Y Cyfarfod Llawn

Plenary

12/03/2024

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip: Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) 3. Statement by the Minister for Social Justice and Chief Whip: Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill
4. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Y Rhaglen Cartrefi Clyd 4. Statement by the Minister for Climate Change: The Warm Homes Programme
5. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol: Diwrnod Rhyngwladol y Menywod 5. Statement by the Deputy Minister for Social Partnership: International Women’s Day
6. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol: Y Gronfa Integreiddio Rhanbarthol 6. Statement by the Deputy Minister for Social Services: Regional Integration Fund
7. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Ail Gartrefi a Fforddiadwyedd 7. Statement by the Minister for Climate Change: Second Homes and Affordability
8. Rheoliadau Gwasanaethau Preswyl Ysgolion Arbennig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) 2024 8. The Special School Residential Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) Regulations 2024
9. Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Diwygio) a Deddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) 2024 9. The Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Amendment) and Tax Collection and Management (Wales) Act 2016 (Miscellaneous Amendments) (Wales) Regulations 2024
10. Cynnig i amrywio trefn ystyried gwelliannau Cyfnod 3 y Bil Seilwaith (Cymru) 10. Motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Infrastructure (Wales) Bill
11. & 12. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel)—cynnig 1, a Chynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel)—cynnig 2 11. & 12. Legislative Consent Motion on the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill—motion 1, and Legislative Consent Motion on the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill—motion 2
13. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Lles Anifeiliaid (Allforion Da Byw) 13. Legislative Consent Motion on the Animal Welfare (Livestock Exports) Bill
14. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod—Bil ar gyfer mwy o ddiogelwch ar drafnidiaeth gyhoeddus 14. Debate on a Member's Legislative Proposal—A Bill for increased safety on public transport
15. Cyfnod Pleidleisio 15. Voting Time

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Llyr Gruffydd.

Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Llyr Gruffydd.

Trafnidiaeth Gyhoeddus
Public Transport

1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella'r rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus cenedlaethol? OQ60832

1. What steps is the Welsh Government taking to improve the national public transport network? OQ60832

Diolch i Llyr Gruffydd. Llywydd, bydd buddsoddiad sylweddol, diwygio polisïau a phasio deddfwriaeth newydd radical yn helpu i wella'r rhwydwaith. Mae pa mor gynaliadwy fydd e yn y tymor hir yn dibynnu ar gynyddu nifer y teithwyr yn ôl i lefelau cyn y pandemig a thu hwnt.

I thank Llyr Gruffydd. Llywydd, significant investment, policy reform and passing radical new legislation will help to improve the network. Long-term sustainability depends upon growing passenger numbers to pre-pandemic levels and beyond.

Diolch am yr ateb. Gan fod bysiau yn cyfrif am tua thri chwarter yr holl ddefnydd o drafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru, mae'n drist gweld bod tua 10 y cant o lwybrau bysiau Cymru wedi cael eu lleihau neu eu canslo'n llwyr yn ystod yr haf diwethaf oherwydd y pwysau ariannu, a hynny yn ôl Cydffederasiwn Trafnidiaeth Gyhoeddus. Maen nhw hefyd yn amcangyfrif y bydd rhwng 15 y cant a 25 y cant bellach o holl lwybrau bysiau Cymru mewn perygl naill ai o gael eu torri neu o newidiadau sylweddol dros y flwyddyn i ddod. Nawr, mae rhywun yn deall y tensiwn, ac mae e wedi cael ei godi yn y Siambr fan hyn o'r blaen, rhwng ariannu rheilffyrdd ac ariannu bysiau, ac rŷn ni'n ymwybodol o'r £235 miliwn o gyllid sydd wedi cael ei roi'n ychwanegol i Drafnidiaeth Cymru tuag at reilffyrdd. Ond o gofio, fel roeddwn i'n dweud, fod tri chwarter yr holl deithiau trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru ar fws, ydych chi'n credu bod eich Llywodraeth chi wedi cael y balans ariannu yna rhwng ariannu trenau ac ariannu bysiau yn gywir?

Thank you for that response. As buses account for some three quarters of all use of public transport in Wales, it's sad to see that around 10 per cent of bus routes in Wales have been reduced or entirely cancelled during last summer because of the funding pressures, and that's according to the Confederation of Passenger Transport. They also estimate that between 15 per cent and 25 per cent of all remaining routes will be at risk of either being cut or facing significant changes over the coming 12 months. Now, one understands the tension, and it's been raised here in this Chamber before, between funding buses and funding railways, and we're aware of the £235 million of additional funding that's been provided to Transport for Wales for railways. But bearing in mind, as I was saying, that three quarters of all public transport journeys in Wales are undertaken on a bus, do you believe that your Government's got the funding balance between funding trains and funding buses right?

Wel, mae'r cwestiwn yn un pwysig, Llywydd. Fel y bydd pobl yn gwybod, y broblem yw ei bod hi bron â bod yn amhosibl tynnu arian mas o'r rheilffyrdd achos mae costau yna o hyd. So, rydyn ni'n ariannu'r rheilffyrdd, wrth gwrs, achos rydyn ni eisiau cynyddu'r posibiliadau i bobl deithio o'r gogledd i lawr i'r de, ac mae pethau wedi gwella dros y misoedd diwethaf. Rydyn ni yn ariannu'r bysiau yma yng Nghymru. Rydyn ni wedi rhoi mwy o arian mas o boced y cyhoedd i helpu'r bysiau i gadw i fynd yng Nghymru nag erioed. Y broblem yw bod nifer y bobl sy'n teithio ar y rheilffyrdd yn ôl nawr i ble roedd e cyn y pandemig. Wel, dyw hynny ddim yn wir o gwbl am fysiau. Nawr, rydyn ni yn buddsoddi lot o arian yn y gogledd yn y bysiau, i helpu i roi mwy o wasanaethau yn eu lle, ac i roi help i bobl sy'n teithio i gael hwnna'n fforddiadwy, ond y sialens fwyaf ym maes bysiau yw cynyddu nifer y bobl sy'n defnyddio’r bysiau. Bydd hwn yn rhoi mwy o arian ym mhocedi'r bobl sy'n rhedeg y bysiau, ac, yn y ffordd yna, gallwn ni gario ymlaen i roi gwasanaethau i bobl sy'n dibynnu ar y bysiau. Ac rydyn ni'n gwybod, fel roedd Llyr Gruffydd yn dweud, fod mwy o bobl yn defnyddio bysiau yng Nghymru nag sy'n mynd ar y trên.

Well, this is an important question, Llywydd. As people will be aware, the problem is that it is nearly impossible to withdraw funding from rail because there are always costs there. So, we fund the rail services because we want to increase the possibilities for people to travel from north to south Wales, and things have improved over recent months. We are funding buses here in Wales. We have given more money from the public purse to keep buses going in Wales than ever before. The problem is the number of people who travel on rail services is back to pre-pandemic levels. Well, that's not true at all of bus services. Now, we are investing a lot of money in north Wales bus services, to provide more services, and to help people who travel to have affordable services, but the greatest challenge in the area of bus services is to increase the number of people using bus services. That will provide more funding for the people running bus services, and then, in that way, we can continue to provide services for those who rely on bus services. And we know, as Llyr Gruffydd said, that more people use buses in Wales than who use trains.

First Minister, I'll focus on rail just for a moment—an issue affecting, of course, my residents in north Wales. Recent figures unveiled by S4C's Y Byd ar Bedwar programme showed that the Welsh Labour Government's rail provider, Transport for Wales, had had over a million minutes of delays last year alone. In addition, more than 83,000 formal complaints about the service have been made since 2020 by unhappy customers up and down Wales. Is this something you're comfortable with?

Prif Weinidog, fe wnaf i ganolbwyntio ar y rheilffyrdd am eiliad—mater sy'n effeithio, wrth gwrs, ar fy nhrigolion yn y gogledd. Dangosodd ffigurau diweddar a ddatgelwyd gan raglen Y Byd ar Bedwar ar S4C fod darparwr rheilffyrdd Llywodraeth Lafur Cymru, Trafnidiaeth Cymru, wedi bod â dros filiwn o funudau o oedi y llynedd yn unig. Hefyd, mae dros 83,000 o gwynion ffurfiol am y gwasanaeth wedi eu gwneud ers 2020 gan gwsmeriaid anhapus ar hyd a lled Cymru. A yw hyn yn rhywbeth yr ydych chi'n gyfforddus ag ef?

Well, Llywydd, let's unpack that figure just for a moment, because just on a half of that million minutes are caused by Network Rail, not by Transport for Wales at all. They are caused by Network Rail cancelling services, carrying out work at the last minute. Yesterday, Network Rail announced that it will close the line between Shrewsbury and Birmingham, and that it will stay closed until 25 March. That will affect Sam Rowlands's constituents, because trains to Aberystwyth, to Pwllheli, to Holyhead will all be affected. And no doubt, some journalist somewhere will add up the minutes and say, 'Isn't that dreadful?', as though that was Transport for Wales's responsibility. But not a single one of those minutes will be; it will be the actions of the non-devolved Network Rail. It is why the Office of Rail and Road are investigating poor Network Rail performance here in Wales. So, when you get under the bonnet of those figures, far from as the Member was attempting to say that this is all some failure of the transport service here in Wales, it turns out that half of it—and that's a minimum, I would say—half of it is the effect of decisions made by the non-devolved Network Rail service.

Wel, Llywydd, gadewch i ni ddadbacio'r ffigur hwnnw am eiliad, oherwydd mae tua hanner y miliwn o funudau hynny yn cael eu hachosi gan Network Rail, nid gan Trafnidiaeth Cymru o gwbl. Maen nhw'n cael eu hachosi gan Network Rail yn canslo gwasanaethau, yn gwneud gwaith ar y funud olaf. Ddoe, cyhoeddodd Network Rail y bydd yn cau'r rheilffordd rhwng Amwythig a Birmingham, ac y bydd yn aros ar gau tan 25 Mawrth. Bydd hynny'n effeithio ar etholwyr Sam Rowlands, gan y bydd trenau i Aberystwyth, i Bwllheli, i Gaergybi i gyd yn cael eu heffeithio. Ac mae'n siŵr y bydd rhyw newyddiadurwr yn rhywle yn adio'r munudau ac yn dweud, 'Onid yw hynna'n ofnadwy?', fel pe bai Trafnidiaeth Cymru yn gyfrifol am hynny. Ond ni fydd hynny'n wir am yr un o'r munudau hynny; gweithredoedd Network Rail sydd heb ei ddatganoli fydd yn gyfrifol. Dyna pam mae'r Swyddfa Rheilffyrdd a Ffyrdd yn ymchwilio i berfformiad gwael Network Rail yma yng Nghymru. Felly, pan fyddwch chi'n edrych o dan foned y ffigurau hynny, ymhell o'r hyn yr oedd yr Aelod yn ceisio ei ddweud bod hyn i gyd yn rhyw fethiant gan y gwasanaeth trafnidiaeth yma yng Nghymru, y gwir amdani yw mai hanner ohono—ac isafswm yw hynny, byddwn i'n dweud—mai hanner ohono yw effaith penderfyniadau a wnaed gan y gwasanaeth Network Rail sydd heb ei ddatganoli.

13:35

First Minister, last month I celebrated my sixtieth birthday, you'll be pleased to hear. So, I am now the proud owner of a bus pass, which I've been enjoying using every time I can find a bus, and it's been great to be able to use public transport in the way that the card was designed to enable us all to do, those of us who have survived 60 years on the planet. But I was thinking, First Minister—. I was having this conversation with my daughter in her twenties and my teenage son, and wouldn't it be great if we could find a way of enabling young people to use a bus pass as well, to enable young people to pick up that habit of using public transport, to use a bus and to use the trains, wherever appropriate, so that we can ensure that young people in this country today have the same opportunity to catch buses and to enjoy using public transport?

Prif Weinidog, dathlais fy mhen-blwydd yn 60 oed fis diwethaf, byddwch yn falch o glywed. Felly, rwyf i bellach yn berchennog balch ar bàs bws, yr wyf i wedi bod yn mwynhau ei ddefnyddio bob tro y gallaf ddod o hyd i fws, ac mae wedi bod yn wych gallu defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn y ffordd y cynlluniwyd y cerdyn i'n galluogi ni i gyd i wneud, y rhai ohonom sydd wedi goroesi 60 mlynedd ar y blaned. Ond roeddwn i'n meddwl, Prif Weinidog—. Roeddwn i'n cael y sgwrs hon gyda fy merch yn ei hugeiniau a'm mab yn ei arddegau, ac oni fyddai'n wych pe gallem ni ddod o hyd i ffordd o alluogi pobl ifanc i ddefnyddio pàs bws hefyd, i alluogi pobl ifanc i ddatblygu'r arfer hwnnw o ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, i ddefnyddio bws ac i ddefnyddio'r trenau, lle bynnag y bo'n briodol, fel y gallwn ni sicrhau bod pobl ifanc yn y wlad hon heddiw yn cael yr un cyfle i ddal bysiau ac i fwynhau defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus?

Well, Llywydd, I thank Alun Davies for that. Some of us think fondly of our sixtieth birthdays—[Laughter.]—and the opportunities that we've had for longer than he has to use the bus pass. Look, the bus pass was a hallmark decision of the Assembly, as it then was, in its very first term, and it has made an enormous difference in the lives of older and disabled people in Wales. I very well remember reading the letters that came in to the office of the then First Minister from people who would explain how now they were able to do all sorts of things that, up until then, had simply been beyond their means to do so. And they were simple things, Llywydd, but what a difference they made in the lives of those people: a chance to go an visit your sister who lived just further down the valley, a chance to go and see something that mattered to you but you hadn't been able to be there for many years. So, the bus pass for people aged 60 and over and for disabled people has been a fundamental part of what devolution has achieved here in Wales. But it would be great, as Alun Davies says, to be able to invest more in creating the public transport users of the future, and we do that already. We already provide reduced price travel for young people on buses, and particularly new services for very young people on trains. Had the settlement for the Welsh Government stayed in line with the growth in the economy as a whole, we would have money available to us to do exactly that and to make those investment decisions in the future. And I look forward to a period in the next five years of devolution when those opportunities will come our way again. 

Wel, Llywydd, diolch i Alun Davies am hynna. Mae rhai ohonom ni'n meddwl yn hoffus am ein pen-blwyddi yn chwe deg—[Chwerthin.]—a'r cyfleoedd rydym wedi'u cael am fwy o amser nag y mae ef wedi'i gael i ddefnyddio'r pàs bws. Edrychwch, roedd y pàs bws yn benderfyniad arwyddocaol gan y Cynulliad, fel yr oedd bryd hynny, yn ei dymor cyntaf un, ac mae wedi gwneud gwahaniaeth enfawr ym mywydau pobl hŷn ac anabl yng Nghymru. Rwy'n cofio'n dda iawn darllen y llythyrau a gyrhaeddodd swyddfa'r Prif Weinidog ar y pryd gan bobl a fyddai'n esbonio sut roedden nhw bellach yn gallu gwneud pob math o bethau a oedd, tan hynny, wedi bod y tu hwnt i'w modd i wneud hynny. Ac roedden nhw'n bethau syml, Llywydd, ond am wahaniaeth a wnaethon nhw ym mywydau'r bobl hynny: cyfle i fynd i ymweld â'ch chwaer a oedd yn byw ychydig ymhellach i lawr y cwm, cyfle i fynd i weld rhywbeth a oedd o bwys i chi ond nad oeddech chi wedi gallu bod yno ers blynyddoedd lawer. Felly, mae'r pàs bws i bobl 60 oed a hŷn ac i bobl anabl wedi bod yn rhan sylfaenol o'r hyn y mae datganoli wedi'i gyflawni yma yng Nghymru. Ond byddai'n wych, fel y dywed Alun Davies, i allu buddsoddi mwy i greu defnyddwyr trafnidiaeth gyhoeddus y dyfodol, ac rydym ni'n gwneud hynny eisoes. Rydym ni eisoes yn darparu teithiau am bris gostyngol i bobl ifanc ar fysiau, ac yn enwedig gwasanaethau newydd i bobl ifanc iawn ar drenau. Pe bai'r setliad ar gyfer Llywodraeth Cymru wedi parhau i gyd-fynd â'r twf yn yr economi yn ei chyfanrwydd, byddai gennym ni arian ar gael i ni wneud yn union hynny ac i wneud y penderfyniadau buddsoddi hynny yn y dyfodol. Ac rwy'n edrych ymlaen at gyfnod yn y pum mlynedd nesaf o ddatganoli pan ddaw'r cyfleoedd hynny ein ffordd ni eto. 

Cynhyrchu Dur
Steel Production

2. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu unrhyw gynlluniau posibl sydd gan Lywodraeth Cymru i ddal gafael ar gynhyrchu dur yng Nghymru? OQ60828

2. Will the First Minister outline any potential plans the Welsh Government has to retain domestic steel production? OQ60828

Llywydd, I thank Adam Price for that. Domestic steel production is of strategic importance to Wales and the rest of the United Kingdom. Expert plans, developed and presented by the steel trades unions, provide a credible and immediate plan to retain steel production in Wales.

Llywydd, diolch i Adam Price am hynna. Mae cynhyrchu dur domestig o bwysigrwydd strategol i Gymru a gweddill y Deyrnas Unedig. Mae cynlluniau arbenigol, a ddatblygwyd ac a gyflwynwyd gan yr undebau llafur dur, yn darparu cynllun credadwy ac uniongyrchol i gadw cynhyrchu dur yng Nghymru.

We're coming close to the end of the 45-day period of formal consultation, aren't we, First Minister. Now, if Tata reject the unions' plans and continue with their proposals to close down both blast furnaces over the next few months, we know the UK Government will do nothing in response to save steel production. The question is what can we do here in Wales. Could the First Minister say if there's been consideration or discussion by officials or Ministers on the use of the Welsh Government's powers to bring forward emergency legislation to effectively place a preservation order, if you like, through compulsory purchase of the blast furnaces themselves, so to preserve their physical integrity and prevent their demolition or their degradation, and to maintain them, so that, over the next few months, while we wait, hopefully, for a change in industrial policy in the UK Government, they can then provide the basis for a sustainable future for steel production in Wales and, indeed, for the rest of the UK?

Rydym yn agosáu at ddiwedd y cyfnod ymgynghori ffurfiol o 45 diwrnod, onid ydym ni, Prif Weinidog? Nawr, os bydd Tata yn gwrthod cynlluniau'r undebau ac yn bwrw ymlaen â'u cynigion i gau'r ddwy ffwrnais chwyth dros y misoedd nesaf, rydym ni'n gwybod na fydd Llywodraeth y DU yn gwneud dim mewn ymateb i achub cynhyrchu dur. Y cwestiwn yw beth allwn ni ei wneud yma yng Nghymru. A allai'r Prif Weinidog ddweud a fu ystyriaeth neu drafodaeth gan swyddogion neu Weinidogion ar ddefnyddio pwerau Llywodraeth Cymru i gyflwyno deddfwriaeth frys i osod gorchymyn cadw i bob pwrpas, os mynnwch, trwy brynu'r ffwrneisi chwyth eu hunain yn orfodol, er mwyn cynnal eu cyfanrwydd ffisegol ac atal eu dymchwel neu eu diraddiad, a'u cynnal, fel y gallan nhw, dros yr ychydig fisoedd nesaf, wrth i ni ddisgwyl, gobeithio, am newid i bolisi diwydiannol yn Llywodraeth y DU, ddarparu'r sylfaen ar gyfer dyfodol cynaliadwy ar gyfer cynhyrchu dur yng Nghymru ac, yn wir, i weddill y DU?

13:40

I thank Adam Price for that, Llywydd. I read his contribution to the debate that resulted in a unanimous resolution passed here on the floor of the Senedd. I know that his contribution is meant seriously as a positive contribution to the debate, but can I just say to him that I think this is the wrong moment to be discussing that? I do not want us to say anything that undermines the case the trade unions are making, not for some fallback plan, not for something if things don't go the way the trade unions would like to see it. I want us to see this Government put all our energy and our commitment behind the plan that the trade unions have developed—a credible plan, to quote Tata Steel. At this moment, I think if we start talking about what do we do if a plan fails, actually we're going to drain some energy and some potential out of the efforts that our trade union colleagues—very much with the support of this Government and with the support across the Chamber—are making today in their discussions with the company. I want us to be focused on that. That was the focus of the discussion that Eluned Morgan held when she was in Mumbai with the company. The economy Minister will be meeting the chief executive of Tata Steel again tomorrow here in Wales. We will be focused, Llywydd, not on what happens if the plan fails, but in doing everything that we can to make that plan succeed. And with the prospect of a Labour Government potentially on the horizon, with an entirely new level of ambition and support for that industry, I think that plan has a real chance of succeeding. Supporting that plan is what we are doing today and will go on doing over the weeks to come.

Diolch i Adam Price am hynna, Llywydd. Darllenais ei gyfraniad at y ddadl a arweiniodd at basio penderfyniad unfrydol yma ar lawr y Senedd. Gwn fod ei gyfraniad wedi'i olygu o ddifrif fel cyfraniad cadarnhaol at y ddadl, ond a gaf i ddweud wrtho fy mod i'n credu mai dyma'r adeg anghywir i fod yn trafod hynny? Nid wyf i eisiau i ni ddweud unrhyw beth sy'n tanseilio'r ddadl y mae'r undebau llafur yn ei gwneud, nid ar gyfer rhyw gynllun wrth gefn, nid ar gyfer rhywbeth os na fydd pethau'n mynd y ffordd yr hoffai'r undebau llafur ei gweld. Rwyf i eisiau i ni weld y Llywodraeth hon yn rhoi ein holl egni a'n hymrwymiad y tu ôl i'r cynllun y mae'r undebau llafur wedi ei ddatblygu—cynllun credadwy, i ddyfynnu Tata Steel. Ar hyn o bryd, rwy'n credu os dechreuwn ni siarad am yr hyn y byddwn ni'n ei wneud os bydd cynllun yn methu, mewn gwirionedd rydym ni'n mynd i ddraenio rhywfaint o egni a rhywfaint o botensial allan o'r ymdrechion y mae ein cydweithwyr yn yr undebau llafur—yn sicr gyda chefnogaeth y Llywodraeth hon a gyda'r gefnogaeth ar draws y Siambr—yn eu gwneud heddiw yn eu trafodaethau gyda'r cwmni. Rwyf i eisiau i ni ganolbwyntio ar hynny. Dyna oedd pwyslais y drafodaeth a gynhaliodd Eluned Morgan pan oedd hi ym Mumbai gyda'r cwmni. Bydd Gweinidog yr economi yn cyfarfod â phrif weithredwr Tata Steel eto yfory yma yng Nghymru. Byddwn yn canolbwyntio, Llywydd, nid ar yr hyn sy'n digwydd os bydd y cynllun yn methu, ond ar wneud popeth o fewn ein gallu i wneud i'r cynllun hwnnw lwyddo. A gyda'r posibilrwydd o Lywodraeth Lafur o bosibl ar y gorwel, â lefel hollol newydd o uchelgais a chefnogaeth i'r diwydiant hwnnw, rwy'n credu bod gan y cynllun hwnnw siawns go iawn o lwyddo. Cefnogi'r cynllun hwnnw yw'r hyn yr ydym ni'n ei wneud heddiw ac y byddwn yn parhau i'w wneud dros yr wythnosau i ddod.

It's interesting to hear to First Minister and in particular Plaid Cymru say that the UK Government has done nothing in Port Talbot, whereas, in fact, what the UK Government has done is secure the future of the steel industry in south Wales with a £500 million support package to help Tata as it transitions to a greener future, but also securing that £100 million transition fund to help workers who will be affected in Port Talbot by the changes. To date, the Welsh Government hasn't put a single penny into either pot. It hasn't put a penny to support any worker in Port Talbot at all. It is a disgrace. Why hasn't the Welsh Government done that, and will they do that now?

Mae'n ddiddorol clywed y Prif Weinidog ac yn enwedig Plaid Cymru yn dweud nad yw Llywodraeth y DU wedi gwneud dim ym Mhort Talbot, ond mewn gwirionedd, yr hyn y mae Llywodraeth y DU wedi ei wneud yw sicrhau dyfodol y diwydiant dur yn ne Cymru gyda phecyn cymorth gwerth £500 miliwn i helpu Tata wrth iddo bontio i ddyfodol gwyrddach, ond hefyd sicrhau'r gronfa bontio honno gwerth £100 miliwn i helpu gweithwyr a fydd yn cael eu heffeithio ym Mhort Talbot gan y newidiadau. Hyd yma, nid yw Llywodraeth Cymru wedi rhoi'r un geiniog yn y naill gronfa na'r llall. Nid yw wedi rhoi'r un geiniog i gynorthwyo unrhyw weithiwr ym Mhort Talbot o gwbl. Mae'n warth. Pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud hynny, ac a fyddan nhw'n gwneud hynny nawr?

Well, Llywydd, the Member is mistaken almost from start to finish in what he said. I have never said that the UK Government had done nothing. I was very glad to have a conversation with the Chancellor of the Exchequer, Jeremy Hunt, in the lead-up to the announcement, and I welcomed the announcement at the time. So, we've never not recognised the fact that £500 million is a major commitment to the future of the steel industry. Unfortunately, it is not sufficient to secure a just transition to that future. That's where our discussions have been, on creating a pathway to that electric arc future that offers people who work in that industry today a hope that their futures will be secured in that process. That will need a Labour Government to do that. What we face in the current Government is a Prime Minister who won't take a phone call on the day when 3,000 jobs are lost, and a Secretary of State who has never once visited Port Talbot. Can you imagine that? A Secretary of State responsible for the future of the UK steel industry who has not once in all those months been prepared to come to Wales to discuss the future of the plant. And, Llywydd, just to be clear, the Member is completely wrong about Welsh Government investment in that industry. We have, over a decade—. I don't think there's barely a year in the last 10 years when the Welsh Government hasn't invested alongside Tata in the skills development of that workforce, in the research and development aspect of Tata steel, and in environmental improvements in the plant in Port Talbot. Year in, year out, we have been there, and that isn't going to change.

Wel, Llywydd, mae'r Aelod yn anghywir bron o'r dechrau i'r diwedd yn yr hyn a ddywedodd. Nid wyf i erioed wedi dweud nad oedd Llywodraeth y DU wedi gwneud dim. Roeddwn i'n falch iawn o gael sgwrs gyda Changhellor y Trysorlys, Jeremy Hunt, yn y cyfnod cyn y cyhoeddiad, a chroesawais y cyhoeddiad ar y pryd. Felly, nid ydym erioed wedi methu â chydnabod y ffaith bod £500 miliwn yn ymrwymiad mawr i ddyfodol y diwydiant dur. Yn anffodus, nid yw'n ddigon i sicrhau trosglwyddiad cyfiawn i'r dyfodol hwnnw. Dyna lle mae ein trafodaethau wedi bod, ar greu llwybr at y dyfodol arc trydan hwnnw sy'n cynnig gobaith i bobl sy'n gweithio yn y diwydiant hwnnw heddiw y bydd eu dyfodol yn cael ei sicrhau yn y broses honno. Bydd angen Llywodraeth Lafur i wneud hynny. Yr hyn sy'n ein hwynebu yn y Llywodraeth bresennol yw Prif Weinidog na wnaiff dderbyn galwad ffôn ar y diwrnod pan fo 3,000 o swyddi yn cael eu colli, ac Ysgrifennydd Gwladol nad yw erioed wedi ymweld â Phort Talbot unwaith. Allwch chi ddychmygu hynny? Ysgrifennydd Gwladol sy'n gyfrifol am ddyfodol diwydiant dur y DU nad yw unwaith ym mhob un o'r misoedd hynny wedi bod yn barod i ddod i Gymru i drafod dyfodol y gwaith. A, Llywydd, i fod yn glir, mae'r Aelod yn hollol anghywir am fuddsoddiad Llywodraeth Cymru yn y diwydiant hwnnw. Rydyn ni, dros ddegawd—. Nid wyf i'n credu bod prin flwyddyn yn y 10 mlynedd diwethaf pan nad yw Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi ochr yn ochr â Tata yn natblygiad sgiliau'r gweithlu hwnnw, yn agwedd ymchwil a datblygu Tata Steel, ac mewn gwelliannau amgylcheddol yn y gwaith ym Mhort Talbot. Flwyddyn ar ôl blwyddyn, rydym ni wedi bod yno, ac nid yw hynny'n mynd i newid.

As an ex-steelworker, possibly the only one in the Senedd, I am a strong supporter of the continuation of steel making and iron making in Wales. Electric arc furnaces have the following weaknesses: firstly, they're dependent on sufficient quality recyclable steel; secondly, they're dependent upon low electricity prices; and limited types of steel are able to be produced. Will the First Minister make further representations to both Tata and the Westminster Government regarding the continuity of iron and steel making in Port Talbot, because that's the only way it's going to have a long-term future?

Fel cyn-weithiwr dur, yr unig un yn y Senedd o bosibl, rwy'n gefnogwr cryf o barhad cynhyrchu dur a chynhyrchu haearn yng Nghymru. Mae gan ffwrneisi arc trydan y gwendidau canlynol: yn gyntaf, maen nhw'n ddibynnol ar ddigon o ddur ailgylchadwy o ansawdd; yn ail, maen nhw'n ddibynnol ar brisiau trydan isel; a gellir cynhyrchu mathau cyfyngedig o ddur. A wnaiff y Prif Weinidog sylwadau pellach i Tata a Llywodraeth San Steffan ynghylch parhad cynhyrchu haearn a dur ym Mhort Talbot, gan mai dyna'r unig ffordd y bydd ganddo ddyfodol hirdymor?

13:45

Well, Llywydd, Mike Hedges is absolutely right: the electric arc possibilities for Port Talbot are real and important, but they're not sufficient. That is why keeping that second blast furnace going during the coming years is so important, not just to the workers, not just to the town, but to the whole of the United Kingdom. Because, if we don't do that, the whole of the United Kingdom will lose the opportunity for virgin steel making, exposing us in a way you absolutely would have thought that the UK Government would have learned its lesson on this. Look at the impact of the war in Ukraine on supply chains, on things that people thought that they could rely on and now find that they can't at all. To put ourselves knowingly and deliberately in that same position in relation to something as basic as steel making, something that you need for electric vehicles, that you need for floating offshore wind, that a mature economy simply cannot do without—. That's why it's important to keep that second blast furnace going and, in the meantime, technologies will go on maturing. Things that electric arc furnaces cannot do today may be possible and there may be other ways of producing those steel products in the future. What we cannot afford—the United Kingdom cannot afford—is an abrupt end to steel making of that sort today and then a gap opening up before we're able to replace that capacity in the future.

Wel, Llywydd, mae Mike Hedges yn llygad ei le: mae'r posibiliadau arc trydan ar gyfer Port Talbot yn wirioneddol ac yn bwysig, ond dydyn nhw ddim yn ddigonol. Dyna pam mae cadw'r ail ffwrnais chwyth honno i fynd yn ystod y blynyddoedd nesaf mor bwysig, nid yn unig i'r gweithwyr, nid yn unig i'r dref, ond i'r Deyrnas Unedig gyfan. Oherwydd, os na wnawn ni hynny, bydd y Deyrnas Unedig gyfan yn colli'r cyfle i gynhyrchu dur crai, gan ein gadael yn agored mewn ffordd y byddech chi wedi meddwl yn sicr y byddai Llywodraeth y DU wedi dysgu ei gwers ar hyn. Edrychwch ar effaith y rhyfel yn Wcráin ar gadwyni cyflenwi, ar bethau yr oedd pobl yn meddwl y gallen nhw ddibynnu arnyn nhw a bellach yn canfod na allan nhw o gwbl. I roi ein hunain yn ymwybodol ac yn fwriadol yn yr un sefyllfa honno o ran rhywbeth mor sylfaenol â chynhyrchu dur, rhywbeth sydd ei angen arnoch chi ar gyfer cerbydau trydan, sydd ei angen arnoch chi ar gyfer ynni gwynt arnofiol ar y môr, na all economi aeddfed wneud hebddo—. Dyna pam mae'n bwysig cadw'r ail ffwrnais chwyth honno i fynd ac, yn y cyfamser, bydd technolegau yn parhau i aeddfedu. Efallai y bydd pethau na all ffwrneisi arc trydan eu gwneud heddiw yn bosibl ac efallai y bydd ffyrdd eraill o gynhyrchu'r cynhyrchion dur hynny yn y dyfodol. Yr hyn na allwn ei fforddio—na all y Deyrnas Unedig ei fforddio—yw diwedd sydyn i gynhyrchu dur o'r math hwnnw heddiw ac yna bwlch yn agor cyn i ni allu disodli'r gallu hwnnw yn y dyfodol.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies. 

Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives,  Andrew R.T. Davies. 

Thank you, Presiding Officer. First Minister, last week, I challenged you on various comments and evidence that had been made to the COVID inquiry. You wouldn't answer those questions, and I accept the point that you made, that you had due respect and regard for the COVID inquiry. But here we are on the floor of the Welsh Parliament. Over the weekend, I tuned into a radio programme on Times Radio. You were quite happy to wax lyrical on there about the COVID inquiry and your relationship with the UK Government. Why is there a difference in your ability to speak about the COVID response of the Welsh Government to the media, but you're not prepared to speak on the floor of the Welsh Parliament when you're challenged on the evidence that's in the public domain?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, fe wnes i eich herio ar wahanol sylwadau a thystiolaeth a wnaed i'r ymchwiliad COVID. Nid oeddech chi'n fodlon ateb y cwestiynau hynny, ac rwy'n derbyn y pwynt a wnaethoch, bod gennych chi barch a sylw dyledus tuag at yr ymchwiliad COVID. Ond dyma ni ar lawr Senedd Cymru. Dros y penwythnos, gwrandawais ar raglen radio ar Times Radio. Roeddech chi'n ddigon hapus i draethu ar y rhaglen honno am yr ymchwiliad COVID a'ch perthynas â Llywodraeth y DU. Pam mae gwahaniaeth yn eich gallu i siarad am ymateb COVID Llywodraeth Cymru gyda'r cyfryngau, ond nad ydych chi'n barod i siarad ar lawr Senedd Cymru pan fyddwch chi'n cael eich herio ar y dystiolaeth sydd yn y parth cyhoeddus?

Well, Llywydd, my answers to the journalist who interviewed me were very carefully crafted to make sure that I said only things that I have said time and time again already here on the floor of the Senedd and elsewhere. I said nothing in that interview that is not already and many, many times over in the public domain. There is a world of difference in just repeating what has already been said and being asked to pre-empt an examination that I will undergo tomorrow, under oath, in front of a statutory inquiry and a judge of the Court of Appeal. Those things are simply not comparable. 

Wel, Llywydd, roedd fy atebion i'r newyddiadurwr a wnaeth fy nghyfweld i wedi'u llunio'n ofalus iawn i wneud yn siŵr fy mod i'n dweud dim ond pethau yr wyf i wedi eu dweud dro ar ôl tro eisoes yma ar lawr y Senedd ac mewn mannau eraill. Ni ddywedais unrhyw beth yn y cyfweliad hwnnw nad yw eisoes a llawer, lawer gwaith drosodd yn y parth cyhoeddus. Mae byd o wahaniaeth rhwng ailadrodd yr hyn a ddywedwyd eisoes a chael cais i ragflaenu archwiliad y byddaf i'n ddarostyngedig iddo yfory, o dan lw, o flaen ymchwiliad statudol a barnwr y Llys Apêl. Yn syml, nid oes modd cymharu'r pethau hynny.

