5 million, £500,000, from us, for a new fire system to ensure the safety of its collections. And for the avoidance of any doubt, can I say for the record that I am absolutely committed to improving care of and access to our national collections for people across Wales? And I note that the motion calls for a panel of experts, for instance, to be established to look at the danger of our national collections, but what I should say is that, just last year, I actually commissioned an independent review of the collections' management at our national cultural institutions, and local and independent museums, which is due to report this month. It's considering both the digital and physical collections' management, and identifying urgent priorities and longer term options that could safeguard collections for the future.
Mae'n debyg nad ydyw, ac fe ddeuaf at hynny mewn munud.
Yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, wrth gwrs, derbyniodd y llyfrgell £0.5 miliwn, £500,000, gennym ar gyfer system dân newydd i sicrhau diogelwch ei chasgliadau. Ac er mwyn osgoi unrhyw amheuaeth, a gaf i ddweud ar gyfer y cofnod fy mod wedi ymrwymo'n llwyr i wella gofal am ein casgliadau cenedlaethol a mynediad atynt i bobl ledled Cymru? Ac rwy'n nodi bod y cynnig yn galw am sefydlu panel o arbenigwyr, er enghraifft, i edrych ar y peryglon sy'n wynebu ein casgliadau cenedlaethol, ond yr hyn y dylwn ei ddweud yw fy mod, y llynedd, wedi comisiynu adolygiad annibynnol o reolaeth y casgliadau yn ein sefydliadau diwylliannol cenedlaethol, ac amgueddfeydd lleol ac annibynnol, a disgwylir iddo gyflwyno ei adroddiad y mis hwn. Mae'n ystyried rheolaeth y casgliadau digidol a ffisegol, ac yn nodi blaenoriaethau brys ac opsiynau mwy hirdymor a allai ddiogelu casgliadau ar gyfer y dyfodol.
Do you think it would have been better if that panel would have reported before the budget was set?
A ydych chi'n credu y byddai wedi bod yn well pe bai'r panel hwnnw wedi cyflwyno'i adroddiad cyn gosod y gyllideb?
To be fair, Sioned, the panel is doing its work and it's not complete. It will inform future budget decisions, I have no doubt, but it was involved in a piece of work that was not complete, so it wouldn't have been appropriate at that point in time. But what I would say is that, whoever is covering this portfolio in the new Government, will seriously consider the findings from that report, and no doubt will report back to the Senedd in due course.
And can I say a bit about digitalisation, which is also important in making the national collections more accessible to people in Wales and beyond? The Welsh Government is investing around £1.3 million over three years in digital projects, including supporting the Wales broadcast archive at the national library and digitising the national aerial photographic collection at the royal commission. In addition, by April 2025, Celf ar y Cyd will contain a fully digitised national art collection accessible to anyone, anywhere at any time.
I also agree with those Members who've made the point about the importance of the expertise of staff at these institutions. They are instrumental in ensuring that our national collections are safe and accessible, and this will, of course, be part of the consideration for the arm's-length bodies in their staffing decisions going forward. In recognition of this, I recently agreed with the Plaid Cymru designated Member that our immediate and short-term focus must be on supporting jobs, and I thank her very much for the work that we have done together on this in recent months.
The co-operation agreement funding has already been used for this purpose, and, additionally, we have agreed that funding allocated to deliver the culture strategy in the next financial year is repurposed to mitigate the impact of job losses, including at Amgueddfa Cymru and the national library. Since the draft budget was published, I have been able to confirm additional funding for both the royal commission and Cadw.
But be under no illusion; in preparing the 2024-25 budget, Ministers had to make the most stark and painful choices in the devolution era. This has been rehearsed many times on the floor of this Senedd, and we have explained the need for us to reduce budgets in areas to enable us to fully fund the NHS and front-line public services—a £1.2 billion funding gap due to this mismanagement of the economy by the UK Tory Government and 14 years of austerity.
But I'm aware, of course, of the redundancy schemes under way at the culture arm's-length bodies and the uncertainties that such situations can bring. Our commitment to social partnership is crucial at times like this, and the organisations are working closely with their trade unions during this very difficult time to support our national cultural institutions. I have found additional funding in this year's budget to pay for those current severance schemes.
I fully appreciate that safeguarding the national collections is an ongoing matter, and that's why my officials and I are in regular discussions with our national institutions about helping them to respond to the challenges that they face. I met with the chief executives and chairs of Amgueddfa Cymru and the national library only last week, and they assured me that the national collections are currently safe.
I do think it's somewhat disingenuous, I have to say, of the former chief executive of the national library, who has never raised the concerns that you have raised with me, Heledd, today. I met with him on a regular basis. He has had ample opportunity to put those concerns to me, and, in fact, he has always been gushing in his thanks and praise for the support that the Welsh Government has given to the national library.
I fod yn deg, Sioned, mae'r panel yn gwneud ei waith ac nid yw wedi'i gwblhau. Bydd yn llywio penderfyniadau cyllidebol yn y dyfodol, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth am hynny, ond roedd yn gwneud gwaith nad oedd wedi'i gwblhau, felly ni fyddai wedi bod yn briodol ar yr adeg honno. Ond yr hyn y byddwn yn ei ddweud yw y bydd pwy bynnag sy'n gyfrifol am y portffolio hwn yn y Llywodraeth newydd yn ystyried canfyddiadau'r adroddiad hwnnw o ddifrif, a diau y byddant yn adrodd yn ôl i'r Senedd maes o law.
Ac a gaf i sôn ychydig am ddigidoleiddio, sydd hefyd yn bwysig wrth wneud y casgliadau cenedlaethol yn fwy hygyrch i bobl yng Nghymru a thu hwnt? Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi tua £1.3 miliwn dros dair blynedd mewn prosiectau digidol, gan gynnwys cefnogi archif ddarlledu Cymru yn y llyfrgell genedlaethol a digideiddio'r casgliad cenedlaethol o ffotograffau o'r awyr yn y comisiwn brenhinol. Yn ogystal, erbyn mis Ebrill 2025, bydd Celf ar y Cyd yn cynnwys casgliad celf cenedlaethol wedi'i ddigideiddio'n llawn a bydd yn hygyrch i unrhyw un, yn unrhyw le ar unrhyw adeg.
Rwyf hefyd yn cytuno â'r Aelodau sydd wedi gwneud y pwynt ynglŷn â phwysigrwydd arbenigedd staff yn y sefydliadau hyn. Maent yn allweddol i sicrhau bod ein casgliadau cenedlaethol yn ddiogel ac yn hygyrch, ac wrth gwrs, byddant yn rhan o'r ystyriaethau ar gyfer y cyrff hyd braich yn eu penderfyniadau staffio wrth symud ymlaen. I gydnabod hyn, cytunais yn ddiweddar ag Aelod dynodedig Plaid Cymru fod yn rhaid i'n ffocws uniongyrchol a thymor byr fod ar gefnogi swyddi, ac rwy'n ddiolchgar iawn iddi am y gwaith a wnaethom gyda'n gilydd ar hyn dros y misoedd diwethaf.
Mae cyllid y cytundeb cydweithio eisoes wedi'i ddefnyddio at y diben hwn, ac yn ogystal, rydym wedi cytuno bod cyllid a ddyrennir i gyflawni'r strategaeth ddiwylliant yn y flwyddyn ariannol nesaf yn cael ei haddasu at ddibenion gwahanol i liniaru effaith colli swyddi, gan gynnwys yn Amgueddfa Cymru a'r llyfrgell genedlaethol. Ers cyhoeddi'r gyllideb ddrafft, rwyf wedi gallu cadarnhau cyllid ychwanegol ar gyfer y comisiwn brenhinol a Cadw.
Ond gadewch inni fod yn glir; wrth baratoi cyllideb 2024-25, roedd yn rhaid i Weinidogion wneud y penderfyniadau mwyaf anodd a phoenus ers dechrau datganoli. Mae hyn wedi cael ei ailadrodd sawl gwaith ar lawr y Senedd hon, ac rydym wedi esbonio'r angen i ni leihau cyllidebau mewn meysydd i'n galluogi i ariannu'r GIG a gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen yn llawn—bwlch cyllido gwerth £1.2 biliwn o ganlyniad i 14 mlynedd o gyni ac yn sgil camreoli'r economi gan Lywodraeth Dorïaidd y DU.
Ond rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, o'r cynlluniau diswyddo sydd ar y gweill mewn cyrff diwylliant hyd braich a'r ansicrwydd a all ddod yn sgil sefyllfaoedd o'r fath. Mae ein hymrwymiad i bartneriaeth gymdeithasol yn hanfodol ar adegau fel hyn, ac mae'r sefydliadau'n gweithio'n agos gyda'u hundebau llafur yn ystod y cyfnod anodd iawn hwn i gefnogi ein sefydliadau diwylliannol cenedlaethol. Rwyf wedi dod o hyd i gyllid ychwanegol yn y gyllideb eleni i dalu am y cynlluniau diswyddo presennol hynny.
Rwy'n derbyn yn llwyr fod diogelu'r casgliadau cenedlaethol yn fater parhaus, a dyna pam mae fy swyddogion a minnau mewn trafodaethau rheolaidd gyda'n sefydliadau cenedlaethol ynglŷn â sut y gallwn eu helpu i ymateb i'r heriau sy'n eu hwynebu. Cyfarfûm â phrif weithredwyr a chadeiryddion Amgueddfa Cymru a'r llyfrgell genedlaethol yr wythnos diwethaf, a gwnaethant fy sicrhau bod y casgliadau cenedlaethol yn ddiogel ar hyn o bryd.
Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn credu bod cyn brif weithredwr y llyfrgell genedlaethol braidd yn anniffuant, gan na chododd y pryderon yr ydych chi wedi'u codi gyda mi heddiw, Heledd. Roeddwn yn cyfarfod gydag ef yn rheolaidd. Mae wedi cael digon o gyfle i rannu'r pryderon hynny gyda mi, ac mewn gwirionedd, mae bob amser wedi bod yn hynod ddiolchgar ac wedi canmol y gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i'r llyfrgell genedlaethol.
Would you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
No, I think you've had your chance, Heledd. I'm now trying to get through my speech. Without doubt, significant investment is needed to address maintenance issues at National Museum Cardiff, and I cannot believe that you think that we've been sat on our hands doing nothing about this. Our colleagues at Amgueddfa Cymru are working with us to develop a plan to help us to identify the financial support required and available over the next five years, so I think that deals with another point of the motion.
However, given the importance of the collection and the potential size of the work required, this may need to be tackled by co-operation across the Government, rather than a single department. That was an issue that was raised in budget scrutiny in the culture committee. It's an issue that I have taken on board and something that, I hope, the new Welsh Government will also take on board.
Na, rwy'n credu eich bod wedi cael eich cyfle, Heledd. Rwyf am geisio cwblhau fy araith nawr. Heb os, mae angen buddsoddiad sylweddol i fynd i'r afael â materion cynnal a chadw yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd, ac ni allaf gredu eich bod yn meddwl ein bod heb wneud dim byd ynglŷn â hyn. Mae ein cymheiriaid yn Amgueddfa Cymru yn gweithio gyda ni i ddatblygu cynllun i'n helpu i nodi'r cymorth ariannol sydd ei angen ac sydd ar gael dros y pum mlynedd nesaf, felly rwy'n credu bod hynny'n ateb pwynt arall yn y cynnig.
Fodd bynnag, o ystyried pwysigrwydd y casgliad a maint posibl y gwaith sydd ei angen, efallai y bydd angen mynd i'r afael â hyn drwy gydweithredu ar draws y Llywodraeth, yn hytrach nag un adran. Roedd hwnnw'n fater a godwyd wrth graffu ar y gyllideb yn y pwyllgor diwylliant. Mae'n fater yr wyf wedi ei ystyried ac mae'n fater y bydd Llywodraeth newydd Cymru yn ei ystyried, gobeithio.
Deputy Minister, you must now conclude.
Ddirprwy Weinidog, mae'n bryd ichi ddirwyn i ben nawr.
I've just got a couple more points, Chair, and I'm finished.
Mae gennyf un neu ddau o bwyntiau eraill, Gadeirydd, ac wedyn fe fyddaf wedi gorffen.
Very, very quickly.
Yn gyflym iawn.
To ensure their financial stability, out national organisations are having to explore all fundraising and income-generation options available to them. Given the pressure on public finances, it is vital that they maximise their own potential for revenue generation. I have to say again, Heledd, that I have never said that I want Amgueddfa Cymru to charge for entry, but I acknowledge that, in a crisis, every avenue of income generation at their disposal must be explored. That exploratory work is at an early stage, and we will be working together to strike the right balance between ensuring financial stability and continuing to make the national collections in Amgueddfa Cymru's care accessible to all. That is an issue for me that is a red line. Our national collections belong to us all, and we will continue to play our part in ensuring that they are safe for future generations. Diolch yn fawr.
Er mwyn sicrhau eu sefydlogrwydd ariannol, mae ein sefydliadau cenedlaethol yn gorfod archwilio'r holl opsiynau codi arian a chynhyrchu incwm sydd ar gael iddynt. O ystyried y pwysau ar gyllid cyhoeddus, mae'n hanfodol eu bod yn gwneud y mwyaf o'u potensial eu hunain i gynhyrchu refeniw. Mae'n rhaid i mi ddweud eto, Heledd, nad wyf erioed wedi dweud fy mod eisiau i Amgueddfa Cymru godi tâl mynediad, ond rwy'n cydnabod, mewn argyfwng, fod yn rhaid archwilio pob ffordd o gynhyrchu incwm sydd ar gael iddynt. Mae'r gwaith archwiliadol hwnnw yn y camau cynnar, a byddwn yn gweithio gyda'n gilydd i sicrhau'r cydbwysedd cywir rhwng sicrhau sefydlogrwydd ariannol a pharhau i wneud y casgliadau cenedlaethol sydd yng ngofal Amgueddfa Cymru yn hygyrch i bawb. Mae hwnnw'n fater sy'n llinell goch i mi. Mae ein casgliadau cenedlaethol yn perthyn i bob un ohonom, a byddwn yn parhau i chwarae ein rhan i sicrhau eu bod yn ddiogel ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Diolch yn fawr.
Dwi nawr yn galw ar Heledd Fychan i ymateb i'r ddadl.
I call on Heledd Fychan to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn. I don't know where to start on my response, because I found that very overdefensive, perhaps, as a response. Deputy Minister, you mentioned that you were about to publish a written statement; I've been asking for that written statement—. Actually, I've been asking for an oral statement in the Senedd for months. I asked in June 2021 for you to take this matter seriously. We've hardly had any oral statements about culture over the past three years. I've had to table this debate so that we could rehearse these arguments. The silence has been deafening, I have to be honest, because I've asked for assurances and I still haven't received them. You've listed the funding, and yet the crisis remains. You heard so eloquently from Sioned Williams about the actual impact of losing those key experts now. The Welsh Government are helping to fund those redundancies. This isn't something that happened overnight in terms of these challenges; it's been for a decade and more—
Diolch yn fawr iawn. Nid wyf yn gwybod lle i ddechrau gyda fy ymateb, oherwydd teimlwn efallai fod hwnnw'n ymateb gor-amddiffynnol. Ddirprwy Weinidog, roeddech yn sôn eich bod ar fin cyhoeddi datganiad ysgrifenedig; rwyf wedi bod yn gofyn am y datganiad ysgrifenedig hwnnw—. A dweud y gwir, rwyf wedi bod yn gofyn am ddatganiad llafar yn y Senedd ers misoedd. Gofynnais ym mis Mehefin 2021 i chi ystyried y mater hwn o ddifrif. Prin ein bod wedi cael unrhyw ddatganiadau llafar am ddiwylliant dros y tair blynedd diwethaf. Rwyf wedi gorfod cyflwyno'r ddadl hon er mwyn i ni allu cael y dadleuon hyn. Mae'r distawrwydd wedi bod yn fyddarol, mae'n rhaid i mi fod yn onest, oherwydd rwyf wedi gofyn am sicrwydd ac nid wyf wedi'i gael o hyd. Rydych wedi rhestru'r cyllid, ac eto mae'r argyfwng yn parhau. Siaradodd Sioned Williams yn huawdl am effaith wirioneddol colli'r arbenigwyr allweddol hynny nawr. Mae Llywodraeth Cymru yn helpu i ariannu'r diswyddiadau hynny. Nid yw'r heriau hyn wedi codi dros nos; mae degawd a mwy wedi bod—
Fourteen years of austerity, Heledd.
Pedair blynedd ar ddeg o gyni, Heledd.
But, before then, where was the focus on our cultural institutions? These old buildings haven't just suddenly become in need of repair.
We do need to reflect, also, on other Governments. We understand that this financial settlement has been difficult—of course it has. But the same is also true in other nations, and rather than cut funding to culture and heritage, Governments in both Scotland and Ireland are actually investing significantly more in arts and culture, with the Scottish Deputy First Minister, Shona Robinson, stating in December 2023, while presenting the Scottish budget for the next financial year:
'Our aim for opportunity is about more than economic opportunity; it is also about the opportunity for individuals and organisations to realise their potential. That is especially true of our nation’s culture.'
Even today, you may have seen the news that Ireland's Taoiseach, when resigning from his post, reflected on some of the things he's proud of achieving. He said:
'I'm happy that during my time as Taoiseach, we were able to honour my commitments to double spending on the arts, culture and sport. This is making a real difference now and will continue to do so into the future, fostering and assisting the artists and the sportsmen and women of the future.'
There are—
Ond cyn hynny, lle'r oedd y ffocws ar ein sefydliadau diwylliannol? Nid yw'r angen i atgyweirio'r hen adeiladau hyn wedi codi'n sydyn.
Mae'n rhaid i ni ystyried Llywodraethau eraill hefyd. Rydym yn deall bod y setliad ariannol hwn wedi bod yn anodd—wrth gwrs ei fod. Ond mae'r un peth yn wir mewn gwledydd eraill hefyd, ac yn hytrach na thorri cyllid i ddiwylliant a threftadaeth, mae Llywodraethau yn yr Alban ac Iwerddon yn buddsoddi llawer mwy yn y celfyddydau a diwylliant, gyda Dirprwy Brif Weinidog yr Alban, Shona Robinson, yn datgan ym mis Rhagfyr 2023, wrth gyflwyno cyllideb yr Alban ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf:
'Mae ein nod ar gyfer cyfleoedd yn ymwneud â mwy na chyfleoedd economaidd; mae hefyd yn ymwneud â'r cyfleoedd i unigolion a sefydliadau wireddu eu potensial. Mae hynny'n arbennig o wir am ddiwylliant ein cenedl.'
Hyd yn oed heddiw, efallai eich bod wedi gweld y newyddion fod Taoiseach Iwerddon, wrth ymddiswyddo o'i swydd, wedi sôn am rai o'r pethau y mae'n falch o'u cyflawni. Dywedodd:
'Rwy'n hapus, yn ystod fy nghyfnod fel Taoiseach, ein bod wedi gallu anrhydeddu fy ymrwymiadau i ddyblu gwariant ar y celfyddydau, diwylliant a chwaraeon. Mae hyn yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol nawr a bydd yn parhau i wneud hynny yn y dyfodol, gan feithrin a chynorthwyo artistiaid a ffigyrau chwaraeon y dyfodol.'
Mae yna—
Will you take an intervention, Heledd, on that point?
A wnewch chi dderbyn ymyriad ar y pwynt hwnnw, Heledd?
You wouldn't when you were speaking, so, no. I think we do need to consider seriously the damage being done to our institutions, which is immeasurable. But it is not too late for this Government to take action. You mentioned the cultural strategy, and yes, we've been pleased to be able to work with you, but what will happen when there's no funding to support that strategy? The fact that even using that funding is inadequate and is—
Ni wnaethoch chi dderbyn ymyriad pan oeddech chi'n siarad, felly, na wnaf. Rwy'n credu bod angen inni ystyried o ddifrif y niwed anfesuradwy sy'n cael ei wneud i'n sefydliadau. Ond nid yw'n rhy hwyr i'r Llywodraeth hon weithredu. Fe sonioch chi am y strategaeth ddiwylliannol, ac ydym, rydym wedi bod yn falch o allu gweithio gyda chi, ond beth fydd yn digwydd pan nad oes cyllid i gefnogi'r strategaeth honno? Mae'r ffaith bod hyd yn oed defnyddio'r cyllid hwnnw'n annigonol—
Can you tell us where the money comes from, Heledd?
A allwch chi ddweud wrthym o ble y daw'r arian, Heledd?
It's about choices. Because also, I don't think—
Mae'n ymwneud â dewisiadau. Oherwydd hefyd, nid wyf yn credu—
Would you take the money from the NHS, Heledd?
A fyddech chi'n mynd â'r arian oddi wrth y GIG, Heledd?
Order. This is a debate, not a discussion.
Trefn. Dadl yw hon, nid trafodaeth.
Culture sits within the economy portfolio. You would've thought that being in that portfolio, you would've been able to realise its economic potential—to understand, for every pound spent, how much you get back. But that hasn't been happening. So, you're actually curtailing—
Mae diwylliant yn rhan o bortffolio'r economi. Byddech wedi meddwl, gan eich bod yn gyfrifol am y portffolio hwnnw, y byddech wedi gallu gwireddu ei botensial economaidd—i ddeall, am bob punt sy'n cael ei gwario, faint rydych chi'n ei gael yn ôl. Ond nid yw hynny wedi bod yn digwydd. Felly, rydych chi mewn gwirionedd yn cwtogi—
We have to fund the NHS.
Mae'n rhaid i ni ariannu'r GIG.
No, it's not a matter of the NHS or culture. These aren't choices. It's like those questionnaires that ask, 'Do you want to have your bins emptied, or would you like a museum?' Those are not choices. We should be prioritising the richness of our culture and heritage and realising—. Because, actually, we have a future geneartions Act here in Wales. It means not operating in silos, not pitching portfolio against portfolio, but actually working, across the Government, to ensure—[Interruption.] You haven't shared in terms of making sure that we—
Na, nid yw'n fater o ddewis rhwng y GIG neu ddiwylliant. Nid dewisiadau yw'r rhain. Mae fel yr holiaduron sy'n gofyn, 'A ydych chi eisiau i'ch biniau gael eu gwagio, neu a hoffech chi amgueddfa?' Nid dewisiadau yw'r rhain. Dylem fod yn blaenoriaethu cyfoeth ein diwylliant a'n treftadaeth ac yn gwireddu—. Oherwydd, mewn gwirionedd, mae gennym Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol yma yng Nghymru. Mae'n golygu peidio â gweithredu mewn seilos, peidio â gwneud i bortffolios gystadlu â'i gilydd, ond gweithio ar draws y Llywodraeth i sicrhau—[Torri ar draws.] Nid ydych wedi rhannu o ran gwneud yn siŵr ein bod—
Were you not listening to my response?
Onid oeddech yn gwrando ar fy ymateb?
Order. As I said, this is not a discussion, this is a debate. If the Deputy Minister wants to try to intervene, she can do so, but if the Member—[Interruption.] Order. If the Member doesn't want to take an intervention, the Member doesn't have to take an intervention.
Trefn. Fel y dywedais, nid trafodaeth yw hon, ond dadl. Os yw'r Dirprwy Weinidog eisiau ceisio ymyrryd, gall wneud hynny, ond os yw'r Aelod—[Torri ar draws.] Trefn. Os nad yw'r Aelod eisiau derbyn ymyriad, nid oes rhaid i'r Aelod dderbyn ymyriad.
It would have been nice if you'd spoken so much about culture over the past three years. We've asked time and time again for you to make oral statements and answer questions, and yet you haven't. So, I will have this opportunity to finish this debate and ask the Welsh Government to take culture seriously, to listen to the debates we've put forward and understand all those points that have been raised.
Mike Hedges and Mabon rightly reminded us that it's not about the treasures, but it's about people. In the national collections, two of the things that I'm proudest of finding have been in the oral collections: the voice of my great-grandfather and the voice of my great-grandmother, one from my mother's side, one from my father's side. You may think about what my great-grandmother was discussing. Well, she was discussing how her mother used to prepare liver and onion. They were going for the ordinary stories, the oral traditions. So, it's not just about those treasures that we hold so dear; that archive means something to each of us and is that connection to the past. All of this is what's being lost with the expertise.
So, I do plead with the Government: please listen. I'm not politically point scoring, I am asking you to consider what's happening, how we can invest properly in our national institutions and culture and ensure that future generations benefit from them. They do amazing work—amazing, extraordinary, life changing. I saw that from working with colleagues, the amazing projects. But they can do so much more, and it's our economy that will benefit, and all of us. So, please, listen, Deputy Minister, whilst you're still in this role, engage seriously with these matters. I care about our nation's collections because they belong to each of us, and our future generations. This is not political point scoring, it's asking the Government to listen.
Byddai wedi bod yn braf pe byddech wedi siarad cymaint am ddiwylliant dros y tair blynedd diwethaf. Rydym wedi gofyn dro ar ôl tro i chi wneud datganiadau llafar ac ateb cwestiynau, ac eto nid ydych wedi gwneud hynny. Felly, rwyf am gael y cyfle hwn i orffen y ddadl a gofyn i Lywodraeth Cymru fod o ddifrif ynglŷn â diwylliant, i wrando ar y dadleuon a gyflwynwyd gennym a deall yr holl bwyntiau a godwyd.
Fe wnaeth Mike Hedges a Mabon ein hatgoffa'n briodol nad yw'n ymwneud â'r trysorau, ond yn hytrach, â phobl. Yn y casgliadau cenedlaethol, mae dau o'r pethau yr wyf wedi bod yn fwyaf balch o ganfod eu bod wedi bod yn y casgliadau llafar: llais fy hen dad-cu a llais fy hen fam-gu, un o ochr fy mam, un o ochr fy nhad. Efallai y byddwch chi'n meddwl tybed beth oedd fy hen fam-gu yn ei drafod. Wel, roedd hi'n trafod sut roedd ei mam yn arfer paratoi afu a winwns. Roeddent yn mynd am y straeon cyffredin, y traddodiadau llafar. Felly, mae'n ymwneud â mwy na'r trysorau sydd mor annwyl i ni; mae'r archif honno'n golygu rhywbeth i bob un ohonom ac mae'n ein cysylltu â'r gorffennol. Byddwn yn colli'r holl bethau hyn wrth golli'r arbenigedd.
Felly, rwy'n erfyn ar y Llywodraeth: gwrandewch os gwelwch yn dda. Nid wyf yn ceisio sgorio pwyntiau gwleidyddol, rwy'n gofyn i chi ystyried beth sy'n digwydd, sut y gallwn fuddsoddi'n briodol yn ein diwylliant a'n sefydliadau cenedlaethol a sicrhau bod cenedlaethau'r dyfodol yn elwa ohonynt. Maent yn gwneud gwaith anhygoel—anhygoel, rhyfeddol, sy'n newid bywydau. Gwelais hynny o weithio gyda chydweithwyr, y prosiectau anhygoel. Ond maent yn gallu gwneud cymaint mwy, a'n heconomi fydd yn elwa, a phob un ohonom. Felly, gwrandewch os gwelwch yn dda, Ddirprwy Weinidog, tra byddwch chi'n dal yn y rôl hon, ac ymgysylltwch o ddifrif â'r materion hyn. Rwy'n malio am gasgliadau ein cenedl oherwydd maent yn perthyn i bob un ohonom, a chenedlaethau'r dyfodol. Nid wyf yn ceisio sgorio pwyntiau gwleidyddol, rwy'n gofyn i'r Llywodraeth wrando.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection, so I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Fe symudwn ni nawr at eitem 6 ar ein hagenda, sef dadl ar ddeiseb P-06-1367, 'Dylid ariannu gwaith i symud creigiau chwarel ac adfer tywod a grwynau i Draeth y Gogledd, Llandudno'. Dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Jack Sargeant.
We'll move on now to item 6 on the agenda, namely a debate on petition P-06-1367, 'Fund the removal of quarry rocks and the restoration of sand and groynes to Llandudno North Shore'. I call on the Chair of the committee to move the motion. Jack Sargeant.
Cynnig NDM8525 Jack Sargeant
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi’r ddeiseb P-06-1367, 'Dylid ariannu gwaith i symud creigiau chwarel ac adfer tywod a grwynau i Draeth y Gogledd Llandudno’, a gasglodd 12,228 o lofnodion.
Motion NDM8525 Jack Sargeant
To propose that the Senedd:
Notes the petition P-06-1367, 'Fund the removal of quarry rocks and the restoration of sand and groynes to Llandudno North Shore’, which received 12,228 signatures.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd dros dro. Ar ran y Pwyllgor Deisebau, diolch am y cyfle i gyflwyno'r ddadl bwysig hon.
Thank you, temporary Presiding Officer. On behalf of the Petitions Committee, thank you for the opportunity to open this important debate.
Often when we debate a popular local petition, I feel the need as Chair of the Petitions Committee to explain where or what we are talking about. But North Shore at Llandudno will be familiar to all of us. It's the pier, the Grand Hotel, the big wheel, all framed behind the Great Orme rising behind it. The petition, which had 10,752 e-signatures and a further 1,476 on paper, for a total of 12,228 signatures, calls for a return of the beach at Llandudno's North Shore. This petition was submitted by Councillor Ian Turner. It's titled 'Fund the removal of quarry rocks and the restoration of sand and groynes to Llandudno North Shore'. It states:
'In 2014 Conwy County Borough Council dumped a further 50,000 tonnes of oversized and untested quarry rocks onto North Shore. This action destroyed the beach. Access for many is almost impossible, and dangerous if people try. It's a blight on the landscape, and detrimental to our main economy Tourism.'
I had the pleasure of visiting the beach with my predecessor as Chair of the Senedd Petitions Committee, the local Member of the Senedd, Janet Finch-Saunders, the lead petitioner and other local campaigners. They were keen to stress to me the ambitions they have to grow the area as a tourism destination over the next 20 years.
In her correspondence with the committee, the Minister has been very clear. Her priority is the safety of people who live there and addressing the risk of flooding. In her correspondence with the committee, the Minister has stated that the pre-1996 groynes that were installed were, and I quote, 'ineffective in maintaining beach levels', and a cobble bank was installed to protect the area from flooding. In 2014 additional cobbles were added to replace those lost in the intervening 14 years. The Minister also announced that installing a 600m sandy beach on the North Shore has been considered, but the business case found that importing the sand would be, and I quote, Presiding Officer,
'significantly more expensive than other engineering options and would provide no additional flood protection benefits to the community.'
And I know the Minister disagrees with some that tourism suffers because of this, and I'm sure we'll hear both sides of the debate during this debate today. What is clear is that the local people feel great passion for the North Shore, and this debate will give a chance to hear their story on the floor of their Parliament. We will also hear about their desires for the area. And alongside that, we'll also hear about the engineering and financial challenges of keeping sand in a coastal area that experiences all kinds of weather and sea conditions.
Presiding Officer, I hope that through our discussion this afternoon, we can establish a clearer understanding both in the Senedd and in the local community of what might be possible, but also what the cost of that would be now and in the future. I look forward to the contributions from Members of the Senedd, and indeed from the Minister for Climate Change. Diolch.
Yn aml, pan fyddwn yn trafod deiseb leol boblogaidd, rwy'n teimlo'r angen fel Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau i egluro lle neu beth rydym yn sôn amdano. Ond bydd Traeth y Gogledd yn Llandudno yn gyfarwydd i bob un ohonom. Y pier, y Grand Hotel, yr olwyn fawr, a'r Gogarth yn fframio'r cyfan. Mae'r ddeiseb, a gasglodd 10,752 o e-lofnodion a 1,476 llofnod arall ar bapur, i roi cyfanswm o 12,228 lofnodion, yn galw am adfer y traeth yn Nhraeth y Gogledd Llandudno. Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan y Cynghorydd Ian Turner. Mae'n dwyn y teitl 'Dylid ariannu gwaith i symud creigiau chwarel ac adfer tywod a grwynau i Draeth y Gogledd Llandudno'. Mae'n dweud:
'Yn 2014, gollyngodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy 50,000 mwy o dunelli o greigiau chwarel anarferol o fawr a heb eu profi ar Lannau’r Gogledd. Cafodd y traeth ei ddinistrio gan hyn. Mae bron yn amhosibl i lawer ei gyrraedd, ac yn beryglus os yw pobl yn ceisio. Mae’n falltod ar y dirwedd, ac yn niweidiol i’n prif economi, sef twristiaeth.'
Cefais y pleser o ymweld â'r traeth gyda fy rhagflaenydd fel Cadeirydd Pwyllgor Deisebau'r Senedd, yr Aelod lleol o'r Senedd, Janet Finch-Saunders, y prif ddeisebydd ac ymgyrchwyr lleol eraill. Roeddent yn awyddus i bwysleisio'r uchelgeisiau sydd ganddynt i dyfu'r ardal fel cyrchfan i dwristiaid dros yr 20 mlynedd nesaf.
Yn ei gohebiaeth gyda'r pwyllgor, mae'r Gweinidog wedi bod yn glir iawn. Ei blaenoriaeth yw diogelwch pobl sy'n byw yno a mynd i'r afael â'r perygl o lifogydd. Yn ei gohebiaeth â'r pwyllgor, mae'r Gweinidog wedi datgan bod y grwynau a osodwyd cyn 1996 yn 'aneffeithiol wrth gynnal lefelau'r traeth', a gosodwyd cefnen o goblau i ddiogelu'r ardal rhag llifogydd. Yn 2014, ychwanegwyd coblau ychwanegol i gymryd lle'r rhai a gollwyd dros y 14 mlynedd yn y cyfamser. Cyhoeddodd y Gweinidog hefyd fod gosod traeth tywodlyd 600m ar Draeth y Gogledd wedi cael ei ystyried, ond canfu'r achos busnes y byddai mewnforio'r tywod,
'yn llawer mwy costus nag opsiynau peirianyddol eraill ac ni fyddai'n darparu unrhyw fuddion ychwanegol o ran amddiffyn y gymuned rhag llifogydd.'
Ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn anghytuno â rhai sy'n dweud bod twristiaeth yn dioddef oherwydd hyn, ac rwy'n siŵr y byddwn yn clywed y ddwy ochr yn ystod y ddadl hon heddiw. Yr hyn sy'n glir yw bod y bobl leol yn teimlo'n angerddol iawn am Draeth y Gogledd, a bydd y ddadl hon yn rhoi cyfle i ni glywed eu straeon ar lawr eu Senedd. Byddwn hefyd yn clywed am eu dymuniadau ar gyfer yr ardal. Ac ochr yn ochr â hynny, byddwn hefyd yn clywed am yr heriau peirianyddol ac ariannol o gadw tywod mewn ardal arfordirol sy'n profi pob math o dywydd ac amodau morol.
Lywydd, drwy ein trafodaeth y prynhawn yma, rwy'n gobeithio y gallwn sefydlu dealltwriaeth gliriach yn y Senedd ac yn y gymuned leol o'r hyn a allai fod yn bosibl, ond hefyd beth fyddai cost hynny nawr ac yn y dyfodol. Edrychaf ymlaen at gyfraniadau yr Aelodau o'r Senedd, a chyfraniad y Gweinidog Newid Hinsawdd yn wir. Diolch.
