Y Cyfarfod Llawn
Plenary
12/12/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y byddwn ni'n trafod y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog. Mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Mabon ap Gwynfor.
A warm welcome to this Plenary meeting. The first item this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question this afternoon is from Mabon ap Gwynfor.
1. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad am hyfywedd gwasanaethau bysys cyhoeddus yn Nwyfor Meirionnydd? OQ60440
1. Will the First Minister provide an update on the viability of public bus services in Dwyfor Meirionnydd? OQ60440
Wel, diolch i'r Aelod am y cwestiwn, Llywydd. Rydyn ni’n gweithio gyda Trafnidiaeth Cymru a Chyngor Gwynedd i wella’r gwasanaethau bws sy’n cael eu darparu'n lleol yn ardal Dwyfor Meirionnydd. Mae hyn yn cynnwys y gwelliannau sydd wedi cael eu gwneud yn ddiweddar i wasanaethau TrawsCymru yn yr ardal. Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi buddsoddi mewn bysiau trydan newydd.
I thank the Member for the question. We work with Transport for Wales and Gwynedd Council to improve the provision of local bus services in the Dwyfor Meirionnydd area. This includes recent improvements made to TrawsCymru services in the area, and Welsh Government investment in a fleet of electric buses.
Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Fe wnes i ymweld â chyflogwr sydd yn gorfod cau ym Mlaenau Ffestiniog yn ddiweddar. Maen nhw'n talu cyflog da wrth ystyried cyflogaeth y sector, ac mae gyda nhw lefydd gwaith eraill yn y gogledd hefyd. Ond, yn anffodus, dydy'r gweithlu profiadol a dawnus presennol sydd ym Mlaenau Ffestiniog ddim yn gallu ffeindio cyflogaeth arall oherwydd nad oes ganddyn nhw ffordd o gyrraedd y mannau gwaith hynny. Does ganddyn nhw ddim car preifat, a does dim bysiau yn teithio ar amser i'w cymryd i rannau eraill o'r gogledd. Mae diffyg bysiau, felly, yn effeithio'n uniongyrchol ar ein heconomi, ac yn arwain at broblemau eraill, problemau megis rhai cymdeithasol a iechyd meddwl, er enghraifft. Gwn fod yna Fil bysys yn yr arfaeth, ond mae'r problemau yma'n digwydd rŵan. Felly, pam gamau ydych chi am eu cymryd yn y tymor byr er mwyn gwella trafnidiaeth gyhoeddus a sicrhau bod pobl yn medru cyrraedd eu gwaith a'u canolfannau addysg?
I thank the First Minister for that response. I visited an employer who has to close in Blaenau Ffestiniog recently. They pay a good wage, bearing in mind the wages in the sector, and they have other workplaces in north Wales too. But, unfortunately, the experienced and talented workforce that they currently have in Blaenau Ffestiniog can't find alternative employment because they don't have another way to reach those workplaces. They don't have private vehicles, and no buses travel on time to take them to other parts of north Wales. The lack of buses is having a direct impact on our economy, and leading to other issues, such as social problems and mental health issues too. I know that there is a bus Bill in the pipeline, but these problems are having an impact now. So, what steps will you take in the short term to improve public transport and ensure that people can get to work and to education settings?
Wel, Llywydd, mae gwasanaethau bysiau dan bwysau ym mhobman. Mae llai o deithwyr yn golygu llai o refeniw i gefnogi'r rhwydwaith blaenorol o lwybrau. Ond, yn ardal Dwyfor Meirionnydd, bydd Cyngor Gwynedd yn dechrau gwasanaeth T22 newydd yn gynnar yn 2024, a fydd yn gwella cysylltiadau rhwng Porthmadog, Blaenau Ffestiniog a Chaernarfon. Bydd hwnna'n rhedeg saith diwrnod yr wythnos, a gobeithio y bydd hwnna'n help i'r bobl sy'n byw yn yr ardal, ym Mlaenau Ffestiniog, yn y sefyllfa roedd Mabon ap Gwynfor wedi'i hesbonio.
Well, Llywydd, bus services are under pressure everywhere. Fewer passengers means less revenue to support the bus route network. But, in the Dwyfor Meirionnydd area, Gwynedd Council will establish a new T22 service early in 2024, which will improve connections between Porthmadog, Blaenau Ffestiniog and Caernarfon. That will run seven days a week, and, hopefully, that will help those people who live in the area, particularly in Blaenau Ffestiniog, as Mabon ap Gwynfor set out.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i liniaru unrhyw effaith o ddatganiad hydref y Canghellor ar wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru? OQ60412
2. What steps is the Welsh Government taking to mitigate any impact from the Chancellor’s autumn statement on public services in Wales? OQ60412
Well, Llywydd, for more than a decade, the Welsh Government has taken action to mitigate the impact of falling budgets on our public services. The return to full-blown austerity in the autumn statement will make mitigation ever more difficult. We will use the force of social partnership to guide our actions.
Wel, Llywydd, ers dros ddegawd, mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd camau i liniaru effaith cyllidebau gostyngol ar ein gwasanaethau cyhoeddus. Bydd y dychweliad i gyni cyllidol llawn yn natganiad yr hydref yn gwneud lliniaru yn anoddach fyth. Byddwn yn defnyddio grym partneriaeth gymdeithasol i arwain ein gweithredoedd.
First Minister, public services are at the heart of our communities, providing health, transport, education, housing, to name just a few, as well as being a major employer. More than a decade of austerity, loss of EU funding and massive inflationary pressures following the Truss budget have left services at breaking point in the autumn statement. The Chancellor said they need to be more productive and efficient, yet they have already had a decade of restructuring and reorganising, becoming lean, and, with the cost-of-living crisis, they are needed even more than ever in our local communities. First Minister, may I ask: what is your assessment of the situation here in Wales?
Prif Weinidog, mae gwasanaethau cyhoeddus yn ganolog i'n cymunedau, gan ddarparu iechyd, trafnidiaeth, addysg, tai, i enwi dim ond rhai, yn ogystal â bod yn gyflogwr mawr. Mae mwy na degawd o gyni cyllidol, colli cyllid yr UE a phwysau chwyddiant enfawr yn dilyn cyllideb Truss wedi gadael gwasanaethau mewn sefyllfa lle maen nhw'n cael eu hymestyn i'r eithaf yn natganiad yr hydref. Dywedodd y Canghellor fod angen iddyn nhw fod yn fwy cynhyrchiol ac effeithlon, ac eto maen nhw eisoes wedi cael degawd o ailstrwythuro ac ad-drefnu, gan ddod yn fain, a, gyda'r argyfwng costau byw, mae eu hangen nhw yn fwy nag erioed yn ein cymunedau lleol. Prif Weinidog, a gaf i ofyn: beth yw eich asesiad o'r sefyllfa yma yng Nghymru?
Well, Llywydd, Members don't need to rely simply on my assessment; they could rely on the assessment of the Centre for Social Justice, set up by Iain Duncan Smith, which reported yesterday that the social divide in the United Kingdom today is of a depth that has not been seen since the Victorian era. That is what the Centre for Social Justice—that right-wing think tank, set up by a member of the Conservative Party when he was leader of the Conservative Party— that is what it concludes has been the product of the last 13 years of Conservative Government. Britain is broken, the report says. That's my assessment as well, Llywydd. The impact on our public services is such that people across Wales and across the United Kingdom no longer feel confident that the UK Government is prepared to make the investments necessary to support the services on which they rely, and the autumn statement, which used £20 billion to give a tax cut, provided not a penny for investment in those public services. It's no wonder that the Centre for Social Justice, and others—the Resolution Foundation report of the week before—finds that there is a depth of need, a depth of need, in our communities, which this Government has created on the one hand and is absolutely unprepared to meet on the other.
Wel, Llywydd, nid oes angen i Aelodau ddibynnu ar fy asesiad i yn unig; gallen nhw ddibynnu ar asesiad y Ganolfan Cyfiawnder Cymdeithasol, a sefydlwyd gan Iain Duncan Smith, a adroddodd ddoe fod y rhaniad cymdeithasol yn y Deyrnas Unedig heddiw o ddyfnder na welwyd ers oes Fictoria. Dyna mae'r Ganolfan Cyfiawnder Cymdeithasol—y felin drafod asgell dde honno, a sefydlwyd gan aelod o'r Blaid Geidwadol pan oedd yn arweinydd y Blaid Geidwadol— dyna yw'r casgliad mae'n dod iddo o ran cynnyrch y 13 mlynedd diwethaf o Lywodraeth Geidwadol. Mae Prydain wedi torri, medd yr adroddiad. Dyna fy asesiad innau hefyd, Llywydd. Mae'r effaith ar ein gwasanaethau cyhoeddus yn golygu nad yw pobl ledled Cymru a ledled y Deyrnas Unedig yn teimlo'n hyderus mwyach bod Llywodraeth y DU yn barod i wneud y buddsoddiadau angenrheidiol i gefnogi'r gwasanaethau y maen nhw'n dibynnu arnyn nhw, ac ni ddarparodd datganiad yr hydref, a ddefnyddiodd £20 biliwn i roi toriad treth, yr un geiniog i'w buddsoddi yn y gwasanaethau cyhoeddus hynny. Does ryfedd bod y Ganolfan Cyfiawnder Cymdeithasol, ac eraill—adroddiad y Resolution Foundation o'r wythnos gynt—yn canfod bod angen dwys, angen dwys, yn ein cymunedau, y mae'r Llywodraeth hon wedi ei greu ar y naill law ac yn gwbl amharod i'w ddiwallu ar y llaw arall.
First Minister, the updated fiscal framework that you signed with the UK Conservative Government in 2016 factored in the Holtham recommendation for the Barnett formula to include needs-based assessment. This was a really positive step. The revised agreement ensures Wales will never get less than £1.15 for every £1 spent per person on health and education in England, recognising the additional need here. Indeed, on signing off the fiscal framework, First Minister, you said the agreement ensures fair funding for Wales for the longer term. However, we know that only £1.05 is being spent in the health service, and we know that things have gone adrift with our education system—we saw that with the Programme for International Student Assessment last week. So, First Minister, whilst all acknowledge there are huge pressures on public services—pressures that will require your Government to prioritise heavily—can you outline the strategy the Welsh Government has regarding the health and education budgets, recognising those recent disappointing PISA results and unacceptable NHS waiting times?
Prif Weinidog, fe wnaeth y fframwaith cyllidol wedi'i ddiweddaru a lofnodwyd gennych gyda Llywodraeth Geidwadol y DU yn 2016 gymryd i ystyriaeth argymhelliad Holtham ar gyfer fformiwla Barnett i gynnwys asesiad sy'n seiliedig ar anghenion. Roedd hwn yn gam cadarnhaol iawn. Mae'r cytundeb diwygiedig yn sicrhau na fydd Cymru byth yn cael llai na £1.15 am bob £1 sy'n cael ei gwario y pen ar iechyd ac addysg yn Lloegr, gan gydnabod yr angen ychwanegol yma. Yn wir, wrth gadarnhau'r fframwaith cyllidol, Prif Weinidog, fe wnaethoch chi ddweud bod y cytundeb yn sicrhau cyllid teg i Gymru yn y tymor hwy. Fodd bynnag, rydym ni'n gwybod mai dim ond £1.05 sy'n cael ei wario yn y gwasanaeth iechyd, ac rydym ni'n gwybod bod pethau wedi mynd i'r gwellt gyda'n system addysg—fe welsom ni hynny gyda'r Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr yr wythnos diwethaf. Felly, Prif Weinidog, er bod pawb yn cydnabod bod pwysau enfawr ar wasanaethau cyhoeddus—pwysau a fydd yn ei gwneud yn ofynnol i'ch Llywodraeth flaenoriaethu'n drwm—a allwch amlinellu'r strategaeth sydd gan Lywodraeth Cymru ynghylch y cyllidebau iechyd ac addysg, gan gydnabod y canlyniadau PISA siomedig diweddar hynny ac amseroedd aros annerbyniol y GIG?
Llywydd, let me be clear, there is no needs-based assessment in the funding in the fiscal framework; it is a funding floor of the sort that Holtham recommended. But the idea that it is needs based is simply not true—the Barnett formula is not needs based in any way. We have called many, many times in this Chamber for a properly reformed funding mechanism that recognises different needs in different parts of the United Kingdom. The fiscal framework was never designed to do that, and the figures in it have never been updated. So, when they were set in 2016, they did provide the Welsh Government with the tools we needed to manage the budget we had at that time. Seven years later, those figures have never been uprated to deal with inflation. They are worth 17 per cent less to us today than when those figures were agreed. The Institute for Fiscal Studies and others have called on the UK Government to do that very simple thing. Let's not for a moment argue for even more, in terms of borrowing—I think you could make that case—but let us at least ask the UK Government not to allow the real value of what we negotiated and agreed in 2016 to be eroded and never to be replaced. In the Welsh Government's very difficult discussions over recent months in trying to agree a budget that will be put in front of the Senedd, of course, public services, our health service, those services provided by local government, have always been at the forefront of our considerations.
Llywydd, gadewch i mi fod yn glir, nid oes unrhyw asesiad sy'n seiliedig ar anghenion yn y cyllid yn y fframwaith cyllidol; mae'n gyllid gwaelodol o'r math a argymhellodd Holtham. Ond yn syml, nid yw'r syniad ei fod yn seiliedig ar anghenion yn wir—nid yw fformiwla Barnett yn seiliedig ar anghenion mewn unrhyw ffordd. Rydym ni wedi galw lawer, lawer gwaith yn y Siambr hon am ddull ariannu sydd wedi'i ddiwygio'n briodol sy'n cydnabod gwahanol anghenion mewn gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig. Nid oedd y fframwaith cyllidol erioed wedi'i ddylunio i wneud hynny, ac nid yw'r ffigurau ynddo erioed wedi cael eu diweddaru. Felly, pan gawsant eu gosod yn 2016, fe wnaethon nhw ddarparu'r dulliau i Lywodraeth Cymru yr oedd eu hangen arnom ni i reoli'r gyllideb a oedd gennym ni bryd hynny. Saith mlynedd yn ddiweddarach, nid yw'r ffigurau hynny erioed wedi cael eu huwchraddio i ddelio â chwyddiant. Maen nhw werth 17 y cant yn llai i ni heddiw na phan gytunwyd ar y ffigurau hynny. Mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid ac eraill wedi galw ar Lywodraeth y DU i wneud y peth syml iawn hwnnw. Gadewch i ni beidio am eiliad ddadlau dros hyd yn oed mwy, o ran benthyg—rwy'n credu y gallech chi wneud y ddadl honno—ond gadewch i ni o leiaf ofyn i Lywodraeth y DU beidio â chaniatáu i wir werth yr hyn a drafodwyd ac a gytunwyd gennym ni yn 2016 gael ei erydu a pheidio byth â chael ei ddisodli. Yn nhrafodaethau anodd iawn Llywodraeth Cymru dros y misoedd diwethaf wrth geisio cytuno ar gyllideb a fydd yn cael ei rhoi gerbron y Senedd, wrth gwrs, mae gwasanaethau cyhoeddus, ein gwasanaeth iechyd, y gwasanaethau hynny a ddarperir gan lywodraeth leol, wedi bod yn flaenllaw yn ein hystyriaethau drwy'r amser.
Delyth Jewell.
Delyth Jewell.
Does gen i ddim cwestiwn, Llywydd.
I don't have a question, Llywydd.
Alun Davies.
Alun Davies.
I'm grateful to you, Presiding Officer. We know that the autumn statement led to greater inequality, both within individual societies and across the United Kingdom. That's already been demonstrated by the analysis of the autumn statement. But, last night, something interesting happened, First Minister: the UK Government made an offer to Northern Ireland, which did include a needs-based formula, which did include financial freedoms, which did include all those different financial tools that you and this Government and this Parliament have been asking for for many years. Is it now the case that if the United Kingdom Government accepts that a needs-based formula is good enough for Northern Ireland, then it's good enough for Wales?
Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd. Rydym ni'n gwybod bod datganiad yr hydref wedi arwain at fwy o anghydraddoldeb, o fewn cymdeithasau unigol a ledled y Deyrnas Unedig. Dangoswyd hynny eisoes gan y dadansoddiad o ddatganiad yr hydref. Ond, neithiwr, digwyddodd rhywbeth diddorol, Prif Weinidog: fe wnaeth Llywodraeth y DU gynnig i Ogledd Iwerddon, a oedd yn cynnwys fformiwla sy'n seiliedig ar anghenion, a oedd yn cynnwys rhyddid ariannol, a oedd yn cynnwys yr holl wahanol ddulliau ariannol hynny yr ydych chi a'r Llywodraeth hon a'r Senedd hon wedi bod yn gofyn amdanyn nhw ers blynyddoedd lawer. A yw'n wir erbyn hyn, os yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn derbyn bod fformiwla sy'n seiliedig ar anghenion yn ddigon da i Ogledd Iwerddon, yna mae'n ddigon da i Gymru?
Llywydd, I thank Alun Davies for that, because he's right to say there was a great deal of interest to Wales in what the UK Government was trailing in relation to Northern Ireland. If it's a genuinely needs-based formula that they are proposing for one part of the United Kingdom, then, clearly, that formula would have to apply to the whole of the United Kingdom. But the trail by the UK Government also claimed that they were putting £2.5 billion on the table to ease the return of an Executive in Northern Ireland. Now, I don't regret £2.5 billion being made available for public services in Northern Ireland. I'm quite sure that sum of money is needed, but it is equally needed in England, in Scotland and in Wales, and if there is money for public services in any one part of the United Kingdom, then the funding arrangements that are agreed between us are very clear: the same uplift must be provided to all. And I look forward to hearing both that there is an agreement in Northern Ireland and a return to an Executive, all of that will be very good news, but if there is money available to deal with their difficulties in public services, then we quite certainly face the same, and anybody who reads about the state of the NHS in England will know that funding is urgently needed there too.
Llywydd, diolch i Alun Davies am hynna, oherwydd mae'n iawn i ddweud bod llawer iawn o ddiddordeb i Gymru yn yr hyn yr oedd Llywodraeth y DU yn ei gyflwyno o ran Gogledd Iwerddon. Os yw'n fformiwla wirioneddol seiliedig ar anghenion y maen nhw'n ei chynnig ar gyfer un rhan o'r Deyrnas Unedig, yna, yn amlwg, byddai'n rhaid i'r fformiwla honno fod yn berthnasol i'r Deyrnas Unedig gyfan. Ond fe wnaeth y cyflwyniad gan Lywodraeth y DU honni hefyd eu bod nhw'n rhoi £2.5 biliwn ar y bwrdd i hwyluso dychweliad Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon. Nawr, nid wyf i'n gresynu bod £2.5 biliwn yn cael ei wneud ar gael ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yng Ngogledd Iwerddon. Rwy'n gwbl sicr bod angen y swm hwnnw o arian, ond mae ei angen yr un faint yn Lloegr, yn yr Alban ac yng Nghymru, ac os oes arian ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus mewn unrhyw un rhan o'r Deyrnas Unedig, yna mae'r trefniadau cyllido sydd wedi'u cytuno rhyngom yn glir iawn: mae'n rhaid darparu'r un codiad i bawb. Ac edrychaf ymlaen at glywed bod cytundeb yng Ngogledd Iwerddon ac at ddychweliad i Weithrediaeth, bydd hynny i gyd yn newyddion da iawn, ond os oes arian ar gael i ddelio â'u trafferthion mewn gwasanaethau cyhoeddus, yna rydym ni'n gwbl sicr yn wynebu'r un peth, a bydd unrhyw un sy'n darllen am gyflwr y GIG yn Lloegr yn gwybod bod angen cyllid ar frys yno hefyd.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from party leaders. The leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Could I, first of all, as this is the last session before Christmas, wish everyone the compliments of the season? And, hopefully, they'll have a happy family Christmas and a prosperous new year as well.
First Minister, yesterday, the Member of Parliament for Gower said that the interview given by the Deputy Minister on Politics Wales on Sunday was a 'cynical attempt to rewrite history'. Do you agree?
Diolch, Llywydd. A gaf i, yn gyntaf oll, gan mai hon yw'r sesiwn olaf cyn y Nadolig, ddymuno cyfarchion y tymor i bawb? A gobeithio y byddan nhw'n cael Nadolig teuluol hapus a blwyddyn newydd lewyrchus hefyd.
Prif Weinidog, ddoe, dywedodd Aelod Seneddol Gŵyr fod y cyfweliad a roddwyd gan y Dirprwy Weinidog ar Politics Wales ddydd Sul yn 'ymgais sinigaidd i ailysgrifennu hanes'. A ydych chi'n cytuno?
Well, Llywydd, since that interview, the Minister has written to me asking that those allegations should be investigated under the ministerial code. So, I've agreed to that. There'll be an independent investigation of the allegations, and when that investigation has taken place, then the results of it will be made known.
Wel, Llywydd, ers y cyfweliad hwnnw, mae'r Gweinidog wedi ysgrifennu ataf yn gofyn y dylid ymchwilio i'r honiadau hynny o dan god y gweinidogion. Felly, rwyf i wedi cytuno i hynny. Bydd ymchwiliad annibynnol i'r honiadau, a phan fydd yr ymchwiliad hwnnw wedi'i gynnal, bydd ei ganlyniadau yn cael eu gwneud yn hysbys.
I'm grateful to you for making that known today, and I look forward to the outcome of that investigation. Can you confirm the timelines for that investigation, and will it report before Christmas?
Rwy'n ddiolchgar i chi am wneud hynny'n hysbys heddiw, ac edrychaf ymlaen at ganlyniad yr ymchwiliad hwnnw. A allwch chi gadarnhau'r amserlen ar gyfer yr ymchwiliad hwnnw, ac a fydd yn adrodd cyn y Nadolig?
Well, Llywydd, the letter from the Deputy Minister was received this morning. I have immediately instructed, through the Permanent Secretary, that such an investigation should be carried out. The timing of it is not in my hands. The timing is in the hands of the person who will carry out that independent investigation, and I'm not going to place any constraints on their investigation. It's up to them to decide what they need to see, who they need to speak to and how long it will take them to do that.
Wel, Llywydd, derbyniwyd y llythyr gan y Dirprwy Weinidog y bore yma. Rwyf i wedi cyfarwyddo ar unwaith, drwy'r Ysgrifennydd Parhaol, y dylid cynnal ymchwiliad o'r fath. Nid yw ei amseru yn fy nwylo i. Mae'r amseru yn nwylo'r unigolyn a fydd yn cynnal yr ymchwiliad annibynnol hwnnw, ac nid wyf i'n mynd i osod unrhyw gyfyngiadau ar ei ymchwiliad. Mater iddo ef fydd penderfynu ar yr hyn y mae angen iddo ei weld, gyda phwy y mae angen iddo siarad a pha mor hir y bydd yn ei gymryd iddo wneud hynny.
First Minister, you do not have an independent adviser to look into these type of things. You are, though, ultimately the arbitrator on the ministerial code. It is important to understand the timelines, terms of reference and who that independent person might be. Can you confirm that the independent person will be someone from outside of Government, and ultimately that the timelines to report will be within the shortest possible timeline, because, obviously, the allegations levelled against the Deputy Minister are serious, by a colleague of hers in the Labour group—Labour Party, I should say—and she was on the radio this morning making the point about how you can trust somebody who has let you down? There are vulnerable individuals who have been let down. Hearing about the investigation that you have instructed the Permanent Secretary to undertake, those individuals will want to know an answer to the questions I've just put to you. I hear what you say about it not being in your gift to set predetermined timelines, but an understanding of who that independent person will be, the terms of reference and, importantly, when it might report is of critical importance for people following this story.
Prif Weinidog, nid oes gennych chi gynghorydd annibynnol i edrych i mewn i'r mathau hyn o bethau. Fodd bynnag, chi yw cymrodeddwr cod y gweinidogion yn y pen draw. Mae'n bwysig deall yr amserlenni, y cylch gorchwyl a phwy allai'r unigolyn annibynnol hwnnw fod. A allwch chi gadarnhau y bydd yr unigolyn annibynnol yn rhywun o'r tu allan i'r Llywodraeth, ac yn y pen draw y bydd yr amserlenni ar gyfer adrodd o fewn yr amserlen fyrraf bosibl, oherwydd, yn amlwg, mae'r honiadau a wnaed yn erbyn y Dirprwy Weinidog yn ddifrifol, gan gydweithiwr iddi yn y grŵp Llafur—y Blaid Lafur, dylwn i ddweud—ac roedd hi ar y radio y bore yma yn gwneud y pwynt ynghylch sut y gallwch chi ymddiried yn rhywun sydd wedi eich siomi? Mae unigolion agored i niwed sydd wedi cael eu siomi. O glywed am yr ymchwiliad yr ydych chi wedi gofyn i'r Ysgrifennydd Parhaol ei gynnal, bydd yr unigolion hynny eisiau gwybod ateb i'r cwestiynau yr wyf i newydd eu gofyn i chi. Rwy'n clywed yr hyn rydych chi'n ei ddweud nad yw'n bosibl i chi osod amserlenni a bennwyd ymlaen llaw, ond mae dealltwriaeth o bwy fydd yr unigolyn annibynnol hwnnw, y cylch gorchwyl ac, yn bwysig, pryd y gallai adrodd yn hanfodol bwysig i bobl sy'n dilyn y stori hon.
Well, Llywydd, first of all, let me just put on record my thanks to those people who came forward with the allegations that led to the independent review carried out within the Welsh Rugby Union. They were brave women to come forward, and the WRU has benefited hugely from the light that they cast on the culture within that organisation. Let me say, as well, that I believe the WRU has, since it came to that initial recognition, acted itself to commission independent advice. It has accepted all the recommendations of that independent report, and I think there are promising signs of the way in which a new chief executive, a new chair and new members of the board are determined to put things right within that organisation. The WRU has a lot to prove still, but I think it's made a start on that journey.
As to the investigation here, it was the Deputy Minister who regarded the allegations made against her to be so serious that she wished her name to be cleared, or not, depending on what the investigation concludes. It will be carried out, in the first instance, by the director of ethics and propriety within the Welsh Government. That is the first starting point within the ministerial code. That report will come to me, and it'll be my decision, as the leader of the opposition says, as to how I will respond to that. I won't set a timetable for that investigation. I hope it will be carried out expeditiously, of course. I hope it will be for the Deputy Minister, who will want to see the matter resolved. But it isn't for me to place artificial constraints on a process that is carried out without my involvement in it.