No-one's asking you to pre-empt the questions, when the line of questioning is put to you, First Minister, and the line of questioning that the journalist put was very broad; it was about the relationship that you as a Welsh Government had with the UK Government. And you were quite willing to engage in that discussion. What I've heard over the last week from the COVID inquiry, which is in the public domain, is how many Welsh Government Ministers, as we heard yesterday, use Senedd-provided devices in their communications. Now, what I'd like to try and understand—. So, it's not pre-empting responses that you might give tomorrow, but it's the protocol that the Welsh Government operates under with retention of information, given that Ministers, such as the economy Minister, highlighted how it was embarrassing that data was lost because the Senedd IT department lost that data when they were upgrading his phone—and you've alluded to the fact that you've used your Senedd device to have exchanges on WhatsApp—how the protocols that the Welsh Government work to in retention of information reaches into devices that are provided by the Senedd. Surely there’s a discrepancy there, and, if it doesn’t get captured by the protocols that the Welsh Government undertakes, how on earth can people have confidence that important information is contained and held ready for descriptions and evidence in the COVID inquiry or other inquiries that might require that information?

Does neb yn gofyn i chi ragflaenu'r cwestiynau, pan fydd y cwestiynau yn cael eu gofyn i chi, Prif Weinidog, ac roedd y cwestiynau a ofynnwyd gan y newyddiadurwr yn eang iawn; roedd yn ymwneud â'r berthynas yr oedd gennych chi fel Llywodraeth Cymru gyda Llywodraeth y DU. Ac roeddech chi'n gwbl barod i gymryd rhan yn y drafodaeth honno. Yr hyn yr wyf i wedi ei glywed dros yr wythnos ddiwethaf o'r ymchwiliad COVID, sydd yn y parth cyhoeddus, yw faint o Weinidogion Llywodraeth Cymru, fel y clywsom ni ddoe, sy'n defnyddio dyfeisiau wedi'u darparu gan y Senedd yn eu gohebiaethau. Nawr, yr hyn yr hoffwn i geisio ei ddeall—. Felly, nid yw'n rhagflaenu ymatebion y gallech chi eu rhoi yfory, ond dyma'r protocol y mae Llywodraeth Cymru yn gweithredu yn unol ag ef o ran cadw gwybodaeth, o gofio bod Gweinidogion, fel Gweinidog yr economi, wedi tynnu sylw at y ffaith ei fod yn destun embaras bod data wedi cael ei golli oherwydd bod adran TG y Senedd wedi colli'r data hwnnw pan oedd yn uwchraddio ei ffôn—ac rydych chi wedi cyfeirio at y ffaith eich bod chi wedi defnyddio eich dyfais gan y Senedd i gael sgyrsiau ar WhatsApp—sut mae'r protocolau y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio yn unol â nhw i gadw gwybodaeth yn cyrraedd dyfeisiau a ddarperir gan y Senedd. Siawns nad oes anghysondeb yno, ac, os nad yw'n cael ei ddal gan y protocolau y mae Llywodraeth Cymru yn eu dilyn, sut ar y ddaear all pobl fod yn hyderus bod gwybodaeth bwysig yn cael ei chynnwys ac yn cael ei chadw yn barod ar gyfer disgrifiadau a thystiolaeth yn yr ymchwiliad COVID neu ymchwiliadau eraill a allai fod angen yr wybodaeth honno?

13:50

Well, Llywydd, protocols do exist for the way in which Ministers use electronic devices, whether those are Welsh Government devices or the devices that every one of us is supplied with as a result of our membership of the Senedd. Those protocols are to be found amongst the more than 35,000 documents that the Welsh Government has disclosed to the inquiry, and the inquiry will itself disclose those documents that it believes to be relevant into the public domain.

I’m very reluctant to get drawn into what the inquiry has discussed, Llywydd, for all the reasons I described last week. I think I would be on safe enough ground to say this—that this issue of how electronic communications are used has been a theme of the inquiry in every place it has visited. It was exhaustively rehearsed with UK Ministers, it was a focus of the inquiry in Scotland, and it has been rehearsed in Wales. I’ve no doubt that the inquiry itself will be thinking about recommendations that it may make for the future if there are any new protocols that need to be developed.

Wel, Llywydd, mae protocolau yn bodoli ar gyfer y ffordd y mae Gweinidogion yn defnyddio dyfeisiau electronig, pa un a yw'r rheini'n ddyfeisiau Llywodraeth Cymru neu'r dyfeisiau a ddarperir i bob un ohonom ni o ganlyniad i'n haelodaeth o'r Senedd. Mae'r protocolau hynny i'w canfod ymhlith y dros 35,000 o ddogfennau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u datgelu i'r ymchwiliad, a bydd yr ymchwiliad ei hun yn datgelu'r dogfennau hynny y mae'n credu sy'n berthnasol i'r parth cyhoeddus.

Rwy'n amharod iawn i gael fy nhynnu i'r hyn y mae'r ymchwiliad wedi ei drafod, Llywydd, am yr holl resymau a ddisgrifiais yr wythnos diwethaf. Rwy'n credu y byddwn i ar dir digon diogel i ddweud hyn—bod y mater hwn o sut mae gohebiaeth electronig yn cael ei defnyddio wedi bod yn un o themâu'r ymchwiliad ym mhob man y mae wedi ymweld ag ef. Fe'i trafodwyd yn drwyadl gyda Gweinidogion y DU, roedd yn ganolbwynt i'r ymchwiliad yn yr Alban, ac mae wedi cael ei drafod yng Nghymru. Nid oes gen i unrhyw amheuaeth y bydd yr ymchwiliad ei hun yn meddwl am argymhellion y gallai eu gwneud ar gyfer y dyfodol os oes unrhyw brotocolau newydd y mae angen eu datblygu.

We were constantly told that the Welsh Government was led by the science. As opposition Members, we are being led by the evidence when it comes to trying to understand how Welsh Government, how special advisers, how the civil servants and other decision makers arrived at the decisions that impacted everyone's lives in this country, and key decisions that either led to life-and-death situations for many people—that was the severity and the magnitude of the decisions that were being taken. And I know, First Minister, that you felt that burden, just like every other decision maker felt it as well. So, I'm not trying to diminish the level of expectation that was on your shoulders, and indeed other decision makers across the United Kingdom. But it is incumbent on us to try and understand how those decisions were arrived at and how they were enacted.

Last week, your senior special adviser, in cross-examination by the chair of the inquiry herself, Baroness Hallett, said that she misused her personal phone for communications within Government. Those were her words; she admitted that. So, under the civil service code that governs the relationship between senior civil servants and also special advisers, given that admission, what action are you taking as First Minister to bring the disciplinary process to bear as it would be used on any minor or junior official if such a disclosure had come about? Or are you prepared not to act and allow such a transgression to get away with it?

Dywedwyd wrthym ni'n gyson bod Llywodraeth Cymru yn cael ei harwain gan y wyddoniaeth. Fel Aelodau'r gwrthbleidiau, rydym ni'n cael ein harwain gan y dystiolaeth o ran ceisio deall sut y gwnaeth Llywodraeth Cymru, sut y gwnaeth cynghorwyr arbennig, sut y gwnaeth y gweision sifil a phenderfynwyr eraill y penderfyniadau a effeithiodd ar fywydau pawb yn y wlad hon, a phenderfyniadau allweddol a arweiniodd naill ai at sefyllfaoedd bywyd a marwolaeth i lawer o bobl—dyna ddifrifoldeb a maint y penderfyniadau a oedd yn cael eu gwneud. Ac rwy'n gwybod, Prif Weinidog, eich bod chi'n teimlo'r baich hwnnw, yn union fel yr oedd pob penderfynwr arall yn ei deimlo hefyd. Felly, nid wyf i'n ceisio bychanu lefel y disgwyliad a oedd ar eich ysgwyddau chi, ac yn wir penderfynwyr eraill ledled y Deyrnas Unedig. Ond mae'n ddyletswydd arnom ni i geisio deall sut y gwnaed y penderfyniadau hynny a sut y cawson nhw eu gweithredu.

Yr wythnos diwethaf, dywedodd eich uwch gynghorydd arbennig, wrth gael ei chroesholi gan gadeirydd yr ymchwiliad ei hun, y Farwnes Hallett, ei bod wedi camddefnyddio ei ffôn personol ar gyfer gohebiaeth o fewn y Llywodraeth. Dyna oedd ei geiriau hi; fe wnaeth hi gyfaddef hynny. Felly, o dan god y gwasanaeth sifil sy'n llywodraethu'r berthynas rhwng uwch weision sifil a chynghorwyr arbennig hefyd, o ystyried y cyfaddefiad hwnnw, pa gamau ydych chi'n eu cymryd fel Prif Weinidog i roi'r broses ddisgyblu ar waith fel y byddai'n cael ei defnyddio ar unrhyw fân swyddog neu swyddog iau pe bai datgeliad o'r fath wedi digwydd? Neu a ydych chi'n barod i beidio â gweithredu a chaniatáu i gamweithred o'r fath gael ei hanwybyddu?

Well, Llywydd, let me respond first of all to the point that the leader of the opposition made. The pandemic touched the lives of everyone who lived in Wales, and many families lost loved ones, and the inquiry is there to shine a spotlight onto the way in which decisions here were made here in Wales. I'm very glad indeed that it spent the time it has here in Wales and it has been able to ask the questions that it has asked. That will not be the sum total of the evidence, as the leader of the opposition has said, that is available to people in Wales. As well as all the documents that have been submitted to the inquiry, the more than 100 statements that have been submitted to it in response to rule 9 requests, there will be all that information that already lies there on the record: more than 250 press conferences in which Ministers appeared and answered questions from journalists of whatever description—we never once denied access to a press conference to any journalist who asked to attend—the tens and tens of statements, debates, questions that have been answered on the floor of this Senedd; the sessions that he and his predecessor as leader of the opposition—. And I was always very grateful to you both for coming every week to be able to hear directly from the chief medical officer, the chief scientific officer, the chief executive of the NHS here in Wales, so that you would have access to the best information that was available to us as a Welsh Government. The record is immense of the evidence that is available, and I want to make sure that anyone who has questions to ask about what happened in those very difficult days has the ability to interrogate that record.

On the Member's final point, Llywydd, I am not responsible for the civil service code; I am responsible for the ministerial code. Special advisers are civil servants, and it is the Permanent Secretary's responsibility to exercise authority in relation to those matters, not mine.

Wel, Llywydd, gadewch i mi ymateb yn gyntaf i'r pwynt a wnaeth arweinydd yr wrthblaid. Cyffyrddodd y pandemig fywydau pawb a oedd yn byw yng Nghymru, a chollodd llawer o deuluoedd anwyliaid, ac mae'r ymchwiliad yno i daflu goleuni ar y ffordd y gwnaed penderfyniadau yma yng Nghymru. Rwy'n falch dros ben ei fod wedi treulio'r amser y mae wedi ei dreulio yma yng Nghymru a'i fod wedi gallu gofyn y cwestiynau y mae wedi eu gofyn. Nid dyna fydd cyfanswm y dystiolaeth, fel y dywedodd arweinydd yr wrthblaid, sydd ar gael i bobl yng Nghymru. Yn ogystal â'r holl ddogfennau sydd wedi cael eu cyflwyno i'r ymchwiliad, y mwy na 100 o ddatganiadau sydd wedi cael eu cyflwyno iddo mewn ymateb i geisiadau rheol 9, bydd yr holl wybodaeth honno sydd eisoes yno ar gofnod: mwy na 250 o gynadleddau i'r wasg lle ymddangosodd Gweinidogion gan ateb cwestiynau gan newyddiadurwyr o ba bynnag ddisgrifiad—ni wnaethom ni atal mynediad yr un waith i gynhadledd i'r wasg i unrhyw newyddiadurwr a ofynnodd i fod yn bresennol—y degau ar ddegau o ddatganiadau, dadleuon, cwestiynau sydd wedi cael eu hateb ar lawr y Senedd hon; y sesiynau y cafodd ef a'i ragflaenydd fel arweinydd yr wrthblaid—. Ac roeddwn i bob amser yn ddiolchgar iawn i'r ddau ohonoch chi am ddod bob wythnos i allu clywed yn uniongyrchol gan y prif swyddog meddygol, y prif swyddog gwyddonol, prif weithredwr y GIG yma yng Nghymru, fel y byddai gennych chi fynediad at yr wybodaeth orau a oedd ar gael i ni fel Llywodraeth Cymru. Mae'r cofnod o'r dystiolaeth sydd ar gael yn anferthol, ac rwyf i eisiau gwneud yn siŵr bod gan unrhyw un sydd â chwestiynau i'w gofyn am yr hyn a ddigwyddodd yn y dyddiau anodd iawn hynny y gallu i archwilio'r cofnod hwnnw.

O ran pwynt olaf yr Aelod, Llywydd, nid wyf i'n gyfrifol am god y gwasanaeth sifil; rwy'n gyfrifol am y cod gweinidogol. Gweision sifil yw cynghorwyr arbennig, a chyfrifoldeb yr Ysgrifennydd Parhaol yw arfer awdurdod o ran y materion hynny, nid fy nghyfrifoldeb i.

13:55

And before I move on, just for the record, I am responsible for the Senedd Commission staff, and I'm sure the leader of the opposition did not seek to imply any criticism of the ICT Senedd staff, in his questioning of the First Minister, on any data that was lost by the ICT department. Software updates are very complex and have consequences on all our devices, and it was most definitely not as a result of the Senedd ICT department that the data was lost. So, any criticism of the staff of that department, I'm sure you did not imply that.

A chyn i mi symud ymlaen, ar gyfer y cofnod, fi sy'n gyfrifol am staff Comisiwn y Senedd, ac rwy'n siŵr nad oedd arweinydd yr wrthblaid yn ceisio awgrymu unrhyw feirniadaeth o staff TGCh y Senedd, wrth iddo holi'r Prif Weinidog, o ran unrhyw ddata a gollwyd gan yr adran TGCh. Mae diweddariadau meddalwedd yn gymhleth iawn ac yn arwain at oblygiadau i'n holl ddyfeisiau, ac yn gwbl sicr nid oherwydd adran TGCh y Senedd y collwyd y data. Felly, unrhyw feirniadaeth o staff yr adran honno, rwy'n siŵr na wnaethoch chi awgrymu hynny.

Arweinydd Plaid Cymru nawr, Rhun ap Iorwerth.

The leader of Plaid Cymru now, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Llywydd. Many people were incredulous that the First Minister would refuse to answer questions here in the Senedd last week on the COVID pandemic, whilst being willing to answer questions in that Times Radio interview just a few days later. The First Minister has told us today that, in that interview, he was able to give very carefully crafted answers to the journalist. I'm sure he's not suggesting that there had been an agreement in advance what questions exactly he would be asked by the journalist. As a former broadcast journalist myself, I'm sure that is not how it would happen. And I know that he is perfectly able to carefully craft answers here in the Parliament too. But will the First Minister admit now that his failure to answer those questions last week, whilst being willing to give the radio interview, will be seen as an attempt to avoid parliamentary scrutiny?

Diolch, Llywydd. Roedd llawer o bobl yn anghrediniol y byddai'r Prif Weinidog yn gwrthod ateb cwestiynau yma yn y Senedd yr wythnos diwethaf am bandemig COVID, tra'n barod i ateb cwestiynau yn y cyfweliad Times Radio hwnnw ychydig ddiwrnodau yn ddiweddarach. Mae'r Prif Weinidog wedi dweud wrthym ni heddiw ei fod, yn y cyfweliad hwnnw, wedi gallu rhoi atebion a luniwyd yn ofalus iawn i'r newyddiadurwr. Rwy'n siŵr nad yw'n awgrymu y bu cytundeb ymlaen llaw ynghylch pa gwestiynau yn union y byddai'r newyddiadurwr yn eu gofyn iddo. Fel cyn-newyddiadurwr darlledu fy hun, rwy'n siŵr nad dyna sut y byddai'n digwydd. A gwn ei fod yn berffaith abl i lunio atebion yn ofalus yma yn y Senedd hefyd. Ond a wnaiff y Prif Weinidog gyfaddef nawr y bydd ei fethiant i ateb y cwestiynau hynny yr wythnos diwethaf, tra'n barod i roi'r cyfweliad radio, yn cael ei ystyried fel ymgais i osgoi craffu seneddol?

No, Llywydd, I entirely reject that. It's a nonsensical accusation, and the leader of Plaid Cymru ought to know better than to make it. Because I answer questions on the floor of this Senedd every week. I will be here next week, as the Llywydd said, answering questions after I have given my evidence. I will be answering questions next week in front of the Committee for the Scrutiny of the First Minister. I will answer questions at the right moment. When I said here last week, and, as I said today, when I answer questions in a journalist's interview—. And, of course, on that, at least, the leader of Plaid Cymru was right: I had no idea what questions I would be asked. But, when I was asked a question that might have a bearing on my evidence in front of the inquiry, I was scrupulous to make sure that I said nothing that was not already available on the public record. And that's the respect that I will show to the inquiry.

Na, Llywydd, rwy'n gwrthod hynny'n llwyr. Mae'n gyhuddiad disynnwyr, a dylai arweinydd Plaid Cymru wybod yn well na'i wneud. Oherwydd rwy'n ateb cwestiynau ar lawr y Senedd hon bob wythnos. Byddaf yma yr wythnos nesaf, fel y dywedodd y Llywydd, yn ateb cwestiynau ar ôl i mi roi fy nhystiolaeth. Byddaf yn ateb cwestiynau yr wythnos nesaf gerbron y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog. Byddaf yn ateb cwestiynau ar yr amser iawn. Pan ddywedais i yma yr wythnos diwethaf, ac, fel y dywedais i heddiw, pan fyddaf yn ateb cwestiynau mewn cyfweliad â newyddiadurwr—. Ac, wrth gwrs, ar hynny, o leiaf, roedd arweinydd Plaid Cymru yn iawn: doedd gen i ddim syniad pa gwestiynau fyddai'n cael eu gofyn i mi. Ond, pan ofynnwyd cwestiwn i mi a allai effeithio ar fy nhystiolaeth gerbron yr ymchwiliad, roeddwn i'n ofalus i wneud yn siŵr nad oeddwn i'n dweud dim nad oedd eisoes ar gael ar y cofnod cyhoeddus. A dyna'r parch y byddaf yn ei ddangos i'r ymchwiliad.

And, of course, the First Minister is perfectly able to craft those answers in exactly the same way here in the Senedd, and to avoid what he might see as pitfalls of prejudicing his evidence to the COVID inquiry tomorrow. I repeat what I said last week: it is our job to scrutinise, the First Minister's job to open himself up to scrutiny—as, of course, he does on many occasions—but we get to choose when we ask the questions that we want to ask. Now, I sincerely hope that the next First Minister will open himself to scrutiny too. The front-runner for that job, the health Minister during the pandemic, of course, gave evidence to the inquiry yesterday. Let's look at what we learnt from that session: inadequate preparation for the wrong pandemic; WhatsApp messages lost; personal protective equipment not fit for purpose; lockdown modelling carried out too late; the wrong decision on the six nations rugby match. All of these admissions give rise to more questions than answers, but there's barely any time to ask them, of course. There were some technical difficulties yesterday, but the chair of the inquiry said that Vaughan Gething's evidence still had to be wrapped up the same day—just a practical example of why a Wales-specific COVID inquiry is needed, but, of course, the First Minister refused to give us that inquiry. So, will he tell us here in the Senedd today which aspect of Vaughan Gething's evidence does he find most troubling?

Ac, wrth gwrs, mae'r Prif Weinidog yn berffaith abl i lunio'r atebion hynny yn union yr un ffordd yma yn y Senedd, ac i osgoi'r hyn y gallai eu hystyried fel y peryglon o ragfarnu ei dystiolaeth i'r ymchwiliad COVID yfory. Rwy'n ailadrodd yr hyn a ddywedais yr wythnos diwethaf: ein cyfrifoldeb ni yw craffu, cyfrifoldeb y Prif Weinidog yw agor ei hun i graffu—fel, wrth gwrs, y mae'n ei wneud ar sawl achlysur—ond ni sy'n cael dewis pryd rydym ni'n gofyn y cwestiynau yr ydym ni eisiau eu gofyn. Nawr, rwy'n mawr obeithio y bydd y Prif Weinidog nesaf yn agor ei hun i graffu hefyd. Fe wnaeth y ceffyl blaen ar gyfer y swydd honno, y Gweinidog iechyd yn ystod y pandemig, wrth gwrs, roi tystiolaeth i'r ymchwiliad ddoe. Gadewch i ni edrych ar yr hyn a ddarganfuwyd gennym ni o'r sesiwn honno: paratoad annigonol ar gyfer y pandemig anghywir; colli negeseuon WhatsApp; cyfarpar diogelu personol nad oedd yn addas i'r diben; modelu cyfyngiadau symud a wnaed yn rhy hwyr; y penderfyniad anghywir am gêm rygbi'r chwe gwlad. Mae'r holl gyfaddefiadau hyn yn arwain at fwy o gwestiynau nag atebion, ond prin y ceir unrhyw amser i'w gofyn, wrth gwrs. Roedd rhai anawsterau technegol ddoe, ond dywedodd cadeirydd yr ymchwiliad fod yn rhaid cwblhau tystiolaeth Vaughan Gething yr un diwrnod o hyd—dim ond enghraifft ymarferol o pam mae angen ymchwiliad COVID penodol i Gymru, ond, wrth gwrs, gwrthododd y Prif Weinidog roi'r ymchwiliad hwnnw i ni. Felly, a wnaiff ef ddweud wrthym ni yma yn y Senedd heddiw pa agwedd ar dystiolaeth Vaughan Gething sy'n peri'r pryder mwyaf iddo?

14:00

Well, of course I won't, Llywydd, because the Member's question is a vivid illustration of why that sort of question is not properly put to me before I answer questions in front of the inquiry. He says to me, 'Of course I could craft a careful answer to his question', and had he asked me a question that did not immediately draw me into the evidence that is being provided—evidence on oath, evidence to a statutory inquiry—. It's absolutely wrong, Llywydd, and that question was a most vivid illustration of just how wrong you can be in trying to replay on the floor of the Senedd an inquiry that has been set up specifically in order to be able to examine, in this case, the actions of the Welsh Government. He's wrong to ask me and I will not be drawn into that conversation. 

Wel, na wnaf, wrth gwrs, Llywydd, gan fod cwestiwn yr Aelod yn enghraifft dda o pam nad yw'r math hwnnw o gwestiwn yn cael ei ofyn i mi yn briodol cyn i mi ateb cwestiynau gerbron yr ymchwiliad. Mae'n dweud wrthyf i, 'Wrth gwrs y gallwn i lunio ateb gofalus i'w gwestiwn', a phe bai wedi gofyn cwestiwn i mi na wnaeth fy nhynnu i'n syth i mewn i'r dystiolaeth sy'n cael ei darparu—tystiolaeth ar lw, tystiolaeth i ymchwiliad statudol—. Mae'n gwbl anghywir, Llywydd, ac roedd y cwestiwn hwnnw yn enghraifft dda iawn o ba mor anghywir y gallwch chi fod wrth geisio ailchwarae ar lawr y Senedd ymchwiliad sydd wedi cael ei sefydlu yn benodol er mwyn gallu archwilio, yn yr achos hwn, gweithredoedd Llywodraeth Cymru. Mae'n anghywir i ofyn i mi ac ni wnaf i gael fy nhynnu i mewn i'r sgwrs honno.

Obviously, it's a matter of regret that the First Minister can't differentiate between parliamentary scrutiny and the questions that he will rightly be asked by the COVID inquiry itself. The Times Radio interview that I referred to earlier has been revealing in contexts other than just COVID. Speaking of the UK Labour leader, Keir Starmer, the First Minister said, 'If I ever need to speak to him, I send a text and within an hour we're on the phone, speaking.' So, on Sunday, when the would-be Labour Chancellor, Rachel Reeves, refused to rule out spending cuts in some areas, did the First Minister text Keir Starmer then to spell out how disastrous that would be for Wales? If so, how quickly did he respond and what did he say?

Yn amlwg, mae'n destun edifeirwch na all y Prif Weinidog wahaniaethu rhwng craffu seneddol a'r cwestiynau y bydd ymchwiliad COVID ei hun yn eu gofyn iddo yn briodol. Mae'r cyfweliad Times Radio y cyfeiriais ato yn gynharach wedi bod yn ddadlennol mewn cyd-destunau heblaw COVID yn unig. Wrth siarad am arweinydd Llafur y DU, Keir Starmer, dywedodd y Prif Weinidog, 'Os byddaf angen siarad ag ef unrhyw bryd, rwy'n anfon neges destun ac o fewn awr rydym ni ar y ffôn, yn siarad.' Felly, ddydd Sul, pan wrthododd y darpar Ganghellor Llafur, Rachel Reeves, ddiystyru toriadau gwariant mewn rhai meysydd, a wnaeth y Prif Weinidog anfon neges destun at Keir Starmer wedyn i nodi pa mor drychinebus fyddai hynny i Gymru? Os felly, pa mor gyflym wnaeth ef ymateb a beth ddywedodd ef?

Well, Llywydd, the reason that I can be confident that if I ask for a conversation with Keir Starmer I will get it is because I would never fritter away those opportunities by doing the sort of thing that the leader of Plaid Cymru has just suggested. I know that if I want to have a proper conversation about matters that are of significance to Wales, then I must use those opportunities for those purposes. His question, designed to suggest that, somehow, a call from me on that matter would be consequential, is so removed from the realities of how parties that have to be in government, rather than in the business of pressure group and—well, I'll stop there. [Interruption.] Well, parties that operate on the basis of being pressure groups, rather than being serious parties of government. I'm afraid his question simply exposes the gulf that still exists.

Wel, Llywydd, y rheswm y gallaf i fod yn hyderus, os byddaf yn gofyn am sgwrs gyda Keir Starmer, y byddaf yn ei chael yw na fyddwn i byth yn gwastraffu'r cyfleoedd hynny trwy wneud y math o beth y mae arweinydd Plaid Cymru newydd ei awgrymu. Rwy'n gwybod, os wyf i eisiau cael sgwrs iawn am faterion sydd o bwys i Gymru, yna mae'n rhaid i mi ddefnyddio'r cyfleoedd hynny at y dibenion hynny. Mae ei gwestiwn, y bwriedir iddo awgrymu y byddai galwad gen i ar y mater hwnnw rywsut yn ganlyniadol, mor bell o realiti sut mae'n rhaid i bleidiau fod mewn llywodraeth, yn hytrach nag yn y busnes o garfanau pwyso ac—wel, fe wnaf i stopio yn y fan yna. [Torri ar draws.] Wel, pleidiau sy'n gweithredu ar sail bod yn garfanau pwyso, yn hytrach na bod yn bleidiau difrifol o lywodraeth. Mae gen i ofn mai'r cwbl y mae ei gwestiwn yn ei wneud yw datgelu'r gagendor sy'n dal i fodoli.

Datblygu Gwledig
Rural Development

3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi datblygu gwledig yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ60821

3. How is the Welsh Government supporting rural development in Mid and West Wales? OQ60821

Diolch i Cefin Campbell am y cwestiwn, Llywydd. Fe gafodd yr holl arian oedd ar gael drwy raglen datblygu gwledig Cymru yr Undeb Ewropeaidd 2014-20, sef £846 miliwn, ei fuddsoddi'n llwyddiannus yng Nghymru. Mae'r cyrhaeddiad hwn yn dangos ein hymrwymiad i gefnogi datblygu gwledig.

I thank Cefin Campbell for that question, Llywydd. All of the funding available through the rural development programme for Wales 2014-20 from the European Union, namely £846 million, was successfully invested in Wales. That achievement shows our commitment to supporting rural development.

Diolch, Brif Weinidog. Efallai eich bod chi'n cofio mai'r cwestiwn cyntaf ofynnais i chi yn y Siambr hon, yn ôl yn 2021, oedd: a oes angen creu strategaeth adfywio gwledig a hefyd strategaeth i fynd i'r afael â'r problemau unigryw sy'n wynebu cefn gwlad Cymru? Yn y bôn, yr ateb ges i oedd, 'Nac oes', achos, meddech chi, does yna ddim unrhyw faterion economaidd a chymdeithasol sydd yn unigryw wledig, a'u bod nhw'n ddim gwahanol i'r problemau sydd yn wynebu ardaloedd trefol.

Nawr, ers hynny, mae tystiolaeth y Sefydliad Bevan yn dangos taw cymunedau gwledig sydd wedi cael eu taro waethaf yn ystod yr argyfwng costau byw. Mae aelwydydd off-grid yn wynebu tlodi tanwydd. Mae trafnidiaeth gyhoeddus wledig yn crebachu. Mae problemau parhaus ynglŷn â phrinder gofal plant, band eang anaddas, diffyg swyddi o ansawdd, ac yn y blaen ac yn y blaen. Felly, o ystyried eich bod, fel Llywodraeth, wedi bod yn gwrthod mynd i'r afael â hyn, dwi wedi gwneud gwaith fy hun ar dlodi gwledig, ac mi fyddaf yn lansio strategaeth ddrafft yr wythnos ar ôl nesaf. Felly, gaf i ofyn ichi unwaith eto, Brif Weinidog, o bosibl am y tro olaf: a ydych chi'n cytuno â fi ei bod hi'n amser inni ddatblygu strategaeth adfywio ar gyfer Cymru wledig? 

Thank you, First Minister. You may recall that the first question I asked you in this Chamber, back in 2021, was whether there was a need to create a rural regeneration strategy and also a strategy to tackle the unique problems facing rural Wales. Essentially, the response I received was, 'No', because, according to you, there are no economic and social issues that are uniquely rural, and they are no different to the problems facing urban areas.

Now, since then, evidence from the Bevan Foundation shows that it's rural communities that have been hit worst during the cost-of-living crisis. Off-grid households face fuel poverty. Public transport in rural areas is shrinking. There are ongoing problems in terms of the shortage of childcare, broadband not being appropriate, a lack of quality jobs, and so on and so forth. Given that you, as a Government, have been refusing to tackle this, I've done some work of my own on rural poverty, and I will be launching a draft strategy the week after next. So, can I ask you once again, First Minister, possibly for the last time: do you agree with me that it is now time for us to develop a regeneration strategy for rural Wales?

Diolch yn fawr i Cefin Campbell. Dwi yn cofio'r cwestiwn gwreiddiol ar ôl yr etholiad yn 2021. Mae lot o'r pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud yn bwysig ac yn berthnasol. Wrth gwrs y mae rhai pethau yng nghefn gwlad yn wahanol i'r hyn sy'n wynebu pobl sy'n byw yng Nglan yr Afon yng ngorllewin Caerdydd. Gallaf i wneud nifer o bwyntiau am gynllun i ymateb i broblemau'r bobl sy'n byw ar ystâd yn Nhrelái, er enghraifft, sy'n hollol wahanol i broblemau'r bobl sy'n byw yng nghefn gwlad, ond y pwynt yw: a ydy'r pethau strategol yn wahanol? Wrth gwrs bod y pwyntiau sy'n berthnasol i gefn gwlad yn wahanol fel yna, ond ydy'r strategaeth yn wahanol? I fi, y peth pwysig yw cael strategaeth ar gyfer yr economi i Gymru i gyd. Mae hwnna'n mynd i godi pobl sy'n byw yng nghefn gwlad a phobl sy'n byw mewn dinasoedd a phobl sy'n byw yn y Cymoedd hefyd. Ac mae lot yn well i fi i dreial meddwl am Gymru i gyd mewn ffordd strategol ac, ar yr un amser, i greu atebion sy'n ymateb i'r pethau sydd yn wahanol mewn nifer o gyd-destunau yng Nghymru.

I thank Cefin Campbell. I do remember the original question after the election in 2021. Many of the points made by the Member are important and relevant. Of course, some issues in rural areas are different to those facing people who live in Riverside in the west of Cardiff. I could make a number of points about a scheme to respond to the problems of the people who live on an estate in Ely, for example, which are very different to those of people who live in rural areas, but the point is whether there are strategic elements that are different. Of course, the points that are relevant to rural Wales are different, but is the strategy different? To me, the important thing is to have a strategy for the economy of Wales as a whole. That will raise people living in rural areas and those living in cities and those living in the Valleys as well. And I would much prefer to try to think about Wales as a whole in a strategic way and, at the same time, to create solutions that respond to those things that are different in a number of different contexts in Wales.

14:05

First Minister, I always think that rural development starts with rural growth, and my colleague Sam Kurtz and the cross-party group on rural growth generated their report last week on growth in the rural economy, which he's showing a lovely prop for there. It had a number of recommendations, and one was establishing a development board in rural Wales to help facilitate rural growth, set a clear strategy for rural Wales and set infrastructure targets on how we can improve rural Wales. A lot of constituents I speak to about when we had the old rural development board say that it was very good and that a lot of the concerns that businesses had were listened to and actioned upon. So, one of the key recommendations in the report was re-establishing that, so I'm just interested, First Minister, as perhaps one of your parting gambits as the First Minister of Wales, whether this is something that you would like to initiate from the Welsh Government.

Prif Weinidog, rwyf i bob amser yn credu bod datblygu gwledig yn dechrau gyda thwf gwledig, a lluniodd fy nghyd-Aelod Sam Kurtz a'r grŵp trawsbleidiol ar dwf gwledig eu hadroddiad yr wythnos diwethaf ar dwf yn yr economi wledig, y mae'n dangos prop hyfryd ar ei gyfer yn y fan yna. Roedd ganddo nifer o argymhellion, ac un oedd sefydlu bwrdd datblygu yng nghefn gwlad Cymru i helpu i hwyluso twf gwledig, pennu strategaeth glir ar gyfer Cymru wledig a gosod targedau seilwaith ar sut y gallwn ni wella Cymru wledig. Mae llawer o etholwyr yr wyf i'n siarad â nhw ynglŷn â phan oedd gennym ni'r hen fwrdd datblygu gwledig yn dweud ei fod yn dda iawn ac y gwrandawyd ar lawer o'r pryderon yr oedd gan fusnesau ac y gweithredwyd arnyn nhw. Felly, un o'r prif argymhellion yn yr adroddiad oedd ailsefydlu hwnnw, felly mae gen i ddiddordeb, Prif Weinidog, fel un o'ch camau ymadawol fel Prif Weinidog Cymru efallai, pa un a yw hyn yn rhywbeth yr hoffech chi ei sefydlu gan Lywodraeth Cymru.

Llywydd, I'd like to begin by thanking the cross-party group, and Sam Kurtz in leading it, for the report. I've had a chance to read it. It's a good read and it will be very important material for an incoming First Minister and the team of Ministers that he will lead. As in any report, there were parts of it that I agreed with and there were parts of it that I didn't agree with. It's going to be a report that deserves that sort of debate and consideration. I thought it had very important things to say, for example, on skills development in the rural economy. I thought it had some interesting things to say on joint forums, in which we can come together to make sure that the variety of perspectives on how to do better in the future can be brought together. I didn't agree with some of the things that it said about planning rules. I didn't agree with some of the things that it said about rural tourism, although I agreed with other things that it said on that matter.

What I'm probably myself not attracted to, Llywydd—but it won't be for me—is the idea of going back to something that was there before. Just as James Evans has met people who tell him how good it was in the old days of the rural development board, I can remember, here on the floor of the Assembly, people being perfectly critical of that board at the time when it was in operation. So, I don't think it's the best course of action to think that you can recreate, in today's conditions, something that was relevant in its time. The idea of a forum that can bring people together is different and I think that's where the debate on the report would be most fruitfully held.