In standing, I wish to thank the Chairman, Jack Sargeant MS, and Members of the Petitions Committee, and to include Rhys ab Owen MS and Joel James MS for speaking up on this, helping it to come to Plenary. I do feel very passionate about this issue. Indeed, in 1986-87, my late father was the mayor of Llandudno, and in 1993-95, my late mother was the mayor of Llandudno, and in 2004-5, I was the mayor of Llandudno, all at a time when we had in Llandudno a sandy beach. My absolute gratitude must also go to Councillor Ian Turner, who I have to say has been quite unwell indeed. But I have to say, his determination and passion for his community has enabled this petition in the first place. I want to thank everybody who signed it, those who supported it, in all those long days that he stood in all weathers on Llandudno promenade to obtain this number of signatures. This shows the power of the Petitions Committee and it also underscores the democratic core of our Parliament, where the Welsh people lead our views.
Now, as has been mentioned, in 2014 50,000 tonnes of dirty quarry rock—not shingle, as was described in the technical information, and not cobble; this was dirty quarry rock—huge rocks, were dumped without notice or consultation; even the town councillors didn't know. Lorries started arriving on Good Friday. We managed to get them to sort of hold it back for a few days, but this was just an absolute shock to residents, the visitors, and owners—dozens of lorries turning up, just pouring out these massive rocks. There was no transparency, no accountability and no responsibility. So, we are now left with an unsightly, dangerous and inaccessible beach.
In the recent coastal defence work schemes, out of the options chosen—and I say 'options', because there was an option, and the Minister is aware of this. It was engineered, designed, and could have come forward, and included sea defence works to protect this wonderful town. Nobody wants to see this town under water and so we want to see it protected with a scheme for the next 100, 200 years. But there was an option that would see sand restored. The coastal forum wanted that. The councillors in Conway County Borough Council wanted the option to see the sand restored. However, once again, Llandudno felt it came down to the cheapest option of constructing a wall and the potential of adding more rock, and that, Minister, Members, Chair, Deputy Llywydd, is most unacceptable. It will add insult to injury and it will undermine Llandudno as queen of the Welsh resorts. The groynes and the sand that they supported broke up the tidal flow along the tidal path of the beach. They've served to protect the North Shore from the swells and sways of the Irish sea. Llandudno has the Constable bank—a large and very long sandbank that has protected Llandudno for years. But we still need help, given the climatic changes and the rise in sea levels.
Now, we all know, too, that tourism is Llandudno's main economic driver. It is the bedrock of the local economy and supports everything from hotels and holiday lets to restaurants and cafes, but we must protect, maintain and foster this important tourism trade. Now, the outline business case produced by Conwy County Borough Council itself explains that Llandudno must continue to adapt and innovate to remain a prime tourism location for people in the UK. Too often, hoteliers tell me that visitors staying, in particular children, have fallen on these rocks, causing injury. The beach is completely inaccessible now—the rock area—to children, the elderly and the disabled. Moreover, aesthetically, it is a complete eyesore. I know, Minister—and I understand your budget and everything and that you've told me time and again that sand is not an option, however what I'm asking here for today is some recognition of the significance and the value of restoring the sand to the beach, how important it is, not just to me but to the people of Aberconwy and those who choose to visit.
Talking about the importation of sand, when they've done Rhos-on-Sea and the beautiful sandy beach now in Colwyn Bay, which is just sand, that sand has actually been brought in on boats from further off the coast. So, we're not talking about importing sand, as such. I realise now that we do have a new First Minister and, obviously, no doubt a new Cabinet going forward. I would just ask whether your coastal defence team can work with the tourism department and come up with a solution that works for Llandudno that protects it as a suitable and appropriate sea defence project but also one that restores sand. Thank you. Diolch yn fawr.
Wrth godi, hoffwn ddiolch i'r Cadeirydd, Jack Sargeant AS, ac Aelodau'r Pwyllgor Deisebau, a chynnwys Rhys ab Owen AS a Joel James AS am godi llais ar hyn, gan ei helpu i ddod i'r Cyfarfod Llawn. Rwy'n teimlo'n angerddol iawn am y mater hwn. Yn wir, ym 1986-87, fy niweddar dad oedd maer Llandudno, ac ym 1993-95, fy niweddar fam oedd maer Llandudno, ac yn 2004-5, fi oedd maer Llandudno, i gyd ar adeg pan oedd gennym draeth tywodlyd yn Llandudno. Rhaid imi ddiolch yn fawr iawn hefyd i'r Cynghorydd Ian Turner, sydd wedi bod yn wael iawn, mae'n rhaid imi ddweud. Ond ei benderfynoldeb a'i angerdd ef dros ei gymuned sydd wedi gwneud y ddeiseb hon yn bosibl yn y lle cyntaf. Hoffwn ddiolch i bawb a'i llofnododd, y rhai a'i cefnogodd, yn yr holl ddyddiau hir hynny y safodd ef ym mhob tywydd ar bromenâd Llandudno i gael cymaint o lofnodion. Mae hyn yn dangos grym y Pwyllgor Deisebau ac mae hefyd yn tanlinellu craidd democrataidd ein Senedd, lle mae pobl Cymru yn arwain ein barn.
Nawr, fel y crybwyllwyd, yn 2014 cafodd 50,000 tunnell o gerrig chwarel budr—nid graean bras, fel y'i disgrifiwyd yn yr wybodaeth dechnegol, ac nid coblau; cerrig chwarel budr oeddent—cerrig enfawr, wedi eu gadael heb rybudd nac ymgynghoriad; nid oedd cynghorwyr y dref hyd yn oed yn gwybod. Dechreuodd lorïau gyrraedd ar ddydd Gwener y Groglith. Llwyddwyd i'w cael i ryw fath o'i ddal yn ôl am ychydig ddyddiau, ond roedd hyn yn sioc fawr i breswylwyr, yr ymwelwyr, a pherchnogion—dwsinau o lorïau'n dod i arllwys y cerrig enfawr hyn. Nid oedd unrhyw dryloywder, dim atebolrwydd na chyfrifoldeb. Felly, bellach mae gennym draeth hyll, peryglus ac anhygyrch.
Yn y cynlluniau gwaith amddiffyn yr arfordir yn ddiweddar, o'r opsiynau a ddewiswyd—a dywedaf 'opsiynau', oherwydd roedd yna opsiwn, ac mae'r Gweinidog yn ymwybodol o hyn. Cafodd ei saernïo, ei gynllunio, a gallai fod wedi wedi ei gyflwyno, ac roedd yn cynnwys gwaith amddiffynfeydd môr i ddiogelu'r dref wych hon. Nid oes unrhyw un eisiau gweld y dref hon o dan ddŵr ac felly rydym am ei gweld yn cael ei gwarchod gan gynllun ar gyfer y 100, 200 mlynedd nesaf. Ond roedd yna opsiwn a fyddai'n golygu bod tywod yn cael ei adfer. Roedd y fforwm arfordirol eisiau hynny. Roedd y cynghorwyr yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Conwy eisiau opsiwn i weld y tywod yn cael ei adfer. Fodd bynnag, unwaith eto, teimlai Llandudno ei fod yn fater o'r opsiwn rhataf o adeiladu wal a'r potensial o ychwanegu mwy o gerrig mawr, ac mae hynny, Weinidog, Aelodau, Gadeirydd, Ddirprwy Lywydd, yn annerbyniol. Bydd yn ychwanegu halen at y briw a bydd yn tanseilio Llandudno fel brenhines y cyrchfannau Cymreig. Roedd y grwynau a'r tywod a gâi ei gynnal ganddynt yn torri llif y llanw ar hyd llwybr llanw'r traeth. Maent wedi diogelu Traeth y Gogledd rhag grym llanw môr Iwerddon. Mae gan Landudno fanc Constable—banc tywod mawr a hir iawn sydd wedi gwarchod Llandudno ers blynyddoedd. Ond mae angen help arnom o hyd, o ystyried y newidiadau hinsawdd a'r cynnydd yn lefel y môr.
Nawr, rydym i gyd yn gwybod hefyd mai twristiaeth yw prif sbardun economaidd Llandudno. Dyma sylfaen yr economi leol ac mae'n cefnogi popeth o westai a llety gwyliau i fwytai a chaffis, ond mae'n rhaid i ni amddiffyn, cynnal a meithrin y fasnach dwristiaeth bwysig hon. Nawr, mae'r achos busnes amlinellol a gynhyrchwyd gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy ei hun yn egluro bod yn rhaid i Landudno ddal ati i addasu ac arloesi er mwyn parhau i fod yn lleoliad twristiaeth blaenllaw i bobl yn y DU. Yn rhy aml, mae perchnogion gwestai'n dweud wrthyf fod ymwelwyr sy'n aros, yn enwedig plant, wedi syrthio ar y creigiau hyn, gan achosi anaf. Mae'r traeth yn gwbl anhygyrch nawr—ardal y cerrig mawr—i blant, yr henoed a phobl anabl. Ar ben hynny, yn esthetig, mae'n ddolur llygad llwyr. Rwy'n gwybod, Weinidog—ac rwy'n deall eich cyllideb a phopeth a'ch bod chi wedi dweud wrthyf dro ar ôl tro nad yw tywod yn opsiwn, ond yr hyn rwy'n gofyn amdano heddiw yw rhyw gydnabyddiaeth o arwyddocâd a gwerth adfer y tywod i'r traeth, pa mor bwysig yw hynny, nid yn unig i mi ond i bobl Aberconwy a'r rhai sy'n dewis ymweld.
Wrth sôn am fewnforio tywod, pan fyddant wedi gwneud Llandrillo-yn-Rhos a'r traeth tywodlyd hardd a geir ym Mae Colwyn nawr, sy'n dywod i gyd, mae'r tywod hwnnw wedi cael ei gario i mewn ar gychod o ymhellach oddi ar yr arfordir. Felly, nid ydym yn sôn am fewnforio tywod, fel y cyfryw. Rwy'n sylweddoli nawr fod gennym Brif Weinidog newydd, a Chabinet newydd yn y dyfodol mae'n siŵr. Hoffwn ofyn a all eich tîm amddiffyn yr arfordir weithio gyda'r adran dwristiaeth a chynnig ateb sy'n gweithio i Landudno sy'n ei gwarchod fel prosiect amddiffyn môr addas a phriodol ond hefyd un sy'n adfer tywod. Diolch yn fawr.
Dwi'n falch iawn i gael y cyfle i gyfrannu at y drafodaeth bwysig yma achos, wrth gwrs, dymuniad pawb yw gweld traeth o dywod, ontefe, ar Draeth y Gogledd yn Llandudno. Allwch chi ddim cymharu traeth cerrig gyda thraeth tywod. Dyw'r ddelwedd eiconig yna o bromenâd Llandudno heb draeth aur—dyw e ddim yn teimlo'n iawn, dyw e ddim yn edrych yn iawn heb y sweep yna o dywod melyn ar ei hyd e. Felly, yn hynny o beth, dwi'n siŵr ein bod ni i gyd yn cytuno ynglŷn â'r hyn y byddem ni'n hoffi ei weld, a does gen i ddim amheuon bod y deisebwyr yn teimlo yr un peth. Ond, wrth gwrs, mae gwahaniaeth rhwng beth rŷn ni eisiau ei weld yn ddelfrydol a beth, efallai, sy'n ymarferol bosib ar hyn o bryd yn wahanol iawn i'w gilydd, yn anffodus.
Nawr, mae'n rhaid inni gofio pam y rhoddwyd y cerrig yna—rŷn ni wedi clywed—yn 2014. Roedd stormydd dros y gaeaf blaenorol hwnnw wedi achosi llifogydd dros y promenâd ac roedd yn rhaid mynd ati i amddiffyn nid yn unig integrity y prom, wrth gwrs, ond amddiffyn y dref ei hun, y cartrefi a'r busnesau rhag llifogydd pellach. Ac mi fydd y cynllun presennol yn amddiffyn nid yn unig seilwaith hanfodol ond dros 5,000 o fusnesau a chartrefi lleol. A dyna'r flaenoriaeth gyntaf, wrth gwrs, i bob un ohonon ni. A dwi ddim yn cwestiynu bod unrhyw un yn amau hynny.
Ac mae'r argyfwng hinsawdd, wrth gwrs, rŷn ni'n byw ynddo ar y funud yn amlygu'r angen brys ar gyfer gwneud mwy i amddiffyn rhag llifogydd. Yn Llandudno, mae yna amcangyfrif y bydd lefel y môr yn codi rhwng 750mm a 1,200mm o fewn y 100 mlynedd nesaf. Hynny yw, rhywle o gwmpas 1m yn uwch pan fo'n dod i lefel y môr. Felly, er mwyn amddiffyn y 5,000 yna o fusnesau a chartrefi sydd o dan fygythiad, mae'n rhaid sicrhau bod projectau fel hyn yn cael eu gwireddu.
Nawr, mae'r ddogfennaeth dwi wedi ei gweld yn ymwneud â'r cynllun yn dweud yn glir, tra bod y cynllun presennol yn costio rhyw £6.7 miliwn, mi fyddai cynllun sy'n adfer y traeth tywod yn costio £24 miliwn. [Torri ar draws]. Wel, ocê, £9.9 miliwn, ond mae e fwy na dwywaith yn fwy o safbwynt y gost. A byddai hynny, wrth gwrs, ddim yn dod ag unrhyw fudd ychwanegol o ran amddiffyn rhag llifogydd o'i gymharu â'r cynllun presennol, achos mae'r cynllun presennol yn gwneud ei waith.
Mae yna hefyd ofid amgylcheddol am gael gwared ar gynllun sydd yn llwyddiannus yn cyflawni'r hyn y rhoddwyd e yn ei le i'w wneud. Ond i fi, y bottom line yw, fel bob amser, y ddadl ariannol, ontefe? Byddai angen miliynau lawer yn ychwanegol i dalu am gynllun ar gyfer amddiffyn y miloedd o fusnesau a chartrefi yna sydd dan fygythiad a chael traeth o dywod. A gan fod, wrth gwrs, yr hinsawdd economaidd, dywedwn ni, ddim yn ein gadael ni mewn sefyllfa lle mae yna bres ar gyfer nifer o wasanaethau sylfaenol, heb sôn am bethau fel hyn, mae hwnna'n proposition heriol iawn, onid yw e, i unrhyw un o unrhyw blaid, o unrhyw liw, boed yn wrthblaid neu yn y Llywodraeth. Ond—ac mae hwn yn 'ond' pwysig—dyw hynny ddim i ddweud na ellid gwneud rhywbeth yn y dyfodol. A dwi'n deall y ddadl, fel roeddwn i'n ei ddweud ar y cychwyn o ran estheteg y traeth, o ran y cyfraniad pwysig y byddai hynny'n gwneud o safbwynt hamdden yn lleol, o safbwynt twristiaeth yn lleol. A gyda hyn i gyd mewn golwg, prif fyrdwn, neu brif neges fy nghyfraniad i i'r ddadl yma heddiw yw erfyn ar y Gweinidog, os a phan fydd yr hinsawdd ariannol yn gwella, y bydd hi a Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i weithio gyda'r cyngor i wneud adfer y traeth tywod ar Draeth y Gogledd yn Llandudno yn flaenoriaeth, oherwydd hynny fyddai'n gwireddi'r hyn rŷn ni gyd eisiau ei weld.
I'm very pleased to have an opportunity to contribute to this important debate because, of course, it's everyone's wish to see the sand return to the North Shore beach in Llandudno. You can't compare a pebble beach with a sand beach. That iconic image of the promenade at Llandudno without a golden beach doesn't feel right. It doesn't look right without that sweep of golden sand across it. So, in that regard, I'm sure we're all agreed on what we would like to see, and I have no doubt that the petitioners feel the same. But, of course, the difference between what we want to see ideally and what is practically possible at the moment are two very different things, unfortunately.
We have to bear in mind why the stones were placed there in the first place—as we heard—in 2014. There were winter storms that had caused flooding across the promenade, and there had to be a defence, not only for the integrity of the prom but also the town itself, the homes and businesses, from further flooding. And the current scheme will protect not only crucial infrastructure but also 5,000 businesses and homes locally. And that is the first priority for all of us, of course, and I wouldn't question that anyone could doubt that.
And the climate crisis that we're living through at the moment has highlighted the urgent need to do more to guard from flooding. In Llandudno, it's predicted that the sea level will rise by 750mm and 1,200mm within the next 100 years. That's around 1m higher when it comes to the sea level. So, in order to protect those 5,000 businesses and homes that are under threat, we must ensure that these projects are delivered.
Now, the documents that I've seen relating to the plans state clearly that, whilst the current plan costs from £6.7 million, any scheme to restore the sandy beach would cost £24 million. [Interruption.] Okay, £9.9 million, but it's more than twice as much in terms of the cost. And that, of course, wouldn't bring any additional benefits in terms of flood defence, as compared to the current scheme, because the scheme is currently working.
But there is also an environmental concern in scrapping a successful scheme in delivering what it was put in place to do. But for me, the bottom line is, as always, the financial case. You would need many millions in addition to pay for the defence of the thousands of homes and businesses under threat and to have a sandy beach. And because the economic climate, shall we say, doesn't put us in a position where there is funding available for many of our basic services, never mind these things, then that is a very challenging proposition indeed for anyone from any party, any political stripe, be they in the Government or in opposition. But—and this is an important 'but'—that is not to say that something can't be done in the future. And I do understand the argument, as I said at the outset, in terms of the aesthetic of the beach, in terms of the important contribution that would make in terms of leisure locally, tourism locally. And with all that in mind, the main message of my contribution to this debate today is to urge the Minister, if and when the financial climate is improved, that she and the Welsh Government will commit to work with the council to make restoration of the sandy beach at the North Shore in Llandudno a priority, because that would deliver what we all want to see.
I'm very much in favour of sand on the beach as well—so is the council—and call upon the UK Government, who now have the levers post Brexit to do this. Welsh Government has spent record levels on rock armour to help prevent communities at risk of flooding and coastal erosion right across the north Wales coastline, but neither the devolved Welsh Government or Conwy council, under these times, following a decade of Tory austerity and massive inflationary pressures, has spare money when essential education, health, public transport and housing is under strain. I understand that at Colwyn Bay, Welsh Government made the most of European funding under the European regional development fund in order to pay for sea defences, the return of sand and all the other added value for tourism. So, that was European money that was used for that—for the economy and for the well-being benefits. Wales was a massive net beneficiary pre-Brexit of this type of funding. It helped tourism, it helped communities, it gave added value. And I remember those fantastic times of pots of EU funding that helped build education and community provision, and highways community enhancements.
Welsh Government no longer has funding for national schemes such as this. It's losing out on almost £1 billion of EU funding, and capital funding has not gone up, and it's needed to improve hospitals and education facilities. I've been told that rock armour is essential to stop Llandudno from flooding, and that hotels were unable to get insurance without it in place; I don't know how true that is, but that's what I've been told.
If sand were to be introduced to Llandudno North Shore, it would be taken away on the tide again. The sea comes right up and it would be washed back out, so it would need ongoing funding for replacement and maintenance, which is a concern, and it would have an environmental impact. Llandudno has a wonderful pier and wide promenade, which is great for walking along and for little ones to safely ride their bikes, unlike at Rhos-on-Sea. And it would be great to have some play equipment along there to further enhance it, to look at what's there. The ongoing challenge for Conwy County Borough Council is to explain to the local community the very real risk of coastal flood risk to the community, why the cobble bank is there and why it's so important.
A shared prosperity application has been made by Conwy County Borough Council to commission a report into the economic value of replacing a portion of the cobble bank with sand. A sand beach could be put on part of the North Shore as long as it was correctly modelled, designed and funded for construction, as mentioned earlier. There would be significant ongoing revenue burden, though, for the council, which does not exist currently, which is a concern. Because we're in a cost-of-living crisis, councils are at risk of bankruptcy—Conwy in particular. Health and social services are on their knees and they're really worried about the extra funding for revenue. They're really concerned about keeping up funding for Venue Cymru even at the moment. So, it's all these choices. It's a suggestion that tourism tax may be used towards funding the beach, but it could take many, many years to actually accumulate enough to fund it.
So, it's a shame we no longer have access to European funding, which was used for many benefits to do with tourism, communities' well-being and added value. Because of real-term cuts in public service funding from the UK Government to Welsh Government, lack of replacement EU funding, it's hard to see where the council or Welsh Government could source funding for added value unless the UK Government steps in, as they hold the purse strings.
It's not about—. So, when people go to vote, I'd like to think that—. They need to look at who's going to put money back into public services when they go to the ballot box. People need to consider this every time they go and vote. Thank you.
Rwyf innau o blaid tywod ar y traeth hefyd—a'r cyngor hefyd—ac yn galw ar Lywodraeth y DU, sydd bellach â'r dulliau i wneud hyn ar ôl Brexit. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwario'r lefelau uchaf erioed ar amddiffynfeydd meini i helpu i atal cymunedau sydd mewn perygl o lifogydd ac erydu arfordirol ar hyd arfordir gogledd Cymru, ond nid oes gan Lywodraeth ddatganoledig Cymru na chyngor Conwy, yn yr amseroedd hyn, yn dilyn degawd o gyni Torïaidd a phwysau chwyddiant enfawr, arian dros ben pan fo meysydd hanfodol addysg, iechyd, trafnidiaeth gyhoeddus a thai dan straen. Rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud y gorau o arian Ewropeaidd o dan gronfa datblygu rhanbarthol Ewrop ym Mae Colwyn er mwyn talu am amddiffynfeydd môr, adfer tywod a'r holl werth ychwanegol arall ar gyfer twristiaeth. Felly, arian Ewropeaidd a ddefnyddiwyd ar gyfer hynny—ar gyfer yr economi ac ar gyfer y manteision llesiant. Cyn Brexit, roedd Cymru yn fuddiolwr net enfawr i'r math hwn o gyllid. Roedd yn helpu twristiaeth, roedd yn helpu cymunedau, roedd yn rhoi gwerth ychwanegol. Ac rwy'n cofio'r adegau gwych pan oedd potiau o arian yr UE yn helpu i adeiladu darpariaeth addysg a darpariaeth gymunedol, a gwelliannau cymunedol i briffyrdd.
Nid oes gan Lywodraeth Cymru gyllid bellach ar gyfer cynlluniau cenedlaethol fel hyn. Mae'n colli bron i £1 biliwn o gyllid yr UE, ac nid yw cyllid cyfalaf wedi cynyddu, ac mae ei angen i wella ysbytai a chyfleusterau addysg. Dywedwyd wrthyf fod amddiffynfeydd meini yn hanfodol i atal Llandudno rhag llifogydd, a bod gwestai'n methu cael yswiriant hebddynt; nid wyf yn gwybod pa mor wir yw hynny, ond dyna a ddywedwyd wrthyf.
Pe bai tywod yn cael ei gyflwyno i Draeth y Gogledd Llandudno, byddai'n cael ei gymryd gan y llanw eto. Mae'r môr yn dod at ben uchaf y traeth a byddai'n cael ei olchi yn ôl allan, felly byddai angen cyllid parhaus ar gyfer ei newid a chynnal a chadw, sy'n bryder, a byddai'n cael effaith amgylcheddol. Mae gan Landudno bier hyfryd a phromenâd llydan, sy'n wych ar gyfer cerdded ar hyd-ddo ac i rai bach allu mynd ar eu beiciau'n ddiogel, yn wahanol i Landrillo-yn-Rhos. A byddai'n wych cael rhywfaint o offer chwarae yno i'w wella ymhellach, i edrych ar yr hyn sydd yno. Yr her barhaus i Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yw esbonio i'r gymuned leol y risg wirioneddol y mae perygl llifogydd arfordirol yn ei chreu i'r gymuned, pam mae'r banc coblau yno a pham ei fod mor bwysig.
Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy wedi gwneud cais am arian o'r gronfa ffyniant gyffredin i gomisiynu adroddiad ar werth economaidd gosod tywod yn lle cyfran o'r banc coblau. Gellid rhoi traeth tywod ar ran o Draeth y Gogledd cyn belled â'i fod wedi ei fodelu, ei gynllunio a'i ariannu'n gywir ar gyfer adeiladu, fel y crybwyllwyd yn gynharach. Fodd bynnag, byddai baich refeniw parhaus sylweddol, nad yw'n bodoli ar hyn o bryd, i'r cyngor, ac mae hynny'n bryder. Oherwydd ein bod mewn argyfwng costau byw, mae cynghorau mewn perygl o fethdaliad—Conwy yn enwedig. Mae iechyd a gwasanaethau cymdeithasol ar eu gliniau ac maent yn poeni'n fawr am y cyllid ychwanegol ar gyfer refeniw. Maent yn poeni'n fawr am gadw'r arian ar gyfer Venue Cymru hyd yn oed ar hyn o bryd. Felly, yr holl ddewisiadau hyn. Ceir awgrym y gellid defnyddio treth twristiaeth tuag at ariannu'r traeth, ond gallai gymryd llawer iawn o flynyddoedd i gronni digon i'w ariannu.
Felly, mae'n drueni nad oes gennym fynediad at gyllid Ewropeaidd mwyach, arian a gâi ei ddefnyddio ar gyfer llawer o fanteision yn ymwneud â thwristiaeth, lles cymunedau a gwerth ychwanegol. Oherwydd toriadau mewn termau real i gyllid gwasanaethau cyhoeddus gan Lywodraeth y DU i Lywodraeth Cymru, diffyg cyllid newydd gan yr UE, mae'n anodd gweld lle gallai'r cyngor neu Lywodraeth Cymru ddod o hyd i gyllid ar gyfer gwerth ychwanegol oni bai bod Llywodraeth y DU yn camu i mewn, gan mai nhw sydd â'r arian.
Nid yw'n ymwneud—. Felly, pan fydd pobl yn mynd i bleidleisio, hoffwn feddwl—. Mae angen iddynt edrych ar bwy sy'n mynd i roi arian yn ôl i mewn i wasanaethau cyhoeddus pan fyddant yn mynd i'r blwch pleidleisio. Mae angen i bobl ystyried hyn bob tro yr ânt i bleidleisio. Diolch.
It's a pleasure for me to take part in this petitions debate. Last summer, as the Welsh Conservative shadow Minister for tourism, I visited Llandudno North Shore with the constituency Member for Aberconwy, Janet Finch-Saunders. Janet invited me on that visit because it was such a massive issue for the community that she represents, and it was an issue in the town that is the jewel in north Wales's crown, and clearly impacting the tourism offer there. What I saw was very obvious from the moment that I arrived. You had one very clear part, which was a sandy beach that was the Llandudno that you see on a postcard—picturesque, bustling, full of families having a wonderful time and businesses enjoying in that success. On the other side, you saw the rocky seafront, which was eerily much quieter, almost completely unoccupied. It was like a tale of two towns—two different seasons of the year just yards away from one another. And these things matter.
We've heard the difference that local businesses felt not having the traditional sandy beach has had on their ability to trade and make the most of that summer tourism season, and the stats bear that out as well. Llandudno, as one of Wales's premier tourism destinations, has seen tourism employment in the town—. It's today where it was in about 2008, with a notable decrease in 2014, when the council made the decision to put the 50,000 tonnes of rock on the beach. These are the reasons why it's no surprise to me that this petition reached the number of signatures required to trigger a debate here in the Senedd.
Quite often, these issues that matter a lot to local communities struggle to reach thresholds intended to cater to an issue of national interest, and perhaps this is something that the Petitions Committee may wish to look at in the future, to see if there are any ways to overcome an issue where the local interest is massive but the national interest may be somewhat more limited, and whether signatures can be counted in a more flexible or dynamic way, and I wonder whether, Chair, that might be a piece of work that may be picked up in the future.
But the fact that this petition not only reached but surpassed the 10,000 signatures threshold required a titanic effort on the part of the people involved in collecting them. Meeting with the man most closely involved in those efforts, it became clear why. Ian Turner was someone I was introduced to by Janet Finch-Saunders on that day at a stall located on Llandudno seafront, fitted with iPads, pictures of the front and informational documents. Ian was a one-stop shop for everything you needed to know about the issue. And it was genuinely really busy, wasn't it, Janet? In the short time that I was there, hundreds of people, I think, came up, chatted with Ian, took an interest in the issue, read documents, looked at the photos and ultimately signed that petition. He told me that he'd spent pretty much all day every day for months manning the fort at the stall, and it had taken a massive toll on him personally.
So, it's Ian that I want to pay tribute to today, because, whilst we might debate these petitions here in the Senedd for an hour or so, what we don't see are the thousands of hours and massive personal sacrifices that unsung heroes and ordinary people up and down this great country make every single day to make them happen. Without them, Welsh democracy simply wouldn't function and our Parliament would be the weaker for it. So, to Ian, and to many other volunteers who give up their time, their effort, their energy, to make their voices heard on the issues that matter to them and their community, thank you.
Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon ar ddeiseb. Yr haf diwethaf, fel Gweinidog gwrthblaid y Ceidwadwyr Cymreig dros dwristiaeth, ymwelais â Thraeth y Gogledd Llandudno gyda'r Aelod etholaeth dros Aberconwy, Janet Finch-Saunders. Cefais fy ngwahodd gan Janet ar yr ymweliad hwnnw oherwydd ei fod yn fater mor enfawr i'r gymuned y mae'n ei chynrychioli, ac roedd yn broblem yn y dref sy'n em yng nghoron gogledd Cymru, ac yn amlwg yn cael effaith ar y cynnig twristiaeth yno. Roedd yr hyn a welais yn amlwg iawn o'r eiliad y cyrhaeddais. Roedd gennych un rhan glir iawn, traeth tywodlyd y Llandudno a welwch ar gerdyn post—hardd, prysur, llawn o deuluoedd yn cael amser bendigedig a busnesau'n mwynhau llwyddiant. Ar yr ochr arall, fe welech lan y môr creigiog, a oedd yn llawer tawelach, bron yn hollol wag. Roedd fel pe bai yno ddwy dref—dau dymor gwahanol o'r flwyddyn ychydig lathenni oddi wrth ei gilydd. Ac mae'r pethau hyn yn bwysig.
Rydym wedi clywed y gwahaniaeth yr oedd busnesau lleol yn ei deimlo o golli'r traeth tywodlyd traddodiadol ar eu gallu i fasnachu a gwneud y gorau o'r tymor twristiaeth yn yr haf, ac mae'r ystadegau'n ategu hynny hefyd. Mae Llandudno, fel un o brif gyrchfannau twristiaeth Cymru, wedi gweld cyflogaeth twristiaeth yn y dref—. Heddiw, mae yn y lle'r oedd ynddo tua 2008, gyda gostyngiad amlwg yn 2014, pan benderfynodd y cyngor roi'r 50,000 tunnell o gerrig mawr ar y traeth. Dyma'r rhesymau pam nad yw'n syndod i mi fod y ddeiseb hon wedi cyrraedd nifer y llofnodion sydd eu hangen i sbarduno dadl yma yn y Senedd.
Yn eithaf aml, mae'r materion hyn sydd o bwys mawr i gymunedau lleol yn ei chael hi'n anodd cyrraedd trothwyon a fwriadwyd ar gyfer materion o ddiddordeb cenedlaethol, ac efallai fod hyn yn rhywbeth y gallai'r Pwyllgor Deisebau fod eisiau edrych arno yn y dyfodol, i weld a oes unrhyw ffyrdd o oresgyn problem lle mae'r diddordeb lleol yn enfawr ond y gall y budd cenedlaethol fod ychydig yn fwy cyfyngedig, ac i weld a ellir cyfrif llofnodion mewn ffordd fwy hyblyg neu ddeinamig, a tybed a allai hwnnw fod yn waith y gellid mynd ar ei drywydd yn y dyfodol, Gadeirydd.
Ond roedd y ffaith bod y ddeiseb hon nid yn unig wedi cyrraedd a mynd heibio i'r trothwy llofnodion o 10,000 yn galw am ymdrech enfawr ar ran y bobl a aeth ati i gasglu'r llofnodion hynny. Wrth gyfarfod â'r dyn a oedd yn ymwneud fwyaf â'r ymdrechion hynny, daeth yn amlwg pam. Roedd Ian Turner yn rhywun y cefais fy nghyflwyno iddo gan Janet Finch-Saunders ar y diwrnod hwnnw mewn stondin ar lan y môr yn Llandudno gydag iPads, lluniau o'r traeth a dogfennau gwybodaeth. Roedd Ian yn siop un stop ar gyfer popeth roedd angen i chi ei wybod am y mater. Ac roedd hi'n brysur iawn, onid oedd, Janet? Yn yr amser byr y bûm yno, daeth cannoedd o bobl, rwy'n credu, i sgwrsio gydag Ian, gan ddangos diddordeb yn y mater, darllen dogfennau, edrych ar y lluniau, ac yn y pen draw i lofnodi'r ddeiseb. Dywedodd wrthyf ei fod wedi treulio bron iawn drwy'r dydd bob dydd ers misoedd yn y stondin, ac roedd wedi bod yn faich enfawr arno'n bersonol.
Felly, rwyf am dalu teyrnged i Ian heddiw, oherwydd, er y gallem dreulio tua awr yn trafod y deisebau hyn yma yn y Senedd, yr hyn nad ydym yn ei weld yw'r miloedd o oriau ac aberth bersonol enfawr y mae arwyr di-glod a phobl gyffredin ledled y wlad wych hon yn eu gwneud bob dydd i wneud iddynt ddigwydd. Hebddynt, ni fyddai democratiaeth Cymru yn gweithredu a byddai ein Senedd yn wannach o'r herwydd. Felly, i Ian, ac i lawer o wirfoddolwyr eraill sy'n rhoi eu hamser, eu hymdrech, eu hegni, i leisio eu barn ar y materion sy'n bwysig iddynt hwy a'u cymuned, diolch.
I'm very thankful to have the opportunity today to support my colleague the Member for Aberconwy, and all those that were motivated enough to sign this petition, and of course the Petitions Committee for bringing this to the Senedd today. I think it is a very important issue. We need to listen to local people when they are motivated enough to sign these petitions, as the Member just said.
I'm going to keep my contribution short because, obviously, I'm not a local Member, but I wanted to address this as a Member of the Welsh Parliament. I've been lucky enough to visit Llandudno many a time with Janet on many occasions. I too was taken down to the beach and spoke to Ian and many of the petitioners myself, and visited businesses, and you could feel the swell of support to bring back sand to the North Shore of Llandudno.
As well as visiting schools and enjoying all that Llandudno has to offer, I campaigned in the constituency as well, and all I heard, time and time again on the doorstep, was people's want and need to restore that sand to the beach. It is something that is motivating people quite a lot in your area, so it's very important that we listen to them. As Janet has already said, tourism is Llandudno's main economic driver. It's at the heart of the local economy. You just need to look at the stunning hotels that line that beautiful shoreline, and all the hotels are nestled in between the mountains and the sea. Listen to them and their voices. They want the sand back to boost not only their businesses, but that local economy. So, whatever money that you're arguing that it will cost, you will see that coming back in droves. As a mother of young children, it would be far more attractive, if that beach had sand on it, to go and visit Llandudno; even though I love it already, it would be more attractive for families coming far and wide, particularly from England into Wales.
