Y Cyfarfod Llawn
Plenary
12/03/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Llyr Gruffydd.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella'r rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus cenedlaethol? OQ60832
Diolch i Llyr Gruffydd. Llywydd, bydd buddsoddiad sylweddol, diwygio polisïau a phasio deddfwriaeth newydd radical yn helpu i wella'r rhwydwaith. Mae pa mor gynaliadwy fydd e yn y tymor hir yn dibynnu ar gynyddu nifer y teithwyr yn ôl i lefelau cyn y pandemig a thu hwnt.
Diolch am yr ateb. Gan fod bysiau yn cyfrif am tua thri chwarter yr holl ddefnydd o drafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru, mae'n drist gweld bod tua 10 y cant o lwybrau bysiau Cymru wedi cael eu lleihau neu eu canslo'n llwyr yn ystod yr haf diwethaf oherwydd y pwysau ariannu, a hynny yn ôl Cydffederasiwn Trafnidiaeth Gyhoeddus. Maen nhw hefyd yn amcangyfrif y bydd rhwng 15 y cant a 25 y cant bellach o holl lwybrau bysiau Cymru mewn perygl naill ai o gael eu torri neu o newidiadau sylweddol dros y flwyddyn i ddod. Nawr, mae rhywun yn deall y tensiwn, ac mae e wedi cael ei godi yn y Siambr fan hyn o'r blaen, rhwng ariannu rheilffyrdd ac ariannu bysiau, ac rŷn ni'n ymwybodol o'r £235 miliwn o gyllid sydd wedi cael ei roi'n ychwanegol i Drafnidiaeth Cymru tuag at reilffyrdd. Ond o gofio, fel roeddwn i'n dweud, fod tri chwarter yr holl deithiau trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru ar fws, ydych chi'n credu bod eich Llywodraeth chi wedi cael y balans ariannu yna rhwng ariannu trenau ac ariannu bysiau yn gywir?
Wel, mae'r cwestiwn yn un pwysig, Llywydd. Fel y bydd pobl yn gwybod, y broblem yw ei bod hi bron â bod yn amhosibl tynnu arian mas o'r rheilffyrdd achos mae costau yna o hyd. So, rydyn ni'n ariannu'r rheilffyrdd, wrth gwrs, achos rydyn ni eisiau cynyddu'r posibiliadau i bobl deithio o'r gogledd i lawr i'r de, ac mae pethau wedi gwella dros y misoedd diwethaf. Rydyn ni yn ariannu'r bysiau yma yng Nghymru. Rydyn ni wedi rhoi mwy o arian mas o boced y cyhoedd i helpu'r bysiau i gadw i fynd yng Nghymru nag erioed. Y broblem yw bod nifer y bobl sy'n teithio ar y rheilffyrdd yn ôl nawr i ble roedd e cyn y pandemig. Wel, dyw hynny ddim yn wir o gwbl am fysiau. Nawr, rydyn ni yn buddsoddi lot o arian yn y gogledd yn y bysiau, i helpu i roi mwy o wasanaethau yn eu lle, ac i roi help i bobl sy'n teithio i gael hwnna'n fforddiadwy, ond y sialens fwyaf ym maes bysiau yw cynyddu nifer y bobl sy'n defnyddio’r bysiau. Bydd hwn yn rhoi mwy o arian ym mhocedi'r bobl sy'n rhedeg y bysiau, ac, yn y ffordd yna, gallwn ni gario ymlaen i roi gwasanaethau i bobl sy'n dibynnu ar y bysiau. Ac rydyn ni'n gwybod, fel roedd Llyr Gruffydd yn dweud, fod mwy o bobl yn defnyddio bysiau yng Nghymru nag sy'n mynd ar y trên.
Prif Weinidog, fe wnaf i ganolbwyntio ar y rheilffyrdd am eiliad—mater sy'n effeithio, wrth gwrs, ar fy nhrigolion yn y gogledd. Dangosodd ffigurau diweddar a ddatgelwyd gan raglen Y Byd ar Bedwar ar S4C fod darparwr rheilffyrdd Llywodraeth Lafur Cymru, Trafnidiaeth Cymru, wedi bod â dros filiwn o funudau o oedi y llynedd yn unig. Hefyd, mae dros 83,000 o gwynion ffurfiol am y gwasanaeth wedi eu gwneud ers 2020 gan gwsmeriaid anhapus ar hyd a lled Cymru. A yw hyn yn rhywbeth yr ydych chi'n gyfforddus ag ef?
Wel, Llywydd, gadewch i ni ddadbacio'r ffigur hwnnw am eiliad, oherwydd mae tua hanner y miliwn o funudau hynny yn cael eu hachosi gan Network Rail, nid gan Trafnidiaeth Cymru o gwbl. Maen nhw'n cael eu hachosi gan Network Rail yn canslo gwasanaethau, yn gwneud gwaith ar y funud olaf. Ddoe, cyhoeddodd Network Rail y bydd yn cau'r rheilffordd rhwng Amwythig a Birmingham, ac y bydd yn aros ar gau tan 25 Mawrth. Bydd hynny'n effeithio ar etholwyr Sam Rowlands, gan y bydd trenau i Aberystwyth, i Bwllheli, i Gaergybi i gyd yn cael eu heffeithio. Ac mae'n siŵr y bydd rhyw newyddiadurwr yn rhywle yn adio'r munudau ac yn dweud, 'Onid yw hynna'n ofnadwy?', fel pe bai Trafnidiaeth Cymru yn gyfrifol am hynny. Ond ni fydd hynny'n wir am yr un o'r munudau hynny; gweithredoedd Network Rail sydd heb ei ddatganoli fydd yn gyfrifol. Dyna pam mae'r Swyddfa Rheilffyrdd a Ffyrdd yn ymchwilio i berfformiad gwael Network Rail yma yng Nghymru. Felly, pan fyddwch chi'n edrych o dan foned y ffigurau hynny, ymhell o'r hyn yr oedd yr Aelod yn ceisio ei ddweud bod hyn i gyd yn rhyw fethiant gan y gwasanaeth trafnidiaeth yma yng Nghymru, y gwir amdani yw mai hanner ohono—ac isafswm yw hynny, byddwn i'n dweud—mai hanner ohono yw effaith penderfyniadau a wnaed gan y gwasanaeth Network Rail sydd heb ei ddatganoli.
Prif Weinidog, dathlais fy mhen-blwydd yn 60 oed fis diwethaf, byddwch yn falch o glywed. Felly, rwyf i bellach yn berchennog balch ar bàs bws, yr wyf i wedi bod yn mwynhau ei ddefnyddio bob tro y gallaf ddod o hyd i fws, ac mae wedi bod yn wych gallu defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn y ffordd y cynlluniwyd y cerdyn i'n galluogi ni i gyd i wneud, y rhai ohonom sydd wedi goroesi 60 mlynedd ar y blaned. Ond roeddwn i'n meddwl, Prif Weinidog—. Roeddwn i'n cael y sgwrs hon gyda fy merch yn ei hugeiniau a'm mab yn ei arddegau, ac oni fyddai'n wych pe gallem ni ddod o hyd i ffordd o alluogi pobl ifanc i ddefnyddio pàs bws hefyd, i alluogi pobl ifanc i ddatblygu'r arfer hwnnw o ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, i ddefnyddio bws ac i ddefnyddio'r trenau, lle bynnag y bo'n briodol, fel y gallwn ni sicrhau bod pobl ifanc yn y wlad hon heddiw yn cael yr un cyfle i ddal bysiau ac i fwynhau defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus?
Wel, Llywydd, diolch i Alun Davies am hynna. Mae rhai ohonom ni'n meddwl yn hoffus am ein pen-blwyddi yn chwe deg—[Chwerthin.]—a'r cyfleoedd rydym wedi'u cael am fwy o amser nag y mae ef wedi'i gael i ddefnyddio'r pàs bws. Edrychwch, roedd y pàs bws yn benderfyniad arwyddocaol gan y Cynulliad, fel yr oedd bryd hynny, yn ei dymor cyntaf un, ac mae wedi gwneud gwahaniaeth enfawr ym mywydau pobl hŷn ac anabl yng Nghymru. Rwy'n cofio'n dda iawn darllen y llythyrau a gyrhaeddodd swyddfa'r Prif Weinidog ar y pryd gan bobl a fyddai'n esbonio sut roedden nhw bellach yn gallu gwneud pob math o bethau a oedd, tan hynny, wedi bod y tu hwnt i'w modd i wneud hynny. Ac roedden nhw'n bethau syml, Llywydd, ond am wahaniaeth a wnaethon nhw ym mywydau'r bobl hynny: cyfle i fynd i ymweld â'ch chwaer a oedd yn byw ychydig ymhellach i lawr y cwm, cyfle i fynd i weld rhywbeth a oedd o bwys i chi ond nad oeddech chi wedi gallu bod yno ers blynyddoedd lawer. Felly, mae'r pàs bws i bobl 60 oed a hŷn ac i bobl anabl wedi bod yn rhan sylfaenol o'r hyn y mae datganoli wedi'i gyflawni yma yng Nghymru. Ond byddai'n wych, fel y dywed Alun Davies, i allu buddsoddi mwy i greu defnyddwyr trafnidiaeth gyhoeddus y dyfodol, ac rydym ni'n gwneud hynny eisoes. Rydym ni eisoes yn darparu teithiau am bris gostyngol i bobl ifanc ar fysiau, ac yn enwedig gwasanaethau newydd i bobl ifanc iawn ar drenau. Pe bai'r setliad ar gyfer Llywodraeth Cymru wedi parhau i gyd-fynd â'r twf yn yr economi yn ei chyfanrwydd, byddai gennym ni arian ar gael i ni wneud yn union hynny ac i wneud y penderfyniadau buddsoddi hynny yn y dyfodol. Ac rwy'n edrych ymlaen at gyfnod yn y pum mlynedd nesaf o ddatganoli pan ddaw'r cyfleoedd hynny ein ffordd ni eto.
2. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu unrhyw gynlluniau posibl sydd gan Lywodraeth Cymru i ddal gafael ar gynhyrchu dur yng Nghymru? OQ60828
Llywydd, diolch i Adam Price am hynna. Mae cynhyrchu dur domestig o bwysigrwydd strategol i Gymru a gweddill y Deyrnas Unedig. Mae cynlluniau arbenigol, a ddatblygwyd ac a gyflwynwyd gan yr undebau llafur dur, yn darparu cynllun credadwy ac uniongyrchol i gadw cynhyrchu dur yng Nghymru.
Rydym yn agosáu at ddiwedd y cyfnod ymgynghori ffurfiol o 45 diwrnod, onid ydym ni, Prif Weinidog? Nawr, os bydd Tata yn gwrthod cynlluniau'r undebau ac yn bwrw ymlaen â'u cynigion i gau'r ddwy ffwrnais chwyth dros y misoedd nesaf, rydym ni'n gwybod na fydd Llywodraeth y DU yn gwneud dim mewn ymateb i achub cynhyrchu dur. Y cwestiwn yw beth allwn ni ei wneud yma yng Nghymru. A allai'r Prif Weinidog ddweud a fu ystyriaeth neu drafodaeth gan swyddogion neu Weinidogion ar ddefnyddio pwerau Llywodraeth Cymru i gyflwyno deddfwriaeth frys i osod gorchymyn cadw i bob pwrpas, os mynnwch, trwy brynu'r ffwrneisi chwyth eu hunain yn orfodol, er mwyn cynnal eu cyfanrwydd ffisegol ac atal eu dymchwel neu eu diraddiad, a'u cynnal, fel y gallan nhw, dros yr ychydig fisoedd nesaf, wrth i ni ddisgwyl, gobeithio, am newid i bolisi diwydiannol yn Llywodraeth y DU, ddarparu'r sylfaen ar gyfer dyfodol cynaliadwy ar gyfer cynhyrchu dur yng Nghymru ac, yn wir, i weddill y DU?
Diolch i Adam Price am hynna, Llywydd. Darllenais ei gyfraniad at y ddadl a arweiniodd at basio penderfyniad unfrydol yma ar lawr y Senedd. Gwn fod ei gyfraniad wedi'i olygu o ddifrif fel cyfraniad cadarnhaol at y ddadl, ond a gaf i ddweud wrtho fy mod i'n credu mai dyma'r adeg anghywir i fod yn trafod hynny? Nid wyf i eisiau i ni ddweud unrhyw beth sy'n tanseilio'r ddadl y mae'r undebau llafur yn ei gwneud, nid ar gyfer rhyw gynllun wrth gefn, nid ar gyfer rhywbeth os na fydd pethau'n mynd y ffordd yr hoffai'r undebau llafur ei gweld. Rwyf i eisiau i ni weld y Llywodraeth hon yn rhoi ein holl egni a'n hymrwymiad y tu ôl i'r cynllun y mae'r undebau llafur wedi ei ddatblygu—cynllun credadwy, i ddyfynnu Tata Steel. Ar hyn o bryd, rwy'n credu os dechreuwn ni siarad am yr hyn y byddwn ni'n ei wneud os bydd cynllun yn methu, mewn gwirionedd rydym ni'n mynd i ddraenio rhywfaint o egni a rhywfaint o botensial allan o'r ymdrechion y mae ein cydweithwyr yn yr undebau llafur—yn sicr gyda chefnogaeth y Llywodraeth hon a gyda'r gefnogaeth ar draws y Siambr—yn eu gwneud heddiw yn eu trafodaethau gyda'r cwmni. Rwyf i eisiau i ni ganolbwyntio ar hynny. Dyna oedd pwyslais y drafodaeth a gynhaliodd Eluned Morgan pan oedd hi ym Mumbai gyda'r cwmni. Bydd Gweinidog yr economi yn cyfarfod â phrif weithredwr Tata Steel eto yfory yma yng Nghymru. Byddwn yn canolbwyntio, Llywydd, nid ar yr hyn sy'n digwydd os bydd y cynllun yn methu, ond ar wneud popeth o fewn ein gallu i wneud i'r cynllun hwnnw lwyddo. A gyda'r posibilrwydd o Lywodraeth Lafur o bosibl ar y gorwel, â lefel hollol newydd o uchelgais a chefnogaeth i'r diwydiant hwnnw, rwy'n credu bod gan y cynllun hwnnw siawns go iawn o lwyddo. Cefnogi'r cynllun hwnnw yw'r hyn yr ydym ni'n ei wneud heddiw ac y byddwn yn parhau i'w wneud dros yr wythnosau i ddod.
Mae'n ddiddorol clywed y Prif Weinidog ac yn enwedig Plaid Cymru yn dweud nad yw Llywodraeth y DU wedi gwneud dim ym Mhort Talbot, ond mewn gwirionedd, yr hyn y mae Llywodraeth y DU wedi ei wneud yw sicrhau dyfodol y diwydiant dur yn ne Cymru gyda phecyn cymorth gwerth £500 miliwn i helpu Tata wrth iddo bontio i ddyfodol gwyrddach, ond hefyd sicrhau'r gronfa bontio honno gwerth £100 miliwn i helpu gweithwyr a fydd yn cael eu heffeithio ym Mhort Talbot gan y newidiadau. Hyd yma, nid yw Llywodraeth Cymru wedi rhoi'r un geiniog yn y naill gronfa na'r llall. Nid yw wedi rhoi'r un geiniog i gynorthwyo unrhyw weithiwr ym Mhort Talbot o gwbl. Mae'n warth. Pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud hynny, ac a fyddan nhw'n gwneud hynny nawr?
Wel, Llywydd, mae'r Aelod yn anghywir bron o'r dechrau i'r diwedd yn yr hyn a ddywedodd. Nid wyf i erioed wedi dweud nad oedd Llywodraeth y DU wedi gwneud dim. Roeddwn i'n falch iawn o gael sgwrs gyda Changhellor y Trysorlys, Jeremy Hunt, yn y cyfnod cyn y cyhoeddiad, a chroesawais y cyhoeddiad ar y pryd. Felly, nid ydym erioed wedi methu â chydnabod y ffaith bod £500 miliwn yn ymrwymiad mawr i ddyfodol y diwydiant dur. Yn anffodus, nid yw'n ddigon i sicrhau trosglwyddiad cyfiawn i'r dyfodol hwnnw. Dyna lle mae ein trafodaethau wedi bod, ar greu llwybr at y dyfodol arc trydan hwnnw sy'n cynnig gobaith i bobl sy'n gweithio yn y diwydiant hwnnw heddiw y bydd eu dyfodol yn cael ei sicrhau yn y broses honno. Bydd angen Llywodraeth Lafur i wneud hynny. Yr hyn sy'n ein hwynebu yn y Llywodraeth bresennol yw Prif Weinidog na wnaiff dderbyn galwad ffôn ar y diwrnod pan fo 3,000 o swyddi yn cael eu colli, ac Ysgrifennydd Gwladol nad yw erioed wedi ymweld â Phort Talbot unwaith. Allwch chi ddychmygu hynny? Ysgrifennydd Gwladol sy'n gyfrifol am ddyfodol diwydiant dur y DU nad yw unwaith ym mhob un o'r misoedd hynny wedi bod yn barod i ddod i Gymru i drafod dyfodol y gwaith. A, Llywydd, i fod yn glir, mae'r Aelod yn hollol anghywir am fuddsoddiad Llywodraeth Cymru yn y diwydiant hwnnw. Rydyn ni, dros ddegawd—. Nid wyf i'n credu bod prin flwyddyn yn y 10 mlynedd diwethaf pan nad yw Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi ochr yn ochr â Tata yn natblygiad sgiliau'r gweithlu hwnnw, yn agwedd ymchwil a datblygu Tata Steel, ac mewn gwelliannau amgylcheddol yn y gwaith ym Mhort Talbot. Flwyddyn ar ôl blwyddyn, rydym ni wedi bod yno, ac nid yw hynny'n mynd i newid.
Fel cyn-weithiwr dur, yr unig un yn y Senedd o bosibl, rwy'n gefnogwr cryf o barhad cynhyrchu dur a chynhyrchu haearn yng Nghymru. Mae gan ffwrneisi arc trydan y gwendidau canlynol: yn gyntaf, maen nhw'n ddibynnol ar ddigon o ddur ailgylchadwy o ansawdd; yn ail, maen nhw'n ddibynnol ar brisiau trydan isel; a gellir cynhyrchu mathau cyfyngedig o ddur. A wnaiff y Prif Weinidog sylwadau pellach i Tata a Llywodraeth San Steffan ynghylch parhad cynhyrchu haearn a dur ym Mhort Talbot, gan mai dyna'r unig ffordd y bydd ganddo ddyfodol hirdymor?
Wel, Llywydd, mae Mike Hedges yn llygad ei le: mae'r posibiliadau arc trydan ar gyfer Port Talbot yn wirioneddol ac yn bwysig, ond dydyn nhw ddim yn ddigonol. Dyna pam mae cadw'r ail ffwrnais chwyth honno i fynd yn ystod y blynyddoedd nesaf mor bwysig, nid yn unig i'r gweithwyr, nid yn unig i'r dref, ond i'r Deyrnas Unedig gyfan. Oherwydd, os na wnawn ni hynny, bydd y Deyrnas Unedig gyfan yn colli'r cyfle i gynhyrchu dur crai, gan ein gadael yn agored mewn ffordd y byddech chi wedi meddwl yn sicr y byddai Llywodraeth y DU wedi dysgu ei gwers ar hyn. Edrychwch ar effaith y rhyfel yn Wcráin ar gadwyni cyflenwi, ar bethau yr oedd pobl yn meddwl y gallen nhw ddibynnu arnyn nhw a bellach yn canfod na allan nhw o gwbl. I roi ein hunain yn ymwybodol ac yn fwriadol yn yr un sefyllfa honno o ran rhywbeth mor sylfaenol â chynhyrchu dur, rhywbeth sydd ei angen arnoch chi ar gyfer cerbydau trydan, sydd ei angen arnoch chi ar gyfer ynni gwynt arnofiol ar y môr, na all economi aeddfed wneud hebddo—. Dyna pam mae'n bwysig cadw'r ail ffwrnais chwyth honno i fynd ac, yn y cyfamser, bydd technolegau yn parhau i aeddfedu. Efallai y bydd pethau na all ffwrneisi arc trydan eu gwneud heddiw yn bosibl ac efallai y bydd ffyrdd eraill o gynhyrchu'r cynhyrchion dur hynny yn y dyfodol. Yr hyn na allwn ei fforddio—na all y Deyrnas Unedig ei fforddio—yw diwedd sydyn i gynhyrchu dur o'r math hwnnw heddiw ac yna bwlch yn agor cyn i ni allu disodli'r gallu hwnnw yn y dyfodol.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, fe wnes i eich herio ar wahanol sylwadau a thystiolaeth a wnaed i'r ymchwiliad COVID. Nid oeddech chi'n fodlon ateb y cwestiynau hynny, ac rwy'n derbyn y pwynt a wnaethoch, bod gennych chi barch a sylw dyledus tuag at yr ymchwiliad COVID. Ond dyma ni ar lawr Senedd Cymru. Dros y penwythnos, gwrandawais ar raglen radio ar Times Radio. Roeddech chi'n ddigon hapus i draethu ar y rhaglen honno am yr ymchwiliad COVID a'ch perthynas â Llywodraeth y DU. Pam mae gwahaniaeth yn eich gallu i siarad am ymateb COVID Llywodraeth Cymru gyda'r cyfryngau, ond nad ydych chi'n barod i siarad ar lawr Senedd Cymru pan fyddwch chi'n cael eich herio ar y dystiolaeth sydd yn y parth cyhoeddus?
Wel, Llywydd, roedd fy atebion i'r newyddiadurwr a wnaeth fy nghyfweld i wedi'u llunio'n ofalus iawn i wneud yn siŵr fy mod i'n dweud dim ond pethau yr wyf i wedi eu dweud dro ar ôl tro eisoes yma ar lawr y Senedd ac mewn mannau eraill. Ni ddywedais unrhyw beth yn y cyfweliad hwnnw nad yw eisoes a llawer, lawer gwaith drosodd yn y parth cyhoeddus. Mae byd o wahaniaeth rhwng ailadrodd yr hyn a ddywedwyd eisoes a chael cais i ragflaenu archwiliad y byddaf i'n ddarostyngedig iddo yfory, o dan lw, o flaen ymchwiliad statudol a barnwr y Llys Apêl. Yn syml, nid oes modd cymharu'r pethau hynny.
Does neb yn gofyn i chi ragflaenu'r cwestiynau, pan fydd y cwestiynau yn cael eu gofyn i chi, Prif Weinidog, ac roedd y cwestiynau a ofynnwyd gan y newyddiadurwr yn eang iawn; roedd yn ymwneud â'r berthynas yr oedd gennych chi fel Llywodraeth Cymru gyda Llywodraeth y DU. Ac roeddech chi'n gwbl barod i gymryd rhan yn y drafodaeth honno. Yr hyn yr wyf i wedi ei glywed dros yr wythnos ddiwethaf o'r ymchwiliad COVID, sydd yn y parth cyhoeddus, yw faint o Weinidogion Llywodraeth Cymru, fel y clywsom ni ddoe, sy'n defnyddio dyfeisiau wedi'u darparu gan y Senedd yn eu gohebiaethau. Nawr, yr hyn yr hoffwn i geisio ei ddeall—. Felly, nid yw'n rhagflaenu ymatebion y gallech chi eu rhoi yfory, ond dyma'r protocol y mae Llywodraeth Cymru yn gweithredu yn unol ag ef o ran cadw gwybodaeth, o gofio bod Gweinidogion, fel Gweinidog yr economi, wedi tynnu sylw at y ffaith ei fod yn destun embaras bod data wedi cael ei golli oherwydd bod adran TG y Senedd wedi colli'r data hwnnw pan oedd yn uwchraddio ei ffôn—ac rydych chi wedi cyfeirio at y ffaith eich bod chi wedi defnyddio eich dyfais gan y Senedd i gael sgyrsiau ar WhatsApp—sut mae'r protocolau y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio yn unol â nhw i gadw gwybodaeth yn cyrraedd dyfeisiau a ddarperir gan y Senedd. Siawns nad oes anghysondeb yno, ac, os nad yw'n cael ei ddal gan y protocolau y mae Llywodraeth Cymru yn eu dilyn, sut ar y ddaear all pobl fod yn hyderus bod gwybodaeth bwysig yn cael ei chynnwys ac yn cael ei chadw yn barod ar gyfer disgrifiadau a thystiolaeth yn yr ymchwiliad COVID neu ymchwiliadau eraill a allai fod angen yr wybodaeth honno?
Wel, Llywydd, mae protocolau yn bodoli ar gyfer y ffordd y mae Gweinidogion yn defnyddio dyfeisiau electronig, pa un a yw'r rheini'n ddyfeisiau Llywodraeth Cymru neu'r dyfeisiau a ddarperir i bob un ohonom ni o ganlyniad i'n haelodaeth o'r Senedd. Mae'r protocolau hynny i'w canfod ymhlith y dros 35,000 o ddogfennau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u datgelu i'r ymchwiliad, a bydd yr ymchwiliad ei hun yn datgelu'r dogfennau hynny y mae'n credu sy'n berthnasol i'r parth cyhoeddus.
Rwy'n amharod iawn i gael fy nhynnu i'r hyn y mae'r ymchwiliad wedi ei drafod, Llywydd, am yr holl resymau a ddisgrifiais yr wythnos diwethaf. Rwy'n credu y byddwn i ar dir digon diogel i ddweud hyn—bod y mater hwn o sut mae gohebiaeth electronig yn cael ei defnyddio wedi bod yn un o themâu'r ymchwiliad ym mhob man y mae wedi ymweld ag ef. Fe'i trafodwyd yn drwyadl gyda Gweinidogion y DU, roedd yn ganolbwynt i'r ymchwiliad yn yr Alban, ac mae wedi cael ei drafod yng Nghymru. Nid oes gen i unrhyw amheuaeth y bydd yr ymchwiliad ei hun yn meddwl am argymhellion y gallai eu gwneud ar gyfer y dyfodol os oes unrhyw brotocolau newydd y mae angen eu datblygu.
Dywedwyd wrthym ni'n gyson bod Llywodraeth Cymru yn cael ei harwain gan y wyddoniaeth. Fel Aelodau'r gwrthbleidiau, rydym ni'n cael ein harwain gan y dystiolaeth o ran ceisio deall sut y gwnaeth Llywodraeth Cymru, sut y gwnaeth cynghorwyr arbennig, sut y gwnaeth y gweision sifil a phenderfynwyr eraill y penderfyniadau a effeithiodd ar fywydau pawb yn y wlad hon, a phenderfyniadau allweddol a arweiniodd naill ai at sefyllfaoedd bywyd a marwolaeth i lawer o bobl—dyna ddifrifoldeb a maint y penderfyniadau a oedd yn cael eu gwneud. Ac rwy'n gwybod, Prif Weinidog, eich bod chi'n teimlo'r baich hwnnw, yn union fel yr oedd pob penderfynwr arall yn ei deimlo hefyd. Felly, nid wyf i'n ceisio bychanu lefel y disgwyliad a oedd ar eich ysgwyddau chi, ac yn wir penderfynwyr eraill ledled y Deyrnas Unedig. Ond mae'n ddyletswydd arnom ni i geisio deall sut y gwnaed y penderfyniadau hynny a sut y cawson nhw eu gweithredu.
Yr wythnos diwethaf, dywedodd eich uwch gynghorydd arbennig, wrth gael ei chroesholi gan gadeirydd yr ymchwiliad ei hun, y Farwnes Hallett, ei bod wedi camddefnyddio ei ffôn personol ar gyfer gohebiaeth o fewn y Llywodraeth. Dyna oedd ei geiriau hi; fe wnaeth hi gyfaddef hynny. Felly, o dan god y gwasanaeth sifil sy'n llywodraethu'r berthynas rhwng uwch weision sifil a chynghorwyr arbennig hefyd, o ystyried y cyfaddefiad hwnnw, pa gamau ydych chi'n eu cymryd fel Prif Weinidog i roi'r broses ddisgyblu ar waith fel y byddai'n cael ei defnyddio ar unrhyw fân swyddog neu swyddog iau pe bai datgeliad o'r fath wedi digwydd? Neu a ydych chi'n barod i beidio â gweithredu a chaniatáu i gamweithred o'r fath gael ei hanwybyddu?
Wel, Llywydd, gadewch i mi ymateb yn gyntaf i'r pwynt a wnaeth arweinydd yr wrthblaid. Cyffyrddodd y pandemig fywydau pawb a oedd yn byw yng Nghymru, a chollodd llawer o deuluoedd anwyliaid, ac mae'r ymchwiliad yno i daflu goleuni ar y ffordd y gwnaed penderfyniadau yma yng Nghymru. Rwy'n falch dros ben ei fod wedi treulio'r amser y mae wedi ei dreulio yma yng Nghymru a'i fod wedi gallu gofyn y cwestiynau y mae wedi eu gofyn. Nid dyna fydd cyfanswm y dystiolaeth, fel y dywedodd arweinydd yr wrthblaid, sydd ar gael i bobl yng Nghymru. Yn ogystal â'r holl ddogfennau sydd wedi cael eu cyflwyno i'r ymchwiliad, y mwy na 100 o ddatganiadau sydd wedi cael eu cyflwyno iddo mewn ymateb i geisiadau rheol 9, bydd yr holl wybodaeth honno sydd eisoes yno ar gofnod: mwy na 250 o gynadleddau i'r wasg lle ymddangosodd Gweinidogion gan ateb cwestiynau gan newyddiadurwyr o ba bynnag ddisgrifiad—ni wnaethom ni atal mynediad yr un waith i gynhadledd i'r wasg i unrhyw newyddiadurwr a ofynnodd i fod yn bresennol—y degau ar ddegau o ddatganiadau, dadleuon, cwestiynau sydd wedi cael eu hateb ar lawr y Senedd hon; y sesiynau y cafodd ef a'i ragflaenydd fel arweinydd yr wrthblaid—. Ac roeddwn i bob amser yn ddiolchgar iawn i'r ddau ohonoch chi am ddod bob wythnos i allu clywed yn uniongyrchol gan y prif swyddog meddygol, y prif swyddog gwyddonol, prif weithredwr y GIG yma yng Nghymru, fel y byddai gennych chi fynediad at yr wybodaeth orau a oedd ar gael i ni fel Llywodraeth Cymru. Mae'r cofnod o'r dystiolaeth sydd ar gael yn anferthol, ac rwyf i eisiau gwneud yn siŵr bod gan unrhyw un sydd â chwestiynau i'w gofyn am yr hyn a ddigwyddodd yn y dyddiau anodd iawn hynny y gallu i archwilio'r cofnod hwnnw.