Wel, Llywydd, yn gyntaf oll, gadewch i mi gofnodi fy niolch i'r bobl hynny a ddaeth ymlaen gyda'r honiadau a arweiniodd at yr adolygiad annibynnol a gynhaliwyd o fewn Undeb Rygbi Cymru. Roedden nhw'n fenywod dewr i ddod ymlaen, ac mae URC wedi elwa'n enfawr o'r goleuni a daflwyd ganddyn nhw ar y diwylliant o fewn y sefydliad hwnnw. Gadewch i mi ddweud, hefyd, fy mod i'n credu bod URC, ers iddo ddod i'r gydnabyddiaeth gychwynnol honno, wedi gweithredu ei hun i gomisiynu cyngor annibynnol. Mae wedi derbyn holl argymhellion yr adroddiad annibynnol hwnnw, ac rwy'n credu bod arwyddion addawol o'r ffordd y mae prif weithredwr newydd, cadeirydd newydd ac aelodau newydd o'r bwrdd yn benderfynol o unioni pethau o fewn y sefydliad hwnnw. Mae gan URC lawer i'w brofi o hyd, ond rwy'n credu ei fod wedi cychwyn ar y daith honno.
O ran yr ymchwiliad yma, y Dirprwy Weinidog oedd o'r farn bod yr honiadau a wnaed yn ei herbyn mor ddifrifol ei bod yn dymuno i'w henw gael ei glirio, neu beidio, yn dibynnu ar y casgliad y mae'r ymchwiliad yn dod iddo. Bydd yn cael ei gynnal, yn y lle cyntaf, gan y cyfarwyddwr moeseg a phriodoldeb o fewn Llywodraeth Cymru. Dyna'r man cychwyn cyntaf o fewn cod y gweinidogion. Bydd yr adroddiad hwnnw yn dod i mi, a fy mhenderfyniad i, fel y mae arweinydd yr wrthblaid yn ei ddweud, fydd sut y byddaf yn ymateb i hwnnw. Ni fyddaf yn gosod amserlen ar gyfer yr ymchwiliad hwnnw. Rwy'n gobeithio y bydd yn cael ei wneud yn gyflym, wrth gwrs. Rwy'n gobeithio y bydd i'r Dirprwy Weinidog, a fydd eisiau gweld y mater yn cael ei ddatrys. Ond nid fy lle i yw gosod cyfyngiadau artiffisial ar broses sy'n cael ei chynnal heb i mi gymryd rhan ynddi.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a buaswn innau'n licio dymuno Nadolig llawen iawn i bawb yn y sesiwn gwestiynau olaf yma cyn y Nadolig.
Thank you very much, Llywydd, and I'd also like to wish everyone a very merry Christmas in this final session before Christmas.
I was going to ask today for the First Minister to refer, under the ministerial code, an investigation into the accounts given around the actions of the Deputy Minister. My question, quite simply, now: given that the conflict in the accounts of Tonia Antoniazzi and the Deputy Minister is today what it was almost a year and a half ago, and that there have been requests for action to be taken to get at the truth for many, many months, why on earth has it taken until now for this to be referred in this way?
Roeddwn i'n mynd i ofyn heddiw i'r Prif Weinidog gyfeirio, o dan god y gweinidogion, ymchwiliad i'r datganiadau a wnaed ynghylch gweithredoedd y Dirprwy Weinidog. Fy nghwestiwn i, yn syml, nawr: o gofio bod yr anghysondeb rhwng fersiynau Tonia Antoniazzi a'r Dirprwy Weinidog heddiw yr un fath ag yr oedd bron i flwyddyn a hanner yn ôl, a bod ceisiadau wedi bod i gamau gael eu cymryd i gael y gwirionedd ers misoedd lawer iawn, pam ar y ddaear y mae wedi cymryd tan nawr i hyn gael ei gyfeirio yn y modd hwn?
Well, Llywydd, I don't recognise what the leader of Plaid Cymru has said at all. There were debates earlier on in the process. The Deputy Minister appeared in front of a Senedd committee and gave extensive evidence there. No calls were made by that inquiry for the actions that I've taken today. They happened today because there have been some fresh views expressed by the Member of Parliament for Gower. And, having expressed those views, I've taken action.
Wel, Llywydd, nid wyf yn cydnabod yr hyn y mae arweinydd Plaid Cymru wedi ei ddweud o gwbl. Cafwyd dadleuon yn gynharach yn y broses. Ymddangosodd y Dirprwy Weinidog gerbron un o bwyllgorau'r Senedd a rhoddodd dystiolaeth helaeth yno. Ni wnaed unrhyw alwadau gan yr ymchwiliad hwnnw am y camau yr wyf i wedi eu cymryd heddiw. Fe wnaethon nhw ddigwydd heddiw gan fod safbwyntiau newydd wedi cael eu mynegi gan Aelod Seneddol Gŵyr. Ac, ar ôl mynegi'r safbwyntiau hynny, rwyf i wedi gweithredu.
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. I began by wishing people a merry Christmas; I should also add a happy new year. It's certainly planning to be an eventful new year politically, with a general election being one of two elections on the way. The problem with UK general elections is that it's a struggle for Wales's voice to be heard. That's where Plaid Cymru comes in. As Starmer and Sunak vie with each other for the votes of middle England, Plaid Cymru will stand for fairness, for ambition and for Wales.
That sidelining of Wales has been seen in pretty graphic form in the UK COVID inquiry also. Yes, that UK inquiry will visit Wales soon, but the chair admitted from the outset that there just could not be in-depth scrutiny of what happened here, and the frustration at that reality has been heard loud and clear in recent days by the COVID bereaved families in Wales. As the First Minister reaches five years in office, I suggest to him that that refusal to accept proper scrutiny through a Wales-specific inquiry was one decision that reflected very badly indeed on him and on his Government. As he reflects on his time in office, and by way of acknowledging the hurt and grief of the COVID bereaved, will the First Minister now consider righting that wrong?
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Dechreuais drwy ddymuno Nadolig llawen i bobl; dylwn i hefyd ychwanegu blwyddyn newydd dda. Mae'n sicr yn argoeli i fod yn flwyddyn newydd gyffrous yn wleidyddol, gydag etholiad cyffredinol yn un o ddau etholiad sydd ar y ffordd. Y broblem gydag etholiadau cyffredinol y DU yw ei bod hi'n frwydr i lais Cymru gael ei glywed. Dyna lle mae Plaid Cymru yn dod i mewn. Wrth i Starmer a Sunak ymgiprys â'i gilydd am bleidleisiau dosbarth canol Lloegr, bydd Plaid Cymru yn sefyll dros degwch, dros uchelgais a thros Gymru.
Mae'r cam hwnnw o wthio Cymru i'r ymylon wedi cael ei weld ar ffurf eithaf amlwg yn ymchwiliad COVID y DU hefyd. Bydd, mi fydd ymchwiliad hwnnw y DU yn ymweld â Chymru yn fuan, ond cyfaddefodd y cadeirydd o'r cychwyn na ellid craffu yn fanwl ar yr hyn a ddigwyddodd yma, ac mae'r rhwystredigaeth ynghylch y realiti hwnnw wedi cael ei glywed yn gwbl glir yn ystod y dyddiau diwethaf gan y teuluoedd sydd wedi dioddef profedigaeth oherwydd COVID yng Nghymru. Wrth i'r Prif Weinidog gyrraedd pum mlynedd yn y swydd, rwy'n awgrymu iddo bod gwrthod derbyn craffu priodol drwy ymchwiliad penodol i Gymru yn un penderfyniad a adlewyrchodd yn wael iawn arno ef ac ar ei Lywodraeth. Wrth iddo fyfyrio ar ei amser yn y swydd, a thrwy gydnabod gloes a galar y rhai sydd wedi dioddef profedigaeth oherwydd COVID, a wnaiff y Prif Weinidog ystyried unioni'r anghyfiawnder hwnnw nawr?
Well, Llywydd, it's not a wrong; it has always been the right decision to give those families the answers that they need. They simply would never have got those answers through a Wales-only inquiry in which, as UK Ministers have made it plain, they would not participate. And if we've learned anything in the last few months, surely it has been that in order to be able to understand the actions that were taken here in Wales, you have to place them in the wider context of decisions that were being made at that UK level. Rip the context away, as you would suggest, and there would be no answers that make sense for anybody. Having a Wales-specific module within the inquiry, sitting here in Wales, will allow the focus to be placed on the decisions that were made here. I absolutely want that to happen. But you will get a proper understanding of decisions that were made here, because they are inescapably—as the evidence that has been so vividly in front of the inquiry over the last few weeks has demonstrated—made in a UK context, and a Wales-only inquiry would never make that apparent to people.
Wel, Llywydd, nid yw'n anghyfiawnder; mae wedi bod y penderfyniad cywir o'r cychwyn i roi'r atebion i'r teuluoedd hynny sydd eu hangen arnyn nhw. Yn syml, ni fydden nhw byth wedi cael yr atebion hynny drwy ymchwiliad Cymru yn unig y mae Gweinidogion y DU wedi ei wneud yn glir na fydden nhw'n cymryd rhan ynddo. Ac os ydym ni wedi dysgu unrhyw beth yn ystod yr ychydig fisoedd diwethaf, siawns mai'r hyn a ddysgwyd yw, er mwyn gallu deall y camau a gymerwyd yma yng Nghymru, mae'n rhaid i chi eu rhoi yng nghyd-destun ehangach penderfyniadau a oedd yn cael eu gwneud ar lefel y DU honno. Rhwygwch y cyd-destun i ffwrdd, fel y byddech chi'n ei awgrymu, ac ni fyddai unrhyw atebion sy'n gwneud synnwyr i neb. Bydd cael modiwl penodol i Gymru o fewn yr ymchwiliad, sy'n eistedd yma yng Nghymru, yn caniatáu i'r pwyslais gael ei roi ar y penderfyniadau a wnaed yma. Rwy'n sicr eisiau i hynny ddigwydd. Ond byddwch yn cael dealltwriaeth briodol o benderfyniadau a wnaed yma, gan eu bod nhw'n anochel—fel y mae'r dystiolaeth a gyflwynwyd mor fyw gerbron yr ymchwiliad dros yr wythnosau diwethaf wedi dangos—yn cael eu gwneud mewn cyd-destun y DU, ac ni fyddai ymchwiliad Cymru yn unig byth yn gwneud hynny'n amlwg i bobl.
Of course the wider context is important. I didn't object to having a UK inquiry; the question was around that forensic investigation of what happened and why, at what time, and decisions taken by who in Wales, so that we could learn lessons for future pandemics, which will happen.
I mentioned a second election, of course, taking place next year—that's the hotly anticipated election for the Labour leadership in Wales. And the question of a COVID inquiry, actually, is important, because, as the First Minister prepares to stand down, he could be setting an example to his successor in terms of what real accountability should look like. As the party leader, Keir Starmer, studies the runners and riders on who's likely to be doing his running for him in Wales next, he will see three candidate names coming up time and time again: the Ministers for health, for the economy and for education. And whether it's on the lack of a winter plan, on poor Programme for International Student Assessment results, or the most ambiguous of economy strategies, goodness me, those are three areas where accountability has to be accepted. In the spirit of Christmas, I invite the First Minister to make a Christmas wish. If that wish were to come true, who would be in his place a year from now?
Wrth gwrs, mae'r cyd-destun ehangach yn bwysig. Wnes i ddim gwrthwynebu cael ymchwiliad ar sail y DU; roedd y cwestiwn ynghylch yr ymchwiliad fforensig hwnnw o'r hyn a ddigwyddodd a pham, ar ba adeg, a phenderfyniadau a wnaed gan bwy yng Nghymru, fel y gallem ni ddysgu gwersi ar gyfer pandemigau yn y dyfodol, a fydd yn digwydd.
Soniais am ail etholiad, wrth gwrs, sy'n cael ei gynnal y flwyddyn nesaf—dyna'r etholiad y mae mawr ddisgwyl amdano ar gyfer arweinyddiaeth y blaid Lafur yng Nghymru. Ac mae'r cwestiwn o ymchwiliad COVID, a dweud y gwir, yn bwysig, oherwydd, wrth i'r Prif Weinidog baratoi i ymddiswyddo, gallai fod yn gosod esiampl i'w olynydd o ran sut y dylai atebolrwydd go iawn edrych. Wrth i arweinydd y blaid, Keir Starmer, astudio'r cystadleuwyr o ran pwy sy'n debygol o fod yn rhedeg drosto yng Nghymru nesaf, bydd yn gweld enwau tri ymgeisydd yn codi dro ar ôl tro: y Gweinidog iechyd, Gweinidog yr economi a'r Gweinidog addysg. A pha un a yw ar ddiffyg cynllun gaeaf, ar ganlyniadau gwael y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr, neu'r mwyaf amwys o strategaethau economaidd, mawredd, mae'r rheini yn dri maes lle mae'n rhaid derbyn atebolrwydd. Yn ysbryd y Nadolig, rwy'n gwahodd y Prif Weinidog i wneud dymuniad Nadolig. Pe bai'r dymuniad hwnnw'n dod yn wir, pwy fyddai yn ei le flwyddyn o nawr?
Well, Llywydd, the leader of Plaid Cymru continues his obsessive interest in the affairs of the Labour Party. If we heard a little bit from him about the affairs of his own party, we'd be better informed than we are. These things are nothing at all to do with him.
Let me return to the one question he asked me that was worth pausing on this afternoon, and that is his very badly informed allegations about the UK inquiry and its inability, as he believes it to be, to focus on the work that it will do here in Wales. There has been a module 2B meeting of the inquiry this morning. The counsel to the inquiry has said that they have received from the Welsh Government so far 30,838 documents and that it has issued 274 rule 9 requests here in Wales. If the inquiry wasn't going to do a proper job, Llywydd, as the leader of Plaid Cymru alleges, why would it go to the trouble that it goes to make sure that it has information on the industrial scale that it will have acquired from individuals and through the documents that have been provided to it?
I am very glad that the counsel to the inquiry has recognised today the hard work that the Welsh Government has undertaken to respond to its many requests, the gratitude that was expressed for the co-operation of the Welsh Government, the reassurance that the inquiry feels from the Welsh Government's actions in providing disclosures by the end of November—textbooks, texts, notebooks, as well as formal documents. The inquiry is going about its work in Wales in exactly the same thoroughgoing way as it has demonstrated over the weeks that we have seen people before it in London. I have confidence that the inquiry will do the job it has been asked to do. It will shine a forensic light on what has happened here in Wales, it will be able to do that within the context that it has established by looking at what happened at the UK level, and, in that way, I hope that, for those families who look to the inquiry to give them the answers and the insights that they wish for, that will be very amply recognised.
Wel, Llywydd, mae arweinydd Plaid Cymru yn parhau â'i ddiddordeb obsesiynol ym musnes y Blaid Lafur. Pe baem ni'n clywed ychydig ganddo am fusnes ei blaid ei hun, byddem ni'n fwy gwybodus nag ydym ni. Nid yw'r pethau hyn yn ddim i'w wneud ag ef o gwbl.
Gadewch i mi ddychwelyd at yr un cwestiwn a ofynnodd i mi a oedd yn werth ei ystyried y prynhawn yma, sef ei honiadau anwybodus iawn am ymchwiliad y DU a'i anallu, fel y mae ef yn ei gredu, i ganolbwyntio ar y gwaith y bydd yn ei wneud yma yng Nghymru. Bu cyfarfod modiwl 2B o'r ymchwiliad y bore yma. Mae cwnsler yr ymchwiliad wedi dweud ei fod wedi derbyn gan Lywodraeth Cymru hyd yma 30,838 o ddogfennau a'i fod wedi cyflwyno 274 o geisiadau rheol 9 yma yng Nghymru. Pe na bai'r ymchwiliad yn mynd i wneud gwaith priodol, Llywydd, fel y mae arweinydd Plaid Cymru yn ei honni, pam y byddai'n mynd i'r drafferth y mae'n mynd iddi i wneud yn siŵr bod ganddo wybodaeth ar y raddfa ddiwydiannol y bydd wedi ei chaffael gan unigolion a thrwy'r dogfennau a ddarparwyd iddo?
Rwy'n falch iawn bod cwnsler yr ymchwiliad wedi cydnabod heddiw y gwaith caled y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud i ymateb i'w geisiadau niferus, y diolch a fynegwyd am gydweithrediad Llywodraeth Cymru, y sicrwydd y mae'r ymchwiliad yn ei deimlo o weithredoedd Llywodraeth Cymru o ran darparu datgeliadau erbyn diwedd mis Tachwedd—gwerslyfrau, testunau, llyfrau nodiadau, yn ogystal â dogfennau ffurfiol. Mae'r ymchwiliad yn mynd ati i wneud ei waith yng Nghymru yn union yr un ffordd drwyadl ag y mae wedi ei dangos dros yr wythnosau yr ydym ni wedi gweld pobl ger ei fron yn Llundain. Rwy'n hyderus y bydd yr ymchwiliad yn gwneud y gwaith y gofynnwyd iddo ei wneud. Bydd yn taflu goleuni fforensig ar yr hyn sydd wedi digwydd yma yng Nghymru, bydd yn gallu gwneud hynny o fewn y cyd-destun y mae wedi'i sefydlu drwy edrych ar yr hyn a ddigwyddodd ar lefel y DU, ac, yn y modd hwnnw, rwy'n gobeithio, i'r teuluoedd hynny sy'n edrych i'r ymchwiliad roi'r atebion a'r wybodaeth y maen nhw'n dymuno eu cael, y bydd hynny'n cael ei gydnabod yn helaeth iawn.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gyflwr gwasanaethau gofal sylfaenol yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ60449
3. Will the Minister make a statement on the condition of primary care services in Mid and West Wales? OQ60449
Mae gwasanaethau gofal sylfaenol yn dal i fod o dan bwysau gwirioneddol yn y canolbarth a’r gorllewin. Ond, o amgylch Cymru gyfan, mae mwy nag 1.5 miliwn o gysylltiadau â’r gwasanaeth yn cael eu cynnal bob mis. Mae amrywio’r gweithlu wedi bod yn allweddol i gynnal gofal sylfaenol mewn cyfnod estynedig o gyni ariannol.
Primary care services remain under real pressure in Mid and West Wales. Yet across the country more than 1.5 million contacts with the service take place every month. Diversification of the workforce has been key to sustaining primary care in an era of prolonged austerity.
Diolch yn fawr iawn. Brif Weinidog, rhyw fis yn ôl, fe gwrddais i â rhyw 50 o drigolion ym mhentref Talacharn yn sir Gaerfyrddin yn dilyn cais a gyflwynwyd gan bartneriaid y feddygfa i gau'r gangen yno. Byddai hyn yn disgwyl i drigolion deithio i'r feddygfa agosaf, sef Sanclêr, sydd ryw 6 milltir i ffwrdd. Dim ond unwaith bob dwy awr mae bws yn gadael Talacharn i fynd i Sanclêr, ac mae tacsi yn costio, un ffordd, rhywbeth fel £15 i £20. Maen nhw'n sylweddoli'r pwysau sydd ar y feddygfa yn Sanclêr o ran recriwtio, ond maen nhw hefyd yn poeni yn fawr iawn os nad yw pobl yn gallu fforddio yn gorfforol i fynd i'r feddygfa yn Sanclêr, dyw pobl ddim yn mynd i fynd o gwbl, ac mae pen draw hynny'n golygu bod pobl yn mynd i fynd yn fwy sâl ac arwain at gyflyrau iechyd llawer mwy cymhleth lawr y lein. Rŷm ni'n gwybod am y dirywiad difrifol mewn gwasanaethau gofal sylfaenol mewn ardaloedd gwledig, felly ydych chi'n gallu derbyn erbyn hyn fod y sector gofal sylfaenol yn wynebu sefyllfa ddifrifol iawn, ac argyfyngus, o bosib? Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i'r afael â hyn?
Thank you very much. First Minister, around a month ago, I met some 50 residents in the village of Laugharne in Carmarthenshire following a request made by the surgery partners to close that particular branch. This would require residents to travel to the nearest surgery, which is St Clears, which is some 6 miles away. There's only a bus once every two hours to St Clears, and a taxi, one way, costs something between £15 and £20. They understand the pressure on the surgery in St Clears in terms of recruitment, but they're also very concerned that if people can't afford to physically go to the surgery in St Clears then people aren't going to go there at all, and that ultimately means that people will become more unwell, and it will lead to far more complex health conditions down the line. We know about the serious decline in primary care services in rural areas, so would you now accept that the primary care sector is facing a very serious situation, and critical, possibly? So, how will the Welsh Government address this issue?
Fel y dywedais i yn yr ateb gwreiddiol, Llywydd, mae gofal sylfaenol o dan bwysau ym mhob man yng Nghymru, ac mae hynny'n wir yn Hywel Dda hefyd. Dwi'n ymwybodol o'r ffaith bod y feddygfa deulu yn Sanclêr wedi gofyn i'r bwrdd iechyd dynnu nôl o'r gwasanaethau maen nhw wedi eu rhoi yn Nhalacharn. Dydy apwyntiadau gyda doctoriaid ddim wedi bod ar gael yn Nhalacharn ers mwy na dwy flynedd. Maen nhw wedi defnyddio'r gangen sydd gyda nhw i wneud pethau eraill, ond heb gael apwyntiadau i weld y doctor.
Mae'r bwrdd iechyd wedi mynd ati, fel mae'n rhaid iddyn nhw ei wneud, i siarad gyda phobl leol. Mae popeth mae'n gwneud wedi dod i ben ddiwedd wythnos diwethaf. Nawr, bydd rhaid i'r bwrdd iechyd ystyried beth mae pobl leol wedi'i ddweud, ac i siarad ac i weithio gyda'r gangen, y doctoriaid yn Sanclêr, i weld beth fydd y ffordd orau ymlaen.
Yn fwy cyffredinol, wrth gwrs rŷm ni'n trio gwneud pethau i recriwtio mwy o bobl i weithio yn ein gwasanaeth gofal sylfaenol. Rŷm ni wedi rhoi arian ar y bwrdd i helpu tynnu pobl sy'n hyfforddi i fod yn feddygon teulu yn y dyfodol i gefn gwlad, ac rŷm ni wedi ymestyn y cynllun hynny i sir Gâr, nôl ym mis Awst. Mae wedi llwyddo i dynnu mwy o bobl i sir Benfro ac i'r gogledd, a nawr rŷm ni'n mynd i roi yr un cyfle i bobl sy'n hyfforddi i ddod i sir Gâr, ac mae £20,000 bob blwyddyn yna i helpu'r bobl sy'n fodlon gwneud hynny.
As I said in my original response, Llywydd, primary care is under pressure in all parts of Wales, and that is true in Hywel Dda too. I'm aware of the fact that the GP practice in St Clears has asked the health board to withdraw some of the services that they've provided in Laugharne. Doctors appointments haven't been available in Laugharne for more than two years. They've used the branch that they have to do other things, but without having appointments to see the doctor.
The health board, as they have to, have spoken to local people. Their work concluded last week. Now, the health board will have to consider the views of the local people and they will have to consult and work with the GP branch in St Clears to see what the best way forward is.
More generally, of course, we are trying to do things to recruit more people to work in our primary care service. We've put additional funding on the table to help to attract people who are training into GP practices in rural areas in the future, and we extended that scheme to Carmarthenshire back in August. It has succeeded in attracting more people to Pembrokeshire and north Wales, and now we're going to provide the same opportunity for people who are currently training to go to work in Carmarthenshire, and there is £20,000 available every year to help people who are willing to do that.
I'm grateful to Cefin Campbell for submitting this question. There's rightly a lot of concern in the village of Laugharne following the announced closure of its surgery. My team and I have been in discussion with residents and the mayor of Laugharne, Pam Jones, sharing their concerns. One of the models that the Welsh Government has often talked about in terms of health delivery is ensuring that there are services local in the community to those that need them. Given that GP services are looking likely, sadly, to leave Laugharne, is there any opportunity of any other services being brought into Laugharne, closer to the community, using the available facilities that are there already, so that the village of Laugharne doesn't get completely cut off from vital primary healthcare services? Diolch, Llywydd.
Rwy'n ddiolchgar i Cefin Campbell am gyflwyno'r cwestiwn hwn. Mae llawer o bryder ym mhentref Talacharn, a hynny'n briodol, ar ôl i'r feddygfa gael ei chau. Mae fy nhîm a minnau wedi bod yn trafod gyda thrigolion a maer Talacharn, Pam Jones, yn rhannu eu pryderon. Un o'r modelau y mae Llywodraeth Cymru wedi siarad amdano yn aml o ran darpariaeth iechyd yw sicrhau bod gwasanaethau lleol yn y gymuned i'r rhai sydd eu hangen nhw. O gofio ei bod yn edrych yn debygol, yn anffodus, bod gwasanaethau meddygon teulu yn mynd i adael Talacharn, a oes unrhyw gyfle i ddod ag unrhyw wasanaethau eraill i Dalacharn, yn agosach at y gymuned, gan ddefnyddio'r cyfleusterau sydd yno eisoes, fel nad yw pentref Talacharn yn cael ei dorri i ffwrdd yn llwyr o wasanaethau gofal iechyd sylfaenol hanfodol? Diolch, Llywydd.
That will be for the health board to determine in its discussions with that local community and with those family doctors who operate out of St Clears and who, up until now, have provided services directly in Laugharne. As I said in my answer to Cefin Campbell, there have been no doctor's appointments at that branch surgery for over two years. Whether it will be possible to use the facilities for other local primary care services is a proper question to ask. I'm sure it will have been raised in the public consultation, and it will be for the health board to think about that as it comes to its determination.
Bydd hwnnw'n fater i'r bwrdd iechyd ei benderfynu yn ei drafodaethau gyda'r gymuned leol honno a chyda'r meddygon teulu hynny sy'n gweithredu allan o Sanclêr ac sydd, hyd yma, wedi darparu gwasanaethau yn uniongyrchol yn Nhalacharn. Fel y dywedais yn fy ateb i Cefin Campbell, ni fu unrhyw apwyntiadau gyda meddyg yn y feddygfa honno ers dros ddwy flynedd. Mae pa un a fydd modd defnyddio'r cyfleusterau ar gyfer gwasanaethau gofal sylfaenol lleol eraill yn gwestiwn priodol i'w ofyn. Rwy'n siŵr y bydd wedi cael ei godi yn yr ymgynghoriad cyhoeddus, a mater i'r bwrdd iechyd fydd meddwl am hynny wrth iddo wneud ei benderfyniad.