Llandudno is arguably the jewel in the crown of the north Wales coastline.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle heddiw i gefnogi fy nghyd-Aelod, yr Aelod dros Aberconwy, a phawb a gafodd eu cymell ddigon i lofnodi'r ddeiseb hon, ac wrth gwrs y Pwyllgor Deisebau am ddod â hyn i'r Senedd heddiw. Rwy'n credu ei fod yn fater pwysig iawn. Mae angen inni wrando ar bobl leol pan gânt eu cymell ddigon i lofnodi'r deisebau hyn, fel y dywedodd yr Aelod nawr.
Rwy'n mynd i gadw fy nghyfraniad yn fyr oherwydd, yn amlwg, nid wyf yn Aelod lleol, ond roeddwn eisiau trafod hyn fel Aelod o Senedd Cymru. Rwyf wedi bod yn ddigon ffodus i ymweld â Llandudno lawer tro gyda Janet ar sawl achlysur. Cefais innau fy hebrwng i lawr i'r traeth a siaradais gydag Ian a llawer o'r deisebwyr fy hun, ac ymwelais â busnesau, ac fe allech chi deimlo'r ymchwydd o gefnogaeth i ddod â thywod yn ôl i Draeth y Gogledd Llandudno.
Yn ogystal ag ymweld ag ysgolion a mwynhau'r cyfan sydd gan Landudno i'w gynnig, ymgyrchais yn yr etholaeth hefyd, a'r cyfan a glywais, dro ar ôl tro ar garreg y drws, oedd awydd ac angen pobl i weld adfer tywod i'r traeth. Mae'n rhywbeth sy'n ysgogi pobl gryn dipyn yn eich ardal chi, felly mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gwrando arnynt. Fel y dywedodd Janet eisoes, twristiaeth yw prif sbardun economaidd Llandudno. Mae'n ganolog i'r economi leol. Nid oes ond angen i chi edrych ar y gwestai trawiadol ar hyd y draethlin hardd, ac mae'r holl westai'n swatio rhwng y mynyddoedd a'r môr. Gwrandewch arnynt a'u lleisiau. Maent eisiau'r tywod yn ôl i roi hwb nid yn unig i'w busnesau, ond i'r economi leol honno. Felly, pa bynnag arian rydych chi'n dadlau y bydd yn ei gostio, fe welwch hwnnw'n talu ar ei ganfed. Fel mam i blant ifanc, pe bai tywod ar y traeth hwnnw, byddai'n llawer mwy deniadol i fynd i ymweld â Llandudno; er fy mod yn hoff iawn o'r lle eisoes, byddai'n fwy deniadol i deuluoedd sy'n dod o bell ac agos, yn enwedig o Loegr i Gymru.
Gellir dadlau mai Llandudno yw'r em yng nghoron arfordir gogledd Cymru.
The Naples of the north.
Napoli y gogledd.
And I urge everyone today to support our queen of Llandudno, and also all the petitioners today. And we really need to listen to them and not just concentrate, as Heledd Fychan said in the last debate, on the financial aspect of this. We need to see and look at the bigger picture. Thank you.
Ac rwy'n annog pawb heddiw i gefnogi Llandudno, ein brenhines, a'r holl ddeisebwyr heddiw hefyd. Ac mae gwir angen gwrando arnynt ac nid canolbwyntio'n unig ar yr agwedd ariannol, fel y dywedodd Heledd Fychan yn y ddadl ddiwethaf. Mae'n rhaid i ni weld ac edrych ar y darlun ehangach. Diolch.
Dwi nawr yn galw ar y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James.
I now call on the Minister for Climate Change, Julie James.
Diolch, Llywydd dros dro. Timber groynes were first installed on Llandudno North Shore in 1938. They were installed to manage fluctuating beach levels, which increased flood risk for the town. Following a public consultation in 1996, those timber groynes were removed, as they were ineffective. The groynes were then replaced with a shingle bank, which protects the stepped revetment of the promenade. The shingle works by breaking up the wave energy during storms. It reduces damage to the promenade and the risk of flooding caused by overtopping. Without the shingle bank, hundreds of properties in Llandudno would be at high risk of flooding.
In 2013 and 2014, Wales was impacted by significant coastal storms. I'm sure many Members here can recall huge waves, which caused enormous damage to Aberystwyth promenade, for example. Many residents of Garford Road in Rhyl were devastated by flooding caused by overtopping, resulting in the evacuation of around 140 homes, and that's why we've recently completed the East Rhyl flood alleviation scheme, which was funded through our coastal risk management programme. The scheme cost £20 million, and it will benefit 1,650 properties over its lifetime. Those winter storms that we all remember of 2013 and 2014 also impacted Llandudno North Shore. The shingle bank protected the town, but a lot of the shingle material was washed away, leaving the promenade at risk of damage and overtopping. This sudden loss of material was on top of years of erosion that had depleted the shingle defence that had been installed in the 1990s.
Following those 2013 and 2014 storms, Conwy County Borough Council, quite properly, acted swiftly to replenish the lost material. They did not, I'm sorry, Janet, dump boulders on the beach.
Diolch, Lywydd dros dro. Cafodd grwynau pren eu gosod am y tro cyntaf ar Draeth y Gogledd Llandudno ym 1938. Fe'u gosodwyd i reoli lefelau traeth newidiol, a oedd yn cynyddu'r perygl o lifogydd i'r dref. Yn dilyn ymgynghoriad cyhoeddus ym 1996, cafodd y grwynau pren eu tynnu am nad oeddent yn effeithiol. Yna, gosodwyd banc graean yn lle'r grwynau i amddiffyn wal gynnal risiog y promenâd. Mae'r graean yn gweithio drwy chwalu egni'r tonnau yn ystod stormydd. Mae'n lleihau difrod i'r promenâd a'r perygl o lifogydd a achosir gan y môr yn torri drosodd. Heb y banc graean byddai cannoedd o adeiladau yn Llandudno mewn perygl mawr o lifogydd.
Yn 2013 a 2014, effeithiwyd ar Gymru gan stormydd arfordirol sylweddol. Rwy'n siŵr y gall llawer o'r Aelodau yma gofio tonnau enfawr a achosodd ddifrod helaeth i bromenâd Aberystwyth, er enghraifft. Cafodd llawer o drigolion Ffordd Garford yn y Rhyl eu llethu gan lifogydd a achoswyd gan y môr yn torri drosodd, gan achosi i bobl orfod gadael tua 140 o gartrefi, a dyna pam ein bod wedi cwblhau cynllun lliniaru llifogydd Dwyrain y Rhyl yn ddiweddar, a ariannwyd drwy ein rhaglen rheoli risg arfordirol. Costiodd y cynllun £20 miliwn, a bydd o fudd i 1,650 eiddo dros ei oes. Effeithiodd y stormydd gaeaf yr ydym i gyd yn eu cofio yn 2013 a 2014 ar Draeth y Gogledd Llandudno hefyd. Amddiffynnodd y banc graean y dref, ond cafodd llawer o'r deunydd graean ei olchi ymaith, gan adael y promenâd mewn perygl o ddifrod a'r môr yn torri drosodd. Collwyd deunydd yn sydyn ar ben blynyddoedd o erydu a oedd wedi gwanychu'r amddiffyniad graean a osodwyd yn y 1990au.
Yn dilyn stormydd 2013 a 2014, yn ddigon priodol, gweithredodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yn gyflym i ailgyflenwi'r deunydd a gollwyd. Mae'n ddrwg gennyf, Janet, ond ni wnaethant ddympio clogfeini ar y traeth.
Oh, yes they did.
O, do fe wnaethant.
And nor was it not open and transparent. A simple Google search will show you the public record that they replaced like with like. The council acted perfectly properly. They replaced like with like. The material used in 2014 was the same design specification as the existing shingle from 1996. It was even sourced from the same quarries, which is a matter of public record; you can easily look it up. It was the very same material that had protected Llandudno during the winter storms we all remember and prevented that widespread flooding. And the risk of coastal flooding is why, in 2016—. I should say as well, I think the council should be highly commended for the swift action it took, and I don't think saying it dumped rocks on the beach is particularly helpful.
Ac roedd yn agored ac yn dryloyw. Bydd chwiliad Google syml yn dangos i chi'r cofnod cyhoeddus eu bod wedi cyfnewid tebyg am debyg. Fe wnaeth y cyngor weithredu'n berffaith briodol. Fe wnaethant gyfnewid tebyg am debyg. Roedd y deunydd a ddefnyddiwyd yn 2014 yr un fanyleb gynllunio â'r graean a oedd wedi bod yno ers 1996. Roedd yn dod o'r un chwareli hyd yn oed, ac mae hynny wedi ei gofnodi'n gyhoeddus; gallwch edrych amdano'n hawdd. Roedd yr un fath â'r deunydd a oedd wedi gwarchod Llandudno yn ystod stormydd y gaeaf yr ydym i gyd yn eu cofio ac wedi atal y llifogydd helaeth hynny. A'r risg o lifogydd arfordirol yw'r rheswm pam, yn 2016—. Dylwn ddweud hefyd fy mod yn credu y dylid canmol y cyngor yn fawr am weithredu'n gyflym, ac nid wyf yn credu bod dweud ei fod wedi dympio cerrig mawr ar y traeth yn hynod o ddefnyddiol.
You should have been there when the lorries were there, dumping.
Dylech fod wedi bod yno pan oedd y lorïau yno, yn dympio.
Well, Janet, it is a matter—[Interruption.]
Wel, Janet, mae'n fater—[Torri ar draws.]
Order, order. Minister.
Trefn, trefn. Weinidog.
It is a matter of public record where the shingle was sourced from, what it is. You can look it up on the council's own website. I think the council acted extremely properly at the time.
The risk of coastal flooding is why, in 2016, the Welsh Government announced the start of the coastal risk management programme. The coastal risk management programme is an innovative new multimillion-pound programme of investment. Once construction is completed, the coastal risk management programme will have funded 15 schemes across Wales, worth £288 million and benefiting over 15,000 properties. The coastal risk management programme was a unique opportunity for our maritime authorities to improve the resilience of their coastal communities, keeping people safe for generations to come.
The coastal risk management programme is now drawing to a close with the three final schemes set to be awarded funding before the end of this financial year. In fact, I know now they have been funded, because I put the programme out yesterday as a written statement, which Jack Sargeant mentioned earlier in questions. One of those remaining three schemes is Llandudno. Conwy County Borough Council's business case identified a cost-effective option that works with the existing shingle bank. It provides excellent value for money. For every £1 spent on the scheme, it will provide £11 in flood benefits. This is the option that the council—the council—has taken to detailed design and intended to construct this year. The business case also identified an alternative option, which would have involved the removal of some shingle to install a 600m section of sandy beach. That alternative option is 14 times more expensive than the local authority's preferred option, and has no additional flood—
Mae o ble y daeth y graean yn fater a gofnodwyd yn gyhoeddus, a'r hyn ydyw. Gallwch edrych ar wefan y cyngor ei hun. Rwy'n credu bod y cyngor wedi gweithredu'n eithriadol o briodol ar y pryd.
Y risg o lifogydd arfordirol yw'r rheswm pam y cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ddechrau'r rhaglen rheoli risg arfordirol yn 2016. Rhaglen fuddsoddi arloesol newydd gwerth miliynau o bunnoedd yw'r rhaglen rheoli risg arfordirol. Pan fydd y gwaith adeiladu wedi'i gwblhau, bydd y rhaglen rheoli risg arfordirol wedi ariannu 15 cynllun ledled Cymru, gwerth £288 miliwn ac o fudd i dros 15,000 o adeiladau. Roedd y rhaglen rheoli risg arfordirol yn gyfle unigryw i'n hawdurdodau arforol wella cydnerthedd eu cymunedau arfordirol, gan gadw pobl yn ddiogel am genedlaethau i ddod.
Mae'r rhaglen rheoli risg arfordirol bellach yn dirwyn i ben gyda'r tri chynllun terfynol ar fin cael cyllid cyn diwedd y flwyddyn ariannol hon. Yn wir, rwy'n gwybod nawr eu bod wedi'u hariannu, oherwydd cyflwynais y rhaglen ddoe fel datganiad ysgrifenedig, y soniodd Jack Sargeant amdano yn gynharach yn ystod y cwestiynau. Un o'r tri chynllun sy'n weddill yw Llandudno. Nododd achos busnes Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy opsiwn costeffeithiol sy'n gweithio gyda'r banc graean presennol. Mae'n darparu gwerth gwych am arian. Am bob £1 a werir ar y cynllun, bydd yn darparu £11 mewn manteision llifogydd. Dyma'r opsiwn y mae'r cyngor—y cyngor—wedi ei ddewis ar gyfer gwneud gwaith cynllunio manwl arno a'r bwriad yw adeiladu eleni. Nododd yr achos busnes opsiwn amgen hefyd, a fyddai wedi golygu cael gwared ar rywfaint o raean i osod darn 600m o draeth tywodlyd. Mae'r opsiwn amgen hwnnw 14 gwaith yn ddrytach na'r dewis a ffafrir gan yr awdurdod lleol, ac nid oes ganddo unrhyw—
Point of order.
Pwynt o drefn.
No, no. There's no point of order. If you'd like to intervene on the Minister, then you're quite welcome to do so.
Na na. Nid oes unrhyw bwynt o drefn. Os hoffech wneud ymyriad ar y Gweinidog, mae croeso i chi wneud hynny.
If you want to intervene, you can intervene, yes.
Os ydych chi eisiau ymyrryd, fe gewch chi ymyrryd, iawn.
The figures I've been given by the head of ERF are just under £10 million for the current scheme, and it's £19 million published in the scheme. So, that is not 14 times more. We're talking double.
Mae'r ffigurau a roddwyd i mi gan bennaeth y gronfa cadernid economaidd ychydig yn llai na £10 miliwn ar gyfer y cynllun presennol, ac mae'n £19 miliwn wedi'i gyhoeddi yn y cynllun. Felly, nid yw hynny'n 14 gwaith yn fwy. Mae'n ddwbl.
Llywydd dros dro, I will happily provide the figures that I'm quoting here, as a letter to the Member, which she's more than happy to—. Well, I'll place it myself in the Library; I'm very happy to do that.
The point about it is that the scheme has no anticipated additional flood and coastal risk management benefit. So, the flood money that we're talking about is used to protect people from flooding. It isn't to improve tourist amenities or anything else. Spending more money on one location, to improve the amenity value, from the flood programme would simply mean that we'd diverted funding away from other communities that require flooding defence, so that would mean that other communities would flood in order to give amenity value in Llandudno.
I have to say, the tourist point here is an interesting one. I'm very familiar with Llandudno. We go there every year, and have done for years. I've swam off the coast many times. I love a cold-water swim, and it's very nice to do that there. I also went to university in Brighton, which famously has a shingle beach. It's loved. I do think that just talking it down is not a good look. It's a beautiful beach; the promenade is glorious. It is a lovely walk; it's a nice place to swim. But the point here really is that this is a flood protection programme, and it's important that we protect people from flooding with it. The amenity value is not something that a cost-effective flood defence programme can possibly be taking into account. You can have, of course—
Lywydd dros dro, rwy'n hapus i ddarparu'r ffigurau rwy'n eu dyfynnu yma, fel llythyr at yr Aelod, y mae hi'n fwy na hapus i—. Wel, fe'i rhoddaf fy hun yn y Llyfrgell; rwy'n hapus iawn i wneud hynny.
Y pwynt yn ei gylch yw nad yw'r cynllun wedi rhagweld budd ychwanegol o ran rheoli perygl llifogydd ac arfordirol. Felly, mae'r arian llifogydd yr ydym yn sôn amdano yn cael ei ddefnyddio i amddiffyn pobl rhag llifogydd. Nid yw ar gyfer gwella cyfleusterau twristiaeth nac unrhyw beth arall. Byddai gwario mwy o arian ar un lleoliad, i wella gwerth amwynder, o'r rhaglen lifogydd yn golygu ein bod wedi dargyfeirio cyllid i ffwrdd o gymunedau eraill sydd angen amddiffynfeydd rhag llifogydd, felly byddai hynny'n golygu y byddai cymunedau eraill yn cael llifogydd er mwyn darparu gwerth amwynder yn Llandudno.
Mae'n rhaid i mi ddweud, mae'r pwynt twristaidd yma yn un diddorol. Rwy'n gyfarwydd iawn â Llandudno. Rydym yn mynd yno bob blwyddyn ac wedi bod yn gwneud hynny ers blynyddoedd. Rwyf wedi nofio oddi ar yr arfordir sawl gwaith. Rwyf wrth fy modd efo nofio dŵr oer, ac mae'n braf iawn gwneud hynny yno. Euthum i'r brifysgol yn Brighton hefyd, sydd â thraeth graean enwog. Mae pobl yn dwli arno. Nid wyf yn credu bod unrhyw fudd i'w gael o'i ddifrïo. Mae'n draeth hyfryd; mae'r promenâd yn ogoneddus. Mae'n lle hyfryd i fynd am dro; mae'n lle braf i nofio. Ond y pwynt yma mewn gwirionedd yw mai rhaglen amddiffyn rhag llifogydd yw hon, ac mae'n bwysig ein bod yn amddiffyn pobl rhag llifogydd gyda hi. Nid yw'r gwerth amwynder yn rhywbeth y gall rhaglen amddiffyn rhag llifogydd gosteffeithiol ei ystyried. Wrth gwrs, gallwch gael—
The Minister must now conclude, please.
Rhaid i'r Gweinidog ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda.
Yes, certainly. I just want to acknowledge that a sandy beach can provide a cost-effective coastal defence. The recent Rhos-on-Sea programme has demonstrated that. But the difference is, as Carolyn pointed out, the beach recharge scheme at Rhos-on-Sea is demonstrated to be the best value for money and provide the flood defence.
I just want to make this one additional point quickly.
Yn sicr. Rwyf am gydnabod y gall traeth tywodlyd amddiffyn yr arfordir yn gosteffeithiol. Mae'r rhaglen ddiweddar yn Llandrillo-yn-Rhos wedi dangos hynny. Ond y gwahaniaeth, fel y nododd Carolyn, yw bod y cynllun ail-lenwi traethau yn Llandrillo-yn-Rhos yn cael ei weld fel y gwerth gorau am arian ac yn darparu amddiffynfa rhag llifogydd.
Hoffwn wneud un pwynt ychwanegol yn gyflym.
Very quickly.
Yn gyflym iawn.
Timber groynes, more importantly, are constructed from tropical hardwood; they have to be, because it's the only timber that survives the harsh marine environment. They would need to be replaced every 20 years, and you would need to chop down more tropical trees from the other side of the world in order to import them here to put the groynes in to hold the sand for only 20 years. I cannot think that that's a sustainable course of action from a flood management programme. So, although I very much thank the petitioners for bringing this petition, I think, in the circumstances, the scheme that's going forward from the council is the best. Diolch.
Mae grwynau pren, yn bwysicach, wedi'u hadeiladu o bren caled trofannol; mae'n rhaid iddynt fod, am mai dyna'r unig bren sy'n goroesi'r amgylchedd morol llym. Byddai angen eu hailosod bob 20 mlynedd, a byddai angen i chi dorri mwy o goed trofannol i lawr ar ochr arall y byd er mwyn eu mewnforio yma i roi'r grwynau i mewn i gynnal y tywod am ddim ond 20 mlynedd. Ni allaf feddwl bod honno'n ffordd gynaliadwy o weithredu rhaglen rheoli llifogydd. Felly, er fy mod yn diolch yn fawr i'r deisebwyr am gyflwyno'r ddeiseb hon, rwy'n credu, o dan yr amgylchiadau, mai'r cynllun sy'n cael ei gyflwyno gan y cyngor yw'r gorau. Diolch.
Dwi nawr yn galw ar Jack Sargeant i ymateb i'r ddadl.
I now call on Jack Sargeant to reply to the debate.
I'm grateful, Llywydd dros dro. I'll try and rattle through as quickly as I can, Presiding Officer. Janet reminded us in her opening of her late father and mother who chaired—as I think you heckled—the Naples of the north, Janet, and we remember them fondly, and the exchanges that you've had in the past with the Minister, and the Minister's fond memories of going pretty much every year, I think, to Llandudno, certainly during conference season. But, again, the Minister pointed out, as she has done throughout this process of the committee's work, the importance of protecting people and businesses from flooding. You referenced the flooding devastation caused in 2013, 2014, and I may be wrong, Presiding Officer, but I think that that might have been when my dad was in the role of natural resources Minister, some time ago now.
Presiding Officer, Llyr Gruffydd agreed that everyone would like a golden, sandy beach, but again recognised the protection that the current scheme offers 5,000 businesses, I think you quoted, Llyr, and, again, the financial conditions to get that level of protection, what would that take, and I think that was referenced in the Minister's explanation back to today's debate.
Carolyn Thomas talked about European funding and how that's been used elsewhere, and reminded us that it's no longer available because of Brexit, but she did pose a question to local communities, which was how can we enhance the promenade and pier that we all love, I think, in this Chamber, and I think you posed a question around play equipment, and I'm sure Members will have some views on that.
Presiding Officer, Tom Giffard, and Laura Anne Jones too, spoke about their recent visit, and I was particularly proud to go too, Janet. When I took the role as Chair of the Petitions Committee, I was keen to cover all parts of our beautiful country, and I was delighted to take up the offer to meet with local residents.
Tom, in response, said about the threshold of the signatures. What I'll say to Tom is that that work was done in this Senedd, and we came to the view that the threshold for signatures was the right threshold to meet the needs of this Parliament. But we treat every single petition, no matter how many signatures, with the seriousness it deserves. And we've seen petitions, when they reach 10,000, not always get debated—they're considered by the committee to be debated. And we've seen petitions with many fewer signatures reach the floor of this Senedd, and other avenues that the committee seeks to follow. But I will say to him that I think the work on reviewing that won't be for my chairmanship or my committee, it will be for a future committee in a future Senedd.
But to finish, Presiding Officer, just to say, Llandudno and the area around the pier has been a childhood memory for all of us in the north of Wales, and I know today's debate will have triggered some nostalgia, and I hope it gives us some food for thought about what the future does look like. I'm convinced, I think, that local Members will continue to raise these matters on the floor of their Parliament.
But just finally, Presiding Officer, can I send my best wishes to all the local campaigners and signatories of this petition for their efforts, but particularly to say to Councillor Ian Turner, who has been unwell in recent months, that this committee and the Senedd, if I may, send him and his family their best wishes, and I wish him a very, very speedy and full recovery? Diolch yn fawr.
Diolch, Lywydd dros dro. Fe geisiaf fynd drwyddi cyn gynted ag y gallaf, Lywydd. Cawsom ein hatgoffa gan Janet yn ei hagoriad am ei diweddar dad a'i diweddar fam a gadeiriodd—fel rwy'n credu ichi heclo—Napoli'r gogledd, Janet, ac rydym yn eu cofio'n annwyl, a'r dadleuon a gawsoch yn y gorffennol gyda'r Gweinidog, ac atgofion melys y Gweinidog am fynd fwy neu lai bob blwyddyn, rwy'n credu, i Landudno, yn sicr yn ystod y tymor cynadledda. Ond unwaith eto, nododd y Gweinidog, fel y gwnaeth drwy gydol y broses hon o waith y pwyllgor, bwysigrwydd amddiffyn pobl a busnesau rhag llifogydd. Fe gyfeirioch chi at y dinistr llifogydd a achoswyd yn 2013, 2014, ac efallai fy mod yn anghywir, Lywydd, ond rwy'n credu efallai fod hynny ar yr adeg pan oedd fy nhad yn rôl y Gweinidog cyfoeth naturiol beth amser yn ôl nawr.
Lywydd, roedd Llyr Gruffydd yn cytuno y byddai pawb yn hoffi traeth euraidd, tywodlyd, ond unwaith eto roedd yn cydnabod y diogelwch y mae'r cynllun presennol yn ei gynnig i 5,000 o fusnesau, rwy'n credu ichi ddweud, Llyr, ac unwaith eto, yr amodau ariannol i gael y lefel honno o ddiogelwch, beth fyddai hynny'n ei olygu, ac rwy'n credu bod hynny wedi cael sylw yn esboniad y Gweinidog i'r ddadl heddiw.
Soniodd Carolyn Thomas am gyllid Ewropeaidd a sut mae hwnnw wedi'i ddefnyddio mewn mannau eraill, a chawsom ein hatgoffa nad yw bellach ar gael oherwydd Brexit, ond fe ofynnodd gwestiwn i gymunedau lleol, sef sut y gallwn wella'r promenâd a'r pier y mae pawb ohonom yn eu caru yn y Siambr hon, ac rwy'n credu eich bod wedi gofyn cwestiwn ynghylch offer chwarae, ac rwy'n siŵr y bydd gan Aelodau farn ar hynny.
Lywydd, siaradodd Tom Giffard, a Laura Anne Jones hefyd, am eu hymweliad diweddar, ac roeddwn i'n arbennig o falch o fynd hefyd, Janet. Pan gymerais y rôl fel Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau, roeddwn yn awyddus i weld pob rhan o'n gwlad brydferth, ac roeddwn wrth fy modd yn derbyn y cynnig i gyfarfod â thrigolion lleol.
Dywedodd Tom, wrth ymateb, am drothwy'r llofnodion. Yr hyn a ddywedaf wrth Tom yw bod y gwaith hwnnw wedi'i wneud yn y Senedd, a daethom i'r farn mai'r trothwy ar gyfer llofnodion oedd y trothwy cywir i ddiwallu anghenion y Senedd hon. Ond rydym yn trin pob un ddeiseb, ni waeth faint o lofnodion, gyda'r difrifoldeb y mae'n ei haeddu. A phan fyddant yn cyrraedd 10,000, gwelsom nad yw pob deiseb yn cael eu trafod—maent yn cael eu hystyried gan y pwyllgor i gael eu trafod. Ac rydym wedi gweld deisebau gyda llawer llai o lofnodion yn cyrraedd llawr y Senedd hon, a llwybrau eraill y mae'r pwyllgor am eu dilyn. Ond hoffwn ddweud wrtho fy mod yn credu na fydd y gwaith ar adolygu hynny yn rhywbeth ar gyfer fy nghadeiryddiaeth i neu fy mhwyllgor i, ar phwyllgor yn y dyfodol mewn Senedd yn y dyfodol fydd yn gwneud hynny.
Ond i orffen, Lywydd, os caf ddweud mae Llandudno a'r ardal o amgylch y pier wedi bod yn atgof plentyndod i bob un ohonom yng ngogledd Cymru, ac rwy'n gwybod y bydd y ddadl heddiw wedi cymell peth hiraeth, ac rwy'n gobeithio y bydd yn rhoi rhywbeth inni gnoi cil arno o ran sut fydd pethau yn y dyfodol. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau lleol yn parhau i godi'r materion hyn ar lawr eu Senedd.
Ond yn olaf, Lywydd, a gaf i anfon fy nymuniadau gorau i'r holl ymgyrchwyr lleol a llofnodwyr y ddeiseb hon am eu hymdrechion, ond yn arbennig i'r Cynghorydd Ian Turner, sydd wedi bod yn sâl yn ystod y misoedd diwethaf, a dweud bod y pwyllgor hwn a'r Senedd, os caf, yn anfon ein dymuniadau gorau iddo ef a'i deulu, ac rwy'n dymuno gwellhad cyflym a llawn iddo? Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r ddeiseb? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the petition. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar, a gwelliant 2 yn enw Lesley Griffiths.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar, and amendment 2 in the name of Lesley Griffiths.
Fe symudwn ni nawr i eitem 7, sef dadl Plaid Cymru ar fformiwla Barnett, a dwi'n galw ar Rhun ap Iorwerth i wneud y cynnig.
We'll move on now to item 7, which is the Plaid Cymru debate on the Barnett formula, and I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion.
Cynnig NDM8524 Heledd Fychan
Yn cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod y consensws trawsbleidiol yn y Senedd ynghylch yr angen i ddiwygio model cyllido Cymru.
2. Yn galw ar Lywodraeth y DU i ddod â'r fformiwla Barnett annheg i ben ac i ariannu Cymru yn ôl angen a nid ar sail poblogaeth.
Motion NDM8524 Heledd Fychan
To propose that the Senedd:
1. Recognises the cross-party consensus in the Senedd around the need to reform the Welsh funding model.
2. Calls on the UK Government to bring the unfair Barnett formula to an end and to fund Wales according to need and not based on population.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Cadeirydd. Mae sail ein dadl ni heddiw yn un syml iawn, sef y dylai Cymru gael ei hariannu yn deg gan San Steffan, a dwi'n meddwl bod y ffaith ein bod ni'n gorfod dadlau hyn yn y lle cyntaf yn dweud cyfrolau am ein statws ni o fewn yr undeb anghyfartal yma.
Mi ddylai tegwch, wrth gwrs, fod yn rhywbeth cwbl sylfaenol mewn unrhyw berthynas gyfansoddiadol, ond y gwir amdani ydy ein bod ni wedi gorfod brwydro, a'n bod ni yn dal i orfod brwydro, dim ond er mwyn trio gwneud yn siŵr bod ein dadl ni yn cael ei chlywed gan y rheini mewn grym yn Whitehall. Felly, does yna ddim byd newydd yn hyn, er ei bod hi'n glir bod agwedd elyniaethus y Llywodraeth Geidwadol bresennol at ddatganoli, heb os, wedi gwaethygu pethau yn y blynyddoedd diwethaf.
Rydym ni'n gofyn am ddileu fformiwla Barnett. Mae'n amlwg ers cymaint o amser ei bod hi'n fformiwla sydd ddim yn ateb gofynion Cymru. Mae'n wir ers ei sefydlu, mewn difrif; chafodd hi ddim ei chynllunio efo Cymru mewn golwg. Mae hyd yn oed pensaer y fformiwla ei hun, Prif Ysgrifennydd y Trysorlys ar y pryd, Joel Barnett, wedi dweud mai mesur dros dro yn unig i helpu efo materion cyllidol yn yr Alban, yn y cyfnod cyn refferendwm datganoli 1979, oedd y fformiwla yma. A heblaw am un neu ddau o fân addasiadau, mae'r fformiwla wedi parhau i fod yn sylfaen i fframwaith y Trysorlys ar gyfer cyllido Cymru ers hynny, ac wedi pontio, wrth gwrs, y cyfnod cyn ac ar ôl datganoli.
Y canlyniad ydy bod anghenion Cymru, a ddylai fod yn ffactor sylfaenol yn y ffordd mae ein hadnoddau fel undeb yn cael eu dyrannu, erioed wedi cael eu hadlewyrchu yn llawn o fewn y trefniadau cyllido presennol—ffaith a gafodd ei chydnabod gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig ei hun ar ôl cyhoeddi adroddiad comisiwn Holtham yn 2010. A phan ydym ni'n ystyried yr holl ddigwyddiadau cythryblus sydd wedi bod yn y 14 mlynedd ers adroddiad Holtham—llymder y Ceidwadwyr dros gymaint o flynyddoedd, wrth gwrs, a'r effaith mae hynny wedi ei chael ar ein gwasanaethau cyhoeddus ni; pandemig unwaith mewn canrif; yr argyfwng costau byw dwfn yma rydym ni'n byw ynddo fo rŵan—mae wedi dod yn fwy a mwy amlwg dros y blynyddoedd fod fformiwla Barnett wedi hen ddyddio. Felly, datrysiad gwan, byr dymor o'r ugeinfed ganrif, yn seiliedig ar anghenion gwlad arall, rŵan yn gorfod gwrthsefyll heriau dwys yr unfed ganrif ar hugain yng Nghymru. Dyna'r fargen wael sydd gennym ni ar hyn o bryd.
Ac, wrth gwrs, mae diffygion fformiwla Barnett ei hun wedi bod yn gonglfaen wedyn i batrwm ehangach o annhegwch ac anghyfiawnder mae Cymru wedi ei wynebu dros y blynyddoedd diwethaf. Y ffaith bod asedau Ystâd y Goron yn dal ddim wedi eu datganoli yn golygu mai'r Trysorlys a'r teulu brenhinol hefyd sy'n elwa o'n hadnoddau naturiol ni, yn hytrach na'i fod o'n cael ei ailfuddsoddi'n uniongyrchol yn ein cymunedau lleol. Y ffaith bod San Steffan yn gwrthod talu ei chyfran deg tuag at adnewyddu safleoedd tomenni glo, fel rydym ni wedi ei drafod eto'r wythnos yma, sy'n creithio gymaint o'n tirwedd ni ac yn bygwth gymaint o gymunedau. Y ffaith bod Llywodraeth Cymru yn gorfod talu'r bil am gael gwared ar RAAC o adeiladau cyhoeddus a gafodd eu hadeiladu ymhell cyn datganoli. A'r enghraifft fwyaf amlwg, fwyaf sarhaus, mae'n siŵr, ohonyn nhw i gyd: y dal yn ôl o bron i £4 biliwn mewn arian canlyniadol i Gymru o brosiect HS2, er gwaethaf y ffaith nad oes yna ac na fydd yna yr un fodfedd o drac yn cael ei osod yma yng Nghymru.
Mae'r thema gyffredin yma o anghyfiawnder sy'n llifo drwy bob un o'r achosion yna, a mwy, i gyd yn deillio yn sylfaenol o'r methiant i fod â threfniadau cyllido cyfoes a phriodol yn eu lle, a fformiwla Barnett yn greiddiol i hynny. Felly, mae'r achos yn glir i ddiwygio fformiwla Barnett, ac mae yna gonsensws trawsbleidiol i edrych ar y tirlun cyfan o ran cyllido Cymru, ond consensws trawsbleidiol yn fan hyn ydy hynny. Aelodau Plaid Cymru ydy'r unig rai sydd yn gwneud yr achos dros ddiwygio yn San Steffan. O ystyried, fel dwi'n dweud, ei record ar danseilio datganoli ei hun yn y blynyddoedd diwethaf—[Torri ar draws.] Ie.
Thank you very much, Chair. The basis of our debate today is very simple, namely that Wales should be funded fairly by Westminster, and I think the fact that we have to make this case in the first instance speaks volumes about our status within this unequal union.
Fairness, of course, should be fundamental to any constitutional relationship, but the truth of the matter is that we have had to fight, and that we continue to fight, just in order to ensure that our argument is heard by those in power in Whitehall. So, there's nothing new in this, although it's clear that the aggressive attitude of the current Conservative Government to devolution, without a doubt, has made things worse recently.
We're calling for the eradication of the Barnett formula. It's been clear for some time that it's a formula that doesn't meet the needs of Wales. It's true since its inception, in all seriousness; it wasn't planned with Wales in mind. Even the architect of the formula itself, the then Chief Secretary to the Treasury at the time, Joel Barnett, has said that this was a temporary measure to help with fiscal issues in Scotland, in the period prior to the 1979 devolution referendum—that's what this formula was. And apart from a few minor adaptations, the formula has remained the foundation for the Treasury's framework for the funding of Wales since then, and bridged the pre and post-devolution ages.