O ran pwynt olaf yr Aelod, Llywydd, nid wyf i'n gyfrifol am god y gwasanaeth sifil; rwy'n gyfrifol am y cod gweinidogol. Gweision sifil yw cynghorwyr arbennig, a chyfrifoldeb yr Ysgrifennydd Parhaol yw arfer awdurdod o ran y materion hynny, nid fy nghyfrifoldeb i.
A chyn i mi symud ymlaen, ar gyfer y cofnod, fi sy'n gyfrifol am staff Comisiwn y Senedd, ac rwy'n siŵr nad oedd arweinydd yr wrthblaid yn ceisio awgrymu unrhyw feirniadaeth o staff TGCh y Senedd, wrth iddo holi'r Prif Weinidog, o ran unrhyw ddata a gollwyd gan yr adran TGCh. Mae diweddariadau meddalwedd yn gymhleth iawn ac yn arwain at oblygiadau i'n holl ddyfeisiau, ac yn gwbl sicr nid oherwydd adran TGCh y Senedd y collwyd y data. Felly, unrhyw feirniadaeth o staff yr adran honno, rwy'n siŵr na wnaethoch chi awgrymu hynny.
Arweinydd Plaid Cymru nawr, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Roedd llawer o bobl yn anghrediniol y byddai'r Prif Weinidog yn gwrthod ateb cwestiynau yma yn y Senedd yr wythnos diwethaf am bandemig COVID, tra'n barod i ateb cwestiynau yn y cyfweliad Times Radio hwnnw ychydig ddiwrnodau yn ddiweddarach. Mae'r Prif Weinidog wedi dweud wrthym ni heddiw ei fod, yn y cyfweliad hwnnw, wedi gallu rhoi atebion a luniwyd yn ofalus iawn i'r newyddiadurwr. Rwy'n siŵr nad yw'n awgrymu y bu cytundeb ymlaen llaw ynghylch pa gwestiynau yn union y byddai'r newyddiadurwr yn eu gofyn iddo. Fel cyn-newyddiadurwr darlledu fy hun, rwy'n siŵr nad dyna sut y byddai'n digwydd. A gwn ei fod yn berffaith abl i lunio atebion yn ofalus yma yn y Senedd hefyd. Ond a wnaiff y Prif Weinidog gyfaddef nawr y bydd ei fethiant i ateb y cwestiynau hynny yr wythnos diwethaf, tra'n barod i roi'r cyfweliad radio, yn cael ei ystyried fel ymgais i osgoi craffu seneddol?
Na, Llywydd, rwy'n gwrthod hynny'n llwyr. Mae'n gyhuddiad disynnwyr, a dylai arweinydd Plaid Cymru wybod yn well na'i wneud. Oherwydd rwy'n ateb cwestiynau ar lawr y Senedd hon bob wythnos. Byddaf yma yr wythnos nesaf, fel y dywedodd y Llywydd, yn ateb cwestiynau ar ôl i mi roi fy nhystiolaeth. Byddaf yn ateb cwestiynau yr wythnos nesaf gerbron y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog. Byddaf yn ateb cwestiynau ar yr amser iawn. Pan ddywedais i yma yr wythnos diwethaf, ac, fel y dywedais i heddiw, pan fyddaf yn ateb cwestiynau mewn cyfweliad â newyddiadurwr—. Ac, wrth gwrs, ar hynny, o leiaf, roedd arweinydd Plaid Cymru yn iawn: doedd gen i ddim syniad pa gwestiynau fyddai'n cael eu gofyn i mi. Ond, pan ofynnwyd cwestiwn i mi a allai effeithio ar fy nhystiolaeth gerbron yr ymchwiliad, roeddwn i'n ofalus i wneud yn siŵr nad oeddwn i'n dweud dim nad oedd eisoes ar gael ar y cofnod cyhoeddus. A dyna'r parch y byddaf yn ei ddangos i'r ymchwiliad.
Ac, wrth gwrs, mae'r Prif Weinidog yn berffaith abl i lunio'r atebion hynny yn union yr un ffordd yma yn y Senedd, ac i osgoi'r hyn y gallai eu hystyried fel y peryglon o ragfarnu ei dystiolaeth i'r ymchwiliad COVID yfory. Rwy'n ailadrodd yr hyn a ddywedais yr wythnos diwethaf: ein cyfrifoldeb ni yw craffu, cyfrifoldeb y Prif Weinidog yw agor ei hun i graffu—fel, wrth gwrs, y mae'n ei wneud ar sawl achlysur—ond ni sy'n cael dewis pryd rydym ni'n gofyn y cwestiynau yr ydym ni eisiau eu gofyn. Nawr, rwy'n mawr obeithio y bydd y Prif Weinidog nesaf yn agor ei hun i graffu hefyd. Fe wnaeth y ceffyl blaen ar gyfer y swydd honno, y Gweinidog iechyd yn ystod y pandemig, wrth gwrs, roi tystiolaeth i'r ymchwiliad ddoe. Gadewch i ni edrych ar yr hyn a ddarganfuwyd gennym ni o'r sesiwn honno: paratoad annigonol ar gyfer y pandemig anghywir; colli negeseuon WhatsApp; cyfarpar diogelu personol nad oedd yn addas i'r diben; modelu cyfyngiadau symud a wnaed yn rhy hwyr; y penderfyniad anghywir am gêm rygbi'r chwe gwlad. Mae'r holl gyfaddefiadau hyn yn arwain at fwy o gwestiynau nag atebion, ond prin y ceir unrhyw amser i'w gofyn, wrth gwrs. Roedd rhai anawsterau technegol ddoe, ond dywedodd cadeirydd yr ymchwiliad fod yn rhaid cwblhau tystiolaeth Vaughan Gething yr un diwrnod o hyd—dim ond enghraifft ymarferol o pam mae angen ymchwiliad COVID penodol i Gymru, ond, wrth gwrs, gwrthododd y Prif Weinidog roi'r ymchwiliad hwnnw i ni. Felly, a wnaiff ef ddweud wrthym ni yma yn y Senedd heddiw pa agwedd ar dystiolaeth Vaughan Gething sy'n peri'r pryder mwyaf iddo?
Wel, na wnaf, wrth gwrs, Llywydd, gan fod cwestiwn yr Aelod yn enghraifft dda o pam nad yw'r math hwnnw o gwestiwn yn cael ei ofyn i mi yn briodol cyn i mi ateb cwestiynau gerbron yr ymchwiliad. Mae'n dweud wrthyf i, 'Wrth gwrs y gallwn i lunio ateb gofalus i'w gwestiwn', a phe bai wedi gofyn cwestiwn i mi na wnaeth fy nhynnu i'n syth i mewn i'r dystiolaeth sy'n cael ei darparu—tystiolaeth ar lw, tystiolaeth i ymchwiliad statudol—. Mae'n gwbl anghywir, Llywydd, ac roedd y cwestiwn hwnnw yn enghraifft dda iawn o ba mor anghywir y gallwch chi fod wrth geisio ailchwarae ar lawr y Senedd ymchwiliad sydd wedi cael ei sefydlu yn benodol er mwyn gallu archwilio, yn yr achos hwn, gweithredoedd Llywodraeth Cymru. Mae'n anghywir i ofyn i mi ac ni wnaf i gael fy nhynnu i mewn i'r sgwrs honno.
Yn amlwg, mae'n destun edifeirwch na all y Prif Weinidog wahaniaethu rhwng craffu seneddol a'r cwestiynau y bydd ymchwiliad COVID ei hun yn eu gofyn iddo yn briodol. Mae'r cyfweliad Times Radio y cyfeiriais ato yn gynharach wedi bod yn ddadlennol mewn cyd-destunau heblaw COVID yn unig. Wrth siarad am arweinydd Llafur y DU, Keir Starmer, dywedodd y Prif Weinidog, 'Os byddaf angen siarad ag ef unrhyw bryd, rwy'n anfon neges destun ac o fewn awr rydym ni ar y ffôn, yn siarad.' Felly, ddydd Sul, pan wrthododd y darpar Ganghellor Llafur, Rachel Reeves, ddiystyru toriadau gwariant mewn rhai meysydd, a wnaeth y Prif Weinidog anfon neges destun at Keir Starmer wedyn i nodi pa mor drychinebus fyddai hynny i Gymru? Os felly, pa mor gyflym wnaeth ef ymateb a beth ddywedodd ef?
Wel, Llywydd, y rheswm y gallaf i fod yn hyderus, os byddaf yn gofyn am sgwrs gyda Keir Starmer, y byddaf yn ei chael yw na fyddwn i byth yn gwastraffu'r cyfleoedd hynny trwy wneud y math o beth y mae arweinydd Plaid Cymru newydd ei awgrymu. Rwy'n gwybod, os wyf i eisiau cael sgwrs iawn am faterion sydd o bwys i Gymru, yna mae'n rhaid i mi ddefnyddio'r cyfleoedd hynny at y dibenion hynny. Mae ei gwestiwn, y bwriedir iddo awgrymu y byddai galwad gen i ar y mater hwnnw rywsut yn ganlyniadol, mor bell o realiti sut mae'n rhaid i bleidiau fod mewn llywodraeth, yn hytrach nag yn y busnes o garfanau pwyso ac—wel, fe wnaf i stopio yn y fan yna. [Torri ar draws.] Wel, pleidiau sy'n gweithredu ar sail bod yn garfanau pwyso, yn hytrach na bod yn bleidiau difrifol o lywodraeth. Mae gen i ofn mai'r cwbl y mae ei gwestiwn yn ei wneud yw datgelu'r gagendor sy'n dal i fodoli.
3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi datblygu gwledig yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ60821
Diolch i Cefin Campbell am y cwestiwn, Llywydd. Fe gafodd yr holl arian oedd ar gael drwy raglen datblygu gwledig Cymru yr Undeb Ewropeaidd 2014-20, sef £846 miliwn, ei fuddsoddi'n llwyddiannus yng Nghymru. Mae'r cyrhaeddiad hwn yn dangos ein hymrwymiad i gefnogi datblygu gwledig.
Diolch, Brif Weinidog. Efallai eich bod chi'n cofio mai'r cwestiwn cyntaf ofynnais i chi yn y Siambr hon, yn ôl yn 2021, oedd: a oes angen creu strategaeth adfywio gwledig a hefyd strategaeth i fynd i'r afael â'r problemau unigryw sy'n wynebu cefn gwlad Cymru? Yn y bôn, yr ateb ges i oedd, 'Nac oes', achos, meddech chi, does yna ddim unrhyw faterion economaidd a chymdeithasol sydd yn unigryw wledig, a'u bod nhw'n ddim gwahanol i'r problemau sydd yn wynebu ardaloedd trefol.
Nawr, ers hynny, mae tystiolaeth y Sefydliad Bevan yn dangos taw cymunedau gwledig sydd wedi cael eu taro waethaf yn ystod yr argyfwng costau byw. Mae aelwydydd off-grid yn wynebu tlodi tanwydd. Mae trafnidiaeth gyhoeddus wledig yn crebachu. Mae problemau parhaus ynglŷn â phrinder gofal plant, band eang anaddas, diffyg swyddi o ansawdd, ac yn y blaen ac yn y blaen. Felly, o ystyried eich bod, fel Llywodraeth, wedi bod yn gwrthod mynd i'r afael â hyn, dwi wedi gwneud gwaith fy hun ar dlodi gwledig, ac mi fyddaf yn lansio strategaeth ddrafft yr wythnos ar ôl nesaf. Felly, gaf i ofyn ichi unwaith eto, Brif Weinidog, o bosibl am y tro olaf: a ydych chi'n cytuno â fi ei bod hi'n amser inni ddatblygu strategaeth adfywio ar gyfer Cymru wledig?
Diolch yn fawr i Cefin Campbell. Dwi yn cofio'r cwestiwn gwreiddiol ar ôl yr etholiad yn 2021. Mae lot o'r pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud yn bwysig ac yn berthnasol. Wrth gwrs y mae rhai pethau yng nghefn gwlad yn wahanol i'r hyn sy'n wynebu pobl sy'n byw yng Nglan yr Afon yng ngorllewin Caerdydd. Gallaf i wneud nifer o bwyntiau am gynllun i ymateb i broblemau'r bobl sy'n byw ar ystâd yn Nhrelái, er enghraifft, sy'n hollol wahanol i broblemau'r bobl sy'n byw yng nghefn gwlad, ond y pwynt yw: a ydy'r pethau strategol yn wahanol? Wrth gwrs bod y pwyntiau sy'n berthnasol i gefn gwlad yn wahanol fel yna, ond ydy'r strategaeth yn wahanol? I fi, y peth pwysig yw cael strategaeth ar gyfer yr economi i Gymru i gyd. Mae hwnna'n mynd i godi pobl sy'n byw yng nghefn gwlad a phobl sy'n byw mewn dinasoedd a phobl sy'n byw yn y Cymoedd hefyd. Ac mae lot yn well i fi i dreial meddwl am Gymru i gyd mewn ffordd strategol ac, ar yr un amser, i greu atebion sy'n ymateb i'r pethau sydd yn wahanol mewn nifer o gyd-destunau yng Nghymru.
Prif Weinidog, rwyf i bob amser yn credu bod datblygu gwledig yn dechrau gyda thwf gwledig, a lluniodd fy nghyd-Aelod Sam Kurtz a'r grŵp trawsbleidiol ar dwf gwledig eu hadroddiad yr wythnos diwethaf ar dwf yn yr economi wledig, y mae'n dangos prop hyfryd ar ei gyfer yn y fan yna. Roedd ganddo nifer o argymhellion, ac un oedd sefydlu bwrdd datblygu yng nghefn gwlad Cymru i helpu i hwyluso twf gwledig, pennu strategaeth glir ar gyfer Cymru wledig a gosod targedau seilwaith ar sut y gallwn ni wella Cymru wledig. Mae llawer o etholwyr yr wyf i'n siarad â nhw ynglŷn â phan oedd gennym ni'r hen fwrdd datblygu gwledig yn dweud ei fod yn dda iawn ac y gwrandawyd ar lawer o'r pryderon yr oedd gan fusnesau ac y gweithredwyd arnyn nhw. Felly, un o'r prif argymhellion yn yr adroddiad oedd ailsefydlu hwnnw, felly mae gen i ddiddordeb, Prif Weinidog, fel un o'ch camau ymadawol fel Prif Weinidog Cymru efallai, pa un a yw hyn yn rhywbeth yr hoffech chi ei sefydlu gan Lywodraeth Cymru.
Llywydd, hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r grŵp trawsbleidiol, a Sam Kurtz yn ei arwain, am yr adroddiad. Rwyf wedi cael cyfle i'w ddarllen. Mae'n werth ei ddarllen a bydd yn ddeunydd pwysig iawn i Brif Weinidog newydd a'r tîm o Weinidogion y bydd yn ei arwain. Fel mewn unrhyw adroddiad, roedd rhannau ohono yr oeddwn i'n cytuno â nhw ac roedd rhannau ohono nad oeddwn i'n cytuno â nhw. Mae'n mynd i fod yn adroddiad sy'n haeddu'r math hwnnw o drafodaeth ac ystyriaeth. Roeddwn i'n meddwl bod ganddo bethau pwysig iawn i'w dweud, er enghraifft, am ddatblygu sgiliau yn yr economi wledig. Roeddwn i'n meddwl bod ganddo rai pethau diddorol i'w dweud am fforymau ar y cyd, lle gallwn ni ddod at ein gilydd i wneud yn siŵr y gellir dod â'r amrywiaeth o safbwyntiau ar sut i wneud yn well yn y dyfodol at ei gilydd. Doeddwn i ddim yn cytuno â rhai o'r pethau yr oedd yn eu dweud am reolau cynllunio. Doeddwn i ddim yn cytuno â rhai o'r pethau yr oedd yn eu dweud am dwristiaeth wledig, er fy mod i'n cytuno â phethau eraill yr oedd yn eu dweud am y mater hwnnw.
Yr hyn y mae'n debyg nad wyf i'n cael fy nenu ato, Llywydd—ond ni fydd yn fater i mi—yw'r syniad o fynd yn ôl at rywbeth a oedd yno o'r blaen. Yn union fel y mae James Evans wedi cyfarfod â phobl sy'n dweud wrtho pa mor dda oedd hi yn hen ddyddiau'r bwrdd datblygu gwledig, rwy'n gallu cofio, yma ar lawr y Cynulliad, pobl yn bod yn gwbl feirniadol o'r bwrdd hwnnw ar yr adeg pan oedd yn weithredol. Felly, nid wyf i'n credu mai dyma'r trywydd gorau i feddwl y gallwch chi ail-greu, o dan amodau heddiw, rhywbeth a oedd yn berthnasol yn ei amser. Mae'r syniad o fforwm sy'n gallu dod â phobl at ei gilydd yn wahanol ac rwy'n credu mai dyna lle byddai'r ddadl ar yr adroddiad yn fwyaf buddiol.
Rwy'n aml yn rhwystredig, fel Llywydd, o fethu â gallu ymateb ar bwynt polisi penodol sy'n cael ei drafod ar lawr y Senedd. Fel rhywun a oedd yn arfer gweithio i fwrdd datblygu cefn gwlad Cymru yn y 1990au, rwy'n arbennig o rhwystredig ar hyn o bryd, ond fe wnawn ni ei gadael hi yn y fan yna, i'w barhau.
Cwestiwn 4, John Griffiths.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â newid hinsawdd yn Nwyrain Casnewydd? OQ60848
A gaf i ddiolch i John Griffiths, Llywydd? Mae'n rhaid i fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd fod yn ymdrech ar y cyd. Rwy'n cymeradwyo Cyngor Dinas Casnewydd am ei waith ar y cyd â Llywodraeth Cymru i gefnogi datgarboneiddio, gan arwain drwy esiampl i ddarparu cerbydau dim allyriadau a seilwaith gwefru cerbydau trydan yn etholaeth yr Aelod.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna, Prif Weinidog. Rydym ni'n gwybod bod Cymru yn arwain y byd o ran cyfraddau ailgylchu trefol, ac rwy'n falch iawn eich bod chi wedi cydnabod rôl Cyngor Dinas Casnewydd, ac rwy'n credu bod yr un peth yn wir am Gyngor Sir Fynwy yn fy ardal i, o ran y gwaith y maen nhw wedi ei wneud a'r cyfraniad y maen nhw wedi ei wneud.
O dan ddatganoli, Prif Weinidog, rydym ni wedi gweld cyfraddau ailgylchu trefol yn cynyddu o lai na 5 y cant i bron i 66 y cant erbyn hyn, i wneud Cymru yn arweinydd byd pendant. Mae hwnnw'n llwyddiant enfawr i'r Cynulliad, y Senedd bellach, yr wyf i'n credu y dylid ei gydnabod yn eang yn y Siambr hon a thu hwnt, Prif Weinidog. Ond, fel erioed, y cwestiwn yw sut rydym ni'n adeiladu ar y llwyddiant hwnnw. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi, rwy'n credu, tua £1 biliwn mewn ailgylchu trefol ers dyfodiad datganoli, ond a allech chi ddweud wrthym ni heddiw, Prif Weinidog, sut y byddwn ni'n adeiladu ar hynny, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn adeiladu ar y llwyddiant hwnnw i gynyddu cyfraddau ailgylchu hyd yn oed ymhellach, gan weithio gyda'n partneriaid a'n rhanddeiliaid allweddol?
Diolch i John Griffiths am hynna. Mae'n iawn i ddathlu llwyddiannau awdurdodau lleol Cymru. Mae pum awdurdod lleol yng Nghymru eisoes yn bodloni neu'n rhagori ar y targed statudol newydd o ailgylchu o leiaf 70 y cant. Mae hynny'n cynnwys sir Fynwy, ac rwy'n siŵr bod hynny o ganlyniad i ymdrechion y weinyddiaeth bresennol, ond heb os, bydd yn tynnu ar hanes hirach o waith llwyddiannus yn y maes hwnnw. Llywydd, gadewch i mi roi un ffigur rhyfeddol arall, rwy'n credu, i chi o lwyddiant Cymru yn y maes hwn. Yn 2012-13, cafwyd gwared ar 42 y cant o wastraff yng Nghymru drwy safleoedd tirlenwi—42 y cant. Yn 2022-23, 10 mlynedd yn ddiweddarach, 1.6 y cant oedd y ffigur hwnnw. Mae hynny'n gwbl ryfeddol, onid yw, y ffordd yr ydym ni nid yn unig wedi llwyddo i gynyddu cyfraddau ailgylchu, ond rydym ni wedi osgoi'r canlyniadau gwaethaf o wastraff yn mynd i safleoedd tirlenwi.
Nawr, mae John Griffiths yn gofyn sut y byddwn ni'n gwneud mwy, Llywydd. Ym mis Ebrill eleni, byddwn ni'n cymryd cam pwysig iawn ymlaen. Rwy'n canmol gwaith y Gweinidog Newid Hinsawdd yn y maes hwn. Sylwais, yr wythnos diwethaf ar lawr y Senedd, fod Aelodau Ceidwadol yn gofyn i ni arafu'r hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud, ond ni fyddwn ni'n gwneud hynny, oherwydd, yn yr un modd ag y mae dinasyddion Cymru wedi gwneud ymdrechion enfawr, felly hefyd nawr y mae angen i fusnesau Cymru chwarae eu rhan yn yr ymdrech ailgylchu honno hefyd. Bydd y rheoliadau ailgylchu yn y gweithle yn ei gwneud yn ofynnol i bob gweithle busnes, cyhoeddus a thrydydd sector wahanu deunyddiau allweddol y gellir eu hailgylchu, yn union fel y mae bron pawb yn y Siambr hon fwy na thebyg yn ei wneud bob wythnos yn eu cartrefi eu hunain. Bydd hynny'n cynyddu ailgylchu, bydd yn lleihau ymhellach fyth faint o wastraff sy'n cael ei anfon i'w losgi ac i safleoedd tirlenwi. Bydd yn gwella ansawdd a maint deunyddiau y gellir eu hailgylchu yn rhan o'r economi gylchol honno yr ydym ni'n ceisio ei sicrhau yma yng Nghymru. Trwy wneud hynny, byddwn ni'n dod o hyd i ffordd, yn gyflymach fyth, i'r dyfodol yr ydym ni eisiau ei greu yma yng Nghymru.
Prif Weinidog, ddoe, cyhoeddodd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ddatganiad ysgrifenedig am drafnidiaeth wledig. Ynddo, dywedodd
'mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod trafnidiaeth gyhoeddus, teithiau cerdded a beicio yn cyfrif am 45% o deithiau erbyn 2040'
i helpu i gyrraedd targedau allyriadau carbon. Nawr, i lawer ledled Cymru, Prif Weinidog, nid yw hyn yn bosibl gyda rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus annibynadwy. Edrychwch ar yr ystadegau brawychus diweddaraf am Trafnidiaeth Cymru sy'n eiddo i'r blaid Lafur. Fe wnaeth Trafnidiaeth Cymru gasglu gwerth mwy nag 1 filiwn o funudau o oediadau yn 2023, a dyna'r record waethaf hyd yn hyn—[Torri ar draws.]
Newydd gyrraedd mae hi.
Mae hyn er bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi swm syfrdanol o £1 biliwn o arian trethdalwyr i'r sefydliad. Felly, Prif Weinidog, mae'n rhaid i mi ofyn: pa mor falch ydych chi o Trafnidiaeth Cymru a faint y mae wedi bod yn perfformio o dan eich goruchwyliaeth, ac a ydych chi'n cytuno ei bod yn mynd i fod yn eithriadol o anodd cael pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus pan mai dyma'r realiti ar lawr gwlad?
Wel, Llywydd, mae rhybudd ofnadwy yng nghwestiwn yr Aelod am ddarllen ar lafar gwestiwn y mae rhywun wedi ei ysgrifennu ar eich cyfer ymlaen llaw, a, hyd y gallaf ei ddweud, ei ofyn yn y cwestiwn anghywir hefyd, oherwydd cwestiwn 1 oedd y cwestiwn a oedd yn ymdrin â thrafnidiaeth gyhoeddus yma. Ac fe wnes i ymdrin bryd hynny â'r pwynt annilys am yr 1 filiwn o funudau y gwnaeth yr Aelod ei ailadrodd wedyn yn ei chwestiwn.
Mae'r Llywodraeth hon yn parhau i fod yn gwbl uchelgeisiol, Llywydd, am y ffordd y bydd yn rhaid i bob un ohonom ni, nid yn unig o ran ailgylchu, nid yn unig yn y ffordd y bydd yn rhaid i adeiladau newid, fod yn barod i newid y ffordd yr ydym ni'n teithio os ydym ni'n mynd i wneud y cyfraniad y mae angen i Gymru ei wneud i gyrraedd ein targedau newid hinsawdd. Nid oes unrhyw ran o'n bywydau a fydd yn cael ei gadael heb ei chyffwrdd gan yr ymdrech ar y cyd y mae'n rhaid ei gwneud os ydym ni'n mynd i drosglwyddo'r blaned i'r rhai sy'n dod ar ein holau mewn cyflwr addas ar gyfer eu dyfodol. Dyna pam nad ydym ni'n sefyll yn ôl o'n huchelgeisiau ar gyfer teithio llesol; dyna pam nad ydym ni'n sefyll yn ôl o'n huchelgeisiau i wneud yn siŵr bod pobl yn gallu cerdded, beicio, defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Efallai heddiw y bydd Llywodraeth y DU yn cefnu ymhellach fyth ar ei chymwysterau gwyrdd trwy gychwyn cenhedlaeth newydd o orsafoedd pŵer nwy heb unrhyw gynlluniau—dim cynlluniau o gwbl—ar gyfer dal carbon ynddyn nhw; mae'r Llywodraeth hon wedi cymryd ein cyfrifoldebau o ddifrif erioed.
5. Pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud tuag at wella addysg dros y chwe blynedd diwethaf? OQ60825
Yn ystod y chwe blynedd diwethaf rydym wedi diwygio yn sylfaenol gwasanaethau ar gyfer plant ag anghenion dysgu ychwanegol, wedi datblygu a gweithredu Cwricwlwm newydd i Gymru, ac wedi creu y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil newydd. Bydd y rhain, a datblygiadau eraill, yn parhau i wella addysg yng Nghymru am flynyddoedd lawer i ddod.
Prif Weinidog, ers i chi ddechrau yn y swydd, gellir crynhoi addysg yng Nghymru gydag un gair: methiant. Ers i chi ddod yn Brif Weinidog, mae eich Llywodraeth wedi torri cyllidebau addysg i'r asgwrn flwyddyn ar ôl blwyddyn mewn termau arian parod—£56 miliwn oedd yr un mwyaf diweddar. Mae'r Llywodraeth wedi methu â mynd i'r afael â'r argyfwng recriwtio a chadw athrawon yng Nghymru—ac mae'n argyfwng, yn enwedig y Llywodraeth hon yn methu â denu athrawon i addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg mewn pynciau craidd. Mae cynnydd amlwg wedi bod mewn ymddygiad gwael a thrais—5,000 o ddigwyddiadau yn y pum mlynedd diwethaf. Fe wnes i ymweld ag ysgol gynradd ddoe a oedd yn frawychus. Doeddwn i ddim yn disgwyl iddyn nhw ddod ataf gyda phroblem go iawn gyda thrais ac ymddygiad gwael yn eu hysgol.
Mae absenoldebau yn dal i godi, nid yw trafnidiaeth ysgol yn ddigonol o hyd, mae safonau addysg ar ei lefel isaf erioed, mae Cymru ar waelod safleoedd PISA, ymhell y tu ôl i'w chymheiriaid yn y DU—gallwn fynd ymlaen ac ymlaen, Prif Weinidog. Yn syml, mae eich Llywodraeth wedi methu cenhedlaeth o ddysgwyr ledled Cymru, yn enwedig y rhai ag anghenion dysgu ychwanegol, y canlyniad oedd fy mod i'n dyst i athrawon yn eu dagrau wrth i mi deithio o gwmpas Cymru i ymweld ag ysgolion. Prif Weinidog, hoffwn wybod hyn: pam nad ydych wedi blaenoriaethu addysg? Pam nad ydych chi wedi blaenoriaethu pob plentyn yn y wlad hon i gael yr addysg orau y maen nhw'n ei haeddu? Yn hytrach, rydych chi'n blaenoriaethu mwy o arian i fwy o wleidyddion dros athrawon a chefnogaeth i'n hysgolion.
Yn nhraddodiad mawr y Ceidwadwyr yma, does gan yr Aelod ddim gair da i'w ddweud dros unrhyw aelod o staff nac unrhyw blentyn yma yng Nghymru. Mae hi wedi gofyn i mi am y chwe blynedd diwethaf. Gadewch imi roi chwe enghraifft dda iddi o sut mae'r Llywodraeth hon yn mynd ati i fuddsoddi mewn addysg.
Y cyntaf yw'r cynnig gofal plant, llwyddiant rhyfeddol y buddsoddiad Dechrau'n Deg yr ydym wedi'i wneud fel rhan o'n cytundeb cydweithio, gyda dros 120 y cant wedi'i gyflawni yng ngham 1, a 9,500 o blant ychwanegol i gymryd rhan yn yr addysg blynyddoedd cynnar iawn honno trwy gam 2. Am gyferbyniad i'r cynllun yn Lloegr, sy'n dadfeilio o flaen llygaid pobl wrth i'r Llywodraeth fethu â chynhyrchu'r lleoedd hynny. Yma yng Nghymru, mae 9,500 o leoedd—nid cynllun, ond yn digwydd mewn gwirionedd yng Nghymru.