Llywydd, hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r grŵp trawsbleidiol, a Sam Kurtz yn ei arwain, am yr adroddiad. Rwyf wedi cael cyfle i'w ddarllen. Mae'n werth ei ddarllen a bydd yn ddeunydd pwysig iawn i Brif Weinidog newydd a'r tîm o Weinidogion y bydd yn ei arwain. Fel mewn unrhyw adroddiad, roedd rhannau ohono yr oeddwn i'n cytuno â nhw ac roedd rhannau ohono nad oeddwn i'n cytuno â nhw. Mae'n mynd i fod yn adroddiad sy'n haeddu'r math hwnnw o drafodaeth ac ystyriaeth. Roeddwn i'n meddwl bod ganddo bethau pwysig iawn i'w dweud, er enghraifft, am ddatblygu sgiliau yn yr economi wledig. Roeddwn i'n meddwl bod ganddo rai pethau diddorol i'w dweud am fforymau ar y cyd, lle gallwn ni ddod at ein gilydd i wneud yn siŵr y gellir dod â'r amrywiaeth o safbwyntiau ar sut i wneud yn well yn y dyfodol at ei gilydd. Doeddwn i ddim yn cytuno â rhai o'r pethau yr oedd yn eu dweud am reolau cynllunio. Doeddwn i ddim yn cytuno â rhai o'r pethau yr oedd yn eu dweud am dwristiaeth wledig, er fy mod i'n cytuno â phethau eraill yr oedd yn eu dweud am y mater hwnnw.

Yr hyn y mae'n debyg nad wyf i'n cael fy nenu ato, Llywydd—ond ni fydd yn fater i mi—yw'r syniad o fynd yn ôl at rywbeth a oedd yno o'r blaen. Yn union fel y mae James Evans wedi cyfarfod â phobl sy'n dweud wrtho pa mor dda oedd hi yn hen ddyddiau'r bwrdd datblygu gwledig, rwy'n gallu cofio, yma ar lawr y Cynulliad, pobl yn bod yn gwbl feirniadol o'r bwrdd hwnnw ar yr adeg pan oedd yn weithredol. Felly, nid wyf i'n credu mai dyma'r trywydd gorau i feddwl y gallwch chi ail-greu, o dan amodau heddiw, rhywbeth a oedd yn berthnasol yn ei amser. Mae'r syniad o fforwm sy'n gallu dod â phobl at ei gilydd yn wahanol ac rwy'n credu mai dyna lle byddai'r ddadl ar yr adroddiad yn fwyaf buddiol.

I'm often frustrated, as a Llywydd, in not being able to respond on a particular policy point that's being discussed on the floor of the Senedd. As somebody who used to work for the development board for rural Wales in the 1990s, I'm particularly frustrated at this point, but we'll leave it there, to be continued. 

Rwy'n aml yn rhwystredig, fel Llywydd, o fethu â gallu ymateb ar bwynt polisi penodol sy'n cael ei drafod ar lawr y Senedd. Fel rhywun a oedd yn arfer gweithio i fwrdd datblygu cefn gwlad Cymru yn y 1990au, rwy'n arbennig o rhwystredig ar hyn o bryd, ond fe wnawn ni ei gadael hi yn y fan yna, i'w barhau. 

Cwestiwn 4, John Griffiths.

Question 4, John Griffiths.

Newid Hinsawdd yn Nwyrain Casnewydd
Climate Change in Newport East

4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â newid hinsawdd yn Nwyrain Casnewydd? OQ60848

4. What action is the Welsh Government taking to tackle climate change in Newport East? OQ60848

Can I thank John Griffiths, Llywydd? Tackling climate change has to be a collective effort. I commend Newport City Council for its joint work with the Welsh Government to support decarbonisation, leading by example to provide zero-emission vehicles and electric vehicle charging infrastructure in the Member's constituency.

A gaf i ddiolch i John Griffiths, Llywydd? Mae'n rhaid i fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd fod yn ymdrech ar y cyd. Rwy'n cymeradwyo Cyngor Dinas Casnewydd am ei waith ar y cyd â Llywodraeth Cymru i gefnogi datgarboneiddio, gan arwain drwy esiampl i ddarparu cerbydau dim allyriadau a seilwaith gwefru cerbydau trydan yn etholaeth yr Aelod.

14:10

Thank you very much for that answer, First Minister. We know that Wales is a world leader in municipal recycling rates, and I'm very pleased that you've recognised the role of Newport City Council, and I think the same is true of Monmouthshire County Council in my area, in terms of the work that they've carried out and the contribution that they have made.

Under devolution, First Minister, we've seen municipal recycling rates increase from under 5 per cent to now almost 66 per cent, to place Wales as an absolute world leader. That is such a huge success story for the Assembly, now Senedd, that I think it should be widely recognised in this Chamber and beyond, First Minister. But, as ever, the question is how we build on that success. I know that Welsh Government has invested, I think, around £1 billion in municipal recycling since the advent of devolution, but could you tell us today, First Minister, how we will build on that, how Welsh Government will build on that success to drive up recycling rates even further, working with our key partners and stakeholders?

Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna, Prif Weinidog. Rydym ni'n gwybod bod Cymru yn arwain y byd o ran cyfraddau ailgylchu trefol, ac rwy'n falch iawn eich bod chi wedi cydnabod rôl Cyngor Dinas Casnewydd, ac rwy'n credu bod yr un peth yn wir am Gyngor Sir Fynwy yn fy ardal i, o ran y gwaith y maen nhw wedi ei wneud a'r cyfraniad y maen nhw wedi ei wneud.

O dan ddatganoli, Prif Weinidog, rydym ni wedi gweld cyfraddau ailgylchu trefol yn cynyddu o lai na 5 y cant i bron i 66 y cant erbyn hyn, i wneud Cymru yn arweinydd byd pendant. Mae hwnnw'n llwyddiant enfawr i'r Cynulliad, y Senedd bellach, yr wyf i'n credu y dylid ei gydnabod yn eang yn y Siambr hon a thu hwnt, Prif Weinidog. Ond, fel erioed, y cwestiwn yw sut rydym ni'n adeiladu ar y llwyddiant hwnnw. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi, rwy'n credu, tua £1 biliwn mewn ailgylchu trefol ers dyfodiad datganoli, ond a allech chi ddweud wrthym ni heddiw, Prif Weinidog, sut y byddwn ni'n adeiladu ar hynny, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn adeiladu ar y llwyddiant hwnnw i gynyddu cyfraddau ailgylchu hyd yn oed ymhellach, gan weithio gyda'n partneriaid a'n rhanddeiliaid allweddol?

I thank John Griffiths for that. He's right to celebrate the achievements of Welsh local authorities. Five local authorities in Wales already meet or exceed the new statutory target of a minimum of 70 per cent being recycled. That includes Monmouthshire, and I'm sure that that is the result of the efforts of the current administration, but it will, undoubtedly, draw on a longer history of successful work in that field. Llywydd, let me give you just one other, I think, remarkable figure of Welsh success in this area. In 2012-13, 42 per cent of waste in Wales was disposed of via landfill—42 per cent. That figure in 2022-23, 10 years later, was 1.6 per cent. That is utterly remarkable, isn't it, the way in which not only have we succeeded in driving up recycling rates, but we have avoided the worst consequences of waste going to landfill.

Now, John Griffiths asks how will we do more, Llywydd. In April of this year, we will take a very important step forward. I commend the work of the Minister for Climate Change in this area. I noticed, last week on the floor of the Senedd, Conservative Members were asking us to slow down what we are intending to do, but we won't be doing that, because, just as Welsh citizens have made enormous efforts, so now we need Welsh businesses to play their part in that recycling effort as well. The workplace recycling regulations will require all business, public and third sector workplaces to separate key recyclable materials, just in the way that almost everybody in this Chamber probably does every week in their own households. That will increase recycling, it will reduce even further the amount of waste sent for incineration and to landfill. It will improve the quality and quantity of recyclable materials as part of that circular economy we're trying to achieve here in Wales. In doing that, we will find a way, even more swiftly, to the future that we want to create here in Wales.

Diolch i John Griffiths am hynna. Mae'n iawn i ddathlu llwyddiannau awdurdodau lleol Cymru. Mae pum awdurdod lleol yng Nghymru eisoes yn bodloni neu'n rhagori ar y targed statudol newydd o ailgylchu o leiaf 70 y cant. Mae hynny'n cynnwys sir Fynwy, ac rwy'n siŵr bod hynny o ganlyniad i ymdrechion y weinyddiaeth bresennol, ond heb os, bydd yn tynnu ar hanes hirach o waith llwyddiannus yn y maes hwnnw. Llywydd, gadewch i mi roi un ffigur rhyfeddol arall, rwy'n credu, i chi o lwyddiant Cymru yn y maes hwn. Yn 2012-13, cafwyd gwared ar 42 y cant o wastraff yng Nghymru drwy safleoedd tirlenwi—42 y cant. Yn 2022-23, 10 mlynedd yn ddiweddarach, 1.6 y cant oedd y ffigur hwnnw. Mae hynny'n gwbl ryfeddol, onid yw, y ffordd yr ydym ni nid yn unig wedi llwyddo i gynyddu cyfraddau ailgylchu, ond rydym ni wedi osgoi'r canlyniadau gwaethaf o wastraff yn mynd i safleoedd tirlenwi.

Nawr, mae John Griffiths yn gofyn sut y byddwn ni'n gwneud mwy, Llywydd. Ym mis Ebrill eleni, byddwn ni'n cymryd cam pwysig iawn ymlaen. Rwy'n canmol gwaith y Gweinidog Newid Hinsawdd yn y maes hwn. Sylwais, yr wythnos diwethaf ar lawr y Senedd, fod Aelodau Ceidwadol yn gofyn i ni arafu'r hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud, ond ni fyddwn ni'n gwneud hynny, oherwydd, yn yr un modd ag y mae dinasyddion Cymru wedi gwneud ymdrechion enfawr, felly hefyd nawr y mae angen i fusnesau Cymru chwarae eu rhan yn yr ymdrech ailgylchu honno hefyd. Bydd y rheoliadau ailgylchu yn y gweithle yn ei gwneud yn ofynnol i bob gweithle busnes, cyhoeddus a thrydydd sector wahanu deunyddiau allweddol y gellir eu hailgylchu, yn union fel y mae bron pawb yn y Siambr hon fwy na thebyg yn ei wneud bob wythnos yn eu cartrefi eu hunain. Bydd hynny'n cynyddu ailgylchu, bydd yn lleihau ymhellach fyth faint o wastraff sy'n cael ei anfon i'w losgi ac i safleoedd tirlenwi. Bydd yn gwella ansawdd a maint deunyddiau y gellir eu hailgylchu yn rhan o'r economi gylchol honno yr ydym ni'n ceisio ei sicrhau yma yng Nghymru. Trwy wneud hynny, byddwn ni'n dod o hyd i ffordd, yn gyflymach fyth, i'r dyfodol yr ydym ni eisiau ei greu yma yng Nghymru.

First Minister, yesterday, the Deputy Minister for Climate Change published a written statement about rural transport. In it, he said that

'the Welsh Government is committed to see public transport, walking and cycling trips account for 45% of journeys by 2040'

to help meet carbon emission targets. Now, for many across Wales, First Minister, this is simply not doable with an unreliable public transport network. Just look at the latest shocking statistics about Labour-owned Transport for Wales. TfW racked up more than 1 million minutes' worth of delays in 2023, and that's the worst record to date—[Interruption.]

Prif Weinidog, ddoe, cyhoeddodd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ddatganiad ysgrifenedig am drafnidiaeth wledig. Ynddo, dywedodd

'mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod trafnidiaeth gyhoeddus, teithiau cerdded a beicio yn cyfrif am 45% o deithiau erbyn 2040'

i helpu i gyrraedd targedau allyriadau carbon. Nawr, i lawer ledled Cymru, Prif Weinidog, nid yw hyn yn bosibl gyda rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus annibynadwy. Edrychwch ar yr ystadegau brawychus diweddaraf am Trafnidiaeth Cymru sy'n eiddo i'r blaid Lafur. Fe wnaeth Trafnidiaeth Cymru gasglu gwerth mwy nag 1 filiwn o funudau o oediadau yn 2023, a dyna'r record waethaf hyd yn hyn—[Torri ar draws.]

She only just arrived.

Newydd gyrraedd mae hi.

This is despite the Welsh Government pumping a staggering £1 billion of taxpayers' cash into the organisation. So, First Minister, I do have to ask: how proud are you of Transport for Wales and how much it's been performing under your watch, and do you agree that it's going to be incredibly difficult to get people to use public transport when this is the reality on the ground?

Mae hyn er bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi swm syfrdanol o £1 biliwn o arian trethdalwyr i'r sefydliad. Felly, Prif Weinidog, mae'n rhaid i mi ofyn: pa mor falch ydych chi o Trafnidiaeth Cymru a faint y mae wedi bod yn perfformio o dan eich goruchwyliaeth, ac a ydych chi'n cytuno ei bod yn mynd i fod yn eithriadol o anodd cael pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus pan mai dyma'r realiti ar lawr gwlad?

Well, Llywydd, there's an awful warning in the Member's question about reading out a question that somebody's written for you in advance, and, as far as I can tell, asking it in the wrong question as well, because question 1 was the question that dealt with public transport here. And I dealt then with the spurious point about the 1 million minutes that the Member then just repeated in her question.

This Government continues to be completely ambitious, Llywydd, for the way in which, not just in recycling, not just in the way in which buildings will have to change, we will all have to be prepared to change the way in which we travel if we are going to make the contribution that Wales needs to make to meet our climate change targets. There’s no part of our lives that will be left untouched by the collective effort that has to be made if we are to hand on the planet to those who come after us in a fit state for their futures. That’s why we do not stand back from our ambitions for active travel; that’s why we don’t stand back from our ambitions to make sure that people are able to walk, to cycle, to use public transport. The UK Government may today turn its back even further on its green credentials by embarking on a new generation of gas-fired power stations with no plans—no plans at all—for carbon capture in them; this Government has always taken our responsibilities seriously.

Wel, Llywydd, mae rhybudd ofnadwy yng nghwestiwn yr Aelod am ddarllen ar lafar gwestiwn y mae rhywun wedi ei ysgrifennu ar eich cyfer ymlaen llaw, a, hyd y gallaf ei ddweud, ei ofyn yn y cwestiwn anghywir hefyd, oherwydd cwestiwn 1 oedd y cwestiwn a oedd yn ymdrin â thrafnidiaeth gyhoeddus yma. Ac fe wnes i ymdrin bryd hynny â'r pwynt annilys am yr 1 filiwn o funudau y gwnaeth yr Aelod ei ailadrodd wedyn yn ei chwestiwn.

Mae'r Llywodraeth hon yn parhau i fod yn gwbl uchelgeisiol, Llywydd, am y ffordd y bydd yn rhaid i bob un ohonom ni, nid yn unig o ran ailgylchu, nid yn unig yn y ffordd y bydd yn rhaid i adeiladau newid, fod yn barod i newid y ffordd yr ydym ni'n teithio os ydym ni'n mynd i wneud y cyfraniad y mae angen i Gymru ei wneud i gyrraedd ein targedau newid hinsawdd. Nid oes unrhyw ran o'n bywydau a fydd yn cael ei gadael heb ei chyffwrdd gan yr ymdrech ar y cyd y mae'n rhaid ei gwneud os ydym ni'n mynd i drosglwyddo'r blaned i'r rhai sy'n dod ar ein holau mewn cyflwr addas ar gyfer eu dyfodol. Dyna pam nad ydym ni'n sefyll yn ôl o'n huchelgeisiau ar gyfer teithio llesol; dyna pam nad ydym ni'n sefyll yn ôl o'n huchelgeisiau i wneud yn siŵr bod pobl yn gallu cerdded, beicio, defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Efallai heddiw y bydd Llywodraeth y DU yn cefnu ymhellach fyth ar ei chymwysterau gwyrdd trwy gychwyn cenhedlaeth newydd o orsafoedd pŵer nwy heb unrhyw gynlluniau—dim cynlluniau o gwbl—ar gyfer dal carbon ynddyn nhw; mae'r Llywodraeth hon wedi cymryd ein cyfrifoldebau o ddifrif erioed.

14:15
Gwella Addysg
Improving Education

5. Pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud tuag at wella addysg dros y chwe blynedd diwethaf? OQ60825

5. What progress has the Welsh Government made towards improving education over the last six years? OQ60825

In the last six years we have fundamentally reformed services for children with additional learning needs, developed and implemented a new Curriculum for Wales, and created a new Commission for Tertiary Education and Research. These, and other developments, will go on improving education in Wales for many years to come.

Yn ystod y chwe blynedd diwethaf rydym wedi diwygio yn sylfaenol gwasanaethau ar gyfer plant ag anghenion dysgu ychwanegol, wedi datblygu a gweithredu Cwricwlwm newydd i Gymru, ac wedi creu y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil newydd. Bydd y rhain, a datblygiadau eraill, yn parhau i wella addysg yng Nghymru am flynyddoedd lawer i ddod.

First Minister, since you entered office, Welsh education can be summed up with one word: failure. Since you became First Minister, your Government has cut education budgets to the bone year on year in cash terms—£56 million was the most recent one. The Government has failed to address the teacher recruitment and retention crisis in Wales—and it is a crisis, particularly this Government failing to attract teachers to teach through the medium of Welsh in core subjects. There has been a stark rise in bad behaviour and violence—5,000 incidents in the past five years. I visited a primary school yesterday that was shocking. I did not expect them to come to me with a very real problem with violence and bad behaviour in their school.

Absenteeism is still rising, school transport is still not adequate, education standards are at an all-time low, Wales is falling at the bottom of the PISA rankings, far behind its UK counterparts—I could go on and on, First Minister. Quite simply, your Government has failed a generation of learners throughout Wales, particularly those with additional learning needs, the result being me witnessing teachers in tears as I travel around Wales to visit schools. First Minister, I simply want to know this: why have you not prioritised education? Why have you not prioritised every child in this country getting the very best education they deserve? Instead, you are prioritising more money for more politicians over teachers and support for our schools.

Prif Weinidog, ers i chi ddechrau yn y swydd, gellir crynhoi addysg yng Nghymru gydag un gair: methiant. Ers i chi ddod yn Brif Weinidog, mae eich Llywodraeth wedi torri cyllidebau addysg i'r asgwrn flwyddyn ar ôl blwyddyn mewn termau arian parod—£56 miliwn oedd yr un mwyaf diweddar. Mae'r Llywodraeth wedi methu â mynd i'r afael â'r argyfwng recriwtio a chadw athrawon yng Nghymru—ac mae'n argyfwng, yn enwedig y Llywodraeth hon yn methu â denu athrawon i addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg mewn pynciau craidd. Mae cynnydd amlwg wedi bod mewn ymddygiad gwael a thrais—5,000 o ddigwyddiadau yn y pum mlynedd diwethaf. Fe wnes i ymweld ag ysgol gynradd ddoe a oedd yn frawychus. Doeddwn i ddim yn disgwyl iddyn nhw ddod ataf gyda phroblem go iawn gyda thrais ac ymddygiad gwael yn eu hysgol.

Mae absenoldebau yn dal i godi, nid yw trafnidiaeth ysgol yn ddigonol o hyd, mae safonau addysg ar ei lefel isaf erioed, mae Cymru ar waelod safleoedd PISA, ymhell y tu ôl i'w chymheiriaid yn y DU—gallwn fynd ymlaen ac ymlaen, Prif Weinidog. Yn syml, mae eich Llywodraeth wedi methu cenhedlaeth o ddysgwyr ledled Cymru, yn enwedig y rhai ag anghenion dysgu ychwanegol, y canlyniad oedd fy mod i'n dyst i athrawon yn eu dagrau wrth i mi deithio o gwmpas Cymru i ymweld ag ysgolion. Prif Weinidog, hoffwn wybod hyn: pam nad ydych wedi blaenoriaethu addysg? Pam nad ydych chi wedi blaenoriaethu pob plentyn yn y wlad hon i gael yr addysg orau y maen nhw'n ei haeddu? Yn hytrach, rydych chi'n blaenoriaethu mwy o arian i fwy o wleidyddion dros athrawon a chefnogaeth i'n hysgolion.

In the great Conservative tradition here, the Member has not a good word to say for any staff member or any child here in Wales. She asked me about the last six years. Let me give her just six good examples of how this Government goes on investing in education.

The first is the childcare offer, the astonishing success of the Flying Start investment that we've made as part of our co-operation agreement, with over 120 per cent achieved in phase 1, and 9,500 extra children to become involved in that very early years education through phase 2. What a contrast to the scheme in England, which is falling apart in front of people's eyes as the Government fails to produce those places. Here in Wales, there are 9,500 places—not a plan, but actually happening in Wales.

Let me give her the second reason that she can be a bit more cheerful than she managed earlier on: universal free school meals for our children—opposed, of course, by her party. Some 150,000 extra pupils are benefiting from that policy, with 17 million additional free meals provided to children in our schools.

She tried to run down Welsh-medium education amongst her assault on education. Welsh-medium education is the great success story of the last 25 years, and this Government has been on that journey every step of the way. And now we have our late immersion service, another outstanding example, with interest in it from around the world, of how you can help young people later on in their education career attain an ability in the Welsh language so that they can complete their education in that way.

There's the Seren programme; 53 per cent of all young people who take part in it go on to Russell Group universities. We have top-performing A-level students who outperform their counterparts in England year after year. And that growing number of young people from Wales will go on to study at higher education, with the fastest growth of all coming from those young people who live in disadvantaged communities. That's the record of education in Wales, that's the achievement of our young people, that's why the staff in our schools are so valued and deserve to be appreciated.

Llywydd, maybe I'll end with this point: I see in the latest opinion poll that, of 18 to 24-year-olds in Wales, 93 per cent intend to vote for parties other than the Conservative Party. That suggests to me that something is going right in our education service.

Yn nhraddodiad mawr y Ceidwadwyr yma, does gan yr Aelod ddim gair da i'w ddweud dros unrhyw aelod o staff nac unrhyw blentyn yma yng Nghymru. Mae hi wedi gofyn i mi am y chwe blynedd diwethaf. Gadewch imi roi chwe enghraifft dda iddi o sut mae'r Llywodraeth hon yn mynd ati i fuddsoddi mewn addysg.

Y cyntaf yw'r cynnig gofal plant, llwyddiant rhyfeddol y buddsoddiad Dechrau'n Deg yr ydym wedi'i wneud fel rhan o'n cytundeb cydweithio, gyda dros 120 y cant wedi'i gyflawni yng ngham 1, a 9,500 o blant ychwanegol i gymryd rhan yn yr addysg blynyddoedd cynnar iawn honno trwy gam 2. Am gyferbyniad i'r cynllun yn Lloegr, sy'n dadfeilio o flaen llygaid pobl wrth i'r Llywodraeth fethu â chynhyrchu'r lleoedd hynny. Yma yng Nghymru, mae 9,500 o leoedd—nid cynllun, ond yn digwydd mewn gwirionedd yng Nghymru.

Gadewch imi roi'r ail reswm iddi er mwy iddi fod ychydig yn fwy siriol nag y llwyddodd yn gynharach: prydau ysgol am ddim i'n plant—wedi'i wrthwynebu, wrth gwrs, gan ei phlaid hi. Mae tua 150,000 o ddisgyblion ychwanegol yn elwa ar y polisi hwnnw, a 17 miliwn o brydau bwyd am ddim ychwanegol yn cael eu darparu i blant yn ein hysgolion.

Ceisiodd feirniadu addysg Gymraeg ymhlith ei hymosodiad ar addysg. Addysg cyfrwng Cymraeg yw llwyddiant mawr y 25 mlynedd diwethaf, ac mae'r Llywodraeth hon wedi bod ar y daith honno bob cam o'r ffordd. A nawr mae gennym ein gwasanaeth trochi hwyr, enghraifft ragorol arall, gyda diddordeb ynddo o bob cwr o'r byd, o sut y gallwch helpu pobl ifanc yn nes ymlaen yn eu gyrfa addysg i ennill gallu yn y Gymraeg fel y gallant gwblhau eu haddysg yn y ffordd honno.

Mae'r rhaglen Seren; mae 53 y cant o'r holl bobl ifanc sy'n cymryd rhan ynddi yn mynd ymlaen i brifysgolion Grŵp Russell. Mae gennym fyfyrwyr Safon Uwch sy'n perfformio'n rhagorol ac sy'n perfformio'n well na'u cymheiriaid yn Lloegr flwyddyn ar ôl blwyddyn. A bydd y nifer cynyddol hwnnw o bobl ifanc o Gymru yn mynd ymlaen i astudio mewn addysg uwch, gyda'r twf cyflymaf oll yn dod o'r bobl ifanc hynny sy'n byw mewn cymunedau difreintiedig. Dyna gofnod addysg yng Nghymru, dyna gyflawniad ein pobl ifanc, dyna pam mae staff ein hysgolion yn cael eu gwerthfawrogi ac yn haeddu cael eu gwerthfawrogi.

Llywydd, efallai y byddaf yn gorffen gyda'r pwynt hwn: rwy'n gweld yn yr arolwg barn diweddaraf, o bobl ifanc 18 i 24 oed yng Nghymru, fod 93 y cant yn bwriadu pleidleisio dros bleidiau heblaw'r Blaid Geidwadol. Mae hynny'n awgrymu i mi fod rhywbeth yn mynd yn iawn yn ein gwasanaeth addysg.

14:20

To illustrate all the points that you've made, First Minister, last week, Huw Irranca-Davies, MS for Ogmore, and I visited Sony, based in Bridgend, and we got to sit in on one of their educational sustainability workshops with Porthcawl Comprehensive School. Honestly, we were blown away by how engaged, innovative and articulate they were. They were dying to stand up and explain to us their scientific solutions for tackling climate change. Much of it was what you've always taught us—the wind, water, waves. But not only that; many of them said that they wanted to study to be engineers and wanted to know more about Sony's apprenticeships and graduate programmes. So, First Minister, how can we continue, for the next six years, 10 years, to foster this passion, enjoyment, purpose and curiosity that students have—now and through lifelong learning? Diolch.

Er mwyn dangos yr holl bwyntiau rydych chi wedi'u gwneud, Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, aeth Huw Irranca-Davies, AS Ogwr, a fi i ymweld â Sony, ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac fe gawsom ni eistedd yn un o'u gweithdai cynaliadwyedd addysgol gydag Ysgol Gyfun Porthcawl. Wir i chi, cawsom ni ein syfrdanu gan ba mor frwdfrydig, arloesol a huawdl yr oedden nhw. Roedden nhw'n ysu i sefyll ar eu traed ac egluro eu hatebion gwyddonol wrthym ar gyfer mynd i'r afael â newid hinsawdd. Roedd llawer ohono yr hyn rydych chi wedi ein dysgu ni bob amser—y gwynt, dŵr, tonnau. Ond nid yn unig hynny; dywedodd llawer ohonyn nhw eu bod nhw eisiau astudio i fod yn beirianwyr a'u bod eisiau gwybod mwy am brentisiaethau a rhaglenni graddedigion Sony. Felly, Prif Weinidog, sut allwn ni barhau, am y chwe blynedd nesaf, 10 mlynedd, i feithrin yr angerdd, y mwynhad, y diben a'r chwilfrydedd sydd gan fyfyrwyr—nawr a thrwy ddysgu gydol oes? Diolch.

I thank Sarah Murphy. What a different contribution. What it is to celebrate the young people we have here in Wales, with all their energy, their ambition, their wish to make a contribution to the future of our nation. I thank her for drawing attention to the importance of engineering studies in the lives of those young people. Let me just commend the work that Sarah herself and other colleagues in this Chamber have done, particularly to support women in science, technology, engineering and mathematics subjects here in Wales. If we are going to capture that enthusiasm, that commitment of our young people, it has to be all of our young people. That half of the population who will be our future need to know that the STEM subjects and the careers that flow from them are equally available to them and that there are amazing role models for them here in Wales that they can look to, to help shape their own futures.

Diolch yn fawr iawn i Sarah Murphy. Am gyfraniad gwahanol. Mae'n braf dathlu'r bobl ifanc sydd gennym ni yma yng Nghymru, gyda'u holl egni, eu huchelgais, eu dymuniad i wneud cyfraniad i ddyfodol ein cenedl. Diolch iddi am dynnu sylw at bwysigrwydd astudiaethau peirianneg ym mywydau'r bobl ifanc hynny. Gadewch imi ganmol y gwaith y mae Sarah ei hun a chyd-Aelodau eraill yn y Siambr hon wedi'i wneud, yn enwedig i gefnogi menywod mewn pynciau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg yma yng Nghymru. Os ydym ni'n mynd i manteisio ar y brwdfrydedd hwnnw, ymrwymiad ein pobl ifanc, mae'n rhaid iddo fod ein holl bobl ifanc. Mae angen i'r hanner hwnnw o'r boblogaeth a fydd ein dyfodol wybod bod y pynciau STEM a'r gyrfaoedd sy'n llifo ohonyn nhw ar gael yn gyfartal iddyn nhw a bod modelau rôl anhygoel iddyn nhw yma yng Nghymru y gallan nhw edrych atynt, er mwyn helpu i lywio eu dyfodol eu hunain.

Cymorth Pontio i Bobl Ifanc sy'n Agored i Niwed
Transitional Support for Vulnerable Young People

6. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i wella gwasanaethau cymorth pontio i bobl ifanc sy'n agored i niwed? OQ60840

6. What measures has the Welsh Government taken to improve transitional support services for vulnerable young people? OQ60840

Legislation in this Senedd term will extend entitlement to a personal adviser to every care-experienced young person until they are 25 years old. The first ever national standards for childcare social work practice will include specific standards for transition, which advisers can help secure.

Bydd deddfwriaeth yn nhymor y Senedd hon yn ymestyn hawl i gynghorydd personol i bob person ifanc â phrofiad o ofal nes ei fod yn 25 oed. Bydd y safonau cenedlaethol cyntaf erioed ar gyfer ymarfer gwaith cymdeithasol gofal plant yn cynnwys safonau penodol ar gyfer pontio, y gall cynghorwyr helpu i'w sicrhau.

Diolch am yr ymateb.

Thank you for that response.

It's great to hear what progress has been made. There are many areas that we could look at in terms of transitional services for a child moving to adulthood: mental health, children with disabilities moving into the adult world of being disabled. We have anorexia and eating disorder services as well, where we know there are difficulties moving from being a child to being an adult. But I just want to focus on one specific area, which is homelessness. You touched there on care-experienced young people. There is a concern that the current proposals from the Welsh Government in the White Paper around housing and homelessness actually require a care-experienced young person to identify themselves as care experienced before they would be entitled to housing. I guess the issue, really, is that if there's been good multi-agency working, there should be no burden for that young person to have to identify themselves. So, I just wonder if we could relook at the corporate parenting charter to make sure that there's clarity there that a care-experienced person therefore does not have to identify themselves in order to be entitled to housing. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.

Mae'n dda clywed pa gynnydd sydd wedi ei wneud. Mae llawer o feysydd y gallem ni edrych arnynt o ran gwasanaethau pontio i blentyn sy'n symud i fod yn oedolyn: iechyd meddwl, plant ag anableddau yn symud i fyd oedolion o fod yn anabl. Mae gennym wasanaethau anorecsia ac anhwylder bwyta hefyd, lle gwyddom fod anawsterau wrth symud o fod yn blentyn i fod yn oedolyn. Ond rwyf eisiau canolbwyntio ar un maes penodol, sef digartrefedd. Fe wnaethoch chi gyffwrdd yn y fan yna ar bobl ifanc sydd â phrofiad o ofal. Mae pryder bod y cynigion presennol gan Lywodraeth Cymru yn y Papur Gwyn ynghylch tai a digartrefedd mewn gwirionedd yn ei gwneud yn ofynnol i berson ifanc â phrofiad o ofal nodi ei hun fel rywun sydd wedi â phrofiad o ofal cyn y byddai ganddo hawl i lety. Mae'n debyg mai'r broblem, mewn gwirionedd, yw, os bu gwaith amlasiantaethol da, ni ddylai fod unrhyw faich ar y person ifanc hwnnw i orfod gwneud hyn yn hysbys. Felly, tybed a allem ailedrych ar y siarter rhianta corfforaethol i sicrhau bod eglurder yno nad oes yn rhaid i berson â phrofiad o ofal nodi ei hun felly er mwyn bod â hawl i lety. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.

Diolch yn fawr i Jane Dodds am y cwestiynau ychwanegol.

Thank you to Jane Dodds for those supplementary questions.

The White Paper has closed its consultation phase, the responses to it are being analysed, and I'm sure the points that Jane Dodds has made on the floor of the Senedd this afternoon will be taken into account in that. My reading of the White Paper is slightly different to her own, because my understanding of the White Paper is that it doesn't put an obligation on the young person; it is that housing authorities are required to make sure that they provide those additional services to somebody from the care system. I entirely agree with the point that Jane Dodds has made, Llywydd, that the onus for that must not sit with the young person themselves. It is for the housing authority to make those inquiries, particularly if the young person is known to the system already and that local authority is the child's parent. It's not for the child to make that known; it's for the authority itself. I think that is where the White Paper suggests the responsibility should lie. It's absolutely not what we want to have a young person to have to relive the difficult and sometimes traumatic experiences that they have gone through in order to be able to open the door to the services that they need. It's for public authorities to take that responsibility on themselves, and I'm sure the Minister will be reinforcing that point as we work our way through the responses to the consultation.

Mae'r Papur Gwyn wedi cau ei gyfnod ymgynghori, mae'r ymatebion iddo yn cael eu dadansoddi, ac rwy'n siŵr y bydd y pwyntiau y mae Jane Dodds wedi'u gwneud ar lawr y Senedd y prynhawn yma yn cael eu hystyried yn hynny. Mae fy narlleniad i o'r Papur Gwyn ychydig yn wahanol i'w un hi, oherwydd fy nealltwriaeth i o'r Papur Gwyn yw nad yw'n rhoi rhwymedigaeth ar y person ifanc; mae'n ofynnol i awdurdodau tai sicrhau eu bod yn darparu'r gwasanaethau ychwanegol hynny i rywun o'r system ofal. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt y mae Jane Dodds wedi'i wneud, Llywydd, na ddylai'r cyfrifoldeb am hynny fod gyda'r person ifanc ei hun. Mater i'r awdurdod tai yw gwneud yr ymholiadau hynny, yn enwedig os yw'r person ifanc yn hysbys i'r system yn barod a bod yr awdurdod lleol yn rhiant i'r plentyn. Nid mater i'r plentyn yw gwneud hynny'n hysbys; yr awdurdod ei hun fydd yn gwneud hynny. Rwy'n credu mai dyna lle mae'r Papur Gwyn yn awgrymu y dylai'r cyfrifoldeb fod. Dydyn ni yn sicr ddim eisiau i berson ifanc orfod ail-fyw'r profiadau anodd a thrawmatig y maen nhw wedi'u profi er mwyn gallu agor y drws i'r gwasanaethau y mae eu hangen arnyn nhw. Mater i awdurdodau cyhoeddus yw ysgwyddo'r cyfrifoldeb hwnnw drostyn nhw eu hunain, ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn pwysleisio'r pwynt hwnnw wrth i ni weithio ein ffordd drwy'r ymatebion i'r ymgynghoriad.

14:25
Diwygio Bysiau
Bus Reform

7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer diwygio bysiau? OQ60822

7. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's plans for bus reform? OQ60822

Diolch yn fawr i Hefin David am y cwestiwn. Mae cyhoeddi'r map ffordd ar gyfer diwygio bysiau y mis yma yn garreg filltir enfawr yn ein rhaglen, sy'n fwy uchelgeisiol nag unrhyw un arall ar draws y Deyrnas Unedig. Y pen draw fydd deddfwriaeth i sicrhau bod bysiau yn diwallu anghenion cymunedau lleol, yn hytrach na gofynion masnachol gweithredwyr bysiau.

I thank Hefin David for that question. The publication of the bus reform road map this month marks a huge milestone in our programme, which is more ambitious than any other across the UK. It will culminate in legislation to ensure that buses do meet the needs of local communities, rather than the commercial requirements of bus operators.