The result is that the needs of Wales, which should be a fundamental factor in the way in which our resources as a union are allocated, have never been reflected fully within the current funding arrangements—a fact that was acknowledged by the UK Government itself after publication of the Holtham commission report in 2010. And when we consider all of the turbulent events that have taken place in the 14 years since the Holtham report—Conservative austerity over many years, of course, and the impact that that has had on our public services; a once-in-a-century pandemic; the deep cost-of-living crisis that we are currently living through—it has become more and more apparent over the years that the Barnett formula is well past its sell-by date. So, it was a weak, short-term solution from the twentieth century, based on the needs of another nation, now having to withstand the challenges of the twenty-first century in Wales. That's the poor deal that we currently have.
And, of course, the deficiencies of the Barnett formula itself have been a cornerstone for a broader pattern of unfairness and injustice faced by Wales over recent years. The fact that the Crown Estates assets are still not devolved, meaning that the Treasury and the royal family benefit from our own natural resources, rather than it being reinvested directly in our local communities. The fact that Westminster refuses to pay its fair share towards the restoration of coal tips, as we've discussed this week, which scar so much of our landscape and threaten so many communities. The fact that the Welsh Government has to pay the bill for dealing with RAAC in public buildings that were built way before devolution. And the most prominent and most insulting example of them all: the withholding of almost £4 billion in consequential funding for Wales from the HS2 project, despite the fact that there isn't and that there will never be an inch of track laid here in Wales.
This general theme of injustice that flows through all of those cases, and more, all emerge fundamentally from the failure to have fair and appropriate funding arrangements in place, and the Barnett formula is at the heart of that. So, the case for reform of the Barnett formula is clear, and there is cross-party consensus to look at the whole landscape in terms of funding for Wales, but it's a cross-party consensus here. Plaid Cymru Members are the only ones making the case for reform in Westminster. Now, as I say, given the record on undermining devolution itself in recent years—[Interruption.] Yes.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
I was just going to ask what your sister party in Scotland may have said to you about this, the Scottish National Party, where Scotland would be the loser in this. A decade ago, the leaders of Labour, the Conservatives and the Liberal Democrats at national level pledged to protect it. And I agree with you: it's past it's sell-by date.
Roeddwn am ofyn beth y gallai eich chwaer blaid yn yr Alban, Plaid Genedlaethol yr Alban, fod wedi’i ddweud wrthych ynglŷn â hyn, lle byddai’r Alban ar ei cholled yn hyn. Ddegawd yn ôl, addawodd arweinwyr Llafur, y Ceidwadwyr a'r Democratiaid Rhyddfrydol ar lefel genedlaethol ei gwarchod. Ac rwy'n cytuno â chi: mae wedi hen ddyddio.
Diolch am y sylwadau yna. Oes, wrth gwrs, mae yna agweddau gwahanol yng ngwahanol ardaloedd o'r ynysoedd yma. Mi wnaf i gyfeirio at hynny wrth i ni edrych ar welliant y Llywodraeth mewn ychydig funudau, os caf i.
Roeddwn i ar fin dweud o ystyried record y Ceidwadwyr ar danseilio datganoli ei hun yn y blynyddoedd diwethaf, dydy hi ddim yn syndod bod Llywodraeth Geidwadol y Deyrnas Unedig wedi rhoi rhwystr ar ôl rhwystr o flaen unrhyw ymdrechion i ddiwygio. Ond mae'r ffaith bod Llafur hefyd ar lefel y Deyrnas Unedig yn gwrthod addo newid, o ystyried y tebygrwydd y byddan nhw mewn grym cyn diwedd y flwyddyn yma, yn destun rhwystredigaeth mawr. Mae tawelwch Keir Starmer ar fformiwla Barnett a chyllido teg i Gymru yn fyddarol, a'r argraff glir dwi'n ei chael o hynny—a chymaint o etholwyr Cymru—ydy ei fod o am gymryd pleidleisiau Cymru yn ganiataol.
A dyna pam ei bod hi'n ddyletswydd arnom ni i alw allan apathi llwyr y ddwy blaid fawr yn San Steffan, felly gadewch i ni frwydro yn erbyn hynny a chodi ein llais efo'n gilydd heddiw yma fel Senedd. Cefnogwch y cynnig yma gan Blaid Cymru heddiw. Cefnogwch o fel y mae o heb y gwelliant. A dyma i chi pam allwn ni ddim cefnogi yr un o'r ddau welliant.
Mae gwelliant y Ceidwadwyr yn ailadrodd yr obsesiwn yma sydd ganddyn nhw efo disgrifiad hollol anghywir o sut mae arian yn cael ei ddyrannu gan y Trysorlys. Dydy'r disgrifiad yma o Barnett yn rhoi £1.20 i Gymru am bob £1 sy'n cael ei wario ar iechyd ac addysg yn Lloegr, ac ati, jest ddim yn disgrifio sut mae'r system yn gweithio. Oes, mae yna gwestiynau, wrth gwrs, am y penderfyniadau mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud o ran blaenoriaethu gwariant, ond mae yna wastad angen cymharu tebyg efo tebyg, a gallwch chi ddim gwneud yn y ffordd mae'r Ceidwadwyr yn trio ei wneud yn simplistig. Gallwn ni ddim anghofio a diystyru y gydberthynas sydd yna rhwng gwariant ar iechyd a gofal cymdeithasol yn Lloegr, a sut mae hynny yn effeithio ar yr arian sy'n dod i Gymru. Dwi'n deall pam bod y Ceidwadwyr yn gwneud hyn. Mae o'n chwarae gwleidyddiaeth ac yn creu rhaniadau ac yn codi amheuon am ddatganoli, ond fyddaf i ddim yn disgyn am hynny, a dwi'n annog pobl Cymru i beidio â gwneud. Oes, mae yna amrywiaeth mewn faint o arian sydd yn mynd i ranbarthau Lloegr, i Gymru, i'r Alban a Gogledd Iwerddon, a Llundain sy'n cael y mwyaf y pen yn reit aml, wrth gwrs. Ond mae yna gymaint o ffactorau sydd yn gyfrifol am hynny, yn cynnwys gwahanol anghenion, ond y gwir amdani ydy bod y fformiwla ddim yn rhoi adlewyrchiad o anghenion go iawn.
Ac o ran gwelliant y Llywodraeth, allwn ni ddim ei gefnogi, ac ymatal ydy ein bwriad ni ar hwn, achos dwi ddim yn siŵr iawn beth maen nhw'n ei feddwl wrth ddweud bod angen cytundeb pedair gwlad. Wrth gwrs bod angen ffeindio systemau cyllidol sydd yn gweithio i bob rhan o’r Deyrnas Unedig, yn cynnwys rhanbarthau Lloegr, ond ydy’r Llywodraeth mewn difrif yn awgrymu—ac yn fan hyn dwi’n cyfeirio at yr ymyriad gan Mark Isherwood—oes yna awgrym y dylid bod yna feto i un rhan o’r Deyrnas Unedig, neu ranbarth Lloegr, oherwydd nad ydyn nhw’n hapus efo’r hyn sy’n cael ei gynnig? Y gwir ydy ein bod ni angen datrysiad bespoke sydd yn ymateb i anghenion Cymru, ac allwn ni ddim gweld sefyllfa lle byddai’r Llywodraeth yn penderfynu mynd am un opsiwn cyllidol oherwydd bod hynny yn gyfleus yn wleidyddol iddyn nhw. Gadewch i ni edrych ar ein hanghenion ni.
Felly, mae angen mynnu bargen deg, a pha ffordd well i’r Prif Weinidog newydd ddangos ei barodrwydd i sefyll dros Gymru o’r cychwyn na drwy ddweud wrth ei benaethiaid o yn San Steffan fod glynu at y sefyllfa bresennol yn anghynaliadwy ac yn anghyfiawn? Dwi eisiau clywed Prif Weinidog Llafur Cymru yn rhoi Cymru yn gyntaf a pheidio derbyn 'na' fel ateb gan Keir Starmer, ac mae 'na' wedi cael ei dderbyn fel ateb yn llawer rhy hawdd gan Lywodraeth Llafur Cymru, mae gen i ofn.
Ar draws y Siambr, mi wnawn ni anghytuno ar le dylai unrhyw gyllid newydd gael ei wario, dwi’n siŵr o hynny. Dyna adlewyrchu ein gwahaniaethau ni o ran ein blaenoriaethau fel pleidiau, a’n gweledigaeth ni, ond siawns y gallwn ni gytuno ar y tir cyffredin yna, y dylai Cymru gael yr adnoddau angenrheidiol i wireddu ei photensial, ac i gyflawni’r lefelau ffyniant y mae pobl yn eu haeddu, ac er mwyn gallu tynnu plant allan o dlodi, ac er mwyn adeiladu’r math o gymdeithas yr ydyn ni’n dyheu amdani. Felly, rydyn ni’n annog Aelodau i gefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw er mwyn anfon neges glir i San Steffan, efo’n gilydd, fod y statws cwo bellach ddim yn gynaliadwy.
Thank you for those comments. Yes, of course, there are different attitudes in different parts of these isles, and I will refer to that as we look at the Government's amendment in a few moments' time, if I may.
But I was about to say that given the record of the Conservatives in undermining devolution itself in recent years, it's no surprise that a Conservative Government in the UK has placed barrier after barrier before any attempts to reform. But the fact that Labour too at the UK level also refuse to promise change, given the likelihood that they will be in power before the end of this year, is a cause of huge frustration. The silence of Keir Starmer on the Barnett formula and fair funding for Wales is deafening, and the clear impression I get from that—and so many voters in Wales get from that—is that he is taking Welsh votes for granted.
And that's why we are duty bound to call out the apathy of the two major parties in Westminster, so let's fight that and raise our voice in an united way as a Senedd here today. Support the motion from Plaid Cymru today. Support it without amendment. And this is why we can't support either of the two amendments.
The Conservative amendment repeats this obsession that they have with an entirely incorrect description of how funding is allocated by the Treasury. That description of Barnett giving £1.20 to Wales for every £1 spent on health and education in England, and so on, simply doesn't describe how the system currently works. Yes, there are questions, of course, about the decisions that the Welsh Government makes in terms of prioritising expenditure, but we always need to compare like with like, and you can't do it in the way that the Conservatives try to do it simplistically. We can't forget or ignore the interrelationship between expenditure on health and social care in England, and how that impacts the funding coming to Wales. Now, I understand why the Conservatives are doing this. It is playing politics and creating divisions and raising doubts about devolution, but I certainly won't fall for that, and I encourage the people of Wales not to fall for it either. Yes, there is a difference in the funding provided to English regions, to Wales, to Scotland and Northern Ireland, and it's London that receives most per capita quite often, of course. But there are so many different factors that account for that, including different needs, but the truth is that the formula doesn't provide a reflection of real need.
And in terms of the Government's amendment, we can't support it, and our intention is to abstain on it, because I'm not entirely sure what their thinking is in saying that there needs to be four-nation agreement. Of course there's a need to find fiscal systems that work for all parts of the UK, including the English regions, but is the Government seriously suggesting—and here I refer to the intervention by Mark Isherwood—is there a suggestion here that there should be a veto for one part of the UK, or one region in England, because they're unhappy with what's being proposed? The truth is that we need a bespoke solution that responds to the needs of Wales, and we can't see a situation where a Government might decide to go for one funding option because that is politically convenient for them. Let us look at our needs.
Therefore, we must insist on a fair deal, and what better way for a new First Minister to show his willingness to stand up for Wales from the very outset than by saying to his own political masters in Westminster that adhering to the current system is unsustainable and unjust? I want to hear a Welsh Labour First Minister putting Wales first and not taking 'no' for an answer from Keir Starmer, and 'no' has been taken for an answer far too readily by the Welsh Labour Government, I'm afraid.
Across the Chamber, we will disagree on where any new funding should be spent, I'm sure of that. That reflects our differences in terms of our priorities as parties and our vision, but surely we can agree on that common ground that Wales should have the necessary resource in order to deliver its potential, and to provide the levels of prosperity that people deserve, and in order to bring children out of poverty, and in order to build the kind of society that we aspire to. So, we encourage Members to support the Plaid Cymru motion today in order to send a clear message to Westminster in a united way that the status quo is no longer sustainable.
Dwi wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig, a galwaf ar Peter Fox i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
I have selected the two amendments to the motion, and I call on Peter Fox to move amendment 1, tabled in the name of Darren Millar.
Gwelliant 1—Darren Millar
Ychwanegu pwyntiau newydd ar ôl pwynt 1 ac ailrifo yn unol â hynny:
Yn nodi'r model cyllido presennol sy'n gweld Cymru'n cael £1.20 am bob £1 sy'n cael ei wario ar iechyd ac addysg yn Lloegr, gyda dim ond £1.05 yn cyrraedd GIG Cymru ac ystafelloedd dosbarth.
Yn nodi'r bron i £1 biliwn mewn buddsoddiad ychwanegol yng Nghymru gan Lywodraeth y DU drwy'r Gronfa Ffyniant Gyffredin a chyllid ffyniant bro.
Amendment 1—Darren Millar
Add as new points after point 1, and renumber accordingly:
Notes the current funding model which sees Wales receive £1.20 for every £1 spent on health and education in England, with only £1.05 reaching the Welsh NHS and classrooms.
Notes the nearly £1 billion in additional investment in Wales from the UK Government through the Shared Prosperity Fund and levelling-up funding.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and I move the amendment in the name of Darren Millar.
It would be remiss of me not to briefly reflect on the record level of funding that Wales has received thanks to the UK Conservative Government, and through the Barnett formula, albeit we would always like more. It has to be noted that Wales continues to receive record funding, with the largest block grant in the history of devolution, and this, as we know, has been supplemented by around £2.5 billion-worth of levelling-up funding. Now, reflecting briefly on the levelling-up fund, the UK Government has significantly exceeded the minimum 5 per cent it originally ring-fenced for Wales at the outset of the fund, with Wales now receiving over 9 per cent across the three rounds, coming to a total of £440 million over 28 projects. The UK Government is working in partnership with local authorities and local communities to deliver investment to ensure that local people’s priorities are funded, and this should be welcomed.
All this being said, we as a Senedd have agreed that the Welsh Government—a Welsh Government, of any colour—needs more flexibility when it comes to managing reserves and its borrowing powers, something that the Welsh Conservatives voted for here recently. And I agree that the fiscal framework, last reviewed in 2016, needs further review, and as such there does need to be a rethink as to how the Barnett formula is calculated, and further agree that Wales has unique challenges that must be addressed.
We should recognise that the Holtham review and its recommendations, which were agreed by UK and Welsh Government, made some strides in making sure the Welsh settlement was fairer via a needs-based factor. This makes sure that Wales has a funding floor that ensures that the Welsh settlement will never drop below 115 per cent of the money spent on public services in England. But we know currently that floor hasn’t had to kick in, as the current settlement is delivering 120 per cent, i.e. £1.20 for every £1 that is spent in England. However, I am not advocating for the scrapping of the Barnett formula, because to do so I feel would be unrealistic in a UK context. But I do feel that the formula should be more aligned with the specific needs of Wales and, as such, further needs-based factors should be incorporated into any revised fiscal framework and subsequent formula. It's worth noting that the current level funding at £1.20 is actually delivering—[Interruption.] Certainly.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n cynnig y gwelliant yn enw Darren Millar.
Byddai’n esgeulus imi beidio â myfyrio’n fyr ar y lefel uchaf erioed o gyllid y mae Cymru wedi’i chael diolch i Lywodraeth Geidwadol y DU, a thrwy fformiwla Barnett, er y byddem bob amser yn hoffi mwy. Mae’n rhaid nodi bod Cymru’n parhau i dderbyn y lefel uchaf erioed o gyllid, gyda’r grant bloc mwyaf yn hanes datganoli, ac mae hyn, fel y gwyddom, wedi’i ategu gan werth oddeutu £2.5 biliwn o gyllid ffyniant bro. Nawr, gan fyfyrio’n sydyn ar y gronfa ffyniant bro, mae Llywodraeth y DU wedi darparu llawer mwy na'r isafswm o 5 y cant a glustnodwyd ganddi’n wreiddiol i Gymru ar ddechrau’r gronfa, gyda Chymru bellach yn cael dros 9 y cant ar draws y tair rownd, sef cyfanswm o £440 miliwn dros 28 o brosiectau. Mae Llywodraeth y DU yn gweithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol a chymunedau lleol i sicrhau buddsoddiad er mwyn gwneud yn siŵr fod blaenoriaethau pobl leol yn cael eu hariannu, a dylid croesawu hyn.
Wedi dweud hyn oll, rydym ni fel Senedd wedi cytuno bod angen mwy o hyblygrwydd ar Lywodraeth Cymru—Llywodraeth Cymru o unrhyw liw—ar gyfer rheoli cronfeydd wrth gefn a’i phwerau benthyca, rhywbeth y pleidleisiodd y Ceidwadwyr Cymreig drosto yma yn ddiweddar. Ac rwy'n cytuno bod angen adolygiad pellach ar y fframwaith cyllidol, a adolygwyd ddiwethaf yn 2016, ac felly mae angen ailfeddwl sut y caiff fformiwla Barnett ei chyfrifo, ac rwy'n cytuno ymhellach fod gan Gymru heriau unigryw y mae’n rhaid eu hystyried.
Dylem gydnabod bod adolygiad Holtham a’i argymhellion, y cytunwyd arnynt gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, wedi cymryd camau i sicrhau bod setliad Cymru yn decach drwy ffactor sy'n seiliedig ar anghenion. Mae hyn yn sicrhau bod gan Gymru gyllid gwaelodol sy’n gwneud yn siŵr na fydd setliad Cymru byth yn gostwng o dan 115 y cant o’r arian sy’n cael ei wario ar wasanaethau cyhoeddus yn Lloegr. Ond fe wyddom ar hyn o bryd nad yw'r cyllid gwaelodol hwnnw wedi gorfod cael ei sbarduno, gan fod y setliad presennol yn darparu 120 y cant, sef £1.20 am bob £1 a werir yn Lloegr. Fodd bynnag, nid wyf yn dadlau o blaid cael gwared ar fformiwla Barnett, gan y teimlaf y byddai gwneud hynny'n afrealistig yng nghyd-destun y DU. Ond teimlaf y dylai'r fformiwla fod wedi'i halinio'n well ag anghenion penodol Cymru, ac o'r herwydd, y dylid ymgorffori ffactorau pellach sy'n seiliedig ar anghenion mewn unrhyw fframwaith cyllidol diwygiedig a fformiwla ddilynol. Mae'n werth nodi bod y lefel bresennol o gyllid ar £1.20 yn sicrhau—[Torri ar draws.] Wrth gwrs.
Thank you for taking the intervention. Do you accept the point that I made, though? If you think essentially about per capita funding, it is, more often than not, London that actually gets more funding per head of the population, and that's why it doesn't help the argument. It doesn't given an honest picture of where we're at when you talk about this £1.20 versus £1 in England.
Diolch am dderbyn yr ymyriad. A ydych yn derbyn y pwynt a wneuthum, serch hynny? Os meddyliwch am gyllid y pen yn ei hanfod, Llundain, yn amlach na pheidio, sy'n cael mwy o gyllid y pen o’r boblogaeth mewn gwirionedd, a dyna pam nad yw’n helpu’r ddadl. Nid yw'n rhoi darlun gonest o ble rydym arni pan fyddwch yn sôn am £1.20 yn erbyn £1 yn Lloegr.
But it's a fact, though, Rhun. The current settlement does deliver £1.20 for every £1, and that is a fact. Where the Government choose to spend it is for them to choose. We know that, to date, they've spent a lot less than that for many years on those specific services, and, as result, we're facing the consequences of that.
It's just worth noting that that current level of £1.20, which is above the Holtham level, is delivering some £900 million per year more than if the Holtham recommendation had kicked in and it was at £1.15. But we've got to remember that the First Minister, when he agreed the updated fiscal framework, welcomed it as as a positive way forward for Wales, when it was signed back in 2016.
Just to be clear, for every £1 spent on health and education in England, Wales does receive £1.20—it's a fact. It's not a lie, it's not a distortion of the truth, or anything like that, it's just a fact. Sadly, we know that nowhere near, as I just mentioned, £1.20 has been spent. Actually, up until COVID, it was about £1.05—the auditor general said that was being spent on these areas, and the other 15p has been siphoned off and spent in other priority areas, which is where our disagreement comes along. [Interruption.] Please do.
Ond mae'n ffaith, serch hynny, Rhun. Mae’r setliad presennol yn darparu £1.20 am bob £1, ac mae hynny’n ffaith. Dewis i'r Llywodraeth yw ble i'w wario. Gwyddom eu bod, hyd yma, wedi gwario llawer llai na hynny ers blynyddoedd lawer ar y gwasanaethau penodol hynny, ac o ganlyniad, rydym yn wynebu canlyniadau hynny.
Mae'n werth nodi bod y lefel bresennol o £1.20, sy'n uwch na lefel Holtham, yn darparu oddeutu £900 miliwn y flwyddyn yn fwy na phe bai argymhelliad Holtham wedi'i sbarduno a'i fod ar £1.15. Ond mae'n rhaid inni gofio bod y Prif Weinidog, pan gytunodd ar y diweddariad i'r fframwaith cyllidol, wedi'i groesawu fel ffordd gadarnhaol ymlaen i Gymru pan gafodd ei lofnodi yn ôl yn 2016.
I fod yn glir, am bob £1 a werir ar iechyd ac addysg yn Lloegr, mae Cymru'n cael £1.20—mae hynny'n ffaith. Nid yw'n gelwydd, nid yw'n ystumio'r gwir, neu unrhyw beth felly, dim ond ffaith. Yn anffodus, gwyddom nad oes unrhyw beth yn agos at £1.20 wedi'i wario, fel rwyf newydd ei ddweud. A dweud y gwir, cyn COVID, roedd oddeutu £1.05—dywedodd yr archwilydd cyffredinol mai dyna faint oedd yn cael ei wario ar y meysydd hyn, a bod y 15c arall wedi’i dynnu i ffwrdd a’i wario mewn meysydd blaenoriaeth eraill, a dyna asgwrn ein cynnen. [Torri ar draws.] Os gwelwch yn dda.
Thank you for taking the intervention. The other priority area it's being spent on in social services, and social services and health are interchangeable.
Diolch am dderbyn yr ymyriad. Y maes blaenoriaeth arall y caiff ei wario arno yw'r gwasanaethau cymdeithasol, ac mae gwasanaethau cymdeithasol ac iechyd yn gyfnewidiadwy.
Absolutely, Mike, I totally agree. I think that social services should be receiving a lot more money. Some could argue that, of the £450 million that has gone into health this time, perhaps £350 million should have gone to health and £100 million to social services, because they're all part of the same picture. However, my contention is that many other priority areas have been focused on, which move away from those key priorities, and, actually, move away from key priorities like the economy, causing massive pressure in other places. You can't unpick that overnight; it takes a long time to unpick it. But the fact is that choices were made and, I believe, the wrong choices were made.
Dirprwy Lywydd, I'll come to an end. We can't get away from the fact that we do get £1.20, and we haven't been spending anywhere near it, and, as a result, our public services are struggling massively. Thank you.
Yn sicr, Mike, rwy’n cytuno’n llwyr. Rwy'n credu y dylai gwasanaethau cymdeithasol fod yn cael llawer mwy o arian. Gallai rhai ddadlau, o'r £450 miliwn sydd wedi'i ddarparu ar gyfer iechyd y tro hwn, efallai y dylai £350 miliwn fod wedi mynd tuag at iechyd a £100 miliwn at wasanaethau cymdeithasol, gan eu bod oll yn rhan o'r un darlun. Fodd bynnag, fy haeriad yw y canolbwyntiwyd ar lawer o feysydd blaenoriaeth eraill, gan symud oddi wrth y blaenoriaethau allweddol hynny, ac mewn gwirionedd, symudwyd oddi wrth flaenoriaethau allweddol fel yr economi, gan achosi pwysau aruthrol mewn mannau eraill. Ni allwch ddadwneud hynny dros nos; mae'n cymryd amser hir i'w ddadwneud. Ond y ffaith amdani yw bod dewisiadau wedi'u gwneud, ac yn fy marn i, fe wnaed y dewisiadau anghywir.
Ddirprwy Lywydd, rwy'n dirwyn i ben. Ni allwn ddianc rhag y ffaith ein bod yn cael £1.20, ac nid ydym wedi bod yn gwario'n agos at hynny, ac o ganlyniad, mae ein gwasanaethau cyhoeddus yn ei chael hi'n aruthrol o anodd. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i gynnig yn ffurfiol welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.
I call on the Minister for Finance and Local Government to move formally amendment 2, tabled in the name of Lesley Griffiths.
Gwelliant 2—Lesley Griffiths
Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:
Yn galw ar Lywodraeth y DU i gyflwyno, yn lle fformiwla Barnett sydd wedi dyddio, system newydd sy’n seiliedig ar anghenion cymharol ac sydd wedi’i chymeradwyo gan y pedair gwlad, o fewn cytundeb cyllidol newydd a gaiff ei oruchwylio a’i weithredu gan gorff sy’n annibynnol ar Lywodraeth y DU.
Amendment 2—Lesley Griffiths
Delete point 2 and replace with:
Calls on the UK Government to replace the outdated Barnett formula with a new relative needs-based system agreed by all four nations, within a new fiscal agreement overseen and operated by a body independent of the UK Government.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Yes, formally move.
Ie, cynnig yn ffurfiol.
The experiences of the past few months have conclusively demonstrated that Welsh public finances are on an utterly unsustainable trajectory. It is also beyond any doubt that the constraints of the Barnett formula are a major barrier to an urgent course correction in this respect. The state of the Welsh budget for the upcoming financial year illustrates in its starkest terms how poorly we are served.
The funding model we are subject to was never designed for us, and it was considered past its sell-by date decades ago. We do not dispute that the Welsh Government bears plenty of culpability for mismanaging the resources at its disposal, and this has been particularly apparent from the perspective of health and transport in recent years. But even the most fiscally prudent Governments would struggle with the fact that the Welsh Government's budget is worth approximately £900 million less in real terms than when it was first set during the most recent spending review, and that has been something that we've debated long and hard in this place over the last few months.
Furthermore, the Welsh Ministers have absolutely no recourse to dispute or negotiate this patently adverse outcome. Much like so many aspects of our status in this unequal union, the unfairness of Barnett is something we are just told to put up with. I'm sure apologists for the status quo will try to point to the exceptional circumstances of the pandemic, the war in Ukraine and the high energy prices in this context. They will, no doubt, claim that the formula does bestow some degree of continuity and impartiality in how funding is allocated across the nations of the UK.
Putting aside the fact that combined current and capital spending per head in Wales is the second lowest of all of the UK nations and utterly unsuitable for the needs of our society, the significant erosion in our spending power over the past 12 months is simply the most dramatic expression of how Barnett short-changes us. Indeed, the impact of Barnett's squeeze means that diminishing returns are an in-built component of the formula, which will become more pronounced over time, regardless of how societal needs evolve. For example, as early as 2010, the Holtham commission estimated that the gap in spending per head on Barnett-related functions had already roughly halved between Wales and England since the start of devolution.
Barnett, therefore, exemplifies the great paradox of our devolution settlement. As the range and complexity of our powers have gradually expanded in line with the democratic wishes of the Welsh people, the capacity to utilise these powers has, in several respects, contracted. Meanwhile, any additional scraps that do fall our way from Westminster's table are sporadic, inconsistent and, often, leave little time for a more strategic approach to budget planning. It is a funding model that would be unfit for the most basic and rudimentary of operations, let alone a national Parliament that represents over 3 million people.
We also need to consider how ill-equipped the Barnett formula is to address the precarious state of local government finances. After 14 years of damaging Tory-driven austerity, the threat of bankruptcy now looms large over councils across the UK. A recent survey by the Local Government Association indicates that almost one in five local authorities believes that it is likely or very likely that they will need to issue a section 114 notice in the next 24 months due to funding pressures. So far, we're, thankfully, yet to reach this point in Wales, but the scale of the issue was emphatically underlined in the recent report by the UK Public Accounts Committee, which revealed that the 22 Welsh local authorities are facing a combined debt of £5.6 billion. They will also have to deal with a £354 million funding gap during the next financial year, which could rise to £750 million by 2027-28.
It would take a work of fiscal fiction that Jeremy Hunt himself would be proud of to argue that the Barnett formula in its current form is sufficient to rectify this dire predicament. So, instead of consigning our local authorities and public finances to a highly uncertain future, we can set course for a more sustainable scenario by backing this motion. Diolch yn fawr.
Mae profiadau’r ychydig fisoedd diwethaf wedi dangos yn glir fod cyllid cyhoeddus Cymru ar drywydd cwbl anghynaliadwy. Mae hefyd y tu hwnt i unrhyw amheuaeth fod cyfyngiadau fformiwla Barnett yn rhwystr mawr rhag cywiro ein cyfeiriad teithio ar frys yn hyn o beth. Mae cyflwr cyllideb Cymru ar gyfer y flwyddyn ariannol sydd i ddod yn dangos yn gwbl eglur pa mor wael y cawn ein gwasanaethu.
Ni chafodd y model ariannu rydym yn ddarostyngedig iddo erioed mo'i gynllunio ar ein cyfer ni, ac ystyrid ei fod wedi hen ddyddio ddegawdau yn ôl. Nid ydym yn dadlau nad oes llawer o fai ar Lywodraeth Cymru am gamreoli’r adnoddau sydd ar gael iddi, ac mae hyn wedi bod yn arbennig o amlwg o safbwynt iechyd a thrafnidiaeth dros y blynyddoedd diwethaf. Ond byddai hyd yn oed y Llywodraethau mwyaf darbodus yn ariannol yn ei chael hi'n anodd dygymod â'r ffaith bod cyllideb Llywodraeth Cymru yn werth oddeutu £900 miliwn yn llai mewn termau real na phan gafodd ei gosod gyntaf yn ystod yr adolygiad o wariant diweddaraf, ac mae hynny wedi bod yn rhywbeth y buom yn trafod cryn dipyn arno yn y lle hwn dros y misoedd diweddaf.
Yn ychwanegol at hynny, nid oes gan Weinidogion Cymru unrhyw fodd o ddadlau neu negodi'r canlyniad amlwg niweidiol hwn. Yn debyg iawn i gymaint o agweddau ar ein statws yn yr undeb anghyfartal hwn, mae annhegwch Barnett yn rhywbeth y dywedir wrthym am ei oddef. Rwy'n siŵr y bydd y rheini sydd am amddiffyn y status quo yn ceisio tynnu sylw at amgylchiadau eithriadol y pandemig, y rhyfel yn Wcráin a'r prisiau ynni uchel yn y cyd-destun hwn. Heb os, byddant yn honni bod y fformiwla'n sicrhau rhywfaint o barhad a didueddrwydd yn y modd y caiff cyllid ei ddyrannu ar draws gwledydd y DU.
Ar wahân i'r ffaith mai gwariant cyfredol a chyfalaf cyfun y pen yng Nghymru yw’r isaf ond un o holl wledydd y DU a'i fod yn gwbl anaddas ar gyfer anghenion ein cymdeithas, yr erydiad sylweddol yn ein grym gwario dros y 12 mis diwethaf yw’r mynegiant mwyaf dramatig o'r ffordd y mae fformiwla Barnett yn gwneud cam â ni. Yn wir, mae effaith gwasgfa fformiwla Barnett yn golygu bod enillion sy'n lleihau yn rhan annatod o’r fformiwla, a bydd hynny'n dod yn fwy amlwg dros amser, ni waeth sut mae anghenion cymdeithasol yn esblygu. Er enghraifft, mor gynnar â 2010, amcangyfrifodd comisiwn Holtham fod y bwlch gwariant y pen ar weithrediadau Barnett eisoes wedi haneru'n fras rhwng Cymru a Lloegr ers dechrau datganoli.
Mae fformiwla Barnett, felly, yn amlygu paradocs mawr ein setliad datganoli. Wrth i ystod a chymhlethdod ein pwerau ehangu’n raddol yn unol â dymuniadau democrataidd pobl Cymru, mae’r gallu i ddefnyddio’r pwerau hyn, mewn sawl ffordd, wedi crebachu. Yn y cyfamser, mae unrhyw sbarion ychwanegol sy'n cael eu taflu i ni oddi ar fwrdd San Steffan yn ysbeidiol, yn anghyson, ac yn aml, yn gadael amser annigonol ar gyfer dull mwy strategol o gynllunio'r gyllideb. Mae’n fodel ariannu a fyddai’n anaddas ar gyfer y gweithrediadau mwyaf sylfaenol ac elfennol, heb sôn am Senedd genedlaethol sy’n cynrychioli dros 3 miliwn o bobl.
Mae angen inni ystyried hefyd pa mor annigonol yw fformiwla Barnett ar gyfer mynd i’r afael â chyflwr ansicr cyllid llywodraeth leol. Ar ôl 14 mlynedd o gyni niweidiol dan law'r Torïaid, mae cynghorau ledled y DU bellach yn wynebu'r bygythiad o fethdaliad. Mae arolwg diweddar gan y Gymdeithas Llywodraeth Leol yn nodi bod bron i un o bob pump awdurdod lleol yn credu ei bod yn debygol neu’n debygol iawn y bydd angen iddynt gyhoeddi hysbysiad adran 114 yn y 24 mis nesaf oherwydd pwysau ariannol. Hyd yn hyn, diolch byth, rydym eto i gyrraedd y pwynt hwn yng Nghymru, ond cafodd maint y broblem ei danlinellu’n glir yn yr adroddiad diweddar gan Bwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y DU, a ddatgelodd fod y 22 awdurdod lleol yng Nghymru yn wynebu dyled gyfunol o £5.6 biliwn. Bydd yn rhaid iddynt hefyd ymdopi â bwlch cyllidol o £354 miliwn yn y flwyddyn ariannol nesaf, a allai godi i £750 miliwn erbyn 2027-28.
Byddai dadlau bod fformiwla Barnett ar ei ffurf bresennol yn ddigon i unioni’r sefyllfa enbyd hon yn ffuglen ariannol y byddai Jeremy Hunt ei hun yn falch ohoni. Felly, yn hytrach na chondemnio ein hawdurdodau lleol a’n cyllid cyhoeddus i ddyfodol hynod ansicr, gallwn bennu trywydd ar gyfer senario fwy cynaliadwy drwy gefnogi’r cynnig hwn. Diolch yn fawr.
The Barnett formula's principle is that any increase or reduction in expenditure in England will automatically lead to a proportionate increase or reduction in resources for the devolved Governments in Wales, Scotland and Northern Ireland. It was introduced in 1978 as a temporary measure, but temporary has become permanent.
There are two important points around the formula. The UK Government can make changes to the block grant of a devolved administration without applying the formula. It's called the 'formula bypass', and examples include the funding for city deals for both Wales and Scotland. But, really, the big winner has been Northern Ireland. They had £1 billion for the Democratic Unionist Party's support for the Tories in Westminster; they had another couple of hundreds of millions of pounds or so earlier this year to make up for the fact they were going into government again; and they've had at least two others, which I've written about in the past, where they've just been given money. It's a minimum, and if they want to give £1 billion or £300 million or £400 million to Northern Ireland, they can, but it does mean that they don't believe the Barnett formula works. If it works for everybody, it would work for Northern Ireland as well.