Gadewch imi roi'r ail reswm iddi er mwy iddi fod ychydig yn fwy siriol nag y llwyddodd yn gynharach: prydau ysgol am ddim i'n plant—wedi'i wrthwynebu, wrth gwrs, gan ei phlaid hi. Mae tua 150,000 o ddisgyblion ychwanegol yn elwa ar y polisi hwnnw, a 17 miliwn o brydau bwyd am ddim ychwanegol yn cael eu darparu i blant yn ein hysgolion.
Ceisiodd feirniadu addysg Gymraeg ymhlith ei hymosodiad ar addysg. Addysg cyfrwng Cymraeg yw llwyddiant mawr y 25 mlynedd diwethaf, ac mae'r Llywodraeth hon wedi bod ar y daith honno bob cam o'r ffordd. A nawr mae gennym ein gwasanaeth trochi hwyr, enghraifft ragorol arall, gyda diddordeb ynddo o bob cwr o'r byd, o sut y gallwch helpu pobl ifanc yn nes ymlaen yn eu gyrfa addysg i ennill gallu yn y Gymraeg fel y gallant gwblhau eu haddysg yn y ffordd honno.
Mae'r rhaglen Seren; mae 53 y cant o'r holl bobl ifanc sy'n cymryd rhan ynddi yn mynd ymlaen i brifysgolion Grŵp Russell. Mae gennym fyfyrwyr Safon Uwch sy'n perfformio'n rhagorol ac sy'n perfformio'n well na'u cymheiriaid yn Lloegr flwyddyn ar ôl blwyddyn. A bydd y nifer cynyddol hwnnw o bobl ifanc o Gymru yn mynd ymlaen i astudio mewn addysg uwch, gyda'r twf cyflymaf oll yn dod o'r bobl ifanc hynny sy'n byw mewn cymunedau difreintiedig. Dyna gofnod addysg yng Nghymru, dyna gyflawniad ein pobl ifanc, dyna pam mae staff ein hysgolion yn cael eu gwerthfawrogi ac yn haeddu cael eu gwerthfawrogi.
Llywydd, efallai y byddaf yn gorffen gyda'r pwynt hwn: rwy'n gweld yn yr arolwg barn diweddaraf, o bobl ifanc 18 i 24 oed yng Nghymru, fod 93 y cant yn bwriadu pleidleisio dros bleidiau heblaw'r Blaid Geidwadol. Mae hynny'n awgrymu i mi fod rhywbeth yn mynd yn iawn yn ein gwasanaeth addysg.
Er mwyn dangos yr holl bwyntiau rydych chi wedi'u gwneud, Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, aeth Huw Irranca-Davies, AS Ogwr, a fi i ymweld â Sony, ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac fe gawsom ni eistedd yn un o'u gweithdai cynaliadwyedd addysgol gydag Ysgol Gyfun Porthcawl. Wir i chi, cawsom ni ein syfrdanu gan ba mor frwdfrydig, arloesol a huawdl yr oedden nhw. Roedden nhw'n ysu i sefyll ar eu traed ac egluro eu hatebion gwyddonol wrthym ar gyfer mynd i'r afael â newid hinsawdd. Roedd llawer ohono yr hyn rydych chi wedi ein dysgu ni bob amser—y gwynt, dŵr, tonnau. Ond nid yn unig hynny; dywedodd llawer ohonyn nhw eu bod nhw eisiau astudio i fod yn beirianwyr a'u bod eisiau gwybod mwy am brentisiaethau a rhaglenni graddedigion Sony. Felly, Prif Weinidog, sut allwn ni barhau, am y chwe blynedd nesaf, 10 mlynedd, i feithrin yr angerdd, y mwynhad, y diben a'r chwilfrydedd sydd gan fyfyrwyr—nawr a thrwy ddysgu gydol oes? Diolch.
Diolch yn fawr iawn i Sarah Murphy. Am gyfraniad gwahanol. Mae'n braf dathlu'r bobl ifanc sydd gennym ni yma yng Nghymru, gyda'u holl egni, eu huchelgais, eu dymuniad i wneud cyfraniad i ddyfodol ein cenedl. Diolch iddi am dynnu sylw at bwysigrwydd astudiaethau peirianneg ym mywydau'r bobl ifanc hynny. Gadewch imi ganmol y gwaith y mae Sarah ei hun a chyd-Aelodau eraill yn y Siambr hon wedi'i wneud, yn enwedig i gefnogi menywod mewn pynciau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg yma yng Nghymru. Os ydym ni'n mynd i manteisio ar y brwdfrydedd hwnnw, ymrwymiad ein pobl ifanc, mae'n rhaid iddo fod ein holl bobl ifanc. Mae angen i'r hanner hwnnw o'r boblogaeth a fydd ein dyfodol wybod bod y pynciau STEM a'r gyrfaoedd sy'n llifo ohonyn nhw ar gael yn gyfartal iddyn nhw a bod modelau rôl anhygoel iddyn nhw yma yng Nghymru y gallan nhw edrych atynt, er mwyn helpu i lywio eu dyfodol eu hunain.
6. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i wella gwasanaethau cymorth pontio i bobl ifanc sy'n agored i niwed? OQ60840
Bydd deddfwriaeth yn nhymor y Senedd hon yn ymestyn hawl i gynghorydd personol i bob person ifanc â phrofiad o ofal nes ei fod yn 25 oed. Bydd y safonau cenedlaethol cyntaf erioed ar gyfer ymarfer gwaith cymdeithasol gofal plant yn cynnwys safonau penodol ar gyfer pontio, y gall cynghorwyr helpu i'w sicrhau.
Diolch am yr ymateb.
Mae'n dda clywed pa gynnydd sydd wedi ei wneud. Mae llawer o feysydd y gallem ni edrych arnynt o ran gwasanaethau pontio i blentyn sy'n symud i fod yn oedolyn: iechyd meddwl, plant ag anableddau yn symud i fyd oedolion o fod yn anabl. Mae gennym wasanaethau anorecsia ac anhwylder bwyta hefyd, lle gwyddom fod anawsterau wrth symud o fod yn blentyn i fod yn oedolyn. Ond rwyf eisiau canolbwyntio ar un maes penodol, sef digartrefedd. Fe wnaethoch chi gyffwrdd yn y fan yna ar bobl ifanc sydd â phrofiad o ofal. Mae pryder bod y cynigion presennol gan Lywodraeth Cymru yn y Papur Gwyn ynghylch tai a digartrefedd mewn gwirionedd yn ei gwneud yn ofynnol i berson ifanc â phrofiad o ofal nodi ei hun fel rywun sydd wedi â phrofiad o ofal cyn y byddai ganddo hawl i lety. Mae'n debyg mai'r broblem, mewn gwirionedd, yw, os bu gwaith amlasiantaethol da, ni ddylai fod unrhyw faich ar y person ifanc hwnnw i orfod gwneud hyn yn hysbys. Felly, tybed a allem ailedrych ar y siarter rhianta corfforaethol i sicrhau bod eglurder yno nad oes yn rhaid i berson â phrofiad o ofal nodi ei hun felly er mwyn bod â hawl i lety. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Diolch yn fawr i Jane Dodds am y cwestiynau ychwanegol.
Mae'r Papur Gwyn wedi cau ei gyfnod ymgynghori, mae'r ymatebion iddo yn cael eu dadansoddi, ac rwy'n siŵr y bydd y pwyntiau y mae Jane Dodds wedi'u gwneud ar lawr y Senedd y prynhawn yma yn cael eu hystyried yn hynny. Mae fy narlleniad i o'r Papur Gwyn ychydig yn wahanol i'w un hi, oherwydd fy nealltwriaeth i o'r Papur Gwyn yw nad yw'n rhoi rhwymedigaeth ar y person ifanc; mae'n ofynnol i awdurdodau tai sicrhau eu bod yn darparu'r gwasanaethau ychwanegol hynny i rywun o'r system ofal. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt y mae Jane Dodds wedi'i wneud, Llywydd, na ddylai'r cyfrifoldeb am hynny fod gyda'r person ifanc ei hun. Mater i'r awdurdod tai yw gwneud yr ymholiadau hynny, yn enwedig os yw'r person ifanc yn hysbys i'r system yn barod a bod yr awdurdod lleol yn rhiant i'r plentyn. Nid mater i'r plentyn yw gwneud hynny'n hysbys; yr awdurdod ei hun fydd yn gwneud hynny. Rwy'n credu mai dyna lle mae'r Papur Gwyn yn awgrymu y dylai'r cyfrifoldeb fod. Dydyn ni yn sicr ddim eisiau i berson ifanc orfod ail-fyw'r profiadau anodd a thrawmatig y maen nhw wedi'u profi er mwyn gallu agor y drws i'r gwasanaethau y mae eu hangen arnyn nhw. Mater i awdurdodau cyhoeddus yw ysgwyddo'r cyfrifoldeb hwnnw drostyn nhw eu hunain, ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn pwysleisio'r pwynt hwnnw wrth i ni weithio ein ffordd drwy'r ymatebion i'r ymgynghoriad.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer diwygio bysiau? OQ60822
Diolch yn fawr i Hefin David am y cwestiwn. Mae cyhoeddi'r map ffordd ar gyfer diwygio bysiau y mis yma yn garreg filltir enfawr yn ein rhaglen, sy'n fwy uchelgeisiol nag unrhyw un arall ar draws y Deyrnas Unedig. Y pen draw fydd deddfwriaeth i sicrhau bod bysiau yn diwallu anghenion cymunedau lleol, yn hytrach na gofynion masnachol gweithredwyr bysiau.
Diolch, Prif Weinidog. Ychydig cyn i mi ddod at fy nghwestiwn atodol hoffwn groesawu Kaia, Reggie a Nia o flwyddyn 10 Ysgol Uwchradd Bedwas, sy'n ysgrifennu fy araith ar gyfer fy nadl fer ar 'A ddylid gwahardd ffonau symudol mewn ysgolion?' Maen nhw yn yr oriel heddiw.
Wrth siarad am Fedwas, roeddwn i ym Medwas wythnos i ddydd Gwener diwethaf, lle y gwnaethom ni gynnal gymhorthfa bysiau gyda Trafnidiaeth Cymru, Stagecoach, arweinydd y cyngor a Wayne David AS. Daeth dros 30 o drigolion i ofyn cwestiynau. Un o'r pethau a oedd yn glir, ac mae'n dod yn ôl i gwestiwn cyntaf Llyr, oedd nad oedd pobl yn llwyr werthfawrogi faint o gymhorthdal cyhoeddus sy'n mynd i wasanaethau bysiau. Mae pobl sy'n mynd i'w gwaith yn dibynnu ar gymhorthdal cyhoeddus, ac mae'n rhaid bod ffordd well o'i wneud. Fel yr amlinellodd yn ei ymateb i mi, mae ffordd well yn y Bil bysiau. Ond yr hyn yr hoffem ni ei weld a'r hyn yr hoffai trigolion ei weld yw gwell cysylltedd rhwng gwasanaethau trenau a bysiau, gan gynnwys un tocyn, a hefyd cysylltiadau rhwng gwasanaethau trenau a gwasanaethau bysiau. Nid ydym yno ar hyn o bryd. Sut fydd y Bil bysiau yn ein galluogi i gyflawni hynny, a sut y gallaf adrodd yn ôl i'r bobl hynny a ddaeth i fy nghymhorthfa bysiau mewn termau cadarnhaol?
Yn gyntaf oll, rwy'n adleisio croeso Hefin David i'r bobl sydd yn yr oriel gyhoeddus. Llywydd, un o'r pethau rwy'n ei hoffi fwyaf am y Senedd yw'r ffaith ein bod ni ar ein ffordd i mewn i'r Siambr yn mynd drwy'r Neuadd i fyny'r grisiau a bod pobl o unrhyw ran o Gymru yn gallu cael sgyrsiau gyda ni. Wrth i mi wneud fy ffordd yma heddiw, cwrddais â grŵp o blant ysgol o Ystradgynlais a oedd wrthi'n cyrraedd yr adeilad er mwyn dod i wylio cwestiynau'r Prif Weinidog ac i weld agweddau eraill ar ein gwaith yma ar ran y gwahanol etholaethau yng Nghymru. Croeso iddyn nhw hefyd.
Y pwynt y mae Hefin David yn ei wneud am gysylltedd a sicrhau ein bod yn dod â gwasanaethau bysiau a trenau at ei gilydd yw pam mae Trafnidiaeth Cymru bellach yn cael eu cynnwys yn fwy arwyddocaol yn ein cynlluniau ar gyfer diwygio bysiau nag yr oedd pan drafodwyd hyn yn gyntaf ar lawr y Senedd yn y tymor blaenorol. Oherwydd drwy asiantaeth Trafnidiaeth Cymru, byddwn yn gallu dod â gwasanaethau trenau a bysiau at ei gilydd, i gynllunio ar gyfer teithiau lle gall pobl symud o un math o drafnidiaeth gyhoeddus i'r llall yn y ffordd yr awgrymodd Hefin David.
Mae'r Bil bysiau yn ymrwymiad mawr gan Lywodraeth Cymru. Bydd yn cywiro arbrawf aflwyddiannus dros 40 mlynedd, lle mae dadreoleiddio a phreifateiddio wedi gwneud gwasanaethau bysiau yn dameidiog, wedi methu â rhoi adenillion ar y buddsoddiad y mae'r cyhoedd yn ei wneud, ac rydyn ni'n mynd i gywiro hynny yma yng Nghymru.
Y cwestiwn olaf, cwestiwn 8, Huw Irranca-Davies.
8. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn culhau anghydraddoldebau cymdeithasol ac economaidd? OQ60804
Llywydd, mae ein holl ymyraethau wedi'u cynllunio i wella statws economaidd-gymdeithasol pobl ledled Cymru. Mae asesiadau effaith integredig yn cynnwys elfen dyletswydd economaidd-gymdeithasol, sy'n helpu i lywio penderfyniadau gweinidogol. Mae ein hymyraethau yn cael adolygiadau rheolaidd, sydd wedyn yn nodi'r newidiadau y mae eu hangen.
Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Nawr, yn ddealladwy ac yn briodol, yn aml rydym yn canolbwyntio'n benodol yng Nghymru ar fater tlodi, naill ai ar lefel unigol neu ar lefel gymunedol, ac yn anad dim, mae'n rhaid i mi ddweud, pan fyddwn ni'n wynebu argyfwng costau byw, sydd wedi'i wneud yn llawer gwaeth gan gamreoli'r economi gan y Ceidwadwyr ac, yn aml, cyfundrefn fudd-daliadau cosbol. Rwyf wedi dweud o'r blaen bod ein hymdrechion i fynd i'r afael â thlodi yng Nghymru fel nofio yn erbyn llanw Llywodraeth Geidwadol yn y DU. Po gynted ag y bydd gennym ddatganoli lles yn weinyddol a Llywodraeth Lafur flaengar y DU i weithio gyda hi, gorau oll. Ond mae angen i ni yng Nghymru hefyd wneud popeth o fewn ein gallu i gydraddoli, drwy ddarparu cyfleoedd gydol oes, waeth beth fo'r lwc ar adeg genedigaeth, fel bod pawb yn cael cyfle i wella eu sefyllfa, eu un nhw eu hunain a'u teuluoedd, a thrwy wneud hynny, gwella un eu cymunedau hefyd. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn culhau'r anghydraddoldebau hynny, yn dymchwel y rhwystrau sy'n wynebu pobl oherwydd hil, rhyw, neu ddosbarth, a chymaint mwy, fel bod pawb yng Nghymru yn cael ymgais deg ar gyfleoedd bywyd, ac weithiau mwy nag un ymgais os oes ei angen arnyn nhw?
Llywydd, a gaf i ddiolch i Huw Irranca-Davies am hynny? Crynhodd gymaint o'r hyn sy'n ysgogi'r Llywodraeth hon a'r Blaid Lafur y mae ef a minnau yn perthyn iddi. Oherwydd ein huchelgais o fod mewn gwleidyddiaeth yw sicrhau bod y fargen anwastad iawn y mae pobl yn cael ei chynnig ar adeg genedigaeth yn cael ei chywiro gan y camau gweithredu y mae Llywodraeth yn gweithredu gyda'i gilydd, ar ran y gymuned, yn gallu ei wneud. Dyna pam, pan atebais i gwestiwn Laura Anne Jones, roeddwn i eisiau tynnu sylw at y ffaith mai pobl ifanc o'r cymunedau mwyaf difreintiedig sydd wedi gwneud y cynnydd mwyaf mewn addysg yng Nghymru. Dyna pam ein bod mor ddifrifol am fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd yma yng Nghymru. Dyna pam y byddwn yn creu 20,000 o gartrefi newydd ar gyfer rhent cymdeithasol. Y rheswm am hyn yw ein bod am roi ein bys ar y glorian ar ran y bobl y nododd Huw Irranca-Davies yn ei gwestiwn. Rydym yn byw mewn gwlad sydd wedi dod yn fwy a mwy anghyfartal. Yn 1976 Prydain oedd y wlad fwyaf cyfartal yn Ewrop gyfan. Heddiw, rydym o gryn bellter, ac yn cyflymu, ymhlith y rhai mwyaf anghyfartal. Ac mae hynny'n effeithio ar siawns yr holl bobl hynny y cyfeiriodd Huw Irranca-Davies atynt.
Beth all y Llywodraeth hon ei wneud? Wel, fel y dywedais i, rydym yn rhoi ein bys ar y glorian honno, rydym yn ei roi bob amser ar ran y bobl hynny sydd angen help y Llywodraeth fwyaf, ac yn gwybod, yma yng Nghymru, y bydd ganddyn nhw Lywodraeth sy'n benderfynol o ddefnyddio'r ymdrech gyfunol y gallwn ei gwneud i roi'r cyfleoedd hynny sydd eu hangen arnynt nawr ac a fydd eu hangen eto yn y dyfodol.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf. Y Trefnydd i wneud y datganiad hynny—Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes y Cyfarfod Llawn yr wythnos hon. Nodir y busnes drafft am y tair wythnos nesaf ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
A gaf i alw am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, Trefnydd? Mae'r cyntaf mewn perthynas â'r cod presenoldeb ysgol, ac rwy'n deall nad yw wedi'i ddiweddaru nawr ers dros ddegawd. Mae'r cod hwnnw, wrth gwrs, yn penderfynu beth yw absenoldeb awdurdodedig, neu beth nad yw, yn ein system addysg ledled Cymru, ac, yn anffodus, nid yw'n ymddangos ei fod yn ystyried plant ag iechyd meddwl gwael yn ddigonol. Mae gen i etholwr ar hyn o bryd sydd wedi bod mewn cysylltiad ynglŷn â'i fab, sydd â phroblemau gyda gorbryder. Er gwaethaf y ffaith bod llythyr meddyg teulu yn cadarnhau y gall pryder yn aml fod yn rheswm pam na all y person ifanc hwn fynychu'r ysgol, ystyrir ei fod heb awdurdod o ran absenoldebau o'r ysgol, ac mae bellach yn wynebu dirwyon gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, sy'n ymddangos i mi yn gwbl amhriodol. Felly, rwy'n credu bod problem ynghylch y cod a sut mae'n cael ei ddehongli mewn rhai rhannau o Gymru, a byddwn yn croesawu rhywfaint o eglurder ar hynny.
Yn ail, a gaf i alw am ddatganiad mewn perthynas ag atal adroddiadau marwolaethau yng Nghymru yn y dyfodol, ac a yw Cymru'n dysgu o'r rhain mewn gwirionedd? Cefais fy syfrdanu'n llwyr o gael gwybod, y llynedd, bod tua 21 y cant o'r holl achosion o atal marwolaethau yn y dyfodol a gyhoeddwyd gan grwneriaid—a gyhoeddwyd ledled Cymru a Lloegr gyfan—mewn perthynas â Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Mae hwn yn ystadegyn rhyfeddol. A chawsom adroddiad atal marwolaethau eraill yn y dyfodol a gyhoeddwyd yn y gogledd yr wythnos diwethaf, mewn perthynas â'm hetholwr Jennifer Trigger. Ym mis Ionawr 2020 dioddefodd strôc acíwt, ac oherwydd camddealltwriaeth a achoswyd gan y system rybuddio yn Ysbyty Maelor Wrecsam, ni roddwyd y driniaeth sy'n ddibynnol ar amser a ragnodwyd tan 11 awr ar ôl y dylai fod wedi cael ei roi. Yn anffodus, bu farw, ac o ganlyniad i achos y crwner i'r mater penodol hwnnw, cyhoeddwyd adroddiad atal marwolaethau yn y dyfodol.
Nawr, yn amlwg, mae'n rhaid i ni sicrhau bod ein GIG yn dysgu pryd mae materion fel hyn yn digwydd a phryd y cyhoeddir adroddiadau o'r math hwn mewn gwirionedd. Ni allaf dderbyn ei bod yn briodol bod 21 y cant o'r holl adroddiadau hynny sydd wedi'u cyhoeddi wedi bod mewn perthynas ag un bwrdd iechyd unigol, a dyna'r bwrdd iechyd sy'n gwasanaethu fy etholwyr i a'ch un chi, yn wir, hefyd, Trefnydd. Felly, a gawn ni ddatganiad am ba gamau sy'n cael eu cymryd, o gofio bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig? A beth sy'n mynd i gael ei wneud i sicrhau bod yna ddysgu ar draws y GIG ehangach? Diolch.
Diolch. Wel, rwy'n sicr yn cytuno â chi bod yn rhaid dysgu gwersi, yn hollol, ac mae'n ddrwg iawn gennyf glywed am farwolaeth eich etholwr. Byddaf yn sicr yn gofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno datganiad ysgrifenedig mewn ymateb i'ch cais.
O ran y cod presenoldeb ysgol, yn amlwg, rhoddir arweiniad i bob awdurdod lleol. Rydych yn sôn am achos penodol iawn, a byddwn yn awgrymu eich bod yn ysgrifennu at Weinidog y Gymraeg ac Addysg.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ynghylch y sefyllfa a gododd yn eithaf sydyn ddoe yn Hirwaun, ynghylch concrit awtoclafedig wedi'i atgyfnerthu yn effeithio ar 40 eiddo Trivallis, ynghyd â phedwar eiddo preifat. Fel y byddwch yn ymwybodol iawn, fel y sefyllfa ledled Cymru, mae straen enfawr o ran ceisio dod o hyd i lety amgen. Mae bron i 5,000 o aelwydydd wedi'u cofrestru gyda HomefinderRCT ar hyn o bryd. Felly, mae ceisio dod o hyd i lety arall yn her enfawr. Felly, a gaf i ofyn pa gefnogaeth sy'n cael ei darparu? Ac ymhellach, a yw'n bosibl y gallai cymdeithasau tai eraill hefyd ddod o hyd i ragor o eiddo sy'n cael eu heffeithio? Hoffwn wybod pa ohebiaeth sydd wedi bod gyda chymdeithasau tai a pha sicrwydd y gall y Gweinidog ei roi, oherwydd, yn amlwg, mae hon yn sefyllfa hynod bryderus, nid yn unig yn Hirwaun, ond rwy'n credu bod ganddi oblygiadau i rannau eraill o Gymru hefyd.
Diolch. Wel, cysylltwyd â swyddogion y Gweinidog brynhawn ddoe gan brif weithredwr cymdeithas dai Trivallis, ac mae'r Gweinidog yn sicr wedi croesawu'r camau cyflym a gymerwyd ganddynt i sicrhau diogelwch eu preswylwyr, ac rydym yn sicr yn anfon cydymdeimlad at bawb yr effeithir arnynt. Fel y dywedwch chi, mae'n amlwg bod hwn yn gyfnod pryderus iawn iddyn nhw. Bydd swyddogion y Gweinidog Newid Hinsawdd yn parhau i weithio'n agos gyda Trivallis a phartneriaid wrth i'r sefyllfa ddatblygu. Mae'r broblem gydag RAAC yn yr eiddo hyn wedi'i nodi oherwydd y gwaith arolygu sydd wedi'i gomisiynu i sicrhau bod gennym ddarlun cyflawn o RAAC ar draws ein holl stoc o dai cymdeithasol.
Rwy'n gofyn am ddau ddatganiad. Mae'r cyntaf ar gynnydd Llywodraeth Cymru o ran hyrwyddo'r cyflog byw gwirioneddol. Mae llawer gormod o bobl yng Nghymru yn gweithio ar gontractau ecsbloetiol heb dalu'r cyflog byw gwirioneddol a pheidio â rhoi digon o oriau sy'n cael eu gwarantu bob wythnos. Beth mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i sicrhau bod y rhai sy'n cael eu talu'n uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru naill ai drwy gontractwr neu drwy sefydliadau sy'n cael eu hariannu gan Lywodraeth Cymru, fel byrddau iechyd, yn talu'r cyflog byw gwirioneddol?
Mae'r ail ddatganiad rwy'n gofyn amdano ar ba gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella cynhyrchiant yn economi Cymru. Er y byddai cynnydd mewn cynhyrchiant athrawon yn golygu dosbarthiadau mwy, nad wyf yn credu ein bod ni ei eisiau, mae enillion cynhyrchiant ar gael mewn meysydd eraill. Pa gamau sy'n cael eu cymryd i wella cynhyrchiant yn ein hysbytai?
Diolch. Wel, rydym yn glir iawn bod talu'r cyflog byw gwirioneddol o fudd i gyflogwyr yn ogystal â gweithwyr, ac mae adroddiad cynhwysfawr gan Brifysgol Caerdydd wedi dangos bod 94 y cant o gyflogwyr achrededig cyflog byw gwirioneddol yn dweud eu bod wedi elwa o'u hachrediad. Rwy'n credu o safbwynt busnes ac economaidd, mae talu'r cyflog byw gwirioneddol yn cynnig sawl budd sy'n cyfrannu at gynhyrchiant a lles cyffredinol, ac mae talu'r cyflog byw gwirioneddol, fe wyddom ni, yn rhoi hwb i gymhelliant, ymrwymiad, ymgysylltiad staff ac, wrth gwrs, mae'n lleihau straen y gallai gweithwyr ei gael ynghylch cael dau ben llinyn ynghyd. Rwy'n credu ei fod hefyd yn effeithio ar recriwtio, yn fawr iawn, ac wrth gwrs cadw staff. Mae'n lleihau'r gost o fod â'r newid staff parhaus hwnnw mewn gweithlu. Mae ymchwil gan y Living Wage Foundation yn dangos sut y gall lefelau cynhyrchiant godi o ganlyniad, gan arwain at well perfformiad cyffredinol.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad brys gan y Gweinidog Iechyd ynghylch y gwasanaeth datblygu hunaniaeth rhywedd. Ni wnaf ailadrodd yr adolygiad cost o'r materion sy'n ymwneud â disodli gwasanaethau Tavistock, gan gynnwys yr oedi anorfod i wasanaethau rhanbarthol. Yr hyn sy'n fy mhryderu i yw gollyngiadau WPATH. Ychydig ddyddiau yn ôl, gwnaeth llawer iawn o ffeiliau a ollyngwyd gan y World Professional Association for Transgender Health, neu WPATH yn fyr, fwrw amheuaeth ddifrifol ar yr honiadau bod y canllawiau y mae'r sefydliad yn eu darparu yn seiliedig ar dystiolaeth a'u bod yn ddiogel. Mae dogfen a ddatgelwyd yn dangos clinigwyr yn trafod rhoi triniaeth na ellir ei gwrthdroi i gleifion sy'n annhebygol iawn o allu rhoi caniatâd gwybodus, gan gynnwys yr ifanc iawn a'r rhai ag anhwylderau iechyd meddwl difrifol. Mae rhai o sgyrsiau'r ddogfen yn awgrymu bod y clinigwyr yn ansicr o effeithiau tymor hir y triniaethau maen nhw'n eu darparu. Awgrymodd y ddogfen fod rhai aelodau o WPATH yn diystyru pryderon am ganlyniadau hirdymor i gleifion, er eu bod yn ymwybodol o sgîl-effeithiau gwanychol hormonau a thriniaethau eraill. Mae hyn yn bwysig oherwydd bod canllawiau WPATH yn sail i'n GIDS, neu wasanaeth datblygu hunaniaeth rhywedd, yng Nghymru. Mae safonau gofal WPATH fersiwn 7 yn cael eu hargymell gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru fel DPP ar gyfer meddygon teulu yng Nghymru. DPP yw datblygiad personol parhaus. Felly, rwy'n galw am ddatganiad brys gan Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â phryderon ac i sicrhau'r cyhoedd bod gwasanaethau hunaniaeth rhywedd yn ddiogel ac yn seiliedig ar dystiolaeth. Diolch yn fawr.
Diolch. Mae'n fater i bob bwrdd iechyd o ran pa wasanaethau y maen nhw'n eu darparu ar gyfer eu poblogaeth leol, ac, wrth gwrs, ni fyddai Llywodraeth Cymru yn gwneud sylw ar ddogfen a ollyngwyd.
Hoffwn ailadrodd cais a wnaed yn gynharach. A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd ar farwolaethau y gellir eu hatal yn y gwasanaeth iechyd, fel yr adroddwyd yn adroddiadau adran 28 y crwneriaid? Maen nhw yno, wrth gwrs, fel adroddiadau i helpu i atal marwolaethau yn y dyfodol, ac mae'n amlwg bod angen gweithredu ar frys arnyn nhw gan fyrddau iechyd, ond, er gwaethaf y ddyletswydd statudol honno, mae tueddiadau pryderus yn y gogledd. Nawr, fe wnaf roi rhywfaint o ystadegau i chi. Yn 2021-22 roedd Betsi Cadwaladr yn gyfrifol am 41% o'r holl adroddiadau crwner am farwolaeth y gellid bod wedi'u hatal yng Nghymru. Flwyddyn yn ddiweddarach, 2021-22, roedd hynny wedi cynyddu i 50%. Nawr, yn ystod y naw mis diwethaf, mae bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn gyfrifol am 80 y cant o'r holl adroddiadau marwolaethau hyn y gellid bod wedi eu hatal yng Nghymru. Mae hynny'n 21 allan o gyfanswm o 25. Mae hynny, i mi, yn tynnu sylw at broblem barhaus ddifrifol iawn yn y gogledd, ac mae angen i ni glywed fel Senedd gan y Gweinidog iechyd, gan weithio gyda Betsi Cadwaladr, beth yw'r cynllun i sicrhau bod y bwrdd iechyd yn ymateb yn briodol i'r hyn sy'n duedd bryderus iawn, mae'n rhaid i mi ddweud.