Diolch, Brif Weinidog. Just before I come to my supplementary, I want to welcome Kaia, Reggie and Nia from year 10 of Bedwas High School, who are writing my speech for my short debate on 'Should mobile phones be banned in schools?' They are in the gallery today.

Speaking of Bedwas, I was in Bedwas a week last Friday, where we held a bus surgery with Transport for Wales, Stagecoach, the leader of the council and Wayne David MP. Over 30 residents came to ask questions. One of the things that was clear, and it comes back to Llyr's first question, was that people didn't fully appreciate the amount of public subsidy that goes into bus services. People getting to work rely on public subsidy, and there must be a better way of doing it. As he outlined in his response to me, there is a better way in the bus Bill. But what we'd like to see and what residents would like to see is better connectivity between rail and bus services, including single ticketing, and also connections between rail services and bus services. Currently we're not there. How will the bus Bill enable us to achieve that, and how can I then report back to those people who came to my bus surgery in positive terms?

Diolch, Prif Weinidog. Ychydig cyn i mi ddod at fy nghwestiwn atodol hoffwn groesawu Kaia, Reggie a Nia o flwyddyn 10 Ysgol Uwchradd Bedwas, sy'n ysgrifennu fy araith ar gyfer fy nadl fer ar 'A ddylid gwahardd ffonau symudol mewn ysgolion?' Maen nhw yn yr oriel heddiw.

Wrth siarad am Fedwas, roeddwn i ym Medwas wythnos i ddydd Gwener diwethaf, lle y gwnaethom ni gynnal gymhorthfa bysiau gyda Trafnidiaeth Cymru, Stagecoach, arweinydd y cyngor a Wayne David AS. Daeth dros 30 o drigolion i ofyn cwestiynau. Un o'r pethau a oedd yn glir, ac mae'n dod yn ôl i gwestiwn cyntaf Llyr, oedd nad oedd pobl yn llwyr werthfawrogi faint o gymhorthdal cyhoeddus sy'n mynd i wasanaethau bysiau. Mae pobl sy'n mynd i'w gwaith yn dibynnu ar gymhorthdal cyhoeddus, ac mae'n rhaid bod ffordd well o'i wneud. Fel yr amlinellodd yn ei ymateb i mi, mae ffordd well yn y Bil bysiau. Ond yr hyn yr hoffem ni ei weld a'r hyn yr hoffai trigolion ei weld yw gwell cysylltedd rhwng gwasanaethau trenau a bysiau, gan gynnwys un tocyn, a hefyd cysylltiadau rhwng gwasanaethau trenau a gwasanaethau bysiau. Nid ydym yno ar hyn o bryd. Sut fydd y Bil bysiau yn ein galluogi i gyflawni hynny, a sut y gallaf adrodd yn ôl i'r bobl hynny a ddaeth i fy nghymhorthfa bysiau mewn termau cadarnhaol?

First of all, I echo Hefin David's welcome to people in the public gallery. Llywydd, one of the things that I like the very most about the Senedd is the fact that on our way into the Chamber we pass through the Neuadd upstairs and people from any part of Wales are just able to have conversations with us. As I was making my way here today, I met a group of schoolchildren from Ystradgynlais who were just making their way into the building in order to come to watch First Minister's questions and to see other aspects of our work here on behalf of the different constituencies in Wales. Welcome to them as well.

The point that Hefin David makes about connectivity and making sure we bring together bus and rail services is why Transport for Wales now features more significantly in our plans for bus reform than it did when this was first discussed on the floor of the Senedd in the previous term. Because through the agency of Transport for Wales, we will be able to bring rail and bus services together, to plan for journeys in which people are able to move from one form of public transport to another in the way that Hefin David suggested.

The bus Bill is a major commitment of the Welsh Government. It will put right a failed experiment of 40 years, in which deregulation and privatisation have fragmented bus services, have failed to provide the public with a return on the investment that the public makes, and we're going to put that right here in Wales.

Yn gyntaf oll, rwy'n adleisio croeso Hefin David i'r bobl sydd yn yr oriel gyhoeddus. Llywydd, un o'r pethau rwy'n ei hoffi fwyaf am y Senedd yw'r ffaith ein bod ni ar ein ffordd i mewn i'r Siambr yn mynd drwy'r Neuadd i fyny'r grisiau a bod pobl o unrhyw ran o Gymru yn gallu cael sgyrsiau gyda ni. Wrth i mi wneud fy ffordd yma heddiw, cwrddais â grŵp o blant ysgol o Ystradgynlais a oedd wrthi'n cyrraedd yr adeilad er mwyn dod i wylio cwestiynau'r Prif Weinidog ac i weld agweddau eraill ar ein gwaith yma ar ran y gwahanol etholaethau yng Nghymru. Croeso iddyn nhw hefyd.

Y pwynt y mae Hefin David yn ei wneud am gysylltedd a sicrhau ein bod yn dod â gwasanaethau bysiau a trenau at ei gilydd yw pam mae Trafnidiaeth Cymru bellach yn cael eu cynnwys yn fwy arwyddocaol yn ein cynlluniau ar gyfer diwygio bysiau nag yr oedd pan drafodwyd hyn yn gyntaf ar lawr y Senedd yn y tymor blaenorol. Oherwydd drwy asiantaeth Trafnidiaeth Cymru, byddwn yn gallu dod â gwasanaethau trenau a bysiau at ei gilydd, i gynllunio ar gyfer teithiau lle gall pobl symud o un math o drafnidiaeth gyhoeddus i'r llall yn y ffordd yr awgrymodd Hefin David.

Mae'r Bil bysiau yn ymrwymiad mawr gan Lywodraeth Cymru. Bydd yn cywiro arbrawf aflwyddiannus dros 40 mlynedd, lle mae dadreoleiddio a phreifateiddio wedi gwneud gwasanaethau bysiau yn dameidiog, wedi methu â rhoi adenillion ar y buddsoddiad y mae'r cyhoedd yn ei wneud, ac rydyn ni'n mynd i gywiro hynny yma yng Nghymru.

Y cwestiwn olaf, cwestiwn 8, Huw Irranca-Davies.

Finally, question 8, Huw Irranca-Davies.

14:30
Anghydraddoldebau Cymdeithasol ac Economaidd
Social and Economic Inequalities

8. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn culhau anghydraddoldebau cymdeithasol ac economaidd? OQ60804

8. How is the Welsh Government narrowing social and economic inequalities? OQ60804

Llywydd, all our interventions are designed to improve the socioeconomic status of people across Wales. Integrated impact assessments include a socioeconomic duty component, which helps to inform ministerial decision making. Our interventions have regular reviews, which then identify the changes that are needed.

Llywydd, mae ein holl ymyraethau wedi'u cynllunio i wella statws economaidd-gymdeithasol pobl ledled Cymru. Mae asesiadau effaith integredig yn cynnwys elfen dyletswydd economaidd-gymdeithasol, sy'n helpu i lywio penderfyniadau gweinidogol. Mae ein hymyraethau yn cael adolygiadau rheolaidd, sydd wedyn yn nodi'r newidiadau y mae eu hangen.

I thank the First Minister for that answer. Now, understandably and rightly, we often have a particular focus in Wales on the issue of poverty, either at an individual level or a community level, and not least, I have to say, when we're faced with a cost-of-living crisis, which has been made far worse by Conservative mismanagement of the economy and, often, a punitive benefits regime. I've said before that our efforts to tackle poverty in Wales are like swimming against the tide of a regressive UK Conservative Government. The sooner we have the administrative devolution of welfare and a progressive Labour UK Government to work with the better. But we also in Wales need to do whatever we can to equal up, by providing lifelong opportunities, regardless of the fortune of birth, so that everyone has the chance to improve the lot, of themselves and their families, and, by doing so, improving the lot of their communities as well. So, how does our Welsh Government narrow those inequalities, tear down the barriers that face people because of race, or gender, or class, and so much more, so that everyone in Wales has a fair shot at life's opportunities, and sometimes more than one shot if they need it?

Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Nawr, yn ddealladwy ac yn briodol, yn aml rydym yn canolbwyntio'n benodol yng Nghymru ar fater tlodi, naill ai ar lefel unigol neu ar lefel gymunedol, ac yn anad dim, mae'n rhaid i mi ddweud, pan fyddwn ni'n wynebu argyfwng costau byw, sydd wedi'i wneud yn llawer gwaeth gan gamreoli'r economi gan y Ceidwadwyr ac, yn aml, cyfundrefn fudd-daliadau cosbol. Rwyf wedi dweud o'r blaen bod ein hymdrechion i fynd i'r afael â thlodi yng Nghymru fel nofio yn erbyn llanw Llywodraeth Geidwadol yn y DU. Po gynted ag y bydd gennym ddatganoli lles yn weinyddol a Llywodraeth Lafur flaengar y DU i weithio gyda hi, gorau oll. Ond mae angen i ni yng Nghymru hefyd wneud popeth o fewn ein gallu i gydraddoli, drwy ddarparu cyfleoedd gydol oes, waeth beth fo'r lwc ar adeg genedigaeth, fel bod pawb yn cael cyfle i wella eu sefyllfa, eu un nhw eu hunain a'u teuluoedd, a thrwy wneud hynny, gwella un eu cymunedau hefyd. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn culhau'r anghydraddoldebau hynny, yn dymchwel y rhwystrau sy'n wynebu pobl oherwydd hil, rhyw, neu ddosbarth, a chymaint mwy, fel bod pawb yng Nghymru yn cael ymgais deg ar gyfleoedd bywyd, ac weithiau mwy nag un ymgais os oes ei angen arnyn nhw?

Llywydd, can I thank Huw Irranca-Davies for that? He summed up so much of what animates this Government and the Labour Party to which he and I belong. Because our ambition in being in politics is to make sure that the very uneven deal that people are offered at birth is put right by the actions that only a Government acting collectively, on behalf of the community, is able to do. That's why, when I answered Laura Anne Jones's question, I wanted to point to the fact that it is young people from the most disadvantaged communities who have made the greatest progress in education in Wales. It's why we are so serious about tackling health inequalities here in Wales. It's why we will create 20,000 new homes for social rent. It's because we want to put our finger on the scales on behalf of the people that Huw Irranca-Davies identified in his question. We live in a country that has become more and more sharply unequal. In 1976 Britain was the most equal country in the whole of Europe. Today we are by some distance, and accelerating, amongst the most unequal. And that affects the chances of all those people that Huw Irranca-Davies referred to.

What can this Government do? Well, as I say, we put our finger on that scale, we put it always on behalf of those people who need the help of Government the most, and know that, here in Wales, they will have a Government that is determined to mobilise the collective effort that we are able to make to provide them with those opportunities that they need now and will need again in the future.

Llywydd, a gaf i ddiolch i Huw Irranca-Davies am hynny? Crynhodd gymaint o'r hyn sy'n ysgogi'r Llywodraeth hon a'r Blaid Lafur y mae ef a minnau yn perthyn iddi. Oherwydd ein huchelgais o fod mewn gwleidyddiaeth yw sicrhau bod y fargen anwastad iawn y mae pobl yn cael ei chynnig ar adeg genedigaeth yn cael ei chywiro gan y camau gweithredu y mae Llywodraeth yn gweithredu gyda'i gilydd, ar ran y gymuned, yn gallu ei wneud. Dyna pam, pan atebais i gwestiwn Laura Anne Jones, roeddwn i eisiau tynnu sylw at y ffaith mai pobl ifanc o'r cymunedau mwyaf difreintiedig sydd wedi gwneud y cynnydd mwyaf mewn addysg yng Nghymru. Dyna pam ein bod mor ddifrifol am fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd yma yng Nghymru. Dyna pam y byddwn yn creu 20,000 o gartrefi newydd ar gyfer rhent cymdeithasol. Y rheswm am hyn yw ein bod am roi ein bys ar y glorian ar ran y bobl y nododd Huw Irranca-Davies yn ei gwestiwn. Rydym yn byw mewn gwlad sydd wedi dod yn fwy a mwy anghyfartal. Yn 1976 Prydain oedd y wlad fwyaf cyfartal yn Ewrop gyfan. Heddiw, rydym o gryn bellter, ac yn cyflymu, ymhlith y rhai mwyaf anghyfartal. Ac mae hynny'n effeithio ar siawns yr holl bobl hynny y cyfeiriodd Huw Irranca-Davies atynt.

Beth all y Llywodraeth hon ei wneud? Wel, fel y dywedais i, rydym yn rhoi ein bys ar y glorian honno, rydym yn ei roi bob amser ar ran y bobl hynny sydd angen help y Llywodraeth fwyaf, ac yn gwybod, yma yng Nghymru, y bydd ganddyn nhw Lywodraeth sy'n benderfynol o ddefnyddio'r ymdrech gyfunol y gallwn ei gwneud i roi'r cyfleoedd hynny sydd eu hangen arnynt nawr ac a fydd eu hangen eto yn y dyfodol.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf. Y Trefnydd i wneud y datganiad hynny—Lesley Griffiths.

The business statement and announcement is next. The Trefnydd to make that statement—Lesley Griffiths.

Member
Lesley Griffiths 14:33:33
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's Plenary business. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes y Cyfarfod Llawn yr wythnos hon. Nodir y busnes drafft am y tair wythnos nesaf ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Can I call for two statements, please, Trefnydd? The first is in relation to the school attendance code, which I understand hasn't been updated now for over a decade. That code, of course, determines what is or what isn't an authorised absence in our education system across Wales, and, unfortunately, it doesn't seem to take sufficient account of children with poor mental health. I have a constituent at the moment who has been in touch regarding his son, who has problems with anxiety. In spite of the fact that there's a general practitioner letter confirming that anxiety can often be the reason why this young person cannot attend school, he's being regarded as being unauthorised in terms of absences from school, and is now facing fines from Conwy County Borough Council, which seems to me to be completely and wholly inappropriate. So, I think there is an issue around the code and how it's being interpreted in some parts of Wales, and I would welcome some clarity on that.

Secondly, can I call for a statement in relation to prevention of future death reports in Wales, and whether Wales is actually learning from these? I was absolutely astonished to find out that, last year, some 21 per cent of all prevention of future deaths reports issued by coroners—that were issued across the whole of England and Wales—were in respect of the Betsi Cadwaladr University Health Board. That is an astonishing statistic. And we just had another prevention of future deaths report issued in north Wales last week, in respect of my constituent Jennifer Trigger. In January 2020 she suffered an acute stroke, and due to a misunderstanding caused by the alert system in the Wrexham Maelor Hospital, the time-critical treatment that she was prescribed was not given until 11 hours after it should have been administered. She, unfortunately, passed away, and as a result of the coroner's case into that particular issue, there was a prevention of future deaths report that was issued.

Now, clearly, we have to make sure that our NHS learns when issues like this occur and when reports of this nature are actually published. I cannot accept that it is appropriate that 21 per cent of all of those reports that have been issued have been in respect of one single health board, and that happens to be the health board that serves my constituents and yours, indeed, as well, Trefnydd. So, can we have a statement about what action is being taken, given that the Betsi Cadwaladr University Health Board is in special measures? And what is going to be done to make sure that there's learning across the wider NHS? Thank you.

A gaf i alw am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, Trefnydd? Mae'r cyntaf mewn perthynas â'r cod presenoldeb ysgol, ac rwy'n deall nad yw wedi'i ddiweddaru nawr ers dros ddegawd. Mae'r cod hwnnw, wrth gwrs, yn penderfynu beth yw absenoldeb awdurdodedig, neu beth nad yw, yn ein system addysg ledled Cymru, ac, yn anffodus, nid yw'n ymddangos ei fod yn ystyried plant ag iechyd meddwl gwael yn ddigonol. Mae gen i etholwr ar hyn o bryd sydd wedi bod mewn cysylltiad ynglŷn â'i fab, sydd â phroblemau gyda gorbryder. Er gwaethaf y ffaith bod llythyr meddyg teulu yn cadarnhau y gall pryder yn aml fod yn rheswm pam na all y person ifanc hwn fynychu'r ysgol, ystyrir ei fod heb awdurdod o ran absenoldebau o'r ysgol, ac mae bellach yn wynebu dirwyon gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, sy'n ymddangos i mi yn gwbl amhriodol. Felly, rwy'n credu bod problem ynghylch y cod a sut mae'n cael ei ddehongli mewn rhai rhannau o Gymru, a byddwn yn croesawu rhywfaint o eglurder ar hynny.

Yn ail, a gaf i alw am ddatganiad mewn perthynas ag atal adroddiadau marwolaethau yng Nghymru yn y dyfodol, ac a yw Cymru'n dysgu o'r rhain mewn gwirionedd? Cefais fy syfrdanu'n llwyr o gael gwybod, y llynedd, bod tua 21 y cant o'r holl achosion o atal marwolaethau yn y dyfodol a gyhoeddwyd gan grwneriaid—a gyhoeddwyd ledled Cymru a Lloegr gyfan—mewn perthynas â Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Mae hwn yn ystadegyn rhyfeddol. A chawsom adroddiad atal marwolaethau eraill yn y dyfodol a gyhoeddwyd yn y gogledd yr wythnos diwethaf, mewn perthynas â'm hetholwr Jennifer Trigger. Ym mis Ionawr 2020 dioddefodd strôc acíwt, ac oherwydd camddealltwriaeth a achoswyd gan y system rybuddio yn Ysbyty Maelor Wrecsam, ni roddwyd y driniaeth sy'n ddibynnol ar amser a ragnodwyd tan 11 awr ar ôl y dylai fod wedi cael ei roi. Yn anffodus, bu farw, ac o ganlyniad i achos y crwner i'r mater penodol hwnnw, cyhoeddwyd adroddiad atal marwolaethau yn y dyfodol.

Nawr, yn amlwg, mae'n rhaid i ni sicrhau bod ein GIG yn dysgu pryd mae materion fel hyn yn digwydd a phryd y cyhoeddir adroddiadau o'r math hwn mewn gwirionedd. Ni allaf dderbyn ei bod yn briodol bod 21 y cant o'r holl adroddiadau hynny sydd wedi'u cyhoeddi wedi bod mewn perthynas ag un bwrdd iechyd unigol, a dyna'r bwrdd iechyd sy'n gwasanaethu fy etholwyr i a'ch un chi, yn wir, hefyd, Trefnydd. Felly, a gawn ni ddatganiad am ba gamau sy'n cael eu cymryd, o gofio bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig? A beth sy'n mynd i gael ei wneud i sicrhau bod yna ddysgu ar draws y GIG ehangach? Diolch.

14:35

Thank you. Well, I certainly agree with you that lessons, absolutely, have to be learnt, and I am very sorry to hear about your constituent's death. I will certainly ask the Minister for Health and Social Services to come forward with a written statement in response to your request.

Regarding the school attendance code, obviously, guidance is given to each local authority. You do mention a very specific case, and I would suggest you write to the Minister for Education and the Welsh Language.

Diolch. Wel, rwy'n sicr yn cytuno â chi bod yn rhaid dysgu gwersi, yn hollol, ac mae'n ddrwg iawn gennyf glywed am farwolaeth eich etholwr. Byddaf yn sicr yn gofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno datganiad ysgrifenedig mewn ymateb i'ch cais.

O ran y cod presenoldeb ysgol, yn amlwg, rhoddir arweiniad i bob awdurdod lleol. Rydych yn sôn am achos penodol iawn, a byddwn yn awgrymu eich bod yn ysgrifennu at Weinidog y Gymraeg ac Addysg.

Trefnydd, I'd like to request a statement, please, from the Minister for Climate Change regarding the situation that arose quite suddenly yesterday in Hirwaun, regarding reinforced aerated autoclaved concrete being found to be affecting 40 Trivallis properties, plus four privately owned properties. As you'll be well aware, like the situation across Wales, there's a huge strain in terms of trying to find alternative accommodation. There are almost 5,000 households currently registered with HomefinderRCT. So, trying to find alternative accommodation is a huge challenge. So, can I ask what support is being provided? And further, is it possible that other housing associations may also find further properties affected? I'd like to know what correspondence has been with housing associations and what assurances the Minister can provide, because, obviously, this is a hugely concerning situation, not just in Hirwaun, but I think it has implications for other parts of Wales as well.

Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ynghylch y sefyllfa a gododd yn eithaf sydyn ddoe yn Hirwaun, ynghylch concrit awtoclafedig wedi'i atgyfnerthu yn effeithio ar 40 eiddo Trivallis, ynghyd â phedwar eiddo preifat. Fel y byddwch yn ymwybodol iawn, fel y sefyllfa ledled Cymru, mae straen enfawr o ran ceisio dod o hyd i lety amgen. Mae bron i 5,000 o aelwydydd wedi'u cofrestru gyda HomefinderRCT ar hyn o bryd. Felly, mae ceisio dod o hyd i lety arall yn her enfawr. Felly, a gaf i ofyn pa gefnogaeth sy'n cael ei darparu? Ac ymhellach, a yw'n bosibl y gallai cymdeithasau tai eraill hefyd ddod o hyd i ragor o eiddo sy'n cael eu heffeithio? Hoffwn wybod pa ohebiaeth sydd wedi bod gyda chymdeithasau tai a pha sicrwydd y gall y Gweinidog ei roi, oherwydd, yn amlwg, mae hon yn sefyllfa hynod bryderus, nid yn unig yn Hirwaun, ond rwy'n credu bod ganddi oblygiadau i rannau eraill o Gymru hefyd.

Thank you. Well, the Minister's officials were contacted yesterday afternoon by the chief executive of Trivallis housing association, and the Minister has certainly welcomed the swift action taken by them to ensure the safety of their residents, and we certainly send sympathy to everyone affected. As you say, this is obviously a very worrying time for them. The Minister for Climate Change's officials will continue to work closely with Trivallis and partners as the situation develops. The issue with RAAC in these properties has been identified because of the survey work that's been commissioned to ensure that we do have a complete picture of RAAC across all our social housing stock. 

Diolch. Wel, cysylltwyd â swyddogion y Gweinidog brynhawn ddoe gan brif weithredwr cymdeithas dai Trivallis, ac mae'r Gweinidog yn sicr wedi croesawu'r camau cyflym a gymerwyd ganddynt i sicrhau diogelwch eu preswylwyr, ac rydym yn sicr yn anfon cydymdeimlad at bawb yr effeithir arnynt. Fel y dywedwch chi, mae'n amlwg bod hwn yn gyfnod pryderus iawn iddyn nhw. Bydd swyddogion y Gweinidog Newid Hinsawdd yn parhau i weithio'n agos gyda Trivallis a phartneriaid wrth i'r sefyllfa ddatblygu. Mae'r broblem gydag RAAC yn yr eiddo hyn wedi'i nodi oherwydd y gwaith arolygu sydd wedi'i gomisiynu i sicrhau bod gennym ddarlun cyflawn o RAAC ar draws ein holl stoc o dai cymdeithasol. 

I'm asking for two statements. The first is on Welsh Government progress in promoting the real living wage. Far too many people in Wales work on exploitative contracts not paying the real living wage and not giving them enough hours guaranteed each week. What has the Welsh Government done to ensure that those being paid directly by the Welsh Government either via a contractor or via organisations that are Welsh Government funded, such as health boards, pay the real living wage? 

The second statement I'm asking for is on what action the Welsh Government is taking to improve productivity in the Welsh economy. Whilst an increase in teacher productivity would just mean larger classes, which I don't think we want, productivity gains are available in other areas. What action is being carried out to improve productivity in our hospitals? 

Rwy'n gofyn am ddau ddatganiad. Mae'r cyntaf ar gynnydd Llywodraeth Cymru o ran hyrwyddo'r cyflog byw gwirioneddol. Mae llawer gormod o bobl yng Nghymru yn gweithio ar gontractau ecsbloetiol heb dalu'r cyflog byw gwirioneddol a pheidio â rhoi digon o oriau sy'n cael eu gwarantu bob wythnos. Beth mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i sicrhau bod y rhai sy'n cael eu talu'n uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru naill ai drwy gontractwr neu drwy sefydliadau sy'n cael eu hariannu gan Lywodraeth Cymru, fel byrddau iechyd, yn talu'r cyflog byw gwirioneddol? 

Mae'r ail ddatganiad rwy'n gofyn amdano ar ba gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella cynhyrchiant yn economi Cymru. Er y byddai cynnydd mewn cynhyrchiant athrawon yn golygu dosbarthiadau mwy, nad wyf yn credu ein bod ni ei eisiau, mae enillion cynhyrchiant ar gael mewn meysydd eraill. Pa gamau sy'n cael eu cymryd i wella cynhyrchiant yn ein hysbytai? 

Thank you. Well, we're very clear that paying the real living wage benefits employers as well as employees, and a comprehensive report by Cardiff University has shown that 94 per cent of real living wage accredited employers report having benefited from their accreditation. I think from a business and an economic point of view, paying the real living wage offers several benefits that contribute to productivity and overall well-being, and paying the real living wage we know boosts staff motivation, commitment, engagement and, of course, it reduces stress that workers may have about making ends meet. I think it also impacts on recruitment, very much so, and of course retention. It reduces the cost of having that churn in a workforce. Research from the Living Wage Foundation shows how productivity levels can rise as a result, leading to better overall performance.

Diolch. Wel, rydym yn glir iawn bod talu'r cyflog byw gwirioneddol o fudd i gyflogwyr yn ogystal â gweithwyr, ac mae adroddiad cynhwysfawr gan Brifysgol Caerdydd wedi dangos bod 94 y cant o gyflogwyr achrededig cyflog byw gwirioneddol yn dweud eu bod wedi elwa o'u hachrediad. Rwy'n credu o safbwynt busnes ac economaidd, mae talu'r cyflog byw gwirioneddol yn cynnig sawl budd sy'n cyfrannu at gynhyrchiant a lles cyffredinol, ac mae talu'r cyflog byw gwirioneddol, fe wyddom ni, yn rhoi hwb i gymhelliant, ymrwymiad, ymgysylltiad staff ac, wrth gwrs, mae'n lleihau straen y gallai gweithwyr ei gael ynghylch cael dau ben llinyn ynghyd. Rwy'n credu ei fod hefyd yn effeithio ar recriwtio, yn fawr iawn, ac wrth gwrs cadw staff. Mae'n lleihau'r gost o fod â'r newid staff parhaus hwnnw mewn gweithlu. Mae ymchwil gan y Living Wage Foundation yn dangos sut y gall lefelau cynhyrchiant godi o ganlyniad, gan arwain at well perfformiad cyffredinol.

14:40

Trefnydd, I would like to request an urgent statement from the Minister for health regarding the gender identity development service. I won't rehearse the cost review of the issues with replacing the Tavistock services, including the inordinate delays for regional services. What concerns me is WPATH leaks. A few days ago, a large dump of files from the World Professional Association for Transgender Health, or WPATH for short, cast serious doubt on the claims that the guidance the organisation provides is evidence based and safe. A leaked document shows clinicians discussing giving irreversible treatment to patients who are very unlikely to be able to provide informed consent, including the very young and those with serious mental health disorders. Some of the document's conversations suggest that the clinicians are unsure of the long-term effects of treatments they are providing. The document suggested that some WPATH members dismiss concerns about long-term patient outcomes, despite being aware of the potentially debilitating side effects of hormones and other treatments. This matters because the WPATH guidance forms the basis for our GIDS, or gender identity development service, in Wales. WPATH standards of care version 7 is recommended by Health Education and Improvement Wales as CPD for GPs in Wales. CPD is continuing personal development. I therefore call for an urgent statement from Welsh Government to address concerns and to reassure the public that gender identity services are safe and evidence based. Diolch yn fawr.

Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad brys gan y Gweinidog Iechyd ynghylch y gwasanaeth datblygu hunaniaeth rhywedd. Ni wnaf ailadrodd yr adolygiad cost o'r materion sy'n ymwneud â disodli gwasanaethau Tavistock, gan gynnwys yr oedi anorfod i wasanaethau rhanbarthol. Yr hyn sy'n fy mhryderu i yw gollyngiadau WPATH. Ychydig ddyddiau yn ôl, gwnaeth llawer iawn o ffeiliau a ollyngwyd gan y World Professional Association for Transgender Health, neu WPATH yn fyr, fwrw amheuaeth ddifrifol ar yr honiadau bod y canllawiau y mae'r sefydliad yn eu darparu yn seiliedig ar dystiolaeth a'u bod yn ddiogel. Mae dogfen a ddatgelwyd yn dangos clinigwyr yn trafod rhoi triniaeth na ellir ei gwrthdroi i gleifion sy'n annhebygol iawn o allu rhoi caniatâd gwybodus, gan gynnwys yr ifanc iawn a'r rhai ag anhwylderau iechyd meddwl difrifol. Mae rhai o sgyrsiau'r ddogfen yn awgrymu bod y clinigwyr yn ansicr o effeithiau tymor hir y triniaethau maen nhw'n eu darparu. Awgrymodd y ddogfen fod rhai aelodau o WPATH yn diystyru pryderon am ganlyniadau hirdymor i gleifion, er eu bod yn ymwybodol o sgîl-effeithiau gwanychol hormonau a thriniaethau eraill. Mae hyn yn bwysig oherwydd bod canllawiau WPATH yn sail i'n GIDS, neu wasanaeth datblygu hunaniaeth rhywedd, yng Nghymru. Mae safonau gofal WPATH fersiwn 7 yn cael eu hargymell gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru fel DPP ar gyfer meddygon teulu yng Nghymru. DPP yw datblygiad personol parhaus. Felly, rwy'n galw am ddatganiad brys gan Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â phryderon ac i sicrhau'r cyhoedd bod gwasanaethau hunaniaeth rhywedd yn ddiogel ac yn seiliedig ar dystiolaeth. Diolch yn fawr.

Thank you. It is a matter for each health board as to what services they do provide for their local population, and, of course, Welsh Government wouldn't comment on a leaked document.

Diolch. Mae'n fater i bob bwrdd iechyd o ran pa wasanaethau y maen nhw'n eu darparu ar gyfer eu poblogaeth leol, ac, wrth gwrs, ni fyddai Llywodraeth Cymru yn gwneud sylw ar ddogfen a ollyngwyd.

I'd like to reiterate a request made earlier. Can I ask for a statement from the health Minister on preventable deaths in the health service, as reported in coroners' section 28 reports? They're there, of course, as reports to help prevent future deaths, and they clearly require urgent action by health boards, but, despite that statutory duty, there are worrying trends in north Wales. Now, I'll give you some statistics. In 2021-22 Betsi Cadwaladr accounted for 41 per cent of all preventable death coroner reports in Wales. A year later, 2021-22, that was up to 50 per cent. Now, in the last nine months, Betsi Cadwaladr health board accounts for 80 per cent of all of these preventable death reports in Wales. That's 21 out of a total of 25. That, to me, points to a very serious ongoing problem in the north, and we need to hear as a Senedd from the health Minister, working with Betsi Cadwaladr, what the plan is to make sure that the health board is responding appropriately to what is a very worrying trend, I have to say.

Hoffwn ailadrodd cais a wnaed yn gynharach. A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd ar farwolaethau y gellir eu hatal yn y gwasanaeth iechyd, fel yr adroddwyd yn adroddiadau adran 28 y crwneriaid? Maen nhw yno, wrth gwrs, fel adroddiadau i helpu i atal marwolaethau yn y dyfodol, ac mae'n amlwg bod angen gweithredu ar frys arnyn nhw gan fyrddau iechyd, ond, er gwaethaf y ddyletswydd statudol honno, mae tueddiadau pryderus yn y gogledd. Nawr, fe wnaf roi rhywfaint o ystadegau i chi. Yn 2021-22 roedd Betsi Cadwaladr yn gyfrifol am 41% o'r holl adroddiadau crwner am farwolaeth y gellid bod wedi'u hatal yng Nghymru. Flwyddyn yn ddiweddarach, 2021-22, roedd hynny wedi cynyddu i 50%. Nawr, yn ystod y naw mis diwethaf, mae bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn gyfrifol am 80 y cant o'r holl adroddiadau marwolaethau hyn y gellid bod wedi eu hatal yng Nghymru. Mae hynny'n 21 allan o gyfanswm o 25. Mae hynny, i mi, yn tynnu sylw at broblem barhaus ddifrifol iawn yn y gogledd, ac mae angen i ni glywed fel Senedd gan y Gweinidog iechyd, gan weithio gyda Betsi Cadwaladr, beth yw'r cynllun i sicrhau bod y bwrdd iechyd yn ymateb yn briodol i'r hyn sy'n duedd bryderus iawn, mae'n rhaid i mi ddweud.

As I said in my answer to Darren Millar, I will ask the Minister for Health and Social Services to bring forward a statement. 

Fel y dywedais i yn fy ateb i Darren Millar, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno datganiad. 

Can I refer Members to my declaration of interests on the record? Minister, you'll be aware that workers in the Defence Electronics and Components Agency in my constituency have been on strike now for six months. Working people do not want to be on strike. These workers are proud of their high-skilled jobs and they want to return to work. For this to happen, we need a resolution everyone can support, or the employer to get back around the table and listen to working people. Frustratingly, Minister, this resolution is yet to be found between the employer and the workers. Can I ask for a statement from the Welsh Government about how the Welsh Government can encourage employers to engage with workers and trade unions in a meaningful way? Diolch.

A gaf i gyfeirio Aelodau at fy natganiad buddiannau ar y cofnod? Gweinidog, byddwch yn ymwybodol bod gweithwyr yn yr Asiantaeth Electroneg a Chydrannau Amddiffyn yn fy etholaeth i wedi bod ar streic nawr ers chwe mis. Nid yw pobl sy'n gweithio eisiau bod ar streic. Mae'r gweithwyr hyn yn falch o'u swyddi medrus iawn ac maen nhw eisiau dychwelyd i'r gwaith. Er mwyn i hyn ddigwydd, mae angen penderfyniad y gall pawb ei gefnogi, neu'r cyflogwr i fynd yn ôl o gwmpas y bwrdd a gwrando ar bobl sy'n gweithio. Yn rhwystredig, Gweinidog, nid yw'r penderfyniad hwn wedi ei ganfod eto rhwng y cyflogwr a'r gweithwyr. A gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â sut y gall Llywodraeth Cymru annog cyflogwyr i ymgysylltu â gweithwyr ac undebau llafur mewn ffordd ystyrlon? Diolch.

Thank you. I think you're quite right, nobody wants to be on strike, and it is really important that the employer in this case, the Ministry of Defence, does get around the table with the workforce. I think the majority are probably represented by Unite, and you know that the Welsh Government is absolutely an advocate for social partnership.

Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n hollol iawn, does neb eisiau bod ar streic, ac mae'n bwysig iawn bod y cyflogwr yn yr achos hwn, y Weinyddiaeth Amddiffyn, yn dod o gwmpas y bwrdd gyda'r gweithlu. Rwy'n credu bod y mwyafrif yn ôl pob tebyg yn cael eu cynrychioli gan Unite, ac rydych chi'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn eiriolwr dros bartneriaeth gymdeithasol.

14:45

I'd like to request a statement from you about the Tan Lan embankment viability study in the Conwy valley. You will recall that the latest breach was during Storm Ciara in February 2020. Now, Natural Resources Wales have decided to walk away from this Tan Lan embankment, which protects a number of properties, a caravan site and various other farms. Now, whilst NRW quoted £150,000 for repair works, local farmers have actually done this for £15,000. Now, four years on, NRW is still refusing to compensate the farmers, and I held a meeting recently with residents, farmers and landowners, and they are furious. We really are struggling, so I would like a statement on NRW's ability—whether they are, in fact, able to do so—just to walk away from a natural flood defence scheme and tell residents, 'From now on, you'll have to pick up the cost for this.' Diolch.