In theory, the formula should, over time, lead to a convergence of public spending per head across the four nations of the UK. If it is applied strictly, cash changes in per person expenditure would be equal, and what was pointed out by Peredur a few moments ago is that there was this movement to convergence, and that would have, in the next 20 years, seen full convergence. However, Wales has a higher base of public spending per head; therefore, an equal per person amount of extra money represents a smaller percentage increase for the devolved administration.
The Barnett floor works by multiplying positive funding increments to Wales not only by the comparability factor and population share, but by a further percentage increment. The formula is not intended to work in reverse, with negative funding increments, because that would simply widen the underfunding gap. It was a tremendous deal, and I think we need to thank Carwyn Jones when he was First Minister for negotiating that deal, because that stopped substantial sums of money not coming to Wales. This Barnett floor really is an underscore of defending us. Whether you think it should be higher, that's a matter of debate, but actually having it has got a huge effect.
Why does Scotland do better than Wales under the formula? Two reasons. It started from a higher per person base when it was brought in as a temporary measure. The formula results in higher per head funding in the devolved nations than in England and it's because the formula used the previous year's devolved budgets, and the devolved nations started from a higher base of public spending per head. Of course, in terms of Scotland, if you say 'poverty and deprivation', there are very few places in Europe that can compare with the east end of Glasgow. If you say 'sparsity', we have nowhere in Wales that compares to the highlands of Scotland. So, as you apply these things, Scotland tends to do very well.
Between 1998 and the mid 2000s, Scotland's population grew very slowly and in some years it didn't grow at all, it was a negative. Whilst it's bad for your country and while it's bad for the total amount of money you get, it's really good for the amount of money you get per head. Comparability percentages measure the extent to which a UK Government department's services are devolved. It caps the extent to which spending by a UK Government department corresponds to services provided by devolved administrations. Comparability percentages range from 0 per cent for things like defence to 100 per cent for things like health. I think that that is a useful position to look at—how some are better than others. Population proportion calculates the relative population proportions, and the UK Government's concern, in most cases, is England only, so the proportion of the English population is used. A calculation is carried out for each UK department and the amount reached is added to the devolved administration's block grant.
What's the alternative to Barnett? What does a post-Barnett Wales look like? Wales would get its tax take, its Barnett share of national borrowing and its Crown Estate money. It would pay its population share on Westminster Government spend and keep the rest. This would be worse for Wales, but this is what independence looks like. Or there would be a needs-based formula. As the local government formula showed, calculating a needs-based formula can be controversial. The Welsh Government has called for a new relative needs-based system within a comprehensive and consistent fiscal framework for all Governments in the UK. The discussion we need is about how to get a needs-based framework to work. Some figures are easier, such as sparsity, numbers over 80 and the number of schoolchildren by age group. The more difficult figures are relative poverty and deprivation, where proxies would have to be used. Any change dealing with need would also have to include the English regions. What we need is a computer modelling of the formula to work out which is the best for both Wales and the rest of the UK. The Welsh Government should ask the Treasury to undertake this work, or commission a university to do it itself.
Egwyddor fformiwla Barnett yw y bydd unrhyw gynnydd neu ostyngiad mewn gwariant yn Lloegr yn arwain yn awtomatig at gynnydd neu ostyngiad cymesur mewn adnoddau ar gyfer y Llywodraethau datganoledig yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Fe'i cyflwynwyd ym 1978 fel mesur dros dro, ond mae dros dro wedi dod yn barhaol.
Mae dau bwynt pwysig mewn perthynas â'r fformiwla. Gall Llywodraeth y DU wneud newidiadau i grant bloc gweinyddiaeth ddatganoledig heb ddefnyddio'r fformiwla. Fe'i gelwir yn 'osgoi’r fformiwla', ac mae enghreifftiau'n cynnwys y cyllid ar gyfer bargeinion dinesig yng Nghymru a'r Alban. Ond mewn gwirionedd, yr enillydd mawr fu Gogledd Iwerddon. Cawsant £1 biliwn yn gyfnewid am gefnogaeth y Blaid Unoliaethol Ddemocrataidd i'r Torïaid yn San Steffan; cawsant gwpl o gannoedd o filiynau o bunnoedd arall yn gynharach eleni i wneud iawn am y ffaith eu bod yn ffurfio llywodraeth eto; ac mae o leiaf dau achos arall, yr ysgrifennais amdanynt yn y gorffennol, lle maent wedi cael arian am ddim byd. Mae'n isafswm, ac os ydynt am roi £1 biliwn neu £300 miliwn neu £400 miliwn i Ogledd Iwerddon, gallant wneud hynny, ond mae'n golygu nad ydynt yn credu bod fformiwla Barnett yn gweithio. Os yw'n gweithio i bawb, byddai'n gweithio i Ogledd Iwerddon hefyd.
Mewn egwyddor, dros amser, fe ddylai’r fformiwla arwain at gydgyfeirio gwariant cyhoeddus y pen ar draws pedair gwlad y DU. Pe caiff ei rhoi ar waith yn llym, byddai newidiadau arian parod mewn gwariant y pen yn gyfartal, a'r hyn a nodwyd gan Peredur ychydig eiliadau yn ôl yw y gwnaed cynnydd tuag at gydgyfeirio, a byddai hynny, yn yr 20 mlynedd nesaf, wedi arwain at gydgyfeirio llawn. Fodd bynnag, mae gan Gymru sylfaen uwch o wariant cyhoeddus y pen; felly, mae swm cyfartal y pen o arian ychwanegol yn cynrychioli cynnydd canrannol llai ar gyfer y weinyddiaeth ddatganoledig.
Mae cyllid gwaelodol Barnett yn gweithio drwy luosi cynyddrannau cyllid positif i Gymru nid yn unig â’r ffactor cymharedd a'r gyfran o’r boblogaeth, ond â chynnydd canrannol pellach. Ni fwriedir i’r fformiwla weithio am yn ôl, gyda chynyddrannau cyllid negyddol, gan y byddai hynny, yn syml iawn, yn ehangu’r bwlch tanariannu. Roedd yn fargen aruthrol, a chredaf fod angen inni ddiolch i Carwyn Jones pan oedd yn Brif Weinidog am negodi'r fargen honno, gan ei bod yn atal amddifadu Cymru o symiau sylweddol o arian. Mae cyllid gwaelodol Barnett yn haen ychwanegol i'n hamddiffyn. Os ydych yn meddwl y dylai fod yn uwch, mae hynny'n destun dadl, ond mae cael y cyllid gwaelodol hwnnw wedi cael effaith aruthrol.
Pam fod yr Alban yn gwneud yn well na Chymru o dan y fformiwla? Dau reswm. Dechreuodd o sylfaen uwch y pen pan gafodd ei chyflwyno fel mesur dros dro. Mae’r fformiwla'n arwain at gyllid uwch y pen yn y gwledydd datganoledig nag yn Lloegr, a’r rheswm am hyn yw bod y fformiwla wedi defnyddio cyllidebau datganoledig y flwyddyn flaenorol, a dechreuodd y gwledydd datganoledig o sylfaen uwch o wariant cyhoeddus y pen. Wrth gwrs, o ran yr Alban, os ydych yn dweud 'tlodi ac amddifadedd’, ychydig iawn o leoedd yn Ewrop sy’n cymharu â dwyrain Glasgow. Os ydych yn dweud 'teneurwydd poblogaeth', nid oes gennym unman yng Nghymru sy'n cymharu ag ucheldiroedd yr Alban. Felly, wrth ichi gymhwyso’r pethau hyn, mae’r Alban yn tueddu i wneud yn dda iawn.
Rhwng 1998 a chanol y 2000au, tyfodd poblogaeth yr Alban yn araf iawn, ac mewn rhai blynyddoedd, ni thyfodd o gwbl, roedd yn negyddol. Er bod hynny'n ddrwg i'ch gwlad ac yn ddrwg ar gyfer cyfanswm yr arian a gewch, mae'n dda iawn ar gyfer faint o arian a gewch y pen. Mae canrannau cymharedd yn mesur i ba raddau y caiff gwasanaethau un o adrannau Llywodraeth y DU eu datganoli. Mae’n rhoi cap ar y graddau y mae gwariant gan un o adrannau Llywodraeth y DU yn cyfateb i wasanaethau a ddarperir gan weinyddiaethau datganoledig. Mae canrannau cymharedd yn amrywio o 0 y cant ar gyfer pethau fel amddiffyn i 100 y cant ar gyfer pethau fel iechyd. Credaf fod honno’n sefyllfa ddefnyddiol i edrych arni—sut mae rhai'n well nag eraill. Mae cyfran y boblogaeth yn cyfrifo cyfrannau cymharol y poblogaethau, a Lloegr yn unig sydd o bwys i Lywodraeth y DU yn y rhan fwyaf o achosion, felly defnyddir y gyfran o boblogaeth Lloegr. Gwneir cyfrifiad ar gyfer pob un o adrannau'r DU, ac ychwanegir y swm a gyrhaeddir at grant bloc y weinyddiaeth ddatganoledig.
Beth yw'r dewis arall yn lle fformiwla Barnett? Sut olwg sydd ar Gymru ôl-Barnett? Byddai Cymru’n cael ei derbyniadau treth, ei chyfran Barnett o’r benthyca cenedlaethol a’i harian o Ystad y Goron. Byddai’n talu ei chyfran o’r boblogaeth ar wariant Llywodraeth San Steffan ac yn cadw’r gweddill. Byddai hyn yn waeth i Gymru, ond dyma sut olwg sydd ar annibyniaeth. Neu byddai fformiwla sy'n seiliedig ar anghenion. Fel y dangosodd y fformiwla llywodraeth leol, gall cyfrifo fformiwla ar sail anghenion fod yn ddadleuol. Mae Llywodraeth Cymru wedi galw am system newydd sy’n seiliedig ar anghenion cymharol o fewn fframwaith cyllidol cynhwysfawr a chyson ar gyfer holl Lywodraethau’r DU. Mae’r drafodaeth sydd ei hangen arnom yn ymwneud â sut i gael fframwaith sy'n seiliedig ar anghenion i weithio. Mae rhai ffigurau'n haws, megis teneurwydd poblogaeth, niferoedd y bobl dros 80 oed a nifer y plant ysgol yn ôl grŵp oedran. Y ffigurau mwy anodd yw tlodi ac amddifadedd cymharol, lle byddai’n rhaid defnyddio procsis. Byddai'n rhaid i unrhyw newid sy'n ymwneud ag angen gynnwys rhanbarthau Lloegr hefyd. Yr hyn sydd ei angen arnom yw modelu cyfrifiadurol o'r fformiwla i ganfod pa un sydd orau ar gyfer Cymru a gweddill y DU. Dylai Llywodraeth Cymru ofyn i’r Trysorlys wneud y gwaith hwn, neu gomisiynu prifysgol i’w wneud ei hun.
Pan fo hi'n dod at wneud yr achos dros ariannu Cymru yn unol â'n hanghenion, mae o'n werth adlewyrchu ar beth, mewn gwirionedd, ydy'r anghenion yma. Dangosodd y cyfrifiad diwethaf mai Cymru ydy'r genedl gyda'r cyfartaledd oedran hynaf yn y Deyrnas Gyfunol, ac mae'n boblogaeth sydd yn debygol o fynd yn hŷn dros y blynyddoedd sydd i ddod. Yn wir, erbyn 2031, bydd bron i draean o'r boblogaeth dros 60 mlwydd oed a thua 12 y cant dros 75 mlwydd oed. Rydyn ni wedi trafod goblygiadau'r tueddiadau yma o ran effaith hyn ar ein gwasanaeth iechyd a gofal nifer o weithiau. Ond mae'n rhaid inni hefyd ystyried hyn yng nghyd-destun gallu ein cymdeithas i ymdopi â'r gofynion ychwanegol yma.
Wrth ystyried bod y cyfrifiad diweddaraf yn dangos bod poblogaeth Cymru wedi cynyddu o 1.4 y cant yn unig yn y degawd rhwng 2011 a 2021—y cynnydd lleiaf ymhlith holl genhedloedd y Deyrnas Gyfunol—ynghyd â'r ffaith bod cyfraddau ffrwythlondeb Cymru'n gyson o dan y trothwy amnewid o 2.1 genedigaeth am y 50 mlynedd diwethaf, mae hyn oll yn pwyntio at weithlu fydd yn crebachu, a fydd, yn ei dro, yn lleihau'r sylfaen drethiannol yma. Mae'n amlwg fod y drefn ariannu bresennol, felly, yn gwbl anghynaladwy ac mae'n rhaid i rywbeth newid. A'r gwir ydy fod pethau am fynd yn waeth.
Wrth gwrs, dydy'r heriau yma ddim yn unigryw i Gymru, yn enwedig yn y byd gorllewinol. Mae'n rhaid inni ond edrych ar Siapan a De Corea i weld effaith amgylchiadau demograffeg tebyg. Ond mae gan y gwledydd hynny y gallu i newid eu polisïau ariannol er mwyn addasu i'r problemau hyn. Yma, mi ydyn ni'n ddibynnol ar bot cyfyng o bres sydd yn crebachu mewn termau go iawn ac yn seiliedig ar fformiwla fethedig sydd ddim yn adlewyrchu ein hanghenion. Dyna pam mae'r agwedd llywaeth yma a ddaw o du'r Llywodraeth o aros i weld beth ddaw allan o Lywodraeth Keir Starmer mor hynod o rwystredig.
Mae yna un peth yn nodweddu Llywodraeth Lafur ers dechrau datganoli, sef mañana. Pan o'n i'n byw yng Ngaiana, gwlad yn Ne America, y term fydden nhw'n defnyddio yng Ngaiana oedd 'soon come'. 'Mañana' ydy'r term dwi'n meddwl sydd agosaf ato, sef Llywodraeth sydd yn aros am yfory drwy'r amser, sydd ddim yn teimlo eu bod nhw ag unrhyw reolaeth dros bethau ac yn aros i weld beth ddaw, a Llywodraeth mañana sydd gennym ni fan hyn.
Hwyrach, mewn gwirionedd, nad ydy hynna'n wir am bob un sydd yn y Cabinet, a dwi'n mynd i fynd ar tangent bach fan hyn. Dwi'n cyfeirio'n benodol at ddau wleidydd sydd yn y Llywodraeth sydd yn gorffen heddiw yma, sef Julie James a Lee Waters. Dwi ishio talu teyrnged iddyn nhw am fod yn wleidyddion sydd wedi dangos uchelgais ac arweinyddiaeth yn ystod eu tymor nhw, ac fe gawn ni weld pa ran fydd ganddyn nhw i chwarae yn y Llywodraeth. Ond mae'n anodd iddyn nhw, gyda llaw, gyfiawnhau eu huchelgeisiau nhw oherwydd bod yna ddiffyg cyllideb fan hyn er mwyn cyflawni'r uchelgeisiau hynny, a hynny'n dod yn uniongyrchol yn sgil y ffaith nad oes gennym ni reolaeth, nad oes gennym ni setliad teg.
When it comes to making the case for funding Wales according to its needs, it's worth reflecting on what those needs are. The most recent census showed that Wales is the nation with the highest age average in the UK, and it's a population that is likely to grow older over coming years. Indeed, by 2031, almost a third of the population will be over 60 years of age and around 12 per cent over 75 years of age. We've discussed the implications of these trends in terms of the impact of this on our health and care systems many times. But we must also consider this in the context of the ability of our society to cope with these additional demands.
In considering that the latest census showed that the population of Wales had increased by only 1.4 per cent in the decade between 2011 and 2021—the smallest increase in all of the nations of the United Kingdom—along with with the fact that fertility rates in Wales have been consistently below the replacement threshold of 2.1 births for the last 50 years, this all points towards a workforce that will shrink, which will, in turn, reduce the tax base. It's clear that the current funding system is entirely unsustainable and something has to change. And the truth of the matter is that things will get worse.
Of course, these challenges aren't unique to Wales, particularly in the western world. We need only look at Japan and South Korea to look at similar demographic impacts. But those nations have the ability to change their fiscal policies in order to adapt to those problems. Here, we are reliant on a restricted pot of funding that is shrinking in real terms and is based on a failed formula that doesn't reflect our needs. That is why this servile attitude from Government to wait and see what might come from a Keir Starmer Government is so very frustrating.
There is one thing that characterises the Labour Government since the beginning of devolution, namely mañana. When I lived in Guyana, a country in South America, the term they would use there was 'soon come'. 'Mañana' is the term that's closest to it, and that is a Government that is constantly waiting for tomorrow, that doesn't feel that they have any real control over things and will wait to see what tomorrow holds, and we have a mañana Government here.
Perhaps, in reality, that isn't entirely true of everyone in the Cabinet, and I'm going to go on a slight tangent here. I want to refer specifically to two politicians who are in the Government that will end today, namely Julie James and Lee Waters. I want to pay tribute to them for being politicians that have shown ambition and leadership during their terms of office, and we will see what part they will have to play within Government. But it's difficult for them to justify their ambition because there isn't sufficient budget available to deliver those ambitions, and that is directly as a result of the fact that we don't have control and we don't have a fair settlement.
And this is why the wait-and-see approach adopted by Welsh Ministers when it comes to the intentions of Keir Starmer's Government is not good enough. We need firm commitments of change right now, not the arrogant complacency and the tepid business-as-usual approach that has so far characterised every facet of Starmer's attitude towards Wales.
Let's turn to another issue of critical relevance to this debate, namely the high rates of long-term sickness in the Welsh workforce. As we all know, economic inactivity has been a recurring theme in the Welsh economy throughout the devolution era, and it's fair to say that successive Welsh Governments have struggled to get to grips with the issue. The latest ONS data shows that the inactivity rate in Wales is 26.2 per cent, the second highest of all the UK nations and regions, with health-related reasons accounting for a substantial proportion of this figure.
So, once again, we're confronted with the stark consequences of our resources not being aligned with the needs of the Welsh people, and in this particular instance we're caught in a vicious circle due to the relationship between economic inactivity and low productivity, which, in turn, has been such a barrier to the emergence of a Welsh economy that can truly deliver on improved standards of living and well-being. The truth is it's more expensive to provide healthcare and social care to older, more rural and impoverished communities. Of this, there is no doubt. I therefore strongly believe that the replacement of the Barnett formula should be regarded as a vital investment in the future health of our nation, and that's why I'm urging Members today to vote for this motion.
A dyma pam nad yw'r dull amser a ddengys a fabwysiadwyd gan Weinidogion Cymru, o ran bwriadau Llywodraeth Keir Starmer, yn ddigon da. Rydym angen ymrwymiadau cadarn i newid nawr, yn hytrach na'r hunanfodlonrwydd trahaus a'r ymagwedd 'busnes fel arfer' llugoer sydd wedi nodweddu pob elfen ar agwedd Starmer tuag at Gymru hyd yma.
Gadewch inni droi at fater arall sy'n berthnasol iawn i'r ddadl hon, sef y cyfraddau uchel o salwch hirdymor yng ngweithlu Cymru. Fel y gwyddom i gyd, mae anweithgarwch economaidd wedi bod yn thema barhaus yn economi Cymru ers dechrau datganoli, ac mae'n deg dweud bod Llywodraethau olynol yng Nghymru wedi cael trafferth mynd i'r afael â'r broblem. Mae data diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos bod y gyfradd anweithgarwch yng Nghymru yn 26.2 y cant, yr ail uchaf o holl wledydd a rhanbarthau'r DU, a rhesymau sy'n gysylltiedig ag iechyd yw cyfran sylweddol o'r ffigur hwn.
Felly, unwaith eto, rydym yn wynebu'r canlyniadau amlwg yn sgil y ffaith nad yw ein hadnoddau'n cyd-fynd ag anghenion pobl Cymru, ac yn yr achos penodol hwn rydym wedi ein dal mewn cylch dieflig oherwydd y berthynas rhwng anweithgarwch economaidd a chynhyrchiant isel, sydd, yn ei dro, wedi bod yn gymaint o rwystr rhag gweld economi Gymreig yn datblygu a all sicrhau gwelliant go iawn i safonau byw a llesiant. Y gwir amdani yw ei bod yn ddrutach darparu gofal iechyd a gofal cymdeithasol i gymunedau hŷn, mwy gwledig a thlawd. Nid oes unrhyw amheuaeth ynglŷn â hynny. Felly, rwy'n credu'n gryf y dylid ystyried disodli fformiwla Barnett fel buddsoddiad hanfodol yn iechyd ein cenedl yn y dyfodol, a dyna pam rwy'n annog yr Aelodau i bleidleisio o blaid y cynnig hwn heddiw.
Wel, rŷn ni wedi siarad lot am degwch heddiw, ac wedi clywed sut mae methiannau fformiwla Barnett yn adlewyrchiad o’r diffyg tegwch sy’n treiddio drwy ein cymdeithas ac yn cyfrannu ato. Wrth gwrs, canlyniadau'r annhegwch sylfaenol hwn yn y byd go iawn sydd wrth wraidd yr agenda cyfiawnder cymdeithasol ac yn tanlinellu i ba raddau y mae blaenoriaethau gwleidyddol San Steffan yn rhy aml yn methu cwrdd ag anghenion pobl Cymru. Sut, felly, mae'r annhegwch cymdeithasol yma yn mynegi ei hunan yn ein cymdeithas, ym mywydau pob dydd ein pobl?
Wel, dyw e ddim yn deg bod banciau bwyd yn angenrheidiol mewn economi ddatblygedig, ond dyna’r realiti i filoedd o bobl ar draws ein cenedl, gyda defnydd o fanciau bwyd wedi cynyddu 37 y cant dros y blynyddoedd diwethaf. Dyw e ddim yn deg bod aelwydydd yn gorfod dioddef oerfel a thamprwydd, diffyg dŵr twym a diffyg modd o goginio pryd twym yn ystod misoedd oer y gaeaf, ond dyna’r realiti ar gyfer tua 196,000 o aelwydydd ledled Cymru sydd ar hyn o bryd yn cael eu dynodi fel rhai mewn tlodi tanwydd. Dyw e ddim deg i blentyn gael ei eni i fywyd o dlodi, ond dyna’r realiti sy’n wynebu 28 y cant o blant Cymru ar hyn o bryd, a dyw e ddim yn deg i aelwydydd sydd â’r lleiaf o adnoddau y tu cefn iddyn nhw i ddioddef y canlyniadau iechyd gwaethaf, ond dyna’r realiti ar draws cymaint o faterion iechyd, gan gynnwys COVID hir, darpariaeth iechyd meddwl a chyflyrau fel diabetes, gordewdra a chlefydau anadlol cronig. Dyw e ddim yn deg nad yw unigolion bregus yn derbyn y gofal sydd ei angen arnynt gan gymdeithas, ond dyna’r realiti sy’n wynebu gymaint o bobl anabl ac oedrannus yng Nghymru ar hyn o bryd wrth i wasanaethau cymdeithasol hanfodol gael eu torri i’r asgwrn. A dyw e ddim yn deg bod eich tebygolrwydd o lwyddo mewn bywyd yn cael ei effeithio'n andwyol gan eich cefndir ethnig, eich rhywedd neu'ch rhywioldeb a chroestoriadedd yr holl nodweddion hyn, ond dyna’r realiti mewn cymaint o agweddau o’n cymdeithas lle mae anghydraddoldebau strwythurol yn parhau i fod yn llawer rhy gyffredin a niweidiol.
We have talked a lot about fairness today, and we've heard about how the deficiencies of the Barnett formula are a reflection of the lack of fairness that permeates our society and contributes to it. Of course, the consequences of this fundamental unfairness in the real world are at the heart of the social justice agenda, and they underline the extent to which Westminster's political priorities too often fail to meet the needs of the people of Wales. So, how does this social unfairness express itself in our society and in the everyday lives of our people?
Well, it's not fair that foodbanks are necessary in a developed economy, but that's the reality for thousands of people across our country, with the use of foodbanks having increased by 37 per cent over the last few years. It's not fair that households have to suffer from cold and dampness, a lack of hot water and a lack of means to cook a hot meal during the cold winter months, but that's the reality for around 196,000 households across Wales who are currently designated as being in fuel poverty. It is not fair for a child to be born into a life of poverty, but that is the reality facing 28 per cent of children in Wales at the moment, and it's not fair for households with the fewest resources at their disposal to suffer the worst health outcomes, but that is the reality across so many health issues, including long COVID, mental health provision and conditions such as diabetes, obesity and chronic respiratory illnesses. It's not fair that vulnerable individuals do not receive the care that they need from society, but that's the reality facing so many disabled and elderly people in Wales at the moment, as essential social services are cut to the bone. And it's not fair that your likelihood of achieving success in life is adversely affected by your ethnic background, your gender or your sexuality and the intersectionality of all these characteristics, but that is the reality in so many aspects of our society where structural inequalities remain far too common and harmful.
And let's be absolutely clear, these aren’t unavoidable by-products or side effects of a lack of sufficient resources. Rather, they are a damning indictment of the warped and unjust priorities of our political system, and the unfair, unbalanced union of which we are unfortunately a part. Once again, there are many ways of demonstrating this, but I was particularly struck by a recent analysis that showed the four biggest commercial banks in the UK recorded profits of £44 billion last year, which was partially a result of high interest rates on reserves issued by the Bank of England as part of its strategy to reduce inflation. The fact that the Bank of England’s returns on its own bond purchases were lower than these rates of interest necessitated the UK Treasury to make up the shortfall, which effectively means that taxpayers have funded this major windfall for private banks. So, there is absolutely no basis to the all-too-often excuse that we hear from both Labour and Conservative politicians that giving Wales the tools to address its deep-rooted social inequalities is somehow unaffordable.
I don’t pretend that simply replacing the Barnett formula with a needs-based model will be an instant panacea in this respect, but it is undoubtedly a step in the right direction, and we need to be honest with voters that the current arrangements will only keep us standing still on a path to a fairer and more equal society where everyone will have the opportunity to thrive. Moral outrage at the social unfairness it fuels without demonstrating the political courage to act to change that is just so much dishonest empty rhetoric. Welsh people deserve better from those who have such an influence on the quality of their lives and on the hope they can feel for the future, and progressive university parties just need to put their money where their mouth is.
A gadewch i ni fod yn hollol glir, nid yw'r rhain yn sgil-gynhyrchion na sgil-effeithiau anochel i ddiffyg adnoddau digonol. Yn hytrach, maent yn feirniadaeth ddamniol o flaenoriaethau gwyrdroëdig ac anghyfiawn ein system wleidyddol, a'r undeb annheg, anghytbwys yr ydym yn rhan ohono, yn anffodus. Unwaith eto, mae sawl ffordd o ddangos hyn, ond cefais fy nharo'n arbennig gan ddadansoddiad diweddar a ddangosodd fod y pedwar banc masnachol mwyaf yn y DU wedi cofnodi elw o £44 biliwn y llynedd, a oedd yn rhannol o ganlyniad i gyfraddau llog uchel ar gronfeydd wrth gefn a gyhoeddwyd gan Fanc Lloegr fel rhan o'i strategaeth i leihau chwyddiant. Roedd y ffaith bod enillion Banc Lloegr ar ei phryniannau bond ei hun yn is na'r cyfraddau llog hyn yn golygu bod angen i Drysorlys y DU wneud iawn am y diffyg, sy'n golygu i bob pwrpas fod trethdalwyr wedi ariannu'r ffawdelw enfawr hwn i fanciau preifat. Felly, nid oes unrhyw sail o gwbl i'r esgus a glywn yn rhy aml gan wleidyddion Llafur a Cheidwadol fod rhoi'r arfau i Gymru fynd i'r afael â'i anghydraddoldebau cymdeithasol dwfn rywsut yn anfforddiadwy.
Nid wyf am esgus y bydd cyfnewid fformiwla Barnett am fodel sy'n seiliedig ar anghenion yn ateb i bob dim, ond mae'n sicr yn gam i'r cyfeiriad cywir, ac mae angen inni fod yn onest gyda'r pleidleiswyr na fydd y trefniadau presennol ond yn ein cadw ni'n sefyll yn llonydd ar lwybr tuag at gymdeithas decach a mwy cyfartal lle bydd gan bawb gyfle i ffynnu. Rhethreg wag ac anonest yw dicter moesol tuag at yr annhegwch cymdeithasol y mae'n ei achosi os na cheir dewrder gwleidyddol i weithredu i newid. Mae'r Cymry'n haeddu gwell gan y rhai sydd â chymaint o ddylanwad ar ansawdd eu bywydau ac ar y gobaith y gallant ei deimlo am y dyfodol, ac mae angen i bleidiau blaengar y prifysgolion roi eu harian ar eu gair.
Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, Rebecca Evans.
I call on the Minister for Finance and Local Government, Rebecca Evans.
Thank you very much and thank you to Plaid Cymru for tabling what's a really important and interesting debate this afternoon. It's clear that the current UK funding model doesn't work for Wales. Less than a month ago, this Senedd voted unanimously in favour of the UK Government giving the Welsh Government greater fiscal flexibilities to deliver better outcomes for people in Wales, and I thought that was a really important moment where we came together with cross-party agreement to demonstrate that we all feel very strongly and united on this particular issue, and I thought that showed some real political maturity and pragmatism, and identifying those areas of common ground that we can work on together, I think, is really important, and if we can do that more in the field of finance, that can only be a good thing.
There were lots of different views and opinions raised in the debate this afternoon, and whilst I don't agree with all of them, I will say—[Interruption.]—just a moment—that there were definitely some glimmers of common ground that we could potentially look to work on further together. Mabon.
Diolch yn fawr iawn a diolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl bwysig a diddorol hon y prynhawn yma. Mae'n amlwg nad yw model ariannu presennol y DU yn gweithio i Gymru. Lai na mis yn ôl, pleidleisiodd y Senedd hon yn unfrydol o blaid gweld Llywodraeth y DU yn rhoi mwy o hyblygrwydd cyllidol i Lywodraeth Cymru i gyflawni gwell canlyniadau i bobl yng Nghymru, ac roeddwn yn meddwl bod honno'n foment bwysig iawn lle daethom ynghyd gyda chytundeb trawsbleidiol i ddangos ein bod i gyd yn teimlo'n gryf iawn ac yn unedig ar y mater hwn, ac roeddwn yn meddwl bod hynny'n dangos aeddfedrwydd a phragmatiaeth wleidyddol go iawn, ac mae nodi'r meysydd o dir cyffredin y gallwn weithio arnynt gyda'n gilydd yn bwysig iawn yn fy marn i, a byddai'n dda os gallwn wneud mwy o hynny ym maes cyllid.
Mae llawer o wahanol safbwyntiau wedi'u codi yn y ddadl y prynhawn yma, ac er nad wyf yn cytuno â phob un ohonynt, gallaf ddweud—[Torri ar draws.]—un eiliad—yn bendant fod yna damaid bach o dir cyffredin y gallem geisio gweithio arno ymhellach gyda'n gilydd. Mabon.
Thanks for taking the intervention. You mentioned that you welcome the fact that, as a Senedd, we were united in calling for that change. Since then, what have you as a Government done in approaching the UK Government to change the policy, and, more than that, have you managed to influence Keir Starmer to promise to change the Barnett formula once a Labour Government is installed?
Diolch am dderbyn yr ymyriad. Roeddech chi'n sôn eich bod chi'n croesawu'r ffaith ein bod ni, fel Senedd, yn unedig wrth alw am y newid hwnnw. Ers hynny, beth rydych chi fel Llywodraeth wedi'i wneud i alw ar Lywodraeth y DU i newid y polisi, ac yn fwy na hynny, a ydych chi wedi llwyddo i ddylanwadu ar Keir Starmer i addo newid fformiwla Barnett pan ddaw Llywodraeth Lafur i rym?
So, I'd just remind colleagues that the Conservatives are in Government, so it's been the Conservatives who I have been approaching on this instance. So, I have written to the UK Government reflecting the cross-party agreement that we had, but also, in last week's meeting of the Finance: Interministerial Standing Committee, I was able to report to the Chief Secretary to the Treasury again that we had cross-party agreement on that important issue. So, I'd just make it clear that I have shared that message with the UK Government about our cross-party agreement. And if we can find further areas—and I do think there is scope for that—we can do that.
Hoffwn atgoffa cyd-Aelodau mai'r Ceidwadwyr sydd mewn grym, ac felly gyda'r Ceidwadwyr y bûm yn trafod hyn. Felly, rwyf wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU yn nodi'r cytundeb trawsbleidiol a gawsom, ond hefyd, yng nghyfarfod y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol ar Gyllid yr wythnos diwethaf, adroddais wrth Brif Ysgrifennydd y Trysorlys unwaith eto fod gennym gytundeb trawsbleidiol mewn perthynas â'r mater pwysig hwnnw. Felly, hoffwn ei gwneud yn glir fy mod wedi rhannu'r neges honno am ein cytundeb trawsbleidiol gyda Llywodraeth y DU. Ac os gallwn ddod o hyd i feysydd pellach—a chredaf fod lle i hynny—gallwn wneud hynny.
And the motion today recognises that it's not only the flexibilities that are insufficient, but there's also a need to reform that funding model as a whole. The Barnett formula has seen some important reforms in the way that it's applied in Wales and, interestingly, most recently in Northern Ireland. And they addressed the Barnett squeeze, which would otherwise tend to drive relative funding per person towards the level in England. Without those reforms, such convergence would have no regard for need and would lead to unsustainable levels of devolved funding in future. However, the funding system for devolved Governments remains one that is characterised by quick fixes and inconsistent approaches, and it doesn't offer any sense of stability or certainty for planning and delivering public services. Indeed, as Mike Hedges set out for us, the Barnett formula was only ever intended to be a temporary measure.
So, it is true that the Welsh Government receives around £1.20 for every £1 spent in England on equivalent programmes. There are good reasons why that should be the case, reflecting our greater demographic, economic and health challenges, and, of course, our older and more rural populations. So, put simply, it just recognises that we need higher funding levels to deliver the same level of public services because our demography and rurality and so on just mean that it simply costs more to do the same.
So, Wales does have a dispersed settlement pattern. Around 33 per cent of our population lives in rural areas, compared to just 18 per cent in England. And as we've heard, we also have an older population than England, and our population cohort aged between 16 and 64 is projected to increase more slowly in Wales than in England over the next decade. Higher levels of spending on economic and social infrastructure are needed to make Wales a more attractive place for business investment and employment creation. The latest HM Treasury statistics show that identifiable expenditure per person in Wales in 2022-23 was 11 per cent higher than the UK average. Spending on health and social services was 15 per cent higher than in England and higher than in Scotland and in Northern Ireland, and spending per person on education was 8 per cent higher than the UK average. But, of course, care should be taken in making comparisons.
In addition to an outdated funding formula, the UK Government's levelling-up schemes are failing our people, our businesses and communities here in Wales. Not only have we lost nearly £1.3 billion in EU replacement funds in real terms, but the so-called levelling-up funds have also been beset by UK Government delays, poor design and unrealistic spending deadlines, and this is creating significant pressure on local authorities, with the duplication of provision, poor value for money and also leaving stakeholders confused or entirely excluded. The chaos has been highlighted by many independent organisations and, indeed, cross-party groups, including the UK Public Accounts Committee last week, where the chair called the UK Government's levels of delay 'absolutely astonishing', adding that the UK Government is struggling to get money out of the door and has changed the rules for funding mid process, wasting time and money and hindering transparency. To deliver the outcomes that Wales deserves, it is vital that these funds are replaced in full and are returned to the Welsh Government and this Senedd, in line with our devolution settlement.