Fel y dywedais i yn fy ateb i Darren Millar, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno datganiad.
A gaf i gyfeirio Aelodau at fy natganiad buddiannau ar y cofnod? Gweinidog, byddwch yn ymwybodol bod gweithwyr yn yr Asiantaeth Electroneg a Chydrannau Amddiffyn yn fy etholaeth i wedi bod ar streic nawr ers chwe mis. Nid yw pobl sy'n gweithio eisiau bod ar streic. Mae'r gweithwyr hyn yn falch o'u swyddi medrus iawn ac maen nhw eisiau dychwelyd i'r gwaith. Er mwyn i hyn ddigwydd, mae angen penderfyniad y gall pawb ei gefnogi, neu'r cyflogwr i fynd yn ôl o gwmpas y bwrdd a gwrando ar bobl sy'n gweithio. Yn rhwystredig, Gweinidog, nid yw'r penderfyniad hwn wedi ei ganfod eto rhwng y cyflogwr a'r gweithwyr. A gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â sut y gall Llywodraeth Cymru annog cyflogwyr i ymgysylltu â gweithwyr ac undebau llafur mewn ffordd ystyrlon? Diolch.
Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n hollol iawn, does neb eisiau bod ar streic, ac mae'n bwysig iawn bod y cyflogwr yn yr achos hwn, y Weinyddiaeth Amddiffyn, yn dod o gwmpas y bwrdd gyda'r gweithlu. Rwy'n credu bod y mwyafrif yn ôl pob tebyg yn cael eu cynrychioli gan Unite, ac rydych chi'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn eiriolwr dros bartneriaeth gymdeithasol.
Hoffwn ofyn am ddatganiad gennych am astudiaeth hyfywedd arglawdd Tan Lan yn Nyffryn Conwy. Byddwch yn cofio y bu'r toriad diweddaraf yn ystod Storm Ciara ym mis Chwefror 2020. Nawr, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi penderfynu cerdded i ffwrdd o arglawdd Tan Lan, sy'n diogelu sawl eiddo, safle carafanau ac amryw o ffermydd eraill. Nawr, er bod CNC wedi dyfynnu £150,000 ar gyfer gwaith atgyweirio, mae ffermwyr lleol wedi gwneud hyn am £15,000 mewn gwirionedd. Nawr, bedair blynedd yn ddiweddarach, mae CNC yn dal i wrthod digolledi'r ffermwyr, a chynhaliais gyfarfod yn ddiweddar gyda thrigolion, ffermwyr a thirfeddianwyr, ac maen nhw'n gandryll. Rydyn ni wir yn ei chael hi'n anodd, felly hoffwn gael datganiad ar allu CNC—pu'n ag ydyn nhw, mewn gwirionedd, yn gallu gwneud hynny—dim ond cerdded i ffwrdd o gynllun amddiffyn rhag llifogydd naturiol a dweud wrth breswylwyr, 'O hyn ymlaen, bydd yn rhaid i chi ysgwyddo'r gost am hyn.' Diolch.
Nid wyf yn ymwybodol o'r sefyllfa y cyfeiriwyd ati. Efallai y byddai'n well ysgrifennu at y Gweinidog Newid Hinsawdd yn uniongyrchol.
Trefnydd, yr wythnos diwethaf, cafodd trigolion Aberfan wybod bod eu canolfan gymunedol yn wynebu cau. Fel y gwyddoch chi, mae'r adeilad hwnnw'n fwy na brics a morter. Fe'i hadeiladwyd gan y gymuned wedi'r trychineb yn 1966 a hawliodd fywydau 116 o'i phlant a 28 o oedolion. Cadwyd y llyfr coffa ar gyfer y meirw yn y ganolfan wedi i gapel Bethania gau. Mae'n lle sy'n dyst i wytnwch cymuned galarus, ac fe gafodd y newyddion y gallai gau ei drysau ei dderbyn â dicter a dryswch. Nawr, 24 awr yn ddiweddarach, roedd yn ymddangos mai dim ond bod yr ymddiriedolaeth oedd yn berchen ar y ganolfan oedd yn camu i ffwrdd. Roedd awgrym hyd yn oed bod yr arwyddion a gafodd eu codi yn cyhoeddi ei fod ar fin cau yn ffug, ac roedd rhai penawdau di-chwaeth yn dweud bod trigolion wedi cael eu twyllo. Mae'r gymuned hon yn dal i alaru am ei phlant coll. Ni waeth faint o flynyddoedd a allai fod wedi mynd heibio, nid dyna'r gair cywir i'w ddefnyddio. Nawr, rwy'n siŵr, Trefnydd, y byddwch yn cytuno nad yw hyn yn ffordd o drin Aberfan. Rwy'n sylweddoli nad yw penderfyniadau lleol fel hyn yn rhywbeth y gall y Llywodraeth gymryd rhan ynddo, ond gwn y byddai trigolion yn gwerthfawrogi datganiad a glywir yn y Senedd am bwysigrwydd y ganolfan gymunedol honno a sut y mae'n sefyll nid yn unig fel tyst i orffennol y cwm hwnnw, ond hefyd fel conglfaen i ddyfodol y gymuned honno. Byddai unrhyw ddatganiad y gallai'r Llywodraeth ei wneud yn gysur.
Diolch yn fawr iawn, ac rwy'n sicr yn rhannu eich pryder. Rwy'n cofio, pan oeddwn i'n Weinidog gyda chyfrifoldeb am adfywio, mynd i ymweld ag Aberfan i siarad am yr hyn y gallem ni ei wneud—rwy'n credu ei fod yn agosáu at hanner canmlwyddiant, os cofiaf yn iawn—ac i weld pa gymorth y gallem ni ei roi. Ac efallai y byddai'n ddoeth i'r ymddiriedolaeth—nid wyf yn ymwybodol o'r sefyllfa rydych chi'n ei disgrifio—ysgrifennu at y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb am adfywio i weld a oes unrhyw beth arall y gallem ni gynorthwyo ag ef.
Gweinidog, a gaffi ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y gallu i gael y cyffur Fampyra, a elwir hefyd yn Fampridine. Mae Fampyra yn gyffur a ddefnyddir gan gleifion MS i wella ansawdd eu bywyd, ac fe'i cymeradwywyd gan Lywodraeth Cymru fel triniaeth a ariennir gan y GIG yng Nghymru ym mis Rhagfyr 2019. Yn wir, Cymru oedd y wlad gyntaf yn y DU i gymeradwyo'r defnydd arferol o'r cyffur. Mae'n siomedig felly, rhyw bedair blynedd yn ddiweddarach, nad yw'r cyffur hwn ar gael i gleifion yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan. Cwrddais ag etholwr ddydd Gwener sydd wedi bod yn aros i'r bwrdd iechyd roi'r trefniadau ar waith i gynnig y cyffur hwn, a allai gael effaith sylweddol ar ei bywyd bob dydd. Rwy'n deall bod y bwrdd iechyd wedi mynd yn ôl at Lywodraeth Cymru i gymeradwyo buddsoddiad ychwanegol i sicrhau y gellir cyflwyno'r cyffur, ond, ar hyn o bryd, mae'n dal yn aneglur pryd y bydd gan gleifion ardal y bwrdd iechyd fynediad at y feddyginiaeth hon a allai wella bywyd. Felly, byddai datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn cael ei werthfawrogi'n fawr ar hyn.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n ymwybodol bod achos busnes dros ddefnyddio'r cyffur hwn wedi ei gyflwyno i'r bwrdd gweithredol fis diwethaf, a'r nod yw dechrau asesiadau cleifion o fewn y ddau fis nesaf—felly, erbyn mis nesaf.
Hoffwn ofyn am ddatganiad, Gweinidog busnes, os gwelwch yn dda, gan y Dirprwy Weinidog chwaraeon. Yn ystod y diwrnod neu ddau diwethaf, mae arweinydd Llafur y DU, Syr Keir Starmer, wedi cyhoeddi ei fod yn cefnogi gwaharddiad ar ddynion biolegol yn cystadlu yn erbyn menywod mewn chwaraeon. Mae hyn, wrth gwrs, yn gwneud synnwyr llwyr i'r rhai ohonom sy'n credu mewn tegwch, diogelwch a chydraddoldeb, ond eto, dros y blynyddoedd diwethaf, mae'r Llywodraeth hon wedi bod yn amharod iawn i sefyll dros degwch a diogelwch mewn chwaraeon merched, gan ddewis yn hytrach gwthio anwireddau biolegol ac ideoleg rhywedd, a defnyddio hawliau, chwaraeon a gofodau menywod fel oen aberthol. Nawr mae arweinydd eich Plaid Lafur wedi dweud hyn, hoffwn i'r Dirprwy Weinidog ddod i'r Siambr i egluro safbwynt Llywodraeth Cymru ynghylch a yw nhw hefyd bellach yn credu y dylid amddiffyn chwaraeon menywod Cymru rhag dynion biolegol ac, yng ngeiriau Keir Starmer, bod angen i synnwyr cyffredin drechu o ran diogelwch a chywirdeb mewn chwaraeon. Diolch.
Wel, nid yw Keir Starmer yn gynrychiolydd yma, a byddwch wedi clywed Dirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth ar y pwnc hwn o'r blaen. Does dim byd wedi newid.
Trefnydd, hoffwn gael datganiad llafar wedi'i ddiweddaru, os gwelwch yn dda, ar ddiagnosis awtistiaeth. Gwneir atgyfeiriadau at wasanaethau asesu a diagnostig trwy sawl llwybr. Ar gyfer plant cyn oed ysgol, gellir ei wneud trwy'r gwasanaeth iechyd, neu, i blant sy'n mynychu'r ysgol, fe'i gwneir trwy'r llwybr asesu oedran ysgol. Felly, byddai'n dda gweld datganiad gyda chyfraniad gan y ddau Weinidog. Nawr, mae gen i nifer o achosion o blant yn aros amseroedd hir am ddiagnosis. Un enghraifft yw bachgen a ddechreuodd ar y daith ddwy flynedd yn ôl pan oedd yn saith oed, ac mae wedi cael gwybod bod o leiaf dwy flynedd arall i aros, ac, oherwydd ei anghenion am ddiagnosis drwy gyfrwng y Gymraeg, mae'r aros yn debygol o fod yn llawer hirach. Mae bachgen arall hefyd wedi bod ar y rhestr aros ers dwy flynedd ac mae wedi cael gwybod bod o leiaf 36 mis o aros eto. Bydd y plant hyn yn mynd trwy dri chyfnod allweddol o addysg cyn cael y diagnosis hanfodol. Nid yw hyn yn ddigon da. Felly, hoffwn gael y wybodaeth ddiweddaraf, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Addysg neu Iechyd ar ba gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r rhestr aros ofnadwy hon.
Diolch yn fawr iawn, ac rwy'n credu eich bod wedi codi pwynt pwysig iawn. Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud rhywfaint o waith sylweddol, yn fy marn i, mewn cyllid a hefyd cyflwyno deddfwriaeth a ffyrdd eraill o helpu i leihau'r rhestr aros. Nid wyf yn siŵr a fyddai y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol neu'r Gweinidog Addysg, ond byddaf yn sicr yn gofyn i'r naill neu'r llall ohonyn nhw ddiweddaru Aelodau'r Senedd.
Trefnydd, rwy'n ôl eto yr wythnos hon yn gofyn am ddatganiad brys arall ar y cynllun ailgylchu yn y gweithle sy'n cael ei weithredu gan Lywodraeth Cymru. Rwyf wedi cyfarfod â busnesau a gweithredwyr gwastraff di-ri ledled Cymru sy'n dweud wrthyf fod y cynllun yn ei ffurf bresennol yn anymarferol a bydd yn achosi i lawer o fusnesau bach gau oherwydd nad yw'r cynllun yn ymarferol, nid oes ganddyn nhw le ar gyfer y biniau, ac nid oes ganddyn nhw yr arian ychwanegol yn eu banc i dalu am gostau'r holl finiau ychwanegol. Mae angen datganiad brys arnom ar hyn cyn iddo gael ei weithredu ar 6 Ebrill oherwydd nid ydym am weld canlyniad anfwriadol y cynllun hwn yn dwyn ffrwyth heb fod diwydrwydd dyladwy priodol ar waith. Felly, hoffwn gael y datganiad brys hwnnw. Os nad yw'r Llywodraeth yn fodlon cyflwyno'r datganiad hwnnw, bydd yn rhaid i mi ddefnyddio dulliau seneddol eraill i gael y Gweinidog i'r Siambr hon, oherwydd nid wyf am weld unrhyw fusnesau yn cau yn ddiangen oherwydd nad yw'r cynllun wedi cael ei ystyried gan y Llywodraeth.
Dydyn nhw ddim yn gallu fforddio chwe bin?
Fyddwn ni ddim yn meddwl nad ydyw wedi cael ei ystyried yn iawn—
Pam na wnewch chi fynd i siarad â nhw, Mike, fel y ffermwyr rydych chi'n galw arnyn nhw?
Mae'r Trefnydd yn ymateb i'r cais gan yr Aelod. Y Trefnydd.
Rwy'n sicr ddim yn meddwl nad yw wedi cael ei ystyried yn iawn. Mae'r Gweinidog wedi gwneud cryn dipyn o waith gyda rhanddeiliaid cyn i hyn gael ei gyflwyno, ac ni fydd amser am ddatganiad arall cyn y dyddiad yr ydych wedi'i awgrymu.
Gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd mewn perthynas â’r sgandal gwaed wedi’i heintio? Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar waed wedi’i heintio, dwi'n werthfawrogol o fod wedi gallu cydweithio efo’r Llywodraeth yn gwthio am weithredu gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Dwi'n ymwybodol ac yn gwerthfawrogi bod y Dirprwy Weinidog dros Wasanaethau Cymdeithasol wedi ysgrifennu at y Tâl-feistr Cyffredinol rai wythnosau’n ôl yn gofyn am gyflymu’r broses o sefydlu corff ar gyfer talu iawndal i ddioddefwyr, ond mae yna bryderon wedi codi unwaith eto yr wythnos yma fod y Llywodraeth yn trio cicio'r can i lawr i ffordd. Mi ddywedodd Arweinydd Tŷ’r Cyffredin yr wythnos diwethaf fod yna gyfarfodydd yn cael eu trefnu rŵan er mwyn casglu rhagor o dystiolaeth. Y gwir amdani, wrth gwrs, ydy bod yna waith ymgynghori dwys wedi digwydd dros amser maith er mwyn cyrraedd at y pwynt yma. Mae rhyw 80 o ddioddefwyr wedi colli eu bywydau ers i'r argymhellion ar dalu iawndal gael eu gwneud. Mae mwy yn colli eu bywydau bob wythnos, ac mae'n rhaid gweld gweithredu ar frys. Felly, buaswn i'n gwerthfawrogi datganiad gan y Gweinidog yn amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i weithredu ymhellach rŵan, yn cydweithio efo ni fel grŵp trawsbleidiol i wthio ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig i wneud yn siŵr bod yr arian yma’n cael ei dalu.
Diolch i chi. Rwy'n ymwybodol fod y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU. Nid wyf i'n ymwybodol iddi gael ymateb hyd yn hyn, ond rwy'n gwybod ei bod hi'n awyddus iawn i weithio gyda'r grŵp trawsbleidiol, ac rwy'n siŵr, pan gaiff hi wybodaeth bellach, y bydd hi'n gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi.
Diolch i'r Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar Fil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol). Y Gweinidog, felly, i wneud y datganiad—Jane Hutt.
Diolch, Llywydd. Mae'r Senedd wedi cael ei thrawsnewid dros y chwarter canrif ddiwethaf. Fe ddaeth yn Senedd yng ngwir ystyr y gair, gan fynd yn gyfrifol am bwerau deddfu sylfaenol a phwerau dros drethiant, ymhlith cyfrifoldebau newydd eraill. Senedd effeithiol yw conglfaen democratiaeth ffyniannus. Yn Senedd i'r genedl, mae gan y Senedd swyddogaeth allweddol yn cynrychioli pobl Cymru, yn llunio deddfwriaeth, yn craffu ar Lywodraeth Cymru, a thrafod y materion sy'n bwysig i bobl ledled Cymru. O ystyried y cyfrifoldebau a gafodd y Senedd dros amser, mae hi'n bwysicach nag erioed fod y Senedd yn Senedd effeithiol sy'n cynrychioli'r bobl y mae hi'n eu gwasanaethu. Un elfen sy'n cyfyngu gallu'r Senedd i gynrychioli pobl Cymru yn effeithiol yw nad yw hi'n adlewyrchu cyfansoddiad poblogaeth Cymru o ran y rhywiau. Mae hyn yn cyfyngu ar allu'r Senedd i fanteisio ar yr ystod o brofiadau bywyd sy'n bresennol yn y gymdeithas, ac mae'n gwanio honiad y Senedd ei bod yn cynrychioli'r boblogaeth gyfan. Roedd y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd yn nodi bod hwn yn faes i'w ddiwygio. Roedd yn cydnabod mai menywod sy'n llunio'r mwyafrif sydd heb gynrychiolaeth ddigonol yn y Senedd hon, ac fe argymhellwyd yn ei adroddiad y dylai'r Senedd gael ei hethol gyda chwotâu rhywedd statudol integredig. Cafodd adroddiad y pwyllgor diben arbennig ei gymeradwyo gan y Senedd hon, ac fe ymrwymodd y Llywodraeth i gyflwyno'r ddeddfwriaeth hon. Ddoe, fe wnes i roi Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) gerbron y Senedd. Dyma'r ail Fil mewn pecyn o ddiwygiadau a'i ddiben yw gwneud y Senedd yn ddeddfwrfa fwy effeithiol sy'n gallu gwasanaethu pobl Cymru yn well. Mae'n mynd un cam ymhellach ar daith ddiwygio'r Senedd ac yn ategu Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) a gyflwynwyd gan y Cwnsler Cyffredinol, sydd yn nhrafodion Cyfnod 3 erbyn hyn.
Llywydd, gan mai myfi yw'r Aelod sy'n gyfrifol, rwy'n cydnabod ac yn parchu eich penderfyniad chi o ran cymhwysedd. Fe wyddoch chi, ar sail yr holl wybodaeth sydd ar gael i mi, fy mod o'r farn fod y Bil yng nghwmpas cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Gyda'r fath wahaniaeth o ran safbwyntiau, rwy'n credu mai dim ond y corff lle dechreuodd y Bil hwn a all benderfynu yn derfynol ynghylch a ddylai'r Bil fynd rhagddo: sef y Senedd ei hunan. Yr unig ffordd o gyflawni hyn yw cyflwyno'r Bil hwn ac iddo fynd ymlaen i graffu Cyfnod 1. Ac yna fe fydd pwyllgor y Senedd yn gallu dod i farn ar fater cymhwysedd. Fe fydd barn y pwyllgor yn rhan ganolog o'n hystyriaeth ni o'r camau nesaf ynglŷn â'r Bil.
Llywydd, diben y Bil hwn yw cryfhau'r Senedd drwy geisio sicrhau ei fod yn adlewyrchu cyfansoddiad y boblogaeth y mae'n ei gwasanaethu, yn enwedig o ran cynrychiolaeth menywod. Yn 2003, Cymru oedd y wlad gyntaf yn y byd i ethol menywod i hanner cyfanswm seddau ei Senedd. Nid yw'r canlyniad hwnnw wedi cael ei ailadrodd yn etholiadau'r Senedd yn yr 20 mlynedd sydd wedi mynd heibio ers hynny. Heddiw, menywod yw 51 y cant o boblogaeth Cymru ond dim ond 43 y cant o'r seddau yn Senedd Cymru sydd ganddyn nhw. Mae menywod yn cael eu tangynrychioli o hyd yn y Senedd, ac felly y maen nhw wedi bod ers blynyddoedd lawer. Mae tystiolaeth o bob rhan o'r byd yn dangos y gall cynyddu nifer y deddfwyr benywaidd arwain at ddeddfwrfa fwy effeithiol ac, felly, mae hynny ag effeithiau cadarnhaol ar gyfreithlondeb y ddeddfwrfa ac ar ddemocratiaeth yn ehangach.
Nid unig ystyr cynyddu cynrychiolaeth menywod yw gwella'r gynrychiolaeth ar gyfer menywod; ei ystyr yw gwella cynrychiolaeth pawb. Mae'r dystiolaeth yn dangos mai un o'r prif rwystrau i ethol menywod yw'r ffaith nad yw rhai pleidiau gwleidyddol wedi cyflwyno ymgeiswyr benywaidd mewn niferoedd sy'n ddigonol. Mae'r duedd hon yn berthnasol yng Nghymru hefyd. Yn etholiad diweddaraf y Senedd, yn 2021, llai na thraean o'r 470 o ymgeiswyr a gyflwynwyd gan bleidiau gwleidyddol yng Nghymru oedd yn fenywod—31 y cant yn unig. Nod y Bil hwn yw unioni'r anghydbwysedd hwn er mwyn i Seneddau'r dyfodol fod yn fwy effeithiol. Mae cwotâu rhywedd ar gyfer etholiadau yn gyffredin ledled y byd ac maen nhw'n cael eu defnyddio mewn mwy na 130 o wledydd erbyn hyn. Mae tystiolaeth o wledydd fel Sbaen, Gwlad Belg ac Iwerddon yn dangos bod cwotâu rhywedd yn gallu bod yn ffordd effeithiol o gynyddu nifer y menywod sy'n cael eu hethol i seneddau. Cynyddodd nifer y menywod yn seneddau 11 gwlad yr UE a wnaeth ddefnyddio cwotâu rhywedd hyd at bron i deirgwaith yn gynt nag yng ngwledydd yr UE nad oedd â chwotâu.
Llywydd, mae'r Bil hwn yn cyflwyno gofynion a gynlluniwyd i sicrhau'r cyfle gorau posibl o gyflwyno Senedd sy'n adlewyrchu bras gyfansoddiad Cymru o ran rhywedd. Bydd y Bil yn ei gwneud hi'n ofynnol i bleidiau gwleidyddol gyflwyno mwy nag un ymgeisydd mewn etholaeth i sicrhau y bydd menywod yn llunio o leiaf hanner y rhestr. Mae'r Bil yn cyflwyno gofynion hefyd sy'n ymwneud â lleoli menywod ar restrau plaid, ar gyfer sicrhau cyfran gyfrannol o safleoedd rhestr fwy enilladwy i fenywod. Bydd angen i bleidiau roi menyw ar frig o leiaf hanner eu rhestrau ymgeiswyr etholaeth ledled Cymru. Bydd yn rhaid i ymgeisydd ar restr nad yw'n fenyw gael ei ddilyn gan fenyw. Bydd cyflwyno trothwy o 50 y cant o leiaf i fenywod yn arwain at gynnydd yn y menywod sy'n ymgeiswyr yn etholiadau'r Senedd, ac mae'r cam ychwanegol o gyflwyno meini prawf lleoliad yn cynyddu'r tebygolrwydd y bydd cyfran uwch o ymgeiswyr a gaiff eu hethol yn fenywod.
I sicrhau y gellir gweithredu'r gofynion rhestr ymgeiswyr yn effeithiol, mae'r Bil yn darparu system orfodi a gaiff ei rhoi ar waith drwy is-ddeddfwriaeth, ac fe fydd swydd newydd y swyddog cydymffurfio enwebiadau cenedlaethol yn cael ei chreu i gefnogi'r gorfodi, ochr yn ochr â'r swyddogion canlyniadau etholaethau.
Llywydd, o adroddiad y panel arbenigol, 'Senedd sy'n gweithio i Gymru', hyd at adroddiad y pwyllgor diben arbennig a'r argymhellion ynddo a gefnogwyd gan fwyafrif yn y Senedd hon, canlyniad y ddeddfwriaeth hon fyddai Senedd sy'n gallu tynnu oddi ar ystod ehangach o brofiadau bywyd, Senedd fwy cynrychioliadol a fydd mewn sefyllfa well i ymgysylltu â'r cymunedau amrywiol yr ydym ni'n eu cynrychioli, ac, yn hollbwysig, Senedd fwy effeithiol a fydd yn hwyluso craffu a gwneud penderfyniadau sy'n fwy effeithiol o ganlyniad i hynny.
Mae'r Bil hwn, ynghyd â Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau), yn bwrw ymlaen â'r rhan fwyaf o argymhellion y pwyllgor diben arbennig. Yn ogystal â hynny, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i fwrw ymlaen ag argymhellion y pwyllgor diben arbennig sy'n ymwneud â gwybodaeth ynglŷn ag amrywiaeth ymgeiswyr y Senedd a strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant. Fe fyddwn ni'n ceisio cyhoeddi canllawiau i annog y pleidiau gwleidyddol, sef amddiffynwyr pwysig cynrychiolaeth wleidyddol, i gyhoeddi strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer etholiadau Cymru. Fe fydd y gwaith yn ategu ein gwaith yn fwy eang i greu Cymru fwy cyfartal, fwy cynhwysol—gwaith a arddangosir yn y 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', y cynllun gweithredu LHDTC+, a'r tasglu hawliau pobl anabl.
Llywydd, mae'r Bil hwn yn ymwneud â chyflwyno Senedd fwy effeithiol, ac rwy'n obeithiol y bydd y diwygiadau yn y Bil hwn yn rhoi'r hyder i fenywod amrywiol Cymru, ar draws y sbectrwm gwleidyddol, gynnig eu henwau i sefyll yn llwyddiannus fel ymgeiswyr yn etholiadau'r Senedd ac, yn eu tro, yn caboli gwaith y Senedd hon. Mae gan fenywod gymaint i'w gynnig a allai fod o fudd i bawb yng Nghymru.
Fe hoffwn i ddiolch i'r holl randdeiliaid sydd wedi gweithio gyda ni ar y daith hon i gyflwyno deddfwriaeth arloesol yr ydym ni'n ffyddiog y bydd hi'n gwneud gwahaniaeth parhaol i'r Senedd hon a phobl Cymru. Rwy'n falch o fod yn cyflwyno Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) ychydig ddyddiau ar ôl Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag Aelodau a phwyllgorau'r Senedd i sicrhau hynt y Bil i'r llyfr statud. Diolch yn fawr.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y copi ymlaen llaw o ddatganiad heddiw ac, yn wir, am y briffio a gynhaliodd ar fy nghyfer i, gyda'i swyddogion, ar ddiwedd yr wythnos diwethaf?
Mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n bryderus iawn ynglŷn â'r ffaith fod y Bil hwn yn cael ei drafod yn y Senedd heddiw, a'r rheswm am y pryder hwnnw yw oherwydd, fel gŵyr pawb ohonom ni yn y Senedd hon, mae'r Llywydd wedi ysgrifennu at bob Aelod o'r Senedd i ddweud, yn ei barn hi, a'r farn yn y cyngor cyfreithiol a dderbyniodd hi, sy'n gyson â'r cyngor a roddwyd i'r Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd, yr oeddwn i'n Aelod ohono, nid yw'r darn arbennig hwn o ddeddfwriaeth o fewn cymhwysedd y Senedd. Ac rwyf i o'r farn—ac rwy'n credu y bydd pobl Cymru o'r farn—mai peth rhyfeddol yw bod y Senedd hon yn defnyddio amser, egni ac adnoddau wrth ganolbwyntio ar ddarn o ddeddfwriaeth nad yw'r cymhwysedd ganddi i allu ei chyflawni, yn hytrach na chanolbwyntio ar bryderon bob dydd pobl Cymru, fel y GIG, cyfundrefn ein hysgolion, ein heconomi, ein system drafnidiaeth ac ati. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n ofidus ac, yn amlwg, er bod yr hawl gan Lywodraeth Cymru i gyflwyno darn o ddeddfwriaeth fel hon, rwy'n disgwyl y dylai hynny fod yn destun craffu manwl, trwy broses craffu'r Senedd, gyda'r broses bwyllgora sydd gennym. Er hynny, fel gwyddoch chi, Gweinidog, y Llywodraeth, gyda chefnogaeth Plaid Cymru—nid wyf i'n gwybod pam—sydd wedi penderfynu y byddai cyfnod craffu byrrach yn briodol ar gyfer y Bil hwn, gyda chyfnod craffu byrrach nag arfer. Fe fyddwch chi'n torri ar gyfle'r pwyllgor i ymgymryd â'i waith pwysig ar y Bil hwn, er gwaethaf yr amheuaeth enfawr ynghylch cymhwysedd y Senedd hon i allu deddfu yn y maes. A chanlyniad hynny fydd, yn lle bod â 12 wythnos i'r pwyllgor allu ystyried Cyfnod 1 cyn adrodd, dim ond naw wythnos a fydd ganddo. Mae hynny'n golygu llai o amser i ymgysylltu â rhanddeiliaid, llai o amser i ymgysylltu â'r cyhoedd, ynglŷn â Bil sy'n bwysig iawn yn fy marn i. Yn ogystal â hynny, fe fydd yna lai o amser nag arfer i gyflwyno gwelliannau yng Nghyfnod 2 a Chyfnod 3. Ac felly, fore heddiw, cyflwynwyd cyfle amgen ar gyfer yr amserlen i'r Bil hwn yn y Pwyllgor Busnes, ond unwaith eto, fe gafodd hynny ei wrthod gan eich plaid chi. Fe fyddwn i'n ddiolchgar i gael esboniad eglur ynghylch pam rydych chi o'r farn fod hynny'n briodol, o ystyried maint y Bil hwn a'i bwysigrwydd i'r Senedd hon. Mae hi'n eironig, onid yw hi, y gwrthodwyd y cyfle i ni graffu ar becyn o ddiwygiadau, diwygiadau i'r Senedd, y gobeithir y bydd yn gwella'r broses graffu yn y lle hwn—collwyd y cyfle i wneud cyfiawnder â'r broses graffu honno.