Hoffwn ofyn am ddatganiad gennych am astudiaeth hyfywedd arglawdd Tan Lan yn Nyffryn Conwy. Byddwch yn cofio y bu'r toriad diweddaraf yn ystod Storm Ciara ym mis Chwefror 2020. Nawr, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi penderfynu cerdded i ffwrdd o arglawdd Tan Lan, sy'n diogelu sawl eiddo, safle carafanau ac amryw o ffermydd eraill. Nawr, er bod CNC wedi dyfynnu £150,000 ar gyfer gwaith atgyweirio, mae ffermwyr lleol wedi gwneud hyn am £15,000 mewn gwirionedd. Nawr, bedair blynedd yn ddiweddarach, mae CNC yn dal i wrthod digolledi'r ffermwyr, a chynhaliais gyfarfod yn ddiweddar gyda thrigolion, ffermwyr a thirfeddianwyr, ac maen nhw'n gandryll. Rydyn ni wir yn ei chael hi'n anodd, felly hoffwn gael datganiad ar allu CNC—pu'n ag ydyn nhw, mewn gwirionedd, yn gallu gwneud hynny—dim ond cerdded i ffwrdd o gynllun amddiffyn rhag llifogydd naturiol a dweud wrth breswylwyr, 'O hyn ymlaen, bydd yn rhaid i chi ysgwyddo'r gost am hyn.' Diolch.

I'm not aware of the situation referred to. It may be best to write to the Minister for Climate Change directly. 

Nid wyf yn ymwybodol o'r sefyllfa y cyfeiriwyd ati. Efallai y byddai'n well ysgrifennu at y Gweinidog Newid Hinsawdd yn uniongyrchol. 

Trefnydd, last week, the residents of Aberfan were told that their community centre was facing closure. As you'll know, that building is more than bricks and mortar. It was built by the community after the disaster in 1966 that claimed the lives of 116 of its children and 28 adults. The book of remembrance for the dead was kept at the centre after Bethania chapel closed. It is a place that is testament to the resilience of a grief-stricken community, and the news that it might close its doors was met with anger and confusion. Now, 24 hours later, it seemed that it was only that the trust that owned the centre was stepping away. There was even a suggestion that the signs put up announcing its imminent closure were fakes, and there were some tasteless headlines saying that residents had been duped. This community is still grieving for its lost children. No matter how many years might have passed, it was not the right word to use. Now, I'm sure, Trefnydd, that you'll agree that this isn't a way to treat Aberfan. I realise local decisions like this aren't something the Government can get involved in, but I know residents would appreciate a statement heard in the Senedd about the importance of that community centre and how it stands not only as a witness to that valley's past, but also as a cornerstone of that community's future. Any statement that the Government could make would be a solace.

Trefnydd, yr wythnos diwethaf, cafodd trigolion Aberfan wybod bod eu canolfan gymunedol yn wynebu cau. Fel y gwyddoch chi, mae'r adeilad hwnnw'n fwy na brics a morter. Fe'i hadeiladwyd gan y gymuned wedi'r trychineb yn 1966 a hawliodd fywydau 116 o'i phlant a 28 o oedolion. Cadwyd y llyfr coffa ar gyfer y meirw yn y ganolfan wedi i gapel Bethania gau. Mae'n lle sy'n dyst i wytnwch cymuned galarus, ac fe gafodd y newyddion y gallai gau ei drysau ei dderbyn â dicter a dryswch. Nawr, 24 awr yn ddiweddarach, roedd yn ymddangos mai dim ond bod yr ymddiriedolaeth oedd yn berchen ar y ganolfan oedd yn camu i ffwrdd. Roedd awgrym hyd yn oed bod yr arwyddion a gafodd eu codi yn cyhoeddi ei fod ar fin cau yn ffug, ac roedd rhai penawdau di-chwaeth yn dweud bod trigolion wedi cael eu twyllo. Mae'r gymuned hon yn dal i alaru am ei phlant coll. Ni waeth faint o flynyddoedd a allai fod wedi mynd heibio, nid dyna'r gair cywir i'w ddefnyddio. Nawr, rwy'n siŵr, Trefnydd, y byddwch yn cytuno nad yw hyn yn ffordd o drin Aberfan. Rwy'n sylweddoli nad yw penderfyniadau lleol fel hyn yn rhywbeth y gall y Llywodraeth gymryd rhan ynddo, ond gwn y byddai trigolion yn gwerthfawrogi datganiad a glywir yn y Senedd am bwysigrwydd y ganolfan gymunedol honno a sut y mae'n sefyll nid yn unig fel tyst i orffennol y cwm hwnnw, ond hefyd fel conglfaen i ddyfodol y gymuned honno. Byddai unrhyw ddatganiad y gallai'r Llywodraeth ei wneud yn gysur.

Thank you, and I certainly share your concern. I remember, when I was the Minister with responsibility for regeneration, visiting Aberfan to talk about what we could do—I think it was approaching the fiftieth anniversary, if I remember rightly—and to see what help we could give. And it may be advisable for, perhaps, the trust—I'm not aware of the situation that you describe—to write to the Minister with responsibility for regeneration to see if there is anything more that we could assist with.

Diolch yn fawr iawn, ac rwy'n sicr yn rhannu eich pryder. Rwy'n cofio, pan oeddwn i'n Weinidog gyda chyfrifoldeb am adfywio, mynd i ymweld ag Aberfan i siarad am yr hyn y gallem ni ei wneud—rwy'n credu ei fod yn agosáu at hanner canmlwyddiant, os cofiaf yn iawn—ac i weld pa gymorth y gallem ni ei roi. Ac efallai y byddai'n ddoeth i'r ymddiriedolaeth—nid wyf yn ymwybodol o'r sefyllfa rydych chi'n ei disgrifio—ysgrifennu at y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb am adfywio i weld a oes unrhyw beth arall y gallem ni gynorthwyo ag ef.

Minister, can I ask for a statement, please, from the Minister for Health and Social Services on access to the drug Fampyra, also known as Fampridine. Fampyra is a drug used by MS patients to improve their quality of life, and it was approved by the Welsh Government as an NHS-funded treatment in Wales in December 2019. Indeed, Wales was the first country in the UK to approve the routine use of the drug. It is therefore disappointing that, some four years on, this drug is not available to patients in the Aneurin Bevan University Health Board area. I met with a constituent on Friday who has been waiting for the health board to put in place the arrangements to offer this drug, which could have a significant impact on her daily life. I understand the health board has gone back to the Welsh Government to approve additional investment to ensure the drug can be rolled out, but, at this stage, it's still unclear as to when the patients in the health board area will have access to this potentially life-improving medication. So, a statement from the Minister for Health and Social Services would be very much appreciated on this.

Gweinidog, a gaffi ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y gallu i gael y cyffur Fampyra, a elwir hefyd yn Fampridine. Mae Fampyra yn gyffur a ddefnyddir gan gleifion MS i wella ansawdd eu bywyd, ac fe'i cymeradwywyd gan Lywodraeth Cymru fel triniaeth a ariennir gan y GIG yng Nghymru ym mis Rhagfyr 2019. Yn wir, Cymru oedd y wlad gyntaf yn y DU i gymeradwyo'r defnydd arferol o'r cyffur. Mae'n siomedig felly, rhyw bedair blynedd yn ddiweddarach, nad yw'r cyffur hwn ar gael i gleifion yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan. Cwrddais ag etholwr ddydd Gwener sydd wedi bod yn aros i'r bwrdd iechyd roi'r trefniadau ar waith i gynnig y cyffur hwn, a allai gael effaith sylweddol ar ei bywyd bob dydd. Rwy'n deall bod y bwrdd iechyd wedi mynd yn ôl at Lywodraeth Cymru i gymeradwyo buddsoddiad ychwanegol i sicrhau y gellir cyflwyno'r cyffur, ond, ar hyn o bryd, mae'n dal yn aneglur pryd y bydd gan gleifion ardal y bwrdd iechyd fynediad at y feddyginiaeth hon a allai wella bywyd. Felly, byddai datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn cael ei werthfawrogi'n fawr ar hyn.

Thank you very much. I am aware that a business case for the use of this drug was presented to the executive board last month, and the aim is to commence patient assessments within the next two months—so, by next month.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n ymwybodol bod achos busnes dros ddefnyddio'r cyffur hwn wedi ei gyflwyno i'r bwrdd gweithredol fis diwethaf, a'r nod yw dechrau asesiadau cleifion o fewn y ddau fis nesaf—felly, erbyn mis nesaf.

I would like to request a statement, business Minister, please, from the Deputy Minister for sport. In the past day or so, UK Labour leader, Sir Keir Starmer, has announced that he supports a ban on biological men competing against women in sport. This, of course, makes complete sense to those of us who believe in fairness, safety and equality, yet, over the past few years, this Welsh Government has been very reluctant to stand up for fairness and safety in women’s sports, instead choosing to push biological falsehoods and gender ideology, and using women’s rights, sports and spaces as a sacrificial lamb. Now the leader of your Labour Party has said this, I would like the Deputy Minister to come to the Chamber to clarify the Welsh Government's position on whether it too now believes that Welsh women's sport should be protected from biological men and that, in Keir Starmer's words, common sense needs to prevail in terms of safety and integrity in sport. Thank you.

Hoffwn ofyn am ddatganiad, Gweinidog busnes, os gwelwch yn dda, gan y Dirprwy Weinidog chwaraeon. Yn ystod y diwrnod neu ddau diwethaf, mae arweinydd Llafur y DU, Syr Keir Starmer, wedi cyhoeddi ei fod yn cefnogi gwaharddiad ar ddynion biolegol yn cystadlu yn erbyn menywod mewn chwaraeon. Mae hyn, wrth gwrs, yn gwneud synnwyr llwyr i'r rhai ohonom sy'n credu mewn tegwch, diogelwch a chydraddoldeb, ond eto, dros y blynyddoedd diwethaf, mae'r Llywodraeth hon wedi bod yn amharod iawn i sefyll dros degwch a diogelwch mewn chwaraeon merched, gan ddewis yn hytrach gwthio anwireddau biolegol ac ideoleg rhywedd, a defnyddio hawliau, chwaraeon a gofodau menywod fel oen aberthol. Nawr mae arweinydd eich Plaid Lafur wedi dweud hyn, hoffwn i'r Dirprwy Weinidog ddod i'r Siambr i egluro safbwynt Llywodraeth Cymru ynghylch a yw nhw hefyd bellach yn credu y dylid amddiffyn chwaraeon menywod Cymru rhag dynion biolegol ac, yng ngeiriau Keir Starmer, bod angen i synnwyr cyffredin drechu o ran diogelwch a chywirdeb mewn chwaraeon. Diolch.

14:50

Well, Keir Starmer isn't a representative here, and you will have heard the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism on this subject before. Nothing has changed.

Wel, nid yw Keir Starmer yn gynrychiolydd yma, a byddwch wedi clywed Dirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth ar y pwnc hwn o'r blaen. Does dim byd wedi newid.

Trefnydd, I'd like an updated oral statement, please, on autism diagnosis. Referral to assessment and diagnostic services is made through several routes. For pre-school children, it can be done via the health service, or, for children attending school, it's done via the school-age assessment pathway. Therefore, it would be good to see a statement with input from both Ministers. Now, I have numerous cases of children waiting lengthy times for diagnosis. One example is a boy who started on the journey two years ago when he was seven years old, and he's been told that there is at least a further two years to wait, and, because of his needs for diagnosis through the medium of Welsh, the waiting is likely to be far longer. Another boy has also been on the waiting list for two years and has been told that there's at least a further 36-month wait. These children will go through three key stages of education before getting the vital diagnosis. It's simply not good enough. So, I'd like an update, please, from either the education or health Minister on what action the Government is taking to get to grips with this awful waiting list.

Trefnydd, hoffwn gael datganiad llafar wedi'i ddiweddaru, os gwelwch yn dda, ar ddiagnosis awtistiaeth. Gwneir atgyfeiriadau at wasanaethau asesu a diagnostig trwy sawl llwybr. Ar gyfer plant cyn oed ysgol, gellir ei wneud trwy'r gwasanaeth iechyd, neu, i blant sy'n mynychu'r ysgol, fe'i gwneir trwy'r llwybr asesu oedran ysgol. Felly, byddai'n dda gweld datganiad gyda chyfraniad gan y ddau Weinidog. Nawr, mae gen i nifer o achosion o blant yn aros amseroedd hir am ddiagnosis. Un enghraifft yw bachgen a ddechreuodd ar y daith ddwy flynedd yn ôl pan oedd yn saith oed, ac mae wedi cael gwybod bod o leiaf dwy flynedd arall i aros, ac, oherwydd ei anghenion am ddiagnosis drwy gyfrwng y Gymraeg, mae'r aros yn debygol o fod yn llawer hirach. Mae bachgen arall hefyd wedi bod ar y rhestr aros ers dwy flynedd ac mae wedi cael gwybod bod o leiaf 36 mis o aros eto. Bydd y plant hyn yn mynd trwy dri chyfnod allweddol o addysg cyn cael y diagnosis hanfodol. Nid yw hyn yn ddigon da. Felly, hoffwn gael y wybodaeth ddiweddaraf, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Addysg neu Iechyd ar ba gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r rhestr aros ofnadwy hon.

Thank you, and I think you raise a very important point. Clearly, the Welsh Government has done some significant work, both, I think, in funding and also bringing forward legislation and other ways of helping reduce the waiting list. I'm not sure if it would be the Minister for Health and Social Services or the Minister for education, but I will certainly ask either of them to update Members of the Senedd.

Diolch yn fawr iawn, ac rwy'n credu eich bod wedi codi pwynt pwysig iawn. Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud rhywfaint o waith sylweddol, yn fy marn i, mewn cyllid a hefyd cyflwyno deddfwriaeth a ffyrdd eraill o helpu i leihau'r rhestr aros. Nid wyf yn siŵr a fyddai y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol neu'r Gweinidog Addysg, ond byddaf yn sicr yn gofyn i'r naill neu'r llall ohonyn nhw ddiweddaru Aelodau'r Senedd.

Trefnydd, I'm back again this week asking for another urgent statement on the workplace recycling scheme that's being implemented by the Welsh Government. I've met with countless businesses and waste operators right across Wales who say to me that the scheme in its current form is unworkable and will drive many small businesses to close because the scheme is unworkable, they don't have the room for the bins, and they don't have the additional money in their bank to actually pay for the costs of all the additional bins. We do need an urgent statement on this before it's implemented on 6 April because we don't want to see the unintended consequence of this scheme coming to fruition without proper due diligence being put in place. So, I'd like that urgent statement. If the Government are not willing to bring that statement forward, I'll have to use other parliamentary means to get the Minister to this Chamber, because I do not want to see any businesses close unnecessary because the scheme has been ill-thought-out by the Government.

Trefnydd, rwy'n ôl eto yr wythnos hon yn gofyn am ddatganiad brys arall ar y cynllun ailgylchu yn y gweithle sy'n cael ei weithredu gan Lywodraeth Cymru. Rwyf wedi cyfarfod â busnesau a gweithredwyr gwastraff di-ri ledled Cymru sy'n dweud wrthyf fod y cynllun yn ei ffurf bresennol yn anymarferol a bydd yn achosi i lawer o fusnesau bach gau oherwydd nad yw'r cynllun yn ymarferol, nid oes ganddyn nhw le ar gyfer y biniau, ac nid oes ganddyn nhw yr arian ychwanegol yn eu banc i dalu am gostau'r holl finiau ychwanegol. Mae angen datganiad brys arnom ar hyn cyn iddo gael ei weithredu ar 6 Ebrill oherwydd nid ydym am weld canlyniad anfwriadol y cynllun hwn yn dwyn ffrwyth heb fod diwydrwydd dyladwy priodol ar waith. Felly, hoffwn gael y datganiad brys hwnnw. Os nad yw'r Llywodraeth yn fodlon cyflwyno'r datganiad hwnnw, bydd yn rhaid i mi ddefnyddio dulliau seneddol eraill i gael y Gweinidog i'r Siambr hon, oherwydd nid wyf am weld unrhyw fusnesau yn cau yn ddiangen oherwydd nad yw'r cynllun wedi cael ei ystyried gan y Llywodraeth.

They can't afford six bins?

Dydyn nhw ddim yn gallu fforddio chwe bin?

We'll I don't think it's been ill-thought-out—

Fyddwn ni ddim yn meddwl nad ydyw wedi cael ei ystyried yn iawn—

Why don't you go and speak to them, Mike, like the farmers you call over?

Pam na wnewch chi fynd i siarad â nhw, Mike, fel y ffermwyr rydych chi'n galw arnyn nhw?

The Trefnydd is responding to the request from the Member. The Trefnydd.

Mae'r Trefnydd yn ymateb i'r cais gan yr Aelod. Y Trefnydd.

I certainly don't think it's been ill-thought-out. The Minister has done a significant amount of work with stakeholders ahead of this coming in, and there won't be time for another statement before the date you suggest.

Rwy'n sicr ddim yn meddwl nad yw wedi cael ei ystyried yn iawn. Mae'r Gweinidog wedi gwneud cryn dipyn o waith gyda rhanddeiliaid cyn i hyn gael ei gyflwyno, ac ni fydd amser am ddatganiad arall cyn y dyddiad yr ydych wedi'i awgrymu.

Gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd mewn perthynas â’r sgandal gwaed wedi’i heintio? Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar waed wedi’i heintio, dwi'n werthfawrogol o fod wedi gallu cydweithio efo’r Llywodraeth yn gwthio am weithredu gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Dwi'n ymwybodol ac yn gwerthfawrogi bod y Dirprwy Weinidog dros Wasanaethau Cymdeithasol wedi ysgrifennu at y Tâl-feistr Cyffredinol rai wythnosau’n ôl yn gofyn am gyflymu’r broses o sefydlu corff ar gyfer talu iawndal i ddioddefwyr, ond mae yna bryderon wedi codi unwaith eto yr wythnos yma fod y Llywodraeth yn trio cicio'r can i lawr i ffordd. Mi ddywedodd Arweinydd Tŷ’r Cyffredin yr wythnos diwethaf fod yna gyfarfodydd yn cael eu trefnu rŵan er mwyn casglu rhagor o dystiolaeth. Y gwir amdani, wrth gwrs, ydy bod yna waith ymgynghori dwys wedi digwydd dros amser maith er mwyn cyrraedd at y pwynt yma. Mae rhyw 80 o ddioddefwyr wedi colli eu bywydau ers i'r argymhellion ar dalu iawndal gael eu gwneud. Mae mwy yn colli eu bywydau bob wythnos, ac mae'n rhaid gweld gweithredu ar frys. Felly, buaswn i'n gwerthfawrogi datganiad gan y Gweinidog yn amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i weithredu ymhellach rŵan, yn cydweithio efo ni fel grŵp trawsbleidiol i wthio ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig i wneud yn siŵr bod yr arian yma’n cael ei dalu.

May I ask for a statement from the health Minister in relation to the contaminated blood scandal? As chair of the cross-party group on contaminated blood, I do appreciate the opportunity to have worked with the Government in calling for action from the UK Government. I am aware and appreciate that the Deputy Minister for Social Services wrote to the Paymaster General a few weeks ago asking for the process of establishing a body to pay compensation to be accelerated, but concerns have been raised once again this week that the Government is trying to kick the can down a road. The Leader of the House of Commons said last week that meetings were being arranged in order to gather further evidence. But the truth of the matter is that intensive consultation has happened over a lengthy period of time to bring us to this point. Some 80 victims have lost their lives since the recommendations on compensation were made. More are losing their lives every week, and we must see urgent action. So, I would appreciate a statement from the Minister outlining how the Welsh Government will take further action and work with us as a cross-party group to urge the UK Government to ensure that this money is paid.

14:55

Thank you. I am aware the Deputy Minister for Social Services has written to the UK Government. I'm not aware she's had a response as yet, but I know she's very keen to work with the cross-party group, and I'm sure, once she's had further information, she'll be able to update you.

Diolch i chi. Rwy'n ymwybodol fod y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU. Nid wyf i'n ymwybodol iddi gael ymateb hyd yn hyn, ond rwy'n gwybod ei bod hi'n awyddus iawn i weithio gyda'r grŵp trawsbleidiol, ac rwy'n siŵr, pan gaiff hi wybodaeth bellach, y bydd hi'n gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi.

3. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip: Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol)
3. Statement by the Minister for Social Justice and Chief Whip: Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar Fil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol). Y Gweinidog, felly, i wneud y datganiad—Jane Hutt.

The next item will be the statement by the Minister for Social Justice on the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill. I call on the Minister to make the statement—Jane Hutt.

Diolch, Llywydd. The Senedd has been transformed over the past quarter century. It has become a Parliament in the true sense of the word, assuming primary law-making powers and powers over taxation, among other new responsibilities. An effective parliament is the cornerstone of a thriving democracy. As our national Parliament, the Senedd plays a key role in representing the people of Wales, in making legislation, in scrutinising the Welsh Government, and in debating the issues that matter to people across Wales. Given the responsibilities the Senedd has acquired over time, it is more important than ever that the Senedd is an effective Parliament that represents the people it serves. A factor that constrains the Senedd's ability to represent the people of Wales effectively is that it does not reflect the make-up of the Welsh population in terms of gender. This limits the Senedd's ability to draw on the range of lived experiences present within society, and it weakens the Senedd's claim to represent the whole population. The Special Purpose Committee on Senedd Reform identified this as an area for improvement. It recognised that women are the under-represented majority in this Senedd, and recommended in its report that the Senedd should be elected with integrated statutory gender quotas. The special purpose committee's report was endorsed by this Senedd, and the Government committed to bringing forward this legislation. Yesterday, I laid the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill before the Senedd. This is the second Bill within a package of reforms whose purpose is to make the Senedd a more effective legislature that is better able to serve the people of Wales. It takes a further step on the Senedd reform journey and complements the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill introduced by the Counsel General, now at Stage 3 proceedings.

Llywydd, as the Member in charge, I recognise and respect your own determination in relation to competence. You will know that, based on all the information available to me, I am of the view that the Bill is within the legislative competence of the Senedd. With such a difference in views, I believe that a final decision on whether the Bill should proceed can only rest with the body where this Bill began: the Senedd itself. The only way to achieve this is to introduce this Bill and for it to proceed to Stage 1 scrutiny. The Senedd committee will then be able to come to a view on the question of competence. The committee's view will form a central part of our consideration of the next steps on the Bill.

Llywydd, the purpose of this Bill is to strengthen the Senedd by seeking to ensure that it broadly reflects the gender make-up of the population it serves, in particular with regard to the representation of women. In 2003, Wales became the first country in the world to elect women to half of its Parliament's seats. That result has not been repeated at Senedd general elections in the 20 years that have passed since then. Today, women make up 51 per cent of the population of Wales but only take up 43 per cent of the Senedd's seats. Women are still under-represented in the Senedd, and they have been for many years. Evidence from around the world shows that increasing the number of women legislators can lead to a more effective legislature and, therefore, has positive impacts on the legitimacy of the legislature and on democracy more widely.

Increasing the representation of women is not only about improving representation for women; it is about improving representation for everyone. Evidence shows that one of the main barriers to the election of women is the fact that some political parties have not put forward women candidates in sufficient numbers. This trend applies also in Wales. At the most recent Senedd election, in 2021, less than a third of the 470 candidates put forward by political parties in Wales were women—only 31 per cent. This Bill aims to redress this imbalance so that future Seneddau will be more effective. Gender quotas for elections are commonplace around the world and are now used in more than 130 countries. Evidence from countries such as Spain, Belgium and Ireland shows that gender quotas can be an effective means of increasing the number of women elected to parliaments. The number of women in the parliaments of 11 EU countries that used gender quotas increased almost three times faster than in EU countries without quotas.

Llywydd, this Bill introduces requirements that are designed to maximise the chances of delivering a Senedd that is broadly reflective of the gender make-up of Wales. The Bill will require political parties putting forward more than one candidate in a constituency to ensure that women make up at least half of the list. The Bill also introduces requirements relating to the placement of women on party lists, to secure a proportional share of more winnable list positions for women. Parties will need to place a woman at the top of at least half of their constituency candidate lists across Wales. A candidate on a list who is not a woman must be followed by a woman. Introducing a minimum 50 per cent threshold for women will lead to an increase in women candidates at Senedd elections, and the additional step of introducing placement criteria increases the likelihood that a greater proportion of elected candidates are women.

To ensure the candidate list requirements can be implemented effectively, the Bill provides for a system of enforcement to be implemented through secondary legislation, and the new role of the national nominations compliance officer will be created to support enforcement, alongside the constituency returning officers.

Llywydd, from the expert panel's report, 'A Parliament that works for Wales', through to the special purpose committee report and its recommendations that were supported by a majority in this Senedd, the result of this legislation would be a Senedd that can draw on a broader range of lived experiences, a more representative Senedd that is better placed to engage with the diverse communities that we represent, and, crucially, a more effective Senedd that will facilitate better scrutiny and decision making as a result.

This Bill, together with the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill, takes forward most of the special purpose committee’s recommendations. Additionally, the Welsh Government has committed to taking forward the special purpose committee’s recommendations relating to Senedd candidate diversity information and diversity and inclusion strategies. We will look to publish guidance to encourage political parties, as important gatekeepers of political representation, to publish diversity and inclusion strategies for Welsh elections. The work will complement our wider work to create a more equal, more inclusive Wales—work exemplified in the 'Anti-racist Wales Action Plan', the LGBTQ+ action plan, and the disability rights taskforce.

Llywydd, this Bill is about delivering a more effective Senedd, and I'm hopeful that the reforms in this Bill will give the diverse women of Wales, across the political spectrum, the confidence to put their names forward to successfully stand as candidates in Senedd elections and, in turn, improve the work of this Senedd. Women have so much to offer that will benefit everyone in Wales.

I'd like to thank all stakeholders who've worked with us on this journey to introducing groundbreaking legislation that we are confident will make a lasting difference to this Senedd and for the people of Wales. I'm pleased to be introducing the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill a few days after International Women’s Day, and I look forward to working with Members and Senedd committees to secure the Bill’s passage onto the statute book. Diolch yn fawr.

Diolch, Llywydd. Mae'r Senedd wedi cael ei thrawsnewid dros y chwarter canrif ddiwethaf. Fe ddaeth yn Senedd yng ngwir ystyr y gair, gan fynd yn gyfrifol am bwerau deddfu sylfaenol a phwerau dros drethiant, ymhlith cyfrifoldebau newydd eraill. Senedd effeithiol yw conglfaen democratiaeth ffyniannus. Yn Senedd i'r genedl, mae gan y Senedd swyddogaeth allweddol yn cynrychioli pobl Cymru, yn llunio deddfwriaeth, yn craffu ar Lywodraeth Cymru, a thrafod y materion sy'n bwysig i bobl ledled Cymru. O ystyried y cyfrifoldebau a gafodd y Senedd dros amser, mae hi'n bwysicach nag erioed fod y Senedd yn Senedd effeithiol sy'n cynrychioli'r bobl y mae hi'n eu gwasanaethu. Un elfen sy'n cyfyngu gallu'r Senedd i gynrychioli pobl Cymru yn effeithiol yw nad yw hi'n adlewyrchu cyfansoddiad poblogaeth Cymru o ran y rhywiau. Mae hyn yn cyfyngu ar allu'r Senedd i fanteisio ar yr ystod o brofiadau bywyd sy'n bresennol yn y gymdeithas, ac mae'n gwanio honiad y Senedd ei bod yn cynrychioli'r boblogaeth gyfan. Roedd y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd yn nodi bod hwn yn faes i'w ddiwygio. Roedd yn cydnabod mai menywod sy'n llunio'r mwyafrif sydd heb gynrychiolaeth ddigonol yn y Senedd hon, ac fe argymhellwyd yn ei adroddiad y dylai'r Senedd gael ei hethol gyda chwotâu rhywedd statudol integredig. Cafodd adroddiad y pwyllgor diben arbennig ei gymeradwyo gan y Senedd hon, ac fe ymrwymodd y Llywodraeth i gyflwyno'r ddeddfwriaeth hon. Ddoe, fe wnes i roi Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) gerbron y Senedd. Dyma'r ail Fil mewn pecyn o ddiwygiadau a'i ddiben yw gwneud y Senedd yn ddeddfwrfa fwy effeithiol sy'n gallu gwasanaethu pobl Cymru yn well. Mae'n mynd un cam ymhellach ar daith ddiwygio'r Senedd ac yn ategu Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) a gyflwynwyd gan y Cwnsler Cyffredinol, sydd yn nhrafodion Cyfnod 3 erbyn hyn.

Llywydd, gan mai myfi yw'r Aelod sy'n gyfrifol, rwy'n cydnabod ac yn parchu eich penderfyniad chi o ran cymhwysedd. Fe wyddoch chi, ar sail yr holl wybodaeth sydd ar gael i mi, fy mod o'r farn fod y Bil yng nghwmpas cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Gyda'r fath wahaniaeth o ran safbwyntiau, rwy'n credu mai dim ond y corff lle dechreuodd y Bil hwn a all benderfynu yn derfynol ynghylch a ddylai'r Bil fynd rhagddo: sef y Senedd ei hunan. Yr unig ffordd o gyflawni hyn yw cyflwyno'r Bil hwn ac iddo fynd ymlaen i graffu Cyfnod 1. Ac yna fe fydd pwyllgor y Senedd yn gallu dod i farn ar fater cymhwysedd. Fe fydd barn y pwyllgor yn rhan ganolog o'n hystyriaeth ni o'r camau nesaf ynglŷn â'r Bil.

Llywydd, diben y Bil hwn yw cryfhau'r Senedd drwy geisio sicrhau ei fod yn adlewyrchu cyfansoddiad y boblogaeth y mae'n ei gwasanaethu, yn enwedig o ran cynrychiolaeth menywod. Yn 2003, Cymru oedd y wlad gyntaf yn y byd i ethol menywod i hanner cyfanswm seddau ei Senedd. Nid yw'r canlyniad hwnnw wedi cael ei ailadrodd yn etholiadau'r Senedd yn yr 20 mlynedd sydd wedi mynd heibio ers hynny. Heddiw, menywod yw 51 y cant o boblogaeth Cymru ond dim ond 43 y cant o'r seddau yn Senedd Cymru sydd ganddyn nhw. Mae menywod yn cael eu tangynrychioli o hyd yn y Senedd, ac felly y maen nhw wedi bod ers blynyddoedd lawer. Mae tystiolaeth o bob rhan o'r byd yn dangos y gall cynyddu nifer y deddfwyr benywaidd arwain at ddeddfwrfa fwy effeithiol ac, felly, mae hynny ag effeithiau cadarnhaol ar gyfreithlondeb y ddeddfwrfa ac ar ddemocratiaeth yn ehangach.

Nid unig ystyr cynyddu cynrychiolaeth menywod yw gwella'r gynrychiolaeth ar gyfer menywod; ei ystyr yw gwella cynrychiolaeth pawb. Mae'r dystiolaeth yn dangos mai un o'r prif rwystrau i ethol menywod yw'r ffaith nad yw rhai pleidiau gwleidyddol wedi cyflwyno ymgeiswyr benywaidd mewn niferoedd sy'n ddigonol. Mae'r duedd hon yn berthnasol yng Nghymru hefyd. Yn etholiad diweddaraf y Senedd, yn 2021, llai na thraean o'r 470 o ymgeiswyr a gyflwynwyd gan bleidiau gwleidyddol yng Nghymru oedd yn fenywod—31 y cant yn unig. Nod y Bil hwn yw unioni'r anghydbwysedd hwn er mwyn i Seneddau'r dyfodol fod yn fwy effeithiol. Mae cwotâu rhywedd ar gyfer etholiadau yn gyffredin ledled y byd ac maen nhw'n cael eu defnyddio mewn mwy na 130 o wledydd erbyn hyn. Mae tystiolaeth o wledydd fel Sbaen, Gwlad Belg ac Iwerddon yn dangos bod cwotâu rhywedd yn gallu bod yn ffordd effeithiol o gynyddu nifer y menywod sy'n cael eu hethol i seneddau. Cynyddodd nifer y menywod yn seneddau 11 gwlad yr UE a wnaeth ddefnyddio cwotâu rhywedd hyd at bron i deirgwaith yn gynt nag yng ngwledydd yr UE nad oedd â chwotâu.

Llywydd, mae'r Bil hwn yn cyflwyno gofynion a gynlluniwyd i sicrhau'r cyfle gorau posibl o gyflwyno Senedd sy'n adlewyrchu bras gyfansoddiad Cymru o ran rhywedd. Bydd y Bil yn ei gwneud hi'n ofynnol i bleidiau gwleidyddol gyflwyno mwy nag un ymgeisydd mewn etholaeth i sicrhau y bydd menywod yn llunio o leiaf hanner y rhestr. Mae'r Bil yn cyflwyno gofynion hefyd sy'n ymwneud â lleoli menywod ar restrau plaid, ar gyfer sicrhau cyfran gyfrannol o safleoedd rhestr fwy enilladwy i fenywod. Bydd angen i bleidiau roi menyw ar frig o leiaf hanner eu rhestrau ymgeiswyr etholaeth ledled Cymru. Bydd yn rhaid i ymgeisydd ar restr nad yw'n fenyw gael ei ddilyn gan fenyw. Bydd cyflwyno trothwy o 50 y cant o leiaf i fenywod yn arwain at gynnydd yn y menywod sy'n ymgeiswyr yn etholiadau'r Senedd, ac mae'r cam ychwanegol o gyflwyno meini prawf lleoliad yn cynyddu'r tebygolrwydd y bydd cyfran uwch o ymgeiswyr a gaiff eu hethol yn fenywod.

I sicrhau y gellir gweithredu'r gofynion rhestr ymgeiswyr yn effeithiol, mae'r Bil yn darparu system orfodi a gaiff ei rhoi ar waith drwy is-ddeddfwriaeth, ac fe fydd swydd newydd y swyddog cydymffurfio enwebiadau cenedlaethol yn cael ei chreu i gefnogi'r gorfodi, ochr yn ochr â'r swyddogion canlyniadau etholaethau.

Llywydd, o adroddiad y panel arbenigol, 'Senedd sy'n gweithio i Gymru', hyd at adroddiad y pwyllgor diben arbennig a'r argymhellion ynddo a gefnogwyd gan fwyafrif yn y Senedd hon, canlyniad y ddeddfwriaeth hon fyddai Senedd sy'n gallu tynnu oddi ar ystod ehangach o brofiadau bywyd, Senedd fwy cynrychioliadol a fydd mewn sefyllfa well i ymgysylltu â'r cymunedau amrywiol yr ydym ni'n eu cynrychioli, ac, yn hollbwysig, Senedd fwy effeithiol a fydd yn hwyluso craffu a gwneud penderfyniadau sy'n fwy effeithiol o ganlyniad i hynny.

Mae'r Bil hwn, ynghyd â Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau), yn bwrw ymlaen â'r rhan fwyaf o argymhellion y pwyllgor diben arbennig. Yn ogystal â hynny, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i fwrw ymlaen ag argymhellion y pwyllgor diben arbennig sy'n ymwneud â gwybodaeth ynglŷn ag amrywiaeth ymgeiswyr y Senedd a strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant. Fe fyddwn ni'n ceisio cyhoeddi canllawiau i annog y pleidiau gwleidyddol, sef amddiffynwyr pwysig cynrychiolaeth wleidyddol, i gyhoeddi strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer etholiadau Cymru. Fe fydd y gwaith yn ategu ein gwaith yn fwy eang i greu Cymru fwy cyfartal, fwy cynhwysol—gwaith a arddangosir yn y 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', y cynllun gweithredu LHDTC+, a'r tasglu hawliau pobl anabl.