Good afternoon, First Minister. Another aspect of GP services is making sure we have a really robust Welsh ambulance service. One of the issues that GPs are raising, particularly in rural areas such as mid and west Wales, is that they are sometimes called to provide that emergency response to attend to a patient in the community who should be getting an ambulance, in order to ensure that they have somebody with them, for example, and being able to give that emergency response. But of course, GPs are not trained to provide that response. So, I just wondered if you could just comment on how we can support our GPs not to be those first responders, not to be those emergency responses, making sure we have a good Welsh ambulance service that goes to our communities, particularly in rural areas like mid and west Wales. Diolch, Llywydd.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Agwedd arall ar wasanaethau meddygon teulu yw gwneud yn siŵr bod gennym ni wasanaeth ambiwlans cadarn iawn yng Nghymru. Un o'r materion y mae meddygon teulu yn ei godi, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig fel y canolbarth a'r gorllewin, yw eu bod weithiau'n cael eu galw i ddarparu'r ymateb brys hwnnw i drin claf yn y gymuned a ddylai fod yn cael ambiwlans, er mwyn sicrhau bod ganddyn nhw rywun gyda nhw, er enghraifft, a gallu rhoi'r ymateb brys hwnnw. Ond wrth gwrs, nid yw meddygon teulu wedi'u hyfforddi i ddarparu'r ymateb hwnnw. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a allech chi wneud sylw ar sut y gallwn ni gynorthwyo ein meddygon teulu i beidio â bod yr ymatebwyr cyntaf hynny, i beidio â bod yr ymatebion brys hynny, gan wneud yn siŵr bod gennym ni wasanaeth ambiwlans da yng Nghymru sy'n mynd i'n cymunedau, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig fel y canolbarth a'r gorllewin. Diolch, Llywydd.
Well, Llywydd, all Members here will have received a letter with an extensive report attached to it from the chief executive of the ambulance trust. I think it was issued to everybody last week. It talks about the plans of the trust for this coming winter, and one of the things that the report focuses on is strengthening immediate responses to people, because an ambulance won't always be an answer that can be mobilised immediately. So, in those circumstances, what the chief executive talks about and sets out in his report are the plans that the trust has, working with others, and all aspects of the system. It's a whole-system response that you have to mobilise here, and working with other aspects of the system to strengthen ways in which a first and immediate response can be provided, so that the ambulance isn't, in fact, the one thing that is available to respond to people in an emergency.
Wel, Llywydd, bydd pob Aelod yma wedi derbyn llythyr ag adroddiad helaeth ynghlwm wrtho gan brif weithredwr yr ymddiriedolaeth ambiwlans. Rwy'n credu iddo gael ei anfon at bawb yr wythnos diwethaf. Mae'n sôn am gynlluniau'r ymddiriedolaeth ar gyfer y gaeaf sydd i ddod, ac un o'r pethau y mae'r adroddiad yn canolbwyntio arno yw cryfhau ymatebion ar unwaith i bobl, oherwydd ni fydd ambiwlans bob amser yn ateb y gellir ei roi ar waith ar unwaith. Felly, o dan yr amgylchiadau hynny, yr hyn y mae'r prif weithredwr yn sôn amdano ac yn ei nodi yn ei adroddiad yw'r cynlluniau sydd gan yr ymddiriedolaeth, yn gweithio gydag eraill, a phob agwedd ar y system. Mae'n ymateb system gyfan y mae'n rhaid i chi ei roi ar waith yma, a gweithio gydag agweddau eraill ar y system i gryfhau ffyrdd y gellir darparu ymateb cyntaf ac uniongyrchol, fel nad yr ambiwlans, mewn gwirionedd, yw'r un peth sydd ar gael i ymateb i bobl mewn argyfwng.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hybu twristiaeth yng ngogledd Cymru? OQ60409
4. What steps is the Welsh Government taking to boost tourism in north Wales? OQ60409
Llywydd, we take steps to lengthen the tourism season in Wales, to encourage visitors to enjoy the wider range of attractions we have to offer, and to spend more money while they are in north Wales and beyond.
Llywydd, rydym ni'n cymryd camau i ymestyn y tymor twristiaeth yng Nghymru, i annog ymwelwyr i fwynhau'r amrywiaeth ehangach o atyniadau sydd gennym ni i'w cynnig, ac i wario mwy o arian tra eu bod nhw yng ngogledd Cymru a thu hwnt.
Thank you, First Minister. I think it's only a fair assessment and a fair remark to make that the stats on tourism in Wales are pretty frightening, particularly when you represent, as I do, a part of Wales that relies on the tourist economy. Of course, the lasting effects of your COVID-19 lockdowns and the cost-of-living crisis play a huge part in reducing tourism, internationally, but the latest figures on international inbound visits to Wales show that, between January to June 2023, there were 403,000 fewer visits to Wales, down 12 per cent on the same period in 2019. Simultaneously, the amount of money that visitors spent in Wales dropped an eye-watering 24 per cent from 2019, and the picture in other parts of Great Britain isn't anywhere near as dire as it is in Wales. And locally in the Vale of Clwyd, we're all too aware of the drop in tourism under your premiership. In just the past few weeks announcements of the sad closure of two of my constituency's most established tourist destinations—Rhyl SeaQuarium and Pontins in Prestatyn—have left many families uncertain of future work and in the cold this Christmas. We desperately need to put as many incentives in place to encourage visitors to Wales, but we are not seeing this. In fact, the polar opposite of that is true, because the visitor levy plans—
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n credu ei fod yn asesiad digon teg ac yn sylw teg i'w wneud bod yr ystadegau ar dwristiaeth yng Nghymru yn eithaf brawychus, yn enwedig pan ydych chi'n cynrychioli, fel yr wyf i, rhan o Gymru sy'n dibynnu ar yr economi dwristiaeth. Wrth gwrs, mae effeithiau parhaus eich cyfyngiadau symud yn ystod COVID-19 a'r argyfwng costau byw yn chwarae rhan enfawr o ran lleihau twristiaeth, yn rhyngwladol, ond mae'r ffigurau diweddaraf ar ymweliadau rhyngwladol i mewn i Gymru yn dangos, rhwng Ionawr a Mehefin 2023, bod 403,000 yn llai o ymweliadau â Chymru, gostyngiad o 12 y cant o'i gymharu â'r un cyfnod yn 2019. Ar yr un pryd, gostyngodd faint o arian a wariodd ymwelwyr yng Nghymru o ganran syfrdanol o 24 y cant o 2019 ymlaen, ac nid yw'r darlun mewn rhannau eraill o Brydain Fawr yn agos at fod mor enbyd ag y mae yng Nghymru. Ac yn lleol yn Nyffryn Clwyd, rydym ni'n ymwybodol dros ben o'r gostyngiad o ran twristiaeth o dan eich arweinyddiaeth. Yn yr ychydig wythnosau diwethaf yn unig, mae cyhoeddi'r penderfyniadau trist i gau dau o gyrchfannau twristiaeth mwyaf sefydledig fy etholaeth—SeaQuarium y Rhyl a Pontins ym Mhrestatyn—wedi gadael llawer o deuluoedd yn ansicr am waith yn y dyfodol ac yn yr oerfel y Nadolig hwn. Mae angen taer i ni roi cymaint o gymhellion ar waith i annog ymwelwyr i Gymru, ond nid ydym yn gweld hyn. A dweud y gwir, mae'r gwrthwyneb llwyr o hynny yn wir, oherwydd mae'r cynlluniau ar gyfer ardoll ymwelwyr—
You are going to have to come to a question now. I've been very generous.
Bydd yn rhaid i chi ddod at gwestiwn nawr. Rwyf i wedi bod yn hael iawn.
—have so far been disastrous. Okay, thank you for your generosity. So, in light of all those remarks I made, First Minister—the dire tourism figures, the flurry of industry closures across the north Wales coast, the inward looking tourist-repelling visitor—
—wedi bod yn drychinebus hyd yn hyn. Iawn, diolch am eich haelioni. Felly, yng ngoleuni'r holl sylwadau hynny a wneuthum, Prif Weinidog—y ffigurau twristiaeth enbyd, y llu o achosion o gau yn y diwydiant ar draws arfordir y gogledd, yr ardoll ymwelwyr mewnblyg sy'n atal ymwelwyr—
I did ask for a question, not a list.
Fe wnes i ofyn am gwestiwn, nid rhestr.
What is your Government doing to reverse this trend and boost tourism in north Wales?
Beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud i wrthdroi'r duedd hon a hybu twristiaeth yng ngogledd Cymru?
Well, well. Where to start, really, with a Farage—. Farage—he'll be there with you soon, I expect. Let's begin with just one. Let's begin with just one point. The decision to close the borders so that tourists weren't able to come to Wales was not a decision that the Welsh Government made—it was made by the UK Government and then we had to pass regulations to fall in with what they decided. So, any idea—any idea—that the drop in numbers of visitors coming to Wales during the COVID epidemic was because the Welsh Government shut those borders—
Wel wel. Ble i ddechrau, mewn gwirionedd, gyda Farage—. Farage—bydd ef yno gyda chi'n fuan, rwy'n tybio. Gadewch i ni ddechrau gyda dim ond un. Gadewch i ni ddechrau gyda dim ond un pwynt. Nid oedd y penderfyniad i gau'r ffiniau fel nad oedd twristiaid yn gallu dod i Gymru yn benderfyniad a wnaed gan Lywodraeth Cymru—cafodd ei wneud gan Lywodraeth y DU ac yna bu'n rhaid i ni basio rheoliadau i gyd-fynd â'r hyn a benderfynwyd ganddyn nhw. Felly, mae unrhyw syniad—unrhyw syniad—bod y gostyngiad o ran nifer yr ymwelwyr a oedd yn dod i Gymru yn ystod epidemig COVID oherwydd bod Llywodraeth Cymru wedi cau'r ffiniau hynny—
[Inaudible.] You stopped hotels from—
[Anghlywadwy.] Fe wnaethoch chi atal gwestai rhag—
You don't need to listen to Janet Finch-Saunders when she's not taking part. You need to answer the question from Gareth Davies.
Does dim angen i chi wrando ar Janet Finch-Saunders pan nad yw'n cymryd rhan. Mae angen i chi ateb y cwestiwn gan Gareth Davies.
I'm simply trying to correct a very misleading impression that the Member made in his supplementary question, that somehow the fall in international visitors to Wales was because of unique actions made here in Wales. It was no such thing. And as I say very often to Members of the Conservative Party, if they spent a fraction of their time talking up Wales and the tourism possibilities of Wales as they do in running it down, running it down in a question that went on for a great deal longer that it needed to, then the prospects for the tourism industry would be improved. In fact, I think tourism in north Wales is a success story. I think it contributes millions of pounds to the north Wales economy. I think there are many, many reasons why people do come and should come to north Wales, and if the Member could just pause for a minute to add his voice to that instead of running down everything that happens in his own area, he'd have made one contribution worth hearing this afternoon.
Y cwbl rwy'n ei wneud yw ceisio cywiro argraff gamarweiniol iawn a wnaeth yr Aelod yn ei gwestiwn atodol, bod y gostyngiad o ran ymwelwyr rhyngwladol â Chymru rywsut oherwydd camau unigryw a gymerwyd yma yng Nghymru. Nid oedd yn ddim o'r fath. Ac fel rwy'n dweud yn aml iawn wrth Aelodau'r Blaid Geidwadol, pe baen nhw'n treulio cyfran fach o'u hamser yn hyrwyddo Cymru a phosibiliadau twristiaeth Cymru ag y maen nhw'n ei beirniadu, ei beirniadu mewn cwestiwn a aeth ymlaen am lawer iawn mwy o amser nag yr oedd angen iddo, yna byddai'r rhagolygon ar gyfer y diwydiant twristiaeth yn cael eu gwella. A dweud y gwir, rwy'n credu bod twristiaeth yng ngogledd Cymru yn stori o lwyddiant. Rwy'n credu ei fod yn cyfrannu miliynau o bunnoedd at economi'r gogledd. Rwy'n credu bod llawer iawn o resymau pam mae pobl yn dod ac y dylen nhw ddod i ogledd Cymru, a phe gallai'r Aelod oedi am funud i ychwanegu ei lais at hynny yn hytrach na beirniadu popeth sy'n digwydd yn ei ardal ei hun, byddai wedi gwneud un cyfraniad gwerth ei glywed y prynhawn yma.
Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn adolygu eu canolfannau ymwelwyr, ac mae yna fygythiad i ddyfodol canolfan Coed y Brenin ger Ganllwyd, Ystradllyn ger Cader Idris, a chanolfannau Ynyslas a Bwlch Nant yr Arian yng Ngheredigion. Mae miloedd o bobl yn ymweld â'r canolfannau yma o bell ac agos yn flynyddol, ac maen nhw'n cyfrannu'n sylweddol at ein heconomïau lleol a hefyd fel rhan o ofal iechyd ataliol. Dwi'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn cytuno â fi y byddai cau unrhyw un o'r canolfannau yma yn gam gwag a niweidiol. Felly, pa gamau mae'r Llywodraeth am eu cymryd er mwyn sicrhau parhad y canolfannau yma?
The First Minister will be aware that Natural Resources Wales is reviewing its visitor centres, and there is a threat to the future of the Coed y Brenin centre near Ganllwyd, Ystradllyn near Cader Idris, and the centres at Ynyslas and Bwlch Nant yr Arian in Ceredigion. Now, thousands of people visit these centres from near and far on an annual basis and they contribute significantly to our local economies, and as part of preventative healthcare. I'm sure the First Minister would agree with me that the closure of any of these centres would be a damaging mistake, so what steps is the Government taking to ensure the future of these centres?
Well, Llywydd, diolch yn fawr, i ddechrau, i Mabon ap Gwynfor, am y pethau positif mae e wedi dweud heddiw am y pethau sydd ar gael yma yng Nghymru i bobl sy'n ymweld â ni. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru, fel pob gwasanaeth yma yng Nghymru, dan bwysau ariannol. Bydd dewisiadau anodd iddyn nhw wneud, fel rŷn ni wedi gwneud fel Llywodraeth dros y misoedd diwethaf, ond dwi'n siŵr pan fydd yr asiantaeth yn gwneud y penderfyniadau yna, byddan nhw'n gwrando ar y pwyntiau mae'r Aelod wedi gwneud a phethau eraill mae pobl leol eisiau cadw.
Well, Llywydd, thank you very much to Mabon ap Gwynfor for the positive things that he has said today about what is available here in Wales for people who want to visit us. Natural Resources Wales, like every service here in Wales, is under financial pressures. There will be difficult choices for them to make, just as we have had to make over the past few years, but I'm sure that when that agency makes those decisions, they will listen to the points that the Member has made and the other issues that local people want to raise.
Presiding Officer, no matter what the Tory comments are week in, week out here, we hear the realities of the negative impact that Tory policy will have. Another such reality, Presiding Officer, is the impact that was buried in the autumn statement: the changes to holiday entitlement for seasonal workers. We're seeing changes that will see seasonal workers, their holiday entitlement, ripped from their very hands. First Minister, I wonder if you could enlighten us on the support that you can offer these seasonal workers—important workers in my constituency, and in constituencies right across Wales—and the impact that will have on Welsh business in the tourism industry.
Llywydd, waeth beth yw sylwadau'r Torïaid wythnos ar ôl wythnos yma, rydym ni'n clywed realiti'r effaith negyddol y bydd polisïau'r Torïaid yn ei chael. Realiti arall o'r fath, Llywydd, yw'r effaith a gladdwyd yn natganiad yr hydref: y newidiadau i hawl gwyliau gweithwyr tymhorol. Rydym ni'n gweld newidiadau a fydd yn gweld gweithwyr tymhorol, eu hawl gwyliau, yn cael ei rhwygo o'u dwylo. Prif Weinidog, tybed a allech chi ein goleuo ar y cymorth y gallwch chi ei gynnig i'r gweithwyr tymhorol hyn—gweithwyr pwysig yn fy etholaeth i, ac mewn etholaethau ledled Cymru—a'r effaith y bydd hynny yn ei chael ar fusnes Cymru yn y diwydiant twristiaeth.
Well, Llywydd, I thank Jack Sargeant for that. It's an important question in the tourism industry, because he's right that buried away in the autumn statement was another mean measure by the Conservative Government to reduce the terms and conditions of seasonal workers. Where they used to qualify for holiday pay on the day that they began work, now they will have to build up that entitlement over a 12-month period, and this will take £250 million or so out of the pockets of seasonal workers across the United Kingdom over that next 12 months.
So, when it comes to tourism and our ability to sustain that industry, we know it relies on a seasonal workforce, and now those workers will be worse off than they were before the autumn statement. The Chancellor is able to do that, is able to take money out of those people's pockets, because the UK Government is no longer tied by the working time directive—another Brexit bonus, then, for those workers.
Wel, Llywydd, diolch i Jack Sargeant am hynna. Mae'n gwestiwn pwysig yn y diwydiant twristiaeth, oherwydd mae'n iawn bod mesur crintachlyd arall wedi'i gladdu'n ddwfn yn natganiad yr hydref gan y Llywodraeth Geidwadol i leihau telerau ac amodau gweithwyr tymhorol. Lle'r oedden nhw'n arfer bod yn gymwys i gael tâl gwyliau ar y diwrnod yr oedden nhw'n dechrau gweithio, nawr bydd yn rhaid iddyn nhw gasglu'r hawl honno dros gyfnod o 12 mis, a bydd hyn yn cymryd tua £250 miliwn allan o bocedi gweithwyr tymhorol ledled y Deyrnas Unedig dros y 12 mis nesaf hynny.
Felly, o ran twristiaeth a'n gallu i gynnal y diwydiant hwnnw, rydym ni'n gwybod ei fod yn dibynnu ar weithlu tymhorol, a nawr bydd y gweithwyr hynny yn waeth eu byd nag yr oedden nhw cyn datganiad yr hydref. Mae'r Canghellor yn gallu gwneud hynny, yn gallu tynnu arian allan o bocedi'r bobl hynny, oherwydd nad yw Llywodraeth y DU bellach wedi'i rhwymo gan y gyfarwyddeb oriau gwaith—bonws Brexit arall, felly, i'r gweithwyr hynny.
5. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda byrddau iechyd ynglŷn â gofal iechyd yr ysgyfaint? OQ60419
5. What discussions has the Welsh Government had with health boards regarding lung healthcare? OQ60419
I thank the Member for that question, Llywydd. The Welsh Government has regular discussions with health boards regarding services for people with lung conditions. That includes immunisation uptake, accurate diagnosis, chronic condition management, preparedness for winter, and the investigation and treatment of lung cancer.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn cynnal trafodaethau rheolaidd gyda byrddau iechyd ynglŷn â gwasanaethau i bobl â chyflyrau'r ysgyfaint. Mae hynny'n cynnwys niferoedd sy'n manteisio ar imiwneiddio, diagnosis cywir, rheoli cyflyrau cronig, parodrwydd ar gyfer y gaeaf, ac ymchwilio i ganser yr ysgyfaint a'i drin.
Diolch, First Minister. Across all of Wales, lung disease is sadly the third biggest killer, and it's estimated that 12,000 emergency hospital admissions happen every year due to chronic obstructive pulmonary disease and similar conditions. That's 14,000 hospital beds needed, with about 5,000 of those coming in the winter period, when our NHS is under its biggest pressure. That's why I'm pleased to say that, last month, Cwm Taf Morgannwg University Health Board, which covers my constituency of Bridgend, was the first health board to complete a pilot project into lung cancer screening. In collaboration with the Wales Cancer Network, they offered approximately 500 patients a computed tomography scan to search for lung cancer and other lung diseases. It's the first of its kind in Wales, and it's a quick check-up, easy, and produces reliable information to detect lung cancer. Sinan Eccles, the consultant leading on this project said:
'Catching lung cancer early, before there are any symptoms, can make a huge difference',
and it really can save lives. Therefore, First Minister, can you confirm whether this pilot is being looked at, to be rolled out across Wales, and if so, what other innovations into healthcare does the Welsh Government intend to roll out in the future? Diolch.
Diolch, Prif Weinidog. Ar draws Cymru gyfan, clefyd yr ysgyfaint yw'r trydydd lladdwr mwyaf yn anffodus, ac amcangyfrifir bod 12,000 o dderbyniadau brys i'r ysbyty yn digwydd bob blwyddyn oherwydd clefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint a chyflyrau tebyg. Mae hynny'n golygu bod angen 14,000 o welyau mewn ysbytai, â thua 5,000 o'r rheini yn dod yn ystod cyfnod y gaeaf, pan fydd ein GIG o dan ei bwysau mwyaf. Dyna pam rwy'n falch o ddweud, fis diwethaf, mai Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, sy'n cwmpasu fy etholaeth i, sef Pen-y-bont ar Ogwr, oedd y bwrdd iechyd cyntaf i gwblhau prosiect peilot ar sgrinio canser yr ysgyfaint. Mewn cydweithrediad â Rhwydwaith Canser Cymru, fe wnaethon nhw gynnig sgan tomograffeg gyfrifiadurol i tua 500 o gleifion i chwilio am ganser yr ysgyfaint a chlefydau eraill yr ysgyfaint. Dyma'r cyntaf o'i fath yng Nghymru, ac mae'n archwiliad cyflym, rhwydd, ac yn cynhyrchu gwybodaeth ddibynadwy i ganfod canser yr ysgyfaint. Dywedodd Sinan Eccles, y meddyg ymgynghorol sy'n arwain y prosiect hwn:
'Gall dal canser yr ysgyfaint yn gynnar, cyn bod unrhyw symptomau, wneud gwahaniaeth enfawr',
a gall wir achub bywydau. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi gadarnhau a yw'r peilot hwn yn cael ei ystyried, i'w gyflwyno ledled Cymru, ac os felly, pa arloesiadau eraill o ran gofal iechyd y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cyflwyno yn y dyfodol? Diolch.
I thank the Member for that supplementary question, Llywydd, and she is right to draw attention to that pilot programme. Its novelty is that it offers CT scans to asymptomatic patients. So, doctors identify people who smoke, because smoking remains the single greatest cause of lung disease here in Wales, and following a telephone triage, those people who are eligible have been referred on for the scan. Now, we will use that experience, of course, as part of our acceptance of the UK National Screening Committee's recommendation for a targeted lung screening programme for people aged 55 to 74, not just here in Wales but across the United Kingdom.
The Minister has very recently provided additional funding to Public Health Wales for them to scope out how that national programme can be delivered, and that scoping work is necessary. Llywydd, we need to know the level of activity we will need in Wales. When you know the level of need, you will know the level of staffing and of equipment that will be required to meet that need, the important issue of integration with wider smoking cessation services and, of course, that scoping survey will have to establish the costs of providing a national programme. Because, let me be clear, Llywydd, the approach we intend to take in Wales is there will be a national programme; it will not be left simply for local health boards to decide. When we've done that, then learning from the Cwm Taf pilot and pilots that are taking place in England, we will deliver on what the national screening programme recommends, which is a programme based on the evidence that will be assembled, addressing the implementation challenges and then delivering a programme that I think will meet the innovative criteria that the Member has highlighted.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna, Llywydd, ac mae'n iawn i dynnu sylw at y rhaglen beilot honno. Yr hyn sy'n newydd amdani yw ei bod yn cynnig sganiau CT i gleifion asymptomatig. Felly, mae meddygon yn nodi pobl sy'n smygu, oherwydd smygu yw'r achos unigol mwyaf o glefyd yr ysgyfaint yma yng Nghymru o hyd, ac yn dilyn brysbennu dros y ffôn, mae'r bobl hynny sy'n gymwys wedi cael eu cyfeirio ymlaen ar gyfer y sgan. Nawr, byddwn yn defnyddio'r profiad hwnnw, wrth gwrs, yn rhan o'n derbyniad o argymhelliad Pwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y DU ar gyfer rhaglen sgrinio'r ysgyfaint wedi'i thargedu ar gyfer pobl 55 i 74 oed, nid yn unig yma yng Nghymru ond ledled y Deyrnas Unedig.
Yn ddiweddar iawn, mae'r Gweinidog wedi darparu cyllid ychwanegol i Iechyd Cyhoeddus Cymru er mwyn iddyn nhw gwmpasu sut y gellir darparu'r rhaglen genedlaethol honno, ac mae'r gwaith cwmpasu hwnnw yn angenrheidiol. Llywydd, rydym ni angen gwybod lefel y gweithgarwch y bydd ei angen arnom ni yng Nghymru. Pan fyddwch chi'n gwybod lefel yr angen, byddwch yn gwybod lefel y staffio a'r offer y bydd eu hangen i ddiwallu'r angen hwnnw, y mater pwysig o integreiddio â gwasanaethau rhoi'r gorau i smygu ehangach ac, wrth gwrs, bydd yn rhaid i'r arolwg cwmpasu hwnnw ddarganfod y costau o ddarparu rhaglen genedlaethol. Oherwydd, gadewch i mi fod yn glir, Llywydd, y dull yr ydym ni'n bwriadu ei ddilyn yng Nghymru yw y bydd rhaglen genedlaethol; ni fydd yn cael ei adael i fyrddau iechyd lleol benderfynu. Pan fyddwn ni wedi gwneud hynny, ac yna dysgu o raglen beilot Cwm Taf a rhaglenni peilot sy'n cael eu cynnal yn Lloegr, byddwn yn cyflawni'r hyn y mae'r rhaglen sgrinio genedlaethol yn ei argymell, sy'n rhaglen sy'n seiliedig ar y dystiolaeth a fydd yn cael ei chasglu, gan fynd i'r afael â'r heriau gweithredu ac yna darparu rhaglen a fydd, yn fy marn i, yn bodloni'r meini prawf arloesol y mae'r Aelod wedi'u hamlygu.
Last month, First Minister, I attended—as did other Members in this Chamber—a drop-in event hosted by Asthma + Lung UK Cymru, who were in the Senedd to launch their latest report, 'Saving Your Breath: How better lung health benefits us all in Wales'. Now, the report was certainly an eye-opener to many, and I hope the Welsh Government as well, but it emphasised that lung conditions like COPD and asthma are often overlooked, despite being the third cause of death in Wales. Now, the report outlines several cost savings based on policy recommendations, and stated that very little progress had been made since the quality statement for respiratory disease was published. So, can I ask, First Minister, what has the Welsh Government's response been to the report, and if you have responded, can you provide an update on the progress of the implementation of the quality statement?
Fis diwethaf, Prif Weinidog, roeddwn i'n bresennol —fel yr oedd Aelodau eraill yn y Siambr hon—mewn digwyddiad galw heibio a gynhaliwyd gan Asthma + Lung UK Cymru, a oedd yn y Senedd i lansio eu hadroddiad diweddaraf, 'Arbed Eich Anadl: Sut mae iechyd yr ysgyfaint gwell o fudd i bawb yng Nghymru'. Nawr, roedd yr adroddiad yn sicr yn agoriad llygad i lawer, a Llywodraeth Cymru hefyd rwy'n gobeithio, ond pwysleisiodd fod cyflyrau'r ysgyfaint fel COPD ac asthma yn aml yn cael eu hanwybyddu, er eu bod y trydydd achos o farwolaeth yng Nghymru. Nawr, mae'r adroddiad yn amlinellu sawl arbediad cost yn seiliedig ar argymhellion polisi, a dywedodd mai prin iawn yw'r cynnydd a wnaed ers cyhoeddi'r datganiad ansawdd ar gyfer clefyd anadlol. Felly, a gaf i ofyn, Prif Weinidog, beth fu ymateb Llywodraeth Cymru i'r adroddiad, ac os ydych chi wedi ymateb, a allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd gweithredu'r datganiad ansawdd?