Nawr, os caf droi at y pwyntiau yr ydym ni'n cytuno â'r Llywodraeth ynglŷn â nhw, rydym ni'n cytuno â'r Llywodraeth ynglŷn â'r angen i bob plaid wleidyddol yng Nghymru wneud mwy i fynd i'r afael â'r diffyg amrywiaeth yn y Senedd hon ac, yn wir, ymhlith ein hymgeiswyr sy'n cael eu cyflwyno i'w hethol i'r Senedd hon. Nid oes unrhyw gwestiwn ynglŷn â hynny. Nid yw fy mhlaid i, yn arbennig, wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran taro'r cydbwysedd rhwng y rhywiau cywir. Rydym ni wedi bod yn llwyddiannus iawn ynglŷn ag agweddau eraill ar amrywiaeth ac, yn amlwg, roeddem ni'n falch iawn o groesawu'r fenyw gyntaf o liw i'r Senedd hon ar ein meinciau ni. Yn wir, rydym ni wedi gwneud yn bur dda heb y math o wahaniaethu cadarnhaol sy'n cael ei argymell gan y Blaid Lafur. Rwy'n gallu gweld y Prif Weinidog yn edrych ar ein meinciau ni nawr.
Rwy'n chwilio am fenyw.
Ie, rwy'n gallu gweld eich bod chi'n chwilio am fenyw. Rwyf i'n chwilio am agweddau eraill ar amrywiaeth sydd ar goll o'ch meinciau chi, Prif Weinidog, ac rwy'n siŵr y byddech chi'n derbyn bod angen i chi wneud yn well ynglŷn â'r rhai o grwpiau lleiafrifoedd ethnig a dangynrychiolir yn y Senedd hon, a grwpiau oedran a dangynrychiolir, pobl anabl a dangynrychiolir, grwpiau ffydd arbennig a dangynrychiolir yn y Senedd hon—mae pob math o agweddau ar amrywiaeth sy'n cael eu tangynrychioli yn y Senedd hon y carai fy mhlaid a minnau wneud yn well yn hynny o beth.
Yr hyn yr ydym ni'n anghytuno ag ef yw canolbwyntio mwy a blaenoriaethu rhywedd yn hytrach na'r agweddau eraill hyn i gyd sydd ar amrywiaeth, ac yn sicr nid ydym ni'n cytuno y dylai unrhyw ofynion statudol neu gwotâu fod o ran amrywiaeth. Rydym ni o'r farn y dylai pobl gael eu hethol i'r Senedd hon ac y dylen nhw fod yn ymgeiswyr i'w hethol i'r Senedd hon ar sail teilyngdod—ac rwy'n gallu clywed pobl yn ailadrodd y geiriau hynny—ar sail teilyngdod, nid oherwydd lliw eu croen, nid oherwydd y ffaith eu bod nhw'n hunanddiffinio yn ddyn neu'n fenyw, nid oherwydd eu cyfeiriadedd rhywiol neu unrhyw beth arall, ond am fod pobl yn dymuno eu hethol nhw. Ac rydym ni'n credu y dylai unrhyw un fod â chyfle i gael ei ethol. Felly, dyna pam y byddwn ni'n gwrthwynebu'r Bil hwn a'r amser yr wyf i'n credu y bydd yn cael ei wastraffu yn y Senedd hon, am ei fod yn fater a gedwir yn ôl gan Senedd y DU.
O ran diben y Bil, mae hi'n gwbl amlwg mai ar gyfer hyrwyddo'r cyfleoedd i fenywod y mae'n bodoli. Mae'n gorwedd yn amlwg yn adran cydraddoldeb y gyfraith, a gedwir yn ôl gan Senedd y DU, ac nid yw'n cyflawni'r addewid a wnaeth cyn-arweinydd Plaid Cymru a'r Prif Weinidog wrth ddweud yn glir iawn eu bod nhw am gyflwyno am-yn-eilio gorfodol ar restrau. Nid oes rheidrwydd gorfodol i am-yn-eilio ar y rhestrau penodol hyn yn unol â'r Bil gerbron i ni heddiw, oherwydd, fel gwyddoch chi, Gweinidog, mae'r Bil yn darparu ar gyfer rhestrau sy'n cynnwys menywod yn unig ond nid ar gyfer rhestrau sy'n cynnwys dynion yn unig. Nid cydraddoldeb mo hynny. Nid oes angen am-yn-eilio mewn ffordd benodol. Yr unig beth y mae'n ei atal yw cael enwau dau ddyn yn dilyn ei gilydd ar restr. Dyna'r unig beth y mae'n ei atal. Nid yw'n cyflwyno unrhyw fath o am-yn-eilio, sy'n groes i'r egwyddor a nododd y Prif Weinidog yn y datganiad ar y cyd ag arweinydd Plaid Cymru yn ôl ym mis Mai 2022, ac, yn wir, y llynedd, pan oedd y Prif Weinidog yn awyddus i weld cynnydd ynglŷn â phwnc diwygio'r Senedd yn ei gyfanrwydd. Nid yw'r Bil hyd yn oed yn diffinio'r hyn yw menyw mewn gwirionedd, ac rwy'n dymuno gofyn i chi, Gweinidog—efallai y gwnewch chi ddweud wrthym ni beth yw menyw, oherwydd, hyd y gwelaf i, mae'n caniatáu i bobl hunanddiffinio yn fenyw neu beidio ar eu hystyriaeth eu hunain. Nid oes unrhyw gosb ar wyneb y Bil i'r rhai sy'n honni eu bod yn fenywod ac mae hi'n amlwg nad ydyn nhw ddim, er enghraifft, sy'n ymddangos yn rhywbeth anarferol hefyd.
Felly, mae hyn yn gyfystyr â hunanddiffinio drwy'r drws cefn. Nid yw'r cymhwysedd gennym ni i allu cyflawni. Rydych chi wedi byrhau'r broses graffu, er eich bod chi'n dweud eich bod chi'n ceisio gwella prosesau craffu'r Senedd. Nid oes unrhyw ofyniad yma am—ac rwy'n credu y dylem ni fod â gofyniad yma, gyda llaw—. Nid oes gofyniad statudol ar gyfer strategaethau amrywiaeth i bleidiau gwleidyddol. Fe fyddwn i'n croesawu hynny. Rwy'n credu bod hynny'n beth da, cadarnhaol y gallech chi fod wedi ei gynnwys yn y Bil, ond ni wnaethoch chi drafferthu gwneud hynny, er gwaethaf y ffaith bod hwnnw hefyd yn argymhelliad oddi wrth y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd. Felly, annibendod llwyr yw hwn. Nid wyf i'n credu y dylai weld golau ddydd. Fe fyddwn i'n holi beth oedd rhesymeg Llywodraeth Cymru wrth ei ddodi gerbron.
Ac un cwestiwn olaf os caf i—a diolch i chi am roi'r cyfle i mi graffu ar hwn, Llywydd—ac mae hwnnw ar bwnc costau. Rwyf i wedi edrych drwy'r memorandwm esboniadol ac mae'n awgrymu mai ychydig iawn o gostau fydd yn gysylltiedig â hyn, ond fe wyddom ni i gyd na fydd hynny'n wir, oherwydd fe fydd yna heriau cyfreithiol sylweddol pe byddai'r Bil hwn yn symud yn ei flaen, nid yn lleiaf, yn ôl pob tebyg, yn y Goruchaf Lys, ac fe wyddom ni pa mor ddrud yw'r achosion hynny. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym ni a oes yna amcangyfrif o'r costau, a ydych wedi gwneud unrhyw ddarpariaeth yn Llywodraeth Cymru ar gyfer y mathau hynny o gostau? Ac a wnewch chi ddweud wrthym ni hefyd beth yw costau cyflwyno hwn heddiw hyd yma, o ran costau cyngor cyfreithiol a gwaith arall a wnaeth Llywodraeth Cymru ynghylch y cymhwysedd deddfwriaethol? Oherwydd pan wyf i'n edrych yn y memorandwm esboniadol, mae'n awgrymog iawn. Nid oes unrhyw wybodaeth am gymhwysedd deddfwriaethol heblaw am un frawddeg—brawddeg unigol—ar ddalen hollol wag fel arall. Ac o gofio mai hwnnw yw'r marc cwestiwn mwyaf ym meddwl pobl ynglŷn â'r Bil hwn, fe fyddech chi wedi credu y byddai ychydig mwy o wybodaeth yn cael ei rhoi na dim ond un frawddeg yn dweud bod hyn, yn eich barn chi, o fewn cymhwysedd.
Diolch yn fawr, Darren Millar. Wel, rwy'n falch iawn eich bod chi'n dweud bod hwn yn Fil pwysig iawn, oherwydd y mae ef. Mae'n ddarn arloesol o ddeddfwriaeth. A ddoe, wrth i mi gyhoeddi'r Bil hwn, fe ddaeth llawer o groeso iddo o bob cwr o Gymru, ac rwy'n credu mai dyma un o'r pethau diddorol, nad wyf i'n siŵr a ydych chi'n cydnabod cymaint o ymgysylltiad sydd wedi bod. Rwy'n troi at Gadeirydd y pwyllgor diben arbennig nawr, ond cyn hynny at Dawn Bowden, a'r Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd. Yn ôl ym mis Ebrill 2022, roedd Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru, sy'n cynrychioli sefydliadau ar draws Cymru gyfan, o Ferched y Wawr hyd at sefydliadau menywod a grwpiau Cymorth i Fenywod, yr awdurdodau lleol, Cyngres Undebau Llafur Cymru, i gyd yn dweud eu bod nhw'n croesawu'r datganiad ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Phlaid Cymru ynglŷn â chwotâu wedi'u rhwymo mewn cyfraith i'w cyflwyno ar gyfer etholiadau'r Senedd.
Ac rwy'n credu ei bod yn wych o beth eich bod chi wedi gwneud y pwyntiau hynny ynglŷn â'r angen am fwy o Aelodau'r Senedd sy'n fenywod ac o grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol. Mae angen mwy o fenywod du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig arnom ni—mae pob plaid yn cydnabod hynny; rydym ninnau'n cydnabod bod—menywod LHDTC+, menywod anabl, menywod â nodweddion gwarchodedig eraill, a hefyd, fel dywedodd RhCM Cymru wrth groesawu'r Bil ddoe, ymgyrch 5050Amrywiol. Nawr, gadewch i ni gydnabod bod honno'n ymgyrch ar y cyd, nid yn unig gyda RhCM Cymru, ond gyda'r Gymdeithas Diwygio Etholiadol, Cyngor Hil Cymru, EYST—y tîm cymorth ieuenctid ethnig—sy'n galw am gydbwysedd rhwng y rhywiau ymhlith Aelodau etholedig ar lefel genedlaethol a lleol.
Felly, rydym ni yma yn trafod Bil a gafodd ei gymeradwyo, ac yn wir o ran y dystiolaeth a ddarparwyd ers nifer o flynyddoedd, o ran ein cydnabyddiaeth o'r angen am ddiwygio'r Senedd. Oherwydd mae hyn yn dychwelyd at y ffaith—. Ac mae yna fenywod yn y Senedd hon yma—mwy mewn nifer, fe fyddwn i'n dweud, ar yr ochr yma i'r Senedd na draw fan acw, ond rydym ni'n cydnabod bod rhaid i ni fynd i'r afael â materion eraill hefyd o ran amrywiaeth. Ond mae mwy o fenywod yn y Senedd yn adlewyrchu cyfansoddiad rhywedd Cymru yn llawer gwell: sy'n beth da i wleidyddiaeth, da i gynrychiolaeth, a da ar gyfer llunio polisïau. A dyna'r hyn sy'n dod drwodd o ran cydnabyddiaeth i bwysigrwydd y Bil hwn heddiw.
Fe wnes i sylwadau am y materion o ran cymhwysedd, a gyda phob parch, yn fy natganiad llafar heddiw, Llywydd. Ond rydym ni'n bwrw ymlaen ag ewyllys y Senedd, sy'n cymeradwyo argymhellion y pwyllgor diben arbennig, ac rwyf i wedi gwneud y datganiad hwnnw. Fe ddywedais i, yn fy marn i, y byddai darpariaethau'r Bil o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Ac rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod ni'n edrych ar ddiben y Bil. Fe wnaethoch chi sylwadau ar ddiben y Bil, Darren. Diben y Bil yw sefydlu Senedd fwy effeithiol ac, oherwydd hynny, mae'r Bil o fewn cymhwysedd y Senedd. Ac rwy'n credu bod y pwynt hwnnw ynglŷn â'r diben yn hanfodol yn hyn o beth. Oherwydd, os edrychwch chi ar y prawf a bennwyd yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006, ac rwy'n dyfynnu:
'Penderfynir a yw darpariaeth Deddf Senedd Cymru yn ymwneud â mater a gedwir yn ôl trwy gyfeirio at ddiben y ddarpariaeth, gan ystyried (ymysg pethau eraill) ei heffaith yn yr holl amgylchiadau.'
Dyna'r prawf. Dyna yw'r prawf am gymhwysedd. Diben y Bil hwn yw sefydlu Senedd fwy effeithiol. Siawns y gallwn ni gytuno ar y nod hwnnw, i sicrhau Senedd fwy effeithiol?
Rwyf i am wneud sylwadau ar y pwynt am yr amserlen, oherwydd mae'n bwysig, o ran adroddiad y pwyllgor diben arbennig, 'Diwygio ein Senedd: Llais cryfach i bobl Cymru', roedd yn nodi amserlen uchelgeisiol i weithredu diwygio'r Senedd mewn da bryd ar gyfer ein hetholiadau nesaf i'r Senedd yn 2026. Ac fe esboniodd y Trefnydd—ac rwy'n gwybod hyn—yn ei llythyr hi at y Pwyllgor Busnes, fel rydych chi'n ymwybodol, wrth gwrs, Darren, bod yr amserlen a gynigiwyd gan Lywodraeth Cymru yn sylfaenol ar gyfer cynnal llwybr at weithredu'r mesurau mewn da bryd ar gyfer etholiadau'r Senedd 2026. Felly, rydym ni'n gweithio i sicrhau y bydd y mesurau ar waith cyn yr etholiad hwnnw.
Ac mae hyn yn rhan o becyn diwygio'r Senedd, ynghyd â Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau). Yr wythnos diwethaf, roeddem ni'n trafod hynny, fe wnaethom ni dywys hynny drwodd, ac mae'r pwynt pwysig hwnnw sef fod hyn yn rhan o'r pecyn hwnnw o ddiwygiadau i'r Senedd. Byddai oedi hynt y Bil am fis hyd yn oed—. Ac mae hyn yn bwysig i'r rhanddeiliaid i gyd ac, yn wir, i'r pwyllgor, yn amlwg, pwyllgor diwygio'r Senedd, allu craffu ar y Bil. Fe fyddai oedi hynt y Bil am fis hyd yn oed yn arwain at oblygiadau ar gyfer y gwaith gweithredu hwnnw, i weinyddwyr etholiadol a phleidiau gwleidyddol fod ag amser i baratoi ar gyfer yr etholiad ar ôl i'r ddeddfwriaeth berthnasol gael ei llunio. Rwy'n credu bod hyn yn dychwelyd at y ffaith mai taith yw hon yr ydym ni wedi bod arni—taith ar raddfa fawr—sydd wedi cynnwys y rhanddeiliaid hynny i gyd yr wyf i wedi cyfeirio atyn nhw. Mae'n ymwneud â'r gymdeithas ddinesig; mae'n ymwneud a'r cyfle sydd gennym ni i gyflawni'r ddeddfwrfa honno i Gymru a fydd yn fwy cynrychioliadol ac effeithiol, ac rwy'n credu ein bod ni wedi ein hymrwymo i gyflawni hynny.
Fe hoffwn i godi rhai o'ch pwyntiau mwy technegol—rwy'n siŵr y byddwn ni'n trafod hyn ym mhwyllgor diwygio'r Senedd. Nid yw'r rheolau yn y Bil hwn yn atal dull am-yn-eilio. Bydd rhestr sy'n mynd am yn ail rhwng ymgeiswyr sy'n fenywod ac ymgeiswyr nad ydyn nhw'n fenywod yn cydymffurfio yn gyfan gwbl â'r rheolau fertigol, cyhyd â bod o leiaf hanner yr ymgeiswyr yn fenywod. A thrwy fynnu bod menyw yn dilyn unrhyw ymgeisydd nad ydyw'n fenyw ar restr, mae'r rheolau yn sicrhau y bydd menywod, o leiaf, yn cael eu rhoi ym mhob man arall ar restr. Ond pe byddai rhestr yn rhoi menyw yn union syth ar ôl menyw arall, fe fyddai'r rhestr honno yn cydymffurfio. Nawr, fe fyddwn ni'n edrych ar y materion hyn i gyd wrth i ni symud ymlaen at y gwaith craffu.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i chi godi'r materion hyn am amrywiaeth, a'r ffyrdd y gallwn ni fwrw ymlaen â hyn, oherwydd mae hyn yn ymwneud—. Fe edrychodd y pwyllgor diben arbennig ar hyn yn ofalus iawn—ac fe fyddwn ni'n clywed oddi wrth Gadeirydd y pwyllgor hwnnw. Roedden nhw'n edrych, ar sail drawsbleidiol—ac rwy'n credu eich bod chi'n rhan o rai o'r trafodaethau hynny—ar gwotâu amrywiaeth, i'w gweithredu rywbryd yn y dyfodol. Ond, yn y cyfamser, mae'r camau y gallwn ni eu cymryd, ochr yn ochr â chwotâu rhywedd, yn fy marn i, yn bwysig.
Fe wyddoch chi fy mod i wedi dweud yn fy natganiad llafar ein bod ni'n annog y pleidiau gwleidyddol i gyhoeddi strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer etholiadau Cymru. Felly, rwy'n cymryd, o'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud, Darren, y byddwch chi—y bydd y Ceidwadwyr Cymreig—yn cyhoeddi eich strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant. Fe wn i y bydd pob un o'r sefydliadau—y Gymdeithas Diwygio Etholiadol a RhCM Cymru—eisiau annog, yn awyddus i gefnogi hyn. Maen nhw wedi bod yn gweithio gyda phleidiau gwleidyddol ar draws y Siambr. Fe fydd angen i ni wneud hynny, o ran y paratoadau, i sicrhau y bydd tryloywder gennym ni o ran gwybodaeth ynglŷn ag amrywiaeth ar gyfer ymgeiswyr i'r Senedd. Mae hynny'n parhau, ac rydym ni'n archwilio sut y gallwn ni annog a chefnogi'r pleidiau gwleidyddol i wneud rhagor yn y maes hwn.
Nawr, rwy'n credu mai'r peth pwysicaf yw mai menywod yw'r mwyafrif sydd heb gynrychiolaeth ddigonol yn y Senedd hon—yn sicr, fe fyddai'n rhaid i mi ddweud, yng ngrŵp y Ceidwadwyr Cymreig—felly, ein canolbwynt ni am y tro—[Torri ar draws.] Felly, ein canolbwynt ni am y tro yw'r cwotâu rhywedd. Mae atgofion melys iawn gennyf i, mewn gwirionedd, o siarad â nhw—[Torri ar draws.]
Fe hoffwn i glywed y Gweinidog nawr, os gallwch chi ddistewi ychydig bach.
Fe wnaf orffen gyda'r pwynt hwn, gan fy mod i am ganolbwyntio ar rywbeth pwysig iawn—[Torri ar draws.]
A gawn ni adael i'r Gweinidog fynd yn ei blaen?
Diolch yn fawr, Llywydd. Dyma pam mae angen Senedd â chydbwysedd rhwng y rhywiau arnom ni.
Diolch i chi. Ystyriwch yr iaith a ddefnyddiwch chi, hyd yn oed pan na fydd y meicroffon yn codi'r sain. Y Gweinidog i fynd yn ei blaen, os gwelwch chi'n dda.
Roeddwn i am ddweud fy mod i'n gweld eisiau'r ymgysylltiad deallus a gefais i â rhai o'ch cyn-Aelodau. Rwy'n falch iawn fod Aelodau benywaidd y Ceidwadwyr Cymreig wedi dod i'n cyfarfodydd cawcws y menywod, ac, mewn gwirionedd, eich cyn-Aelod—cyd-Aelod yn y Ceidwadwyr Cymreig. Rwy'n gallu cofio Suzy Davies, sydd â rhan rwy'n credu, fel ymddiriedolwr RhCM Cymru, yn siarad ac ymgysylltu yn wirioneddol â ni. Mae cawcws y merched, yn fy marn i, yn bwysig iawn.
Dim ond pythefnos yn ôl, roeddwn i yn Iwerddon yn clywed am effaith fuddiol cwotâu rhywedd—fel dywedais i, mewn 130 o wledydd ledled y byd. Rwy'n falch eich bod chi'n deall bod hwn yn Fil pwysig, a'ch bod chi'n cytuno â'r Llywodraeth ynglŷn â'r angen am fwy o amrywiaeth. Fe fydd y Bil hwn yn ein helpu ni i symud at fwy o amrywiaeth, ond fe fydd yn symud at gynrychiolaeth—o ran cynrychiolaeth rhywedd—er mwyn y bobl yng Nghymru sydd â'r gynrychiolaeth leiaf yn y Siambr hon. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at y gwaith craffu hwn a'r ymgysylltu a gawn ni ond, os gwelwch chi'n dda, gwrandewch ar y bobl y tu allan i'r Siambr hon hefyd, sydd wedi estyn cymorth i'n dwyn ni ar y daith hon. Diolch yn fawr.
Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw. Hir yw pob ymaros, a dwi’n falch o weld y Bil pwysig yma yn dechrau ar ei daith drwy’r Senedd heddiw. Mae’n amserol ein bod yn trafod y Bil yn dilyn cwblhau Cyfnod 2 Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) yn llwyddiannus wythnos diwethaf, gan fod darpariaethau’r ddau Fil yn ategu ei gilydd ac yn rhan greiddiol o’r pecyn cytunedig ar gyfer diwygio’r Senedd sydd wedi’i gytuno gan ddwy ran o dair o Aelodau'r Senedd yma, a hefyd, wrth gwrs, wedi’i gytuno gan strwythurau democrataidd Plaid Cymru a’r Blaid Lafur.
Fel agweddau eraill ar y pecyn, dydy o ddim yn cyflawni ein holl ddyheadau ar unwaith, wrth gwrs, ond a ydy’r Gweinidog yn cytuno mai’r peth pwysig yn achos y Bil yma, fel y Bil cyntaf, yw cael y diwygiadau ar waith erbyn 2026? Roeddwn yn falch o glywed ymrwymiad y Llywodraeth, felly, i weithio efo Aelodau i sicrhau bod y Bil yn cyrraedd y llyfr statud, ac mi rwyf innau yn edrych ymlaen at ddechrau ar y gwaith craffu yfory yn y Pwyllgor Biliau Diwygio, pan ddaw’r Gweinidog a’i swyddogion ger ein bron, gan nad oes amser i’w wastraffu.
Y nod canolog sy’n gyrru popeth yw creu Senedd fwy effeithiol ar ran ac ar gyfer pobl Cymru. Agwedd arall, felly, ar ehangu cynrychiolaeth ac effeithiolrwydd y Senedd yw hyn, yn union yn yr un modd ag ehangu nifer yr Aelodau a chyflwyno system etholiadol lle etholir pob Aelod yn llwyr drwy gynrychiolaeth gyfrannol. Fe fydd hyn yn gwneud y Senedd yn fwy cynrychioladol o’r bobl a’r genedl y mae’n anelu i’w cynrychioli ac yn gwneud y sefydliad yn fwy effeithiol.
Mae Senedd lle mae merched, sy’n fwyafrif o boblogaeth Cymru yn ôl cyfrifiad 2021, yn parhau’n lleiafrif yn effeithio’n andwyol ar allu’r Senedd i weithredu’n effeithiol ac ar ei gallu i adlewyrchu’n gyflawn y wlad y mae’n ceisio ei chynrychioli. Does bosibl y byddai’n llesteirio cyflawniad y nod canolog sy’n sail i ddiwygio’r Senedd, sef i greu sefydliad mwy pwrpasol a grymus i gario allan ewyllys ddemocrataidd pobl Cymru, os ydym yn ailgreu ar raddfa fwy eang, mewn Senedd o 96 Aelod, y methiant sydd wedi bod i greu Senedd sy’n adlewyrchu’r boblogaeth honno ym mhob Senedd o 60 Aelod, heblaw am y cyfnod 2003 i 2007.
Mae’n glir, fel dywedodd y Gweinidog, fod gennym ni broblem ddifrifol lle mai dim ond 31 y cant o ymgeiswyr yn etholiad Senedd 2021 oedd yn ferched. Rydym ni wedi clywed bod deddfwrfeydd sydd fwy neu lai yn gytbwys o ran rhywedd, yn ogystal ag adlewyrchu a chynrychioli’r boblogaeth yn well, yn fwy effeithiol o ran ystod eu harbenigeddau polisi, o ran integriti mewn bywyd cyhoeddus ac o ran datblygu arddulliau arweinyddol gwahanol. Mae'n glir hefyd fod mecanwaith o’r math yma yn codi’r bar i bawb ac yn gwella safon ein gwleidyddiaeth i bawb. Democratiaeth sy'n elwa. Mae’n amlwg, os am warantu bod y Senedd newydd yn driw i’r addewid, y bydd angen i’r pleidiau gwleidyddol i gyd chwarae rhan yn hynny, ac mae’r Bil yma yn darparu mecanwaith statudol clir ac ymarferol er mwyn ceisio sicrhau hynny.
Rydym ni eisoes wedi clywed lot o sŵn o du’r Ceidwadwyr—ac mi glywn ni mwy, dwi'n siŵr—am yr hyn nad ydy'r Bil yn ei wneud. Ond, beth am ganolbwyntio ar yr hyn mae'r Bil yn ei wneud? Mae'n cyflwyno mecanwaith bragmataidd fydd yn gweithredu o fewn y cyfundrefnau seneddol, etholiadol a democrataidd sy’n gyfarwydd i ni, ac mae’r Bil cyntaf yn eu datblygu ymhellach, y system o restrau rhanbarthol, y broses o enwebu i fod yn ymgeisydd, ac yn y blaen.
Yn ogystal â bod y genedl gyntaf ym Mhrydain i gael gwared ar y drefn hen ffasiwn cyntaf i’r felin ar lefel genedlaethol, a'i chyfnewid am system gynrychiolaeth gyfrannol, Cymru fydd y wlad gyntaf ym Mhrydain hefyd i gyflwyno cwotâu rhywedd ar lefel seneddol. Mae hyn yn ddatblygiad radical ac arloesol gyda’n Senedd ni yn arwain, ac yn arwydd o’r wlad annibynnol, uchelgeisiol yr ydym yn gweithio tuag at ei chreu, lle bydd Aelodau yn ein deddfwrfa genedlaethol yn adlewyrchu’r boblogaeth.
A man cychwyn yn unig yw hyn, wrth gwrs. Ac i’r rheini sydd ddim eto’n rhannu ein huchelgais o ran dyfodol cyfansoddiadol Cymru, mae hyn yn arwydd o’n difrifoldeb i greu Senedd go iawn, aeddfed ac effeithiol, lle rydym yn gallu bod yn aeddfed hefyd am farn wahanol ar fater cymhwysedd, sydd ddim mewn unrhyw ffordd—fel mae llythyr y Llywydd ei hun i’r Pwyllgor Biliau Diwygio yn cydnabod—yn atal y Senedd rhag gwneud popeth yn ei gallu i roi’r Bil yma ar y llyfrau statud, mewn lle erbyn 2026, a dyna fyddwn ni’n gweithio’n adeiladol i geisio ei gyflawni. Nid er ein mwyn ni y mae hyn, y rhai ohonom ni sydd yma rŵan, ond er mwyn pobl Cymru a'u Senedd nhw.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Mae hwn yn brynhawn cyffrous; mae hwn yn brynhawn pwysig iawn i ni yn ein Senedd. Mae'r rhestr ymgeiswyr etholiadol yn rhan o'r pecyn hwnnw o ddiwygiadau, fel roeddech chi'n dweud, i gyflawni ein hymrwymiad i lunio Senedd sy'n ddeddfwrfa fwy effeithiol ar gyfer ac ar ran pobl Cymru. Rwy'n gweld hynny'n eglur iawn yn ysbryd llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ein pobl ifanc a'r hyn y maen nhw'n ei ragweld a fydd yn gyfleoedd i gyfranogi a dilyn ymlaen ar y gwaith a wnaethom ni. Ac, wrth gwrs, mae'r gwaith wedi ei wneud—mae cymaint o'r gwaith wedi ei wneud. Ac rwy'n credu mai dyma'r pwynt, mai'r craffu y mae angen iddo ddigwydd nawr yw craffu ar y Bil, ond mae'r dystiolaeth sydd gennym ni sydd wedi arwain, drwy'r pwyllgor diben arbennig, at y Bil hwn, yn eang iawn. Rwyf i am sôn ychydig bach am hynny.