Llywydd, mae'r Bil hwn yn ymwneud â chyflwyno Senedd fwy effeithiol, ac rwy'n obeithiol y bydd y diwygiadau yn y Bil hwn yn rhoi'r hyder i fenywod amrywiol Cymru, ar draws y sbectrwm gwleidyddol, gynnig eu henwau i sefyll yn llwyddiannus fel ymgeiswyr yn etholiadau'r Senedd ac, yn eu tro, yn caboli gwaith y Senedd hon. Mae gan fenywod gymaint i'w gynnig a allai fod o fudd i bawb yng Nghymru.

Fe hoffwn i ddiolch i'r holl randdeiliaid sydd wedi gweithio gyda ni ar y daith hon i gyflwyno deddfwriaeth arloesol yr ydym ni'n ffyddiog y bydd hi'n gwneud gwahaniaeth parhaol i'r Senedd hon a phobl Cymru. Rwy'n falch o fod yn cyflwyno Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) ychydig ddyddiau ar ôl Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag Aelodau a phwyllgorau'r Senedd i sicrhau hynt y Bil i'r llyfr statud. Diolch yn fawr.

15:00

Can I thank the Minister for the advance copy of today's statement and, indeed, the briefing that she held for me, with her officials, at the tail end of last week?

I have to say, I'm very concerned that this Bill is being discussed in the Senedd today, and the reason I have that concern is because, as we all know in this Senedd, the Llywydd has written to every Member of the Senedd to say that, in her view, and the view of the legal advice that she has received, which is consistent with the advice that was given to the Special Purpose Committee on Senedd Reform, of which I was a Member, this particular piece of legislation is not within the competence of the Senedd. And I think—and I think the people of Wales will think—that it is extraordinary that this Senedd is spending time, energy and resources focusing on a piece of legislation that it does not have the competence to be able to deliver, rather than focusing on the everyday concerns of the people of Wales, such as the NHS, our school system, our economy, our transport system et cetera. So, I think that it is a concern and, obviously, whilst the Welsh Government has the prerogative of being able to introduce a piece of legislation in this way, I expect that it ought to be the subject of detailed scrutiny, through the Senedd scrutiny process, with our committee process. However, as you will know, Minister, the Government, with the support of Plaid Cymru—I don't know why—has decided that a shortened period of scrutiny is appropriate for this Bill, a shorter than usual period of scrutiny. You're going to chop down the opportunity for the committee to undertake its important work on this Bill, in spite of the huge question marks over the competency of this Senedd to be able to legislate in the area. And the result of that will be that, instead of there being 12 weeks for the committee to be able to consider Stage 1 prior to reporting, it will have just nine weeks. That's less time to engage with stakeholders, less time to engage with the public, over what I believe is a very important Bill. In addition to that, there'll be less time than usual to table amendments both at Stage 2 and Stage 3. So, an alternative opportunity to timetable for this Bill was put forward at the Business Committee this morning, and yet it was rejected by your party. I'd be grateful to have a decent explanation as to why you feel that that is appropriate, given the magnitude of this Bill and its importance to this Senedd. It's ironic, isn't it, that a package of reforms, Senedd reforms, that are supposed to improve scrutiny in this place, we're being denied to scrutinise—the opportunity to do that scrutiny process justice.

Now, if I can turn to where we agree with the Government, we agree with the Government that all political parties in Wales need to do more to address the lack of diversity in this Senedd and, indeed, amongst our candidates that are put forward for election to this Senedd. There's no question about that. My party, in particular, has not been very good at getting the gender balance right. We've done well on other aspects of diversity and, obviously, we were delighted to welcome the first woman of colour to this Senedd on our benches. Indeed, we've done rather well without the sort of positive discrimination that is advocated by the Labour Party. I can see the First Minister looking at our benches at the moment. 

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y copi ymlaen llaw o ddatganiad heddiw ac, yn wir, am y briffio a gynhaliodd ar fy nghyfer i, gyda'i swyddogion, ar ddiwedd yr wythnos diwethaf?

Mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n bryderus iawn ynglŷn â'r ffaith fod y Bil hwn yn cael ei drafod yn y Senedd heddiw, a'r rheswm am y pryder hwnnw yw oherwydd, fel gŵyr pawb ohonom ni yn y Senedd hon, mae'r Llywydd wedi ysgrifennu at bob Aelod o'r Senedd i ddweud, yn ei barn hi, a'r farn yn y cyngor cyfreithiol a dderbyniodd hi, sy'n gyson â'r cyngor a roddwyd i'r Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd, yr oeddwn i'n Aelod ohono, nid yw'r darn arbennig hwn o ddeddfwriaeth o fewn cymhwysedd y Senedd. Ac rwyf i o'r farn—ac rwy'n credu y bydd pobl Cymru o'r farn—mai peth rhyfeddol yw bod y Senedd hon yn defnyddio amser, egni ac adnoddau wrth ganolbwyntio ar ddarn o ddeddfwriaeth nad yw'r cymhwysedd ganddi i allu ei chyflawni, yn hytrach na chanolbwyntio ar bryderon bob dydd pobl Cymru, fel y GIG, cyfundrefn ein hysgolion, ein heconomi, ein system drafnidiaeth ac ati. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n ofidus ac, yn amlwg, er bod yr hawl gan Lywodraeth Cymru i gyflwyno darn o ddeddfwriaeth fel hon, rwy'n disgwyl y dylai hynny fod yn destun craffu manwl, trwy broses craffu'r Senedd, gyda'r broses bwyllgora sydd gennym. Er hynny, fel gwyddoch chi, Gweinidog, y Llywodraeth, gyda chefnogaeth Plaid Cymru—nid wyf i'n gwybod pam—sydd wedi penderfynu y byddai cyfnod craffu byrrach yn briodol ar gyfer y Bil hwn, gyda chyfnod craffu byrrach nag arfer. Fe fyddwch chi'n torri ar gyfle'r pwyllgor i ymgymryd â'i waith pwysig ar y Bil hwn, er gwaethaf yr amheuaeth enfawr ynghylch cymhwysedd y Senedd hon i allu deddfu yn y maes. A chanlyniad hynny fydd, yn lle bod â 12 wythnos i'r pwyllgor allu ystyried Cyfnod 1 cyn adrodd, dim ond naw wythnos a fydd ganddo. Mae hynny'n golygu llai o amser i ymgysylltu â rhanddeiliaid, llai o amser i ymgysylltu â'r cyhoedd, ynglŷn â Bil sy'n bwysig iawn yn fy marn i. Yn ogystal â hynny, fe fydd yna lai o amser nag arfer i gyflwyno gwelliannau yng Nghyfnod 2 a Chyfnod 3. Ac felly, fore heddiw, cyflwynwyd cyfle amgen ar gyfer yr amserlen i'r Bil hwn yn y Pwyllgor Busnes, ond unwaith eto, fe gafodd hynny ei wrthod gan eich plaid chi. Fe fyddwn i'n ddiolchgar i gael esboniad eglur ynghylch pam rydych chi o'r farn fod hynny'n briodol, o ystyried maint y Bil hwn a'i bwysigrwydd i'r Senedd hon. Mae hi'n eironig, onid yw hi, y gwrthodwyd y cyfle i ni graffu ar becyn o ddiwygiadau, diwygiadau i'r Senedd, y gobeithir y bydd yn gwella'r broses graffu yn y lle hwn—collwyd y cyfle i wneud cyfiawnder â'r broses graffu honno.

Nawr, os caf droi at y pwyntiau yr ydym ni'n cytuno â'r Llywodraeth ynglŷn â nhw, rydym ni'n cytuno â'r Llywodraeth ynglŷn â'r angen i bob plaid wleidyddol yng Nghymru wneud mwy i fynd i'r afael â'r diffyg amrywiaeth yn y Senedd hon ac, yn wir, ymhlith ein hymgeiswyr sy'n cael eu cyflwyno i'w hethol i'r Senedd hon. Nid oes unrhyw gwestiwn ynglŷn â hynny. Nid yw fy mhlaid i, yn arbennig, wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran taro'r cydbwysedd rhwng y rhywiau cywir. Rydym ni wedi bod yn llwyddiannus iawn ynglŷn ag agweddau  eraill ar amrywiaeth ac, yn amlwg, roeddem ni'n falch iawn o groesawu'r fenyw gyntaf o liw i'r Senedd hon ar ein meinciau ni. Yn wir, rydym ni wedi gwneud yn bur dda heb y math o wahaniaethu cadarnhaol sy'n cael ei argymell gan y Blaid Lafur. Rwy'n gallu gweld y Prif Weinidog yn edrych ar ein meinciau ni nawr.

15:05

I'm looking for a woman. 

Rwy'n chwilio am fenyw.

Yes, I can see that you're looking for a woman. I'm looking for other aspects of diversity that are missing from your benches, First Minister, which I'm sure you will accept you need to do better at in terms of some ethnic minority groups that are under-represented in this Senedd, age groups that are under-represented, disability is under-represented, certain faith groups are under-represented in this Senedd—there are all sorts of aspects of diversity that are under-represented in this Senedd that I and my party want to do better at. 

What we disagree with is pitting gender and giving gender a greater focus and priority than all of these other aspects of diversity, and we certainly do not agree that there ought to be any statutory requirements or quotas as far as diversity is concerned. We believe that people should be elected to this Senedd and should be candidates for election to this Senedd on the basis of merit—and I can hear people rehearsing that line—on the basis of merit, not because of the colour of their skin, not because of the fact that they self-identify to be a man or a woman, not because of their sexual orientation or anything else, but because people want to elect them. And we believe that anybody should have the opportunity to be elected. So, that's why we will be opposing this Bill and the time wasting that I believe it's doing in this Senedd, because it's a reserved matter to the UK Parliament.  

In terms of the purpose of the Bill, it quite clearly is to promote opportunities for women. It sits firmly within the equalities section of law, which is reserved to the UK Parliament, and it doesn't actually deliver on the promise that was made by the former leader of Plaid Cymru and the First Minister when they said very clearly that they will introduce mandatory zipping on lists. There's no mandatory zipping required on these particular lists according to the Bill that's in front of us today, because, as you will know, Minister, the Bill provides for lists to be entirely made up of women but not entirely made up of men. There's no equality there. There's no requirement for it to be zipped in a particular way. The one thing that it does prevent is two men appearing in succession on a list. That's the only thing it prevents. It doesn't introduce any kind of zipping, which is against the principle that was set out by the First Minister in the joint statement with the leader of Plaid Cymru back in May 2022, and, indeed, just last year, when the First Minister was wanting to make progress on the whole issue of Senedd reform. The Bill also does not even define what a woman actually is, and I would ask you, Minister—perhaps you can tell us what a woman is, because, as far as I can see, it is allowing people to self-identify whether they consider themselves to be a woman or not. There’s no sanction on the face of the Bill for those who claim to be a woman who clearly are not, for example, which also seems to be extraordinary.

So, it amounts to self-ID via the back door. We don’t have the competence to be able to deliver. You’re curtailing the scrutiny, even though you say you’re trying to improve the scrutiny processes of the Senedd. You’ve put in here no requirement for—and I believe that we should have this requirement, by the way—. There’s no statutory requirement for diversity strategies on political parties. I’d welcome that. I think that’s a good, positive thing you could have put into the Bill, but didn’t bother with, in spite of the fact that that was also a recommendation from the Special Purpose Committee on Senedd Reform. So, this is all over the place. I don’t think that it should see the time of day. I would question the Welsh Government’s rationale for bringing it forward.

And one final question if I may—and thank you for giving me the opportunity to scrutinise this, Llywydd—and that is on the subject of costs. I’ve looked through the explanatory memorandum and it suggests minimal costs will be associated with this, but we all know that certainly won’t be the case, because there’ll be significant legal challenges if this Bill goes forward, not least, probably, in the Supreme Court, and we all know how expensive those things are. So, can you tell us whether there’s an estimate of the costs, whether you’ve made any provision as a Welsh Government for those sorts of costs? And can you also tell us what the costs of bringing this forward today have been so far, in terms of the costs of legal advice and other work that has been undertaken by the Welsh Government around the legislative competence? Because when I look in the explanatory memorandum, it is very telling. There’s no information on legislative competence other than a single sentence—a single sentence—on an otherwise completely blank page. And given that that’s the biggest question mark that people have over this Bill, you would have thought that you’d set out a little bit more information than a single sentence saying that, in your view, it’s in competence.

Ie, rwy'n gallu gweld eich bod chi'n chwilio am fenyw. Rwyf i'n chwilio am agweddau eraill ar amrywiaeth sydd ar goll o'ch meinciau chi, Prif Weinidog, ac rwy'n siŵr y byddech chi'n derbyn bod angen i chi wneud yn well ynglŷn â'r rhai o grwpiau lleiafrifoedd ethnig a dangynrychiolir yn y Senedd hon, a grwpiau oedran a dangynrychiolir, pobl anabl a dangynrychiolir, grwpiau ffydd arbennig a dangynrychiolir yn y Senedd hon—mae pob math o agweddau ar amrywiaeth sy'n cael eu tangynrychioli yn y Senedd hon y carai fy mhlaid a minnau wneud yn well yn hynny o beth.

Yr hyn yr ydym ni'n anghytuno ag ef yw canolbwyntio mwy a blaenoriaethu rhywedd yn hytrach na'r agweddau eraill hyn i gyd sydd ar amrywiaeth, ac yn sicr nid ydym ni'n cytuno y dylai unrhyw ofynion statudol neu gwotâu fod o ran amrywiaeth. Rydym ni o'r farn y dylai pobl gael eu hethol i'r Senedd hon ac y dylen nhw fod yn ymgeiswyr i'w hethol i'r Senedd hon ar sail teilyngdod—ac rwy'n gallu clywed pobl yn ailadrodd y geiriau hynny—ar sail teilyngdod, nid oherwydd lliw eu croen, nid oherwydd y ffaith eu bod nhw'n hunanddiffinio yn ddyn neu'n fenyw, nid oherwydd eu cyfeiriadedd rhywiol neu unrhyw beth arall, ond am fod pobl yn dymuno eu hethol nhw. Ac rydym ni'n credu y dylai unrhyw un fod â chyfle i gael ei ethol. Felly, dyna pam y byddwn ni'n gwrthwynebu'r Bil hwn a'r amser yr wyf i'n credu y bydd yn cael ei wastraffu yn y Senedd hon, am ei fod yn fater a gedwir yn ôl gan Senedd y DU.

O ran diben y Bil, mae hi'n gwbl amlwg mai ar gyfer hyrwyddo'r cyfleoedd i fenywod y mae'n bodoli. Mae'n gorwedd yn amlwg yn adran cydraddoldeb y gyfraith, a gedwir yn ôl gan Senedd y DU, ac nid yw'n cyflawni'r addewid a wnaeth cyn-arweinydd Plaid Cymru a'r Prif Weinidog wrth ddweud yn glir iawn eu bod nhw am gyflwyno am-yn-eilio gorfodol ar restrau. Nid oes rheidrwydd gorfodol i am-yn-eilio ar y rhestrau penodol hyn yn unol â'r Bil gerbron i ni heddiw, oherwydd, fel gwyddoch chi, Gweinidog, mae'r Bil yn darparu ar gyfer rhestrau sy'n cynnwys menywod yn unig ond nid ar gyfer rhestrau sy'n cynnwys dynion yn unig. Nid cydraddoldeb mo hynny. Nid oes angen am-yn-eilio mewn ffordd benodol. Yr unig beth y mae'n ei atal yw cael enwau dau ddyn yn dilyn ei gilydd ar restr. Dyna'r unig beth y mae'n ei atal. Nid yw'n cyflwyno unrhyw fath o am-yn-eilio, sy'n groes i'r egwyddor a nododd y Prif Weinidog yn y datganiad ar y cyd ag arweinydd Plaid Cymru yn ôl ym mis Mai 2022, ac, yn wir, y llynedd, pan oedd y Prif Weinidog yn awyddus i weld cynnydd ynglŷn â phwnc diwygio'r Senedd yn ei gyfanrwydd. Nid yw'r Bil hyd yn oed yn diffinio'r hyn yw menyw mewn gwirionedd, ac rwy'n dymuno gofyn i chi, Gweinidog—efallai y gwnewch chi ddweud wrthym ni beth yw menyw, oherwydd, hyd y gwelaf i, mae'n caniatáu i bobl hunanddiffinio yn fenyw neu beidio ar eu hystyriaeth eu hunain. Nid oes unrhyw gosb ar wyneb y Bil i'r rhai sy'n honni eu bod yn fenywod ac mae hi'n amlwg nad ydyn nhw ddim, er enghraifft, sy'n ymddangos yn rhywbeth anarferol hefyd.

Felly, mae hyn yn gyfystyr â hunanddiffinio drwy'r drws cefn. Nid yw'r cymhwysedd gennym ni i allu cyflawni. Rydych chi wedi byrhau'r broses graffu, er eich bod chi'n dweud eich bod chi'n ceisio gwella prosesau craffu'r Senedd. Nid oes unrhyw ofyniad yma am—ac rwy'n credu y dylem ni fod â gofyniad yma, gyda llaw—. Nid oes gofyniad statudol ar gyfer strategaethau amrywiaeth i bleidiau gwleidyddol. Fe fyddwn i'n croesawu hynny. Rwy'n credu bod hynny'n beth da, cadarnhaol y gallech chi fod wedi ei gynnwys yn y Bil, ond ni wnaethoch chi drafferthu gwneud hynny, er gwaethaf y ffaith bod hwnnw hefyd yn argymhelliad oddi wrth y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd. Felly, annibendod llwyr yw hwn. Nid wyf i'n credu y dylai weld golau ddydd. Fe fyddwn i'n holi beth oedd rhesymeg Llywodraeth Cymru wrth ei ddodi gerbron.

Ac un cwestiwn olaf os caf i—a diolch i chi am roi'r cyfle i mi graffu ar hwn, Llywydd—ac mae hwnnw ar bwnc costau. Rwyf i wedi edrych drwy'r memorandwm esboniadol ac mae'n awgrymu mai ychydig iawn o gostau fydd yn gysylltiedig â hyn, ond fe wyddom ni i gyd na fydd hynny'n wir, oherwydd fe fydd yna heriau cyfreithiol sylweddol pe byddai'r Bil hwn yn symud yn ei flaen, nid yn lleiaf, yn ôl pob tebyg, yn y Goruchaf Lys, ac fe wyddom ni pa mor ddrud yw'r achosion hynny. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym ni a oes yna amcangyfrif o'r costau, a ydych wedi gwneud unrhyw ddarpariaeth yn Llywodraeth Cymru ar gyfer y mathau hynny o gostau? Ac a wnewch chi ddweud wrthym ni hefyd beth yw costau cyflwyno hwn heddiw hyd yma, o ran costau cyngor cyfreithiol a gwaith arall a wnaeth Llywodraeth Cymru ynghylch y cymhwysedd deddfwriaethol? Oherwydd pan wyf i'n edrych yn y memorandwm esboniadol, mae'n awgrymog iawn. Nid oes unrhyw wybodaeth am gymhwysedd deddfwriaethol heblaw am un frawddeg—brawddeg unigol—ar ddalen hollol wag fel arall. Ac o gofio mai hwnnw yw'r marc cwestiwn mwyaf ym meddwl pobl ynglŷn â'r Bil hwn, fe fyddech chi wedi credu y byddai ychydig mwy o wybodaeth yn cael ei rhoi na dim ond un frawddeg yn dweud bod hyn, yn eich barn chi, o fewn cymhwysedd.

15:10

Diolch yn fawr, Darren Millar. Well, I'm very pleased you say that it is a very important Bill, because it is. It's a groundbreaking piece of legislation. And yesterday, when I published this Bill, there was much welcome that came from across Wales, and I think this is one of the interesting things, that I’m not sure whether you recognise the extent of engagement. I turn to the Chair of the special purpose committee here, but before that to Dawn Bowden, and the Committee on Senedd Electoral Reform. Back in April 2022, the Women’s Equality Network for Wales, representing organisations across the whole of Wales, from Merched y Wawr to women’s institutes to Women’s Aid groups, local authorities, the Wales Trades Union Congress, all saying that they welcome the joint statement by Welsh Government and Plaid Cymru that legally binding quotas were to be introduced for Senedd elections.

And I think it’s great that you’ve made those points about we do need more Senedd Members who are women from under-represented groups. We need more black, Asian and minority ethnic women—all parties recognise that; we recognise that—LGBTQ+ women, disabled women, women with other protected characteristics, and also, as WEN Wales has said in welcoming the Bill yesterday, the Diverse5050 campaign. Now, let's recognise that’s a joint campaign, not just with WEN Wales, but with the Electoral Reform Society, Race Council Cymru, EYST—the ethnic youth support team—calling for gender balance of elected Members at both national and local level.

So, we are here debating a Bill that has been endorsed, and indeed the evidence provided for a number of years, in terms of our recognition of the need for Senedd reform. Because it does go back to the fact—. And there are women in this Senedd here—more in number, I would say, on this side of the Senedd than over there, but we recognise we have also got to address other diversity issues. But more women in the Senedd better reflects the gender make-up of Wales: good for politics, good for representation, good for policy making. And that’s what comes through in terms of a recognition of the importance of this Bill today.

I have commented on the competence issues, and very respectfully, in my oral statement today, Llywydd. But we are taking forward the will of the Senedd, which endorses the recommendations of the special purpose committee, and I've made that statement. I've said that, in my view, the provisions of the Bill would be within the Senedd's legislative competence.

Diolch yn fawr, Darren Millar. Wel, rwy'n falch iawn eich bod chi'n dweud bod hwn yn Fil pwysig iawn, oherwydd y mae ef. Mae'n ddarn arloesol o ddeddfwriaeth. A ddoe, wrth i mi gyhoeddi'r Bil hwn, fe ddaeth llawer o groeso iddo o bob cwr o Gymru, ac rwy'n credu mai dyma un o'r pethau diddorol, nad wyf i'n siŵr a ydych chi'n cydnabod cymaint o ymgysylltiad sydd wedi bod. Rwy'n troi at Gadeirydd y pwyllgor diben arbennig nawr, ond cyn hynny at Dawn Bowden, a'r Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd. Yn ôl ym mis Ebrill 2022, roedd Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru, sy'n cynrychioli sefydliadau ar draws Cymru gyfan, o Ferched y Wawr hyd at sefydliadau menywod a grwpiau Cymorth i Fenywod, yr awdurdodau lleol, Cyngres Undebau Llafur Cymru, i gyd yn dweud eu bod nhw'n croesawu'r datganiad ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Phlaid Cymru ynglŷn â chwotâu wedi'u rhwymo mewn cyfraith i'w cyflwyno ar gyfer etholiadau'r Senedd.

Ac rwy'n credu ei bod yn wych o beth eich bod chi wedi gwneud y pwyntiau hynny ynglŷn â'r angen am fwy o Aelodau'r Senedd sy'n fenywod ac o grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol. Mae angen mwy o fenywod du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig arnom ni—mae pob plaid yn cydnabod hynny; rydym ninnau'n cydnabod bod—menywod LHDTC+, menywod anabl, menywod â nodweddion gwarchodedig eraill, a hefyd, fel dywedodd RhCM Cymru wrth groesawu'r Bil ddoe, ymgyrch 5050Amrywiol. Nawr, gadewch i ni gydnabod bod honno'n ymgyrch ar y cyd, nid yn unig gyda RhCM Cymru, ond gyda'r Gymdeithas Diwygio Etholiadol, Cyngor Hil Cymru, EYST—y tîm cymorth ieuenctid ethnig—sy'n galw am gydbwysedd rhwng y rhywiau ymhlith Aelodau etholedig ar lefel genedlaethol a lleol.

Felly, rydym ni yma yn trafod Bil a gafodd ei gymeradwyo, ac yn wir o ran y dystiolaeth a ddarparwyd ers nifer o flynyddoedd, o ran ein cydnabyddiaeth o'r angen am ddiwygio'r Senedd. Oherwydd mae hyn yn dychwelyd at y ffaith—. Ac mae yna fenywod yn y Senedd hon yma—mwy mewn nifer, fe fyddwn i'n dweud, ar yr ochr yma i'r Senedd na draw fan acw, ond rydym ni'n cydnabod bod rhaid i ni fynd i'r afael â materion eraill hefyd o ran amrywiaeth. Ond mae mwy o fenywod yn y Senedd yn adlewyrchu cyfansoddiad rhywedd Cymru yn llawer gwell: sy'n beth da i wleidyddiaeth, da i gynrychiolaeth, a da ar gyfer llunio polisïau. A dyna'r hyn sy'n dod drwodd o ran cydnabyddiaeth i bwysigrwydd y Bil hwn heddiw.

Fe wnes i sylwadau am y materion o ran cymhwysedd, a gyda phob parch, yn fy natganiad llafar heddiw, Llywydd. Ond rydym ni'n bwrw ymlaen ag ewyllys y Senedd, sy'n cymeradwyo argymhellion y pwyllgor diben arbennig, ac rwyf i wedi gwneud y datganiad hwnnw. Fe ddywedais i, yn fy marn i, y byddai darpariaethau'r Bil o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.

And I think that what is important is that we look at the purpose of the Bill. You've commented on the purpose of the Bill, Darren. The purpose of the Bill is to establish a more effective Senedd, and, as such, the Bill is within the Senedd's competence. And I think that point about purpose is crucial to this. Because, if you look at the test laid down in the Government of Wales Act 2006, and I'll quote:

'The question whether a provision of an Act of the Senedd relates to a reserved matter is determined by reference to the purpose of the provision, having regard (among other things) to its effect in all the circumstances. '

That's the test. That's the test about competence. The purpose of this Bill is to establish a more effective Senedd. Surely we can unite on that goal, to deliver a more effective Senedd? 

I will comment on the point about the timetable, because it is important that, in terms of the special purpose committee's report, 'Reforming our Senedd: A stronger voice for the people of Wales', it did set out an ambitious timetable to implement Senedd reform in time for our next scheduled Senedd elections in 2026. And the Trefnydd did explain—and I know this—in her letter to the Business Committee, which you'll be aware of, of course, Darren, that the timetable proposed by the Welsh Government is fundamental to maintaining a pathway to implementing the measures in time for the 2026 Senedd elections. So, we are working to ensure that the measures are in place ahead of that election.

And it is part of the package of Senedd reform, along with the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill. Last week, we debated that, we took that through, and there is that important point that this is part of that package of Senedd reform. A delay of even a month to the passage of the Bill—. And this is important for all the stakeholders and, indeed, the committee, obviously, the Senedd reform committee, to scrutinise the Bill. A delay of even a month to the passage of the Bill would have implications for that implementation work, for electoral administrators and political parties to have time to prepare for the election after the relevant legislation is made. I think it does go back to the fact that this is a journey that we've been on—an extensive journey—which has involved all those stakeholders that I have referred to. And it is about civic society; it is about the opportunity that we have to deliver that more representative and effective legislature for Wales, and I think we have a commitment to do that.

I just want to pick up some of your more technical points—I'm sure we'll discuss this in the Senedd reform committee. The rules in this Bill don't prevent a zipping approach. A list that alternates between candidates who are women and candidates who are not women will be fully compliant with the vertical rules, as long as at least half the candidates are women. And, by requiring that a woman follows any candidate who is not a woman on a list, the rules make sure that women are, at the very least, placed in every other place on a list. But should a list have a woman directly after another woman on a list, that would be a compliant list. Now, we will look at all these issues as we move forward into the scrutiny.

I think it is really important that you raise these issues about diversity, and the ways in which we can take this forward, because this is about—.The special purpose committee looked at this very carefully—whether we'll hear from the Chair of that committee. They looked, on a cross-party basis—and I think you were involved in some of those discussions—at diversity quotas, for possible implementation sometime in the future. But, in the meantime, the steps that we can take, in parallel with gender quotas, I think, are important.

You know that I've said in my oral statement that we're encouraging political parties to publish diversity and inclusion strategies for Welsh elections. So, I'm taking it, from what you're saying, Darren, that you will—the Welsh Conservatives will—publish your diversity and inclusion strategies. I know that all of the organisations—the Electoral Reform Society and WEN Wales—will want to encourage, want to support. They've been working with political parties across the Chamber. We'll need to do that, in terms of preparing, to ensure that we have greater transparency around diversity information for Senedd candidates. That's also ongoing, and we're exploring how we may be able to encourage and support political parties to do more in this area.

Now, I think what is most important is that women are the under-represented majority in this Senedd—certainly, I would have to say, within the Welsh Conservative group—so, our focus for now—[Interruption.] So, our focus for now is on gender quotas. I recall very fondly, actually, my memories of talking to—[Interruption.]

Ac rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod ni'n edrych ar ddiben y Bil. Fe wnaethoch chi sylwadau ar ddiben y Bil, Darren. Diben y Bil yw sefydlu Senedd fwy effeithiol ac, oherwydd hynny, mae'r Bil o fewn cymhwysedd y Senedd. Ac rwy'n credu bod y pwynt hwnnw ynglŷn â'r diben yn hanfodol yn hyn o beth. Oherwydd, os edrychwch chi ar y prawf a bennwyd yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006, ac rwy'n dyfynnu:

'Penderfynir a yw darpariaeth Deddf Senedd Cymru yn ymwneud â mater a gedwir yn ôl trwy gyfeirio at ddiben y ddarpariaeth, gan ystyried (ymysg pethau eraill) ei heffaith yn yr holl amgylchiadau.' 

Dyna'r prawf. Dyna yw'r prawf am gymhwysedd. Diben y Bil hwn yw sefydlu Senedd fwy effeithiol. Siawns y gallwn ni gytuno ar y nod hwnnw, i sicrhau Senedd fwy effeithiol?

Rwyf i am wneud sylwadau ar y pwynt am yr amserlen, oherwydd mae'n bwysig, o ran adroddiad y pwyllgor diben arbennig, 'Diwygio ein Senedd: Llais cryfach i bobl Cymru', roedd yn nodi amserlen uchelgeisiol i weithredu diwygio'r Senedd mewn da bryd ar gyfer ein hetholiadau nesaf i'r Senedd yn 2026. Ac fe esboniodd  y Trefnydd—ac rwy'n gwybod hyn—yn ei llythyr hi at y Pwyllgor Busnes, fel rydych chi'n ymwybodol, wrth gwrs, Darren, bod yr amserlen a gynigiwyd gan Lywodraeth Cymru yn sylfaenol ar gyfer cynnal llwybr at weithredu'r mesurau mewn da bryd ar gyfer etholiadau'r Senedd 2026. Felly, rydym ni'n gweithio i sicrhau y bydd y mesurau ar waith cyn yr etholiad hwnnw.

Ac mae hyn yn rhan o becyn diwygio'r Senedd, ynghyd â Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau). Yr wythnos diwethaf, roeddem ni'n trafod hynny, fe wnaethom ni dywys hynny drwodd, ac mae'r pwynt pwysig hwnnw sef fod hyn yn rhan o'r pecyn hwnnw o ddiwygiadau i'r Senedd. Byddai oedi hynt y Bil am fis hyd yn oed—. Ac mae hyn yn bwysig i'r rhanddeiliaid i gyd ac, yn wir, i'r pwyllgor, yn amlwg, pwyllgor diwygio'r Senedd, allu craffu ar y Bil. Fe fyddai oedi hynt y Bil am fis hyd yn oed yn arwain at oblygiadau ar gyfer y gwaith gweithredu hwnnw, i weinyddwyr etholiadol a phleidiau gwleidyddol fod ag amser i baratoi ar gyfer yr etholiad ar ôl i'r ddeddfwriaeth berthnasol gael ei llunio. Rwy'n credu bod hyn yn dychwelyd at y ffaith mai taith yw hon yr ydym ni wedi bod arni—taith ar raddfa fawr—sydd wedi cynnwys y rhanddeiliaid hynny i gyd yr wyf i wedi cyfeirio atyn nhw. Mae'n ymwneud â'r gymdeithas ddinesig; mae'n ymwneud a'r cyfle sydd gennym ni i gyflawni'r ddeddfwrfa honno i Gymru a fydd yn fwy cynrychioliadol ac effeithiol, ac rwy'n credu ein bod ni wedi ein hymrwymo i gyflawni hynny.

Fe hoffwn i godi rhai o'ch pwyntiau mwy technegol—rwy'n siŵr y byddwn ni'n trafod hyn ym mhwyllgor diwygio'r Senedd. Nid yw'r rheolau yn y Bil hwn yn atal dull am-yn-eilio. Bydd rhestr sy'n mynd am yn ail rhwng ymgeiswyr sy'n fenywod ac ymgeiswyr nad ydyn nhw'n fenywod yn cydymffurfio yn gyfan gwbl â'r rheolau fertigol, cyhyd â bod o leiaf hanner yr ymgeiswyr yn fenywod. A thrwy fynnu bod menyw yn dilyn unrhyw ymgeisydd nad ydyw'n fenyw ar restr, mae'r rheolau yn sicrhau y bydd menywod, o leiaf, yn cael eu rhoi ym mhob man arall ar restr. Ond pe byddai rhestr yn rhoi menyw yn union syth ar ôl menyw arall, fe fyddai'r rhestr honno yn cydymffurfio. Nawr, fe fyddwn ni'n edrych ar y materion hyn i gyd wrth i ni symud ymlaen at y gwaith craffu.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i chi godi'r materion hyn am amrywiaeth, a'r ffyrdd y gallwn ni fwrw ymlaen â hyn, oherwydd mae hyn yn ymwneud—. Fe edrychodd y pwyllgor diben arbennig ar hyn yn ofalus iawn—ac fe fyddwn ni'n clywed oddi wrth Gadeirydd y pwyllgor hwnnw. Roedden nhw'n edrych, ar sail drawsbleidiol—ac rwy'n credu eich bod chi'n rhan o rai o'r trafodaethau hynny—ar gwotâu amrywiaeth, i'w gweithredu rywbryd yn y dyfodol. Ond, yn y cyfamser, mae'r camau y gallwn ni eu cymryd, ochr yn ochr â chwotâu rhywedd, yn fy marn i, yn bwysig.

Fe wyddoch chi fy mod i wedi dweud yn fy natganiad llafar ein bod ni'n annog y pleidiau gwleidyddol i gyhoeddi strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer etholiadau Cymru. Felly, rwy'n cymryd, o'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud, Darren, y byddwch chi—y bydd y Ceidwadwyr Cymreig—yn cyhoeddi eich strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant. Fe wn i y bydd pob un o'r sefydliadau—y Gymdeithas Diwygio Etholiadol a RhCM Cymru—eisiau annog, yn awyddus i gefnogi hyn. Maen nhw wedi bod yn gweithio gyda phleidiau gwleidyddol ar draws y Siambr. Fe fydd angen i ni wneud hynny, o ran y paratoadau, i sicrhau y bydd tryloywder gennym ni o ran gwybodaeth ynglŷn ag amrywiaeth ar gyfer ymgeiswyr i'r Senedd. Mae hynny'n parhau, ac rydym ni'n archwilio sut y gallwn ni annog a chefnogi'r pleidiau gwleidyddol i wneud rhagor yn y maes hwn.

Nawr, rwy'n credu mai'r peth pwysicaf yw mai menywod yw'r mwyafrif sydd heb gynrychiolaeth ddigonol yn y Senedd hon—yn sicr, fe fyddai'n rhaid i mi ddweud, yng ngrŵp y Ceidwadwyr Cymreig—felly, ein canolbwynt ni am y tro—[Torri ar draws.] Felly, ein canolbwynt ni am y tro yw'r cwotâu rhywedd. Mae atgofion melys iawn gennyf i, mewn gwirionedd, o siarad â nhw—[Torri ar draws.]

15:20

I'd like to hear the Minister now, if you can show a bit of silence.

Fe hoffwn i glywed y Gweinidog nawr, os gallwch chi ddistewi ychydig bach.

I'll finish on this point, because I will focus on the very important—[Interruption.]