Well, Llywydd, the Welsh Government has welcomed the report. We're always grateful for the work that the society does in representing people who suffer from asthma and other lung conditions here in Wales. The Minister will have referred it to the group who advise us, that group of experts who provide the services at the front line here in Wales, and then we will see, as we always do, where such a report can help us to improve the services available to Welsh patients.
Wel, Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi croesawu'r adroddiad. Rydym ni bob amser yn ddiolchgar am y gwaith y mae'r gymdeithas yn ei wneud yn cynrychioli pobl sy'n dioddef o asthma a chyflyrau eraill yr ysgyfaint yma yng Nghymru. Bydd y Gweinidog wedi ei gyfeirio at y grŵp sy'n ein cynghori, y grŵp hwnnw o arbenigwyr sy'n darparu'r gwasanaethau ar y rheng flaen yma yng Nghymru, ac yna byddwn yn gweld, fel yr ydym ni bob amser, lle gall adroddiad o'r fath ein helpu i wella'r gwasanaethau sydd ar gael i gleifion yng Nghymru.
6. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar argaeledd sgrinio iechyd rhywiol yng nghanolbarth Cymru? OQ60401
6. Will the First Minister provide an update on the availability of sexual health screening in mid Wales? OQ60401
I thank the Member for that, Llywydd. In Wales free online test kits for sexually transmitted infections and blood-borne viruses are available from the Sexual Health Wales service. This offer increases access to sexual health testing across mid Wales. Test kits will also be available at community outlets in Powys from January 2024.
Diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. Yng Nghymru, mae pecynnau profi ar-lein am ddim ar gyfer heintiau a drosglwyddir yn rhywiol a feirysau a gludir yn y gwaed ar gael gan wasanaeth Iechyd Rhywiol Cymru. Mae'r cynnig hwn yn cynyddu mynediad at brofion iechyd rhywiol ledled y canolbarth. Bydd pecynnau profi hefyd ar gael mewn allfeydd cymunedol ym Mhowys o fis Ionawr 2024.
I'd like to thank the First Minister for your answer. First Minister, sexual health screening in my constituency, as you've said, is predominantly done by Sexual Health Wales, but recent data has shown that the uptake on that has been relatively low in comparison to other constituencies. Other recent data has shown that chlamydia and gonorrhoea, along with other diseases, are on the rise in my constituency, so I think it's vitally important that we give as many people the opportunity to be screened, so they don't go undiagnosed with life-changing conditions.
One way that we could potentially do this, First Minister, is by offering pop-up clinics across my constituency. It was part of an independent review that was actually recommended to Government. I've a number of venues in my constituency that'd be happy to do this. So, would you, First Minister, work with the health Minister and Public Health Wales to make sure clinics like this are available so nobody can go undiagnosed with conditions in my constituency?
Hoffwn ddiolch i'r Prif Weinidog am eich ateb. Prif Weinidog, mae sgrinio iechyd rhywiol yn fy etholaeth i, fel yr ydych chi wedi dweud, yn cael ei wneud yn bennaf gan Iechyd Rhywiol Cymru, ond mae data diweddar wedi dangos bod y nifer sy'n manteisio ar hynny wedi bod yn gymharol isel o gymharu ag etholaethau eraill. Mae data diweddar arall wedi dangos bod clamydia a gonorea, ynghyd â chlefydau eraill, ar gynnydd yn fy etholaeth i, felly rwy'n credu ei bod hi'n hanfodol bwysig ein bod ni'n rhoi cyfle i gynifer o bobl gael eu sgrinio, fel nad ydyn nhw'n mynd heb ddiagnosis o gyflyrau sy'n newid bywydau.
Un ffordd y gallem ni wneud hyn o bosibl, Prif Weinidog, yw trwy gynnig clinigau dros dro ar draws fy etholaeth. Roedd yn rhan o adolygiad annibynnol a argymhellwyd i'r Llywodraeth a dweud y gwir. Mae gen i nifer o leoliadau yn fy etholaeth a fyddai'n hapus i wneud hyn. Felly, a wnewch chi, Prif Weinidog, weithio gyda'r Gweinidog iechyd ac Iechyd Cyhoeddus Cymru i wneud yn siŵr bod clinigau fel hyn ar gael fel na all neb fynd heb ddiagnosis o gyflyrau yn fy etholaeth i?
Llywydd, I thank the Member for those points and for the work I know he has done to highlight this issue in his own local area, because it is a very serious issue that faces communities. Actually, the availability of screening in mid Wales has improved since the pandemic. It's one of the relatively small number of things where we can say that the pandemic changed the nature of the service, moving it online, and far more people use the online service than ever used the walk-in service, and there are reasons we could easily imagine why that would be the case. And the take-up of the online service has actually been very good in rural Wales where those walk-in clinics were always less likely to be found.
I agree with what James Evans has said, Llywydd, about the need to do more than that. That is why the test kits are now going to be available at community venues—in pharmacies, in leisure centres, in libraries in his own constituency—and there is other work that we can do. Young farmers' clubs, for example, have been receiving training sessions covering sexual health matters. So, there is more that we can do, and, I'm afraid, in this area, the more you do, the more you find. So, when the Member refers to rising rates of disease, we're never sure whether we are just finding more rather than there being more; we're certainly finding more as the service reaches more people. The Minister will want to work with the Sexual Health Wales service to go on finding ways to make sure that the service is easily available in a way that is acceptable to people, so that we can build on that more recent success.
Llywydd, diolch i'r Aelod am y pwyntiau hynny ac am y gwaith rwy'n gwybod y mae ef wedi'i wneud i dynnu sylw at y mater hwn yn ei ardal leol ei hun, oherwydd mae'n fater difrifol iawn sy'n wynebu cymunedau. A dweud y gwir, mae mynediad at sgrinio yn y canolbarth wedi gwella ers y pandemig. Mae'n un o'r nifer gymharol fach o bethau lle y gallwn ni ddweud bod y pandemig wedi newid natur y gwasanaeth, gan ei symud ar-lein, ac mae llawer mwy o bobl yn defnyddio'r gwasanaeth ar-lein nag oedd erioed yn defnyddio'r gwasanaeth galw-i-mewn, ac mae yna resymau y gallem ni ddychmygu'n hawdd pam y byddai hynny'n digwydd. Ac mae'r nifer sy'n defnyddio'r gwasanaeth ar-lein wedi bod yn dda iawn yng nghefn gwlad Cymru lle'r oedd y clinigau galw-i-mewn hynny bob amser yn llai tebygol o gael eu darganfod.
Rwy'n cytuno â'r hyn y mae James Evans wedi'i ddweud, Llywydd, ynghylch yr angen i wneud mwy na hynny. Dyna pam mae'r pecynnau prawf nawr yn mynd i fod ar gael mewn lleoliadau cymunedol—mewn fferyllfeydd, mewn canolfannau hamdden, mewn llyfrgelloedd yn ei etholaeth ei hun—ac mae gwaith arall y gallwn ni ei wneud. Er enghraifft, mae clybiau ffermwyr ifanc wedi bod yn cael sesiynau hyfforddi sy'n ymdrin â materion iechyd rhywiol. Felly, mae mwy y gallwn ni ei wneud, ac, mae arna' i ofn, yn y maes hwn, po fwyaf y byddwch chi'n ei wneud, y mwyaf y byddwch chi'n dod o hyd iddo. Felly, pan fydd yr Aelod yn cyfeirio at gyfraddau cynyddol o glefydau, dydyn ni byth yn siŵr a ydyn ni ond yn dod o hyd i fwy yn hytrach na bod yna fwy; yn sicr rydyn ni'n dod o hyd i fwy wrth i'r gwasanaeth gyrraedd mwy o bobl. Bydd y Gweinidog eisiau gweithio gyda gwasanaeth Iechyd Rhywiol Cymru i barhau i ddarganfod ffyrdd o sicrhau bod y gwasanaeth ar gael yn rhwydd mewn ffordd sy'n dderbyniol i bobl, fel y gallwn ni ddatblygu'r llwyddiant mwy diweddar hwnnw.
7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod anghenion cyfathrebu disgyblion anabl yn cael eu diwallu mewn ysgolion? OQ60411
7. What action is the Welsh Government taking to ensure that the communication needs of disabled pupils are met in schools? OQ60411
I thank the Member for that, Llywydd. Our education reforms, including the new curriculum and the additional learning needs system, help ensure disabled children’s needs are met by the right people in the right place. Our investments in speech, language and communication support enable further action to be taken in those vital early years.
Diolch i'r Aelod am hynny, Llywydd. Mae ein diwygiadau addysg, gan gynnwys y cwricwlwm newydd a'r system anghenion dysgu ychwanegol, yn helpu i sicrhau bod anghenion plant anabl yn cael eu diwallu gan y bobl gywir yn y lle cywir. Mae ein buddsoddiadau mewn cymorth lleferydd, iaith a chyfathrebu yn galluogi cymryd camau eraill yn y blynyddoedd cynnar hanfodol hynny.
Diolch. Developmental language disorder, or DLD, is diagnosed when children fail to acquire their own language for no obvious reason, which can result in their having difficulty understanding what people say to them and struggling to articulate their ideas and feelings. On 17 October, the Royal College of Speech and Language Therapists in Wales held an event in the Senedd to mark Developmental Language Disorder Awareness Day, where I met the DLD ambassador for Wales who is also a north Wales constituent and whose son is diagnosed with DLD. She told me they were able to obtain WJEC language modification general certificate of education exam papers for him in some subjects, but were told they're not available in all subjects. Further, their son's school had never heard of them.
The royal college subsequently wrote to WJEC stating this was the first time they had seen modified papers from an examination board, and requesting further detail. WJEC responded positively, offering a discussion to learn more about how they can support all candidates taking their examinations. What action will the Welsh Government now take to ensure that modified examination materials such as this are hardwired into future provision across Wales?
Diolch. Mae anhwylder iaith datblygiadol, neu DLD, yn cael diagnosis pan fydd plant yn methu â dysgu eu hiaith eu hunain heb reswm amlwg, sy'n gallu arwain atyn nhw'n cael anhawster deall yr hyn y mae pobl yn ei ddweud wrthyn nhw a'u bod yn ei chael hi'n anodd mynegi eu syniadau a'u teimladau. Ar 17 Hydref, cynhaliodd Coleg Brenhinol y Therapyddion Iaith a Lleferydd yng Nghymru ddigwyddiad yn y Senedd i nodi Diwrnod Ymwybyddiaeth Anhwylder Iaith Datblygiadol, lle y gwnes i gwrdd â llysgennad DLD Cymru sydd hefyd yn etholwr yn y gogledd ac y mae ei fab wedi cael diagnosis DLD. Dywedodd wrthyf i eu bod yn gallu cael papurau arholiad tystysgrif addysg cyffredinol iaith wedi'i haddasu CBAC iddo mewn rhai pynciau, ond cawson nhw wybod nad ydyn nhw ar gael ym mhob pwnc. Ar ben hynny, doedd ysgol eu mab erioed wedi clywed amdanyn nhw.
Yn dilyn hynny, ysgrifennodd y coleg brenhinol at CBAC yn nodi mai dyma'r tro cyntaf iddyn nhw weld papurau wedi'u haddasu gan fwrdd arholi, ac yn gofyn am ragor o fanylion. Ymatebodd CBAC yn gadarnhaol, gan gynnig trafod i ddysgu mwy am sut y gallan nhw gefnogi pob ymgeisydd sy'n sefyll eu harholiadau. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd nawr i sicrhau bod deunyddiau arholi wedi'u haddasu fel hyn yn rhan greiddiol o ddarpariaeth yn y dyfodol ledled Cymru?
I thank the Member because it's an important point that he raises, and I think the system more generally is more alert to and responsive to that range of young people with communication needs. It's good to know that the WJEC has made such a positive response and, having made a start with some of their papers available in that way, I'm quite sure they will want to learn from that and see if more can be done. But it is part, as I say, Llywydd, of a wider trend in Wales. British Sign Language is a language recognised in the new curriculum. The curriculum can be taught through BSL to those young people who find that a more effective way of communication. So, I thank the Member for the points, because I think what he is highlighting is a renewed or a new sensitivity across the system to those particular needs of young people who have communication challenges, and we should encourage that right through the system up to and including examinations.
Diolch i'r Aelod oherwydd mae hwn yn bwynt pwysig y mae'n ei godi, ac rwy'n credu bod y system yn fwy effro ac ymatebol i'r ystod honno o bobl ifanc ag anghenion cyfathrebu. Mae'n dda gwybod bod CBAC wedi ymateb mor gadarnhaol ac, ar ôl dechrau gyda rhai o'u papurau sydd ar gael yn y ffordd honno, rwy'n eithaf sicr y byddan nhw eisiau dysgu o hynny a gweld a oes modd gwneud mwy. Ond mae'n rhan, fel yr wyf i'n ei ddweud, Llywydd, o duedd ehangach yng Nghymru. Iaith sy'n cael ei chydnabod yn y cwricwlwm newydd yw Iaith Arwyddion Prydain. Mae modd dysgu'r cwricwlwm drwy Iaith Arwyddion Prydain i'r bobl ifanc hynny sy'n gweld hynny'n ffordd fwy effeithiol o gyfathrebu. Felly, diolch i'r Aelod am y pwyntiau, oherwydd rwy'n credu mai'r hyn y mae'n ei amlygu yw sensitifrwydd newydd, neu wedi'i adnewyddu, ledled y system i anghenion penodol pobl ifanc sydd â heriau cyfathrebu, a dylem ni annog hynny drwy'r system hyd at ac yn cynnwys arholiadau.
Yn olaf, cwestiwn 8, Mike Hedges.
Finally, question 8, Mike Hedges.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i wasanaethau bysiau yn Abertawe? OQ60403
8. Will the First Minister make a statement on Welsh Government support for bus services in Swansea? OQ60403
I thank Mike Hedges. Llywydd, by the end of this financial year, over £200 million of Government funding will have been provided to protect our bus network since the onset of the COVID pandemic. A regional network planning team is devising a future network of bus services for Swansea and its neighbouring authorities.
Diolch yn fawr Mike Hedges. Llywydd, erbyn diwedd y flwyddyn ariannol hon, bydd dros £200 miliwn o gyllid y Llywodraeth wedi'i ddarparu i ddiogelu ein rhwydwaith bysiau ers dechrau pandemig COVID. Mae tîm cynllunio rhwydwaith rhanbarthol yn dyfeisio rhwydwaith o wasanaethau bysiau y dyfodol ar gyfer Abertawe a'i hawdurdodau cyfagos.
Can I thank the First Minister for that response? In the twenty-first century we live in a culture of subsidy capitalism. Be it farming, leisure facilities, festivals or buses, they want subsidies to pad their bottom line. We know from published data that in 2023 the First Group's adjusted operating profits increased to £100.6 million. We also know bus services have significantly reduced in Swansea, with travel times to work and college being affected, although some have now been returned. From Government-published data we know that £52.8 million has been given to bus companies this year. How will the bus Bill help with much-needed reform so that people can get around by bus?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ymateb hwnnw? Yn yr unfed ganrif ar hugain rydyn ni'n byw mewn diwylliant o gyfalafiaeth gymhorthdal. P'un a yw'n ffermio, cyfleusterau hamdden, gwyliau neu fysiau, maen nhw eisiau cymorthdaliadau i ychwanegu at eu helw sylfaenol. Gwyddom o ddata sydd wedi ei gyhoeddi fod elw gweithredu addasedig First Group wedi cynyddu i £100.6 miliwn yn 2023. Rydyn ni hefyd yn gwybod bod gwasanaethau bysiau wedi lleihau'n sylweddol yn Abertawe, gydag effaith ar amseroedd teithio i'r gwaith a'r coleg, er bod rhai, erbyn hyn, wedi'u dychwelyd. O ddata a gyhoeddwyd gan y Llywodraeth rydyn ni'n gwybod bod £52.8 miliwn wedi'i roi i gwmnïau bysiau eleni. Sut bydd y Bil bysiau yn helpu gyda diwygio y mae mawr ei angen, fel y gall pobl fynd o gwmpas ar fysiau?
I thank Mike Hedges for that. He points directly to one of the reasons why the bus Bill is so important, because these are private companies, they make profits out of the public money that is invested in them, and the public has a legitimate right to be assured that the money spent on their behalf is being directed to the service provision rather than, at an unfair rate, where that happens, to the bottom line of the company itself. Now, the bus Bill, when it is introduced, will ensure that public services provided by bus companies are run with the public interest at heart, and that will be a fundamental shift in the way that these services are provided and designed through our local authorities. It will reverse the enormous damage done by bus deregulation, which has allowed the pursuit of private profit at the expense of the public interest. That's what the bus Bill is designed to rectify.
Diolch i Mike Hedges am hynny. Mae'n cyfeirio'n uniongyrchol at un o'r rhesymau pam mae'r Bil bysiau mor bwysig, oherwydd cwmnïau preifat yw'r rhain, maen nhw'n gwneud elw o'r arian cyhoeddus sy'n cael ei fuddsoddi ynddyn nhw, ac mae gan y cyhoedd hawl gyfreithlon i fod yn sicr bod yr arian sy'n cael ei wario ar eu rhan yn cael ei gyfeirio i'r ddarpariaeth gwasanaeth yn hytrach nag, ar gyfradd annheg, lle bo hynny'n digwydd, i elw sylfaenol y cwmni ei hun. Nawr, bydd y Bil bysiau, pan gaiff ei gyflwyno, yn sicrhau bod gwasanaethau cyhoeddus sy'n cael eu darparu gan gwmnïau bysiau yn cael eu cynnal gyda budd y cyhoedd wrth ei wraidd, a bydd hynny'n newid sylfaenol yn y ffordd y mae'r gwasanaethau hyn yn cael eu darparu a'u cynllunio gan ein hawdurdodau lleol. Bydd yn gwrthdroi'r difrod enfawr a gafodd ei wneud gan ddadreoleiddio bysiau, sydd wedi caniatáu mynd ar drywydd elw preifat ar draul budd y cyhoedd. Dyna beth mae'r Bil bysiau wedi'i gynllunio i'w gywiro.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf nawr fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes. Y Trefnydd sy'n gwneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths.
The next item will be the business statement and announcement. The Trefnydd will be making that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are several changes to this week's business. The Minister for Health and Social Services will make a statement on escalation and intervention arrangements for maternity and neonatal services in Swansea Bay University Health Board, and as a result has withdrawn the statement on an update on 'More than just words: Five Year Plan 2022-27'. The statement on the update of the establishment of the Commission for Tertiary Education and Research and publication of the Welsh Ministers' statement of priorities has been postponed. Finally, the debate on the Plant Health etc. (Miscellaneous Fees) (Amendment) (Wales) Regulations 2023 has been reduced to 10 minutes. Draft business for the next three weeks—sorry, for the next three sitting weeks—is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae nifer o newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwneud datganiad ar drefniadau uwchgyfeirio ac ymyrryd ar gyfer gwasanaethau mamolaeth a newydd-anedig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, ac o ganlyniad mae wedi tynnu'n ôl y datganiad ar yr wybodaeth ddiweddaraf ar 'Mwy na geiriau: Cynllun Pum Mlynedd 2022-27'. Mae'r datganiad ar yr wybodaeth ddiweddaraf ar sefydlu'r Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil a chyhoeddi datganiad blaenoriaethau Gweinidogion Cymru wedi'i ohirio. Yn olaf, mae'r ddadl ar Reoliadau Iechyd Planhigion etc. (Ffioedd Amrywiol) (Diwygio) (Cymru) 2023 wedi'i lleihau i 10 munud. Mae'r busnes drafft am y tair wythnos nesaf—mae'n ddrwg gen i, am y tair wythnos eistedd nesaf—wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w gweld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Can I call for a statement from yourself or the Minister for Economy on the disappointing news that Denbighshire County Council and Mikhail—I think it's pronounced—Hotel & Leisure Group have decided not to take forward their proposed partnership at the Queen's Market in Rhyl? The Welsh Government injected nearly £25 million into Rhyl town centre, particularly the Queen's Market project, in recent years, and I'm all in favour of revitalising Rhyl town centre, of course I am, and I'd love to see the Queen's Market open and thriving. But seeing Mikhail hotel pulling out is worrying, and I'm concerned that the vision of a thriving place of business, accommodation and leisure activities is in jeopardy. We have seen multiple staples of the north Wales coastline disappear in recent weeks, and the people of Rhyl need reassurance that they will reap the rewards of the money that's been invested, and it won't be in vain. So, please can you, Trefnydd, outline what the Welsh Government is doing to ensure that Queen's Market is an attractive place for businesses to invest, and what the Government is doing to incentivise business to come to Rhyl? Thank you.
A gaf i alw am ddatganiad gennych chi neu Weinidog yr Economi ar y newyddion siomedig bod Cyngor Sir Ddinbych a grŵp gwestai a hamdden Mikhail—rwy'n credu y mae'n cael ei ynganu—wedi penderfynu peidio â bwrw ymlaen â'u partneriaeth arfaethedig ym Marchnad y Frenhines yn Y Rhyl? Chwistrellodd Llywodraeth Cymru bron i £25 miliwn i ganol tref y Rhyl, yn enwedig prosiect Marchnad y Frenhines, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac rydw i'n llwyr o blaid adfywio canol tref y Rhyl, wrth gwrs fy mod i, a byddwn i wrth fy modd yn gweld Marchnad y Frenhines ar agor ac yn ffynnu. Ond mae gweld gwesty Mikhail yn tynnu'n ôl yn peri pryder, ac rwy'n poeni bod y weledigaeth o le ffyniannus o fusnesau, llety a gweithgareddau hamdden yn y fantol. Rydyn ni wedi gweld nifer o brif fusnesau o arfordir y gogledd yn diflannu yn ystod yr wythnosau diwethaf, ac mae angen sicrwydd ar bobl y Rhyl y byddan nhw'n elwa ar yr arian a gafodd ei fuddsoddi, ac na fydd yn ofer. Felly, a wnewch chi, Trefnydd, amlinellu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod Marchnad y Frenhines yn lle deniadol i fusnesau fuddsoddi ynddo, a beth y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i gymell busnes i ddod i'r Rhyl? Diolch.
Well, the Welsh Government has put in significant funding around the regeneration of Rhyl over many years. I, myself, did visit that area that you specified, on a visit as the Minister for north Wales. I wasn't aware of what you've just said about the hotel. I don't know whether the Welsh Government has been having discussions, but I will certainly ask the Minister to ensure his officials do speak to the owner, if that's applicable.
Wel, mae Llywodraeth Cymru wedi cyfrannu cyllid sylweddol i adfywio'r Rhyl dros nifer o flynyddoedd. Fe wnes i, fy hun, ymweld â'r ardal honno y gwnaethoch chi ei nodi, ar ymweliad fel Gweinidog gogledd Cymru. Doeddwn i ddim yn ymwybodol o'r hyn rydych chi newydd ei ddweud am y gwesty. Dydw i ddim yn gwybod a yw Llywodraeth Cymru wedi bod yn cael trafodaethau, ond yn sicr, fe wnaf i ofyn i'r Gweinidog sicrhau bod ei swyddogion yn siarad â'r perchennog, os yw hynny'n berthnasol.
Trefnydd, earlier this afternoon I wrote to the Llywydd on behalf of the Plaid Cymru Senedd group, asking for the Senedd to be recalled next Wednesday to provide the earliest possible opportunity for the Senedd as a whole to scrutinise the draft budget. All the indications are that this will be of huge significance to the lives of people across Wales, and is, therefore, of urgent public importance. I'm sure your inbox is just as full as ours with so many organisations and individuals getting in touch so concerned about all the things that have been in the press.
Can I, therefore, ask: will you be supporting this request and would you add to the calls so that we can have that discussion, rather than wait until January?
Trefnydd, yn gynharach y prynhawn yma, ysgrifennais at y Llywydd ar ran grŵp Senedd Plaid Cymru, yn gofyn i'r Senedd gael ei galw yn ôl ddydd Mercher nesaf i roi'r cyfle cynharaf posibl i'r Senedd gyfan graffu ar y gyllideb ddrafft. Mae'r holl arwyddion yn awgrymu y bydd hyn o bwys mawr i fywydau pobl ledled Cymru, ac felly, o bwysigrwydd cyhoeddus brys. Rwy'n siŵr bod eich mewnflwch chi yr un mor llawn â'n un ni gyda chymaint o sefydliadau ac unigolion yn cysylltu gan eu bod mor bryderus am yr holl bethau sydd wedi bod yn y wasg.
A gaf i, felly, ofyn: a fyddwch chi'n cefnogi'r cais hwn ac a fyddwch chi'n ychwanegu at y galwadau fel y gallwn ni gael y drafodaeth honno, yn hytrach nag aros tan fis Ionawr?
Well, I haven't seen the letter, obviously, that you've written to the Llywydd, but I wouldn't see the necessity to recall the Senedd next week, no.
Wel, nid wyf wedi gweld y llythyr, yn amlwg, yr ydych wedi'i ysgrifennu at y Llywydd, ond ni fyddwn i'n gweld yr angen i adalw'r Senedd yr wythnos nesaf, na.
Recently, Minister, it's come to my attention that the Royal Mail office in my constituency, due to jobs being scrapped, has now had to tell the remaining staff who are working double time at the moment—like overtime—to deal with the volume, that they should prioritise parcels over letters. It's not just Christmas cards that might be delayed, it's also very important appointments from the NHS and other letters of similar importance that arrive by post. So, I was just hoping that Welsh Government would be able to provide an update or a statement on conversations that they have had with Royal Mail about the impact that their cuts to jobs is having.
And secondly, I would like to request a statement about the skilled jobs losses and impact on our Wales news coverage and Welsh democracy because the NUJ, the National Union of Journalists, has written to every Member of the Senedd with serious concerns about latest developments, that Reach plc—the largest newspaper publisher in Wales—is going to make further cuts. It looks like 450 job losses with 320 editorial roles. It would be wonderful if we could get a statement from Welsh Government about discussions that they've had concerning this threat to our journalism in Wales. Diolch.