Pleidleisiodd mwyafrif o Aelodau'r Senedd o blaid hyn ym mis Gorffennaf 2022. Fe wnaethon ni bleidleisio am hyn, y pecyn cyfan o ddiwygiadau i'r Senedd. Fe wnaethon ni bleidleisio yma yn y Senedd hon ac roedd hynny'n adlewyrchu'r ymrwymiad arbennig hwnnw yn y cytundeb cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru. Roeddwn i'n Aelod, ac nid wyf i'n gallu cofio faint ohonom ni, y dynion a'r menywod sydd yma heddiw, gyda'i gilydd, oedd yn rhan o 2003, yr ail un—. Fe wn i Elin Jones, y Llywydd, fod yno oherwydd ein bod ni'n un o'r pedwar sydd ar ôl o ddosbarth 1999. Ond, yn 2003, roedd hi'n rhyfeddol bod gennym ni 50 y cant yn fenywod. Ar draws y byd, roedd pobl yn gofyn, 'Ym mha le y mae'r wlad hon, Cymru? Sut wnaethoch chi gyrraedd 50 y cant? Sut wnaethoch chi lwyddo i wneud hynny?' Wel, os edrychwch chi ar y ffigurau, fe wnaethom ni lwyddo yn bennaf oherwydd bod rhai pleidiau gwleidyddol wedi cymryd camau cadarnhaol. Yn wir, mae'r Blaid Lafur wedi cymryd camau cadarnhaol o'r diwrnod cyntaf yn ôl ym 1998, 1999 trwy ein system gefeillio. Mae mwy ohonom ni'r menywod wedi bod na dynion, onid ydym ni, yn ein grŵp Llafur ni? Yn effeithiol iawn. Ac yn wir, yn y Cabinet hefyd. Mae'n ymwneud â gweithredu cadarnhaol sy'n troi yn ddeddfwriaeth sy'n golygu y gall pawb elwa ar hynny, mewn gwirionedd.
Fe hoffwn i ddweud, o ran y ffyrdd yr ydym ni'n awyddus i fwrw ymlaen â hyn a'r diben—. Y pwynt hanfodol yw'r diben o ran cymhwysedd. Fe ddangosir bod deddfwrfa sydd â mwy o gydbwysedd rhwng y rhywiau yn atgyfnerthu ei dilysrwydd hi—mae hynny'n hanfodol—ein dilysrwydd ni wrth gynrychioli pobl Cymru. Fe all cynnydd yn nifer aelodau benywaidd, yn ôl y dystiolaeth, adfywio democratiaeth, a sicrhau bod diddordeb mewn gwleidyddiaeth ymhlith pleidleiswyr benywaidd yn cynyddu hefyd, pan fyddwch chi â mwy o ymgeiswyr benywaidd.
Roeddwn i yn Iwerddon rai wythnosau yn ôl. Pan wnaethon nhw ddechrau cyflwyno cwotâu, o sylfaen isel iawn yn Iwerddon, mewn gwirionedd, roedd ganddyn nhw 90 y cant yn fwy o ymgeiswyr benywaidd yn yr etholiad, ac yna fe etholwyd dros 40 y cant eto. Fe gwrddais i â rhai menywod busnes, menywod o'r byd academaidd—nid menywod gwleidyddol—mewn digwyddiad ar Ddydd Gŵyl Dewi. Roedden nhw'n ymdrechu, drwy fusnes, masnach, y sector cyhoeddus, y trydydd sector, i gyflawni er mwyn pobl y Weriniaeth, ar ran pobl Iwerddon, ond yn arbennig ar gyfer rhoi buddiannau menywod yn flaenllaw. Ac roedden nhw'n dweud, 'Mae angen i ni fod â menywod yn y Dáil, mae angen i ni fod â'r gynrychiolaeth honno'. Mae tystiolaeth o Iwerddon, Ewrop ac ar draws y byd yn dangos y gall cwotâu rhywedd fod yn effeithiol o ran tynnu mwy o fenywod i wleidyddiaeth, fel dywedais i.
Rwy'n ddiolchgar am eich pwyntiau chi. Rydym ni am symud ymlaen wedyn o ran y gwaith craffu. A gaf i ddweud hefyd bod hyn yn ymwneud â bod yn esiampl? Mae gennym ni bobl ifanc yma yn y Siambr—nid wyf i'n siŵr faint ohonyn nhw sydd yma gyda ni. Ac roedd gennym ni lawer o fenywod yma'r wythnos diwethaf, yn holi'r Cwnsler Cyffredinol am y ffordd ofnadwy y cafodd menywod y 1950au eu trin, ynghylch colli eu pensiynau. Fe ofynnodd Delyth Jewell gwestiwn i'r Cwnsler Cyffredinol. Roedd y Siambr yn llawn menywod o'r 1950au a'r 1960au sydd ar eu colled o ran eu pensiwn—mae pob cenhedlaeth o fenywod â diddordeb yn y pwynt hwn. A pha mor falch yr oedden nhw o glywed y Cwnsler Cyffredinol yn siarad ar eu rhan nhw. Rwyf i wedi cael yr adborth i'r perwyl hwnnw oddi wrth etholwyr, ac rwy'n gobeithio, ar draws y Siambr, eich bod chwithau wedi cael hynny hefyd. Ond chwedl Hillary Clinton, 'You can't be it if you can't see it'.' Mae angen menywod arnom ni mewn swyddi arweinyddiaeth er mwyn y menywod a'r merched yng Nghymru. Menywod sydd newydd eu hethol—ac fe gawn ni lawer mwy ohonyn nhw o ganlyniad i hyn—yn gallu gweithredu fel catalyddion i gael menywod eraill i sefyll mewn etholiad.
Diolch yn fawr, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn am seneddau sy'n cynrychioli eu cymunedau yn briodol ar gyfer gwneud penderfyniadau sy'n well, yn fwy deallus na'r rhai nad ydyn nhw'n gwneud felly. Ac felly, yn un o'n deddfwyr Cymreig gwreiddiol, fe hoffwn i ddechrau drwy ofyn beth yw eich myfyrdodau personol chi ar sut mae bod â chyfradd gymharol uchel o Aelodau Cynulliad benywaidd ac Aelodau'r Senedd wedi helpu'r Senedd hon i fod yn fwy effeithiol o ran gwneud penderfyniadau.
Yn ail, rwy'n nodi eich sylwadau ynghylch y profiad yn Iwerddon, a'ch sylwadau wrth ymateb i'r Aelod blaenorol, ers etholiad cwota rhywedd cyntaf y wlad yn 2016, bod nifer yr ymgeiswyr benywaidd sy'n ymgeisio yno wedi cynyddu 90 y cant, tra bod nifer y menywod a etholwyd wedi cynyddu 44 y cant. Serch hynny, o edrych ar yr enghraifft honno o Senedd Iwerddon ei hun, mae'r dynion yn fwy niferus na'r menywod yn ôl cymhareb o tua 3.5:1. Felly, fe fyddwn yn ddiolchgar pe byddech chi'n ymhelaethu ar sut, os caiff cynigion Llywodraeth Cymru eu dwyn ymlaen, y bydd mecanweithiau yn cael eu rhoi ar waith i sicrhau nad yw cwotâu yn ddiwedd ar y mater, ac y bydd newid gwirioneddol yn cael ei gyflawni.
Diolch yn fawr, Vikki Howells. Rwyf i'n petruso braidd bob amser wrth fyfyrio ar brofiad personol, ond roeddwn i'n gweithio, cyn i mi ddod i'r Senedd hon, mewn awdurdod lleol—ac, mae'n rhaid i mi ddweud, mewn grŵp Llafur—lle nad oedd llawer iawn o fenywod. Mae llawer ohonoch chi wedi cael y profiad hwnnw, pan fyddai'r cyfarfodydd yn aml yn cael eu hagor gyda'r arweinydd a'r cadeirydd yn ddweud, 'Noswaith dda, bois'. Dyna sut fyd oedd hwnnw, ddegawdau lawer yn ôl yma yng Nghymru. Oherwydd yn sicr nid oeddem ni'n cael ein cydnabod fel menywod mewn gwirionedd. Ni lwyddais i erioed i fynd ymhellach na bod yn is-gadeirydd pwyllgor ar lefel lywodraeth leol. Felly, dyna pam, pan wnaethom ni gyflwyno ein hymgyrch 'Ie dros Gymru', yr oedd llawer ohonoch chi'n rhan o honno, roedd gennym ni ymgyrch dros gynrychiolaeth deg o fenywod, yr oedd Plaid Cymru, y Democratiaid Rhyddfrydol a menywod Llafur yn rhan ohoni.
Mae'n rhaid i mi roi teyrnged i'r ddiweddar Val Feld, a oedd yn un o Aelodau etholedig cyntaf y Senedd hon ac a fu farw yn drist iawn—mae'r plac porffor yma er cof amdani—a sut y llwyddodd hi i gynnwys yr ymrwymiad yn ein deddfwriaeth ni i Lywodraeth Cymru hyrwyddo cyfle cyfartal. Ond, ar un ystyr, rydym ni wedi byw drwy gyfnod eithriadol i fod â Senedd sydd wedi gweld menywod mewn swyddi o rym ar draws y Senedd. Fel dywedais i, nid dim ond yn y Llywodraeth; yn Gadeiryddion pwyllgorau, y Llywydd—Y Fonesig Rosemary Butler cyn y Gwir Anrhydeddus Elin Jones. Rydym ni wedi bod â menywod yn Gadeirydd y pwyllgor safonau ac yn arweinydd ein grŵp ni, Vikki. Mae pob menyw yn y Siambr hon a thros y blynyddoedd wedi bod â rhan bwysig yn lluniad y ddemocratiaeth hon i Gymru'r ydym ni mor falch ohoni.
Ond rwy'n credu, hefyd, o ran yr hyn y mae hynny'n ei olygu, bod digon o dystiolaeth, ac rwy'n gobeithio y bydd y pwyllgor yn ystyried hyn. Mae menywod mewn gwleidyddiaeth, ac mae hyn yn deillio o dystiolaeth eang, yn blaenoriaethu gwahanol faterion polisi a deddfwriaethol, yn blaenoriaethu mathau arbennig o waith, e.e. gwaith etholaethol, a hyrwyddo ffyrdd penodol o weithio, ac ysgogi safon uwch o ymgeiswyr yn gyffredinol, creu esiamplau mewn swyddi o arweinyddiaeth wleidyddol, gan gynyddu cynrychiolaeth lleiafrifoedd, a hefyd, yn ddiddorol—tystiolaeth fyd-eang yw hon—yn cyfyngu ar lygredigaeth a gweithgarwch anfoesegol. Dyma'r lle yr ydym ni wedi ei gyrraedd—[Torri ar draws.] Fe allwch chi edrych ar y dystiolaeth, ac rwy'n siŵr y bydd y pwyllgor yn gwneud felly. Mae hwn yn gyfle gwirioneddol i Gymru ac mae'n gyfle i'r bobl yr ydym ni'n eu cynrychioli.
Diolch am y datganiad, Weinidog, ac am amlinellu mor glir mai nod y Bil hwn yw gwella'r ffordd mae'r lle hwn yn cynrychioli Cymru. Achos mae'n rhaid i ni ofyn y cwestiwn pam ein bod yn diwygio'r Senedd, os nad i wella'r modd y mae'n medru creu a chraffu ar bolisi sydd wedi ei anelu at wella bywydau pobl Cymru, achos heb newid amrywiaeth y rhai sy'n cael eu hanfon yma, i eistedd yn y Siambr yma i wneud hynny, ni fydd hynny'n digwydd. Mae'r cam pwysig hwn tuag at wella natur cynrychiolaeth ein cymunedau, cyfoethogi profiadau bywyd gwneuthurwyr polisi, yn un i'w groesawu, i'w gofleidio a'i gefnogi i'r eithaf. Weinidog, ŷch chi'n cytuno fod diwygio'r Senedd heb ddiwygio'r ffordd mae'n medru cynrychioli ein cymunedau drwy'r Bil hwn yn gam gwag, ac y bydd oedi pellach neu ddiffyg gweithredu yn peryglu nid yn unig y broses ddiwygio a'r nod o greu deddfwrfa fwy effeithiol i wasanaethu holl ddinasyddion Cymru, ond hefyd enw da y Senedd yn rhyngwladol?
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Rwyf i wedi dweud bod honno'n rhan bwysig iawn o'r pecyn i ddiwygio'r Senedd, ac nid oes unrhyw amheuaeth mai pecyn ydyw. Mae'n rhan hanfodol o'r pecyn hwnnw o ddiwygiadau i gyflawni'r ymrwymiad i'w gwneud yn ddeddfwrfa fwy effeithiol ar gyfer ac ar ran pobl Cymru. Rwy'n credu mai dyna pam mae hi mor bwysig unwaith eto i fyfyrio ar yr hyn a gaiff ei ddweud gan eraill am yr hyn yr ydym ni'n ei wneud heddiw. Roedd ysgrifennydd cyffredinol TUC Cymru, Shavanah Taj, yn croesawu Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) heddiw:
'Yr un uchelgais sydd gennym ni â Llywodraeth Cymru o ran bod â Senedd fwy amrywiol, ac fe wyddom ni fod llawer o Aelodau'r Senedd a sefydliadau eraill yr un mor ymrwymedig i hyn hefyd.
'Dylai gwleidyddiaeth—yn union fel pob agwedd arall ar fywyd cyhoeddus—adlewyrchu'r cymunedau a wasanaethir. Rydym ni'n falch fod gweithredwyr yn yr undebau llafur wedi mynd yn eu blaenau i ymgymryd â swyddogaethau blaenllaw mewn gwleidyddiaeth ac agweddau eraill ar gymdeithas sifil.'
'Bydd y ddeddfwriaeth hon yn sicrhau bod mesurau ar waith i wrthsefyll effeithiau niweidiol anghydraddoldebau strwythurol'—
Roeddem ni'n sôn am hyn yn gynharach heddiw—
'hiliaeth a mathau eraill o wahaniaethu... Gobeithiwn y bydd yn ennill cefnogaeth drawsbleidiol ac yn arwain at Senedd fwy cynrychioliadol sy'n deilwng o'n cenedl ni.'
Roedd cwestiwn cymhwysedd y Senedd gyda'r mater hwn bob amser yn debygol o gael ei herio. Am y bydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn troi ei sylw at y Bil hwn, yn Gadeirydd iddo, rwyf i am ymatal rhag rhoi unrhyw sylwadau ar y mater hwn nawr, er y dylwn nodi, yn fy swydd flaenorol yn Gadeirydd y pwyllgor diben arbennig, roeddwn i'n dweud y gallai'r mater hwn gael ei herio ac y gallai'r dadleuon ar y naill ochr a'r llall fod yn gwrthbwyso ei gilydd i raddau helaeth iawn. Rwy'n nodi, ar wahân i fater cymhwysedd yn y Senedd hon yn y fan a'r lle nawr, fod deddfwriaeth o'r fath hon yn gyffredin iawn yn rhyngwladol ac fe'i defnyddiwyd i sicrhau bod y gynrychiolaeth mewn Seneddau eraill yn fwy adlewyrchol o'r boblogaeth ehangach trwy gyfrwng dyluniad a bwriad deddfwriaethol, ac nid yn ddamweiniol. Yn rhyngwladol, fe fu yna lawer o ymdrechion llwyddiannus i wrthdroi rhagfarnau hanesyddol a chymdeithasol gyda detholiad amrywiol o ymgeiswyr mewn seddau y gellid eu hennill. Nid ydym ni ar ein pennau ein hunain yng Nghymru, ac rydym ni ymhell o fod y rhai cyntaf i geisio sicrhau Senedd fwy cynrychioliadol drwy ddulliau deddfwriaethol a mynd yn fwy effeithiol oherwydd hynny. Rwy'n nodi bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo hefyd i fwrw ymlaen ag argymhellion y pwyllgor diben arbennig sy'n ymwneud â strategaethau gwybodaeth ynglŷn ag amrywiaeth a chynhwysiant amrywiaeth yr ymgeiswyr i'r Senedd. Felly, a gaf i ofyn, sut ydych chi am ymgysylltu â'r pleidiau gwleidyddol yng Nghymru i ddatblygu'r canllawiau hynny, ar gyfer hybu arfer gorau a thryloywder wrth hyrwyddo a dethol amrywiaeth ehangach o ymgeiswyr ar draws pob plaid wleidyddol? Ac yn olaf, Llywydd, nid y ffordd flaengar yw'r ffordd rwyddaf bob amser, ond honno yw'r ffordd gywir, felly pob lwc i chi gyda'ch bwriad ynglŷn â'r ddeddfwriaeth hon, Gweinidog.
Diolch yn fawr, Huw Irranca-Davies, a diolch am eich arweinyddiaeth. Roedd eich cadeirio o'r pwyllgor diben arbennig yn gyfraniad mor bwysig yn eich gyrfa wleidyddol—gobeithio y gwelwch chi hynny—ac yn eich bywyd chi hefyd. Roedd yn gyfraniad mor bwysig. Yn wir, pawb sydd wedi chwarae rhan hyd yn hyn—Dawn Bowden gynt yn cadeirio pwyllgor diwygio'r Senedd.
Fel y dywedwch chi, mae tystiolaeth o bob cwr o'r byd. Rwyf wedi sôn am y 130 o wledydd, ac mae gan dros hanner y systemau etholiadol ryw fath o gwota rhywedd mewn gwirionedd, felly pam na all Cymru fod y cyntaf yn y Deyrnas Unedig i symud ymlaen ar hyd y ffordd hon? Nid af yn ôl dros y materion yr ydym yn teimlo a fydd yn bwysig o ran y ffordd ymlaen, ond credaf ei bod yn bwysig ein bod yn gweld bod y rhain yn ffyrdd o weithio na ddylai, fel y dywedwch chi, fod ar ddamwain. Mae hyn yn ymwneud â dyluniad a bwriad deddfwriaethol. Dyna pam y mae hon yn broses briodol, sef cyflwyno'r Bil heddiw—llawer o graffu, llawer o ddatblygiad, llawer o drafod.
Fel y gwyddoch chi, mae'r Gymdeithas Diwygio Etholiadol wedi bod yn gweithio gyda phleidiau gwleidyddol dros y blynyddoedd diwethaf, er nad yw pob un ohonyn nhw wedi ymgysylltu'n llawn, efallai. Roedden nhw'n sicr yn gweithio pan oeddech chi'n cadeirio eich pwyllgor, ac maen nhw'n barod i weithio gyda phleidiau gwleidyddol o ran gweithredu'r ddeddfwriaeth benodol rydyn ni'n ei thrafod heddiw o ran cwotâu rhywedd. Cwrddais â Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru yr wythnos diwethaf; maen nhw'n awyddus, fel y mae'r Gymdeithas Diwygio Etholiadol, i weithio gyda phleidiau gwleidyddol ar y canllawiau hyn ar gyfer amrywiaeth a chynhwysiant. Rwy'n ddiolchgar iawn, Darren Millar, ein bod wedi cael cytundeb ein bod yn mynd i weithio ar hyn. Rwy'n gobeithio, gan fod yr holl arweinwyr yma heddiw, fod hynny'n ymrwymiad i'r strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant hynny, yr oeddech chi, wrth gwrs, yn edrych arnynt yn ofalus.
Does dim llawer o brofiad eto ar draws y byd o ran mynd i'r afael â'r materion hynny. Yr hyn rydyn ni'n ei wneud gyda'n cwotâu rhywedd yw system ymgeisio, nid system wrth gefn. Mae hwn yn benderfyniad pwysig sydd wedi ei wneud o ganlyniad i'ch tystiolaeth. Rydym bellach yn symud ymlaen gyda dyluniad a bwriad deddfwriaethol.
Yn olaf, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Mae cael cynrychiolaeth deg a chydradd i bawb yn fuddugoliaeth i bawb. Dyna hanfod yr hyn, Weinidog, rydych chi'n trio cyflawni gyda'r Mesur yma. Fel dyn, fel dynion, rydyn ni'n elwa fel dinasyddion, fel cyd-Aelodau'r Senedd, o glywed a gwrando ar leisiau menywod yn y lle yma. Oherwydd os nad ydy hynny'n wir, rydyn ni'n colli'r holl gyfoeth yna, y persbectif ar brofiadau bywyd sydd yn allweddol i'n galluogi ni fel Senedd i wneud ein priod waith, sef i gynrychioli pobl Cymru yn eu holl amrywiaeth. Ac yn sicr, yn eu holl amrywiaeth, y 21 y cant o'n pobl ni sydd ag anableddau. Mae'n rhaid inni edrych ar hynny hefyd. Ond mae hwn yn gam sylfaenol allweddol pwysig ymlaen. Ac wrth inni gyflawni y cam yma, gallwn ni wedyn fynd ymlaen i ddefnyddio'r un mecanweithiau ar gyfer yr holl agweddau o amrywiaeth rydym ni eisiau eu gweld yn cynrychioli pawb yn y lle yma.
Diolch yn fawr, Adam Price. Diolch yn fawr am eich pwyntiau pwysig iawn. Symudwn ni i gyd ymlaen.
Diolch yn fawr i'r Gweinidog.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar y rhaglen Cartrefi Clyd. Ac felly y Gweinidog, Julie James, i wneud y datganiad.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
Diolch, Llywydd. Mae'r Senedd hon wedi mynegi llawer iawn o ddiddordeb yn y rhaglen Cartrefi Clyd newydd. Rwy'n falch o gadarnhau y bydd yn mynd yn fyw ar 1 Ebrill gyda gwasanaethau cyngor ac atgyfeirio yn cael eu darparu gan yr Ymddiriedolaeth Arbed Ynni a gwasanaethau gosod a ddarperir gan Nwy Prydain i wella adeiledd cartrefi ledled Cymru, a bydd gwasanaethau sicrwydd yn cael eu darparu gan Pennington Choices.
Bydd y rhaglen newydd yn cael ei lansio mewn tirwedd gymhleth a heriol. Mae'r argyfwng costau byw yn parhau i gael effaith andwyol ar safonau byw ledled Cymru. Ar ôl gweld y flwyddyn boethaf fyd-eang a gofnodwyd erioed yn 2023 ac un o'r gaeafau gwlypaf a gofnodwyd erioed yng Nghymru, mae'r argyfwng hinsawdd yn symud o'r dyfodol anochel i realiti presennol anosgoadwy.
Mae llawer o'n cartrefi ymhlith yr hynaf a'r lleiaf effeithlon o ran ynni yn Ewrop. Mae hyn yn golygu eu bod yn cymryd ynni drutach i gadw'n gynnes yn y gaeaf, gan gynyddu ein hallyriadau carbon. Mae'n golygu, er y bydd cyhoeddiad diweddar Ofgem ar y gostyngiad yn y cap pris yn dod â rhyddhad i'w groesawu i rai aelwydydd, mae llawer yng Nghymru yn parhau i gael trafferth gyda chostau ynni cynyddol ac yn cael eu gwthio i dlodi tanwydd.
Yn 2021 roedd cartrefi Cymru yn cyfrif am oddeutu 10 y cant o'r holl allyriadau nwyon tŷ gwydr yng Nghymru. Yr haf diwethaf, nodais mewn datganiad polisi sut y bydd y rhaglen Cartrefi Clyd newydd yn parhau i weithredu fel prif fecanwaith Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thlodi tanwydd, ac ar yr un pryd yn chwarae ei rhan wrth gyflawni Cymru sero net erbyn 2050. Bydd yn mabwysiadu dull gweithredu adeiledd, y gwaethaf a charbon isel yn gyntaf i wella effeithlonrwydd ynni hirdymor yr aelwydydd incwm isel lleiaf effeithlon yn thermol yng Nghymru. Bydd ein dull gweithredu deublyg yn darparu gwasanaeth cyngor cynhwysfawr ar ynni i bawb yng Nghymru ac yn gwella cartrefi'r tlodion tanwydd yn ffisegol.
Mae'n adeiladu ar etifeddiaeth gref ac yn ategu ein gwaith presennol yn y sector tai cymdeithasol, lle rydym eisoes wedi gwneud gwahaniaeth sylweddol o ran gwella effeithlonrwydd thermol cartrefi yng Nghymru. Hyd at ddiwedd mis Mawrth 2023, buddsoddwyd mwy na £440 miliwn i wella effeithlonrwydd ynni cartref trwy'r rhaglen Cartrefi Clyd, gan helpu mwy na 77,000 o aelwydydd incwm is yn y sectorau perchen-feddianwyr a rhentu preifat i leihau eu hallyriadau a'u biliau. Rydym yn disgwyl i ffigurau eleni gadarnhau bod dros 200,000 o bobl wedi elwa ar gyngor ar effeithlonrwydd ynni drwy'r rhaglen Cartrefi Clyd ers ei lansio yn 2011. Yn y sector tai cymdeithasol, mae tua £260 miliwn wedi'i ymrwymo drwy'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio dros dymor y llywodraeth hon.
Bydd ein buddsoddiad parhaus yn y rhaglenni Cartrefi Clyd ac ôl-osod er mwyn optimeiddio, neu ORP, yn sbarduno gwelliannau pellach ar gyfer y cartrefi lleiaf effeithlon o ran ynni yng Nghymru. Mae sianelu buddsoddiad ORP trwy landlordiaid cymdeithasol yn cefnogi dull profi a dysgu o ddatgarboneiddio cartrefi Cymru yn effeithiol ac yn effeithlon.
Dirprwy Lywydd, ddoe fe osodais y rheoliadau i alluogi'r rhaglen Cartrefi Clyd newydd, a fydd nid yn unig yn ymateb i'r argyfwng costau byw presennol ac yn mynd i'r afael ag allyriadau gan y sectorau perchen-feddianwyr a rhentu preifat, ond a fydd yn hyrwyddo deunyddiau cynaliadwy o Gymru, yn cefnogi sgiliau a swyddi Cymru ac yn dysgu o wersi'r gorffennol.
Mae Llywodraeth Cymru yn arwain drwy esiampl o ran arddangos cyfnod pontio teg, y daeth ein hymgynghoriad arno i ben ddoe. Gyda dyraniad cyllideb o £30 miliwn y flwyddyn nesaf, rydym yn cefnogi'r rhai sy'n agored i niwed mewn cymdeithas ac yn newid cartrefi i wres glân y dyfodol yn hytrach na chynnal tanwydd ffosil ein gorffennol. Bydd ein dull gweithredu yn ysgogi sgiliau ac yn datblygu'r gadwyn gyflenwi, ac yn dangos ein harweinyddiaeth gref ar y materion pwysig hyn.
Dirprwy Lywydd, hoffwn dynnu sylw at rai o'r nodweddion a'r newidiadau allweddol yn y cynllun newydd. Bydd deiliaid tai sy'n bodloni'r meini prawf cymhwysedd yn derbyn pecyn cymorth sydd wedi'i deilwra yn benodol ar gyfer eu hanghenion a'u cartref. Bydd technolegau carbon isel yn cael eu blaenoriaethu lle mae'n gwneud synnwyr i wneud hynny. Y mesurau a ffefrir yw pympiau gwres a/neu baneli solar a batris storio trydan lle bo hynny'n bosibl, gan wneud aelwydydd yn fwy cydnerth yn wyneb prisiau ynni cynyddol yn y dyfodol gan leihau allyriadau nwyon tŷ gwydr.
Er mwyn sicrhau ein bod yn targedu'r lleiaf cefnog, mae trothwy incwm isel yn cael ei gyflwyno, yn hytrach na dibyniaeth ar fudd-daliadau prawf modd yn unig. Mae aelwyd sydd ag incwm sy'n is na 60 y cant o'r cyfartaledd canolrifol yn cael ei hystyried yn aelwyd incwm is ar gyfer y cynllun hwn ac ni fyddwn yn cyfrif unrhyw daliadau neu fudd-daliadau sy'n gysylltiedig ag anabledd fel incwm.
Rydym hefyd yn mynd i fabwysiadu dull gweithredu mwy cydgysylltiedig gyda chynlluniau cydategol i sicrhau'r buddion mwyaf posibl i ddinasyddion Cymru. Bydd gan ein gwasanaeth cynghori rôl bwysig o ran deall amgylchiadau pob unigolyn a'u cefnogi i gael mynediad i'r cynllun mwyaf priodol ar gyfer eu hanghenion. Rydym hefyd yn gweithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i annog awdurdodau lleol i gynyddu rhwymedigaeth y cwmni ynni, cynllun ECO Flex, yng Nghymru. Bydd hyn yn sicrhau mynediad eang i'r cynllun ar gyfer aelwydydd ledled Cymru a bod deiliaid tai yng Nghymru yn cael eu cyfran deg o'r arian hwn o San Steffan.
Mae'r rhaglen newydd hon yn rhan o'n gwaith i ddatblygu dull mwy cydlynol ar draws pob deiliadaeth a lefel incwm i ysgogi datgarboneiddio. Rhaid i'r degawd hwn fod yn ddegawd o weithredu ar yr hinsawdd. Rydym eisoes wedi cyhoeddi ein hymgynghoriad ar y strategaeth wres, sy'n nodi'r weledigaeth a'r meysydd blaenoriaeth ar gyfer gweithredu. Mae safon ansawdd tai Cymru 2023 yn fentrus ac yn flaengar wrth osod targedau uchelgeisiol i fynd i'r afael â datgarboneiddio yn y stoc tai cymdeithasol. Mae hefyd yn gwneud gwahaniaeth i ansawdd cyffredinol bywydau pobl drwy sicrhau y gellir gwresogi eu cartrefi mewn modd fforddiadwy. Bydd yr hyn a ddysgwn o uwchraddio ein 230,000 o gartrefi cymdeithasol yn ysgogi sut rydym yn mynd i'r afael â datgarboneiddio 1.2 miliwn o gartrefi preifat Cymru a lleihau biliau i ddeiliaid tai ar draws pob sector.
Dirprwy Lywydd, mae Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi dyfodol tecach, gwyrddach i bawb. Ond mae gan Lywodraeth y DU rôl i'w chwarae, ac rydym wedi galw arnynt dro ar ôl tro i wneud y newidiadau gofynnol. Rydym wedi gofyn, er enghraifft, am dariff cymdeithasol ar gyfer ynni, rydym wedi gofyn iddynt fynd i'r afael ag anghyfiawnderau taliadau sefydlog a mesuryddion rhagdalu, ac, wrth gwrs, rydym wedi gofyn iddynt gefnogi uchelgeisiau Cymru ar gyfer grid ynni wedi'i drawsnewid. Yng ngoleuni hynny, rwy'n falch heddiw o fyfyrio ar gyflawniadau'r Llywodraeth hon wrth inni edrych tuag at ddyfodol glanach, mwy disglair. Diolch.