As set out in 'Reforming our Union: Shared governance in the UK', the UK Government must replace the outdated Barnett formula with a new principle-based approach to UK funding and fiscal networks, taking account of relative need. And that approach should be agreed by all four nations and set within a new fiscal agreement that is, importantly, overseen and operated by a body that would be independent of the UK Government. And that's what informs our amendment today. But, as Mike Hedges set out, undertaking that work to create that new system would be very complex, but I don't believe it's beyond the wit of people to create a system that is fairer and that doesn't disadvantage one part of the United Kingdom. So, that would be fairer but also more efficient and effective, and it would help reduce the distortions and inefficiencies that arise from the current system. It would enable a more rational and transparent allocation of public spending across the UK, and it would foster a more collaborative and constructive relationship between the UK Government and the devolved Governments.
The Welsh Government remains committed to supporting the people, businesses and communities of Wales, but the problems associated with the current funding model do present us with unnecessary challenges. So, I am hopeful that we can agree today that the replacement of the Barnett formula in the way described in 'Securing Wales' Future' is in our nation's best interest and the collective voice of this Senedd can send a clear message to the UK Government that this would be good for Wales.
Ac mae'r cynnig heddiw yn cydnabod nad yw'r hyblygrwydd yn ddigonol, a bod angen diwygio'r model ariannu hwnnw yn ei gyfanrwydd hefyd. Mae fformiwla Barnett wedi gweld rhai diwygiadau pwysig yn y ffordd y caiff ei chymhwyso yng Nghymru, ac yn ddiddorol, yn fwyaf diweddar yng Ngogledd Iwerddon. Ac fe aethant i'r afael â gwasgfa Barnett, a fyddai fel arall yn tueddu i wthio cyllid cymharol y pen tuag at y lefel yn Lloegr. Heb y diwygiadau hynny, ni fyddai cydgyfeirio o'r fath yn ystyried angen a byddai'n arwain at lefelau anghynaladwy o gyllid datganoledig yn y dyfodol. Fodd bynnag, mae'r system ariannu ar gyfer Llywodraethau datganoledig yn parhau i fod yn un a nodweddir gan atebion cyflym ac anghysondeb, ac nid yw'n cynnig unrhyw ymdeimlad o sefydlogrwydd na sicrwydd ar gyfer cynllunio a darparu gwasanaethau cyhoeddus. Yn wir, fel y nododd Mike Hedges, nid oedd bwriad i fformiwla Barnett fod yn ddim mwy na mesur dros dro.
Felly, mae'n wir fod Llywodraeth Cymru yn derbyn tua £1.20 am bob £1 a werir yn Lloegr ar raglenni cyfatebol. Mae rhesymau da pam y dylai hynny ddigwydd, i adlewyrchu ein heriau demograffig, economaidd ac iechyd mwy, ac wrth gwrs, ein poblogaethau hŷn a mwy gwledig. Felly, yn syml, mae'n cydnabod bod angen lefelau cyllido uwch arnom i ddarparu'r un lefel o wasanaethau cyhoeddus oherwydd bod ein demograffeg a'n natur wledig ac ati yn golygu ei bod yn costio mwy i wneud yr un peth.
Felly, mae gan Gymru batrwm anheddu gwasgaredig. Mae tua 33 y cant o'n poblogaeth yn byw mewn ardaloedd gwledig, o gymharu â dim ond 18 y cant yn Lloegr. Ac fel y clywsom, mae gennym boblogaeth hŷn na Lloegr, a rhagwelir y bydd ein carfan o'r boblogaeth sydd rhwng 16 a 64 oed yn cynyddu'n arafach yng Nghymru nag yn Lloegr dros y degawd nesaf. Mae angen lefelau uwch o wariant ar seilwaith economaidd a chymdeithasol i wneud Cymru'n lle mwy deniadol ar gyfer buddsoddiadau busnes a chreu gwaith. Mae ystadegau diweddaraf Trysorlys EF yn dangos bod gwariant adnabyddadwy y pen yng Nghymru 11 y cant yn uwch na chyfartaledd y DU yn 2022-23. Roedd gwariant ar iechyd a gwasanaethau cymdeithasol 15 y cant yn uwch nag yn Lloegr ac yn uwch nag yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, ac roedd gwariant y pen ar addysg 8 y cant yn uwch na chyfartaledd y DU. Ond wrth gwrs, dylid bod yn ofalus wrth wneud cymariaethau.
Yn ogystal â fformiwla gyllido sydd wedi dyddio, mae cynlluniau ffyniant bro Llywodraeth y DU yn gwneud cam â'n pobl, ein busnesau a'n cymunedau yma yng Nghymru. Nid yn unig ein bod wedi colli bron i £1.3 biliwn o gyllid yn lle cronfeydd yr UE mewn termau real, mae cronfeydd codi'r gwastad, fel y'u gelwir, wedi dioddef oedi ar ran Llywodraeth y DU, cynllunio gwael a therfynau amser afrealistig ar gyfer gwariant, ac mae hyn yn creu pwysau sylweddol ar awdurdodau lleol, gyda dyblygu darpariaeth, gwerth gwael am arian a gwneud i randdeiliaid deimlo dryswch neu wedi'u heithrio'n llwyr. Cafodd yr anhrefn ei nodi gan lawer o sefydliadau annibynnol, a grwpiau trawsbleidiol yn wir, yn cynnwys Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y DU yr wythnos diwethaf, lle dywedodd y cadeirydd fod lefelau oedi Llywodraeth y DU yn 'hollol syfrdanol', gan ychwanegu bod Llywodraeth y DU yn ei chael hi'n anodd cael arian drwy'r drws a'i bod wedi newid y rheolau ar gyfer cyllido yng nghanol y broses, gan wastraffu amser ac arian a rhwystro tryloywder. Er mwyn cyflawni'r canlyniadau y mae Cymru'n eu haeddu, mae'n hanfodol ein bod yn cael arian yn lle'r cronfeydd hyn yn llawn a'u bod yn cael eu dychwelyd i Lywodraeth Cymru a'r Senedd hon, yn unol â'n setliad datganoli.
Fel y nodir yn 'Diwygio ein Hundeb: Cydlywodraethu yn y DU', mae'n rhaid i Lywodraeth y DU gyflwyno system newydd sy'n seiliedig ar egwyddor ar gyfer ariannu'r DU a rhwydweithiau cyllidol yn lle fformiwla Barnett sydd wedi dyddio, gan ystyried angen cymharol. A dylai'r pedair gwlad gytuno ar y dull hwnnw a'i osod mewn cytundeb cyllidol newydd a gaiff ei oruchwylio a'i weithredu, yn bwysig, gan gorff a fyddai'n annibynnol ar Lywodraeth y DU. A dyna sy'n llywio ein gwelliant heddiw. Ond fel y nododd Mike Hedges, byddai ymgymryd â'r gwaith hwnnw i greu'r system newydd honno'n gymhleth iawn, ond nid wyf yn credu ei fod y tu hwnt i allu pobl i greu system decach nad yw'n rhoi un rhan o'r Deyrnas Unedig dan anfantais. Felly, byddai hynny'n decach ond byddai hefyd yn fwy effeithlon ac effeithiol, a byddai'n helpu i leihau'r gwyrdroadau a'r aneffeithlonrwydd sy'n deillio o'r system bresennol. Byddai'n galluogi i wariant cyhoeddus gael ei ddyrannu mewn ffordd fwy rhesymegol a thryloyw ledled y DU, a byddai'n meithrin perthynas fwy cydweithredol ac adeiladol rhwng Llywodraeth y DU a'r Llywodraethau datganoledig.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn ymrwymedig i gefnogi pobl, busnesau a chymunedau Cymru, ond mae'r problemau sy'n gysylltiedig â'r model ariannu presennol yn creu heriau diangen. Felly, rwy'n obeithiol y gallwn gytuno heddiw fod cael system yn lle fformiwla Barnett yn y ffordd a ddisgrifir yn 'Diogelu Dyfodol Cymru' er budd gorau ein cenedl a gall llais cyfunol y Senedd hon anfon neges glir at Lywodraeth y DU y byddai hyn yn dda i Gymru.
Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl.
I call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd.
Thank you to the Minister and thanks to everybody that's taken part in this debate today. I don't think I need to re-rehearse the arguments that we've heard—we've heard some very, very strong cases made today about why we absolutely and fundamentally need to look again at the whole funding structure and the funding relationship between UK Government and Wales. I'll focus on what unites us in this debate in my few closing comments. I know better than to expect the Conservatives to drop their mantra that Wales is awash with funding thanks to the benevolence of the UK Government, but I will make a wild prediction here that they will change their minds after the next election, whether or not there is any change in the funding mechanisms or indeed in funding levels themselves.
I equally predict that Labour will morph from thinking that the woeful levels of spending we currently have aren't quite as bad when there is a Labour Prime Minister and a Labour Chancellor, as we expect there to be before the end of this year. But this party political view of spending for Wales, the fact that it is possible to take that kind of fickle party political view on whether spending levels are adequate, whether mechanisms work, tells us everything that we need to know: that it's time to look again at how Wales is funded and the rules around public spending, borrowing, use of reserves, the whole area of the fiscal flexibilities that we seek, and, of course, the review of Barnett. So, I'm pleased that we do have consensus and the Senedd will speak again today in calling for that review.
The question that Mabon asked the Minister, though: 'What has been done since we last expressed this view?' We've talked of consensus today and this is consensus between my party and yours in Government. I'm sorry to the Conservative benches, you're not part of this one, but the finance Minister and myself, we're looking forward very much to seeing the change of Government in terms of getting rid of the Conservatives. But what I see also is a lack of commitment by the incoming Labour Government to make a difference to the funding situation that we face, and that tells me that we need the Plaid Cymru opposition at Westminster to be as strong as it possibly can be to hold the feet to the fire of whoever is in No. 11 and No. 10 Downing Street.
And I ask the Minister—. Yes, you have written to the current UK Government, but they're on their way out. I want you to flex your muscles with the incoming Government that you hold so much hope in. And I ask the incoming First Minister, sitting next but one to you, to flex his muscles and not to accept 'no' as an answer, which I'm afraid the Labour Government in Wales has been willing to accept far too often. So, if we're not heard at Westminster, well, it again tells us all we need to know about Wales's place in this unequal union. Please support this motion today.
Diolch i'r Gweinidog a diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon heddiw. Nid wyf yn credu bod angen i mi ailadrodd y dadleuon a glywsom—rydym wedi clywed achosion cryf iawn yn cael eu gwneud heddiw ynglŷn â pham mae angen i ni ailedrych yn sylfaenol ar y strwythur ariannu cyfan a'r berthynas gyllido rhwng Llywodraeth y DU a Chymru. Rwyf am ganolbwyntio ar yr hyn sy'n ein huno wrth gloi'r ddadl hon. Rwy'n gwybod yn well na disgwyl i'r Ceidwadwyr droi eu cefnau ar eu mantra fod arian yn gorlifo yng Nghymru diolch i garedigrwydd Llywodraeth y DU, ond rwyf am wneud proffwydoliaeth wallgof yma y byddant yn newid eu meddyliau ar ôl yr etholiad nesaf, boed unrhyw newid yn y mecanweithiau cyllido ai peidio, neu'n wir yn y lefelau cyllido eu hunain.
Rwyf hefyd yn proffwydo y bydd Llafur yn newid yn raddol i feddwl nad yw'r lefelau truenus o wariant sydd gennym ar hyn o bryd mor ddrwg â hynny pan fydd gennym Brif Weinidog Llafur a Changhellor Llafur yn y DU, fel y disgwyliwn eu gweld cyn diwedd eleni. Ond mae'r farn bleidiol ynghylch gwariant i Gymru, a'r ffaith ei bod yn bosibl cymryd safbwynt pleidiol anwadal ynglŷn ag a yw lefelau gwariant yn ddigonol, a yw systemau'n gweithio, yn dweud popeth sydd angen i ni ei wybod: mae'n bryd edrych eto ar sut mae Cymru'n cael ei hariannu ac ar y rheolau ynghylch gwariant cyhoeddus, benthyca, defnyddio cronfeydd wrth gefn, holl faes yr hyblygrwydd cyllidol a geisiwn, ac adolygu Barnett wrth gwrs. Felly, rwy'n falch fod gennym gonsensws a bydd y Senedd yn siarad eto heddiw wrth alw am yr adolygiad hwnnw.
Y cwestiwn a ofynnodd Mabon i'r Gweinidog, serch hynny: 'Beth sydd wedi'i wneud ers inni fynegi'r farn hon ddiwethaf?' Rydym wedi siarad am gonsensws heddiw ac mae hwn yn gonsensws rhwng fy mhlaid i a'ch plaid chi yn y Llywodraeth. Rwy'n ymddiheuro i'r meinciau Ceidwadol, nid ydych chi'n rhan o hyn, ond mae'r Gweinidog cyllid a minnau'n edrych ymlaen yn fawr at weld newid Llywodraeth a chael gwared ar y Ceidwadwyr. Ond yr hyn a welaf hefyd yw diffyg ymrwymiad gan y Llywodraeth Lafur sydd ar y ffordd i wneud gwahaniaeth i'r sefyllfa gyllido sy'n ein hwynebu, ac mae hynny'n dweud wrthyf fod angen i ni sicrhau bod Plaid Cymru fel gwrthblaid yn San Steffan mor gryf ag y gall fod i bwyso ar bwy bynnag a fydd yn Rhif 11 a Rhif 10 Stryd Downing.
A gofynnaf i'r Gweinidog—. Ydych, rydych chi wedi ysgrifennu at Lywodraeth bresennol y DU, ond mae honno ar ei ffordd allan. Rwyf eisiau i chi ddangos eich cyhyrau i'r Llywodraeth sydd ar y ffordd y mae gennych gymaint o hyder ynddi. A gofynnaf i ddarpar Brif Weinidog Cymru, sy'n eistedd drws nesaf ond un i chi, ddangos ei gyhyrau ef a pheidio â derbyn 'na' fel ateb, fel y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi bod yn barod i'w wneud yn llawer rhy aml, mae arnaf ofn. Felly, os na chawn ein clywed yn San Steffan, wel, bydd hynny unwaith eto'n dweud popeth sydd angen i ni ei wybod am le Cymru yn yr undeb anghyfartal hwn. Cefnogwch y cynnig hwn heddiw os gwelwch yn dda.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
A daw hynny â ni i'r cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio. Bydd y bleidlais gyntaf ar eitem 5, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21. A galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. O blaid 27, saith yn ymatal, 16 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
And that brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time. The first vote will be on item 5, a Member debate under Standing Order 11.21. And I call for a vote on the motion, tabled in the name of Heledd Fychan. Open the vote. In favour 27, seven abstentions, 16 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 5. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv)—Casgliadau cenedlaethol: O blaid: 27, Yn erbyn: 16, Ymatal: 7
Derbyniwyd y cynnig
Item 5. Member Debate under Standing Order 11.21(iv)—National collections: For: 27, Against: 16, Abstain: 7
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 7, dadl Plaid Cymru. Galwaf am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 11, neb yn ymatal, 39 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next vote is on item 7, the Plaid Cymru debate. I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Heledd Fychan. If the motion is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 11, no abstentions, 39 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 7. Dadl Plaid Cymru—Fformiwla Barnett. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 11, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 7. Plaid Cymru Debate—Barnett formula. Motion without amendment: For: 11, Against: 39, Abstain: 0
Motion has been rejected
Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
I call now for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 37 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Eitem 7. Dadl Plaid Cymru—Fformiwla Barnett. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 13, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7. Plaid Cymru Debate—Barnett formula. Amendment 1, tabled in the name of Darren Millar: For: 13, Against: 37, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, roedd 11 yn ymatal; yn erbyn, 13. Felly, mae gwelliant 2 wedi ei dderbyn.
I call now for a vote on amendment 2, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 26, 11 abstentions, and 13 against. Therefore, amendment 2 is agreed.
Eitem 7. Dadl Plaid Cymru—Fformiwla Barnett. Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 26, Yn erbyn: 13, Ymatal: 11
Derbyniwyd y gwelliant
Item 7. Plaid Cymru Debate—Barnett formula. Amendment 2, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 26, Against: 13, Abstain: 11
Amendment has been agreed
Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig wedi'i ddiwygio.
I now call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM8524 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod y consensws trawsbleidiol yn y Senedd ynghylch yr angen i ddiwygio model cyllido Cymru.
2. Yn galw ar Lywodraeth y DU i gyflwyno, yn lle fformiwla Barnett sydd wedi dyddio, system newydd sy’n seiliedig ar anghenion cymharol ac sydd wedi’i chymeradwyo gan y pedair gwlad, o fewn cytundeb cyllidol newydd a gaiff ei oruchwylio a’i weithredu gan gorff sy’n annibynnol ar Lywodraeth y DU.
Motion NDM8524 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Recognises the cross-party consensus in the Senedd around the need to reform the Welsh funding model.
2. Calls on the UK Government to replace the outdated Barnett formula with a new relative needs-based system agreed by all four nations, within a new fiscal agreement overseen and operated by a body independent of the UK Government.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, neb yn ymatal, 13 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 37, no abstentions, 13 against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Eitem 7. Dadl Plaid Cymru—Fformiwla Barnett. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 37, Yn erbyn: 13, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 7. Plaid Cymru Debate—Barnett formula. Motion as amended: For: 37, Against: 13, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
And before we leave for business, we've had confirmation that the palace has accepted the nomination of Vaughan Gething as First Minister. [Applause.]
A chyn ein bod yn gadael, rydym wedi cael cadarnhad bod y palas wedi derbyn enwebiad Vaughan Gething fel Prif Weinidog. [Cymeradwyaeth.]
We now move on to the short debates, and the first short debate will be from Carolyn Thomas on a subject that she has chosen. If Members are leaving, please do so quietly. Carolyn, over to you.
Symudwn at y dadleuon byrion yn awr, a bydd y ddadl fer gyntaf yn cael ei chyflwyno gan Carolyn Thomas ar bwnc o'i dewis. Os oes Aelodau'n gadael, gwnewch hynny'n dawel. Carolyn, ewch amdani.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I have given a minute of my time to Heledd, Mike, Llyr and Mabon.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi rhoi munud o fy amser i Heledd, Mike, Llyr a Mabon.
Daeth Joyce Watson i’r Gadair.
Joyce Watson took the Chair.
With more frequent monsoon-like rainfall, we need to build flood resilience with a national plan. Flooding can happen very quickly, sometimes overnight. The first time my home was impacted, I was woken in the early morning by a neighbour who wanted to alert me to the fact our pet rabbit had drowned, so we could remove him from the run before our children woke up. I was shocked to see a river of water pouring off the highway down our drive, swelling into the garage, and water falling down the steps in the garden, where the force knocked over a brick wall to rejoin the nant at the back of our garden, and it was devastating for the children and for all of us. And this was because of a blocked culvert on private land further up the road, and it could have been prevented.
It happened again during storm Babet, because again it wasn't maintained. A neighbour has been out of her property for approximately five months now, staying in a hotel over Christmas, nowhere to cook, nowhere to wash up. Her daughter's a nurse who’s also been struggling, and she's desperate to have her home back. Council drainage officers visited the landowner to reiterate that he is responsible for keeping the drains clear on his land. He said that the council needed to maintain the stream higher up, which sent debris to the culvert, blocking it, but it turns out he owns that land too. A nearby resident had presumed it was up to the rivers authority—I don't know who they are nowadays—to maintain the water course. There is so much confusion and denial of responsibility. When other areas are flooded in Sandycroft and Broughton, residents have asked, 'How is responsible? Where is the issue?', so they can be vigilant and know who to contact. Often insurance companies need to know that it could be preventable in the future before they will pay out these days, and discussions are live again about a national underground asset register to map out ownership of pipes and cables. We could do with a similar plan of who owns drainage, ditches, culverts and small water courses, starting with those areas that are impacted most by flooding. And I think that would be a really good plan for councils to take forward with Natural Resources Wales.
Councils have asked for help to promote landowner responsibility under riparian law, and this could be done with a dedicated website, leaflets that could be put through landowners' doors, with councils, NRW and farming unions and other representative bodies working together. We should be empowering communities to be proactive, checking if there is an issue and to know who to contact. They try and phone the council, but they can't get through, and it's always too late. This has been asked for several times by communities I represent.
Like I said, when flooding happens, it happens so quick, it's often too late to act. The reaction is to call the council for sandbags, the fire service or police. Sandbags may help, but it's often too late, and councils do not have to provide them. Many do not anymore—they can't afford to. And they do not store well. Many have to be made up just on demand. The fire service, if they do come out, have nowhere to pump the water. It just ends up recirculating.
If residents prone to flooding could have help with preventative measures to become more resilient, with flood gates, air brick caps, plugs—. Again, they could be directed to online information, a leaflet, and perhaps some grant funding for those who need it. It would be useful to include information regarding water capture as well, such as water butts, as the Minister often says would be really helpful, and permeable surfaces in gardens and driveways, as is often raised by Joyce Watson.
I welcome yesterday's announcements of the significant funding of £34 million announced for flood alleviation schemes, which is extremely positive news, and will now enable a great number of key flood prevention projects to be taken forward to the next stage, and will also support ambitious resilience planning, improvements and initiatives right across Wales. And I think it will also help attract new talent to this specialist area, which is so important and has been an issue.
It is important that we now maintain momentum with these important programmes, and that partners work together, as has been happening lately. As well as properties being impacted by flooding, our transport network is also impacted. Our railway network is extremely vulnerable, as is the highway network and structures such as bridges. I have often seen numerous landslides, subsidence, disappearing bridges, not to mention the potholes, and we need funding for locally maintained networks. There used to be ring-fenced capital funding but, with so much pressure on capital projects for housing and education, this gets squeezed so much, but we need to prevent damage before it becomes unsustainable. A little bit of prevention now for our highways would save a significant issue later on. We also need landowners not to drain onto the highways, as it washes the surface away. If fields were ploughed across, rather than down on the highways, it would make a huge difference. I understand that measures such as these will be included in Welsh Government's sustainable farming scheme. And if ditches and culverts were maintained, it would stop gullies developing on the sides of roads and washing away the surfaces. One of the most common misunderstandings is that, when there is a field, hedgerow, ditch, then highway verge, that ditch is not the council's responsibility, but it's actually the responsibility of the owner of the field. The ditches were once regularly maintained and there needs to be clear advice and direction about them being maintained again.
We are going to have more significant flooding events. NRW and councils are trying to use very scarce funding and resources in a way to manage flood. Landowners not maintaining ditches is a frustration. It can be an issue for rural areas, but run-off from land also impacts urban areas. Councils do have legislation to force private landowners, but they do not have an army of highway engineers to be able to do that one aspect of flood management; they don't have enough to go knocking on doors. They're asking landowners to take responsibility and be more proactive. I was concerned to hear Charles DeWinton of the Country Land and Business Association respond to my recent ITV piece saying that bureaucracy and land drainage consents prevent landowners from doing more and that most of the drains are the responsibility of statutory public authorities, such as NRW and councils. I'm concerned that a spokesperson commenting like that is adding more confusion and passing responsibility.
So, to finalise, I just think that if everybody knew their responsibility, whether it's landowners or home owners, under a national flood resilience plan, it could help prevent the devastation of flooding for communities right across Wales. Thank you.
Gyda glawiadau amlach a thryach, mae angen cynllun cenedlaethol ar gyfer adeiladu cydnerthedd rhag llifogydd. Gall llifogydd ddigwydd yn gyflym iawn, weithiau dros nos. Y tro cyntaf i fy nghartref gael ei effeithio, cefais fy neffro'n gynnar yn y bore gan gymydog a oedd eisiau fy rhybuddio bod ein cwningen anwes wedi boddi, fel y gallem ei thynnu o'r cwt cyn i'n plant ddeffro. Cefais sioc o weld afon o ddŵr yn llifo oddi ar y briffordd i lawr ein dreif, i mewn i'r garej, a dŵr yn llifo i lawr y grisiau yn yr ardd, lle roedd y grym wedi chwalu wal frics i ailymuno â'r nant yng nghefn ein gardd, ac roedd yn ofnadwy i'r plant ac i bob un ohonom. A digwyddodd hyn i gyd oherwydd bod ceuffos wedi blocio ar dir preifat ymhellach i fyny'r ffordd, a gellid bod wedi ei atal.
Digwyddodd eto yn ystod storm Babet, oherwydd unwaith eto ni chafodd ei glirio. Mae cymydog wedi bod allan o'i heiddo ers tua pum mis bellach, gan aros mewn gwesty dros y Nadolig, heb unman i goginio nac unman i olchi llestri. Mae ei merch yn nyrs sydd hefyd wedi'i chael hi'n anodd, ac mae'n ysu am gael ei chartref yn ôl. Ymwelodd swyddogion draenio'r cyngor â pherchennog y tir i bwysleisio mai ef sy'n gyfrifol am gadw'r draeniau'n glir ar ei dir. Dywedodd fod angen i'r cyngor glirio'r nant yn uwch i fyny, gan ei bod yn cario gweddillion i'r geuffos gan ei blocio, ond mae'n ymddangos mai ef sy'n berchen ar y tir hwnnw hefyd. Roedd preswylydd cyfagos wedi rhagdybio mai mater i'r awdurdod afonydd—nid wyf yn gwybod pwy ydynt y dyddiau hyn—oedd clirio'r cwrs dŵr. Mae cymaint o ddryswch a chymaint o wadu cyfrifoldeb. Pan fo ardaloedd eraill yn dioddef llifogydd yn Sandycroft a Brychdyn, mae'r trigolion wedi gofyn, 'Pwy sy'n gyfrifol? Lle mae'r broblem?', fel y gallant fod yn wyliadwrus a gwybod pwy i gysylltu â nhw. Yn aml, mae angen i gwmnïau yswiriant wybod y gellid ei atal yn y dyfodol cyn y byddant yn talu y dyddiau hyn, ac mae trafodaethau ar y gweill eto am gofrestr asedau tanddaearol genedlaethol i fapio perchnogaeth ar bibellau a cheblau. Gallem wneud gyda chynllun tebyg i fapio pwy sy'n berchen ar ddraeniau, ffosydd, ceuffosydd, a chyrsiau dŵr bach, gan ddechrau gyda'r ardaloedd yr effeithir arnynt fwyaf gan lifogydd. Ac rwy'n credu y byddai hwnnw'n gynllun da iawn i gynghorau fwrw ymlaen ag ef gyda Cyfoeth Naturiol Cymru.
Mae cynghorau wedi gofyn am gymorth i hyrwyddo cyfrifoldeb perchnogion tir o dan gyfraith glannau afon, a gellid gwneud hyn gyda gwefan bwrpasol, taflenni y gellid eu postio drwy ddrysau perchnogion tir, gyda chynghorau, Cyfoeth Naturiol Cymru ac undebau ffermio a chyrff cynrychioliadol eraill yn gweithio gyda'i gilydd. Dylem fod yn grymuso cymunedau i fod yn rhagweithiol, i archwilio i weld a oes problem ac i wybod pwy i gysylltu â nhw. Maent yn ceisio ffonio'r cyngor, ond nid ydynt yn gallu mynd drwodd, ac mae bob amser yn rhy hwyr. Mae cymunedau rwy'n eu cynrychioli wedi gofyn ynglŷn â hyn sawl gwaith.
Fel y dywedais, pan fo llifogydd yn digwydd, mae'n digwydd mor gyflym, mae'n aml yn rhy hwyr i weithredu. Yr ymateb yw ffonio'r cyngor am fagiau tywod, y gwasanaeth tân neu'r heddlu. Efallai y bydd bagiau tywod yn helpu, ond yn aml mae'n rhy hwyr, ac nid oes rhaid i gynghorau eu darparu. Mae llawer ohonynt wedi rhoi'r gorau i wneud am allant eu fforddio. Ac nid ydynt yn cadw'n dda. Yn achos llawer ohonynt, mae'n rhaid eu rhoi at ei gilydd yn ôl y galw. Os yw'r gwasanaeth tân yn dod allan, nid oes ganddynt unman i bwmpio'r dŵr. Mae'n ail-lenwi eto yn y pen draw.
Os gallai trigolion sy'n dueddol o ddioddef llifogydd gael cymorth gyda mesurau ataliol i ddod yn fwy cydnerth, gyda llifddorau, capiau brics aer, plygiau—. Unwaith eto, gellid eu cyfeirio at wybodaeth ar-lein, taflen, a rhywfaint o gyllid grant efallai i'r rhai sydd ei angen. Byddai'n ddefnyddiol cynnwys gwybodaeth am gasglu dŵr hefyd, fel casgenni dŵr, a fyddai'n ddefnyddiol iawn, fel y mae'r Gweinidog yn ei ddweud yn aml, ac arwynebau athraidd mewn gerddi ac ar ddreifiau, fel y mae Joyce Watson yn aml yn sôn.
Rwy'n croesawu'r ffaith bod cyllid sylweddol o £34 miliwn wedi'i gyhoeddi ddoe ar gyfer cynlluniau lliniaru llifogydd, sy'n newyddion cadarnhaol dros ben, a bydd hynny nawr yn galluogi nifer fawr o brosiectau atal llifogydd allweddol i gael eu datblygu i'r cam nesaf, a bydd hefyd yn cefnogi cynllunio cydnerthedd, gwelliannau a mentrau uchelgeisiol ledled Cymru. Ac rwy'n credu y bydd hefyd yn helpu i ddenu talent newydd i'r maes arbenigol hwn, sydd mor bwysig ac sydd wedi bod yn broblem.
Mae'n bwysig ein bod yn cynnal y momentwm nawr gyda'r rhaglenni pwysig hyn, a bod partneriaid yn gweithio gyda'i gilydd, fel sydd wedi bod yn digwydd yn ddiweddar. Mae llifogydd yn effeithio ar ein rhwydwaith trafnidiaeth hefyd yn ogystal ag eiddo. Mae ein rhwydwaith rheilffyrdd yn fregus iawn, fel y mae'r rhwydwaith priffyrdd a strwythurau fel pontydd. Rwyf wedi gweld nifer o dirlithriadau, ymsuddiant, pontydd yn diflannu, heb sôn am y tyllau yn y ffyrdd, ac mae angen cyllid arnom ar gyfer rhwydweithiau a gynhelir yn lleol. Yn y gorffennol, roedd yna arian cyfalaf wedi'i glustnodi, ond gyda chymaint o bwysau ar brosiectau cyfalaf ar gyfer tai ac addysg, mae'r arian hwn yn dynn iawn, ond mae angen i ni atal difrod cyn iddo ddod yn anghynaladwy. Byddai ychydig o waith atal ar ein priffyrdd nawr yn atal problem sylweddol yn nes ymlaen. Hefyd, mae angen i berchnogion tir beidio â draenio i'r priffyrdd, gan ei fod yn golchi'r arwyneb i ffwrdd. Pe bai caeau'n cael eu haredig ar draws, yn hytrach nag i lawr at y priffyrdd, byddai'n gwneud gwahaniaeth enfawr. Rwy'n deall y bydd mesurau fel y rhain yn cael eu cynnwys yng nghynllun ffermio cynaliadwy Llywodraeth Cymru. A phe bai ffosydd a cheuffosydd yn cael eu clirio, byddai'n atal ceunentydd rhag datblygu ar ochr y ffyrdd a golchi'r arwyneb ymaith. Lle ceir cae, gwrych, ffos, yna ymyl y ffordd, un o'r pethau a gamddeellir amlaf yw mai cyfrifoldeb y cyngor yw'r ffos honno, ond cyfrifoldeb perchennog y tir ydyw mewn gwirionedd. Ar un adeg, roedd y ffosydd yn cael eu clirio'n rheolaidd ac mae angen darparu cyngor a chyfarwyddyd clir ynglŷn â sut y dylid eu cynnal a'u cadw unwaith eto.
Byddwn yn dioddef llifogydd mwy sylweddol. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru a chynghorau yn ceisio defnyddio arian ac adnoddau prin iawn i reoli llifogydd. Mae perchnogion tir nad ydynt yn cynnal ffosydd yn peri rhwystredigaeth. Gall fod yn broblem i ardaloedd gwledig, ond mae dŵr ffo oddi ar dir hefyd yn effeithio ar ardaloedd trefol. Mae gan gynghorau ddeddfwriaeth i orfodi perchnogion tir preifat, ond nid oes ganddynt fyddin o beirianwyr priffyrdd i allu cyflawni'r un agwedd honno ar reoli llifogydd; nid oes digon ohonynt i fynd i guro ar ddrysau. Maent yn gofyn i berchnogion tir gymryd cyfrifoldeb a bod yn fwy rhagweithiol. Roeddwn yn bryderus o glywed Charles DeWinton o'r Gymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad yn ymateb i fy nghyfweliad ar ITV yn ddiweddar drwy ddweud bod biwrocratiaeth a chydsyniadau draenio tir yn atal perchnogion tir rhag gwneud mwy ac mai awdurdodau cyhoeddus statudol, fel Cyfoeth Naturiol Cymru a chynghorau, sy'n gyfrifol am y rhan fwyaf o ddraeniau. Rwy'n pryderu bod llefarydd sy'n gwneud sylwadau fel hynny yn ychwanegu mwy o ddryswch ac yn gwadu cyfrifoldeb.
Felly, i gloi, pe bai pawb yn gwybod beth yw eu cyfrifoldebau, boed yn berchnogion tir neu'n berchnogion tai, o dan gynllun cenedlaethol cydnerthedd rhag llifogydd, rwy'n credu y gallai helpu i ddiogelu cymunedau ar draws Cymru rhag dinistr llifogydd. Diolch.
Diolch, Carolyn, am ddod â'r ddadl hon heddiw.
Thank you, Carolyn, for bringing this debate forward today.
I'm really pleased to contribute, just briefly. The Minister will know that this is an issue I feel passionately about as well. I really do think you're right: it is a national problem; it's not just for those communities that are at risk. And I would also welcome any consideration the Minister has had about a national flood forum for Wales, because I think it is really important that we empower communities that face this risk and support them. Because you're right, it's completely traumatic and the more that we can do—. Because it will be impossible to save every home and business. So, that national conversation is needed, but also that structure to support communities, because not everybody can actually advocate for themselves. So, I think it is worth having that national plan infrastructure, but also, I would argue, a national flood forum for Wales.
Rwy'n falch iawn o gyfrannu'n fyr. Bydd y Gweinidog yn gwybod bod hwn yn fater rwy'n teimlo'n angerddol yn ei gylch hefyd. Rwy'n meddwl eich bod chi'n iawn: mae'n broblem genedlaethol; nid dim ond i'r cymunedau sydd mewn perygl. A byddwn hefyd yn croesawu unrhyw ystyriaeth y mae'r Gweinidog wedi'i rhoi i fforwm llifogydd cenedlaethol i Gymru, oherwydd credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn grymuso cymunedau sy'n wynebu'r risg hon ac yn eu cefnogi. Oherwydd rydych chi'n iawn, mae'n hollol drawmatig a po fwyaf y gallwn ei wneud—. Oherwydd bydd yn amhosibl achub pob cartref a busnes. Felly, mae angen sgwrs genedlaethol, ond hefyd y strwythur i gefnogi cymunedau, oherwydd ni all pawb eirioli drostynt eu hunain. Felly, rwy'n credu ei bod yn werth cael strwythur cynllun cenedlaethol, a fforwm llifogydd cenedlaethol i Gymru hefyd, byddwn yn dadlau.