Yn ddiweddar, Gweinidog, mae wedi dod at fy sylw bod swyddfa'r Post Brenhinol yn fy etholaeth i, oherwydd bod swyddi'n cael eu dileu, nawr wedi gorfod dweud wrth y staff sy'n weddill, sy'n gweithio amser dwbl ar hyn o bryd—fel goramser—i ymdrin â llwyth y gwaith, y dylen nhw flaenoriaethu parseli dros lythyrau. Nid cardiau Nadolig yn unig y gallai gael eu gohirio, ond apwyntiadau pwysig iawn y GIG hefyd a llythyrau eraill o bwysigrwydd tebyg sy'n cyrraedd drwy'r post. Felly, roeddwn i'n gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru yn gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf neu ddatganiad am sgyrsiau y maen nhw wedi'u cael â'r Post Brenhinol ynglŷn â'r effaith y mae eu toriadau i swyddi yn ei chael.
Ac yn ail, hoffwn i ofyn am ddatganiad am golli swyddi medrus a'r effaith ar ein gwasanaethau newyddion yng Nghymru a democratiaeth Cymru oherwydd mae'r NUJ, Undeb Cenedlaethol y Newyddiadurwyr, wedi ysgrifennu at bob Aelod o'r Senedd gyda phryderon difrifol am y datblygiadau diweddaraf, bod Reach plc—y cyhoeddwr papurau newydd mwyaf yng Nghymru—yn mynd i wneud toriadau eto. Mae'n debyg y bydd 450 o swyddi'n cael eu colli gyda 320 o rolau golygyddol. Byddai'n wych os gallen ni gael datganiad gan Lywodraeth Cymru am drafodaethau y maen nhw wedi'u cael ynghylch y bygythiad hwn i'n newyddiaduraeth yng Nghymru. Diolch.
Thank you. As you're aware, Royal Mail and the Post Office are, obviously, both reserved matters, but, of course, we are very concerned about issues that affect jobs and the people of Wales. I'm sure, like many of my colleagues in the Chamber, we have enjoyed our visits to the Royal Mail. We normally get invited during the Christmas period and it's just incredible to see the amount of parcels and letters that they do deliver.
Losing so many staff, as you referred to, would make things very difficult for any business to continue to operate in the way that it has done, and doubly so at a time of year when, obviously, that demand is significantly increasing. I am aware that the Royal Mail has recently been fined £5.6 million by the postal services regulator, Ofcom, for missing its delivery targets in 2022-23 and that's, obviously, going to remain a problem this year too. So, I think it is really important that they look at those numbers of job losses, as you say.
In relation to your second point, I will ask the Deputy Minister to bring forward a written statement.
Diolch. Fel y gwyddoch chi, mae'r Post Brenhinol a Swyddfa'r Post, wrth gwrs, yn faterion a gedwir yn ôl, ond, wrth gwrs, rydyn ni'n bryderus iawn am faterion sy'n effeithio ar swyddi a phobl Cymru. Rwy'n siŵr, fel llawer o fy nghydweithwyr yn y Siambr, ein bod ni wedi mwynhau ein hymweliadau â'r Post Brenhinol. Fel arfer cawn ein gwahodd yn ystod cyfnod y Nadolig ac mae'n anhygoel gweld faint o barseli a llythyrau y maen nhw'n eu dosbarthu.
Byddai colli cymaint o staff, fel y gwnaethoch chi gyfeirio ato, yn gwneud pethau'n anodd iawn i unrhyw fusnes barhau i weithredu yn y ffordd y mae wedi'i wneud, ac yn fwy felly ar adeg o'r flwyddyn pan fo'r galw hwnnw, yn amlwg, yn cynyddu'n sylweddol. Rwy'n ymwybodol bod y Post Brenhinol wedi cael dirwy o £5.6 miliwn yn ddiweddar gan reoleiddiwr y gwasanaethau post, Ofcom, am fethu eu targedau cyflawni yn 2022-23 ac mae hynny, yn amlwg, yn mynd i barhau i fod yn broblem eleni hefyd. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn eu bod yn ystyried y nifer hynny o swyddi sy'n cael eu colli, fel yr ydych chi'n ei ddweud.
O ran eich ail bwynt, gwnaf i ofyn i'r Dirprwy Weinidog gyflwyno datganiad ysgrifenedig.
I'd like a statement, please, on Ffos-y-fran. Ffos-y-fran was the site of illegal coal mining for more than a year until the company finally ceased mining last month. Over the 15 months of illegal activity around 500,000 tonnes of coal were mined, adding 1.6 million tonnes of carbon dioxide to our atmosphere, not to mention the dust that's coated the surrounding area and, no doubt, gotten into the lungs of local people. The Coal Action Network informs me that this will cause an additional 362 climate-related deaths.
Now, I worry, deeply, about the consequences of the Government's inaction for those 15 months as other unscrupulous companies watched this climate vandalism unfold unchecked. So, I'd like a statement, please, setting out why the Welsh Government failed to issue a stop notice, what urgent action it's taking now to ensure the site is restored as was promised in 2007—even if the company abandons the site with a black hole of more than a £100 million—and if the Government will commit to a public inquiry into this scandal. My understanding is that the Government is now able to speak freely about this situation.
Hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, ar Ffos-y-fran. Roedd Ffos-y-fran yn safle cloddio glo anghyfreithlon am fwy na blwyddyn tan i'r cwmni roi'r gorau i gloddio, o'r diwedd, fis diwethaf. Yn ystod y 15 mis o weithgarwch anghyfreithlon cafodd tua 500,000 tunnell o lo eu cloddio, gan ychwanegu 1.6 miliwn tunnell o garbon deuocsid i'n hatmosffer, heb sôn am y llwch sydd wedi gorchuddio'r ardal gyfagos ac, heb os, wedi mynd i ysgyfaint pobl leol. Mae'r Rhwydwaith Gweithredu Glo yn rhoi gwybod i mi y bydd hyn yn achosi 362 o farwolaethau ychwanegol sy'n gysylltiedig â'r hinsawdd.
Nawr, rwy'n poeni'n fawr am ganlyniadau diffyg gweithredu'r Llywodraeth ar gyfer y 15 mis hynny wrth i gwmnïau diegwyddor eraill wylio'r fandaliaeth hinsawdd hon yn datblygu heb ei atal. Felly, hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, yn nodi pam na wnaeth Llywodraeth Cymru gyhoeddi rhybudd atal, pa gamau brys y mae'n eu cymryd nawr i sicrhau bod y safle'n cael ei adfer fel yr addawyd yn 2007—hyd yn oed os yw'r cwmni'n cefnu ar y safle gyda thwll du o fwy na £100 miliwn—ac a fydd y Llywodraeth yn ymrwymo i ymchwiliad cyhoeddus i'r sgandal hon. Fy nealltwriaeth i yw bod y Llywodraeth erbyn hyn yn gallu siarad yn agored am y sefyllfa hon.
Well, the Welsh Government has been working hard. They've been supporting the council, they've been working with Natural Resources Wales, they've been working with the Coal Authority to consider what actions do need to be taken. Restoration absolutely remains the responsibility of the mine operator, but please don't think the Government has been inactive; they have been working in partnership.
Wel, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio'n galed. Maen nhw wedi bod yn cefnogi'r cyngor, maen nhw wedi bod yn gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, maen nhw wedi bod yn gweithio gyda'r Awdurdod Glo i ystyried pa gamau sydd angen eu cymryd. Gweithredwr y pwll glo sy'n gwbl gyfrifol am adfer, ond peidiwch â meddwl bod y Llywodraeth wedi bod yn anweithgar; maen nhw wedi bod yn gweithio mewn partneriaeth.
Leader of the house, is it possible to have a statement from the Minister for health in relation to the winter preparedness for the Welsh NHS? All NHSs across the UK come under severe pressure during that particular festive period. Many of us are enjoying the time with our families, but our dedicated health workers are there on the front line, looking after patients who are either in hospital or presenting at our A&E departments.
It's not uncommon when Members return back to this place in January that, sadly, many of those pressures come to the fore in experiences that constituents have relayed to their elected Members here in the Chamber. Members over the recess period, if they have an up-to-date statement over the preparedness of the NHS, and the plans that the NHS has put in place for the festive period, and into the new year, hopefully, will be in possession of the most up-to-date information that they can convey to those constituents who might be frustrated, or might be concerned, that there are issues about accessing health services in their locality.
So, could I implore the leader of the house to press on the health Minister to bring forward an up-to-date statement next week, so that Members can be in possession of those facts?
Arweinydd y tŷ, a fyddai'n bosibl i ni gael datganiad gan y Gweinidog iechyd o ran pa mor barod yw GIG Cymru ar gyfer y gaeaf? Mae pob GIG ledled y DU yn dod dan bwysau difrifol yn ystod y cyfnod arbennig hwn o'r flwyddyn o gwmpas y Nadolig. Mae llawer ohonom ni'n mwynhau treulio amser gyda'n teuluoedd, ond yno ar y rheng flaen y mae ein gweithwyr iechyd ni, yn gofalu am gleifion yn aros mewn ysbytai neu'n dod i'n hadrannau damweiniau ac achosion brys.
Nid peth anghyffredin yw i'r Aelodau, wrth ddychwelyd yma ym mis Ionawr, sôn am lawer o'r pwysau hynny'n dod i'r amlwg, yn anffodus, ym mhrofiadau etholwyr sydd yn eu tro wedi mynegi hynny wrth eu haelodau etholedig yma yn y Siambr. Bydd yr Aelodau dros gyfnod y toriad, os cânt ddatganiad sy'n gyfredol ynghylch parodrwydd y GIG a'r cynlluniau a roddodd y GIG ar waith ar gyfer cyfnod y gwyliau, a'r flwyddyn newydd, gobeithio, yn meddu ar yr wybodaeth ddiweddaraf ac yn gallu cyfleu honno i'r etholwyr hynny a allai fod yn teimlo yn rhwystredig, neu'n bryderus efallai, ynglŷn â phroblemau o ran cael mynediad at y gwasanaethau iechyd yn eu hardal leol.
Felly, a gaf i erfyn ar arweinydd y tŷ i bwyso ar y Gweinidog iechyd i gyflwyno datganiad gyda'r wybodaeth ddiweddaraf yr wythnos nesaf, er mwyn i'r ffeithiau hynny fod ym meddiant yr Aelodau?
Well, I think you raise a very important point about the number of our public service staff—and that obviously includes the health service and many other services—who work extremely hard, as they do every day, over the Christmas period, when, as you say, we enjoy some time off with our family and friends.
The NHS works very hard to prepare for winter. It probably prepares for winter for the majority of the year, and a whole-system approach is always undertaken to make sure that our primary care, our community provision, our social and urgent services absolutely enhance capacity during predicted periods when demand on services is likely to increase.
Wel, rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt pwysig iawn ynglŷn â nifer staff ein gwasanaethau cyhoeddus ni—ac mae hynny'n amlwg yn cynnwys y gwasanaeth iechyd a llawer o wasanaethau eraill—sy'n gweithio yn eithriadol o galed, fel pob dydd, dros gyfnod y Nadolig a ninnau, fel rydych chi'n sôn, yn mwynhau treulio rhywfaint o amser i ffwrdd gyda'n teuluoedd a'n ffrindiau.
Mae'r GIG yn gweithio yn galed iawn i baratoi ar gyfer y gaeaf. Mae'n debyg ei fod yn paratoi ar gyfer y gaeaf am y rhan helaethaf o'r flwyddyn, ac mae dull system gyfan yn cael ei gweithredu pob amser i sicrhau bod ein gofal sylfaenol ni, ein darpariaeth gymunedol ni, ein gwasanaethau cymdeithasol a brys ni'n bendant yn cynyddu eu capasiti mewn cyfnodau y rhagwelir y bydd y galw ar y gwasanaethau hynny'n debygol o fod yn fwy.
Trefnydd, could we have a statement on improving public transport in the Valleys, and my region in particular? This follows on from the news that the long-awaited line between Ebbw Vale and Newport will not be opening this side of Christmas, as promised. We have been told by Transport for Wales that they hope it will open sometime in January, which is worryingly vague. I have to say that I don't have full confidence that this prediction will not slip. We were told on the fourth of this month that the line would be open within a week, only for that promise to be broken days later.
People living in the communities between Ebbw Vale and Newport have been waiting for this service for more than two decades. I know the South Wales Argus ran a popular campaign in the early 2000s to get the link up and running. The patience of the people of Gwent is wearing thin on this matter, Trefnydd. They want promises that are not going to be broken, and they want a service that they can rely upon. If this Government is to restore confidence in public transport, and encourage more people to ditch their cars, a dependable service needs to be delivered swiftly. Diolch.
Trefnydd, a gawn ni ddatganiad ar wella trafnidiaeth gyhoeddus yn y Cymoedd, ac yn fy rhanbarth i yn benodol? Mae hyn yn dilyn y newyddion na fydd y lein hirddisgwyliedig rhwng Glyn Ebwy a Chasnewydd yn agor cyn y Nadolig, fel addawyd hynny. Mae Trafnidiaeth Cymru wedi dweud wrthym ni eu bod nhw'n gobeithio y bydd yn agor ym mis Ionawr rywdro, sy'n bryderus o amwys. Mae'n rhaid i mi ddweud nad oes gennyf i lawer o hyder na fydd y rhagolwg hwn yn cael ei daflu ymlaen eto. Fe ddywedwyd wrthym ni ar y pedwerydd o'r mis hwn y byddai'r lein yn agor o fewn yr wythnos, ond fe dorrwyd yr addewid hwnnw rai dyddiau ar ôl hynny.
Mae pobl sy'n byw yn y cymunedau rhwng Glyn Ebwy a Chasnewydd wedi bod yn aros am y gwasanaeth hwn ers dros ddau ddegawd. Rwy'n gwybod bod y South Wales Argus wedi rhedeg ymgyrch boblogaidd ar ddechrau'r 2000au i gael y cyswllt trafnidiaeth hwn ar waith. Mae amynedd pobl Gwent yn mynd yn brin yn yr achos hwn, Trefnydd. Maen nhw'n dymuno clywed addewidion na fydd yn cael eu torri, ac maen nhw'n awyddus i fod â gwasanaeth y gallan nhw ddibynnu arno. Os yw'r Llywodraeth hon yn dymuno adfer hyder mewn trafnidiaeth gyhoeddus, ac annog mwy o bobl i beidio â defnyddio eu ceir, mae angen darparu gwasanaeth dibynadwy a hynny'n gyflym. Diolch.
The Minister for Climate Change will provide a written statement.
Fe fydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn cyflwyno datganiad ysgrifenedig.
Good afternoon, Minister. I'd just like to ask for a statement, please, from the Minister for Economy regarding the plans for Banc Cambria. Within our communities, we're seeing bank branches closing all the time, which has a significant effect, particularly on the older community. Some good news: on Friday, I'm attending the opening of the first banking hub for us here in Powys, in Welshpool, and I'm looking forward to that. And that could be the answer moving forward. But I wonder if you could find a way of us getting an update on the future of Banc Cambria, particularly for our communities as they see their bank branches closing. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gweinidog. Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, gan Weinidog yr Economi ynghylch y cynlluniau ar gyfer Banc Cambria. Yn ein cymunedau ni, fe welwn ni ganghennau banc yn cau drwy'r amser, ac mae hynny'n peri effaith sylweddol, yn enwedig ar gymuned pobl hŷn. Rhywfaint o newyddion da: ar ddydd Gwener, fe fyddaf i'n mynd i ddathlu agor y ganolfan fancio gyntaf i ni yma ym Mhowys, yn y Trallwng, ac rwy'n edrych ymlaen at hynny. Efallai mai dyna fydd yr ateb i'r dyfodol. Ond tybed a fyddech chi'n gallu dod o hyd i ffordd i ni gael yr wybodaeth ddiweddaraf am ddyfodol Banc Cambria, er mwyn ein cymunedau ni'n enwedig sy'n gweld eu canghennau banc lleol yn cau. Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much. I think it is imperative that the priorities of our banking sector regulator are more clearly focused on ensuring that the people of Wales do have access to this very vital service. It's very good to hear about the event that you'll be attending on Friday. I know that the Minister for Economy's officials are continuing to work with Cambria Cydfuddiannol Ltd and other external organisations to consider forward options, and I'm sure the Minister will update us when he has further information.
Diolch yn fawr iawn i chi. Rwyf i o'r farn ei bod hi'n hanfodol i flaenoriaethau rheoleiddiwr ein sector bancio ni ganolbwyntio yn fwy ar sicrhau bod pobl Cymru yn gallu cael mynediad at y gwasanaeth hanfodol iawn hwn. Mae hi'n dda iawn clywed am y digwyddiad y byddwch chi'n mynd iddo ddydd Gwener. Fe wn i fod swyddogion Gweinidog yr Economi yn parhau i weithio gyda Cambria Cydfuddiannol Ltd a sefydliadau allanol eraill i ystyried dewisiadau wrth edrych ymlaen, ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni pan fydd rhagor o wybodaeth ganddo ef.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar ansawdd dŵr. Y Gweinidog, felly, i wneud y datganiad. Julie James.
The next item will be the statement by the Minister for Climate Change on water quality. The Minister, therefore, to make that statement. Julie James.
Diolch, Llywydd. In October, we passed a significant milestone, with water companies submitting their business plans for 2025 to 2030 to Ofwat as part of the current price review process. The plans are now in the hands of Ofwat to scrutinise, so I cannot comment at the moment on the specific details. However, I do want to reiterate two things.
Firstly, we expect water companies in Wales to work much harder to deliver excellent services to customers across all areas of operation. And, secondly, it is vital to strike a good balance between taking effective action whilst keeping customer water bills affordable, especially in the context of the cost-of-living crisis and inflationary pressures. I know both water companies in Wales have adopted proactive measures to assist households struggling with their water bills, including highly visible messaging on how to access assistance. Currently, water companies in Wales are supporting more than 145,000 households through various schemes.
Diolch, Llywydd. Ym mis Hydref, fe wnaethom ni basio carreg filltir arwyddocaol, gyda chwmnïau dŵr yn cyflwyno eu cynlluniau busnes ar gyfer 2025 i 2030 i Ofwat yn rhan o'r broses gyfredol o adolygu prisiau. Mae'r cynlluniau yn nwylo Ofwat erbyn hyn i graffu arnyn nhw, ac felly ni allaf i roi unrhyw sylw ar hyn o bryd ynglŷn â'r manylion penodol. Serch hynny, fe hoffwn i fynegi dau beth unwaith yn rhagor.
Yn gyntaf, rydym ni'n disgwyl i gwmnïau dŵr yng Nghymru fod yn gweithio llawer mwy ar ddarparu gwasanaeth rhagorol i gwsmeriaid ym mhob maes eu gweithrediad. Ac, yn ail, mae hi'n hanfodol sicrhau cydbwysedd da rhwng cymryd camau effeithiol a chadw biliau dŵr cwsmeriaid yn fforddiadwy, yn enwedig yng nghyd-destun yr argyfwng costau byw a phwysau chwyddiant. Fe wn i fod y ddau gwmni dŵr yng Nghymru wedi mabwysiadu mesurau rhagweithiol i gynorthwyo aelwydydd sy'n cael trafferthion wrth dalu eu biliau dŵr, gan gynnwys cyhoeddusrwydd amlwg iawn ynglŷn â sut i gael gafael ar gymorth. Ar hyn o bryd, mae cwmnïau dŵr yng Nghymru yn cefnogi mwy na 145,000 o aelwydydd drwy gynlluniau amrywiol.
Meanwhile, from the Welsh Government’s perspective, protecting and improving our water environment sits right at the heart of our priorities. Our programme for government includes several commitments aimed at improving overall water quality. We have committed to begin to designate Wales's inland waters for bathing, replicating the continued success of coastal bathing waters, where 98 per cent of designated coastal bathing waters met our stringent environmental standards in 2023.
Over the course of the 2023 bathing season, Natural Resources Wales ran a pilot bathing season, which included a mixture of seven different rivers, lakes and reservoirs. The pilot, led by NRW, sought information, such as bathing numbers, facilities, risks and issues, and likely water quality at each of the pilot sites. This was a key opportunity for NRW to better understand the operational differences and practicalities between inland and coastal bathing waters. Furthermore, this work will enable us to better understand the benefits and challenges of designating more of our inland bathing waters, and ensure that our waterways deliver on our environmental commitments, and also, importantly, support the public’s well-being.
We have also committed to strengthen water quality monitoring. The Welsh Government is working closely with Natural Resources Wales, industry representatives and academics to develop a more integrated and agile monitoring network. We are supporting Cardiff University to undertake a project that will explore options for an open-data gateway that best meets the needs of data providers and users. Reliable and real-time monitoring data is essential for understanding water quality trends and putting in place effective policy interventions. There is scope for us to utilise new technologies, modelling platforms and citizen science. Llywydd, citizen science in particular has been rapidly expanding in recent years, and reflects the interest and concern of the general public in water quality matters. This public engagement is often driven by communities in their effort to improve the quality of watercourses in the area where they live.
Meanwhile, a third Government commitment is to legislate to strengthen the requirements for the use of sustainable drainage systems—SuDS—that provide wildlife habitat. In 2022, we commissioned Arup to undertake an independent review of the current SuDS regime. One of the recommendations of this review was to establish and support a new SuDS advisory group, to share lessons and best practice for both applicants and SuDS approving bodies, and to take forward the recommendations of the review. So, Llywydd, I am delighted to say that the new SuDS community of practice met for the first time last Friday. Given the range of environmental and community benefits that well-designed surface water management systems can deliver, our focus will be on ensuring that, where needed, we enhance current requirements and the associated processes so that SuDS approving bodies can deliver an effective and efficient regime.
But improving our water quality is not just about delivering on our programme for government commitments. Water quality is impacted by a huge number of complex and interrelated factors, including waste water, urban run-off, misconnections, diffuse rural pollution, physical modifications, pollution from abandoned metal mines, and invasive species. To achieve improvements in water quality, the Welsh Government continues to advocate for a team Wales approach. Our ambitions can only be realised if we have full engagement from Government, regulators, and all relevant sectors in Wales working together. This is why we are taking a holistic approach to improving our water quality.
The management of combined storm overflows—or CSOs—will of course play an important role here. Members will be aware that on 26 October we published the 'Storm overflow evidence for Wales' report, commissioned by the better river quality taskforce, under its environmental regulation of overflows action plan. Whilst the report does not contain specific recommendations, the options presented within it will help to inform the taskforce in developing both an achievable and affordable programme of work to better regulate CSOs and prevent ecological harm in Wales's waterways. In addition, this year, both of Wales's water companies have published drainage and waste water management plans—or DWMPs—for the first time. The DWMPs will provide a valuable insight into the pressures of the network and highlight opportunities for effective collaboration across the sector.
The latest pollution source apportionment analysis undertaken by Dŵr Cymru and Natural Resources Wales, and quality assured by an independent assessor, demonstrates that phosphorus pollution in our special areas of conservation rivers comes from a variety of sources. It identifies rural land use as the leading contributor of phosphorus loading in six of Wales's nine SAC rivers, including four of the five SAC rivers that are currently failing the phosphate targets. Phosphorus pollution currently dominates land use planning considerations in many predominantly rural areas because the levels of pollution are above set thresholds. This further reinforces the need for a multisector, team Wales approach to improving water quality.
Llywydd, I am really delighted that the recently launched Teifi demonstrator catchment project, a multi-year initiative led by NRW and supported by Welsh Government, will build on this collaborative approach. The cross-sector project aims to improve water management in the Teifi catchment by thinking differently and using innovative solutions. I issued a written statement about the project on 27 November.
I am also pleased that we have taken great strides to address these issues through our three river pollution summits, the most recent of which I chaired on 30 November. We had continued strong engagement from all key sectors around the table, including regulators, water companies, housing developers, local government, farming unions and academia. We discussed the progress made against the action plan agreed at the second summit in March, established renewed areas of focus and set the direction for the coming months. I look forward to the next summit in March 2024, which will be chaired by Natural Resources Wales.
Llywydd, I could go on and on, but I would run well over my time slot. In summary, we have made significant progress towards improving water quality throughout 2023. But water quality is a complex issue that defies easy solution and there is a long way to go in the coming year and beyond. However, by continuing with our team Wales approach, I am confident we are on the right track to achieve our collective ambitions. Diolch.
Yn y cyfamser, o safbwynt Llywodraeth Cymru, mae diogelu a gwella amgylchedd ein dŵr yn gyfan gwbl wrth galon ein blaenoriaethau ni. Mae ein rhaglen lywodraethu ni'n cynnwys sawl ymrwymiad gyda'r amcan o wella ansawdd y dŵr yn gyffredinol. Rydym ni wedi ymrwymo i ddechrau dynodi dyfroedd mewndirol Cymru ar gyfer ymdrochi, gan efelychu llwyddiant parhaus y dyfroedd ymdrochi arfordirol, y gwnaeth 98 y cant o ddyfroedd ymdrochi arfordirol dynodedig ateb ein safonau amgylcheddol caeth yn 2023.
Yn ystod tymor ymdrochi 2023, cynhaliodd Cyfoeth Naturiol Cymru dymor cynllun treialu ymdrochi, a oedd yn cynnwys cymysgedd o saith afon, llynnoedd a chronfeydd dŵr amrywiol. Roedd y cynllun treialu, dan arweiniad CNC, yn chwilio am wybodaeth, fel niferoedd yr ymdrochwyr, cyfleusterau, peryglon a phroblemau, ac ansawdd tebygol y dŵr ym mhob un o'r safleoedd yn y cynllun treialu. Roedd hwn yn gyfle allweddol i CNC ddeall yn well y gwahaniaethau o ran gweithredu a'r ymarferoldebau rhwng y dyfroedd ymdrochi mewndirol a'r rhai arfordirol hyn. At hynny, fe fydd y gwaith hwn yn ein galluogi ni i ddeall y manteision a'r heriau o ddynodi mwy o'n dyfroedd ymdrochi mewndirol yn well, a sicrhau bod ein dyfrffyrdd yn cyflawni ein hymrwymiadau amgylcheddol, a hefyd, yn bwysig iawn, yn cefnogi llesiant y cyhoedd.
Rydym ni wedi ymrwymo hefyd i rymuso monitro ansawdd y dŵr. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio yn agos gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, cynrychiolwyr y diwydiant ac academyddion i ddatblygu rhwydwaith monitro sy'n fwy integredig a hyblyg. Rydym ni'n rhoi cefnogaeth i Brifysgol Caerdydd i ymgymryd â phrosiect a fydd yn archwilio dewisiadau ar gyfer porth data agored sy'n diwallu anghenion darparwyr a defnyddwyr y data yn y ffordd fwyaf buddiol. Mae data monitro dibynadwy ac amser real yn hanfodol o ran deall y tueddiadau yn ansawdd y dŵr ac ar gyfer rhoi ymyraethau polisi ar waith sy'n effeithiol. Mae cyfle i ni ddefnyddio technolegau newydd, llwyfannau modelu a gwyddoniaeth dinasyddion. Llywydd, mae gwyddoniaeth dinasyddion yn arbennig wedi ehangu yn gyflym yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac mae'n adlewyrchu diddordeb a phryder y cyhoedd yn gyffredinol o ran materion ynglŷn ag ansawdd y dŵr. Mae'r ymgysylltiad cyhoeddus hwn yn cael ei ysgogi yn aml gan gymunedau yn eu hymdrechion i wella ansawdd y dŵr yn eu hardal leol.