Fel y dywedoch chi, mae gan Gymru rai o'r stociau tai hynaf a lleiaf effeithlon yn thermol o'i chymharu â'r DU ac Ewrop. Mae Llywodraeth Cymru yn amcangyfrif bod 614,000 neu 45 y cant o aelwydydd yng Nghymru mewn tlodi tanwydd ac yn dweud mai'r rhaglen Cartrefi Clyd yw ei phrif fecanwaith i fynd i'r afael â thlodi tanwydd, sy'n fater cyfiawnder cymdeithasol yn bennaf. Bydd y cynllun newydd yn cael ei arwain gan alw ac yn cynorthwyo'r rhai sydd leiaf abl i dalu. Fodd bynnag, er gwaethaf sicrwydd, ni weithredodd Llywodraeth Cymru y rhaglen cyn gaeaf 2023. Mewn gwirionedd, er bod strategaeth tlodi tanwydd Llywodraeth Cymru yn nodi y byddent yn ymgynghori ar drefniadau diwygiedig ar gyfer cyflwyno mesurau ar gyfer mynd i'r afael â thlodi tanwydd y tu hwnt i fis Mawrth 2023 rhwng mis Mehefin a mis Rhagfyr 2021, ni lansiwyd yr ymgynghoriad tan fis Rhagfyr 2021. Mae'r strategaeth hefyd yn nodi y bydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi ei hymateb ac yn gweithredu ei chanfyddiadau i ddechrau ym mis Ebrill 2023, ond ni wnaeth hyd yn oed ymateb tan fis Mehefin 2023. Nawr ein bod o'r diwedd yn lansio'r cynllun, a wnaiff y Gweinidog ddweud pam y bu cymaint o oedi cyn cyrraedd y pwynt hwn?
Nawr rydym yn gwybod pa gyrff fydd yn darparu'r rhaglen, pwy fydd yn cynnal y gwaith monitro a gwerthuso a fydd yn allweddol i gyflawni unrhyw raglen?
Yr wythnos diwethaf yng nghynhadledd tlodi tanwydd Cymru National Energy Action Cymru, galwodd cyfarwyddwr Cyngor ar Bopeth Cymru am ymgyrch ymwybyddiaeth ar gyfer y rhaglen Cartrefi Clyd newydd. Rydym eisoes yn gwybod nad yw'r nifer sy'n manteisio ar rai grantiau a chynlluniau Llywodraeth Cymru mor uchel ag y gallai fod, felly pa gynlluniau sydd gennych ar gyfer ymgyrch ymwybyddiaeth? Sut byddai'n edrych yn ymarferol a sut y byddwch chi'n targedu'r grwpiau sydd fwyaf mewn angen, lle, er enghraifft, adroddodd adroddiad diweddar y comisiynydd pobl hŷn, 'Mynediad wedi'i wrthod' fod hawliau pobl hŷn i gael mynediad at wybodaeth a gwasanaethau yn cael eu tanseilio gan ddewisiadau amgen all-lein o ansawdd gwael neu wedi'u diddymu?
Mae Gofal a Thrwsio wedi datgan eu bod yn ddiolchgar am y newidiadau a'r diweddariadau a fydd yn cael eu gwneud i'r rhaglen Cartrefi Clyd, gan gynnwys cymhwysedd yn seiliedig ar incwm isel, yn hytrach na budd-daliadau prawf modd. Fodd bynnag, maen nhw'n pryderu na fydd cartrefi sydd mewn cyflwr gwael yn elwa ar y rhaglen, gan nad yw'n ymddangos bod gwaith galluogi yn cael ei gynnwys yn y cynllun, ac felly ni fydd llawer o gartrefi yn elwa ar y gwaith sydd ar gael drwy'r rhaglen newydd nes yr ymdrinnir â'r dadfeiliad. Mae hyn yn golygu y bydd perchnogion tai hŷn, yn enwedig ar incwm isel, yn parhau i fyw mewn cartrefi sy'n aneffeithlon o ran ynni, yn oer ac yn ddrytach i'w gwresogi, gyda goblygiadau sylweddol i'w hiechyd a'u llesiant. Sut fyddwch chi'n cywiro hyn fel bod y rhaglen newydd yn cyrraedd cymaint o bobl mewn angen â phosibl?
Mae lefel trothwy'r gyllideb fesul eiddo yn dal i fod ac y bydd hi'n ystyriaeth bwysig iawn. Bydd hyn yn effeithio ar faint a dyfnder y gefnogaeth a ddarperir i bob cartref. Rydych yn datgan y bydd cymhwysedd yn seiliedig ar drothwy incwm isel yn hytrach na dibyniaeth ar fudd-daliadau prawf modd yn unig. Felly, a fydd lefel y trothwy incwm isel yn ystyried gwahaniaethau ym maint a chyfansoddiad aelwydydd? A fydd ar ôl tynnu costau tai a sut y bydd yn cael ei ddyrannu i bob eiddo?
Mae Llywodraeth Cymru wedi cadarnhau y bydd gan y rhaglen gyllideb o £35 miliwn yn 2024-25, yr un fath â'r flwyddyn flaenorol. Roedd y ddogfen dendro a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y rhaglen newydd yn amlinellu y byddai disgwyl i gyflenwr ymgymryd â gwaith ar 11,500 eiddo dros saith mlynedd, sy'n cyfateb i ychydig dros 1,600 eiddo bob blwyddyn. Yn seiliedig ar y ffigurau hyn, byddai'n cymryd dros 130 o flynyddoedd i wella effeithlonrwydd ynni hyd at 217,700 o aelwydydd incwm is yr amcangyfrifir eu bod mewn tlodi tanwydd yng Nghymru ar hyn o bryd, a degawdau lawer hyd yn oed gyda gwasanaethau cyngor ac atgyfeirio'r rhaglen. Sut, felly, ydych chi'n ymateb i ddatganiad NEA Cymru y bydd angen i gyllid y rhaglen, yn y blynyddoedd i ddod, gynyddu'n sylweddol a, dyfynaf, fod yn rhaid i ni wario i arbed, gan flaenoriaethu buddsoddiad hirdymor i wneud cartrefi sy'n dlawd o ran tanwydd yn lleoedd llawer cynhesach, gwyrddach ac iachach i fyw ynddynt, gyda biliau ynni sy'n isel yn barhaol?
Ychydig a wyddys am ran 2 o'r rhaglen Cartrefi Clyd ar hyn o bryd y tu hwnt i'r ffaith y bydd yn ddull integredig ar draws pob deiliadaeth a lefel incwm i ysgogi datgarboneiddio. Felly, pa fanylion y gall y Gweinidog ei rannu gyda ni ynghylch rhan 2 nawr?
Yn olaf, rwyf wedi galw o'r blaen ar Lywodraeth Cymru i osod targedau interim yn eu cynllun i fynd i'r afael â thlodi tanwydd 2021-25, nad yw'n bodloni rhwymedigaethau statudol Llywodraeth Cymru eto i nodi amcanion interim i'w cyflawni a thargedu dyddiadau ar gyfer eu cyflawni. Dywed Cyngor ar Bopeth Cymru y bydd targedau interim yn sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn atebol am gynnydd, felly beth yw eich cynlluniau i gyflwyno'r targedau hyn nawr? Diolch.
Diolch yn fawr, Mark. Felly, fe drof at y mater cyntaf. Dywedais yn fy natganiad fod gennym dair cyfran yn y rhaglen newydd, felly dim ond i ailadrodd, mae gennym wasanaethau cyngor ac atgyfeirio a ddarperir gan yr Ymddiriedolaeth Arbed Ynni, felly dyna sut y bydd pobl yn cael clywed am gyngor ac atgyfeirio i'r rhaglen lle bo hynny'n briodol. Mae gennym hefyd gyfres gyfan o raglenni cynghori y mae fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, yn eu rhedeg, lle bydd pawb yn cael eu galluogi i atgyfeirio pobl i'r rhaglen Cartrefi Clyd, ac, yn wir, y gwasanaeth cynghori ar ynni, felly os nad ydych yn gymwys ar gyfer y rhaglen ei hun, byddwch yn dal i gael y gwasanaethau cynghori ar ynni. Yna, fel y dywedais i, bydd gwasanaethau gosod yn cael eu darparu gan Nwy Prydain, ar ôl mynd drwy'r broses gaffael gystadleuol, ac yna byddai'r gwasanaethau sicrwydd y gofynnoch chi amdanyn nhw yn cael eu darparu gan Pennington Choices. Felly, rydyn ni wedi gwneud ychydig bach o ddysgu o'r rhaglenni blaenorol wrth ddeall nad yw un ateb ar gyfer yr holl beth yn gweithio mewn gwirionedd, felly rydyn ni wedi eu rhannu'n gyfrannau yn eithaf bwriadol i allu cyflawni hynny. Felly, byddwn yn cael adborth gan Pennington Choices wrth i'r rhaglen gael ei chyflwyno. Felly, rwy'n credu bod honno'n well sefyllfa nag yr oeddem ynddi yn y rhaglen flaenorol.
O ran faint o arian, yn amlwg, nid wyf yn mynd i ailadrodd heddiw y sefyllfa y mae cyllideb Llywodraeth Cymru ynddi, ond rydym wedi gwneud yn eithriadol o dda, rwy'n credu, i ddiogelu rhai o'r cyllidebau hyn. Rydyn ni hefyd yn gwneud—. Nid 'un ateb sy'n addas i bawb' yw hyn, felly dim ond o ran y sylwadau a wnaethoch am adeiledd y cartref, yr holl bwynt yw y byddech chi'n cael arolwg o'r cartref a'i anghenion, ac yna rydyn ni'n gwneud yn siŵr ein bod ni'n ôl-osod yn unol â hynny—does dim pwynt rhoi pwmp gwres ffynhonnell aer i mewn i dŷ sy'n gollwng fel rhidyll; ni fyddai'n cael unrhyw effaith. Felly, byddwn yn edrych ar fesurau insiwleiddio ac ati—beth arall sydd ei angen yn y cartref.
Un o'r pethau nad yw yn fy natganiad i, i fod yn deg, ond rwyf wedi'i ddweud sawl gwaith ar lawr y Senedd, yw ein bod wedi bod yn gweithio gydag awdurdodau lleol i edrych ar effeithlonrwydd ynni yn eu hardaloedd, ac yn enwedig ar gyfer strydoedd a chymdogaethau penodol. Ac rwyf wedi dweud sawl gwaith, a byddaf yn ei ailadrodd nawr: pe byddech yn cael, er enghraifft, teras o gartrefi lle mae 80 y cant o'r bobl yn bodloni'r trothwy 60 y cant o incwm canolrifol ond nid y gweddill, byddem yn dal i ystyried cynllun a fyddai'n uwchraddio'r stryd honno i gyd, oherwydd weithiau mae cynllun cymdogaeth yn gwneud mwy o synnwyr o ran yr hyn y gellir ei osod mewn termau effeithlonrwydd ynni a datgarboneiddio nag ymdrin ag aelwydydd unigol. Felly, roeddwn i'n awyddus iawn i wneud yn siŵr—. Ac yn y sgwrs a gawsom yn y Cabinet am hyn, a arweiniwyd gan fy nghyd-Weinidog Jane Hutt a minnau, cawsom drafodaeth hir am y ddeuoliaeth, os dyna'r gair cywir, rhwng mynd allan i gymaint o bobl â phosibl gydag un mesur unigol, sef yr hyn yr oedd yr hen gynllun yn ei wneud, a gwneud yn siŵr ein bod yn ôl-osod llai o dai yn iawn—mae hynny'n wir—ond mewn ffordd a oedd yn llawer mwy cydnerth er mwyn diogelu at y dyfodol. Dyna yr ydym am wneud.
Ac yna ynghylch datgarboneiddio: rydyn ni wedi dweud, yn y bôn, os oes gennych foeler nwy wedi'i osod a'i bod hi'n bosib atgyweirio hwnnw i roi bywyd hirach iddo a'i wneud yn fwy effeithlon, byddai hynny'n rhan o'r peth a allai ddigwydd o dan y cynllun, ond pan nad yw'r boeler yn hyfyw yn economaidd, yna ni fyddai'n cael ei ddisodli gan ffynhonnell wresogi tanwydd ffosil.
Felly, rwy'n credu ein bod wedi edrych yn ofalus iawn ar ystod o bethau yma sy'n ein galluogi i gyrraedd lle da ar y daith hon, ac mae'n daith, rydych chi'n hollol iawn. Rydym hefyd, wrth gwrs, wedi bod yn cyflwyno rhai o'r rhaglenni ôl-osod gorau posibl yn y sector cartrefi cymdeithasol, a gwn fod yr Aelodau'n gyfarwydd iawn â nhw, lle rydym wedi treialu technoleg sy'n gweithio ar fathau penodol o dai, gan geisio dysgu'r gwersi y mae Siân Gwenllian ac eraill wedi'u codi yn y Siambr ynghylch y ffaith, fel rydych chi'n gwybod, y bu inswleiddio waliau ceudod yn berffaith wych ar gyfer cannoedd lawer o gartrefi, ond, yn achos rhai cartrefi, achosodd broblemau go iawn. Felly, rydym wedi ceisio dysgu'r wers o beidio â chael dull un ateb sy'n addas i bawb.
Ac yna, y peth olaf fyddwn i'n ei ddweud, Mark, yw nad yw pob un o'r ysgogiadau yn ein dwylo ni, wrth gwrs. Mae angen grid ynni gwell arnom, mae angen grid ynni wedi'i ddatgarboneiddio sy'n cyflenwi ynni mewn ffordd lawer mwy cyfartal ac mewn gwirionedd mae angen datgarboneiddio ei ffynonellau. Ac i beidio ceisio gwneud gormod o bwynt gwleidyddol yn ei gylch, rwy'n drist iawn yn sgil y cyhoeddiadau gan Lywodraeth y DU am adeiladu mwy o orsafoedd pŵer llosgi nwy, o ystyried cyflwr yr hinsawdd. Wyddoch chi, dim ond—. Hynny yw, i fod yn gwbl onest, mae'n eich rhoi chi mewn sefyllfa lle—. Rwy'n ysgwyd fy mhen gydag anghrediniaeth, mewn gwirionedd, fod unrhyw Lywodraeth yn credu mai dyna'r ffordd ymlaen ar gyfer grid ynni sy'n rhoi naill ai diogelwch neu sicrwydd inni neu wrthsefyll hinsawdd. Nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr i mi o gwbl.
Mae'n hynod bryderus bod y Llywodraeth wedi methu â gweithredu'r rhaglen Cartrefi Clyd cyn diwedd mis Tachwedd er gwaethaf yr addewidion a rhoddwyd bryd hwnnw, gan adael nifer o aelwydydd bregus yn yr oerfel yn ystod cyfnod o oerfel cyn y gaeaf. Dwi wedi nodi'r ystadegau brawychus yma nifer o weithiau o'r blaen, ond mae bron i 300 o bobl yn marw yng Nghymru oherwydd oerfel bob blwyddyn. Mae hyn yn frawychus. Yn wir, mae tua 30 y cant o farwolaethau ychwanegol y gaeaf yn gysylltiedig â byw mewn eiddo oer. Yn syml, mae tai oer yn lladd, ac mae'r rhai hynny sy'n gorfod byw mewn tai oer yn gorfod dioddef ac ymdopi gyda'r oerfel hwnnw.
Mae ymchwil gan Iechyd Cyhoeddus Cymru yn dangos bod tymheredd oer yn y cartref yn gysylltiedig â chanlyniadau iechyd gwaeth, ac mae byw mewn tymheredd o dan 18 gradd Celsius yn arwain at effeithiau niweidiol i iechyd pobl ac yn gysylltiedig â thrafferthion y galon a'r ysgyfaint, anhwylderau cysgu a pherfformiadau corfforol ac iechyd gwael yn gyffredinol. Ac mae'r effaith ar bobl hŷn yn arbennig o wael. Mae tri chwarter o farwolaethau ychwanegol yn perthyn i'r garfan o bobl dros 75 oed.
Cymru sydd efo'r stoc hynaf a leiaf ynni effeithiol o dai yn y Deyrnas Gyfunol ac ymhlith yr hynaf yn Ewrop. Yn wir, fy etholaeth i yn Nwyfor Meirionnydd sydd efo'r stoc hynaf ac ymhlith y lleiaf ynni effeithiol yng Nghymru gyfan.
Felly, er bod y gefnogaeth a gynigir gan Lywodraeth Cymru wedi bod yn achubiaeth i'w groesawu, mae'r sefyllfa bresennol yn gwbl anghynaladwy. Datgelodd adroddiad gan Gofal a Thrwsio Cymru fod 96 y cant o aelwydydd sy'n defnyddio gwasanaeth cyngor ynni Gofal a Thrwsio yn cael eu nodi fel rhai sy'n byw mewn tlodi tanwydd. Er bod cynnydd wedi bod ym mhensiwn y wladwriaeth yn unol â chwyddiant, mae dinasyddion hŷn yn dal i wynebu costau cyfleustodau uwch. Mae hyn yn rhoi straen ychwanegol ar aelwydydd sydd eisoes yn agored i niwed, gan godi pryderon am gynyddu dyledion a'r frwydr i fforddio pethau angenrheidiol. Felly, hoffwn ofyn i'r Gweinidog: pa drafodaethau y mae'r Llywodraeth wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU i wella'r nifer sy'n manteisio ar y budd-daliadau y mae'r bobl hyn yn eu haeddu ac i gael mynediad atynt?
Mae'n siomedig, er gwaethaf cronfeydd a ddyrannwyd, bod Llywodraeth Cymru wedi gohirio gweithredu, gan adael y rhai sydd mewn tlodi tanwydd difrifol, yn enwedig y rhai yn y cartrefi lleiaf effeithlon o ran ynni, heb gymorth. Gwnaethom ni ym Mhlaid Cymru annog Llywodraeth Cymru yn ôl ym mis Tachwedd i weithredu'r rhaglen Cartrefi Clyd yn gyflym i gynorthwyo aelwydydd incwm isel i wella eu heffeithlonrwydd ynni ar gyfer y gaeaf. Pwysleisiwyd y brys hwn hefyd gan grŵp arbenigol Cymru ar yr argyfwng costau byw, gan bwysleisio pwysigrwydd lansio'r cynllun yn brydlon. Fodd bynnag, gwrthododd y Llywodraeth y galwadau hyn, gan arwain at ystadegau pryderus. Aeth 31 y cant o bobl heb wres yn eu cartrefi yn ystod y tri mis cyn Ionawr 2024, a gwelodd Cyngor ar Bopeth y nifer uchaf erioed o bobl yn ceisio talebau tanwydd. Yn ogystal, mynegodd bron i chwarter y plant yng Nghymru bryderon am fod yn oer. Felly, a all y Gweinidog roi sicrwydd i ni heddiw na fydd unrhyw oedi pellach ac na fyddwn yn gweld unrhyw oedi pellach cyn y gaeaf nesaf?
A hwn, wrth gwrs, yw'r cyd-destun pan oedd pobl yn wynebu oedi yn y rhaglen eleni: mae cartrefi oer ac aneffeithlon yn lladd, a byddant wedi lladd dros y gaeaf diwethaf, a rhaid i'r rhaglen Cartrefi Clyd wneud mwy na'i rhagflaenwyr i sicrhau bod gwelliannau'n cael eu gwneud i stoc dai Cymru i'w gwneud yn rhatach ac yn fwy effeithlon i'w gwresogi, wrth sicrhau bod pobl yn cael eu cefnogi. Mae angen rhaglen wedi'i thargedu'n ddigonol wedi'i thargedu ar sail ardal sy'n mynd i'r afael â materion cartrefi oer.
Er ei bod yn gadarnhaol bod y rhaglen bellach yn cael ei chyflwyno i gefnogi'r rhai mewn tlodi tanwydd, rydym yn credu y dylid bod wedi cymryd y camau hyn yn llawer cynt, yn hytrach nag aros tan ar ôl gaeaf heriol arall. Felly, gadewch i ni fod yn glir, serch hynny: mae tlodi tanwydd yn fater amlochrog. Gallwn ei leihau drwy wella'r stoc dai sy'n bodoli trwy osod technolegau carbon isel, ôl-osod, ac mae angen i ni gynyddu maint a chyflymder darparu tai cymdeithasol carbon isel. Wedi'r cyfan, yr argyfwng tai ehangach sydd wedi rhoi pwysau enfawr ar aelwydydd, gan gynnwys y rhai ar incwm isel, sydd, yn amlach na pheidio, yn gorfod talu premiwm tlodi am eu hynni wrth wynebu rhenti cynyddol, sy'n eu gorfodi i ddewis rhwng gwresogi, bwyta a chadw to uwch eu pennau. Felly, a all y Gweinidog gadarnhau y bydd pob cartref sy'n bodloni'r meini prawf cymhwysedd yn cael y cymorth sydd ei angen heb rwystrau profion pellach neu weithdrefnau apelio? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Mabon. Dydw i ddim yn anghytuno o gwbl â'ch dadansoddiad o'r hyn sy'n digwydd os ydych chi'n byw mewn cartref oer—yn amlwg dyna pam rydyn ni'n rhoi'r rhaglen ar waith—ac nid wyf ychwaith yn anghytuno â'ch dadansoddiad mai llawer o'n cartrefi ni yw'r gwaethaf. Mewn gwirionedd, dywedais i hynny yn fy natganiad. Rwyf eisiau dweud, serch hynny, ar y pwynt hwnnw, yn fy natganiad gwreiddiol ei fod yn dweud 'Mae cartrefi Cymru'; 'mae llawer o gartrefi Cymru', yn fwriadol, oherwydd mewn gwirionedd un o'r pethau yr ydym wedi'i wneud, ac rydym wedi ei wneud fel rhan o'r cytundeb cydweithio, fel y gwyddoch chi, yw ein bod wedi mynnu bod cartrefi newydd yn y sector cymdeithasol yn gwbl garbon isel, ond mewn gwirionedd hyd yn oed yn y sector preifat rydym wedi newid Rhan L y rheoliadau adeiladu i gynyddu lefel yr inswleiddio ac i gynyddu lefel yr effeithlonrwydd gwres, ac, mewn gwirionedd, oeri effeithlon, fel mae'n digwydd, fel bod cartrefi newydd yng Nghymru yn llawer, llawer mwy effeithlon nag y bydden nhw wedi bod fel arall—mesur a wrthwynebwyd yn llwyr gan bawb ar y meinciau gyferbyn, oherwydd mae'n debyg mai cost yw popeth nes eich bod mewn dadl fel hon. Felly, mae'n ymwneud â chael y cydbwysedd yn iawn fel nad ydym yn storio—rwy'n cytuno'n llwyr â chi—nad ydym yn adeiladu ar hyn o bryd, yn fy ymadrodd enwog fy hun, slymiau'r dyfodol, ac nad ydym yn rhoi hunllef ôl-osod i Lywodraeth y dyfodol ymhen 10 mlynedd yr un fath ag sydd gennym ar hyn o bryd, oherwydd y safonau yr adeiladwyd y cartrefi hynny iddynt—er gall hynny fod wedi digwydd cannoedd o flynyddoedd yn ôl, mewn rhai achosion. Felly, rwy'n derbyn hynny i gyd.
Dim ond i ddweud nad yw'n wir dweud nad oedd rhaglen yn rhedeg dros y gaeaf diwethaf, dim ond i fod yn glir. Roedd gennym Nyth yn rhedeg, felly mewn gwirionedd roedd nifer o aelwydydd yn elwa yn sgil y rhaglen Nyth. Amcangyfrifwyd bod gwelliannau i'r aelwydydd hynny wedi golygu gostyngiad o £420 yn eu biliau blynyddol unwaith yr oedd y gwelliannau hynny wedi'u cyflwyno. Ond os ydych chi'n meddwl am y costau ynni a chynnydd costau ynni dros y ddwy flynedd ddiwethaf, mae pobl yn wynebu miloedd o bunnau o gostau, ac nid oeddem mewn sefyllfa i allu lliniaru hyn. Felly, un o'r galwadau mawr sydd gennym i Lywodraeth y DU, a dywedais i hyn yn fy ateb i Mark Isherwood, ac mewn gwirionedd mae hyd yn oed y Llywodraeth wedi dweud hynny heddiw mewn datganiad, a welais, yw y byddai diwygio'r farchnad ynni yn welliant enfawr, oherwydd mewn gwirionedd byddai gallu cael cyflenwadau ynni fforddiadwy, cyflenwadau trydan, mewn grid wedi'i ddatgarboneiddio sy'n effeithlon ac yn effeithiol, yn gwneud llawer mwy o wahaniaeth yn eich etholaeth, er enghraifft, nag unrhyw beth arall y gallwn ei wneud. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig cadw golwg ar yr elfennau macro hefyd.
Wedi dweud hynny, byddwn wedi hoffi gallu cyflwyno'r rhaglen hon yn gyflymach. Byddai'n cymryd llawer mwy o amser na sydd ei angen i fynd drwy'r holl rwystrau caffael yr ydym wedi'u cael yn ystod y misoedd diwethaf, ond beth bynnag mae yma nawr. Bydd yn dechrau ar 1 Ebrill. Ni fydd unrhyw oedi pellach. Yna bydd yn cael ei chyflwyno a bydd wedi ymwreiddio'n dda cyn y gaeaf nesaf. Rydym wedi bod yn eithaf lwcus dros y gaeaf hwn, oherwydd mae wedi bod yn un o'r rhai cynhesaf a gofnodwyd. Rwy'n gyndyn iawn o ddweud hynny, achos dydi hynny ddim oherwydd lwc; mae'n fesur o'r newid hinsawdd yr ydym yn ei wynebu. Mae pob blwyddyn olynol dros y pum mlynedd diwethaf wedi bod yn gynhesach na'r un flaenorol, a hon hefyd fu'r un wlypaf, felly rydym wedi cael cyfres gyfan o faterion eraill i'w hystyried.
O ran cymhwyster, rydym eisiau gwneud hynny mor effeithlon â phosibl. Dyna pam y mae gwasanaethau cynghori yn rhan o'r broses caffael. Maen nhw yna'n fwriadol i helpu pobl drwy hyn. Nid ydym eisiau i bobl benderfynu peidio â manteisio am unrhyw reswm. Mae fy nghyd-Weinidog Jane Hutt a minnau wedi bod yn gweithio gyda'r asiantaethau cynghori i sicrhau nad oes drws anghywir ar gyfer hyn, bod pawb yn cael eu hatgyfeirio iddo. Rydym hefyd wedi bod yn gweithio gyda chynghorau ers cryn amser bellach i sicrhau bod pobl sy'n gymwys i gael ad-daliadau'r dreth gyngor yn cael eu hatgyfeirio'n awtomatig i'r rhaglen, gan eu bod yn debygol iawn o fod yr un garfan o bobl, ond rwy'n hapus iawn i dderbyn unrhyw awgrymiadau gan Aelodau o'r Senedd am unrhyw beth arall y gallwn ei wneud i sicrhau bod pobl yn cael eu hatgyfeirio'n effeithlon i'r rhaglen. Gwyddom ei bod yn anodd cael gafael ar bobl, yn enwedig yn y grwpiau oedran hŷn, sy'n eithaf balch ac efallai heb dderbyn cymorth o'r blaen, ac mae angen help arnoch i'w cael nhw i ddeall bod hyn yn hawl a bydd o fudd mawr i'w bywydau.
Y peth olaf roeddwn i eisiau ei ddweud ynghylch hyn hefyd yw—. Cyflwynom ni'r strategaeth wres—alla i ddim cofio'n iawn, ychydig cyn y Nadolig, rwy'n credu oedd hi, cyflwynwyd ar gyfer ymgynghoriad. Felly, mae hon yn rhan o strategaeth drosfwaol, fel y dywedais i mewn ateb i Mark Isherwood. Felly, rydym yn gwneud cyfres gyfan o bethau eraill yma ynghylch effeithlonrwydd ynni ar gyfer deiliadaethau eraill hefyd.
Ac yna, ar y sector preifat, y sector rhentu tymor hir yn benodol, rydym wedi bod yn ceisio gweithio gyda Llywodraeth y DU a ddywedodd ar hap eu bod yn mynd i gyflwyno trothwy tystysgrif E perfformiad ynni arno, os cofiwch, ac yna tynnu hwnnw i ffwrdd eto. Oherwydd yr hyn sydd ei angen arnom yw mecanwaith i ganiatáu i landlordiaid sector preifat ddatgarboneiddio eu cartrefi a'u gwneud yn fwy effeithlon o ran ynni, heb gynyddu rhenti fel eu bod yn anfforddiadwy. Felly, rydym wedi bod yn gwthio cynllun prydlesu Cymru ar gyfer hyn, lle, os byddwch yn rhoi eich cartref i ni am bum mlynedd o leiaf, ond mae 10 mlynedd yn well, 15 mlynedd yn ddelfrydol, byddem mewn gwirionedd yn eich cynorthwyo i ddod â'r cartref i'r safon uchaf tra byddwch yn derbyn y lwfans tai lleol fel rhent drwy'r cyfnod hwnnw i gyd. Mae hynny'n profi'n fwy a mwy deniadol i landlordiaid y sector preifat, ac rydym wedi bod yn targedu'r rheini mewn ardaloedd yng nghanol dinas sydd â thai mawr iawn sydd â theuluoedd o sawl cenhedlaeth yn byw ynddynt. Felly, yn fy etholaeth i, er enghraifft, mae nifer o gartrefi'r sector rhentu preifat yn gartrefi mawr â sawl cenhedlaeth, a fyddai'n eithaf drud i'w hôl-osod heb y math hwn o gynllun.
Felly, rydym wedi bod yn ceisio ei gyflwyno gymaint â phosibl, os gallaf ddweud hynny wrthych chi, ac rwy'n falch iawn ein bod wedi gwneud llawer o ymarferion dysgu gwersi ar gyfer hyn fel nad ydym yn ailadrodd rhai o broblemau'r cynllun a gawsom gydag Arbed, er enghraifft, y bydd Aelodau'n gyfarwydd â nhw.