Thank you, Carolyn, for giving me a minute. We know that water expands as it gets hotter, thus increasing the volume of water. We know that we're seeing flooding and storms occurring both more frequently and more violently than we have previously. The water must go somewhere. In Swansea, we have an artificial lake that's been created alongside the River Tawe. This gives the water somewhere to go where it does not do any damage, where the river breaches its banks, but it's meant to breach its banks at that point. As I say, the water must go somewhere; if we do not provide it with a place to go, then we'll get flooding, because it's going to find somewhere to go. Other actions that can reduce flooding are: planting trees and shrubs, so that the trees and shrubs can absorb the water before flooding occurs, preferably upstream; putting bends in rivers, which slows the movement of water coming down the river and stops the momentum building up; and, finally, making sure that culverts are clear.
Diolch am roi munud i mi, Carolyn. Gwyddom fod dŵr yn chwyddo wrth iddo boethi, gan gynyddu cyfaint y dŵr. Gwyddom ein bod yn gweld llifogydd a stormydd yn digwydd yn amlach ac yn fwy garw nag a welsom o'r blaen. Mae'n rhaid i'r dŵr fynd i rywle. Yn Abertawe, mae gennym lyn artiffisial sydd wedi'i greu wrth ymyl afon Tawe. Mae'n rhoi rhywle i'r dŵr fynd lle nad yw'n gwneud unrhyw ddifrod, lle mae'r afon yn torri ei glannau, ond mae i fod i dorri ei glannau yn y fan honno. Fel rwy'n dweud, mae'n rhaid i'r dŵr fynd i rywle; os na roddwn le iddo fynd, fe gawn lifogydd, oherwydd mae'n mynd i ddod o hyd i rywle i fynd. Y camau eraill a all leihau llifogydd yw: plannu coed a llwyni, fel y gall y coed a'r llwyni amsugno'r dŵr cyn i lifogydd ddigwydd, i fyny'r afon yn ddelfrydol; rhoi troadau mewn afonydd, sy'n arafu llif dŵr sy'n dod i lawr yr afon ac yn atal y momentwm rhag cronni; ac yn olaf, sicrhau bod ceuffosydd yn glir.
I just wanted to share briefly something that I was told when I visited farmers in the Conwy valley last week. I went to look at the work that local farmers have been doing there to repair the Tan Lan embankment, changing the gradient of the cob to prevent more severe damage after a few episodes in recent years. Anyway, during my visit, they explained to me how the internal drainage district arrangements that they're part of are no longer actually working in a way that they feel is fit for purpose. They had less than complimentary things to say about Natural Resources Wales's role in that respect. It does raise serious questions, I believe, about the comparatively new arrangements for the drainage districts and it's clear that there are questions that need to be answered.
Now, the Conwy valley isn't unique in that respect. I know that there are concerns from the Member for Dwyfor Meirionnydd about arrangements in his area, and I know that there are concerns in Anglesey as well. The economy committee in the Senedd has now written, I believe, to the Welsh Government, to NRW and the farming unions to try and establish some evidence to look at this. I'm particularly keen that maybe the climate change committee could look at this as well. Farmers pay into the pot, but they don't feel that they get a sufficient return, and it's crazy to think, in the Conwy valley context, that the Tan Lan embankment is not part or not considered within the context of the drainage district, when it is the single most significant and influential piece of infrastructure when it comes to flooding and water management. So, I just wanted to highlight that as a concern of mine and one I hope that can be pursued through different committees in the Senedd.
Yn fyr, roeddwn am rannu rhywbeth a ddywedwyd wrthyf pan ymwelais â ffermwyr yn nyffryn Conwy yr wythnos diwethaf. Euthum i edrych ar y gwaith y mae ffermwyr lleol wedi bod yn ei wneud yno ar drwsio arglawdd Tan Lan, gan newid graddiant y cob i atal difrod mwy difrifol wedi ambell ddigwyddiad yn y blynyddoedd diwethaf. Beth bynnag, yn ystod fy ymweliad, fe wnaethant egluro wrthyf sut nad yw'r trefniadau ardal draenio mewnol y maent yn rhan ohonynt yn gweithio bellach mewn ffordd y teimlant eu bod yn addas at y diben. Roedd ganddynt bethau beirniadol i'w dweud am rôl Cyfoeth Naturiol Cymru yn hynny o beth. Mae'n codi cwestiynau difrifol, rwy'n credu, ynglŷn â'r trefniadau cymharol newydd ar gyfer yr ardaloedd draenio ac mae'n amlwg fod yna gwestiynau sydd angen eu hateb.
Nawr, nid yw dyffryn Conwy yn unigryw yn hynny o beth. Gwn fod pryderon gan yr Aelod dros Ddwyfor Meirionnydd am drefniadau yn ei ardal ef, a gwn fod pryderon ar Ynys Môn hefyd. Rwy'n credu bod pwyllgor yr economi yn y Senedd bellach wedi ysgrifennu at Lywodraeth Cymru, at CNC a'r undebau ffermio i geisio sefydlu rhywfaint o dystiolaeth i edrych ar hyn. Rwy'n arbennig o awyddus i'r pwyllgor newid hinsawdd edrych ar hyn hefyd. Mae ffermwyr yn talu i mewn i'r pot, ond nid ydynt yn teimlo eu bod yn cael digon yn ôl, ac mae'n hurt meddwl, yng nghyd-destun dyffryn Conwy, nad yw arglawdd Tan Lan yn cael ei ystyried yn rhan o gyd-destun yr ardal ddraenio, er mai dyma'r darn unigol mwyaf arwyddocaol a dylanwadol o seilwaith o ran llifogydd a rheoli dŵr. Felly, roeddwn eisiau tynnu sylw at hynny fel rhywbeth sy'n peri pryder i mi a rhywbeth y gobeithiaf y gellir mynd ar ei drywydd drwy wahanol bwyllgorau yn y Senedd.
Dwi'n ddiolchgar i Carolyn am ddod â'r ddadl yma gerbron, oherwydd mae cael cynllun o'r fath yn bwysig, yn enwedig os edrychwch chi ar fy etholaeth i. Dŷn ni i gyd yn ymwybodol o hanes Fairbourne, er enghraifft; dŷn ni'n gwybod am Borthmadog a Phwllheli. Ond dwi eisiau mynd ar ôl yr un trywydd â Llyr a meddwl am y rhanbarthau draenio mewnol yma sydd wedi bod yn dipyn o gur pen i fi yn Nwyfor Meirionydd, a bod mwy ohonyn nhw yn y rhanbarth efo fi nag yn unrhyw ran arall o Gymru. Mae gan Cyfoeth Naturiol Cymru bolisi sydd wedi cael ei osod, yn ôl a ddeallaf, o du'r Llywodraeth yma i beidio â glanhau gwaelod neu wely afonydd, ac felly'r hyn sydd yn digwydd yw maen nhw'n siltio i fyny, maen nhw'n casglu, ac mae'r rhanbarthau draenio mewnol yma sydd yn dir da ond isel iawn yn llifo. Am rannau mawr o'r flwyddyn, mae'r tiroedd yma'n mynd ar goll i'r ffermwyr, maen nhw'n methu tyfu cnwd, maen nhw'n methu rhoi eu stoc allan. Ac mae hyn yn bolisi penodol sydd yn cael ei alluogi gan y Llywodraeth ac sydd yn ein handwyo ni mewn rhannau mawr o Ddwyfor Meirionydd ac ar draws Cymru.
Felly, wrth i'r Gweinidog ymateb, mi fuaswn i'n ddiolchgar iawn clywed beth ydy ei meddyliau hi am y rhanbarthau draenio mewnol yma ac a oes yna ffordd i ymgynnull rhyw gyfarfod o randdeiliaid er mwyn gweld a oes yna ffordd i weithredu'r peth yn well, achos dydy'r drefn bresennol ddim yn gweithio. Mae gan ffermwyr dreth ychwanegol maen nhw'n gorfod ei thalu er mwyn trio gweithredu trefn sydd yn eu methu nhw ar hyn o bryd. Diolch.
I'm grateful to Carolyn for bringing this debate forward, because having such a plan is important, particularly if you look at my constituency. We're all aware of the story of Fairbourne; we know of Porthmadog and Pwllheli. But I want to pursue the same issue as Llyr and look at these internal drainage areas that have been something of a headache for me in Dwyfor Meirionydd, and there are more of them in the region than there are in any other part of Wales. NRW has a policy that is set down, as I understand it, through this Government not to clean riverbeds, so what happens is they silt up, they fill up, and so the internal drainage areas that are good but low-lying land do flood. For large parts of the year, this land is lost to farmers, they can't grow crops on that land and can't put their stock out. And this is a policy that's enabled by Government and is detrimental to us in large parts of Dwyfor Meirionydd and across Wales.
So, as the Minister responds, I would be grateful to hear what her thoughts are on internal drainage areas and is there any way to assemble a meeting of stakeholders in order to see if there's a way implementing this better, because the current system isn't working. Farmers face an additional tax that they have to pay in order to try and operate a system that is failing them at the moment. Thank you.
I call on the Minister for Climate Change to reply to the debate. Julie James.
Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i ymateb i'r ddadl. Julie James.
Diolch, acting Deputy Presiding Officer, and thank you, Carolyn, for the opportunity to respond to this debate and set out how the Government is supporting communities at risk of flooding. The Welsh Government, as many people have mentioned, has a national strategy of flood and coastal erosion risk management. This was published in late 2020 and sets out our comprehensive approach and long-term measures for reducing flood risk across Wales. The strategy draws on learning from the devastating storms of 2020, which tragically impacted many communities in Wales, and underpins our programme for government and co-operation agreement commitments.
The national strategy supports improved resilience and encourages collaborative working to reduce risk by providing strategic direction through clear objectives and measures. It's focused on delivering improvements, enabling better communication, delivering natural solutions and catchment-scale management approaches. Aside from that, we also fund Natural Resources Wales and local authorities to engage in flood awareness and resilience activities throughout the year. They offer support on what to do before, during and after a flood. NRW undertake community outreach work and support the development of local community flood plans to increase resilience and adaptation in communities at high risk of flooding.
Just on that point, then, Heledd, I'm quite interested in the idea of a national flood forum of some sort. We do have several other—. So, we have a technical committee already working in the area; I don't think that's what you mean. What you mean is a forum for communities affected. So, I think there's a piece of work to be done, and I'll come on to that in my speech. I might probably have to précis this, because they've given me a 400-page speech here. [Laughter.] So, I'm very interested in looking at how the technical committee, the risk management authority committees, the national infrastructure commission, which is doing a piece of work as a result of the co-operation agreement, can come together to recommend how a citizen forum might work in conjunction with them, because I think you need to make sure it dovetails together and isn't just a forum to say how unhappy you are. You want people to have some say, don't you, in how those plans are put together. So, I do think there's a piece of work to make that jigsaw work. So, just to say that.
And then, the way that we do do flooding—Carolyn mentioned this as well—there's a real issue with the way that riparian owners or non-owners or people who don't know if they're owners and the risk management authorities, which are the local authorities with their flood hat on, work together. We have looked at a piece of work to try and map that out, but it's very difficult to do. So, I think, for at least the SAC catchment areas, which are not all of the catchment areas, just to be clear, by a long shot, but, just for the SACs, we are currently trialling in the Teifi a source-all-the-way-to-Poppit Sands remediation, which I went along to the hackathon in Aberystwyth of, which was wonderful, actually, with lots of really engaged people all challenging and working together to see what can be done to look at the whole of the Teifi, and look at every single landowner and user all along its banks, all the way to Poppit Sands—I love Poppit Sands, that's why I keep saying it—and to make sure that we can remediate that river properly, so that it's in good conservation order, but in a way that allows us to scale that work up across Wales. The biodiversity deep-dive also asked us to do that, but they wanted to look at the Brecon Beacons megacatchment, and that, frankly, is too big a chunk to be able to do in that sort of way, so the Teifi's been chosen specifically, because, although it's quite a big area, obviously, it's a kind of doable scale, and I think we will be doing a piece of work about the riparian landowner issues along there, although there aren't that many built-up areas, and it's more of a problem there. So, I just wanted to set out what we're trying to do.
And the point about the national strategy is we're trying to do a number of things at the same time. So, as Mabon said, we're trying to increase awareness of communities like Fairhaven and all the rest of it, about what can be done in communities. So, I just want to re-emphasise—I say this all the time—the Welsh Government has not said that we will not defend any community. So, we haven't said we won't. But it is clear—I think you said, Heledd—that we will not in the end be able to defend every community, so we need to have strategies, don't we, for communities that probably can't be defended. But I just wanted to say that, because you do hear all the time, ‘Well, you've said you won't,’ and that's not so, but we do have to have strategies for that, and it's very important where people live in those communities, but there are other pieces of cultural heritage that are threatened by the sea. So, I famously love the Pembrokeshire coast, as the deputy acting Presiding Officer knows, and particularly like Whitesands and Abereiddy, where I've gone every year for all of my years, which is many, many years now. And the Street, as it's called, the row of quarry workers' houses that's there, is going into the sea. Because they took the sea defences away, and it's a storm beach now. So, you can see that that piece of cultural heritage is going to disappear. And in Whitesands, the church that’s on the side there that’s been excavated, it's been excavated because people who were buried in the churchyard unfortunately started to come up, and it's very fascinating, if you don't know it. But it's a piece of cultural heritage that I think we would all have liked to have protected, but it just isn't going to be feasible to do.
So, we do have to have, I think, sensible solutions for protecting both communities where people live and heritage communities from the sea, or come to terms with how we are going to abandon them in a way that isn't destructive, it's helpful to do that. And there was a very brilliant project between us and Ireland—which I think the acting Deputy Presiding Officer might have been involved in as well—called CHERISH. I don't know if you come across that. And they've done quite a bit piece of work on this, about how to do it, because it's a commonplace problem across the world.
So, I think, in conclusion, it's a very important issue. There's a lot more to learn. We've had the NIC report, we've had Professor Elwen Evans KC's report that Heledd pushed and has been very useful. We haven't formally responded to those yet, so whoever is standing in my place in a couple of weeks' time will be in charge of getting that response together. And I think in doing that—it's the next national climate change resilience strategy, actually, which is due to be published this October—we will need to have a look at those fora to make sure that our communities are properly engaged in the work that we're doing, because I was very struck, Heledd, by the meeting that I had with you and a number of other MSs about the people with the flash flooding and what we can do about it. We need to give people all the tools, as you rightly say, to be able to make themselves as safe as possible, and also to be able to plan for the future, whatever that future is, and it might not be that they're able to stay where they are, but they have to have a future that they can plan for. So, I think that's where it'll come. It'll come in the next climate change resilience strategy, and we have a little way to go before that so that we can get all the pieces of this jigsaw put together. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd dros dro, a diolch i chi, Carolyn, am y cyfle i ymateb i'r ddadl hon a nodi sut mae'r Llywodraeth yn cefnogi cymunedau sydd mewn perygl o lifogydd. Fel y soniodd llawer o bobl, mae gan Lywodraeth Cymru strategaeth genedlaethol i reoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol. Fe'i cyhoeddwyd ar ddiwedd 2020 ac mae'n nodi ein dull cynhwysfawr a'n mesurau hirdymor o leihau perygl llifogydd ledled Cymru. Mae'r strategaeth yn pwyso ar yr hyn a ddysgwyd o stormydd dinistriol 2020, a effeithiodd yn drasig ar lawer o gymunedau yng Nghymru, ac sy'n sail i'r ymrwymiadau yn ein rhaglen lywodraethu a'r cytundeb cydweithio.
Mae'r strategaeth genedlaethol yn cefnogi gwell cydnerthedd ac yn annog cydweithio i leihau risg drwy ddarparu cyfeiriad strategol drwy amcanion a mesurau clir. Mae'n canolbwyntio ar gyflawni gwelliannau, galluogi gwell cyfathrebu, darparu atebion naturiol a dulliau rheoli ar raddfa dalgylch. Ar wahân i hynny, rydym hefyd yn ariannu Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol i gyflawni gweithgareddau ymwybyddiaeth o lifogydd a chydnerthedd drwy gydol y flwyddyn. Maent yn cynnig cymorth ar beth i'w wneud cyn, yn ystod ac ar ôl llifogydd. Mae CNC yn gwneud gwaith allgymorth cymunedol ac yn cefnogi datblygiad cynlluniau llifogydd cymunedol lleol i gynyddu cydnerthedd ac addasiadau mewn cymunedau sydd â risg uchel o lifogydd.
Ar y pwynt hwnnw, felly, Heledd, mae gennyf ddiddordeb mawr yn y syniad o fforwm llifogydd cenedlaethol o ryw fath. Mae gennym sawl—. Mae gennym bwyllgor technegol eisoes yn gweithio yn y maes; nid wyf yn credu mai dyna a olygwch. Yr hyn a olygwch yw fforwm ar gyfer cymunedau yr effeithir arnynt. Felly, rwy'n credu bod gwaith i'w wneud, a deuaf at hynny yn fy araith. Mae'n debyg y bydd yn rhaid i mi grynhoi hyn, oherwydd maent wedi rhoi araith 400 tudalen i mi yma. [Chwerthin.] Felly, mae gennyf ddiddordeb mawr mewn edrych ar sut y gall y pwyllgor technegol, pwyllgorau awdurdodau rheoli risg, y comisiwn seilwaith cenedlaethol, sy'n gwneud gwaith o ganlyniad i'r cytundeb cydweithio, ddod at ei gilydd i argymell sut y gallai fforwm dinasyddion weithio ar y cyd â nhw, oherwydd credaf fod angen ichi sicrhau ei fod yn plethu gyda'i gilydd ac nad fforwm i ddweud pa mor anhapus ydych chi yn unig ydyw. Rydych chi am i bobl gael dweud eu barn, onid ydych, ynglŷn â sut mae'r cynlluniau hynny'n cael eu llunio? Felly, rwy'n credu bod gwaith i'w wneud i gael y jig-so hwnnw i weithio. Felly, roeddwn am ddweud hynny.
Ac yna, y ffordd y gweithiwn ar lifogydd—soniodd Carolyn am hyn hefyd—mae problem go iawn gyda'r ffordd y mae perchnogion glannau afon neu rai nad ydynt yn berchnogion neu bobl nad ydynt yn gwybod os ydynt yn berchnogion a'r awdurdodau rheoli risg, sef yr awdurdodau lleol wrth wisgo'u het llifogydd, yn gweithio gyda'i gilydd. Rydym wedi edrych ar waith i geisio mapio hynny, ond mae'n anodd iawn ei wneud. Felly, ar gyfer dalgylchoedd ardaloedd cadwraeth arbennig o leiaf, nad ydynt yn cynnwys y dalgylchoedd i gyd o bell ffordd, i fod yn glir, ond ar gyfer yr ardaloedd cadwraeth arbennig yn unig, rydym ar hyn o bryd yn treialu gwaith adfer ar y Teifi o'r tarddiad i Draeth Poppit, yr euthum draw i'r hacathon yn Aberystwyth ar ei gyfer, a oedd yn wych a dweud y gwir, gyda llawer o bobl ymroddedig i gyd yn herio'i gilydd ac yn cydweithio i weld beth y gellir ei wneud i edrych ar y Teifi i gyd, ac edrych ar bob un perchennog tir a defnyddiwr ar hyd ei glannau, yr holl ffordd i Draeth Poppit—rwy'n dwli ar Draeth Poppit, dyna pam rwy'n ei ailadrodd—ac i wneud yn siŵr y gallwn adfer yr afon honno'n iawn, fel ei bod mewn cyflwr cadwraeth da, ond mewn ffordd sy'n ein galluogi i wneud y gwaith ar raddfa fwy ledled Cymru. Gofynnodd yr archwiliad dwfn bioamrywiaeth i ni wneud hynny hefyd, ond roeddent am edrych ar fegadalgylch Bannau Brycheiniog, ac mae hwnnw, a dweud y gwir, yn dalp rhy fawr i allu ei wneud yn y ffordd honno, felly mae'r Teifi wedi ei dewis yn benodol, oherwydd, er ei bod yn ardal eithaf mawr, yn amlwg, mae ar raddfa sy'n bosibl ei gwneud, ac rwy'n credu y byddwn yn gwneud gwaith am broblemau perchnogion y glannau ar ei hyd, er nad oes cymaint â hynny o ardaloedd adeiledig, ac mae'n fwy o broblem yn y mannau hynny. Felly, roeddwn eisiau nodi'r hyn rydym yn ceisio'i wneud.
A'r pwynt am y strategaeth genedlaethol yw ein bod yn ceisio gwneud nifer o bethau ar yr un pryd. Felly, fel y dywedodd Mabon, rydym yn ceisio cynyddu ymwybyddiaeth o gymunedau fel Fairhaven ac ati o'r hyn y gellir ei wneud mewn cymunedau. Felly, hoffwn ailbwysleisio—rwy'n dweud hyn drwy'r amser—nid yw Llywodraeth Cymru wedi dweud na fyddwn ni'n amddiffyn unrhyw gymuned. Felly, nid ydym wedi dweud na wnawn hynny. Ond mae'n amlwg—rwy'n credu i chi ddweud, Heledd—na fyddwn yn gallu amddiffyn pob cymuned yn y pen draw, felly mae angen i ni gael strategaethau, onid oes, ar gyfer cymunedau na ellir eu hamddiffyn yn ôl pob tebyg. Ond roeddwn eisiau dweud hynny, oherwydd rydych chi'n clywed drwy'r amser, 'Wel, rydych chi wedi dweud na wnewch chi,' ac nid yw hynny'n wir, ond mae'n rhaid i ni gael strategaethau ar gyfer hynny, ac mae'n bwysig iawn lle mae pobl yn byw yn y cymunedau hynny, ond mae yna ddarnau eraill o dreftadaeth ddiwylliannol sydd dan fygythiad gan y môr. Mae'n hysbys fy mod yn hoff iawn o arfordir sir Benfro, fel y gŵyr y Dirprwy Lywydd dros dro, ac yn enwedig traeth Porth Mawr ac Abereiddi, lle rwyf wedi ymweld ag ef bob blwyddyn o fy oes, sy'n flynyddoedd lawer bellach. Ac mae'r Stryd, fel y'i gelwir, y rhes o dai chwarelwyr sydd yno, yn mynd i mewn i'r môr. Oherwydd fe wnaethant dynnu'r amddiffynfeydd môr, ac mae'n draeth storm nawr. Felly, gallwch weld bod y darn hwnnw o dreftadaeth ddiwylliannol yn mynd i ddiflannu. Ac yn y Porth Mawr, mae'r eglwys sydd ar yr ochr yno wedi ei datgloddio, mae wedi cael ei datgloddio oherwydd bod pobl a gafodd eu claddu ym mynwent yr eglwys wedi dechrau dod i'r golwg, ac mae'n ddiddorol iawn, os nad ydych chi'n gyfarwydd â hi. Ond mae'n ddarn o dreftadaeth ddiwylliannol y credaf y byddem i gyd wedi hoffi ei ddiogelu, ond nid yw'n mynd i fod yn ymarferol i'w wneud.
Felly, mae'n rhaid i ni gael atebion synhwyrol ar gyfer diogelu cymunedau lle mae pobl yn byw a chymunedau treftadaeth rhag y môr, neu ddod i delerau â sut y gwnawn gefnu arnynt mewn ffordd nad yw'n ddinistriol, mae'n ddefnyddiol gwneud hynny. Ac roedd yna brosiect gwych iawn rhyngom ni ac Iwerddon—ac rwy'n credu efallai fod y Dirprwy Lywydd dros dro yn rhan ohono hefyd—a'r enw CHERISH. Nid wyf yn gwybod a ydych chi wedi dod ar ei draws. Ac maent wedi gwneud cryn dipyn o waith ar hyn, ynglŷn â sut i'w wneud, oherwydd mae'n broblem gyffredin ar draws y byd.
Felly, i gloi, rwy'n credu ei fod yn fater pwysig iawn. Mae llawer mwy i'w ddysgu. Rydym wedi cael adroddiad yr Asesiad Seilwaith Cenedlaethol, rydym wedi cael adroddiad yr Athro Elwen Evans CB a nododd Heledd ac a fu'n ddefnyddiol iawn. Nid ydym wedi ymateb yn ffurfiol i'r rheini eto, felly pwy bynnag sy'n sefyll yn fy lle ymhen ychydig wythnosau fydd yn gyfrifol am gael yr ymateb hwnnw at ei gilydd. Ac wrth wneud hynny—dyma'r strategaeth genedlaethol nesaf ar gyfer cydnerthedd newid hinsawdd, a dweud y gwir, sydd i fod i gael ei chyhoeddi fis Hydref—fe fydd angen i ni gael golwg ar y fforymau hynny er mwyn sicrhau bod ein cymunedau'n cymryd rhan briodol yn y gwaith a wnawn, oherwydd gwnaed argraff fawr arnaf gan y cyfarfod a gefais gyda chi, Heledd, a nifer o ASau eraill am y bobl gyda'r fflachlifau a beth y gallwn ei wneud am y peth. Mae angen i ni roi'r holl offer i bobl, fel rydych chi'n gywir i'w ddweud, i allu gwneud eu hunain mor ddiogel â phosibl, a hefyd iddynt allu cynllunio ar gyfer y dyfodol, beth bynnag yw'r dyfodol, ac efallai na fyddant yn gallu aros lle maent, ond mae'n rhaid iddynt gael dyfodol y gallant gynllunio ar ei gyfer. Felly, rwy'n credu mai dyna lle daw. Bydd yn dod yn y strategaeth cydnerthedd newid hinsawdd nesaf, ac mae gennym ychydig o ffordd i fynd cyn hynny fel y gallwn roi holl ddarnau'r jig-so at ei gilydd. Diolch.
Diolch.
Diolch.
I'm going to move on now to the second short debate, and it’s Peredur Owen Griffiths on saving lives and protecting our communities—the case for overdose prevention centres. I call on Peredur to speak on the topic that he’s chosen.
Rwy'n mynd i symud ymlaen nawr at yr ail ddadl fer, a Peredur Owen Griffiths ar achub bywydau a diogelu ein cymunedau—yr achos dros ganolfannau atal gorddos. Galwaf ar Peredur i siarad am y pwnc y mae wedi'i ddewis.
Diolch yn fawr, Llywydd dros dro. By almost any measure you want to look at, the war on drugs has failed. It has failed in the high number of drug deaths; it has failed when you look at how drugs have become a significant factor in determining prison population; and it has failed when you look at the grip it has on many of our communities.
We are subject to Westminster’s legislation, which is more than 50 years old, namely the Misuse of Drugs Act 1971, which very much favours the stick rather than the carrot when it comes to dealing with drug use. I favour an evidence-based compassionate approach to drugs policy. I’ve made no secret of that since my election to our Parliament. But whatever your views on legislation or declassification, I hope we can all agree in our Senedd that saving lives should be a priority. As one former police officer said, during a meeting of the cross-party group on substance use and addiction that I chair, 'Saving lives is not being soft on drugs.'
Maintaining the status quo—the half-century-old status quo—would do nothing to tackle the shameful drug deaths we are seeing in Wales year on year. Although the rate fell slightly in Wales last year, it is up more than 50 per cent over the last 10 years. The drug death figures in Wales remain higher than the death rate in England. According to the Office for National Statistics, opiates were involved in nearly half of such deaths.
The horrific death toll was brought home during a cross-party group on substance use and addiction, where there was a visual display of flowers assembled by the charity Transform, to represent each drugs death in the UK over the previous year. To look upon the huge display of flowers assembled that day was powerful and distressing in equal measure. Behind every one of those statistics is a life taken too soon, not to mention a family and a circle of friends left bereft—the deaths that are indeed the most shocking aspects of the failed way in which we deal with drug addiction in Wales and England, but there are many other drawbacks.
One of these is the litter left behind by street injectors that possess a significant health hazard to the public. I know of one area in Cardiff where there is open injecting of heroin and discarded needles within a stone’s throw of a primary school. That is not right. It is not right for the drug takers and it’s not right for the people in that community to suffer that.
One solution to this matter, which has been adopted to remarkable success internationally, is the establishment of overdose prevention centres. The OPCs are, in the words of drug charity Transform, hygienic safe spaces, where people are able to take drugs safely under the supervision of trained staff. They have access to sterile equipment and staff can respond immediately to overdose. They can also provide a gateway to a myriad of services that could lead to the drug users kicking the habit or, at the very least, becoming healthier, better supported and, therefore, more likely to stay alive.
This is a policy that is not as radical as some would have you believe. It has been adopted by 14 countries, with the total number of OPCs numbering nearly 200. Among these countries are the US, France, Portugal, Ukraine, Norway, Belgium, Spain, Canada and Australia. If they can do it, then why can’t we? The reason why these have become popular is because there is a multitude of good reasons for these countries to establish OPCs. A rapid evidence review into overdose prevention centres found that they, and I quote,
'reduce harm, save lives, and promote wellbeing with voluntary access to social health, welfare, and drug treatment services.'
They also reduce the risk of transmission of blood-borne diseases by offering testing services, sterile equipment, safe disposal options and expert advice. The risk of overdose is also prevented through risk-minimisation strategies and calming environments, and, if needs be, swift intervention through naloxone in the event of an overdose. Naloxone saves lives, and I'm pleased to see that police forces have embraced officers carrying it in recent years.
OPCs have also been found to help marginalised members of society who may find it hard to access services because of various negative experiences. The drug charity Kaleidoscope, which I work closely with on the cross-party group, wants to establish a pilot project in this field. In what is a typically brave and progressive move by the charity, they have vowed to open an enhanced reduction service. I want to make it clear that this is not an overdose prevention centre, but there are parallels in terms of the work carried out and the benefits of such a project.
One of the aims of the project is to target anti-social behaviour by providing an alternative place to inject drugs for those who are street homeless or injecting in public places. A key part of this plan is to work in collaboration with the community to reduce drug litter and anti-social behaviour. Another vital component is to reduce the stigma drug users face because of their drug use and to provide access to treatment for a group of people who are treatment resistant. The project will build on existing needle syringe exchanges, and, once the pilot project has shown the anticipated positive results, it has planned to role out such services throughout Wales, where suitable needle exchanges already exist. It's not expected to be a costly service, since it will complement existing provision.
What is key is that the roll-out happens swiftly, as front-line workers in treatment services are increasingly seeing significantly more dangerous heroin supplies caused by new additions, such as the nitazenes, which are strong, synthetic opioids. We have heard on the news just today that the UK Government has been slow to react to the spread of these new drugs, so there is definitely the need to catch up on this. We can't delay. Because if we do, more people will die.
I understand that Kaleidoscope is working with South Wales Police on the pilot project and a memorandum of understanding is being drawn up to allow this to happen, hopefully later this summer. Other organisations, such as community safety partnerships and local authorities are involved, but, to date, I'm led to believe that there has been no engagement with the Welsh Government on this matter. I'd like to see that change, Deputy Minister, unless you can put me straight on that in your response.
Like I said earlier, behind any drug death, there is a traumatic family bereavement. In one of the cross-party group sessions we held, we heard from Pat, whose son Kevin was found unconscious in a locked public toilet in Carmarthen town centre in December 2017. After injecting drugs, he suffered a cardiac arrest and a brain haemorrhage. His family made the heartbreaking decision to switch his life support machine off. He was just 32 years old. Pat herself said that her son and several of his friends would be alive today if there had been somewhere safe to go for them to inject drugs. It is time we listen to people like Pat, take heed of the international success stories and learn the lessons of 50 years of failed drug policy in the UK.
OPCs or pilot projects like the one Kaleidoscope propose may not be a silver bullet for tackling drug addiction, but they are a step in the right direction in terms of saving lives and protecting our communities. In the many discussions we've had, Deputy Minister, I know you're passionate about harm reduction; this is a way of making that happen. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Lywydd dros dro. Yn ôl unrhyw fesur y dymunwch edrych arno bron, mae'r rhyfel yn erbyn cyffuriau wedi methu. Mae wedi methu yn ôl nifer uchel y marwolaethau cyffuriau; mae wedi methu pan edrychwch ar sut mae cyffuriau wedi dod yn ffactor sylweddol wrth ystyried poblogaeth y carchardai; ac mae wedi methu pan edrychwch ar y gafael sydd ganddo ar lawer o'n cymunedau.
Rydym yn ddarostyngedig i ddeddfwriaeth San Steffan, sydd dros 50 mlwydd oed, sef Deddf Camddefnyddio Cyffuriau 1971, sy'n ffafrio'r ffon yn hytrach na'r moron wrth ymdrin â defnyddio cyffuriau. Rwy'n ffafrio polisi cyffuriau sy'n dosturiol ac sy'n seiliedig ar dystiolaeth. Nid wyf wedi gwneud unrhyw gyfrinach o hynny ers fy ethol i'n Senedd. Ond beth bynnag yw eich barn am ddeddfwriaeth neu ddad-gategoreiddio, rwy'n gobeithio y gallwn i gyd gytuno yn ein Senedd y dylai achub bywydau fod yn flaenoriaeth. Fel y dywedodd un cyn-heddwas yn ystod cyfarfod o'r grŵp trawsbleidiol ar ddefnyddio sylweddau a chaethiwed a gadeirir gennyf, 'Nid yw achub bywydau yn golygu nad ydym yn ddigon llym ar gyffuriau.'
Ni fyddai cynnal y status quo—y status quo hanner canrif—yn gwneud dim i fynd i'r afael â'r nifer cywilyddus o farwolaethau cyffuriau a welwn yng Nghymru flwyddyn ar ôl blwyddyn. Er i'r gyfradd ostwng ychydig yng Nghymru y llynedd, mae wedi codi dros 50 y cant dros y 10 mlynedd diwethaf. Mae ffigurau marwolaethau cyffuriau yng Nghymru yn parhau i fod yn uwch na'r gyfradd farwolaethau yn Lloegr. Yn ôl y Swyddfa Ystadegau Gwladol, roedd opiadau'n gysylltiedig â bron i hanner y marwolaethau o'r fath.
Tynnwyd sylw at nifer erchyll y marwolaethau yn ystod grŵp trawsbleidiol ar ddefnyddio sylweddau a chaethiwed, lle cafwyd arddangosfa weledol o flodau wedi'u casglu gan yr elusen Transform, i gynrychioli pob marwolaeth cyffuriau yn y DU dros y flwyddyn flaenorol. Roedd edrych ar yr arddangosfa enfawr o flodau a gasglwyd y diwrnod hwnnw yn bwerus ac yn ofidus. Y tu ôl i bob un o'r ystadegau hynny mae bywyd a gollwyd yn rhy fuan, heb sôn am deulu a chylch o ffrindiau sy'n galaru—y marwolaethau yw'r agweddau mwyaf brawychus ar y ffordd aflwyddiannus rydym yn ymdrin â chaethiwed cyffuriau yng Nghymru a Lloegr, ond ceir llawer o agweddau eraill.