Yn y cyfamser, mae trydydd ymrwymiad y Llywodraeth yn ymwneud â deddfu i rymuso'r gofynion ar gyfer defnyddio systemau draenio cynaliadwy—SuDS—sy'n cynnig cynefin i fywyd gwyllt. Yn 2022, comisiynwyd Arup i gynnal adolygiad annibynnol o'r drefn SuDS gyfredol. Un o argymhellion yr adolygiad hwn oedd sefydlu a chefnogi grŵp cynghori SuDS newydd, gan rannu gwersi ac arfer gorau ar gyfer ymgeiswyr a chyrff cymeradwyo SuDS, a bwrw ymlaen ag argymhellion yr adolygiad. Felly, Llywydd, rwy'n falch iawn o ddweud bod cymuned ymarfer newydd SuDS wedi cyfarfod am y tro cyntaf ddydd Gwener diwethaf. O ystyried yr ystod o fuddion amgylcheddol a chymunedol y gall systemau rheoli dŵr wyneb o gynlluniad da eu cyflawni, ein canolbwynt ni fydd sicrhau, lle bo'r angen, ein bod ni'n cadarnhau'r gofynion presennol a'r prosesau cysylltiedig er mwyn i gyrff cymeradwyo SuDS gyflawni cyfundrefn sy'n effeithiol ac effeithlon.
Ond nid unig ystyr gwella ansawdd ein dŵr yw cyflawni ymrwymiadau ein rhaglen lywodraethu ni. Mae rhif aruthrol o ffactorau cymhleth a chydgysylltiedig yn effeithio ar ansawdd y dŵr, gan gynnwys dŵr gwastraff, dŵr ffo trefol, camgysylltiadau, llygredd gwledig gwasgaredig, addasiadau ffisegol, llygredd o hen fwyngloddiau metel, a rhywogaethau goresgynnol. I sicrhau gwelliannau o ran ansawdd dŵr, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i hyrwyddo dull tîm Cymru. Ni ellir gwireddu ein huchelgeisiau ni heb ymgysylltiad llawn rhwng y Llywodraeth, rheoleiddwyr, a phob sector perthnasol yng Nghymru sy'n gweithio gyda'i gilydd. Dyma pam rydym ni'n cymryd ymagwedd gyfannol o ran gwella ansawdd ein dŵr.
Bydd rheoli gorlifoedd storm cyfun â rhan bwysig yn hyn o beth, wrth gwrs. Mae'r Aelodau yn siŵr o fod yn ymwybodol ein bod ni wedi cyhoeddi adroddiad 'Tystiolaeth ar orlifoedd storm yng Nghymru' ar 26 o fis Hydref, a gomisiynwyd gan dasglu gwella ansawdd afonydd Cymru, yn rhan o'i gynllun gweithredu rheoleiddio gorlifo amgylcheddol. Er nad yw'r adroddiad yn cynnwys argymhellion penodol, fe fydd y dewisiadau a gyflwynir ynddo yn helpu i lywio'r tasglu wrth ddatblygu rhaglen waith sy'n gyraeddadwy a fforddiadwy ar gyfer rheoleiddio gorlifoedd storm cyfun yn well ac atal niwed ecolegol yn nyfrffyrdd Cymru. Yn ogystal â hynny, eleni, mae dau gwmni dŵr Cymru wedi cyhoeddi cynlluniau draenio a rheoli dŵr gwastraff—neu DWMP—am y tro cyntaf. Bydd y DWMPs yn rhoi cipolwg gwerthfawr ar y pwysau sydd ar y rhwydwaith ac yn tynnu sylw at gyfleoedd ar gyfer cydweithredu effeithiol ar draws y sector.
Mae dadansoddiad diweddaraf o ddosbarthiad ffynonellau llygredd a wnaeth Dŵr Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru, a sicrwydd ansawdd gan asesydd annibynnol, yn dangos bod llygredd ffosfforws mewn afonydd yn ein hardaloedd cadwraeth arbennig yn dod o amrywiaeth o ffynonellau. Mae'n nodi defnydd tir yng nghefn gwlad yn brif gyfrannwr at orlwyth ffosfforws mewn chwech o naw afon ACA Cymru, gan gynnwys pedair o'r pum afon ACA sydd ar hyn o bryd yn methu targedau ar gyfer ffosffadau. Ar hyn o bryd mae llygredd ffosfforws yn ennill lle blaenllaw yn ystyriaethau cynllunio defnydd tir mewn llawer o ardaloedd gwledig yn bennaf am fod cyfraddau llygredd yn fwy na'r trothwyon a benwyd. Mae hynny'n atgyfnerthu'r angen am ddull amlsector, tîm Cymru eto o ran gwella ansawdd dŵr.
Llywydd, hyfrydwch o'r mwyaf i mi yw y bydd prosiect dalgylch arddangos Teifi a lansiwyd yn ddiweddar, menter aml-flwyddyn dan arweiniad CNC ac a gefnogir gan Lywodraeth Cymru, yn adeiladu ar y dull cydweithredol hwn. Nod y prosiect traws-sector yw gwella rheolaeth dŵr yn nalgylch Teifi drwy ystyried mewn ffordd wahanol a defnyddio datrysiadau arloesol. Fe gyhoeddais i ddatganiad ysgrifenedig ynglŷn â'r prosiect hwn ar 27 Tachwedd.
Rwy'n falch ein bod wedi cymryd camau breision hefyd i fynd i'r afael â'r materion hyn drwy ein tair uwchgynhadledd llygredd afonydd, ac roeddwn yn cadeirio'r un diweddaraf ar 30 Tachwedd. Roeddem ni wedi parhau i ymgysylltu yn eang ym mhob sector allweddol a oedd o gylch y bwrdd, gan gynnwys rheoleiddwyr, cwmnïau dŵr, datblygwyr tai, llywodraeth leol, undebau ffermio a'r byd academaidd. Trafodwyd y cynnydd a wnaethpwyd yng ngyd-destun y cynllun gweithredu y cytunwyd arno yn yr ail uwchgynhadledd ym mis Mawrth, a oedd yn sefydlu meysydd canolbwyntio o'r newydd ac yn pennu'r cyfeiriad dros y misoedd nesaf. Rwy'n edrych ymlaen at yr uwchgynhadledd nesaf ym mis Mawrth 2024, a fydd yn cael ei chadeirio gan Cyfoeth Naturiol Cymru.
Llywydd, fe allwn i fynd ymlaen ac ymlaen, ond fe fyddwn i'n mynd ymhell dros fy amser. I grynhoi, rydym ni wedi gwneud cynnydd sylweddol tuag at wella ansawdd dŵr trwy gydol 2023. Ond mae ansawdd dŵr yn fater cymhleth sy'n anodd ei ddatrys yn syml ac mae ffordd bell i fynd eto yn y flwyddyn i ddod a thu hwnt i hynny. Eto i gyd, drwy barhau â'n dull tîm Cymru ni, rwy'n hyderus ein bod ni ar y trywydd iawn i gyflawni ein huchelgeisiau gyda'n gilydd. Diolch.
Well, we know, don't we, that in Wales we are desperately short of housing? As many as 10,000 properties have been postponed due to the introduction of phosphate regulations, with over 1,000 of those being affordable homes. In Wrexham alone, 3,500 units within around 100 planning applications have been sat on desks, simply waiting for the phosphates issue to be resolved. However, thanks to the special efforts of Sarah Atherton MP, the Five Fords waste water treatment works has recently been granted an environment permit by NRW, meaning that planning applications can now progress. It is now three years since NRW introduced phosphate guidance. Do you acknowledge that NRW's actions and Welsh Government's failure to rapidly assist local planning authorities has harmed our housing sector? The First Minister hosted a summit on 18 July 2022, in which eight areas of intervention were identified, including No. 3,
'Identify and implement appropriate short-term measures.'
So, will you clarify what short-term measures have been implemented? And what progress do you expect to be made by the next summit on 18 March?
NRW have also been tasked to undertake a review of water discharge permits, prioritising those from waste water treatment works affecting social housing and in failing SAC catchments. So, whilst I appreciate that NRW have until 2024 to complete the review, how many permits have they been able to consider so far? Have they now assessed the headroom in relevant permits? And the data from the assessment would be particularly helpful in guiding local planning authorities with suitable areas for housing development.
A report analysed the performance of 11 sewage treatment works in Wales from 2018 to 2023. Again, it was found that 10 had been releasing untreated sewage in breach of their permits. Enforcement needs to be reformed, so that it actually results in improvements to the combined storm overflows that are causing a lot of concern in all our communities. In England, in the event of an environmental permitting regulation breach, the Environment Agency can accept an enforcement undertaking. In Wales, that is not currently an option open to NRW, and there is little opportunity for Dŵr Cymru to offer these environmental undertakings. So, will you regulate to enable NRW to allow companies, like Welsh Water, to accept an enforcement undertaking, so that they improve the environment local to the harm, rather than simply sending money to the Treasury?
Now, we are aware that seven months were lost in waiting for you to come forward and publish the delayed storm overflow report. As you know, there have been no recommendations, but there are some helpful costings. What assessment have you made of those costings? And how have they influenced your action, Minister, in how you are really going to tackle the ongoing scourge of water pollution here in Wales? Diolch.
Wel, fe wyddom ni, oni wyddom, ein bod ni'n ddifrifol o brin o dai yng Nghymru? Mae cymaint â 10,000 o dai wedi cael eu gohirio oherwydd cyflwyniad y rheoliadau ffosffad, gyda dros 1,000 o'r rhain yn dai fforddiadwy. Dim ond yn Wrecsam, mae 3,500 o unedau o fewn tua 100 o geisiadau cynllunio wedi bod yn gorwedd ar ddesgiau, am y rheswm syml eu bod nhw'n aros i'r broblem ynghylch ffosffadau gael ei datrys. Serch hynny, diolch i ymdrechion arbennig Sarah Atherton AS, mae CNC wedi rhoi trwydded amgylchedd yn ddiweddar i waith trin dŵr gwastraff Pum Rhyd, sy'n golygu y gall ceisiadau cynllunio symud ymlaen nawr. Mae tair blynedd erbyn hyn ers i CNC gyflwyno'r canllawiau ffosffad. A ydych chi'n cydnabod bod camau CNC a methiant Llywodraeth Cymru i gynorthwyo'r awdurdodau cynllunio lleol ar gyflymder wedi niweidio ein sector tai? Cynhaliodd y Prif Weinidog uwchgynhadledd ar 18 Gorffennaf 2022, lle nodwyd wyth maes ymyrraeth, gan gynnwys Rhif 3,
'Nodi a gweithredu mesurau byrdymor priodol.'
Felly, a wnewch chi egluro pa fesurau byrdymor sydd wedi cael eu rhoi ar waith? A pha gynnydd a ydych chi'n disgwyl ei wneud erbyn yr uwchgynhadledd nesaf ar 18 Mawrth?
Mae CNC wedi cael y gorchwyl hefyd o gynnal adolygiad o drwyddedau gollwng dŵr, gan flaenoriaethu'r rhain dros waith trin dŵr gwastraff sy'n effeithio ar dai cymdeithasol ac mewn dalgylchoedd ACA sy'n ffaelu. Felly, er fy mod i'n deall bod gan CNC tan 2024 i gwblhau'r adolygiad, faint o drwyddedau y maen nhw wedi gallu eu hystyried hyd yn hyn? A ydyn nhw wedi asesu'r lle dros ben sydd mewn trwyddedau perthnasol erbyn hyn? Ac fe fyddai'r data o'r asesiadau yn arbennig o ddefnyddiol i arwain yr awdurdodau cynllunio lleol o ran ardaloedd addas i ddatblygu tai.
Roedd adroddiad yn dadansoddi perfformiad 11 o weithiau trin carthion yng Nghymru rhwng 2018 a 2023. Unwaith eto, roedd yn canfod bod 10 wedi bod yn gollwng carthion heb eu trin yn anghyson â'u trwyddedau nhw. Mae angen diwygio gorfodi, fel ei fod mewn gwirionedd yn arwain at welliannau i'r gorlifoedd storm cyfun sy'n achosi llawer o bryder ym mhob un o'n cymunedau. Yn Lloegr, os bydd achos o dorri rheoliadau trwyddedu amgylcheddol, fe all Asiantaeth yr Amgylchedd dderbyn ymgymeriad gorfodi. Yng Nghymru, nid yw hwnnw'n ddewis sydd ar gael i CNC ar hyn o bryd, ac nid oes llawer o gyfle i Dŵr Cymru gynnig yr ymgymeriadau amgylcheddol hyn. Felly, a wnewch chi reoleiddio i alluogi CNC i ganiatáu i gwmnïau, fel Dŵr Cymru, dderbyn ymgymeriad gorfodi, fel eu bod yn gwella'r amgylchedd sy'n lleol i'r niwed, yn hytrach na dim ond anfon arian i'r Trysorlys?
Nawr, rydym ni'n ymwybodol bod saith mis wedi mynd wrth i ni ddisgwyl i chi ddod ymlaen a chyhoeddi'r adroddiad gorlif storm gohiriedig. Fel gwyddoch, ni chafwyd unrhyw argymhellion, ond fe geir rhai prisiadau sy'n ddefnyddiol. Pa asesiad a wnaethoch chi o'r prisiadau hynny? A sut maen nhw wedi dylanwadu ar eich camau chi, Gweinidog, o ran sut yr ydych chi wir am fynd i fynd i'r afael â phla parhaus llygredd dŵr yma yng Nghymru? Diolch.
Well, Llywydd, I'm slightly flabbergasted at the idea that a Tory MP had any influence whatsoever on the licensing of the waste water treatment works in north Wales. Perhaps Janet would like to write me a letter explaining exactly what influence she had in the granting of that very technical licence by NRW. As far as I'm concerned, Llywydd, NRW worked very hard indeed with Dŵr Cymru to upgrade the treatment works there, which has allowed us to put some of the housing applications through in the north-east Wales area, releasing some of the housing from the phosphate problem.
Janet, I just do not know how you manage to flip from one day to the other to completely different points of view. You've just advocated—I'm not sure if you realise—that NRW should not be able to fine people but should instead be able to make arrangements with them. I'm pretty sure that Members of your bench stood up and shouted at me about them not fining them on the outflows on the coastal—[Interruption.]
Wel, Llywydd, rwyf i wedi fy syfrdanu i raddau gyda'r syniad bod AS Torïaidd wedi bod ag unrhyw ddylanwad o gwbl ar drwyddedu'r gwaith trin dŵr gwastraff yn y gogledd. Efallai yr hoffai Janet ysgrifennu llythyr ataf i esbonio pa ddylanwad yn union a gafodd honno wrth ganiatáu'r drwydded eithriadol dechnegol gan CNC. Yn fy marn i, Llywydd, fe wnaeth CNC weithio yn galed iawn gyda Dŵr Cymru i uwchraddio'r gwaith trin dŵr sydd yno, ac mae hynny wedi ein galluogi ni i roi rhai o'r ceisiadau am dai yn ardal y gogledd-ddwyrain drwodd, gan ryddhau rhywfaint o adeiladu tai o'r broblem sy'n bodoli o ran ffosffadau.
Fodd bynnag, Janet, ni wn i sut yn y byd mawr y gallwch chi droi fel ceiliog gwynt o un diwrnod i'r llall rhwng safbwyntiau hollol wahanol. Rydych chi newydd fod yn dadlau—nid wyf i'n siŵr eich bod chi'n sylweddoli—na ddylai CNC allu dirwyo pobl ond y dylen nhw allu gwneud trefniadau gyda nhw, yn hytrach na hynny. Rwy'n weddol sicr fod Aelodau ar eich meinciau chi wedi codi ar eu traed ac wedi fy nwrdio i am nad oedden nhw wedi eu dirwyo nhw am yr all-lifoedd ar yr arfordir—[Torri ar draws.]
Janet Finch-Saunders, you've had the opportunity to make clear your representations to the Minister. She is now responding to what she heard.
Janet Finch-Saunders, fe gawsoch chi eich cyfle i roi eich sylwadau i'r Gweinidog. Ymateb i'r hyn a glywodd hi y mae hi nawr.
Maybe she didn't listen properly.
Efallai na chlywodd hi'n iawn.
The Minister always listens properly. Please don't go down the route of being abusive to a Minister. So, can we allow the Minister to answer?
Mae'r Gweinidog yn clywed yn iawn bob amser. Os gwelwch chi'n dda, peidiwch ag ymhél â sarhau Gweinidog. Felly, a gawn ni adael llonydd i'r Gweinidog ymateb?
Thank you, Llywydd. As I said, we've already had an example where Dŵr Cymru has worked very hard with the water treatment company in order to not fine the company and return the money to the Treasury, but instead to put in place a recovery and action plan that will allow that treatment works to be upgraded, and I completely agree with that. I think that's absolutely the right way to go. So, it is nice occasionally to agree with you, Janet, although I'm not sure you're agreeing with yourself.
The other two issues that you made are really interesting—[Interruption.]
Diolch i chi, Llywydd. Fel dywedais i, fe gawsom ni enghraifft eisoes lle mae Dŵr Cymru wedi gweithio yn galed iawn gyda'r cwmni trin dŵr nid ar gyfer dirwyo'r cwmni a dychwelyd yr arian i'r Trysorlys, ond yn hytrach i roi cynllun adfer a gweithredu ar waith a fydd yn caniatáu uwchraddio'r gwaith trin dŵr hwnnw, ac rwy'n cytuno yn llwyr â hynny. Rwy'n credu yn llwyr mai hwnnw yw'r dull priodol. Felly, mae hi'n braf cytuno â chi, Janet, o bryd i'w gilydd, er nad wyf i'n siŵr eich bod chi'n cytuno â chi eich hun.
Mae'r ddau fater arall y gwnaethoch chi eu codi nhw'n ddiddorol iawn—[Torri ar draws.]
If the Minister can carry on, please.
Gadewch i'r Gweinidog fynd yn ei blaen, os gwelwch yn dda.
I've said several times in this Chamber that the storm overflow report doesn't have recommendations in it because it was never intended to have recommendations. I actually just repeated that in my statement. Possibly, you should adjust your lines when you're answering me after you've heard the statement. The whole point of that was to inform the better water quality management framework and the action report from the outcome of the summit. Llywydd, we've published the action report. It's available on the Welsh Government website. So, Janet, if you want more details on it, I suggest you get your researcher to look it up.
Fe ddywedais i sawl gwaith yn y Siambr hon nad oes unrhyw argymhellion yn yr adroddiad gorlif storm oherwydd nid oedd unrhyw fwriad erioed iddo fod ag argymhellion ynddo. Rwyf i newydd ailadrodd hynny yn fy natganiad i. O bosibl, fe ddylech chi addasu eich ymholiadau pan fyddwch chi'n ymateb i mi ar ôl i chi glywed y datganiad. Holl bwynt hynny oedd llywio'r fframwaith i reoli ansawdd dŵr yn well a'r adroddiad gweithredu o ganlyniad i'r uwchgynhadledd. Llywydd, rydym ni wedi cyhoeddi'r adroddiad gweithredu. Mae hwnnw ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru. Felly, Janet, os byddech chi'n hoffi cael rhagor o fanylion ynglŷn â'r peth, rwy'n awgrymu eich bod chi'n gofyn i'ch ymchwilydd chi edrych ar hwnnw.
Yn amlwg, mae angen newid y sefyllfa hon. Mae Surfers Against Sewage wedi gwneud yn glir difrifoldeb y sefyllfa. Y llynedd, dadlwythwyd carthion dros yr ynysoedd hyn fwy na 399,864 o weithiau, sef tua 1,000 o weithiau bob diwrnod dros yr ynysoedd hyn. Y tebygrwydd ydy bod yr amcangyfrif hwn lot yn rhy isel. Torrwyd trwyddedau yng Nghymru gan Hafren Dyfrdwy a Dŵr Cymru ill dau yn 2022, a dadlwython nhw garthion am gyfanswm o 613,618 o oriau. Mae hwnna'n cyfateb i ddadlwytho am 25,567 o ddiwrnodau yn olynol, heb stop. Mae’r data yna’n cael eu rhoi yn ôl-weithredol. A fyddech chi'n cytuno, Gweinidog, fod yn rhaid inni wella’r ffyrdd o gael data mewn amser real fel ein bod ni'n gallu cyfathrebu hynny i’r cyhoedd os dyw e ddim yn saff i bobl fynd i nofio neu i fod yn agos, hyd yn oed, efallai, at rai llefydd dŵr? Wrth gwrs, dim ond dechrau’r gwaith fydd adnabod y data. Rhaid lleihau’r carthion yma sy’n cael eu dadlwytho.
Un o’r problemau sylweddol—ac mae hwn wedi codi'n barod—sydd gennym ydy diffyg capasiti Cyfoeth Naturiol Cymru i fynd i’r afael â’r broblem. Mae gan Cyfoeth Naturiol Cymru, wrth gwrs, rôl hollbwysig mewn rheoleiddio ein hadnoddau ni yng Nghymru, trwy fonitro, trwy amddiffyn. Ond mae diffyg adnoddau, yn rhy aml, yn arwain at oedi neu weithredu sy'n annigonol. Gweinidog, ydych chi’n rhannu fy mhryder—dwi'n cydnabod beth rydych chi wedi dweud yn barod am hwn—y gall y ffaith bod gweithredu annigonol weithiau'n digwydd neu fod oedi yn rhoi'r neges i gwmnïau dŵr eu bod nhw’n gallu cario ymlaen i dorri’r rheoliadau, heb ofni cymaint â hynny o gosb?
Ac i droi at y cwestiwn o fonysau sy’n cael eu rhoi i weithredwyr cwmnïau, o ystyried graddfa y toriadau amgylcheddol sy’n digwydd, a hefyd y costau cynyddol o wella isadeiledd, ydych chi’n meddwl ei bod hi’n briodol i gwmnïau rhoi bonysau sydd mor uchel? Dwi'n deall, wrth gwrs, nad yw hwn yn fater i’r Llywodraeth, ond ydych chi eto'n rhannu fy mhryder am optics hyn, ac fel maent yn gwneud i bobl gyffredin feddwl bod dim byd yn digwydd ac y byddan nhw'n cael y bonysys yma beth bynnag? Sut, felly, ydyn ni'n gallu sicrhau na fydd yr optics yna'n parhau o fewn yr hyn y mae gennych chi, o leiaf, yr hawl i'w wneud? Ond hefyd, sut ydyn ni'n gallu gwneud yn siŵr na fydd y costau ar gyfer gwella'r isadeiledd yn cwympo i gwsmeriaid dalu amdanynt, yn enwedig cwsmeriaid sydd ddim yn gallu fforddio unrhyw gost ychwanegol gyda'r creisis costau byw? Oni ddylai'r llygrwr dalu yn lle?
A ydych chi'n cytuno bod angen inni weld datganoli pwerau dros ddŵr ac ailgenedlaetholi’r diwydiant hwn er mwyn gwella atebolrwydd? Wrth gwrs, mae angen inni gael system llywodraethiant amgylcheddol parhaol yng Nghymru hefyd. Mae hynny'n dod â fi at fy mhwynt olaf, Llywydd a Gweinidog. Onid yw'r sefyllfa ofnadwy yma, gyda charthion yn cael eu dadlwytho i'n hafonydd ni, yn gwneud yr achos dros gael system barhaol o lywodraethiant amgylcheddol hyd yn oed yn fwy o fater o frys? Ni yng Nghymru yw'r unig wlad yn yr ynysoedd hyn nad oes ganddi gyfundrefn o’r fath, ac mae'r gap yma yn un rwy'n meddwl y gall fod yn un niweidiol iawn, ac efallai hyd yn oed yn beryglus. Mae Plaid Cymru wedi gwthio am gyflymu’r broses o roi system o’r fath yn ei lle. A ydych chi'n cytuno gyda mi fod angen gweithredu yn fuan iawn, er mwyn sicrhau bod newid yn digwydd?
Clearly, it is time for change. Surfers Against Sewage have highlighted how serious the situation is. Last year, sewage was discharged across these isles on more than 399,864 occasions, which is around 1,000 a day across these isles. And it's highly likely that this estimate is far too low. Licence conditions were breached by Hafren Dyfrdwy and Dŵr Cymru alike in 2022, and they discharged sewage for a total of 613,618 hours. That equates to discharges for 25,567 successive days non-stop. These data are given retrospectively. So, would you agree, Minister, that we must improve methods of gathering data in real time so that we can communicate this information to the public if it isn't safe for people to bathe or to even go near some of these water courses? And, of course, gathering the data is just the beginning. We must reduce the amount of sewage being discharged in the first place.
One of the significant problems—and this has already been raised—is the lack of capacity within NRW to tackle this issue. Natural Resources Wales, of course, has a vital role to play in regulating our resources in Wales by monitoring and protecting. But a lack of resources all too often leads to delay or insufficient action. Minister, do you share my concern—and I acknowledge what you've already said about this—that the fact that the action is insufficient sometimes or that there is delay does give a message to water companies that they can continue to breach these rules without fear of that much of a penalty?
And to turn to the question of bonuses being paid to company executives, bearing in mind the degree of cuts being made in environmental protections, and the increasing cost of improving infrastructure, do you believe that it is appropriate for companies to pay such large bonuses? I understand, of course, that this isn’t a matter for the Government itself, but do you again share my concerns about the optics of this, and how they make the people whom we serve feel that nothing is going to change, and that they will receive these bonuses regardless? How can we ensure that those optics don't continue within the scope of powers that you currently have? But also, how can we ensure that the costs of improving infrastructure won't be shouldered by customers, particularly those customers who can't afford any additional costs due to the cost-of-living crisis? Shouldn’t the polluter pay instead?
Do you agree that we must see the devolution of powers over water and the renationalisation of this industry to improve accountability? Of course, we need a permanent environmental governance system in Wales too. That brings me to my final point, Llywydd and Minister. Doesn't this appalling situation regarding sewage discharges in our rivers make the case for a permanent environmental governance system, and doesn't it make that case even more pressing? We in Wales are the only nation in these isles without such a system in place, and there is a gap there, and I think that it could be a damaging gap, even a dangerous one. Plaid Cymru has called for the the introduction of such a system to be accelerated. So, do you agree that we need action on this as a matter of urgency, to ensure that change does happen?