Mae llawer i'w ganmol yn eich datganiad, Gweinidog. Rwy'n falch iawn o weld na fydd drws anghywir, fel rydych chi newydd ei ddweud, ein bod ni'n mynd i ddefnyddio deunyddiau o Gymru pryd maen nhw ar gael, ac rydyn ni'n mynd i ganolbwyntio ar y gwaethaf yn gyntaf.
Mae angen i ni, fel y dywedwch chi, gael awdurdodau lleol ar ein hochr ni. Roeddwn yn isel fy ysbryd o glywed swyddog sy'n gyfrifol am adeiladau ein hysgolion yn dweud bod teils solar yn dechnoleg heb ei phrofi, sydd, mae arnaf ofn, yn dangos nad ydynt yn mynd allan llawer i siarad â'r diwydiant.
Rwyf hefyd yn cymeradwyo eich caffaeliad tair rhan, oherwydd rwy'n credu y bydd hynny'n rhoi ffordd lawer gwell inni brofi ansawdd y cyngor, ansawdd y gosodiad, a hefyd y sicrwydd sydd i'w ddarparu gan yr asiantaeth arall hon.
Roeddwn i eisiau gofyn am eich darparwr dewisol, Nwy Prydain, oherwydd, yn amlwg, mae'r enw'n dangos eu bod yn gwybod mwy am danwydd ffosil. Sut y gwnaeth Llywodraeth Cymru fodloni ei hun bod gan Nwy Cymru y capasiti a'r gallu i osod yr ystod lawn o atebion ynni adnewyddadwy carbon isel i ddiwallu anghenion penodol aelwydydd unigol sy'n dlawd o ran tanwydd, oherwydd rwy'n cytuno'n llwyr fod hyn yn gwbl hanfodol i wneud pobl yn llawer llai agored i gynnydd a chynnydd mewn prisiau ynni yn seiliedig ar nwy?
Mae hynny'n ddiddorol, iawn? Felly, dim ond i fod yn glir, roedd y caffael yn benodol iawn ynglŷn â gosod y dechnoleg gywir yn y cartref cywir, ac roedd yn rhaid i chi fod â'r capasiti i osod y dechnoleg gywir yn y cartref cywir, roedd yn rhaid i chi ddeall a dangos eich dealltwriaeth o'r canlyniadau technoleg, os mynnwch chi, sydd gennym. Mae gennym ddigon—. Os ydych chi am gyfeirio swyddog yr awdurdod lleol ataf, Jenny, gallaf ei gyfeirio at ddigon o dystiolaeth ynghylch y pwynt am baneli solar. Ond nid yw pob cartref yn iawn ar gyfer paneli solar, yn enwedig os oes angen technoleg batri arnoch, ac mae'n dibynnu ble rydych chi yn y byd ac ati. Bydd yn gweithio i ryw raddau yn y rhan fwyaf o gartrefi, ond nid dyma'r peth mwyaf effeithlon i rai cartrefi. Byddai rhai cartrefi yn llawer gwell eu byd gyda phympiau gwres ffynhonnell aer neu wres o'r ddaear, er enghraifft, neu well effeithlonrwydd mewn nifer o feysydd eraill. A hyd yn oed gyda phaneli solar, wrth gwrs, mae rhai ohonyn nhw'n gwresogi dŵr ac mae rhai ohonyn nhw'n ffynonellau batri ac ati. Felly, gallaf eich sicrhau bod asesiad egnïol wedi'i wneud o'r gallu i gymhwyso'r dechnoleg gywir ar yr adeg gywir. A dweud y gwir, mewn gwirionedd, mae cwmnïau fel Nwy Prydain, sydd hefyd yn cyflenwi trydan—mae'r enw'n gamarweiniol, dylwn i ddweud, o ran y pwynt hwnnw—wrth gwrs hefyd yr angen i ôl-osod eu gweithlu medrus eu hunain oherwydd bydd llai a llai o alw am osodwyr nwy, a mwy a mwy o alw am bobl sy'n gallu gosod pethau eraill. Felly, mae hyn hefyd yn ein cynorthwyo i ailsgilio gweithlu sy'n bodoli eisoes yng Nghymru. Felly, rwy'n eithaf bodlon â hynny, ac fe gynhaliwyd asesiad egnïol o hynny i gyd, a dyna'n rhannol pam y mae wedi cymryd cymaint o amser i gyrraedd lle rydym ni.
Ond rwy'n falch iawn ein bod wedi rhannu'r contract yn y ffordd a wnaethom, yn anad dim oherwydd ein bod eisiau i bobl allu cael cyngor diduedd ar yr hyn oedd yn addas, nid gan y bobl sy'n ei osod, fel nad oes unrhyw dybiaeth o ragfarn ar gyfer math penodol o dechnoleg, er enghraifft. Felly, rwy'n falch iawn o hynny ac rwy'n credu y byddwn yn gweld newid sylweddol yn y ffordd yr ydym yn gwneud hynny. Mae'r rhaglen newydd hon hefyd yn caniatáu mwy nag un ymweliad. Felly, gyda'r hen raglen Nyth, os oeddech chi wedi cael cyfle i brofi Nyth, yna dyna ni, nid oeddech chi'n gallu ôl-osod eto, os hoffech chi, felly rydyn ni wedi goresgyn hynny ar gyfer y rhaglen hon hefyd, ac yna rwy'n fwy arbennig o falch o'r dull cymdogaeth sydd gennym mewn rhai ardaloedd.
Ac yn olaf, Sioned Williams.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Wel, wedi oedi hynod rwystredig a hynod niweidiol i'r 45 y cant o aelwydydd Cymru sydd mewn tlodi tanwydd, dyma ni gadarnhad y bydd y cynllun Cartrefi Clyd, o'r diwedd, yn weithredol, ac mae hynny, wrth gwrs, i'w groesawu. Dyma brif fecanwaith y Llywodraeth i daclo tlodi tanwydd. Nod cynllun Llywodraeth Cymru, 'Trechu tlodi tanwydd 2021 i 2035', yw sicrhau bod nifer yr aelwydydd sy'n byw mewn tlodi tanwydd yn gostwng i 5 y cant, ond mae'r ffigurau'n dangos ein bod ni'n bell iawn o gyrraedd y nod.
Mae gennych chi rwymedigaeth statudol i osod targedau interim yn y cynllun, ond er gwaethaf y galwadau niferus gan Blaid Cymru, pwyllgorau'r Senedd a Chynghrair Tlodi Tanwydd Cymru, ni osodwyd unrhyw darged interim. Weinidog, maen nhw'n hanfodol er mwyn adolygu effeithiolrwydd y strategaeth a mapio'r cynnydd hanfodol yna tuag at darged 2035. Felly, unwaith eto, Weinidog, a wnewch chi weithredu ar hyn, a chefnogi'r angen amlwg i osod targedau interim yn y cynllun trechu tlodi tanwydd, achos heb y cerrig milltir hyn, rŷn ni'n annhebygol o sbarduno'r camau parhaus sydd eu hangen i fynd i'r afael â'n hargyfwng tlodi tanwydd?
Diolch, Sioned. Dydw i ddim eisiau dweud 'na' i hynny, oherwydd rydw i'n deall yn union o ble yr ydych chi'n dod, ond rydw i ychydig yn amwys ynglŷn â thargedau interim ar yr adeg hon yn y rhaglen, os ydw i'n onest. Felly, yr hyn yr hoffen ni ei weld yn fawr iawn yw blwyddyn weithredu gyntaf y rhaglen cyn i ni wir allu gweld—. Does gen i, er enghraifft, ddim syniad o gwbl faint o'r cartrefi a fydd yn elwa fyddai â boeler nwy wedi'i uwchraddio, sy'n fwy effeithlon ac y byddai modd ei atgyweirio ynddyn nhw neu faint fyddai angen proses ailosod fwy sylfaenol. Rwyf i eisoes wedi cyfeirio at sgwrs a gawsom yn y Cabinet am y cydbwysedd anodd rhwng cyrraedd cynifer o bobl â phosibl gydag ymyrraeth fach a gwneud cartrefi'n fwy cydnerth yn y tymor hwy. Felly, dydw i ddim yn gwybod yn iawn sut y byddwn i'n gosod y targedau interim; dydw i ddim yn gwybod yn iawn beth rydyn ni'n edrych arno. Felly, mae'n debyg y gallen ni feddwl am bethau a oedd yn ddangosol, ond dydw i ddim yn siŵr a fydden nhw'n arbennig o addysgiadol o ran sut mae'r rhaglen yn cael ei chyflwyno.
Felly, byddwn i'n dweud mai'r peth gorau i'w wneud—ac rwy'n hapus iawn i addo hyn, a gallai hynny fod i Weinidog olynol, o ystyried lle'r ydyn ni arni yng nghylch y Llywodraeth—ond rwy'n hapus iawn i edrych ar hynny eto ar ôl blwyddyn o'r rhaglen ac yna byddai gennym ni gronfa ddata lawer gwell ar gyfer yr hyn yr ydyn ni'n edrych arno mewn gwirionedd. Mae gennym ni hefyd y landlordiaid cymdeithasol yn gwneud arolwg tair blynedd o'r stoc dai, a fydd yn rhoi gwell syniad i ni ar ochr y stoc gymdeithasol, ac mae gennym ni hefyd yr arolygon effeithlonrwydd ynni yn cael eu cyflwyno ar draws awdurdodau lleol. Felly, bydd gennym ni ddata llawer gwell wedyn i allu gosod targedau campus, fel y'u gelwir, felly rhai sy'n llawer mwy tebygol o fod yn gyraeddadwy ac yn ymestynnol, oherwydd ar hyn o bryd byddai ychydig ar hap. Felly, dydw i ddim eisiau dweud 'na' i'r hyn yr ydych chi'n ei ofyn i mi, ond ar yr un pryd, dydw i ddim eisiau dweud 'wrth gwrs', oherwydd dydw i ddim mewn sefyllfa eto i allu gwneud hynny, ond rwy'n credu, o fewn cyfnod byr, y byddwn ni mewn sefyllfa i wneud hynny, ac yna byddwn i'n hapus iawn i wneud hynny.
Diolch i'r Gweinidog.
Eitem 5 yw'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Hannah Blythyn.
Diolch. Mae Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn gyfle i ddathlu llwyddiant menywod a merched ym mhob man, diwrnod i gofio am yr holl fenywod sydd wedi creu argraff arnom ni a'n hysbrydoli ni. Yn bwysig iawn, mae hefyd yn gyfle i dynnu sylw at yr heriau sy'n dal i wynebu menywod a merched.
Y thema eleni yw 'Ysbrydoli cynhwysiant', ac ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod ei hun roeddwn i'n falch o allu cymryd rhan mewn digwyddiad caffi Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru, a oedd yn canolbwyntio ar hyn ac ar thema'r Cenhedloedd Unedig eleni, 'Buddsoddi mewn menywod: cyflymu cynnydd'.
Nid oes rhaid dweud bod buddsoddi mewn menywod yn cyflymu cynnydd a phan fydd menywod yn elwa, rydyn ni i gyd yn elwa. Yn y Siambr hon, rydyn ni wedi ymrwymo i anelu at gynhwysiant a'i ysbrydoli, ac mae ein record ar gynrychiolaeth menywod yn y Senedd yn un y gallwn ni fod yn falch ohoni. Mae nid yn unig yn newid wyneb ein gwleidyddiaeth, ond ffocws ein gwleidyddiaeth hefyd; mae'n dda ar gyfer llunio polisïau a gall arwain at wneud penderfyniadau gwell.
Ond gallwn ni ddim llaesu dwylo a rhaid i ni barhau i ddarparu llwyfan i fenywod symud ymlaen mewn bywyd gwleidyddol. Dyna un o'r rhesymau pam mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r rhaglen Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal, sy'n anelu at gynyddu amrywiaeth cynrychiolaeth mewn bywyd cyhoeddus a gwleidyddol yng Nghymru, gyda phobl yn ennill rolau fel aelodau bwrdd, ymddiriedolwyr, llywodraethwyr ysgol, a bod yn llwyddiannus mewn etholiadau lleol.
Yn anffodus, rydyn ni'n dal i glywed y gri anochel ynghylch pam mae angen Diwrnod Rhyngwladol y Menywod arnom ni a pham rydyn ni'n ei nodi. Gadewch i ni fod yn glir: tra bod trais yn erbyn menywod a merched, diwylliannau gwenwynig, rhywiaeth, casineb at fenywod ac anghydbwysedd pŵer yn parhau i fod yn ddigwyddiad beunyddiol sy'n rhy gyffredin o lawer, mae angen parhau i ymgyrchu a herio. Gall hyn newid ac mae'n rhaid iddo newid. Nid oes lle i ymddygiad o'r fath mewn unrhyw ran o gymdeithas, ac mae gan bob un ohonon ni gyfrifoldeb i chwarae ein rhan ac i roi trefn ar ein tŷ ein hunain hefyd. Mae camu ymlaen a chodi llais yn gwneud gwahaniaeth.
Hoffwn i ddiolch i Johanna Robinson, y cynghorydd cenedlaethol dros drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, am rannu ei stori yn ddiweddar. Bydd dewrder Johanna yn helpu ac yn annog eraill i gamu ymlaen eu hunain, i gael cymorth ac i ddod â chyflawnwyr o flaen eu gwell. Felly, rydyn ni'n talu teyrnged i'r holl fenywod sy'n codi eu llais ac sy'n sôn am y gamdriniaeth maen nhw wedi'i hwynebu ac wedi bod yn dyst iddi, a ph'un a ydyn nhw'n sylweddoli hynny ai peidio, bydd y menywod hyn yn creu llwybr ar gyfer dyfodol gwell i fenywod a merched ym mhobman.
Mae ysbrydoli cynhwysiant yn ein plant yn ein helpu ni i gael pethau'n iawn o'r dechrau. Mae ein ffocws ar berthnasoedd iach, cydraddoldeb a chynwysoldeb wrth wraidd ein haddysg cydberthynas a rhywioldeb i bob dysgwr. Mae diogelwch ar-lein yn fater cymhleth sy'n datblygu'n barhaus, ac mae addysgu pobl ifanc ar sut i ymgysylltu'n ddiogel â'r cyfryngau cymdeithasol yn fater trawsgwricwlaidd. Dirprwy Lywydd, ymwelais i ag Ysgol Gyfun Cwm Rhymni yn ddiweddar i weld y gwaith maen nhw'n ei wneud ar urddas mislif. Cefais i fy ysbrydoli'n fawr gan y disgyblion a'u parodrwydd i siarad yn agored am y mislif. Maen nhw wir yn ymgorffori'r thema eleni ac yn dangos bod ein gwaith ar urddas mislif yn cael effaith, fel cynyddu'r nifer sy'n mynd i'r ysgol ac yn cymryd rhan mewn chwaraeon.
Ochr yn ochr â hyn, rydyn ni'n parhau i gefnogi merched a menywod ifanc i fynd i mewn i wyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg. Ym mis Tachwedd, enillodd Anna Petrusenko, o Goleg Gŵyr, wobr myfyriwr y flwyddyn Cynllun Addysg Peirianneg Cymru, ac rwy'n siŵr y bydd Anna yn mynd ymlaen i gael gyrfa STEM lwyddiannus yma yng Nghymru.
Rydyn ni hefyd yn ysbrydoli cynhwysiant yn y gweithle drwy gefnogi gofal plant a gwaith teg. Mae darpariaeth gofal plant hyblyg, fforddiadwy yn ganolog i gefnogi rhieni, i wella incwm drwy waith neu drwy fanteisio ar addysg a hyfforddiant. Rydyn ni wedi ymrwymo i wneud Cymru'n genedl gwaith teg, un sy'n sicrhau bod menywod ac, yn wir, pob gweithiwr, yn cael cyfle cyfartal i fanteisio ar waith teg, aros mewn gwaith a gwneud cynnydd yn y gwaith.
Rydyn ni'n parhau i hyrwyddo'r manteision y gall gweithlu cyfartal, amrywiol a chynhwysol eu cynnig i unigolion a busnesau. Mae'r fenter gymdeithasol Elite Clothing Solutions, sydd wedi'i lleoli yng Nglynebwy, yn rhoi blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar waith drwy roi cyfleoedd i alluogi cyflogaeth gynhwysol i bobl anabl a difreintiedig, gweithwyr hŷn, pobl ifanc a rhieni unigol. Arweiniodd eu hymdrechion nhw at ennill gwobr amrywiaeth a chynhwysiant Gwobrau Busnes Cymru y llynedd.
Mae menywod ar draws Cymru yn gwneud eu marc fel arweinwyr. Y llynedd, Natasha Hirst oedd llywydd anabl cyntaf Undeb Cenedlaethol y Newyddiadurwyr. Mae Natasha yn adnabyddus i lawer ohonon ni yn y Siambr ac mae hi hefyd yn gadeirydd Celfyddydau Anabledd Cymru, aelod o dasglu hawliau anabledd Llywodraeth Cymru, ac, wrth gwrs, yn ymgyrchydd ymroddedig undebau llafur a chydraddoldeb.
Yng ngwobrau Cymdeithas Cyflawniad Menywod o Leiafrifoedd Ethnig yng Nghymru, derbyniodd dau aelod o staff Llywodraeth Cymru wobrau am arweinyddiaeth—Nashima Begum ac Ayanna Mathurine—y bu'r ddwy ohonyn nhw'n gweithio ar 'Gynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', ac mae cymaint mwy y gallen ni sôn amdanyn nhw, ond yn anffodus nid oes gennym ni'r amser heddiw.
Ym maes gofal iechyd, mae newidiadau'n digwydd sy'n meithrin cynhwysiant. Rydyn ni wedi cyflogi bydwraig i arwain ar faterion cydraddoldeb, amrywiaeth a chynhwysiant o fewn polisi mamolaeth a newyddenedigol, sy'n helpu i ddileu rhai o'r anghyfartaleddau y mae menywod du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol yn eu hwynebu drwy'r cyfnod amenedigol. Ond, fel bob amser, mae mwy i'w wneud.
Dirprwy Lywydd, roedd menywod yn hanfodol i sylfeini datganoli a nhw yw asgwrn cefn ein heconomi. Pan fydd gan fenywod waith boddhaol ac urddasol, mae ein cymunedau, ein heconomi a'n gwlad yn elwa. Yn ystod yr amser cinio hwn, roeddwn i'n falch o gefnogi digwyddiad Diwrnod Rhyngwladol y Menywod TUC Cymru, 'Dathlu menywod yn ein mudiad undebau llafur', a oedd yn cydnabod y rôl y mae undebau llafur yn ei chwarae wrth rymuso menywod, mewn gweithleoedd ac yng Nghymru.
Mae'n fwy na chanrif ers Deddf Cynrychiolaeth y Bobl 1918, dros hanner canrif ers i fenywod Ford Dagenham gymryd y camau gweithredu diwydiannol a arweiniodd at Ddeddf Cyflog Cyfartal 1970, a chwarter canrif ers i ddatganoli wawrio. Rydyn ni yma i raddau helaeth oherwydd y menywod a baratôdd y ffordd o'n blaenau ni, ac eto mae tipyn o ffordd i fynd.
Fodd bynnag, nid ydyn ni yma i wireddu'r targed niferoedd, ond oherwydd bod gennym ni gyfraniad enfawr i'w wneud i'n gweithleoedd, ein cymunedau a'n gwlad. Pan fo lleisiau menywod yn ganolog i wleidyddiaeth ddatganoledig, mae ein democratiaeth yn well oherwydd hynny, felly gadewch i ni i gyd ymrwymo i barhau i chwarae ein rhan i ysbrydoli cynhwysiant ym mhob rhan o fywyd.
Diolch, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad heddiw. Fel y gwnaethoch chi nodi, ddydd Gwener 8 Mawrth, yr wythnos diwethaf, oedd Diwrnod Rhyngwladol y Menywod 2024, diwrnod lle yr ydyn ni'n talu teyrnged i fenywod o bob cwr o'r byd sy'n llysgenhadon dros ein hawliau ni ac yn esiamplau da ar gyfer y genhedlaeth nesaf, yn ogystal â'r rhai sydd drwy gydol hanes wedi brwydro i ni gael yr hawliau hyn. Mae Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn ein hatgoffa nid yn unig ein bod ni wedi dod yn bell, ond hefyd fod llawer eto i'w wneud i sicrhau bod menywod o bob oed, pob cefndir, pob hil, pob crefydd, yn cael cyfle cyfartal ac yn cael eu trin yn gyfartal ym mhob senario y gallwn ei hwynebu.
Rwy'n gwybod, yn gynharach eleni, bod Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol y Senedd ei hun wedi cyhoeddi adroddiad yn cyfeirio at drais ar sail rhywedd fel 'epidemig', ac fe wnaethon nhw ystyried y gwir creulon nad yw rhywiaeth a chasineb at fenywod yn ddigwyddiadau ynysig yn unig, ond eu bod yn broblemau systematig a rheolaidd sydd wedi'u gwreiddio'n ddwfn o fewn strwythur y gymdeithas ei hun. Ac yn siomedig, mae hyn yn cael ei gefnogi gan amcangyfrifon a gyhoeddwyd gan Sefydliad Iechyd y Byd sy'n nodi, yn fyd-eang, bod tua un o bob tair menyw ledled y byd wedi dioddef trais corfforol a/neu rywiol yn ystod eu hoes. Mae hynny'n cyfateb i 30 y cant o fenywod ar draws y byd.
Mae'r ystadegyn brawychus a ffiaidd hwn hefyd yn cyd-fynd ag ymchwil yn yr arolwg troseddau ar gyfer Cymru a Lloegr, a amcangyfrifodd, yn y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2020, fod 1.6 miliwn o fenywod rhwng 16 a 74 oed wedi profi cam-drin domestig. Mae hynny'n gyfystyr â 7 y cant o boblogaeth fenywaidd y DU, ac mae 5 y cant arall wedi profi stelcio, ac nid cam-drin corfforol yn unig yw hwn, ond cam-drin emosiynol hefyd. Mae'n cael effaith ddinistriol a pharhaol ar ddioddefwyr am weddill eu hoes, ac mae'n rhaid i ni barhau ar y cyd i wneud popeth o fewn ein gallu i leihau'r ffigurau hyn, fel bod menywod a merched yn teimlo'n ddiogel ar ein strydoedd ni yma yng Nghymru, yn eu cartrefi a hefyd yn eu gweithleoedd. Felly, gyda hyn mewn golwg, Dirprwy Weinidog, pa waith sydd wedi'i wneud ers rhyddhau canfyddiadau'r adroddiad i frwydro yn erbyn trais ar sail rhywedd ac i helpu i leihau'r rhywiaeth systematig sydd wedi'i hymgorffori yn ein cymdeithas?
Hoffwn i hefyd achub ar y cyfle hwn i ddiolch i chi, Dirprwy Weinidog, a hefyd i'r Gweinidog, a thalu teyrnged i'r gwaith yr ydych chi wedi'i wneud, yn ymgyrchu ar ran menywod sy'n ddioddefwyr trais domestig ac am gefnogi cyfle cyfartal i fenywod a merched o gyfnodau cynnar ysgolion yr holl ffordd i'w bywydau fel oedolion. Yr wythnos diwethaf, fe wnes i gwrdd â llawer o'r merched ifanc hyn, ochr yn ochr â'r ddwy ohonoch chi hefyd, o ysgolion ledled y de-ddwyrain yn ein dathliadau Diwrnod Rhyngwladol y Menywod ein hunain yn Senedd Cymru. Roeddwn i'n eistedd ar fwrdd gyda grŵp o ferched ifanc o Ysgol Uwchradd Gymunedol Gorllewin Caerdydd, a gymerodd ran mewn trafodaeth wych ar chwalu rhwystrau a stigma ynghylch merched yn mynd i rolau arweinyddiaeth, gan gynnwys y diwydiant gwleidyddol.
Roedd y merched ifanc hyn, 'y genhedlaeth nesaf', fel yr wyf i'n eu galw nhw, yn ysbrydoliaeth, ac rwy'n gobeithio eu bod wedi gadael, fel y gwnes i, yn teimlo wedi'u hysbrydoli ac yn gwybod eu bod yn gallu gwneud a chyflawni unrhyw beth y maen nhw'n rhoi eu bryd arno. Felly, ar gyfer Diwrnod Rhyngwladol y Menywod 2024, rwy'n gobeithio y gwnawn ni, gyda'n gilydd, nid yn unig grymuso'r genhedlaeth nesaf i wneud beth bynnag y maen nhw'n ei ddymuno a'u helpu nhw i godi ymwybyddiaeth a diogelu menywod o bob oed a chefndir yn erbyn trais a cham-drin domestig, ond rwy'n gobeithio y gwnawn ni i gyd barhau i addysgu—addysgu ein tadau, ein brodyr a'n meibion, fel bod y genhedlaeth nesaf o ddynion yn tyfu i fyny mewn byd lle mae menywod yn cael eu hystyried yn gyfartal o'r cychwyn ac, yn lle ceisio gwrthdroi'r casineb systematig at fenywod sydd eisoes wedi'i ymgorffori yn ein cymdeithas, y byddwn ni'n hyrwyddo ac yn dathlu'r ffaith bod gwaith menywod yng nghenedlaethau'r gorffennol wedi golygu nad oes rhaid i'n chwiorydd, merched, mamau a ffrindiau bod ag ofn am eu diogelwch dim ond oherwydd eu bod yn fenywod.
Felly, yn olaf, Dirprwy Weinidog, beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i addysgu pob disgybl fel bod y genhedlaeth nesaf, o'r dechrau un, yn deall pwysigrwydd cyfle cyfartal a bod gwahaniaethu o unrhyw fath yn mynd i fod yn annerbyniol? Diolch.
Diolch. A gaf i ddiolch i Natasha Asghar ac mewn gwirionedd diolch i chi am bopeth rwy'n gwybod yr ydych chi'n ei wneud fel esiampl i fenywod ifanc mewn cymunedau ledled Cymru hefyd? Rwy'n credu os gwnaf i ateb yn gyntaf ynghylch y gwaith ynghylch—. Fe wnaethoch chi sôn am y cysylltiad, yn anffodus, rhwng casineb at fenywod a rhywiaeth ac yna cyflawnwyr trais yn erbyn menywod hefyd. Rydyn ni'n gwybod bod y math hwnnw o ymddygiad ac aflonyddu rhywiol yn rhan o'r diwylliant aflonyddu ehangach hwnnw o drais yn erbyn menywod. Rydych chi'n iawn y byddwn ni ond yn mynd i'r afael ag achos sylfaenol yr ymddygiadau hynny os byddwn yn mynd i'r afael â rhywiaeth a chasineb at fenywod ym mhob rhan o gymdeithas, gan gynnwys y gweithle. Rwy'n credu, i ni fel Llywodraeth, ei fod yn ymwneud â defnyddio'r ysgogiadau sydd gennym i wneud gwahaniaeth, ac i gyflawni rhywfaint o newid ystyrlon.
Mae ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn cael ei chyflawni mewn gwirionedd drwy ddull glasbrint, felly mae'n dwyn ynghyd yr holl bartneriaid hynny ar draws y sectorau cyhoeddus, preifat ac arbenigol yng Nghymru, gan gydnabod nad tasg i un asiantaeth nac un sefydliad yw hon. Byddwn ni ond yn cyflawni'r newid hwnnw, oherwydd mae'n newid diwylliannol enfawr hefyd, gyda'r gweithredu ar y cyd hwnnw. Ac fel y dywedoch chi, ac fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, mae'n dechrau ar y dechrau, onid ydyw? Mae'n dechrau yn yr ysgol. Mae gan ein haddysg perthnasoedd a rhywioldeb gynhwysol newydd rôl i'w chwarae yn hynny, a hefyd y cwricwlwm cynhwysol ynghylch dinasyddiaeth weithredol a'r ystod eang o adnoddau sydd yno i gefnogi dysgwyr ynghylch diogelwch ar-lein. Mae'n amlwg bod hon yn sefyllfa sy'n esblygu hefyd.
I orffen fy ateb i chi ar bwynt cadarnhaol, rydych chi'n iawn bod Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn amser i fyfyrio ar yr hanes, a'r menywod a ddaeth o'n blaenau ac a baratôdd y ffordd, ond hefyd i geisio symud ymlaen a chefnogi'r genhedlaeth nesaf. Roedd hi'n dda iawn bod yn nigwyddiad Diwrnod Rhyngwladol y Menywod gyda chi, gyda Jane Hutt, ac rwy'n credu bod Sioned Williams yno wrth y ford gron hefyd, a gwrando. Gweithiodd yn dda iawn i mi, oherwydd roedd gen i rywun a oedd yn cymryd rhan yn y rhaglen Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal, sydd mewn gwirionedd yn fentorai i un o swyddogion Llywodraeth Cymru. Rwy'n credu eu bod nhw wedi bod mewn digwyddiad yr oedd Heledd Fychan a finnau'n siarad amdano, ac wedyn fe ddaethon nhw i mewn am y diwrnod. Ond mewn gwirionedd, roedd yn dda iawn, bod â rhywun a oedd yn rhan o'r rhaglen honno yn rhan o'r drafodaeth honno gyda'r menywod ifanc hynny—rwy'n credu fy mod i gyda rhywun o Ysgol Uwchradd Fitzalan, yn sôn am y pethau roedden nhw eisiau eu gweld, a'r rhwystrau. Rwy'n credu eu bod nhw wedi mynd i ffwrdd wedi penderfynu eu bod nhw'n mynd i gynnal eu digwyddiad Diwrnod Rhyngwladol y Menywod eu hunain yn eu hysgol y flwyddyn nesaf. Maen nhw'n mynd i efelychu'r panel yr oedden nhw wedi'i weld yno, oherwydd eu bod nhw wedi ei fwynhau a'i werthfawrogi cymaint.