Un o'r rhain yw'r sbwriel sy'n cael ei adael ar ôl gan chwistrellwyr ar y stryd sy'n creu perygl iechyd sylweddol i'r cyhoedd. Rwy'n gwybod am un ardal yng Nghaerdydd lle caiff heroin ei chwistrellu'n agored a nodwyddau wedi'u taflu o fewn tafliad carreg i ysgol gynradd. Nid yw hynny'n iawn. Nid yw'n iawn i'r rhai sy'n cymryd cyffuriau ac nid yw'n iawn fod y bobl yn y gymuned honno'n gorfod dioddef hynny.
Un ateb i'r mater, sydd wedi'i fabwysiadu'n llwyddiannus iawn yn rhyngwladol, yw sefydlu canolfannau atal gorddos. Yng ngeiriau elusen cyffuriau Transform, mae'r canolfannau hyn yn fannau diogel hylan, lle gall pobl gymryd cyffuriau'n ddiogel o dan oruchwyliaeth staff hyfforddedig. Ceir offer hylan at eu defnydd a gall staff ymateb ar unwaith i orddos. Gallant hefyd ddarparu porth i fyrdd o wasanaethau a allai arwain at y defnyddwyr cyffuriau'n rhoi'r gorau i'r arfer neu ddod yn iachach fan lleiaf, a chael eu cefnogi'n well ac yn fwy tebygol felly o aros yn fyw.
Mae hwn yn bolisi nad yw mor radical ag y byddai rhai am i chi ei gredu. Fe'i mabwysiadwyd gan 14 gwlad, ac fe geir bron i 200 o ganolfannau atal gorddos i gyd. Ymhlith y gwledydd hyn mae'r Unol Daleithiau, Ffrainc, Portiwgal, Wcráin, Norwy, Gwlad Belg, Sbaen, Canada ac Awstralia. Os gallant hwy wneud hynny, pam na allwn ni? Y rheswm pam mae'r rhain wedi dod yn boblogaidd yw oherwydd bod llu o resymau da gan y gwledydd hyn dros sefydlu canolfannau atal gorddos. Canfu adolygiad cyflym o dystiolaeth ar ganolfannau atal gorddos eu bod
'yn lleihau niwed, yn achub bywydau, ac yn hyrwyddo lles gyda mynediad gwirfoddol at wasanaethau cymdeithasol iechyd, lles a thrin cyffuriau.'
Maent hefyd yn lleihau'r risg o drosglwyddo clefydau a gludir yn y gwaed drwy gynnig gwasanaethau profi, offer hylan, opsiynau gwaredu diogel a chyngor arbenigol. Mae'r risg o orddos yn cael ei atal hefyd drwy strategaethau lleihau risg ac amgylcheddau tawelu, ac os oes angen, ymyrraeth gyflym drwy naloxone lle mae gorddos yn digwydd. Mae naloxone yn achub bywydau, ac rwy'n falch o weld bod heddluoedd wedi croesawu cynlluniau i swyddogion ei gario yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
Canfuwyd bod canolfannau atal gorddos hefyd yn helpu aelodau o gymdeithas sydd ar y cyrion a allai ei chael hi'n anodd cael mynediad at wasanaethau oherwydd profiadau negyddol amrywiol. Mae'r elusen cyffuriau Kaleidoscope, y gweithiaf yn agos gyda hi yn y grŵp trawsbleidiol, eisiau sefydlu prosiect peilot yn y maes. Mewn penderfyniad dewr a blaengar nodweddiadol gan yr elusen, maent wedi addo agor gwasanaeth lleihau rhagor ar niwed. Rwyf am ei gwneud yn glir nad canolfan atal gorddos yw hon, ond mae tebygrwydd rhwng y gwaith a wnaed a manteision prosiect o'r fath.
Un o nodau'r prosiect yw targedu ymddygiad gwrthgymdeithasol drwy ddarparu lle amgen i chwistrellu cyffuriau i'r rhai sy'n ddigartref ar y stryd neu'n chwistrellu mewn mannau cyhoeddus. Rhan allweddol o'r cynllun hwn yw gweithio ar y cyd â'r gymuned i leihau sbwriel cyffuriau ac ymddygiad gwrthgymdeithasol. Elfen hanfodol arall yw lleihau'r stigma y mae defnyddwyr cyffuriau yn ei wynebu oherwydd eu defnydd o gyffuriau a darparu mynediad at driniaeth ar gyfer grŵp o bobl sy'n wrthwynebus i driniaeth. Bydd y prosiect yn adeiladu ar gyfnewidfeydd nodwyddau a chwistrellwyr sy'n bodoli eisoes, a phan fydd y prosiect peilot wedi dangos y canlyniadau cadarnhaol disgwyliedig, mae wedi cynllunio i gyflwyno gwasanaethau o'r fath ledled Cymru, lle mae cyfnewidfeydd nodwyddau addas eisoes yn bodoli. Ni ddisgwylir iddo fod yn wasanaeth costus, gan y bydd yn ategu'r ddarpariaeth bresennol.
Yr hyn sy'n allweddol yw bod y broses o gyflwyno'n digwydd yn gyflym, gan fod gweithwyr rheng flaen mewn gwasanaethau triniaeth yn gynyddol yn gweld cyflenwadau heroin llawer mwy peryglus yn cael eu hachosi gan ychwanegiadau newydd, fel y nitazenes, sy'n opioidau synthetig cryf iawn. Clywsom ar y newyddion heddiw fod Llywodraeth y DU wedi bod yn araf i ymateb i ledaeniad y cyffuriau newydd hyn, felly yn bendant mae angen cadw llygad ar hyn. Ni allwn oedi. Oherwydd os gwnawn hynny, bydd mwy o bobl yn marw.
Rwy'n deall bod Kaleidoscope yn gweithio gyda Heddlu De Cymru ar y prosiect peilot a bod memorandwm cyd-ddealltwriaeth yn cael ei lunio i ganiatáu i hyn ddigwydd, yn ddiweddarach yr haf hwn, gobeithio. Mae sefydliadau eraill, fel partneriaethau diogelwch cymunedol ac awdurdodau lleol yn rhan ohono, ond hyd yma, nid wyf yn credu bod unrhyw ymgysylltiad wedi bod â Llywodraeth Cymru ar y mater hwn. Hoffwn weld hynny'n newid, Ddirprwy Weinidog, oni bai y gallwch fy nghywiro ar hynny yn eich ymateb.
Fel y dywedais yn gynharach, y tu ôl i unrhyw farwolaeth cyffuriau, mae yna brofedigaeth deuluol drawmatig. Yn un o sesiynau'r grŵp trawsbleidiol a gynhaliwyd gennym, clywsom gan Pat, y cafwyd hyd i'w mab Kevin yn anymwybodol mewn toiled cyhoeddus dan glo yng nghanol tref Caerfyrddin ym mis Rhagfyr 2017. Ar ôl chwistrellu cyffuriau, dioddefodd ataliad ar y galon a gwaedlif ar yr ymennydd. Gwnaeth ei deulu y penderfyniad torcalonnus i ddiffodd ei beiriant cynnal bywyd. Nid oedd ond yn 32 oed. Dywedodd Pat ei hun y byddai ei mab a sawl un o'i ffrindiau yn fyw heddiw pe bai ganddynt rywle diogel i fynd iddo i chwistrellu cyffuriau. Mae'n bryd i ni wrando ar bobl fel Pat, cymryd sylw o lwyddiannau rhyngwladol a dysgu gwersi yn sgil 50 mlynedd o bolisi cyffuriau aflwyddiannus yn y DU.
Efallai na fydd canolfannau atal gorddos neu brosiectau peilot fel un Kaleidoscope yn ateb hollgynhwysol ar gyfer mynd i'r afael â chaethiwed cyffuriau, ond maent yn gam i'r cyfeiriad cywir i achub bywydau a diogelu ein cymunedau. Yn y trafodaethau niferus a gawsom, Ddirprwy Weinidog, gwn eich bod yn teimlo'n angerddol ynglŷn â lleihau niwed; dyma ffordd o wneud i hynny ddigwydd. Diolch yn fawr.
I call on the Deputy Minister for Mental Health and Well-being to reply to the debate. Lynne Neagle.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant i ymateb i'r ddadl. Lynne Neagle.
Thank you very much, acting Deputy Presiding Officer. Can I thank Peredur for tabling this debate today and for the points that he has made? And I'd also like to take this opportunity to thank him for the continued work he's undertaken with the cross-party group. As the Member knows, our drug policy in Wales is rooted in a harm-reduction approach, which recognises substance misuse as a public health issue, as opposed to one that is solely related to criminal justice. We will be increasing our investment in our substance misuse agenda to just over £67 million next financial year. We've not only protected this budget, but despite being the most challenging budget that the Welsh Government has ever had to set, we have again increased funding by almost £3 million to our front-line substance misuse services.
I am clear, though, that we need more than just additional investment in services. We need to see innovation and change to meet these new challenges, leading to better outcomes. One of the areas where we have seen innovation and change is how we support those with the most complex needs. We introduced Buvidal, which now benefits over 1,700 people in Wales. I was able, recently, to visit the Buvidal psychological support service in Cardiff. I heard how Buvidal has benefited individuals and how the introduction of wraparound psychology support helps address their trauma. I also heard from service users how the flexibility and time given to them makes them feel cared for and supported for the first time in many years. Many long-term service users now have successful journeys to recovery after decades of opioid misuse, with significant numbers significantly ending treatment substance free. Given the significant early evidence of improved outcomes, I have chosen to continue to invest £3 million again this year in this treatment, and we have also commissioned an independent evaluation. In addition to this, we now invest £4.5 million in dedicated services to support those with the most complex needs, providing outreach and multi-agency teams, including mental health, to engage those hard-to-reach groups into treatment, not least people who are homeless or in temporary accommodation.
Every drug-related death is a tragedy. In 2022, there were 205 drug misuse deaths. The number of deaths in 2022 was five fewer than in 2021. And the Member today has put forward a case for overdose prevention centres, which I know is an area that the cross-party group has received presentations on. But as the Member will be aware, we could not currently take work forward on overdose prevention centres as a Government unless there is a change in the law. This is a matter for the UK Government, as overdose prevention centres interact with current criminal law relating to the misuse of drugs. Such facilities would face criminal offences, such as the possession of controlled drugs. I am aware that the Home Office have previously stated they do not intend to review legislation to allow the establishment of overdose prevention centres in the UK. I give way to the Member.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd dros dro. A gaf i ddiolch i Peredur am gyflwyno'r ddadl hon heddiw ac am y pwyntiau y mae wedi'u gwneud? A hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn hefyd i ddiolch iddo am y gwaith parhaus y mae wedi'i wneud gyda'r grŵp trawsbleidiol. Fel y gŵyr yr Aelod, mae ein polisi cyffuriau yng Nghymru wedi'i wreiddio mewn dull o weithredu sy'n lleihau niwed, sy'n cydnabod bod camddefnyddio sylweddau yn broblem iechyd cyhoeddus, yn hytrach nag un sy'n ymwneud â chyfiawnder troseddol yn unig. Byddwn yn cynyddu ein buddsoddiad yn ein hagenda camddefnyddio sylweddau i ychydig dros £67 miliwn yn y flwyddyn ariannol nesaf. Rydym nid yn unig wedi diogelu'r gyllideb hon, ond er mai dyma'r gyllideb fwyaf heriol y bu'n rhaid i Lywodraeth Cymru ei gosod erioed, rydym unwaith eto wedi sicrhau cynnydd o bron i £3 miliwn o gyllid i'n gwasanaethau camddefnyddio sylweddau rheng flaen.
Rwy'n glir, serch hynny, fod angen mwy na buddsoddiad ychwanegol mewn gwasanaethau. Mae angen i ni weld arloesi a newid i oresgyn yr heriau newydd hyn, gan arwain at ganlyniadau gwell. Un o'r meysydd lle rydym wedi gweld arloesedd a newid yw'r ffordd y cefnogwn y rhai sydd â'r anghenion mwyaf cymhleth. Fe wnaethom gyflwyno Buvidal, sydd bellach o fudd i dros 1,700 o bobl yng Nghymru. Yn ddiweddar, llwyddais i ymweld â'r gwasanaeth cymorth seicolegol Buvidal yng Nghaerdydd. Clywais sut mae Buvidal wedi bod o fudd i unigolion a sut mae cyflwyno cymorth seicolegol cofleidiol yn helpu i fynd i'r afael â'u trawma. Clywais hefyd gan ddefnyddwyr gwasanaethau sut mae'r hyblygrwydd a'r amser a roddir iddynt yn gwneud iddynt deimlo eu bod yn cael gofal a chefnogaeth am y tro cyntaf ers blynyddoedd lawer. Mae llawer o ddefnyddwyr gwasanaeth hirdymor bellach yn cael teithiau llwyddiannus i adferiad ar ôl degawdau o gamddefnyddio opioidau, gyda niferoedd sylweddol yn gorffen eu triniaeth yn rhydd o sylweddau. O ystyried y dystiolaeth gynnar sylweddol o ganlyniadau gwell, rwyf wedi dewis parhau i fuddsoddi £3 miliwn eto eleni yn y driniaeth hon, ac rydym hefyd wedi comisiynu gwerthusiad annibynnol. Yn ogystal â hyn, rydym bellach yn buddsoddi £4.5 miliwn mewn gwasanaethau pwrpasol i gefnogi'r rhai sydd â'r anghenion mwyaf cymhleth, gan ddarparu timau allgymorth ac amlasiantaethol, gan gynnwys iechyd meddwl, i gymell grwpiau anodd eu cyrraedd i gael triniaeth, yn enwedig pobl sy'n ddigartref neu mewn llety dros dro.
Mae pob marwolaeth sy'n gysylltiedig â chyffuriau yn drychineb. Yn 2022, roedd yna 205 o farwolaethau yn sgil camddefnyddio cyffuriau. Roedd nifer y marwolaethau yn 2022 bump yn llai nag yn 2021. A heddiw, mae'r Aelod wedi cyflwyno achos dros ganolfannau atal gorddos, y gwn ei fod yn faes y mae'r grŵp trawsbleidiol wedi derbyn sylwadau yn ei gylch. Ond fel y bydd yr Aelod yn gwybod, ar hyn o bryd ni allem fwrw ymlaen â gwaith ar ganolfannau atal gorddos fel Llywodraeth oni bai bod newid yn y gyfraith. Mater i Lywodraeth y DU yw hwn, gan fod canolfannau atal gorddos yn rhyngweithio â chyfraith droseddol gyfredol sy'n ymwneud â chamddefnyddio cyffuriau. Byddai cyfleusterau o'r fath yn wynebu achosion troseddol am bethau fel meddiant ar gyffuriau a reolir. Rwy'n ymwybodol fod y Swyddfa Gartref wedi dweud o'r blaen nad ydynt yn bwriadu adolygu'r ddeddfwriaeth i ganiatáu i ganolfannau atal gorddos gael eu sefydlu yn y DU. Rwy'n ildio i'r Aelod.
Do you think that, therefore—? You've heard our arguments for the devolution of criminal justice for exactly this reason. Do you see, therefore, that the piecemeal approach, suggested by Gordon Brown and that seems to be adopted by Keir Starmer, won't address this issue, and don't you regret that?
A ydych chi'n meddwl, felly—? Rydych chi wedi clywed ein dadleuon dros ddatganoli cyfiawnder troseddol am yr union reswm hwn. A ydych chi'n gweld, felly, na fydd y dull tameidiog, a awgrymwyd gan Gordon Brown ac sy'n ymddangos fel pe bai'n cael ei fabwysiadu gan Keir Starmer, yn ateb y broblem hon, ac onid ydych chi'n gresynu at hynny?
Well, you're aware, Sioned, of our position on this, and the conversations that have taken place with the UK Labour Party. Obviously, there are further discussions that will take place about this going forward, but I have to operate with what the law is now at the moment, and that is very much my focus. I'm also aware that the independent review of drugs, undertaken by Dame Carol Black in 2019, specifically excluded considerations of changes to the existing legislative framework, and the Home Office has given no indication that it intends to reconsider the previously stated position on overdose prevention centres.
I am, however, aware that the Scottish Government is aiming to open the first overdose prevention centre in the UK. I attended a UK Government ministerial meeting in November, where a presentation was given on how this work is progressing. My officials are in close contact with Scottish Government officials on this, and it's an area that we will be watching closely to see what happens.
Peredur raised the issue of the project in Cardiff and if I can provide an update on that as regards the latest information I've been given. I understand that a meeting took place on this issue on 20 December last year. That was co-ordinated by the chair of the area planning board in Cardiff and the Vale, and attended by representatives of the council and South Wales Police. At the meeting, the chief executive of Kaleidoscope outlined plans for a safe injecting pilot at the Huggard centre in Cardiff. I've been informed that the discussion centered around a small number of high-risk individuals meeting agreed criteria, and that they would access the Huggard centre's needle and syringe programme.
Wel, fe wyddoch beth yw ein safbwynt ni ar hyn, Sioned, a'r sgyrsiau sydd wedi digwydd gyda Phlaid Lafur y DU. Yn amlwg, bydd trafodaethau pellach ynglŷn â hyn wrth symud ymlaen, ond mae'n rhaid i mi weithredu gyda'r gyfraith fel y mae ar hyn o bryd, a dyna yw fy ffocws. Rwyf hefyd yn ymwybodol fod yr adolygiad annibynnol o gyffuriau, a gynhaliwyd gan y Fonesig Carol Black yn 2019, yn benodol wedi eithrio ystyriaethau o newidiadau i'r fframwaith deddfwriaethol presennol, ac nid yw'r Swyddfa Gartref wedi rhoi unrhyw arwydd ei bod yn bwriadu ailystyried y safbwynt a nodwyd yn flaenorol ar ganolfannau atal gorddos.
Fodd bynnag, rwy'n ymwybodol fod Llywodraeth yr Alban yn bwriadu agor y ganolfan atal gorddos gyntaf yn y DU. Mynychais gyfarfod gweinidogol Llywodraeth y DU ym mis Tachwedd, lle rhoddwyd cyflwyniad ar sut mae'r gwaith hwn yn mynd rhagddo. Mae fy swyddogion mewn cysylltiad agos â swyddogion Llywodraeth yr Alban ar hyn, ac mae'n faes y byddwn yn ei wylio'n ofalus i weld beth sy'n digwydd.
Soniodd Peredur am y prosiect yng Nghaerdydd ac os caf roi'r diweddaraf ar hynny o'r wybodaeth a roddwyd i mi. Deallaf fod cyfarfod wedi'i gynnal ar y mater ar 20 Rhagfyr y llynedd. Cafodd hwnnw ei gydlynu gan gadeirydd y bwrdd cynllunio ardal yng Nghaerdydd a'r Fro, a mynychwyd ef gan gynrychiolwyr y cyngor a Heddlu De Cymru. Yn y cyfarfod, amlinellodd prif weithredwr Kaleidoscope gynlluniau ar gyfer peilot chwistrellu diogel yng nghanolfan Huggard yng Nghaerdydd. Rwyf wedi cael gwybod bod y drafodaeth wedi canolbwyntio ar nifer fach o unigolion risg uchel a oedd yn bodloni meini prawf y cytunwyd arnynt, ac y byddent yn cael mynediad at raglen nodwydd a chwistrell canolfan Huggard.
My officials then met with the new chair of the area planning board in January, to discuss this and asked to be kept updated on developments. Following this meeting, my officials have not received any updates. My officials have also spoken to South Wales Police, and there's not been an approach to formally discuss a memorandum of understanding that would state that the project would not be a policing priority and prosecution of workers and users would not be in the public interest. Without that agreement, our understanding is that due to legal implications under the Misuse of Drugs Act 1971, it would not be permissible. Given the interest and scrutiny that the establishment of such a project would also attract, it would need to be robustly established, with the support of a wide range of stakeholders, including the local community. But I'm very happy to provide further updates to the Member should my officials have further contact from the people involved in the Cardiff project.
While the focus of this debate is on overdose prevention centres, I do think we should recognise that there's a range of work we are undertaking to support those who need it most and to reduce drug-related deaths. We are working closely with our substance misuse area planning boards, third sector organisations, and individuals, to ensure everything possible is being done to provide support and treatment quickly, and to reach those not currently in touch with substance misuse services.
One area I'm particularly concerned about at present is one referred to by the Member, which is the increased use of synthetic opioids at a UK level. We are aware of the very real threat of these, and the increased risk of drug-related deaths. Monitoring emerging threats, and then ensuring that individuals and organisations are aware of them, is a key part of our substance misuse agenda in Wales, and an integral part of our approach to tackling this issue. We are very fortunate to have the WEDINOS programme here in Wales, which has been in place for over 10 years. This is a crucial part of our harm reduction approach. It provides real-time data and harm reduction information about new and emerging substances circulating across Wales and the UK. Following an increase in the prevalence of a synthetic opioid called nitazenes through WEDINOS, we've ensured that areas are provided with alerts, and these have been supported by harm reduction information. Also, area planning boards have developed a range of information focused on reducing risks, recognising signs of overdose and responding accordingly. Areas are ensuring information is being disseminated widely and utilising peers to ensure those not in treatment are getting key messages.
A notable example of success is our ongoing distribution of naloxone. We've continued funding as a Government to support our national naloxone programme, and this is more important than ever given the increase in synthetic opioids and the evidence that they are much more potent than the usual heroin that would be bought on the street. Since the start of the naloxone distribution, over 41,000 kits have been distributed, of which over 3,000 have been used to reverse an overdose. We are the first country in the UK to fully roll out peer-to-peer distribution of naloxone, which is something I'm really proud of, and I would like to acknowledge the hard work and effort put in peers in engaging those who may not otherwise come into contact with services and therefore not have the opportunity to carry naloxone. Along with providing naloxone, other harm reduction initiatives and essential advice is provided by the peers, and we will continue to work with them and to deliver further harm reduction projects across Wales.
In addition to this, it is great to see that all police force areas in Wales now have officers carrying nasal naloxone. In total, 810 naloxone kits have been supplied to police officers, and officers have used naloxone 89 times. This is, in essence, 89 lives saved. Also, our national helpline, DAN 24/7, has the all-Wales naloxone 'click and deliver' page. The intention of this service is to create a simple and easy-to-use platform that allows website users to complete naloxone training and to order themselves a life-saving kit, which they receive in the post.
We also work closely with harm reduction leads and case review co-ordinators across Wales to ensure the review of drug death poisonings in real time. These reviews enable multi-agency discussions surrounding individuals' previous drug use and contact with services. Having these reviews in real time allows any key harm reduction information to be widely disseminated to reduce further harm to others. It also enables areas to evaluate current practice and allows our area planning boards to amend practice where necessary.
I'm also committed to improving data sharing between agencies where there are non-fatal incidents, as this is about saving lives too. I know this can be a complex issue, and it has been a regular item as part of our national implementation board for drug poisoning preventions. We are making solid progress in this area. The national board has been fundamental in many areas surrounding our harm reduction approach, and has successfully driven key initiatives with partners such as take-home naloxone, synthetic opioids and the importance of data sharing.
Cyfarfu fy swyddogion wedyn â chadeirydd newydd y bwrdd cynllunio ardal ym mis Ionawr i drafod hyn ac fe wnaethant ofyn am gael yr wybodaeth ddiweddaraf am ddatblygiadau. Yn dilyn y cyfarfod hwn, nid yw fy swyddogion wedi derbyn unrhyw ddiweddariadau. Mae fy swyddogion wedi siarad â Heddlu De Cymru hefyd, ac ni fu unrhyw gais am drafodaeth ffurfiol ar femorandwm cyd-ddealltwriaeth a fyddai'n datgan na fyddai'r prosiect yn flaenoriaeth plismona ac na fyddai erlyn gweithwyr a defnyddwyr o fudd i'r cyhoedd. Heb y cytundeb hwnnw, oherwydd goblygiadau cyfreithiol o dan Ddeddf Camddefnyddio Cyffuriau 1971, ein dealltwriaeth yw na fyddai'n cael ei ganiatáu. Hefyd, o ystyried y diddordeb a'r craffu y byddai sefydlu prosiect o'r fath yn ei ddenu, byddai angen ei sefydlu'n gadarn, gyda chefnogaeth ystod eang o randdeiliaid, gan gynnwys y gymuned leol. Ond rwy'n hapus iawn i ddarparu diweddariadau pellach i'r Aelod os daw'r bobl sy'n rhan o brosiect Caerdydd i gysylltiad pellach â fy swyddogion.
Er bod ffocws y ddadl hon ar ganolfannau atal gorddos, rwy'n credu y dylem gydnabod ein bod yn gwneud ystod o waith i gefnogi'r rhai sydd ei angen fwyaf ac i leihau nifer y marwolaethau sy'n gysylltiedig â chyffuriau. Rydym yn gweithio'n agos gyda'n byrddau cynllunio ardal camddefnyddio sylweddau, sefydliadau'r trydydd sector, ac unigolion, i sicrhau bod popeth posibl yn cael ei wneud i ddarparu cefnogaeth a thriniaeth yn gyflym, ac i gyrraedd y rhai nad ydynt mewn cysylltiad â gwasanaethau camddefnyddio sylweddau ar hyn o bryd.
Un maes rwy'n arbennig o bryderus yn ei gylch ar hyn o bryd yw un y cyfeiriodd yr Aelod ato, sef y defnydd cynyddol o opioidau synthetig ar lefel y DU. Rydym yn ymwybodol o fygythiad gwirioneddol y rhain, a'r risg uwch o farwolaethau sy'n gysylltiedig â chyffuriau. Mae monitro bygythiadau sy'n dod i'r amlwg, ac yna sicrhau bod unigolion a sefydliadau'n ymwybodol ohonynt, yn rhan allweddol o'n hagenda camddefnyddio sylweddau yng Nghymru, ac yn rhan annatod o'n dull o fynd i'r afael â'r mater. Rydym yn ffodus iawn o gael rhaglen brosiect cyffuriau newydd ac adnabod sylweddau newydd (WEDINOS) yma yng Nghymru, rhaglen sydd wedi bod yn weithredol ers dros 10 mlynedd. Mae'n rhan hanfodol o'n dull o weithredu er mwyn lleihau niwed. Mae'n darparu data amser real a gwybodaeth lleihau niwed am sylweddau newydd a sylweddau sy'n dod i'r amlwg sy'n cylchredeg ledled Cymru a'r DU. Yn dilyn cynnydd yn nifer yr achosion o opioidau synthetig o'r enw nitazenes drwy WEDINOS, rydym wedi sicrhau bod ardaloedd yn cael rhybuddion ac mae'r rhain wedi'u cefnogi gan wybodaeth lleihau niwed. Hefyd, mae byrddau cynllunio ardal wedi datblygu ystod o wybodaeth sy'n canolbwyntio ar leihau risgiau, adnabod arwyddion gorddos ac ymateb yn unol â hynny. Mae ardaloedd yn sicrhau bod gwybodaeth yn cael ei lledaenu'n eang ac yn defnyddio cymheiriaid i sicrhau bod y rhai nad ydynt yn cael triniaeth yn cael negeseuon allweddol.
Enghraifft nodedig o lwyddiant yw'r ffordd rydym yn parhau i ddosbarthu naloxone. Rydym wedi parhau i roi arian fel Llywodraeth i gefnogi ein rhaglen naloxone genedlaethol, ac mae hyn yn bwysicach nag erioed o ystyried y cynnydd mewn opioidau synthetig a'r dystiolaeth eu bod yn llawer mwy grymus na'r heroin arferol a fyddai'n cael ei brynu ar y stryd. Ers dechrau darparu naloxone, mae dros 41,000 o becynnau wedi'u dosbarthu, ac mae dros 3,000 ohonynt wedi'u defnyddio i wrthdroi gorddos. Ni yw'r wlad gyntaf yn y DU i gyflwyno dosbarthu naloxone rhwng cymheiriaid yn llawn, sy'n rhywbeth rwy'n falch iawn ohono, a hoffwn gydnabod y gwaith caled a'r ymdrech gan gymheiriaid i ymgysylltu â'r rhai na fyddent fel arall yn dod i gysylltiad â gwasanaethau ac felly heb gael cyfle i gario naloxone. Ynghyd â darparu naloxone, darperir mentrau lleihau niwed eraill a chyngor hanfodol gan y cymheiriaid, a byddwn yn parhau i weithio gyda nhw ac i gyflawni prosiectau lleihau niwed pellach ledled Cymru.
Yn ogystal â hyn, mae'n wych gweld bod gan bob ardal heddlu yng Nghymru swyddogion sy'n cario naloxone trwynol erbyn hyn. Mae cyfanswm o 810 o becynnau naloxone wedi cael eu darparu i swyddogion yr heddlu, ac mae swyddogion wedi defnyddio naloxone 89 o weithiau. Yn y bôn, mae 89 o fywydau wedi'u hachub. Hefyd, mae gan ein llinell gymorth genedlaethol, DAN 24/7, dudalen 'clicio a dosbarthu' naloxone ar gyfer Cymru gyfan. Bwriad y gwasanaeth yw creu platfform syml a hawdd ei ddefnyddio sy'n caniatáu i ddefnyddwyr gwefan gwblhau hyfforddiant naloxone ac archebu pecyn achub bywyd iddynt eu hunain a fydd yn cael ei anfon atynt drwy'r post.
Rydym hefyd yn gweithio'n agos gydag arweinwyr lleihau niwed a chydlynwyr adolygu achosion ledled Cymru i sicrhau adolygiad o farwolaethau o wenwyn cyffuriau mewn amser real. Mae'r adolygiadau hyn yn hwyluso trafodaethau amlasiantaethol ynghylch defnydd blaenorol unigolion o gyffuriau a'u cyswllt â gwasanaethau. Mae cael yr adolygiadau hyn mewn amser real yn caniatáu i unrhyw wybodaeth lleihau niwed allweddol gael ei lledaenu'n eang i leihau niwed pellach i eraill. Mae hefyd yn galluogi ardaloedd i werthuso ymarfer cyfredol ac yn caniatáu i'n byrddau cynllunio ardal ddiwygio ymarfer lle bo angen.
Rwyf hefyd wedi ymrwymo i wella'r broses o rannu data rhwng asiantaethau lle ceir digwyddiadau nad ydynt yn angheuol, gan fod hyn yn ymwneud ag achub bywydau hefyd. Rwy'n gwybod y gall fod yn fater cymhleth, ac mae wedi bod yn eitem reolaidd fel rhan o'n bwrdd gweithredu cenedlaethol ar gyfer atal gwenwyn cyffuriau. Rydym yn gwneud cynnydd cadarn yn y maes. Mae'r bwrdd cenedlaethol wedi bod yn allweddol mewn sawl maes sy'n gysylltiedig â'n dull lleihau niwed, ac mae wedi llwyddo i sbarduno mentrau allweddol gyda phartneriaid, fel naloxone i'w ddefnyddio gartref, opioidau synthetig a phwysigrwydd rhannu data.
We've got police and crime commissioner elections coming in May. Assuming that you're going to be in Government after this week, would you commit to working with new PCCs, when they're elected, to drive forward the work that you've been doing with this and trying to work across the legal problems that that might have with regard to Westminster and here, and trying to work for those innovative ideas of how to put things in place to be able to try new things here and to be a test bed to see what works?
Mae gennym etholiadau comisiynwyr heddlu a throseddu yn dod ym mis Mai. Gan ragdybio eich bod yn mynd i fod yn y Llywodraeth ar ôl yr wythnos hon, a wnewch chi ymrwymo i weithio gyda chomisiynwyr heddlu a throseddu newydd pan gânt eu hethol i hyrwyddo'r gwaith y buoch yn ei wneud ar hyn a cheisio gweithio ar draws y problemau cyfreithiol a allai fod yn sgil hynny o ran San Steffan ac yma, a cheisio gweithio ar y syniadau arloesol ynglŷn â sut i roi pethau ar waith i allu rhoi cynnig ar bethau newydd yma a chynnal profion i weld beth sy'n gweithio?
Thank you. I'm very happy to commit to working with the PCCs. We've got a really strong partnership approach in Wales. We've got a policing and partnership board for Wales, which the PCCs sit on along with police representation and cross-Government Ministers. The police have been incredibly supportive of the roll-out of nasal naloxone. I know from the last meeting that I attended that they're as worried as I am about nitazenes hitting the streets in Wales. So, I'm very happy to give the commitment that we'll continue to work together to look at all options to prevent drug-related deaths. But, obviously, we also have to operate within the law, as I'm sure you'll understand.
I will conclude by saying that I welcome the opportunity to respond to this debate, as this is an area I am very passionate about. Whilst we do not hold all the legislative powers, there is much we are doing to drive a distinct Welsh response to substance misuse and to make a difference. I hope that I've been able to show some of the areas where we continue to work to tackle substance misuse, and I'm very happy to have further discussions with the Member on areas that have been highlighted through the work of the cross-party group, as this is an ever-changing landscape and we have to adapt as the landscape changes. Diolch.
Diolch. Rwy'n hapus iawn i ymrwymo i weithio gyda'r comisiynwyr heddlu a throseddu. Mae gennym ddull partneriaeth cryf iawn yng Nghymru. Mae gennym fwrdd plismona a phartneriaeth ar gyfer Cymru, y mae'r comisiynwyr yn aelodau ohono ynghyd â chynrychiolwyr yr heddlu a Gweinidogion trawslywodraethol. Mae'r heddlu wedi bod yn hynod gefnogol i gyflwyno naloxone trwynol. Rwy'n gwybod o'r cyfarfod diwethaf a fynychais eu bod mor bryderus â minnau ynglŷn â nitazenes yn taro'r strydoedd yng Nghymru. Felly, rwy'n hapus iawn i roi'r ymrwymiad y byddwn yn parhau i weithio gyda'n gilydd i edrych ar yr holl opsiynau i atal marwolaethau sy'n gysylltiedig â chyffuriau. Ond yn amlwg, mae'n rhaid i ni weithredu o fewn y gyfraith hefyd, fel y byddwch yn deall, rwy'n siŵr.
Rwyf am orffen drwy ddweud fy mod yn croesawu'r cyfle i ymateb i'r ddadl hon, gan fod hwn yn faes rwy'n angerddol iawn yn ei gylch. Er nad oes gennym yr holl bwerau deddfwriaethol, rydym yn gwneud llawer i hyrwyddo ymateb unigryw Cymreig i gamddefnyddio sylweddau ac i wneud gwahaniaeth. Rwy'n gobeithio fy mod wedi gallu dangos rhai o'r meysydd lle'r ydym yn parhau i weithio i fynd i'r afael â chamddefnyddio sylweddau, ac rwy'n hapus iawn i gael trafodaethau pellach gyda'r Aelod ar feysydd a ddaeth yn amlwg drwy waith y grŵp trawsbleidiol, gan fod hon yn dirwedd sy'n newid yn barhaus ac mae'n rhaid i ni addasu wrth i'r dirwedd honno newid. Diolch.
That brings today's proceedings to a close.
Daw hynny â'r trafodion i ben am heddiw.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:09.
The meeting ended at 19:09.