Diolch, Delyth. Just on that last point, we have agreed, of course, as part of the co-operation agreement, the timing of the new environmental governance and biodiversity target Act—that's its working title for the moment. The White Paper that will introduce that Act formally to the system is due to come out in the second week of January next year. There is then a very tight but achievable timescale from there, to get the responses back in, to get the draft of the Act in, and then to get it translated and into the Senedd process in time for it to be implemented by the end of this Senedd term, which has always been our aim. I very much hope to work with the committees to make sure that some of the enabling parts of that go alongside the Act, so that we can actually establish the environmental governance body pretty much on receiving Royal Assent, rather than having to have a gap. That's very much part of the co-operation agreement. So, it will be very interesting, once we get the White Paper out there, to see how it lands with the sector, which I hope will be very well, because we have done a lot of work with the biodiversity deep-dives and with all of the stakeholders, including the summit process, to make sure that we are there or thereabouts in what we are going to consult on. I have been very grateful for the co-operation of Plaid Cymru as we have gone through that as well.
Turning to some of the other issues that you raised, I'm very pleased that the water companies have submitted their business plans to Ofwat. It will be now for Ofwat to make sure that those business plans are fit for purpose. They include all of the things that you asked me about in terms of remuneration and so on. I am not going to comment on that. It would not be proper to do that until Ofwat has said something about those business plans. Obviously, the Welsh Government put its notice of direction into that process, and I have met with the water companies and with Ofwat during that process, and we await the outcome of that.
This is a system driven by a market where infrastructure investment is done off the back of the bill payers. I am on record as saying—and I will say it again now—that that isn't the only way of doing this. It means that it will take much longer to get us to the environmental quality that we would like because, obviously, it constrains the amount of investment. I have never really understood why investment in good environmental quality isn't considered to be the kind of economic investment that, for example, paving the countryside has always been considered to be, and I continue to make that point. It's a system that requires major reform, in my view. But anyway, in the meantime, we are making sure that the influence that we do have will hopefully get an investment programme in place that will very significantly improve the water quality that we have.
The summit process also goes into the other areas of water quality pollution. Now, I do think that it's important to acknowledge that. I know that you are asking me a narrow set of questions on that. The CSO system is very impacted by house building and missed connections in the sewage system, and the lack of an upgrade of the sewage system by other areas, not just the water companies. So, we have been working very hard with our house builders to make sure that the sustainable drainage systems that we put in place work adequately and actually bring other environmental benefits into play. So, often there are subterranean water tanks, and they can't have much benefit there, but other ways of doing it are possible. So, it's perfectly possible to have natural flood protection systems that also act as drainage systems, for example. So, it'll be really interesting to work through the Arup report and see where we get on that.
In terms of the CSO point, though, I would love to see CSOs never discharge at all, even in high rainfall, flood conditions, but I'm very determined that, as we correct the situation with CSOs, we do the worst first. We haven't got enough money to do all of them, there's no point in pretending otherwise. So, it's been very important to me to work with both water companies to understand where the most environmental impact is and that isn't always the length of time it discharges for; it's what it's discharging and how and where. So, I think it's actually very important to just make that distinction. The numbers of hours discharge are awful—don't get me wrong—and I absolutely think that it would be great to not have them at all. But we must understand which of them is the most polluting, what are the things that are going in at that point, and how we can best treat the worst first. So, that's what we've been concentrating on, and part of the summit process is to get other people who contribute to the sewage systems and the drainage systems to come on board with trying to divert water away from the system.
And the last thing I would say on that, Llywydd, is that Members may have noticed me announcing the new Welsh housing quality standard. You may think that that has nothing much to do with this, but, actually, part of the new Welsh housing quality standard will be to get all social homes in Wales fitted with a water butt. The amount of water that that diverts from the sewage system is just extraordinary, so if I could just encourage every other person in Wales to put a water butt on their roof and stop that water going into the drainage system, the number of CSOs would fall dramatically.
Diolch, Delyth. Dim ond ar y pwynt olaf yna, rydym ni wedi cytuno, wrth gwrs, yn rhan o'r cytundeb cydweithio, ar amseriad Deddf newydd nodau llywodraethu amgylcheddol a bioamrywiaeth—dyna ei theitl hi am y tro. Mae disgwyl i'r Papur Gwyn a fydd yn cyflwyno'r Ddeddf honno'n ffurfiol i'r system gael ei gyhoeddi yn ail wythnos mis Ionawr y flwyddyn nesaf. Mae yna amserlen gyfyng iawn wedyn ond un y gellir ei chyflawni, i dderbyn yr ymatebion yn ôl, i fod â drafft y Ddeddf, a'i chyfieithu wedyn a'i rhoi gerbron y gyfundrefn Seneddol mewn pryd i'w gweithredu cyn diwedd tymor y Senedd hon, sef ein nod ni o'r dechrau. Rwy'n gobeithio yn fawr y gallaf i weithio gyda'r pwyllgorau i sicrhau bod rhai o gamau grymuso hynny yn cyd-fynd â'r Ddeddf, er mwyn i ni sefydlu'r corff llywodraethu amgylcheddol fwy neu lai yn syth wedi derbyn Cydsyniad Brenhinol, yn hytrach na gorfod oedi. Dyna ran fawr iawn o'r cytundeb cydweithio. Felly, fe fydd hi'n ddiddorol iawn, pan gyhoeddwn ni'r Papur Gwyn, i weld ymateb y sector i hwnnw, a fydd, rwy'n gobeithio, yn un cadarnhaol iawn, oherwydd fe wnaethom ni archwiliad dwfn o ran bioamrywiaeth gyda rhanddeiliaid i gyd, gan gynnwys y broses uwchgynhadledd, i wneud yn siŵr ein bod ni wedi cyrraedd y fan neu o'i chwmpas hi o ran yr hyn y byddwn ni'n ymgynghori arno. Rwyf i wedi bod yn ddiolchgar iawn am gydweithrediad Plaid Cymru wrth i ni fynd trwy hynny hefyd.
Gan droi at rai o'r materion eraill y gwnaethoch chi eu codi, rwy'n falch iawn bod y cwmnïau dŵr wedi cyflwyno eu cynlluniau busnes i Ofwat. Mater i Ofwat nawr fydd sicrhau bod y cynlluniau busnes hynny'n addas i'r diben. Maen nhw'n cynnwys y pethau hynny i gyd yr oeddech chi'n gofyn i mi amdanyn nhw o ran tâl cydnabyddiaeth ac ati. Ni fyddaf i'n rhoi unrhyw sylwadau ar hynny. Ni fyddai hi'n briodol i mi wneud hynny hyd nes y bydd Ofwat wedi dweud rhywbeth am y cynlluniau busnes hynny. Yn amlwg, fe roddodd Llywodraeth Cymru ei hysbysiad o gyfarwyddyd yn y broses honno, ac rwyf i wedi cwrdd â'r cwmnïau dŵr a chydag Ofwat yn ystod y broses honno, ac rydym ni'n aros am ganlyniad hynny.
Ysgogir y system hon gan farchnad lle mae buddsoddiad seilwaith yn cael ei wneud ar draul y rhai sy'n talu'r biliau. Mae'r hyn a ddywedais i ar gof a chadw—ac rwyf i am ei ddweud eto nawr—nad honno yw'r unig ffordd o wneud hyn. Mae hyn yn golygu y bydd hi'n cymryd llawer mwy o amser i ni gyrraedd yr ansawdd amgylcheddol yr hoffem ei gael oherwydd, yn amlwg, mae'n cyfyngu ar faint y buddsoddiad. Ni ddeallais i erioed yn iawn pam nad yw buddsoddi mewn ansawdd amgylcheddol da yn cael ei ystyried yn fath o fuddsoddiad economaidd fel, er enghraifft, y mae palmantu cefn gwlad yn cael ei ystyried bob amser, ac rwy'n parhau i wneud y pwynt hwnnw. Mae'r system yn gofyn diwygiad mawr, yn fy marn i. Ond beth bynnag am hynny, yn y cyfamser, rydym ni am sicrhau y bydd y dylanwad sydd gennym ni'n cael rhaglen fuddsoddi ar waith a fydd, rwy'n gobeithio, yn gwella ansawdd y dŵr sydd gennym ni yma'n sylweddol iawn.
Mae'r broses uwchgynhadledd yn ymestyn i feysydd eraill hefyd o ran llygredd ac ansawdd dŵr. Nawr, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod hynny. Rwy'n gwybod mai gofyn cyfres benodol o gwestiynau i mi ynglŷn â hynny'r ydych chi. Effeithir ar y system gorlif carthffosiaeth gyfun yn eang gan adeiladu tai a chysylltiadau a gollwyd yn y system garthffosiaeth, a'r diffyg o ran uwchraddio'r system garthffosiaeth gan feysydd eraill, nid dim ond gan y cwmnïau dŵr. Felly, rydym ni wedi bod yn gweithio yn galed iawn gyda'r adeiladwyr tai i sicrhau bod y systemau draenio cynaliadwy yr ydym ni'n eu rhoi ar waith yn gweithio yn ddigon da ac mewn gwirionedd yn dod â manteision amgylcheddol eraill yn eu sgil. Felly, yn aml fe geir tanciau dŵr tanddaearol, ac ni all llawer o fudd fod iddyn nhw yno, ond fe geir dulliau eraill o wneud hyn yn bosibl. Felly, mae hi'n berffaith bosibl bod â systemau amddiffyn rhag llifogydd naturiol sydd hefyd yn gweithio fel systemau draenio, er enghraifft. Felly, fe fydd hi'n ddiddorol iawn gweithio drwy adroddiad Arup a gweld ein cyfeiriad ni yn hynny o beth.
O ran y pwynt ynglŷn â gorlif carthffosiaeth gyfun serch hynny, fe fyddwn i wrth fy modd yn gweld dim gorlifoedd carthffosiaeth gyfun o gwbl yn cael eu gollwng, hyd yn oed mewn glaw trwm, gyda llifogydd, ond rwy'n benderfynol iawn, wrth i ni gywiro'r sefyllfa gyda gorlifoedd carthffosiaeth gyfun, ein bod ni'n ateb yr angen mwyaf yn gyntaf. Nid oes gennym ni ddim digon o arian i wneud pob un ohonyn nhw, ac nid oes unrhyw ddiben i ni esgus fel arall. Felly, mae hi wedi bod yn bwysig iawn i mi fod yn gweithio gyda'r ddau gwmni dŵr i ddeall ym mha le y mae'r effaith amgylcheddol fwyaf ac nid ystyr hynny bob amser yw'r amser y mae'n ei gymryd i'w ollwng; ond yr hyn sy'n cael ei ollwng ac ym mha le. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i ni ddynodi'r gwahaniaeth hwnnw. Mae niferoedd yr oriau o ollwng yn ofnadwy—peidiwch â'm camddeall i—ac rwy'n credu yn llwyr y byddai hi'n wych bod heb ddim o gwbl. Ond mae'n rhaid i ni ddeall pa rai sy'n llygru fwyaf, beth yw'r cynnwys sy'n mynd i mewn yn y mannau hynny, a sut y gallwn ni drin y materion gwaethaf yn gyntaf. Felly, dyna'r hyn yr ydym ni wedi bod yn canolbwyntio arno, a rhan o'r broses uwchgynhadledd yw cael pobl eraill sy'n cyfrannu at y systemau carthion a'r systemau draenio i fynd i'r afael â cheisio dargyfeirio dŵr i ffwrdd oddi wrth y system.
A'r peth olaf y byddwn i'n ei ddweud ynglŷn â hynny, Llywydd, yw y gallai'r Aelodau fod wedi sylwi fy mod i wedi cyhoeddi safonau ansawdd tai newydd Cymru. Efallai eich bod chi'n meddwl nad oes gan hynny lawer i'w wneud â hyn, ond mewn gwirionedd, rhan o safon ansawdd tai newydd Cymru fydd sicrhau y bydd gan bob cartref cymdeithasol yng Nghymru gasgen ddŵr. Mae faint o ddŵr y mae hynny'n ei ddargyfeirio o'r system garthffosiaeth yn syfrdanol, felly pe bawn i'n gallu annog hanner y boblogaeth yng Nghymru i roi casgen ddŵr ar y to ac atal y dŵr hwnnw rhag mynd i mewn i'r system ddraenio, byddai nifer y gorlifoedd carthffosiaeth gyfun yn gostwng mewn ffordd sylweddol iawn.
I thank the Minister for her statement. I want to talk about phosphates in rivers. Phosphates act as fertiliser in rivers such as the Wye, and cause a proliferation of algae to form algal blooms, which are replacing the water buttercup. The algae smothers other vegetation and uses up vital oxygen supplies for freshwater wildlife. The soils and silts carrying the phosphates smother the formerly clean river gravel, which are so important as nursery beds for spawning salmon and trout. The silt can also clog the gills of freshwater invertebrates and the pores of freshwater plants, reducing the diversity and abundance of our natural river wildlife.
The nutrient management plan clearly identifies the key agricultural pressures leading to phosphate pollution as: livestock farming practices—overgrazing, soil erosion and manure; poultry production—the generation and spreading of poultry manure and litter; arable farming—the overapplication of organic and inorganic fertilisers and run-off often channelled into watercourses; and horticulture—heavy fertilising application, bare soils and subsequent soil erosion and nutrient loss. What action is the Welsh Government intending to take to reduce this pollution?
Rwy'n diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Fe hoffwn i siarad am ffosffadau mewn afonydd. Mae ffosffadau yn ymddwyn fel gwrtaith mewn afonydd fel Afon Gwy, ac yn achosi i lawer o algâu ffurfio blodau algaidd, sy'n disodli blodyn menyn y dŵr. Mae'r algâu yn mygu llystyfiant eraill ac yn defnyddio cyflenwadau ocsigen sy'n hanfodol ar gyfer bywyd gwyllt dŵr croyw. Mae'r priddoedd a'r llaid sy'n cario'r ffosffadau yn malu graean yr afon a oedd gynt yn lân, sy'n bwysig iawn fel meithrinfeydd ar gyfer eogiaid sy'n silio a brithyll. Mae'r llaid hefyd yn gallu llenwi tagellau infertebratau dŵr croyw a mandyllau planhigion dŵr croyw, gan leihau amrywiaeth a helaethrwydd y bywyd gwyllt naturiol yn ein hafonydd.
Mae'r cynllun rheoli maethynnau yn nodi'r pwysau amaethyddol allweddol sy'n arwain at lygredd ffosffad yn eglur fel: arferion ffermio da byw—gorbori, erydiad pridd a thail; cynhyrchiant dofednod—cynhyrchu a gwasgaru tail a sbwriel dofednod; ffermio âr—gorddefnydd o wrteithiau organig ac anorganig a dŵr ffo yn aml yn cael eu sianelu i gyrsiau dŵr; a garddwriaeth—defnyddio gormodedd o wrtaith, priddoedd moel ac erydiad pridd yn dilyn hynny a cholli maethynnau. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd i reoli'r llygredd hwn?
Thank you very much, Mike. I absolutely agree with you. Actually, the Wye has the highest level of phosphate pollution of any river in Wales, although we do have several rivers in Wales that are failing as a result of that. I do just want to not overstate that, however—we do also have rivers in Wales that are excellent; I don't want to be giving the impression that every river in Wales is failing. But we do have problems, particularly in the Wye and the Usk catchment, with that, and we've been doing a number of things, not least the summit process that we've talked about, which is an action plan that brings all sectors together across Wales to try and tackle every source of pollution.
It's true, on the Wye and the Usk, that agricultural run-off pollution is, by far and away, the highest problem we've got there. And so, at the most recent summit, which I chaired on 30 November, we had a presentation from one of the farmers, who was excellent; he actually got a round of applause at a round-table—I've never seen that happen before in all of the years I've been attending these things—because people were so impressed with what he's been able to do. He's part of a collective called Stump Up For Trees, if Members have had the chance to go and look at that—it's very impressive indeed. He was a very impressive individual, a committed farmer, absolutely determined to stop his land from polluting a river he clearly loved. And he outlined a series of small things that he'd done on his farm that have completely stopped the agricultural run-off. And that will very much be what we're reflecting in our new sustainable farming scheme, so that we can assist farmers to make use of what is actually a valuable resource—so, either to package it up and send it elsewhere where it's needed, because, actually, phosphate, really oddly, is a hard-to-get-hold-of thing in most parts of the world, and there just happens to be a lot of it around in Wales—. So, we need to stop it getting into the rivers and we need to package it up and send it off to the places that actually need it. So, the action plan, which is published on the Welsh Government website, has a whole series of things that we're doing to assist farmers in Wales to do the things that Richard, the farmer who made the presentation, outlined. He has given of his time freely, as have a large number of people in his collective, as have all of the people on the nutrient management boards and the better river management quality boards—I always get that the wrong way round. The real big one is that we're developing a common nutrient calculator so that we can give farmers the baseline that they're looking for, so they can understand how and when and what to spread, and, frankly, whether it's doing the land any good at all or not, or whether, in fact, they should be doing something else.
So, it has been going very well so far. My colleague the Minister for rural affairs is going to be releasing for consultation the new sustainable farming scheme very shortly now. People will be able to see the real influence that farmers like Richard have had right across Wales.
Diolch yn fawr iawn i chi, Mike. Rwy'n cytuno yn llwyr â chi. A dweud y gwir, afon Gwy yw'r afon sydd â'r gyfradd fwyaf o lygredd ffosffadau yng Nghymru, er bod gennym ni sawl afon yng Nghymru sy'n dioddef o'r aflwydd arbennig hwnnw. Nid wyf i'n dymuno rhoi gormod o bwyslais ar hynny, fodd bynnag—mae gennym ni afonydd yng Nghymru sy'n rhagorol hefyd; ni fyddwn i'n hoffi rhoi'r argraff fod pob afon yng Nghymru â phroblem gyda ffosffadau. Ond mae gennym ni broblemau, yn enwedig yn nalgylch afonydd Wysg a Gwy, yn hyn o beth, ac rydym wedi bod yn gwneud nifer o bethau, yn enwedig yn y broses uwchgynhadledd yr ydym ni wedi bod yn sôn amdani, sef y cynllun gweithredu sy'n dod â phob sector ledled Cymru at ei gilydd i geisio mynd i'r afael â phob ffynhonnell o lygredd.
Mae hi'n wir, yn afonydd Wysg a Gwy, mai llygredd dŵr ffo amaethyddol, o bell ffordd, yw'r broblem fwyaf sydd gennym ni yno. Ac felly, yn yr uwchgynhadledd ddiweddaraf, a gadeiriais i ar 30 Tachwedd, fe gawsom ni gyflwyniad ardderchog gan un o'r ffermwyr; mewn gwirionedd fe gafodd gymeradwyaeth mewn cyfarfod bwrdd crwn—ni welais i hynny'n digwydd erioed o'r blaen yn yr holl flynyddoedd yr ydw i wedi bod yn mynychu'r pethau hyn—am fod yr hyn y gallodd ef ei wneud wedi creu cymaint o argraff ar bobl. Mae'n rhan o grŵp o'r enw Ceiniogi'r Coed, os cafodd Aelodau gyfle i fynd i edrych ar hwnnw—mae'n drawiadol iawn, wir. Roedd hwn yn unigolyn trawiadol iawn, ffermwr ymroddedig, sy'n gwbl benderfynol o beidio â gadael i'w dir ef lygru'r afon yr oedd ef yn amlwg yn ei pharchu yn fawr iawn. Ac roedd ef yn amlinellu cyfres o bethau bychain yr oedd ef wedi eu gwneud ar ei fferm sydd wedi rhwystro unrhyw ddŵr-ffo amaethyddol yn gyfan gwbl. A dyna fydd yr hyn y byddwn ni'n ei adleisio yn ein cynllun ffermio cynaliadwy newydd, er mwyn cynorthwyo ffermwyr i wneud defnydd o'r hyn sydd mewn gwirionedd yn adnodd gwerthfawr—felly, naill ai ei lapio ac anfon y pecyn i rywle arall lle mae angen amdano, oherwydd, mewn gwirionedd, mae ffosffadau, yn rhyfedd iawn, yn bethau anodd eu cael yn y rhan helaethaf o'r byd, ac yn digwydd bod, mae llawer ohono i'w gael yng Nghymru—. Felly, mae angen i ni ei rwystro rhag mynd i'r afonydd ac mae angen i ni ei roi mewn pecyn a'i anfon i'r lleoedd sydd â'r angen amdano mewn gwirionedd. Felly, mae gan y cynllun gweithredu, a gyhoeddwyd ar wefan Llywodraeth Cymru, gyfres lawn o bethau yr ydym ni'n eu gwneud i gynorthwyo ffermwyr yng Nghymru i wneud y pethau a amlinellodd Richard, y ffermwr a oedd yn rhoi'r cyflwyniad. Fe roddodd ef yn hael o'i amser, fel nifer fawr o bobl yn ei grŵp ef, fel gwnaeth pob un o'r bobl ar y byrddau rheoli maethynnau a'r byrddau ansawdd rheoli afonydd yn well—rwyf i'n rhoi hynny yn y drefn anghywir bob tro. Y peth mwyaf mewn gwirionedd yw ein bod yn datblygu cyfrifiannell maethynnau cyffredin er mwyn rhoi llinell sylfaen y mae'r ffermwyr yn gofyn amdani, ar gyfer deall sut a phryd a beth i'w wasgaru, ac, a dweud y gwir, a yw hynny'n gwneud unrhyw les i'r tir o gwbl neu beidio, neu a ddylen nhw fod yn gwneud rhywbeth arall mewn gwirionedd.
Felly, mae hi wedi bod yn mynd yn dda iawn hyd yma. Fe fydd fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog materion gwledig, yn cyhoeddi'r cynllun ffermio cynaliadwy newydd yn fuan iawn nawr ar gyfer ymgynghori. Fe fydd pobl yn gallu gweld y dylanwad gwirioneddol a gafodd ffermwyr fel Richard ledled Cymru.
Minister, as you're aware, there is a particular problem in west Wales where Welsh Water's Cardigan site has allowed untreated sewage to enter the River Teifi without the works being at full capacity. As I've said before, this is totally unacceptable. The Cardigan site serves over 7,000 people and discharges into the River Teifi, which is designated as a special area of conservation. I accept you've made reference to the Teifi catchment area in your statement this afternoon.
More worryingly, a recent report by Professor Hammond revealed that the long-term breaches at the Cardigan site were known about by Natural Resources Wales, who allowed the discharges to continue for up to 10 years without taking significant action. You've mentioned Natural Resources Wales on several occasions in your statement today, and as a regulator, Natural Resources Wales has a critical role to play in penalising and, I believe, in prosecuting water companies. If they aren't adequately doing that, then the Welsh Government must, of course, intervene.
Therefore, can you tell us what the Welsh Government is doing to ensure that Natural Resources Wales is doing its job of monitoring water companies effectively? Can you also tell us how the Welsh Government measures the effectiveness of Natural Resources Wales in carrying out its duties? Finally, Llywydd, if Natural Resources Wales is shown not to be suitably holding water companies to account, what action will the Welsh Government take to address that issue?
Gweinidog, fel gwyddoch chi, fe geir problem arbennig yn y gorllewin lle mae safle Aberteifi Dŵr Cymru wedi caniatáu i garthion heb eu trin lifo i Afon Teifi heb i'r gwaith fod yn gweithio hyd eithaf ei allu. Fel dywedais i o'r blaen, mae hynny'n gwbl annerbyniol. Mae safle Aberteifi yn gwasanaethu dros 7,000 o bobl ac yn gollwng i Afon Teifi, a ddynodir yn ardal cadwraeth arbennig. Rwy'n derbyn eich bod chi wedi cyfeirio at ddalgylch Afon Teifi yn eich datganiad chi brynhawn heddiw.
Yn fwy pryderus, roedd adroddiad diweddar gan yr Athro Hammond yn datguddio bod y toriadau hirdymor ar safle Aberteifi yn wybyddus i Cyfoeth Naturiol Cymru, a wnaeth ganiatáu i'r gollyngiadau barhau am hyd at 10 mlynedd heb gymryd camau sylweddol. Rydych chi wedi crybwyll Cyfoeth Naturiol Cymru sawl gwaith yn eich datganiad heddiw, ac yn rheoleiddiwr, mae gan Cyfoeth Naturiol Cymru swyddogaeth hanfodol o ran cosbi ac, rwy'n credu, o ran erlyn y cwmnïau dŵr. Os nad ydyn nhw'n gwneud hynny i raddau digonol, yna fe fydd yn rhaid i Lywodraeth Cymru ymyrryd, wrth gwrs.
Felly, a wnewch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn gwneud ei waith o ran monitro cwmnïau dŵr yn effeithiol? A wnewch chi ddweud wrthym ni hefyd sut mae Llywodraeth Cymru yn mesur effeithiolrwydd Cyfoeth Naturiol Cymru o ran cyflawni ei ddyletswyddau? Yn olaf, Llywydd, os nad yw hi'n ymddangos bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn dal y cwmnïau dŵr i gyfrif mewn ffordd briodol, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru am eu cymryd i fynd i'r afael â'r mater hwnnw?
Thank you, Paul. We've already debated this a number of times in the Senedd, so just to reiterate, I slightly disagree with some of your characterisation there, although I do agree that it's something that we really need to look at.
Part of the reason why we've chosen the Teifi as the end-to-end catchment pilot is because of some of the issues coming out of that. It's one of the only SAC rivers in Wales where agriculture pollution isn't the highest, so we specifically wanted to target CSO and waste water issues in the Teifi. So I'm really chuffed that that river has been chosen. We'll be working with landowners all the way down the river from the source to the sea, to make sure that we understand exactly what's happening in that river, and that, of course, includes Dŵr Cymru, who've already said that they're investing £20 million in the new waste water treatment works in Cardigan.
I won't go into the ins and outs of it, but I'm more than happy to have a chat with you about this. There are very specific issues that come out of the Cardigan thing, where it's pretty obvious that NRW were working with Dŵr Cymru for a long time, getting them to put that higher up their programme for investment. Indeed, we've seen the investment announced, and I await the Ofwat outcome on the business plan to do that. Dŵr Cymru have also absolutely bought into the Teifi end-to-end catchment work, so we hope that they'll be able to do some more work in that area, because you're right, it's a significant river of real cultural significance, actually, but it's also, of course, of huge biodiversity and, indeed, water quality significance for a whole series of reasons.
The bathing water quality standard there actually isn't as poor as you'd expect given the publicity and what's happened there, and there is a very long and technical explanation for that. The Llywydd will be very cross with me if I start reading it out, as it runs to several pages, but I'm happy to share it. It's a matter of public record. Perhaps I'll write to you and do that.
Diolch i chi, Paul. Rydym ni wedi trafod hyn nifer o weithiau eisoes yn y Senedd, felly dim ond i ailadrodd, rwy'n anghytuno â chyfran o'ch portread chi nawr i ryw raddau, er fy mod i'n cytuno ei fod yn fater y mae angen gwirioneddol i ni roi sylw iddo.