Fe wnaf orffen gyda'r pwynt hwn, gan fy mod i am ganolbwyntio ar rywbeth pwysig iawn—[Torri ar draws.]

Can we allow the Minister to continue?

A gawn ni adael i'r Gweinidog fynd yn ei blaen?

Diolch yn fawr, Llywydd. This is why we need a gender-balanced Senedd. 

Diolch yn fawr, Llywydd. Dyma pam mae angen Senedd â chydbwysedd rhwng y rhywiau arnom ni.

Thank you. Think about the language you use, even when the microphone is not on. The Minister to continue, please.

Diolch i chi. Ystyriwch yr iaith a ddefnyddiwch chi, hyd yn oed pan na fydd y meicroffon yn codi'r sain. Y Gweinidog i fynd yn ei blaen, os gwelwch chi'n dda.

I was going to say that I do miss the informed engagement that I had with some of your former colleagues. I'm delighted that the Welsh Conservative women Members have come to our women's caucus meetings, and, in fact, your former colleagues—Welsh Conservative colleagues. I recall Suzy Davies, who actually is involved, I believe, as a trustee of WEN Wales, really talking and engaging with us. The women's caucus, I think, is really important.

Only two weeks ago, I was in Ireland hearing about the beneficial impact of gender quotas—as I've said, 130 countries across the world. I'm glad that you see that this is an important Bill, and that you do agree with the Government that we need more diversity. This Bill will help us move for more diversity, but it will move for representation—for gender representation—for the most under-represented people in Wales in this Chamber. I very much look forward to this scrutiny and the engagement that we'll have, but please listen to the people outside this Chamber as well, who have helped take us on this journey. Diolch yn fawr.

Roeddwn i am ddweud fy mod i'n gweld eisiau'r ymgysylltiad deallus a gefais i â rhai o'ch cyn-Aelodau. Rwy'n falch iawn fod Aelodau benywaidd y Ceidwadwyr Cymreig wedi dod i'n cyfarfodydd cawcws y menywod, ac, mewn gwirionedd, eich cyn-Aelod—cyd-Aelod yn y Ceidwadwyr Cymreig. Rwy'n gallu cofio Suzy Davies, sydd â rhan rwy'n credu, fel ymddiriedolwr RhCM Cymru, yn siarad ac ymgysylltu yn wirioneddol â ni. Mae cawcws y merched, yn fy marn i, yn bwysig iawn.

Dim ond pythefnos yn ôl, roeddwn i yn Iwerddon yn clywed am effaith fuddiol cwotâu rhywedd—fel dywedais i, mewn 130 o wledydd ledled y byd. Rwy'n falch eich bod chi'n deall bod hwn yn Fil pwysig, a'ch bod chi'n cytuno â'r Llywodraeth ynglŷn â'r angen am fwy o amrywiaeth. Fe fydd y Bil hwn yn ein helpu ni i symud at fwy o amrywiaeth, ond fe fydd yn symud at gynrychiolaeth—o ran cynrychiolaeth rhywedd—er mwyn y bobl yng Nghymru sydd â'r gynrychiolaeth leiaf yn y Siambr hon. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at y gwaith craffu hwn a'r ymgysylltu a gawn ni ond, os gwelwch chi'n dda, gwrandewch ar y bobl y tu allan i'r Siambr hon hefyd, sydd wedi estyn cymorth i'n dwyn ni ar y daith hon. Diolch yn fawr.

Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw. Hir yw pob ymaros, a dwi’n falch o weld y Bil pwysig yma yn dechrau ar ei daith drwy’r Senedd heddiw. Mae’n amserol ein bod yn trafod y Bil yn dilyn cwblhau Cyfnod 2 Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) yn llwyddiannus wythnos diwethaf, gan fod darpariaethau’r ddau Fil yn ategu ei gilydd ac yn rhan greiddiol o’r pecyn cytunedig ar gyfer diwygio’r Senedd sydd wedi’i gytuno gan ddwy ran o dair o Aelodau'r Senedd yma, a hefyd, wrth gwrs, wedi’i gytuno gan strwythurau democrataidd Plaid Cymru a’r Blaid Lafur.

Fel agweddau eraill ar y pecyn, dydy o ddim yn cyflawni ein holl ddyheadau ar unwaith, wrth gwrs, ond a ydy’r Gweinidog yn cytuno mai’r peth pwysig yn achos y Bil yma, fel y Bil cyntaf, yw cael y diwygiadau ar waith erbyn 2026? Roeddwn yn falch o glywed ymrwymiad y Llywodraeth, felly, i weithio efo Aelodau i sicrhau bod y Bil yn cyrraedd y llyfr statud, ac mi rwyf innau yn edrych ymlaen at ddechrau ar y gwaith craffu yfory yn y Pwyllgor Biliau Diwygio, pan ddaw’r Gweinidog a’i swyddogion ger ein bron, gan nad oes amser i’w wastraffu.

Y nod canolog sy’n gyrru popeth yw creu Senedd fwy effeithiol ar ran ac ar gyfer pobl Cymru. Agwedd arall, felly, ar ehangu cynrychiolaeth ac effeithiolrwydd y Senedd yw hyn, yn union yn yr un modd ag ehangu nifer yr Aelodau a chyflwyno system etholiadol lle etholir pob Aelod yn llwyr drwy gynrychiolaeth gyfrannol. Fe fydd hyn yn gwneud y Senedd yn fwy cynrychioladol o’r bobl a’r genedl y mae’n anelu i’w cynrychioli ac yn gwneud y sefydliad yn fwy effeithiol.

Mae Senedd lle mae merched, sy’n fwyafrif o boblogaeth Cymru yn ôl cyfrifiad 2021, yn parhau’n lleiafrif yn effeithio’n andwyol ar allu’r Senedd i weithredu’n effeithiol ac ar ei gallu i adlewyrchu’n gyflawn y wlad y mae’n ceisio ei chynrychioli. Does bosibl y byddai’n llesteirio cyflawniad y nod canolog sy’n sail i ddiwygio’r Senedd, sef i greu sefydliad mwy pwrpasol a grymus i gario allan ewyllys ddemocrataidd pobl Cymru, os ydym yn ailgreu ar raddfa fwy eang, mewn Senedd o 96 Aelod, y methiant sydd wedi bod i greu Senedd sy’n adlewyrchu’r boblogaeth honno ym mhob Senedd o 60 Aelod, heblaw am y cyfnod 2003 i 2007.

Mae’n glir, fel dywedodd y Gweinidog, fod gennym ni broblem ddifrifol lle mai dim ond 31 y cant o ymgeiswyr yn etholiad Senedd 2021 oedd yn ferched. Rydym ni wedi clywed bod deddfwrfeydd sydd fwy neu lai yn gytbwys o ran rhywedd, yn ogystal ag adlewyrchu a chynrychioli’r boblogaeth yn well, yn fwy effeithiol o ran ystod eu harbenigeddau polisi, o ran integriti mewn bywyd cyhoeddus ac o ran datblygu arddulliau arweinyddol gwahanol. Mae'n glir hefyd fod mecanwaith o’r math yma yn codi’r bar i bawb ac yn gwella safon ein gwleidyddiaeth i bawb. Democratiaeth sy'n elwa. Mae’n amlwg, os am warantu bod y Senedd newydd yn driw i’r addewid, y bydd angen i’r pleidiau gwleidyddol i gyd chwarae rhan yn hynny, ac mae’r Bil yma yn darparu mecanwaith statudol clir ac ymarferol er mwyn ceisio sicrhau hynny.

Rydym ni eisoes wedi clywed lot o sŵn o du’r Ceidwadwyr—ac mi glywn ni mwy, dwi'n siŵr—am yr hyn nad ydy'r Bil yn ei wneud. Ond, beth am ganolbwyntio ar yr hyn mae'r Bil yn ei wneud? Mae'n cyflwyno mecanwaith bragmataidd fydd yn gweithredu o fewn y cyfundrefnau seneddol, etholiadol a democrataidd sy’n gyfarwydd i ni, ac mae’r Bil cyntaf yn eu datblygu ymhellach, y system o restrau rhanbarthol, y broses o enwebu i fod yn ymgeisydd, ac yn y blaen.

Yn ogystal â bod y genedl gyntaf ym Mhrydain i gael gwared ar y drefn hen ffasiwn cyntaf i’r felin ar lefel genedlaethol, a'i chyfnewid am system gynrychiolaeth gyfrannol, Cymru fydd y wlad gyntaf ym Mhrydain hefyd i gyflwyno cwotâu rhywedd ar lefel seneddol. Mae hyn yn ddatblygiad radical ac arloesol gyda’n Senedd ni yn arwain, ac yn arwydd o’r wlad annibynnol, uchelgeisiol yr ydym yn gweithio tuag at ei chreu, lle bydd Aelodau yn ein deddfwrfa genedlaethol yn adlewyrchu’r boblogaeth.

A man cychwyn yn unig yw hyn, wrth gwrs. Ac i’r rheini sydd ddim eto’n rhannu ein huchelgais o ran dyfodol cyfansoddiadol Cymru, mae hyn yn arwydd o’n difrifoldeb i greu Senedd go iawn, aeddfed ac effeithiol, lle rydym yn gallu bod yn aeddfed hefyd am farn wahanol ar fater cymhwysedd, sydd ddim mewn unrhyw ffordd—fel mae llythyr y Llywydd ei hun i’r Pwyllgor Biliau Diwygio yn cydnabod—yn atal y Senedd rhag gwneud popeth yn ei gallu i roi’r Bil yma ar y llyfrau statud, mewn lle erbyn 2026, a dyna fyddwn ni’n gweithio’n adeiladol i geisio ei gyflawni. Nid er ein mwyn ni y mae hyn, y rhai ohonom ni sydd yma rŵan, ond er mwyn pobl Cymru a'u Senedd nhw.

Thank you, Minister, for the statement today. It's been a long time coming, and I'm pleased to see this important Bill starting its journey through the Senedd today. It is timely that we are discussing the Bill today, following the successful completion of Stage 2 of the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill last week, given that the provisions of the two Bills complement each other and are a core part of the agreed package of Senedd reform measures agreed by two thirds of the Members of the Senedd here, and also agreed by the democratic structures of Plaid Cymru and the Labour Party.

Like other aspects of the package, it does not fulfil all of our aspirations at once, of course, but does the Minister agree that the important thing in the case of this Bill, like the first Bill, is to have the reforms in place by 2026? I was pleased to hear the Government's commitment to work with Members to ensure that the Bill does reach the statute book, and I am looking forward to starting the scrutiny work tomorrow in the Reform Bill Committee, when the Minister and her officials appear before us, as there is no time to waste.

The central aim driving everything is the creation of a more effective Senedd on behalf of, and for, the people of Wales. This is another aspect, therefore, of expanding the representation and effectiveness of the Senedd, in exactly the same way as expanding the number of Members and introducing an electoral system where all Members are elected entirely through proportional representation. This will make the Senedd more representative of the people and the nation that it aims to represent, and will make the institution more effective.

A Senedd where women, who are the majority of the Welsh population according to the 2021 census, remain a minority adversely affects the Senedd's ability to operate effectively, and its ability to fully reflect the country that it tries to represent. It would surely hinder the achievement of the central aim forming the basis for Senedd reform, namely to create a more purposeful and powerful institution to carry out the democratic will of the people of Wales, if we were to recreate on a wider scale, in a Senedd of 96 Members, the failure that there has been to create a Senedd that reflects the population in every Senedd of 60 Members, other than during the period between 2003 and 2007.

It is clear, as the Minister said, that we have a serious problem when only 31 per cent of candidates in the 2021 Senedd election were women. And we have heard that legislatures that are more or less balanced in terms of gender, as well as reflecting and representing the population better, are more effective in terms of the range of policy expertise, in terms of integrity in public life and in terms of developing different leadership styles. It's also clear that this kind of mechanism raises the bar for everyone, and improves the quality of our politics for everyone. It is democracy that benefits. It's clear that, if we want to guarantee that the new Senedd remains true to that commitment, all of the political parties will need to play a part in that, and this Bill does provide a clear and practical statutory mechanism to try to ensure that.

We have already heard a lot of noise from the Conservatives—and we'll hear more, I'm sure—about what the Bill does not do. But, what about focusing on what it does do? It introduces a pragmatic mechanism that will operate within the parliamentary, electoral and democratic systems that we are familiar with, and that the first Bill develops further, the system of regional lists, the process of nominating candidates, and so forth. 

As well as being the first nation in Britain to get rid of the old-fashioned first-past-the-post system at national level, in exchange for a system of proportional representation, Wales will also be the first country in Britain to introduce gender quotas at the parliamentary level. This is a radical and innovative development, with our Senedd leading the way, and it's a sign of the ambitious, independent country that we are working towards creating, where Members of the national legislature reflect the population.

And, of course, this is only a starting point. And for those who do not yet share our ambition regarding the constitutional future of Wales, it is a sign of our seriousness in creating a Senedd that is properly mature and effective, a place where we can also be mature about a difference of opinion on the issue of competence, which does not in any way—as the Llywydd’s own letter to the Reform Bill Committee acknowledges—prevent the Senedd from doing everything in its power to put this Bill on the statute books, in place by 2026, and that is what we will be working constructively to try to do. Because this is not for our sake, those of us who are here now, but for the people of Wales and their Senedd.

15:25

Diolch yn fawr, Heledd Fychan. This is an exciting afternoon; this is a really important afternoon for us in our Senedd. The electoral candidate lists Bill is, as you said, a part of that package of reforms to deliver our commitment to make the Senedd a more effective legislature for and on behalf of the people of Wales. I see it very much in the spirit of the well-being of future generations, of our young people and what they foresee as their opportunities to participate and succeed and take on from the roles that we have played. And, of course, the work has been done—so much of the work has been done. And I think this is the point, that the scrutiny that now needs to happen is the scrutiny of the Bill, but the evidence that we've got that has led, through the special purpose committee, to this Bill is extensive. I'll just reflect on that.

The majority of Senedd Members in July 2022 voted for this. We voted for this, the whole package of Senedd reform. We voted here in this Senedd and it does reflect that commitment in the co-operation agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru. I was a Member, and I can't remember how many of us, the men and women who are here today, together, were part of 2003, that second—. I know that Elin Jones, the Llywydd, was, because we're one of the four remaining class of 1999. But, in 2003, it was extraordinary that we had 50 per cent women. All over the world, people were asking, 'Where is this place, Wales? How did you get 50 per cent? How did you manage it?' Well, if you look at the figures, we managed it mainly because some political parties took positive action. Indeed, the Labour Party having taken positive action from day 1 back in 1998, 1999 through our twinning system. We've always outnumbered the men, haven't we, in our Labour group? Quite effectively. And, indeed, in the Cabinet as well. This is about positive action actually turning into legislation that actually means that everyone can benefit from that.

I just want to say that, in terms of the ways in which we want to take this forward and the purpose—. The crucial point is the purpose in relation to competence. A more gender-balanced legislature is shown to strengthen its legitimacy—it's crucial—the legitimacy of us representing the people of Wales. Growth in the number of women parliamentarians, evidence shows, can revitalise democracy, and also ensure that interest in politics among women voters increases, when there are more women candidates.

I was in Ireland a couple of weeks ago. When they actually started introducing quotas, from a very, very low base, in Ireland, they had 90 per cent more women candidates in the election, and then over 40 per cent more were elected. I met with some businesswomen, women from academia—not political women—at a St David's Day event. They were striving, through business, commerce, the public sector, the third sector, to deliver for the people of the Republic, for the people of Ireland, but particularly to get women's interests at the forefront. And they said, 'We do need to have women in the Dáil, we need to have that representation'. Evidence from Ireland, Europe, and across the world shows that gender quotas can be effective in bringing, as I said, more women into politics.

I'm grateful for your points. We will then move forward in terms of the scrutiny. Can I just also say that this is about role models? We have young people here in the Chamber—I'm not sure how many are here with us. And we had a lot of women here last week, questioning the Counsel General about the appalling way in which the 1950s women were treated, about losing their pensions. Delyth Jewell asked a question of the Counsel General. The Chamber was packed with women from the 1950s and 1960s who've lost out on their pension—all generations of women are interested in this point. And how thrilled they were to hear the Counsel General speak up on their behalf. I've had that feedback from constituents, and I hope, all across the Chamber, you will have that too. But to quote Hillary Clinton, 'You can't be it if you can't see it'. We need women in positions of leadership for the women and girls of Wales. Newly elected women—and we will get many more of them as a result of this—can act as catalysts for other women to stand for election.

Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Mae hwn yn brynhawn cyffrous; mae hwn yn brynhawn pwysig iawn i ni yn ein Senedd. Mae'r rhestr ymgeiswyr etholiadol yn rhan o'r pecyn hwnnw o ddiwygiadau, fel roeddech chi'n dweud, i gyflawni ein hymrwymiad i lunio Senedd sy'n ddeddfwrfa fwy effeithiol ar gyfer ac ar ran pobl Cymru. Rwy'n gweld hynny'n eglur iawn yn ysbryd llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ein pobl ifanc a'r hyn y maen nhw'n ei ragweld a fydd yn gyfleoedd i gyfranogi a dilyn ymlaen ar y gwaith a wnaethom ni. Ac, wrth gwrs, mae'r gwaith wedi ei wneud—mae cymaint o'r gwaith wedi ei wneud. Ac rwy'n credu mai dyma'r pwynt, mai'r craffu y mae angen iddo ddigwydd nawr yw craffu ar y Bil, ond mae'r dystiolaeth sydd gennym ni sydd wedi arwain, drwy'r pwyllgor diben arbennig, at y Bil hwn, yn eang iawn. Rwyf i am sôn ychydig bach am hynny.

Pleidleisiodd mwyafrif o Aelodau'r Senedd o blaid hyn ym mis Gorffennaf 2022. Fe wnaethon ni bleidleisio am hyn, y pecyn cyfan o ddiwygiadau i'r Senedd. Fe wnaethon ni bleidleisio yma yn y Senedd hon ac roedd hynny'n adlewyrchu'r ymrwymiad arbennig hwnnw yn y cytundeb cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru. Roeddwn i'n Aelod, ac nid wyf i'n gallu cofio faint ohonom ni, y dynion a'r menywod sydd yma heddiw, gyda'i gilydd, oedd yn rhan o 2003, yr ail un—. Fe wn i Elin Jones, y Llywydd, fod yno oherwydd ein bod ni'n un o'r pedwar sydd ar ôl o ddosbarth 1999. Ond, yn 2003, roedd hi'n rhyfeddol bod gennym ni 50 y cant yn fenywod. Ar draws y byd, roedd pobl yn gofyn, 'Ym mha le y mae'r wlad hon, Cymru? Sut wnaethoch chi gyrraedd 50 y cant? Sut wnaethoch chi lwyddo i wneud hynny?' Wel, os edrychwch chi ar y ffigurau, fe wnaethom ni lwyddo yn bennaf oherwydd bod rhai pleidiau gwleidyddol wedi cymryd camau cadarnhaol. Yn wir, mae'r Blaid Lafur wedi cymryd camau cadarnhaol o'r diwrnod cyntaf yn ôl ym 1998, 1999 trwy ein system gefeillio. Mae mwy ohonom ni'r menywod wedi bod na dynion, onid ydym ni, yn ein grŵp Llafur ni? Yn effeithiol iawn. Ac yn wir, yn y Cabinet hefyd. Mae'n ymwneud â gweithredu cadarnhaol sy'n troi yn ddeddfwriaeth sy'n golygu y gall pawb elwa ar hynny, mewn gwirionedd.

Fe hoffwn i ddweud, o ran y ffyrdd yr ydym ni'n awyddus i fwrw ymlaen â hyn a'r diben—. Y pwynt hanfodol yw'r diben o ran cymhwysedd. Fe ddangosir bod deddfwrfa sydd â mwy o gydbwysedd rhwng y rhywiau yn atgyfnerthu ei dilysrwydd hi—mae hynny'n hanfodol—ein dilysrwydd ni wrth gynrychioli pobl Cymru. Fe all cynnydd yn nifer aelodau benywaidd, yn ôl y dystiolaeth, adfywio democratiaeth, a sicrhau bod diddordeb mewn gwleidyddiaeth ymhlith pleidleiswyr benywaidd yn cynyddu hefyd, pan fyddwch chi â mwy o ymgeiswyr benywaidd.

Roeddwn i yn Iwerddon rai wythnosau yn ôl. Pan wnaethon nhw ddechrau cyflwyno cwotâu, o sylfaen isel iawn yn Iwerddon, mewn gwirionedd, roedd ganddyn nhw 90 y cant yn fwy o ymgeiswyr benywaidd yn yr etholiad, ac yna fe etholwyd dros 40 y cant eto. Fe gwrddais i â rhai menywod busnes, menywod o'r byd academaidd—nid menywod gwleidyddol—mewn digwyddiad ar Ddydd Gŵyl Dewi. Roedden nhw'n ymdrechu, drwy fusnes, masnach, y sector cyhoeddus, y trydydd sector, i gyflawni er mwyn pobl y Weriniaeth, ar ran pobl Iwerddon, ond yn arbennig ar gyfer rhoi buddiannau menywod yn flaenllaw. Ac roedden nhw'n dweud, 'Mae angen i ni fod â menywod yn y Dáil, mae angen i ni fod â'r gynrychiolaeth honno'. Mae tystiolaeth o Iwerddon, Ewrop ac ar draws y byd yn dangos y gall cwotâu rhywedd fod yn effeithiol o ran tynnu mwy o fenywod i wleidyddiaeth, fel dywedais i.

Rwy'n ddiolchgar am eich pwyntiau chi. Rydym ni am symud ymlaen wedyn o ran y gwaith craffu. A gaf i ddweud hefyd bod hyn yn ymwneud â bod yn esiampl? Mae gennym ni bobl ifanc yma yn y Siambr—nid wyf i'n siŵr faint ohonyn nhw sydd yma gyda ni. Ac roedd gennym ni lawer o fenywod yma'r wythnos diwethaf, yn holi'r Cwnsler Cyffredinol am y ffordd ofnadwy y cafodd menywod y 1950au eu trin, ynghylch colli eu pensiynau. Fe ofynnodd Delyth Jewell gwestiwn i'r Cwnsler Cyffredinol. Roedd y Siambr yn llawn menywod o'r 1950au a'r 1960au sydd ar eu colled o ran eu pensiwn—mae pob cenhedlaeth o fenywod â diddordeb yn y pwynt hwn. A pha mor falch yr oedden nhw o glywed y Cwnsler Cyffredinol yn siarad ar eu rhan nhw. Rwyf i wedi cael yr adborth i'r perwyl hwnnw oddi wrth etholwyr, ac rwy'n gobeithio, ar draws y Siambr, eich bod chwithau wedi cael hynny hefyd. Ond chwedl Hillary Clinton, 'You can't be it if you can't see it'.' Mae angen menywod arnom ni mewn swyddi arweinyddiaeth er mwyn y menywod a'r merched yng Nghymru. Menywod sydd newydd eu hethol—ac fe gawn ni lawer mwy ohonyn nhw o ganlyniad i hyn—yn gallu gweithredu fel catalyddion i gael menywod eraill i sefyll mewn etholiad.

15:30

Thank you, Minister, for your statement today. I think you make a really important point about parliaments that properly represent their communities making better, more informed decisions than those that do not. And so, as one of our original Welsh legislators, I'd like to start by asking what your personal reflections are on how having a comparatively high level of women Assembly Members and Members of the Senedd has helped this Senedd be more effective in its decision making.

Secondly, I note your comments around the experience from Ireland, and your comments in reply to the previous Member that, since the country's inaugural gender quota election in 2016, the number of women candidates contesting there has increased by 90 per cent, while the number of women elected has increased by 44 per cent. However, looking at that example of the Irish Parliament itself, men still outnumber women by around 3.5:1. So, I'd be grateful if you could elaborate on how, if the Welsh Government's proposals are taken forward, mechanisms will be put in place to ensure that a quota doesn't become the end of the issue, and that real change is delivered.

Diolch yn fawr, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn am seneddau sy'n cynrychioli eu cymunedau yn briodol ar gyfer gwneud penderfyniadau sy'n well, yn fwy deallus na'r rhai nad ydyn nhw'n gwneud felly. Ac felly, yn un o'n deddfwyr Cymreig gwreiddiol, fe hoffwn i ddechrau drwy ofyn beth yw eich myfyrdodau personol chi ar sut mae bod â chyfradd gymharol uchel o Aelodau Cynulliad benywaidd ac Aelodau'r Senedd wedi helpu'r Senedd hon i fod yn fwy effeithiol o ran gwneud penderfyniadau.

Yn ail, rwy'n nodi eich sylwadau ynghylch y profiad yn Iwerddon, a'ch sylwadau wrth ymateb i'r Aelod blaenorol, ers etholiad cwota rhywedd cyntaf y wlad yn 2016, bod nifer yr ymgeiswyr benywaidd sy'n ymgeisio yno wedi cynyddu 90 y cant, tra bod nifer y menywod a etholwyd wedi cynyddu 44 y cant. Serch hynny, o edrych ar yr enghraifft honno o Senedd Iwerddon ei hun, mae'r dynion yn fwy niferus na'r menywod yn ôl cymhareb o tua 3.5:1. Felly, fe fyddwn yn ddiolchgar pe byddech chi'n ymhelaethu ar sut, os caiff cynigion Llywodraeth Cymru eu dwyn ymlaen, y bydd mecanweithiau yn cael eu rhoi ar waith i sicrhau nad yw cwotâu yn ddiwedd ar y mater, ac y bydd newid gwirioneddol yn cael ei gyflawni.

Diolch yn fawr, Vikki Howells. I'm always a bit reticent about reflecting on personal experience, but I served, before I came to this Senedd, in a local authority—and, I have to say, in a Labour group—where there were very, very, few women. Many of you will have had that experience, when the meetings often were opened by the leader and the chair saying, 'Good evening, boys'. That's the way the world was, many decades ago here in Wales. Because we certainly weren't recognised actually as existing as women. I never actually succeeded to get any further than being vice-chair of a committee at local government level. So, that was why, when we came forward with our 'Yes for Wales' campaign, which many of you were involved in, we actually had a campaign for fair representation of women, which Plaid Cymru, the Liberal Democrats and Labour women were involved in.

I have to pay tribute to the late Val Feld, who was one of the first elected Members of this Senedd and sadly died—we've got the purple plaque in remembrance of her—and how she managed to get into our Government of Wales legislation the commitment to promote equality of opportunity. But, in a sense, we have lived through extraordinary times to have a Senedd that has seen women in positions of power across the Senedd. As I say, it's not just in Government; it's the Chairs of the committees, it's the Llywydd—Dame Rosemary Butler before the Rt Hon Elin Jones. We've had women being Chair of the standards committee and leader of our group, Vikki. Every woman in this Chamber and over the years has played an important part in creating this Welsh democracy that we're so proud of.

But I think, also, just in terms of what it means, there's plenty of evidence, and I hope that the committee will look at this. Women in politics, and this is from widespread evidence, prioritise different policy and legislative matters, prioritise particular types of work, e.g. constituency work, champion particular ways of working, drive a higher calibre of candidates overall, create role models in positions of political leadership, increase minority representation, and also, interestingly—this is global evidence—decrease corruption and unethical activity. This is where we have got to—[Interruption.] You can look at the evidence, and I'm sure that the committee will do so. This is a real opportunity for Wales and it is an opportunity for the people that we represent. 

Diolch yn fawr, Vikki Howells. Rwyf i'n petruso braidd bob amser wrth fyfyrio ar brofiad personol, ond roeddwn i'n gweithio, cyn i mi ddod i'r Senedd hon, mewn awdurdod lleol—ac, mae'n rhaid i mi ddweud, mewn grŵp Llafur—lle nad oedd llawer iawn o fenywod. Mae llawer ohonoch chi wedi cael y profiad hwnnw, pan fyddai'r cyfarfodydd yn aml yn cael eu hagor gyda'r arweinydd a'r cadeirydd yn ddweud, 'Noswaith dda, bois'. Dyna sut fyd oedd hwnnw, ddegawdau lawer yn ôl yma yng Nghymru. Oherwydd yn sicr nid oeddem ni'n cael ein cydnabod fel menywod mewn gwirionedd. Ni lwyddais i erioed i fynd ymhellach na bod yn is-gadeirydd pwyllgor ar lefel lywodraeth leol. Felly, dyna pam, pan wnaethom ni gyflwyno ein hymgyrch 'Ie dros Gymru', yr oedd llawer ohonoch chi'n rhan o honno, roedd gennym ni ymgyrch dros gynrychiolaeth deg o fenywod, yr oedd Plaid Cymru, y Democratiaid Rhyddfrydol a menywod Llafur yn rhan ohoni.

Mae'n rhaid i mi roi teyrnged i'r ddiweddar Val Feld, a oedd yn un o Aelodau etholedig cyntaf y Senedd hon ac a fu farw yn drist iawn—mae'r plac porffor yma er cof amdani—a sut y llwyddodd hi i gynnwys yr ymrwymiad yn ein deddfwriaeth ni i Lywodraeth Cymru hyrwyddo cyfle cyfartal. Ond, ar un ystyr, rydym ni wedi byw drwy gyfnod eithriadol i fod â Senedd sydd wedi gweld menywod mewn swyddi o rym ar draws y Senedd. Fel dywedais i, nid dim ond yn y Llywodraeth; yn Gadeiryddion pwyllgorau, y Llywydd—Y Fonesig Rosemary Butler cyn y Gwir Anrhydeddus Elin Jones. Rydym ni wedi bod â menywod yn Gadeirydd y pwyllgor safonau ac yn arweinydd ein grŵp ni, Vikki. Mae pob menyw yn y Siambr hon a thros y blynyddoedd wedi bod â rhan bwysig yn lluniad y ddemocratiaeth hon i Gymru'r ydym ni mor falch ohoni.

Ond rwy'n credu, hefyd, o ran yr hyn y mae hynny'n ei olygu, bod digon o dystiolaeth, ac rwy'n gobeithio y bydd y pwyllgor yn ystyried hyn. Mae menywod mewn gwleidyddiaeth, ac mae hyn yn deillio o dystiolaeth eang, yn blaenoriaethu gwahanol faterion polisi a deddfwriaethol, yn blaenoriaethu mathau arbennig o waith, e.e. gwaith etholaethol, a hyrwyddo ffyrdd penodol o weithio, ac ysgogi safon uwch o ymgeiswyr yn gyffredinol, creu esiamplau mewn swyddi o arweinyddiaeth wleidyddol, gan gynyddu cynrychiolaeth lleiafrifoedd, a hefyd, yn ddiddorol—tystiolaeth fyd-eang yw hon—yn cyfyngu ar lygredigaeth a gweithgarwch anfoesegol. Dyma'r lle yr ydym ni wedi ei gyrraedd—[Torri ar draws.] Fe allwch chi edrych ar y dystiolaeth, ac rwy'n siŵr y bydd y pwyllgor yn gwneud felly. Mae hwn yn gyfle gwirioneddol i Gymru ac mae'n gyfle i'r bobl yr ydym ni'n eu cynrychioli. 

15:35

Diolch am y datganiad, Weinidog, ac am amlinellu mor glir mai nod y Bil hwn yw gwella'r ffordd mae'r lle hwn yn cynrychioli Cymru. Achos mae'n rhaid i ni ofyn y cwestiwn pam ein bod yn diwygio'r Senedd, os nad i wella'r modd y mae'n medru creu a chraffu ar bolisi sydd wedi ei anelu at wella bywydau pobl Cymru, achos heb newid amrywiaeth y rhai sy'n cael eu hanfon yma, i eistedd yn y Siambr yma i wneud hynny, ni fydd hynny'n digwydd. Mae'r cam pwysig hwn tuag at wella natur cynrychiolaeth ein cymunedau, cyfoethogi profiadau bywyd gwneuthurwyr polisi, yn un i'w groesawu, i'w gofleidio a'i gefnogi i'r eithaf. Weinidog, ŷch chi'n cytuno fod diwygio'r Senedd heb ddiwygio'r ffordd mae'n medru cynrychioli ein cymunedau drwy'r Bil hwn yn gam gwag, ac y bydd oedi pellach neu ddiffyg gweithredu yn peryglu nid yn unig y broses ddiwygio a'r nod o greu deddfwrfa fwy effeithiol i wasanaethu holl ddinasyddion Cymru, ond hefyd enw da y Senedd yn rhyngwladol? 

Thank you for the statement, Minister, and for outlining so clearly that the aim of this Bill is to improve the way that this place represents Wales. Because we have to ask the question as to why are we reforming the Senedd, if not to improve the way that it is able to create and scrutinise policy that is aimed at improving the lives of the people of Wales, because without changing the diversity of those who are sent here, to sit in this Chamber to do that, that will not happen. This important step towards improving the nature of the representation of our communities, enriching the life experiences of policy makers, is one to be welcomed, and embraced and supported to the fullest degree. Minister, do you agree that reforming the Senedd without reforming the way that it can represent our communities through this Bill is a false step, and that further delay or a lack of action will endanger not only the reform process and the aim of creating a more efficient legislature to serve all the citizens of Wales, but also the reputation of the Senedd internationally? 

Diolch yn fawr, Sioned Williams. I have said this is very much an important part of the package of Senedd reform, and there's no question it is a package. It is a crucial part of that package of reforms to deliver that commitment to make it a more effective legislature for and on behalf of the people of Wales. I think that's why it's so important again to reflect out to what is being said about what we're doing today by others. The Wales TUC general secretary, Shavanah Taj, welcomed the publication of the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill today:

'We share Welsh Government’s ambition for a more diverse Senedd, and know that many Senedd members and other organisations are equally committed to this too. 

'Politics—just like all other aspects of public life—should reflect the communities it serves. We are proud that trade union activists have gone on to take up leading roles in politics and other aspects of civil society.'

'This legislation will ensure that there are measures in place to counter the harmful effects of structural inequalities'—

we were talking about this earlier today—

'racism and other forms of discrimination.... We hope that it gains cross-party support and results in the more representative Senedd our country deserves.' 

Diolch yn fawr, Sioned Williams. Rwyf i wedi dweud bod honno'n rhan bwysig iawn o'r pecyn i ddiwygio'r Senedd, ac nid oes unrhyw amheuaeth mai pecyn ydyw. Mae'n rhan hanfodol o'r pecyn hwnnw o ddiwygiadau i gyflawni'r ymrwymiad i'w gwneud yn ddeddfwrfa fwy effeithiol ar gyfer ac ar ran pobl Cymru. Rwy'n credu mai dyna pam mae hi mor bwysig unwaith eto i fyfyrio ar yr hyn a gaiff ei ddweud gan eraill am yr hyn yr ydym ni'n ei wneud heddiw. Roedd ysgrifennydd cyffredinol TUC Cymru, Shavanah Taj, yn croesawu Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) heddiw:

'Yr un uchelgais sydd gennym ni â Llywodraeth Cymru o ran bod â Senedd fwy amrywiol, ac fe wyddom ni fod llawer o Aelodau'r Senedd a sefydliadau eraill yr un mor ymrwymedig i hyn hefyd. 

'Dylai gwleidyddiaeth—yn union fel pob agwedd arall ar fywyd cyhoeddus—adlewyrchu'r cymunedau a wasanaethir. Rydym ni'n falch fod gweithredwyr yn yr undebau llafur wedi mynd yn eu blaenau i ymgymryd â swyddogaethau blaenllaw mewn gwleidyddiaeth ac agweddau eraill ar gymdeithas sifil.'

'Bydd y ddeddfwriaeth hon yn sicrhau bod mesurau ar waith i wrthsefyll effeithiau niweidiol anghydraddoldebau strwythurol'—

Roeddem ni'n sôn am hyn yn gynharach heddiw—

'hiliaeth a mathau eraill o wahaniaethu... Gobeithiwn y bydd yn ennill cefnogaeth drawsbleidiol ac yn arwain at Senedd fwy cynrychioliadol sy'n deilwng o'n cenedl ni.'

The issue of Senedd competence in this matter was always likely to be contested. As the Legislation, Justice and Constitution Committee will turn its attention to this Bill, as Chair, I will withhold commenting on this issue at the moment, although I should note that, in my former role as Chair of the special purpose committee, we said this matter could be contested and arguments could be finely balanced. I do note that, aside from the issue of competence in this Parliament here and now, this type of legislation is very common internationally and it has been used to ensure that the representation in other Parliaments is more reflective of the wider population by legislative design and intent, not by accident. Internationally, there have been many successful efforts to overturn historical and societal biases in the diverse selection of candidates in winnable seats. We're not alone in Wales, and we're far from the first in trying to achieve a more representative and thereby more effective Parliament through legislative means. I also note that the Welsh Government is committed to taking forward the special purpose committee's recommendations relating to Senedd candidate diversity information and diversity inclusion strategies. So, can I ask, how will you be engaging with the political parties in Wales to develop the guidance, to drive up best practice and transparency in the promotion and selection of a far wider diversity of candidates across all political parties? And just finally, Llywydd, the progressive road is not always the easy road, but it is the right road, so good luck in your intent with this legislation, Minister.

Roedd cwestiwn cymhwysedd y Senedd gyda'r mater hwn bob amser yn debygol o gael ei herio. Am y bydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn troi ei sylw at y Bil hwn, yn Gadeirydd iddo, rwyf i am ymatal rhag rhoi unrhyw sylwadau ar y mater hwn nawr, er y dylwn nodi, yn fy swydd flaenorol yn Gadeirydd y pwyllgor diben arbennig, roeddwn i'n dweud y gallai'r mater hwn gael ei herio ac y gallai'r dadleuon ar y naill ochr a'r llall fod yn gwrthbwyso ei gilydd i raddau helaeth iawn. Rwy'n nodi, ar wahân i fater cymhwysedd yn y Senedd hon yn y fan a'r lle nawr, fod deddfwriaeth o'r fath hon yn gyffredin iawn yn rhyngwladol ac fe'i defnyddiwyd i sicrhau bod y gynrychiolaeth mewn Seneddau eraill yn fwy adlewyrchol o'r boblogaeth ehangach trwy gyfrwng dyluniad a bwriad deddfwriaethol, ac nid yn ddamweiniol. Yn rhyngwladol, fe fu yna lawer o ymdrechion llwyddiannus i wrthdroi rhagfarnau hanesyddol a chymdeithasol gyda detholiad amrywiol o ymgeiswyr mewn seddau y gellid eu hennill. Nid ydym ni ar ein pennau ein hunain yng Nghymru, ac rydym ni ymhell o fod y rhai cyntaf i geisio sicrhau Senedd fwy cynrychioliadol drwy ddulliau deddfwriaethol a mynd yn fwy effeithiol oherwydd hynny. Rwy'n nodi bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo hefyd i fwrw ymlaen ag argymhellion y pwyllgor diben arbennig sy'n ymwneud â strategaethau gwybodaeth ynglŷn ag amrywiaeth a chynhwysiant amrywiaeth yr ymgeiswyr i'r Senedd. Felly, a gaf i ofyn, sut ydych chi am ymgysylltu â'r pleidiau gwleidyddol yng Nghymru i ddatblygu'r canllawiau hynny, ar gyfer hybu arfer gorau a thryloywder wrth hyrwyddo a dethol amrywiaeth ehangach o ymgeiswyr ar draws pob plaid wleidyddol? Ac yn olaf, Llywydd, nid y ffordd flaengar yw'r ffordd rwyddaf bob amser, ond honno yw'r ffordd gywir, felly pob lwc i chi gyda'ch bwriad ynglŷn â'r ddeddfwriaeth hon, Gweinidog.

15:40

Diolch yn fawr, Huw Irranca-Davies, and thank you for your leadership. Your chairing of the special purpose committee was such an important contribution in your political career—I hope you see that—and in your life as well. It was such an important contribution. Indeed, everybody who's played a part so far—formerly Dawn Bowden chairing the Senedd reform committee.

As you say, there's evidence from around the world. I've mentioned the 130 countries, and over half of electoral systems actually have a form of gender quota, so why can't Wales be the first in the United Kingdom to move forward on this road? I won't go back over the issues that we feel will be important in terms of the way forward, but I think it's important that we see that these are ways of working that actually, as you say, mustn't be by accident. This is about legislative design and intent. That's why this is a proper process, introducing the Bill today—much scrutiny, much development, much discussion. 

As you will know, the Electoral Reform Society has actually been working with political parties over the last few years, though not all have engaged fully, perhaps. They were certainly working when you were chairing your committee, and they're ready to work with political parties in terms of implementing the specific legislation we're discussing today in terms of gender quotas. I met with the Women's Equality Network Wales last week; they're keen, as are the ERS, to get working with political parties on this guidance for diversity and inclusion. I'm really grateful, Darren Millar, that we have got an agreement there that we are going to work on this. I hope that, as all the leaders are here today, that is a commitment to those diversity and inclusion strategies, which you, of course, looked at carefully.

There isn't much experience yet across the world in terms of addressing those issues. What we're doing with our gender quotas is a candidate system, not a reserve system. That's an important decision that's been made as a result of your evidence. We now move forward with legislative design and intent. 

Diolch yn fawr, Huw Irranca-Davies, a diolch am eich arweinyddiaeth. Roedd eich cadeirio o'r pwyllgor diben arbennig yn gyfraniad mor bwysig yn eich gyrfa wleidyddol—gobeithio y gwelwch chi hynny—ac yn eich bywyd chi hefyd. Roedd yn gyfraniad mor bwysig. Yn wir, pawb sydd wedi chwarae rhan hyd yn hyn—Dawn Bowden gynt yn cadeirio pwyllgor diwygio'r Senedd.

Fel y dywedwch chi, mae tystiolaeth o bob cwr o'r byd. Rwyf wedi sôn am y 130 o wledydd, ac mae gan dros hanner y systemau etholiadol ryw fath o gwota rhywedd mewn gwirionedd, felly pam na all Cymru fod y cyntaf yn y Deyrnas Unedig i symud ymlaen ar hyd y ffordd hon? Nid af yn ôl dros y materion yr ydym yn teimlo a fydd yn bwysig o ran y ffordd ymlaen, ond credaf ei bod yn bwysig ein bod yn gweld bod y rhain yn ffyrdd o weithio na ddylai, fel y dywedwch chi, fod ar ddamwain. Mae hyn yn ymwneud â dyluniad a bwriad deddfwriaethol. Dyna pam y mae hon yn broses briodol, sef cyflwyno'r Bil heddiw—llawer o graffu, llawer o ddatblygiad, llawer o drafod.

Fel y gwyddoch chi, mae'r Gymdeithas Diwygio Etholiadol wedi bod yn gweithio gyda phleidiau gwleidyddol dros y blynyddoedd diwethaf, er nad yw pob un ohonyn nhw wedi ymgysylltu'n llawn, efallai. Roedden nhw'n sicr yn gweithio pan oeddech chi'n cadeirio eich pwyllgor, ac maen nhw'n barod i weithio gyda phleidiau gwleidyddol o ran gweithredu'r ddeddfwriaeth benodol rydyn ni'n ei thrafod heddiw o ran cwotâu rhywedd. Cwrddais â Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru yr wythnos diwethaf; maen nhw'n awyddus, fel y mae'r Gymdeithas Diwygio Etholiadol, i weithio gyda phleidiau gwleidyddol ar y canllawiau hyn ar gyfer amrywiaeth a chynhwysiant. Rwy'n ddiolchgar iawn, Darren Millar, ein bod wedi cael cytundeb ein bod yn mynd i weithio ar hyn. Rwy'n gobeithio, gan fod yr holl arweinwyr yma heddiw, fod hynny'n ymrwymiad i'r strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant hynny, yr oeddech chi, wrth gwrs, yn edrych arnynt yn ofalus.

Does dim llawer o brofiad eto ar draws y byd o ran mynd i'r afael â'r materion hynny. Yr hyn rydyn ni'n ei wneud gyda'n cwotâu rhywedd yw system ymgeisio, nid system wrth gefn. Mae hwn yn benderfyniad pwysig sydd wedi ei wneud o ganlyniad i'ch tystiolaeth. Rydym bellach yn symud ymlaen gyda dyluniad a bwriad deddfwriaethol. 

Diolch, Llywydd. Mae cael cynrychiolaeth deg a chydradd i bawb yn fuddugoliaeth i bawb. Dyna hanfod yr hyn, Weinidog, rydych chi'n trio cyflawni gyda'r Mesur yma. Fel dyn, fel dynion, rydyn ni'n elwa fel dinasyddion, fel cyd-Aelodau'r Senedd, o glywed a gwrando ar leisiau menywod yn y lle yma. Oherwydd os nad ydy hynny'n wir, rydyn ni'n colli'r holl gyfoeth yna, y persbectif ar brofiadau bywyd sydd yn allweddol i'n galluogi ni fel Senedd i wneud ein priod waith, sef i gynrychioli pobl Cymru yn eu holl amrywiaeth. Ac yn sicr, yn eu holl amrywiaeth, y 21 y cant o'n pobl ni sydd ag anableddau. Mae'n rhaid inni edrych ar hynny hefyd. Ond mae hwn yn gam sylfaenol allweddol pwysig ymlaen. Ac wrth inni gyflawni y cam yma, gallwn ni wedyn fynd ymlaen i ddefnyddio'r un mecanweithiau ar gyfer yr holl agweddau o amrywiaeth rydym ni eisiau eu gweld yn cynrychioli pawb yn y lle yma.

Thank you, Llywydd. Having fair and equal representation for all is a victory for all. That is the essence of what you are seeking to achieve with this Bill, Minister. As a man, as men, we benefit as citizens, as fellow Members of the Senedd, from hearing and listening to the voices of women in this place. Because if that isn't the case, we lose that wealth of experience, that perspective on life experiences that is crucial to enable us as a Senedd to do our proper work, to represent the people of Wales in all of their diversity. And certainly, in all of their diversity, the 21 per cent of our people who have disabilities. We have to look at that too. But this is a fundamental and key step forward. And as we deliver this step forward, we can then go on to use the same mechanisms for the whole range of diversity that we want to see represented in this place. 

Diolch yn fawr, Adam Price. Diolch yn fawr am eich pwyntiau pwysig iawn. Symudwn ni i gyd ymlaen. 

Thank you very much, Adam Price, for those very important points. We shall all move forward.

15:45
4. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Y Rhaglen Cartrefi Clyd
4. Statement by the Minister for Climate Change: The Warm Homes Programme

Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar y rhaglen Cartrefi Clyd. Ac felly y Gweinidog, Julie James, i wneud y datganiad. 

The next item will be a statement by the Minister for Climate Change on the Warm Homes programme. The Minister, Julie James, to make the statement. 

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Diolch, Llywydd. This Senedd has rightly expressed a great deal of interest in the new Warm Homes programme. I'm pleased to confirm it will go live on 1 April with advice and referral services provided by Energy Savings Trust and installation services provided by British Gas to improve the fabric of homes across Wales, and assurance services are to be provided by Pennington Choices. 

The new programme will launch in a complex and challenging landscape. The cost-of-living crisis continues to have a detrimental effect on living standards across Wales. Having just seen the hottest global year on record in 2023 and amongst the wettest winters ever recorded in Wales, the climate emergency is moving from the inevitable future to inescapable present reality.

Many of our homes are amongst the oldest and least energy efficient in Europe. This means they take more expensive energy to keep warm in winter, driving up our carbon emissions. It means that, whilst the recent Ofgem announcement on the price cap reduction will bring welcome relief to some households, many in Wales continue to struggle with increased energy costs and are pushed into fuel poverty. 

In 2021 Welsh homes accounted for approximately 10 per cent of all greenhouse gas emissions in Wales. Last summer I set out in a policy statement how the new Warm Homes programme will continue to act as Welsh Government’s primary mechanism to tackle fuel poverty, whilst at the same time playing its part in achieving a net-zero Wales by 2050. It will take a fabric, worst and low-carbon first approach to improve the long-term energy efficiency of the least thermally efficient low-income households in Wales. Our two-pronged approach will deliver a comprehensive energy advice service for everyone in Wales and physically improve the homes of the fuel poor. 

It builds on a strong legacy and complements our existing work in the social housing sector, where we have already made a significant difference in improving the thermal efficiency of homes in Wales. Up until the end of March 2023, more than £440 million has been invested to improve home energy efficiency through the Warm Homes programme, helping more than 77,000 lower income households in the owner-occupied and private rental sectors to reduce their emissions and their bills. We expect figures from this year to confirm that over 200,000 people have benefited from energy efficiency advice through the Warm Homes programme since its launch in 2011. In the social housing sector, around £260 million has been committed through the optimised retrofit programme over this term of government. 

Our continued investment in the Warm Homes and optimised retrofit programmes, or ORP, will drive further improvements for the least energy efficient homes in Wales. Channelling ORP investment through social landlords supports a testing and learning approach to decarbonise Welsh homes effectively and efficiently. 

Dirprwy Lywydd, yesterday I laid the regulations to enable the new Warm Homes programme, which will not only respond to the current cost-of-living crisis and tackle emissions from the owner-occupier and private rental sector, but will promote sustainable Welsh materials, support Welsh skills and jobs and learn from the lessons of the past. 

Welsh Government is leading by example in demonstrating a just transition, on which our consultation closed yesterday. With a £30 million budget allocation next year, we are supporting the vulnerable in society and moving homes to the clean heat of the future rather than propping up the fossil fuels of our past. Our approach will stimulate skills and supply chain development, and demonstrates our strong leadership on these important issues. 

Dirprwy Lywydd, I wish to draw attention to some of the key features and changes in the new scheme. Householders who meet the eligibility criteria will receive a tailored package of support specific to their needs and their home. Low-carbon technologies will be prioritised where it makes sense to do so. Measures such as heat pumps and/or solar panels with battery storage are preferred where possible, making households more resilient to rising energy prices in the future and reducing greenhouse gas emissions.

To ensure we target the least well off, a low-income threshold is being introduced, rather than relying solely on means-tested benefits. A household with an income lower than 60 per cent of the median average is classed as lower income for this scheme and we will not count any disability-related payments or benefits as income.

We are also moving to take a more joined-up approach with complementary schemes to maximise the benefits of these to Welsh citizens. Our advice service will have an important role in understanding each individual’s circumstances and supporting them to access the most appropriate scheme for their needs. We are also working with the Welsh Local Government Association to encourage local authorities to grow the energy company obligation, ECO Flex scheme, in Wales. This will ensure broad access to the scheme for households across Wales and that Welsh householders get their fair share of this money from Westminster.

This new programme is part of our work to develop a more coherent approach across all tenures and income levels to drive decarbonisation. This decade must be a decade of action on climate. We've already published our consultation on the heat strategy, which sets out the vision and priority areas for action. The Welsh housing quality standard 2023 is bold and progressive in setting ambitious targets to address decarbonisation in the social housing stock. It is also making a difference to the overall quality of people’s lives by ensuring that their homes are affordable to heat. What we learn from upgrading our 230,000 social homes will drive how we tackle the decarbonisation of Wales’s 1.2 million privately owned homes and reduce bills for householders across all sectors.

Dirprwy Lywydd, Welsh Government is doing everything we can to support a fairer, greener future for all. But the UK Government has a role to play, and we've repeatedly called on them to make the required changes. We have asked, for instance, for a social tariff for energy, we have asked them to address the injustices of standing charges and prepayment meters, and, of course, we have asked them to support Welsh ambitions for a transformed energy grid. In the light of all that, I am proud to today reflect on the achievements of this Government in making us look to a cleaner, brighter future. Diolch.

Diolch, Llywydd. Mae'r Senedd hon wedi mynegi llawer iawn o ddiddordeb yn y rhaglen Cartrefi Clyd newydd. Rwy'n falch o gadarnhau y bydd yn mynd yn fyw ar 1 Ebrill gyda gwasanaethau cyngor ac atgyfeirio yn cael eu darparu gan yr Ymddiriedolaeth Arbed Ynni a gwasanaethau gosod a ddarperir gan Nwy Prydain i wella adeiledd cartrefi ledled Cymru, a bydd gwasanaethau sicrwydd yn cael eu darparu gan Pennington Choices.

Bydd y rhaglen newydd yn cael ei lansio mewn tirwedd gymhleth a heriol. Mae'r argyfwng costau byw yn parhau i gael effaith andwyol ar safonau byw ledled Cymru. Ar ôl gweld y flwyddyn boethaf fyd-eang a gofnodwyd erioed yn 2023 ac un o'r gaeafau gwlypaf a gofnodwyd erioed yng Nghymru, mae'r argyfwng hinsawdd yn symud o'r dyfodol anochel i realiti presennol anosgoadwy.

Mae llawer o'n cartrefi ymhlith yr hynaf a'r lleiaf effeithlon o ran ynni yn Ewrop. Mae hyn yn golygu eu bod yn cymryd ynni drutach i gadw'n gynnes yn y gaeaf, gan gynyddu ein hallyriadau carbon. Mae'n golygu, er y bydd cyhoeddiad diweddar Ofgem ar y gostyngiad yn y cap pris yn dod â rhyddhad i'w groesawu i rai aelwydydd, mae llawer yng Nghymru yn parhau i gael trafferth gyda chostau ynni cynyddol ac yn cael eu gwthio i dlodi tanwydd.

Yn 2021 roedd cartrefi Cymru yn cyfrif am oddeutu 10 y cant o'r holl allyriadau nwyon tŷ gwydr yng Nghymru. Yr haf diwethaf, nodais mewn datganiad polisi sut y bydd y rhaglen Cartrefi Clyd newydd yn parhau i weithredu fel prif fecanwaith Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thlodi tanwydd, ac ar yr un pryd yn chwarae ei rhan wrth gyflawni Cymru sero net erbyn 2050. Bydd yn mabwysiadu dull gweithredu adeiledd, y gwaethaf a charbon isel yn gyntaf i wella effeithlonrwydd ynni hirdymor yr aelwydydd incwm isel lleiaf effeithlon yn thermol yng Nghymru. Bydd ein dull gweithredu deublyg yn darparu gwasanaeth cyngor cynhwysfawr ar ynni i bawb yng Nghymru ac yn gwella cartrefi'r tlodion tanwydd yn ffisegol.

Mae'n adeiladu ar etifeddiaeth gref ac yn ategu ein gwaith presennol yn y sector tai cymdeithasol, lle rydym eisoes wedi gwneud gwahaniaeth sylweddol o ran gwella effeithlonrwydd thermol cartrefi yng Nghymru. Hyd at ddiwedd mis Mawrth 2023, buddsoddwyd mwy na £440 miliwn i wella effeithlonrwydd ynni cartref trwy'r rhaglen Cartrefi Clyd, gan helpu mwy na 77,000 o aelwydydd incwm is yn y sectorau perchen-feddianwyr a rhentu preifat i leihau eu hallyriadau a'u biliau. Rydym yn disgwyl i ffigurau eleni gadarnhau bod dros 200,000 o bobl wedi elwa ar gyngor ar effeithlonrwydd ynni drwy'r rhaglen Cartrefi Clyd ers ei lansio yn 2011. Yn y sector tai cymdeithasol, mae tua £260 miliwn wedi'i ymrwymo drwy'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio dros dymor y llywodraeth hon.

Bydd ein buddsoddiad parhaus yn y rhaglenni Cartrefi Clyd ac ôl-osod er mwyn optimeiddio, neu ORP, yn sbarduno gwelliannau pellach ar gyfer y cartrefi lleiaf effeithlon o ran ynni yng Nghymru. Mae sianelu buddsoddiad ORP trwy landlordiaid cymdeithasol yn cefnogi dull profi a dysgu o ddatgarboneiddio cartrefi Cymru yn effeithiol ac yn effeithlon.

Dirprwy Lywydd, ddoe fe osodais y rheoliadau i alluogi'r rhaglen Cartrefi Clyd newydd, a fydd nid yn unig yn ymateb i'r argyfwng costau byw presennol ac yn mynd i'r afael ag allyriadau gan y sectorau perchen-feddianwyr a rhentu preifat, ond a fydd yn hyrwyddo deunyddiau cynaliadwy o Gymru, yn cefnogi sgiliau a swyddi Cymru ac yn dysgu o wersi'r gorffennol.

Mae Llywodraeth Cymru yn arwain drwy esiampl o ran arddangos cyfnod pontio teg, y daeth ein hymgynghoriad arno i ben ddoe. Gyda dyraniad cyllideb o £30 miliwn y flwyddyn nesaf, rydym yn cefnogi'r rhai sy'n agored i niwed mewn cymdeithas ac yn newid cartrefi i wres glân y dyfodol yn hytrach na chynnal tanwydd ffosil ein gorffennol. Bydd ein dull gweithredu yn ysgogi sgiliau ac yn datblygu'r gadwyn gyflenwi, ac yn dangos ein harweinyddiaeth gref ar y materion pwysig hyn.

Dirprwy Lywydd, hoffwn dynnu sylw at rai o'r nodweddion a'r newidiadau allweddol yn y cynllun newydd. Bydd deiliaid tai sy'n bodloni'r meini prawf cymhwysedd yn derbyn pecyn cymorth sydd wedi'i deilwra yn benodol ar gyfer eu hanghenion a'u cartref. Bydd technolegau carbon isel yn cael eu blaenoriaethu lle mae'n gwneud synnwyr i wneud hynny. Y mesurau a ffefrir yw pympiau gwres a/neu baneli solar a batris storio trydan lle bo hynny'n bosibl, gan wneud aelwydydd yn fwy cydnerth yn wyneb prisiau ynni cynyddol yn y dyfodol gan leihau allyriadau nwyon tŷ gwydr.

Er mwyn sicrhau ein bod yn targedu'r lleiaf cefnog, mae trothwy incwm isel yn cael ei gyflwyno, yn hytrach na dibyniaeth ar fudd-daliadau prawf modd yn unig. Mae aelwyd sydd ag incwm sy'n is na 60 y cant o'r cyfartaledd canolrifol yn cael ei hystyried yn aelwyd incwm is ar gyfer y cynllun hwn ac ni fyddwn yn cyfrif unrhyw daliadau neu fudd-daliadau sy'n gysylltiedig ag anabledd fel incwm.

Rydym hefyd yn mynd i fabwysiadu dull gweithredu mwy cydgysylltiedig gyda chynlluniau cydategol i sicrhau'r buddion mwyaf posibl i ddinasyddion Cymru. Bydd gan ein gwasanaeth cynghori rôl bwysig o ran deall amgylchiadau pob unigolyn a'u cefnogi i gael mynediad i'r cynllun mwyaf priodol ar gyfer eu hanghenion. Rydym hefyd yn gweithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i annog awdurdodau lleol i gynyddu rhwymedigaeth y cwmni ynni, cynllun ECO Flex, yng Nghymru. Bydd hyn yn sicrhau mynediad eang i'r cynllun ar gyfer aelwydydd ledled Cymru a bod deiliaid tai yng Nghymru yn cael eu cyfran deg o'r arian hwn o San Steffan.

Mae'r rhaglen newydd hon yn rhan o'n gwaith i ddatblygu dull mwy cydlynol ar draws pob deiliadaeth a lefel incwm i ysgogi datgarboneiddio. Rhaid i'r degawd hwn fod yn ddegawd o weithredu ar yr hinsawdd. Rydym eisoes wedi cyhoeddi ein hymgynghoriad ar y strategaeth wres, sy'n nodi'r weledigaeth a'r meysydd blaenoriaeth ar gyfer gweithredu. Mae safon ansawdd tai Cymru 2023 yn fentrus ac yn flaengar wrth osod targedau uchelgeisiol i fynd i'r afael â datgarboneiddio yn y stoc tai cymdeithasol. Mae hefyd yn gwneud gwahaniaeth i ansawdd cyffredinol bywydau pobl drwy sicrhau y gellir gwresogi eu cartrefi mewn modd fforddiadwy. Bydd yr hyn a ddysgwn o uwchraddio ein 230,000 o gartrefi cymdeithasol yn ysgogi sut rydym yn mynd i'r afael â datgarboneiddio 1.2 miliwn o gartrefi preifat Cymru a lleihau biliau i ddeiliaid tai ar draws pob sector.

Dirprwy Lywydd, mae Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi dyfodol tecach, gwyrddach i bawb. Ond mae gan Lywodraeth y DU rôl i'w chwarae, ac rydym wedi galw arnynt dro ar ôl tro i wneud y newidiadau gofynnol. Rydym wedi gofyn, er enghraifft, am dariff cymdeithasol ar gyfer ynni, rydym wedi gofyn iddynt fynd i'r afael ag anghyfiawnderau taliadau sefydlog a mesuryddion rhagdalu, ac, wrth gwrs, rydym wedi gofyn iddynt gefnogi uchelgeisiau Cymru ar gyfer grid ynni wedi'i drawsnewid. Yng ngoleuni hynny, rwy'n falch heddiw o fyfyrio ar gyflawniadau'r Llywodraeth hon wrth inni edrych tuag at ddyfodol glanach, mwy disglair. Diolch.

15:50

As you indicated, Wales has some of the oldest and least thermally efficient housing stock compared with the UK and Europe. The Welsh Government estimates there are 614,000 or 45 per cent of households in Wales in fuel poverty and states that the Warm Homes programme is its primary mechanism to tackle fuel poverty, which is primarily a social justice issue. The new scheme will be demand led and assist those who are least able to pay. However, despite assurances, the Welsh Government did not implement the programme prior to the winter of 2023. In fact, although the Welsh Government fuel poverty strategy stated that they would consult on revised arrangements for delivering measures for tackling fuel poverty beyond March 2023 between June and December 2021, the consultation was not launched until December 2021. The strategy also states that the Welsh Government will publish its response and implement its findings to start in April 2023, but didn't even respond until June 2023. Now we finally have a launch of the scheme, will the Minister state why there's been so much delay in getting to this point?

Now we know which bodies will be delivering the programme, who will be carrying out the monitoring and evaluation that will be key to the delivery of any programme?

Last week at National Energy Action's Wales fuel poverty conference, the director of Citizens Advice Cymru called for an awareness campaign for the new Warm Homes programme. We already know that take-up of certain Welsh Government grants and schemes isn't as high as it could be, so what plans do you have for an awareness campaign? How would it look in practical terms and how will you target the groups most at need, where, for example, the older people's commissioner's recent report 'Access Denied' reported that older people's rights to access information and services are being undermined by poor-quality or non-existent offline alternatives?

Care & Repair have stated they're grateful for the changes and updates that will be made to the Warm Homes programme, including eligibility based on low income, rather than means-tested benefits. However, they're concerned that homes in a poor state of disrepair will not benefit from the programme, as enabling works do not appear to be covered in the scheme, and many homes will not, therefore, benefit from works available through the new programme until the disrepair has been tackled. This means that older home owners, in particular on a low income, will continue to live in homes that are energy inefficient, cold and more expensive to heat, with significant ramifications for their health and well-being. How will you rectify this so the new programme is reaching as many people in need as possible?

The level of the budget threshold per property is still and will be a very important consideration. This will impact the scale and depth of support provided to each household. You state that eligibility will be based on a low-income threshold rather than relying solely on means-tested benefits. So, will the level of the low-income threshold take into account differences in household size and composition? Will it be after housing costs and how will it be allocated per property?

The Welsh Government has confirmed that the programme will have a budget of £35 million in 2024-25, the same as the previous year. The tender document published by the Welsh Government for the new programme outlined that a supplier would be expected to undertake work on 11,500 properties over seven years, equivalent to just over 1,600 properties each year. Based on these figures, it would take over 130 years to improve the energy efficiency of up to 217,700 lower income households currently estimated to be in fuel poverty in Wales, and many decades even with the programme's advice and referral services. How, therefore, do you respond to NEA Cymru's statement that, in future years, the programme's funding will need to significantly increase and that, quote, we have to spend to save, prioritising long-term investment to make fuel-poor homes much warmer, greener, healthier places to live, with energy bills that are permanently low?

Little is known about part 2 of the Warm Homes programme at this stage beyond that it will be an integrated approach across all tenures and income levels to drive decarbonisation. So, what detail can the Minister share with us on part 2 now?

Finally, I've previously called for the Welsh Government to set interim targets in their tackling fuel poverty 2021-25 plan, which does not yet meet the Welsh Government's statutory obligations to specify interim objectives to be achieved and target dates for achieving them. Citizens Advice Cymru states interim targets will ensure that the Welsh Government is accountable for progress, so what are your plans to introduce these targets now? Thank you.

Fel y dywedoch chi, mae gan Gymru rai o'r stociau tai hynaf a lleiaf effeithlon yn thermol o'i chymharu â'r DU ac Ewrop. Mae Llywodraeth Cymru yn amcangyfrif bod 614,000 neu 45 y cant o aelwydydd yng Nghymru mewn tlodi tanwydd ac yn dweud mai'r rhaglen Cartrefi Clyd yw ei phrif fecanwaith i fynd i'r afael â thlodi tanwydd, sy'n fater cyfiawnder cymdeithasol yn bennaf. Bydd y cynllun newydd yn cael ei arwain gan alw ac yn cynorthwyo'r rhai sydd leiaf abl i dalu. Fodd bynnag, er gwaethaf sicrwydd, ni weithredodd Llywodraeth Cymru y rhaglen cyn gaeaf 2023. Mewn gwirionedd, er bod strategaeth tlodi tanwydd Llywodraeth Cymru yn nodi y byddent yn ymgynghori ar drefniadau diwygiedig ar gyfer cyflwyno mesurau ar gyfer mynd i'r afael â thlodi tanwydd y tu hwnt i fis Mawrth 2023 rhwng mis Mehefin a mis Rhagfyr 2021, ni lansiwyd yr ymgynghoriad tan fis Rhagfyr 2021. Mae'r strategaeth hefyd yn nodi y bydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi ei hymateb ac yn gweithredu ei chanfyddiadau i ddechrau ym mis Ebrill 2023, ond ni wnaeth hyd yn oed ymateb tan fis Mehefin 2023. Nawr ein bod o'r diwedd yn lansio'r cynllun, a wnaiff y Gweinidog ddweud pam y bu cymaint o oedi cyn cyrraedd y pwynt hwn?

Nawr rydym yn gwybod pa gyrff fydd yn darparu'r rhaglen, pwy fydd yn cynnal y gwaith monitro a gwerthuso a fydd yn allweddol i gyflawni unrhyw raglen?

Yr wythnos diwethaf yng nghynhadledd tlodi tanwydd Cymru National Energy Action Cymru, galwodd cyfarwyddwr Cyngor ar Bopeth Cymru am ymgyrch ymwybyddiaeth ar gyfer y rhaglen Cartrefi Clyd newydd. Rydym eisoes yn gwybod nad yw'r nifer sy'n manteisio ar rai grantiau a chynlluniau Llywodraeth Cymru mor uchel ag y gallai fod, felly pa gynlluniau sydd gennych ar gyfer ymgyrch ymwybyddiaeth? Sut byddai'n edrych yn ymarferol a sut y byddwch chi'n targedu'r grwpiau sydd fwyaf mewn angen, lle, er enghraifft, adroddodd adroddiad diweddar y comisiynydd pobl hŷn, 'Mynediad wedi'i wrthod' fod hawliau pobl hŷn i gael mynediad at wybodaeth a gwasanaethau yn cael eu tanseilio gan ddewisiadau amgen all-lein o ansawdd gwael neu wedi'u diddymu?

Mae Gofal a Thrwsio wedi datgan eu bod yn ddiolchgar am y newidiadau a'r diweddariadau a fydd yn cael eu gwneud i'r rhaglen Cartrefi Clyd, gan gynnwys cymhwysedd yn seiliedig ar incwm isel, yn hytrach na budd-daliadau prawf modd. Fodd bynnag, maen nhw'n pryderu na fydd cartrefi sydd mewn cyflwr gwael yn elwa ar y rhaglen, gan nad yw'n ymddangos bod gwaith galluogi yn cael ei gynnwys yn y cynllun, ac felly ni fydd llawer o gartrefi yn elwa ar y gwaith sydd ar gael drwy'r rhaglen newydd nes yr ymdrinnir â'r dadfeiliad. Mae hyn yn golygu y bydd perchnogion tai hŷn, yn enwedig ar incwm isel, yn parhau i fyw mewn cartrefi sy'n aneffeithlon o ran ynni, yn oer ac yn ddrytach i'w gwresogi, gyda goblygiadau sylweddol i'w hiechyd a'u llesiant. Sut fyddwch chi'n cywiro hyn fel bod y rhaglen newydd yn cyrraedd cymaint o bobl mewn angen â phosibl?

Mae lefel trothwy'r gyllideb fesul eiddo yn dal i fod ac y bydd hi'n ystyriaeth bwysig iawn. Bydd hyn yn effeithio ar faint a dyfnder y gefnogaeth a ddarperir i bob cartref. Rydych yn datgan y bydd cymhwysedd yn seiliedig ar drothwy incwm isel yn hytrach na dibyniaeth ar fudd-daliadau prawf modd yn unig. Felly, a fydd lefel y trothwy incwm isel yn ystyried gwahaniaethau ym maint a chyfansoddiad aelwydydd? A fydd ar ôl tynnu costau tai a sut y bydd yn cael ei ddyrannu i bob eiddo?

Mae Llywodraeth Cymru wedi cadarnhau y bydd gan y rhaglen gyllideb o £35 miliwn yn 2024-25, yr un fath â'r flwyddyn flaenorol. Roedd y ddogfen dendro a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y rhaglen newydd yn amlinellu y byddai disgwyl i gyflenwr ymgymryd â gwaith ar 11,500 eiddo dros saith mlynedd, sy'n cyfateb i ychydig dros 1,600 eiddo bob blwyddyn. Yn seiliedig ar y ffigurau hyn, byddai'n cymryd dros 130 o flynyddoedd i wella effeithlonrwydd ynni hyd at 217,700 o aelwydydd incwm is yr amcangyfrifir eu bod mewn tlodi tanwydd yng Nghymru ar hyn o bryd, a degawdau lawer hyd yn oed gyda gwasanaethau cyngor ac atgyfeirio'r rhaglen. Sut, felly, ydych chi'n ymateb i ddatganiad NEA Cymru y bydd angen i gyllid y rhaglen, yn y blynyddoedd i ddod, gynyddu'n sylweddol a, dyfynaf, fod yn rhaid i ni wario i arbed, gan flaenoriaethu buddsoddiad hirdymor i wneud cartrefi sy'n dlawd o ran tanwydd yn lleoedd llawer cynhesach, gwyrddach ac iachach i fyw ynddynt, gyda biliau ynni sy'n isel yn barhaol?

Ychydig a wyddys am ran 2 o'r rhaglen Cartrefi Clyd ar hyn o bryd y tu hwnt i'r ffaith y bydd yn ddull integredig ar draws pob deiliadaeth a lefel incwm i ysgogi datgarboneiddio. Felly, pa fanylion y gall y Gweinidog ei rannu gyda ni ynghylch rhan 2 nawr?

Yn olaf, rwyf wedi galw o'r blaen ar Lywodraeth Cymru i osod targedau interim yn eu cynllun i fynd i'r afael â thlodi tanwydd 2021-25, nad yw'n bodloni rhwymedigaethau statudol Llywodraeth Cymru eto i nodi amcanion interim i'w cyflawni a thargedu dyddiadau ar gyfer eu cyflawni. Dywed Cyngor ar Bopeth Cymru y bydd targedau interim yn sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn atebol am gynnydd, felly beth yw eich cynlluniau i gyflwyno'r targedau hyn nawr? Diolch.

15:55