Rhan o'r rheswm pam rydym ni wedi dewis Afon Teifi ar ei hyd fel dalgylch i'r cynllun treialu yw oherwydd rhai o'r materion sy'n deillio o hynny. Mae'n un o'r ychydig o afonydd ardaloedd cadwraeth arbennig yng Nghymru lle nad llygredd oherwydd amaethyddiaeth yw'r llygredd mwyaf, felly roeddem ni'n arbennig o awyddus i dargedu gorlif carthffosiaeth gyfun a phroblemau dŵr gwastraff yn Afon Teifi. Felly, rwy'n falch iawn fod yr afon honno wedi cael ei dewis. Fe fyddwn ni'n gweithio gyda thirfeddianwyr ar hyd yr afon o'i tharddiad i'r môr, i sicrhau ein bod ni'n deall yn union beth sy'n digwydd ar hyd yr afon honno, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys Dŵr Cymru, sydd wedi dweud eisoes eu bod nhw am fuddsoddi £20 miliwn yn y gwaith trin dŵr gwastraff newydd a fydd yn Aberteifi.
Nid wyf i am fynd i fanylder ynglŷn â'r peth, ond rwy'n fwy na pharod i gael sgwrs gyda chi am hyn. Mae yna faterion penodol iawn sy'n deillio o stori Aberteifi, lle mae hi'n weddol amlwg fod CNC wedi gweithio gyda Dŵr Cymru am amser maith, gan bwyso arnyn nhw i roi mwy o flaenoriaeth i hynny ar eu rhaglen ar gyfer buddsoddi. Yn wir, rydym ni wedi gweld cyhoeddi'r buddsoddiad, ac rwy'n aros am y canlyniad oddi wrth Ofwat o ran y cynllun busnes ar gyfer gwneud hynny. Mae Dŵr Cymru wedi bwrw ymlaen o ddifrif gyda dalgylch Teifi o un pen i'r llall hefyd, felly rydym ni'n gobeithio y byddan nhw'n gallu gwneud ychydig mwy o waith yn y maes hwnnw, oherwydd rydych chi'n gywir, mae honno'n afon bwysig ac o arwyddocâd diwylliannol gwirioneddol, a dweud y gwir, ond mae hi hefyd, wrth gwrs, yn cynnwys toreth o fioamrywiaeth, yn wir, ac mae ansawdd y dŵr ynddi o bwys am gyfres gyfan o resymau.
Nid yw ansawdd y dŵr ar gyfer ymdrochi ynddi mor wael ag y byddech chi'n ei ddisgwyl o ystyried y cyhoeddusrwydd a'r hyn sydd wedi digwydd yno, ac fe geir esboniad hir a thechnegol iawn am hynny. Fe fyddai'r Llywydd yn ddig iawn wrthyf i pe byddwn i'n dechrau darllen hwnnw i chi nawr, gan ei fod yn rhedeg dros sawl tudalen, ond rwy'n hapus i'w rannu â chi. Mae'n fater o gofnod cyhoeddus. Efallai y gwnaf i ysgrifennu atoch chi i wneud hynny.
Fe gyfeirioch chi, Weinidog, yn y datganiad at y ddau gwmni dŵr yng Nghymru sydd yn cyflenwi cwsmeriaid, ond mae yna ddau gwmni dŵr arall sydd yn weithredol yng Nghymru, sef United Utilities a Severn Trent Water, sydd yn echdynnu biliynau o litrau o ddŵr o Gymru, yn allforio i Loegr am y nesaf peth at ddim, a dweud y gwir. Dŷn ni ddim yn gallu gwneud unrhyw beth am hynny ar hyn o bryd oherwydd bod y pwerau i'w rheoleiddio nhw yn dal yn gadwedig yn San Steffan. Oni bai am hynny, buasem ni'n gallu gosod lefi allforio dŵr er mwyn generadu yr arian fyddai’n ein helpu ni i fynd i’r afael â rhai o’r heriau o ran yr isadeiledd dŵr yma yng Nghymru. Ydych chi wedi gwneud cais erbyn hyn i ddatganoli’r pwerau dros y cwmnïau hynny o dan Ddeddf Cymru 2017? Pe bai’r pwerau hynny’n dod i Gymru, fyddech chi hefyd wedyn yn rhoi o'r neilltu y pwerau sydd gan y rheoleiddydd Saesnig yn bennaf, Ofwat, a’r Drinking Water Inspectorate yn dal i fod, dros ein sector dŵr ni yng Nghymru?
Minister, you referred in your statement to the two water companies in Wales that supply customers, but there are two other companies who operate in Wales, United Utilities and Severn Trent Water, who extract billions of litres of water from Wales, exporting to England for next to nothing. We can't do anything about that at the moment because the powers to regulate them are still retained in Westminster. Otherwise, we could set a water export levy in order to generate the funds that would help us to tackle some of the infrastructure challenges that we face here in Wales. Have you made a request to devolve the powers over those companies under the Government of Wales Act 2017? If those powers were to come to Wales, would you also set aside the powers that the mainly English regulator, Ofwat, and the Drinking Water Inspectorate still, have over our sector here in Wales?
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Thank you for that question. As I said to you—I think you asked me a question during one of my question sessions, or possibly in an earlier debate—we’ve got a series of officials working on what exactly we need to do in order to make sure we have the maximum devolution of powers over water. There are some nuances, as we went through last time you asked the question, about whether, because of the way that the last devolution settlement worked, all of it is quite as straightforward. But I’ve got a set of officers working on that. I’m quite happy to report back to the Senedd as soon as they report back to me, which they haven’t yet.
I did very recently meet with—. I’ve forgotten their name, but it was 'west water something' group. Anyway, it's the group of people who look to see where the water goes for the whole system in the UK. Apologies, I can’t remember the exact name of it now. I had a very interesting discussion with them about how the extraction licences work and what the mitigation effects were and what powers we had—which we do have—to prevent harm coming from that, and actually to try and make sure that we get biodiversity enhancement from some of the water extraction. So, it is perfectly possible, for example in very dry spells, which we had the summer before last, to make sure that the extraction of that water actually benefits the rivers that have gone too low, for example. So, there was a very interesting discussion. I’m more than happy to write to the Member and explain exactly how that discussion went and what the timescale is—I'm afraid it’s slipped my mind—for coming back to you on the devolution point.
Diolch i chi am y cwestiwn yna. Fel dywedais i wrthych chi—rwy'n credu eich bod chi wedi gofyn cwestiwn i mi yn ystod un o'r sesiynau holi, neu mewn dadl gynharach o bosibl—mae gennym ni gyfres o swyddogion yn gweithio ar yr hyn y mae angen i ni ei wneud yn hollol i sicrhau bod y pwerau datganoledig mwyaf gennym ni dros ddŵr. Mae yna ambell awgrym, fel gwnaethom ni fynd drwyddyn nhw'r tro diwethaf y gwnaethoch chi ofyn y cwestiwn hwn, o ran, oherwydd y ffordd y gweithiodd y setliad datganoli diwethaf, a yw hi'r un mor syml nawr. Ond mae gennyf i set o swyddogion yn gweithio ar hynny. Rwy'n ddigon hapus i adrodd yn ôl i'r Senedd cyn gynted ag y byddan nhw'n adrodd yn ôl i mi, ond nid ydyn nhw wedi gwneud hynny eto.
Fe wnes i gyfarfod yn ddiweddar iawn â—. Fe anghofiais i'r enw, ond grŵp rhywbeth fel 'dŵr y gorllewin' oedd hwnnw. Beth bynnag am hynny, dyma'r grŵp o bobl sy'n edrych i weld ble mae'r dŵr yn mynd ar gyfer y system gyfan yn y DU. Mae'n ddrwg gennyf, ni allaf i gofio'r enw nawr. Fe gefais i drafodaeth ddiddorol iawn gyda nhw ynglŷn â sut mae'r trwyddedau echdynnu yn gweithio a beth oedd yr effeithiau lliniaru a pha bwerau a oedd gennym—sydd gennym ni—i atal difrod yn sgil hynny, ac mewn gwirionedd i geisio sicrhau ein bod ni'n gwella bioamrywiaeth yn sgil echdynnu dŵr. Felly, mae hi'n gwbl bosibl, mewn cyfnodau sych iawn er enghraifft, fel cawsom ni yn yr haf y llynedd, i wneud yn siŵr bod echdynnu'r dŵr hwnnw o les gwirioneddol i'r afonydd sydd wedi mynd yn rhy isel, er enghraifft. Felly, fe gafwyd trafodaeth ddiddorol iawn. Rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu at yr Aelod ac egluro yn union sut yr aeth y drafodaeth honno a beth yw'r amserlen—mae arnaf i ofn fod hynny wedi mynd o'm meddwl i—ar gyfer dychwelyd atoch ynghylch y pwynt am ddatganoli.
Thank you very much for bringing this to the Chamber today. The single greatest pressure on water quality in Wales is from agriculture and rural land use. I spent two years on the Economy, Trade and Rural Affairs Committee scrutinising the Agriculture (Wales) Bill, so I know that there has been tremendous work done to find that right balance.
My constituency, though, of Bridgend and Porthcawl is surrounded by coast, so with most of the people who are getting in touch with me, it is about the Dŵr Cymru sewage spills, as I’ve raised with you before, Minister. Newton Buoyant Bluetits had a protest of 200 people recently about the sewage spills. I get a message every time there is one and they can’t go swimming. They try to swim every day, and there does seem to be a discrepancy between what is being reported and what they are telling me. So, I agree with you that an agile, integrated reporting system is going to make a big difference. In the meantime, Minister, can you please ask Welsh Water and other companies to engage with that community, though, so they can answer their questions and they can feed back and feel like they’re being listened to?
Secondly, in the river clean-up that we had down by the estuary in Ogmore Vale, 2,000 tyres were pulled out. Alun, who had been organising it, is planning on having a week next June to pull out a further 10,000. I know, Minister, he would probably love it if you could come, and I would like him to be able to reach out and invite you, if that is okay. We’re writing to all supermarkets to ask them also to make sure that those trolleys do not end up in our waterways, and we’re trying to get everybody to sign that too. I just wanted to pass that on. Thank you, Minister.
Diolch yn fawr iawn i chi am roi hyn gerbron y Siambr heddiw. Daw'r pwysau unigol mwyaf ar ansawdd dŵr yng Nghymru oherwydd amaethyddiaeth a defnydd tir cefn gwlad. Fe dreuliais i ddwy flynedd ar Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig yn craffu ar Fil Amaethyddiaeth (Cymru), ac felly fe wn i fod gwaith aruthrol wedi bod ar gyfer dod o hyd i'r cydbwysedd cywir hwnnw.
Fodd bynnag, fe amgylchynir fy etholaeth i, sef Pen-y-bont ar Ogwr a Phorthcawl, gan yr arfordir, felly gyda'r rhan fwyaf o'r bobl sy'n cysylltu â mi, ymwneud â gollyngiadau carthion Dŵr Cymru y mae'r galwadau, fel codais i gyda chi o'r blaen, Gweinidog. Cynhaliodd Newton Buoyant Bluetits brotest o 200 o bobl yn ddiweddar yn erbyn gollyngiadau carthion. Rwy'n cael neges bob tro y mae un yn digwydd ac nid ydyn nhw'n gallu mynd i nofio. Maen nhw'n ceisio nofio bob dydd, ac mae hi'n ymddangos bod anghysondeb rhwng yr hyn sy'n cael ei adrodd a'r hyn y maen nhw'n ei ddweud wrthyf i. Felly, rwy'n cytuno â chi y bydd system adrodd hyblyg, integredig yn gwneud gwahaniaeth mawr. Yn y cyfamser, Gweinidog, a wnewch chi ofyn i Dŵr Cymru a chwmnïau eraill ymgysylltu â'r gymuned honno, er mwyn iddyn nhw allu cael atebion i'w cwestiynau a gallu rhoi adborth a theimlo bod rhywun yn gwrando arnyn nhw?
Yn ail, yn y gwaith a welsom ni i lanhau'r afon ger yr aber yng Nghwm Ogwr, fe wnaethon nhw dynnu 2,000 o deiars allan ohoni hi. Mae Alun, a wnaeth drefnu hyn, yn bwriadu cael wythnos fis Mehefin nesaf i dynnu 10,000 arall allan. Rwy'n gwybod, Gweinidog, y byddai ef wrth ei fodd pe gallech chwithau ddod hefyd, ac fe hoffwn iddo allu ymestyn allan a'ch gwahodd chi, pe byddai hynny'n iawn. Rydym ni am ysgrifennu at bob un o'r archfarchnadoedd i ofyn iddyn nhw sicrhau hefyd nad yw eu trolïau nhw'n cael eu taflu i'n dyfrffyrdd ni, ac rydym ni'n ceisio cael pawb i ymrwymo i hynny hefyd. Roeddwn i ond eisiau rhannu hynny. Diolch i chi, Gweinidog.
Thank you very much, Sarah. I’d be delighted to come. If you want to write and formally ask me, I’d be very happy to do so. We’ve had a brief discussion about this already. I should declare an interest, of course, because I’m also a member of the Bluetits in my local area. I particularly like cold water sea swimming, so I’m very happy to come and, indeed, have a little dip while I’m at it. That would be very nice indeed.
I know you know that the sampling was taken the day after you did the big river clean-up, and therefore we’ve got some results that we think are probably skewed in terms of what the outcome is, but we are making sure that NRW take a range of testing there to make sure that we get a true result. We’ve had other disappointing results, though: both of the new bathing waters, the one in Ogmore-by-Sea and also the one at Watch House bay, we’ve had poor results for. So we’ve got additional monitoring in place there to make sure that we understand why that’s happened and to make sure that we can correct that, because we want to designate them as bathing waters and we therefore want them to have the excellent quality the rest of them have. The amount of tyres that came out of the river was quite astonishing, wasn't it? And I know that you know there are many more to come, so I'd be very delighted to come, and I'm more than happy to broker a meeting between you, NRW and Dŵr Cymru to see what we can do to monitor that better.
Diolch yn fawr iawn i chi, Sarah. Fe fyddaf i'n falch o ddod. Pe byddech chi'n dymuno ysgrifennu ataf i ofyn yn ffurfiol i mi, fe fyddwn i'n hapus iawn i wneud felly. Rydym ni wedi cael trafodaeth fanwl ynglŷn â hyn eisoes. Fe ddylwn i ddatgan buddiant, wrth gwrs, oherwydd rwy'n aelod o'r Bluetits yn fy ardal leol i hefyd. Rwy'n arbennig o hoff o nofio yn nŵr oer y môr, ac felly rwy'n hapus iawn i ddod ac, yn wir, i gael ymdrochi pan fyddaf i yno. Fe fyddai hynny'n hynod o braf, wir.
Rwy'n ymwybodol eich bod chi’n gwybod y cafodd y samplo ei wneud y diwrnod wedi'r ymgyrch fawr i lanhau'r afon, ac felly mae gennym ni rai canlyniadau yr ydym ni o'r farn eu bod nhw'n rhoi canlyniad camarweiniol efallai, ond rydym ni'n sicrhau y bydd CNC yn cymryd ystod o brofion yno i sicrhau ein bod ni'n cael canlyniad sy'n gywir. Fe welsom ni ganlyniadau eraill a oedd yn siomedig, serch hynny: y dyfroedd ymdrochi newydd, un yn Aberogwr ac un hefyd ym Mae'r Tŵr Gwylio, rydym ni wedi gweld canlyniadau gwael ar gyfer y ddau le. Felly rydym ni wedi rhoi monitro ychwanegol yn ei le yno i sicrhau ein bod ni'n deall pam mae hynny wedi digwydd a sicrhau ein bod ni'n gallu unioni hynny, oherwydd rydym ni'n awyddus i'w dynodi yn ddyfroedd ymdrochi ac felly rydym ni'n awyddus iddyn nhw fod o'r un ansawdd rhagorol ag sydd gan y gweddill ohonyn nhw. Roedd niferoedd y teiars a ddaeth o'r afon yn gwbl syfrdanol, onid oedden nhw? Ac rwy'n ymwybodol eich bod chi'n gwybod bod llawer mwy i ddod eto, felly fe fyddwn wrth fy modd i ddod, ac rwy'n fwy na pharod i drefnu cyfarfod rhyngoch chi, CNC a Dŵr Cymru i weld beth allwn ni ei wneud i fonitro hynny'n well.
Minister, thank you so much for the statement. There's clearly been a lot of work and it's ongoing, and thank you for your ongoing commitment. It's good to see that we're raising the issue of water pollution here in the Siambr, in the Senedd, and it's great to hear as well that you're working with those different communities, including our farmers, who are really working hard to make sure that they play their role and take responsibility. I feel it's really important that we note the hard work that they're doing and that we don't blame our farmers; they are doing as much as they can in relation to making sure that they balance making a living and making sure that they don't pollute our lands.
But I wanted to come back to Dŵr Cymru, I'm afraid, and the ongoing concerns that there are around their responsibility. We've heard about some of the other agencies involved in our water quality here in the Siambr, but we continue to have concerns around Dŵr Cymru, particularly their accountability and that their bosses are still being paid a relatively good salary, as I understand it—although I still can't find what they're being paid this year, which is a very interesting challenge for us; maybe you're able to enlighten us. But I just wonder what actions the Welsh Government will be taking to dramatically strengthen the penalties against Dŵr Cymru, given their extremely lackadaisical response to some of the concerns around water quality in our rivers. Diolch yn fawr iawn.
Gweinidog, diolch yn fawr iawn i chi am y datganiad. Mae hi'n amlwg fod llawer o waith wedi cael ei wneud a'i fod yn parhau, a diolch i chi am eich ymrwymiad parhaus. Mae hi'n dda i ni weld mater llygredd dŵr yn cael ei godi yma yn y Siambr, yn y Senedd, ac mae hi'n wych clywed hefyd eich bod chi'n gweithio gyda'r gwahanol gymunedau hynny, gan gynnwys ein ffermwyr ni, sy'n gweithio yn galed iawn i sicrhau eu bod nhw'n gwneud eu rhan ac yn cymryd cyfrifoldeb. Rwy'n teimlo ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n nodi'r gwaith caled y maen nhw'n ei wneud ac nad ydym ni'n rhoi'r bai ar ein ffermwyr ni; maen nhw'n gwneud cymaint ag y gallan nhw o ran sicrhau eu bod nhw'n cydbwyso ennill bywoliaeth a sicrhau nad ydyn nhw'n llygru ein tir.
Ond roeddwn i'n awyddus i ddychwelyd at fater Dŵr Cymru, mae arnaf i ofn, a'r pryderon parhaus sydd o ran eu cyfrifoldeb nhw. Fe glywsom ni am rai o'r asiantaethau eraill sy'n ymdrin ag ansawdd ein dŵr yma yn y Siambr, ond rydym yn parhau i fod â phryderon ynghylch Dŵr Cymru, yn enwedig o ran eu hatebolrwydd nhw a bod eu penaethiaid nhw'n cael cyflog cymharol dda o hyn, fel rwy'n deall—er na allaf i ddod o hyd i'r hyn y bydden nhw'n cael eu talu eleni, sy'n her ddiddorol iawn i ni; efallai y gwnewch chi ein goleuo ni. Ond tybed pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gryfhau'r cosbau ar Ddŵr Cymru yn sylweddol, o ystyried eu hymateb hynod ddifater i rai o'r pryderon ynghylch ansawdd dŵr yn ein hafonydd ni. Diolch yn fawr iawn.
Thank you, Jane. There are a couple of things there. I do think that most farmers love the land that they farm. Actually, it was really interesting to have the presentation at the summit about the small changes in traditional practices that could be made that made a significant difference to the amount of run-off that went into the local river. I can share the slides. The farmer, who's part of the collective Stump Up For Trees there, had the most extraordinary response in the summit; I've never seen that before. People were really enthused.
What he was basically saying was that really small things, like the way that you drill your field, will channel the water in a particular direction, and actually, drilling it ever so slightly skew-whiff will just turn the run-off away from the river, for example. It's about not going right to the edge, making sure that the buffer zone is there, making sure there's a small band. He was describing things of a few inches tall that just stop the run-off in heavy rain. It was extraordinary.
Clearly, they're doing it on the ground, so I do think that what we need to do is make sure that farmers understand what could be done with small changes in agricultural practice that would, across most of our rivers, make a very significant difference to what was happening, as well as all the other tools, of course, that the summit process is putting in place—the nutrient management tools. We absolutely need farmers to understand what their baseline is so that they can understand what they can and can't put on the land and what is beneficial and isn't beneficial; that's not universal at all.
Turning to Dŵr Cymru, though, it's not in my control what they're paid. I have no control over that whatsoever. We feed into the Ofwat process and we put the Welsh Government's views as to what the water companies in Wales should be doing into that process. We've had better results this time from Ofwat. It's been a struggle in the past to get the Welsh Government's voice heard, if you like, in the price reviews. I wasn't doing it five years ago, but my understanding from my officials is that we've done much better this time in the influence of that, although the proof will be when it comes back out.
We've been at great pains to make sure that Dŵr Cymru are as transparent as we can make them. I know that Llyr, for instance, has invited them into the committee. I think it's really important to keep them under that level of scrutiny. Although it's a not-for-profit company, it's a private company, it's not nationalised or anything, so it's important to make sure that their feet are held to the fire and that they do what they say they will do. So, they say that they're transparent about what they do, they meet with me whenever I've asked them to, and I have a very regular meeting with them to go through things. As I said to my colleague Sarah over there, if you are having problems getting them to come, then invite me as well and I can make sure they do come.
Diolch i chi, Jane. Fe geir cwpl o bethau yn y fan yna. Rwyf yn credu bod y rhan fwyaf o ffermwyr yn trysori'r tir y maen nhw'n ei ffermio. A dweud y gwir, roedd hi'n ddiddorol iawn cael y cyflwyniad yn yr uwchgynhadledd am y newidiadau bychain mewn arferion traddodiadol y gellid eu gwneud sydd wedi gwneud gwahaniaeth sylweddol i swm y dŵr ffo a oedd yn llifo i'r afon leol. Mae'r sleidiau i'w dangos gennyf i. Cafodd y ffermwr, sy'n rhan o gydweithfa Ceiniogi'r Coed yno, yr ymateb mwyaf rhyfeddol yn yr uwchgynhadledd; ni welais i erioed mo hynny o'r blaen. Roedd pobl yn wirioneddol frwdfrydig.
Yr hyn yr oedd ef yn ei ddweud yn sylfaenol oedd y bydd pethau bychain iawn, fel y ffordd yr ydych chi'n drilio'r maes, yn sianelu'r dŵr i gyfeiriad penodol, ac mewn gwirionedd, fe fyddai dim ond drilio ychydig ar sgiw yn troi'r dŵr ffo o gyfeiriad yr afon, er enghraifft. Mae hyn yn ymwneud â pheidio â mynd hyd at yr ymyl, gan sicrhau bod y parth clustogi yn ei le, a gwneud yn siŵr bod parth bychan yno. Roedd ef yn disgrifio pethau o ychydig fodfeddi o uchder sy'n atal y dŵr pan fo glaw trwm. Roedd y peth yn anhygoel.
Yn amlwg, maen nhw'n gwneud y pethau hyn ar lawr gwlad, felly rwy'n credu mai'r hyn sydd angen i ni ei wneud yw sicrhau bod ffermwyr yn deall yr hyn y gellir ei wneud gyda newidiadau bychain mewn arferion amaethyddol a fyddai, yn achos y rhan fwyaf o'n hafonydd ni yma, yn gwneud gwahaniaeth sylweddol iawn i'r hyn sydd wedi bod yn digwydd, yn ogystal â'r holl gyfarpar sydd ar gael fel arall, wrth gwrs, a bod proses yr uwchgynhadledd yn cael ei rhoi ar waith—y cyfarpar i reoli maethynnau. Mae angen i ffermwyr ddeall eu llinell sylfaen er mwyn deall yr hyn y gallan nhw ac na allan nhw ei roi ar y tir a'r hyn sy'n fuddiol a'r hyn sy'n ddi-fudd; oherwydd nid yw hynny'n gyffredinol o bell ffordd.
Gan droi at Dŵr Cymru, serch hynny, nid yw'r hyn sy'n cael ei dalu iddyn nhw yn fy rheolaeth i. Nid oes gennyf i unrhyw reolaeth dros hynny o gwbl. Rydym ni'n bwydo i mewn i broses Ofwat ac rydym ni'n mynegi barn Llywodraeth Cymru ynghylch yr hyn y dylai'r cwmnïau dŵr yng Nghymru fod yn ei wneud yn y broses honno. Fe gawsom ni ganlyniadau gwell y tro hwn gan Ofwat. Mae hi wedi bod yn frwydr yn y gorffennol i gael gwrandawiad i lais Llywodraeth Cymru, os mynnwch, yn adolygiadau'r prisiau. Nid y fi a oedd yn gwneud hyn bum mlynedd yn ôl, ond fy nealltwriaeth gan fy swyddogion yw ein bod ni wedi gwneud yn llawer gwell y tro hwn o ran dylanwadu ar hynny, er mai'r prawf o hynny fydd yr hyn a ddaw allan yn ei ôl.
Rydym ni wedi bod yn ofalus iawn i sicrhau bod Dŵr Cymru mor dryloyw ag y gallwn ni eu gwneud nhw. Fe wn i fod Llŷr, er enghraifft, wedi eu gwahodd nhw i'r pwyllgor. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cadw'r lefel honno o graffu arnyn nhw. Er mai cwmni nid er elw ydyw, cwmni preifat ydyw, ni chafodd ei wladoli nac unrhyw beth o'r fath, felly mae hi'n bwysig sicrhau ein bod yn rhoi pwysau arnyn nhw a'u bod nhw'n gwneud yr hyn y maen nhw'n ei ddweud y byddan nhw'n ei wneud. Felly, maen nhw'n dweud eu bod nhw'n dryloyw o ran yr hyn y maen nhw'n ei wneud, maen nhw'n cwrdd â mi pryd bynnag yr wyf i'n gofyn iddyn nhw wneud felly, ac rwy'n cyfarfod yn rheolaidd iawn gyda nhw i fynd trwy bethau. Fel dywedais i wrth fy nghyd-Aelod, Sarah draw fan acw, os ydych chi'n cael trafferth i'w cael nhw yno, wel rhowch wahoddiad i minnau hefyd ac fe allaf i wneud yn siŵr y byddan nhw'n dod.
I welcome, following the lead of Ministers, that stakeholders are now taking responsibility and working together on delivery plans to address pollution of our rivers and unlock planning, especially in north-east Wales. Many landowners are not maintaining culverts, ditches and watercourses, causing flooding of public highways and houses and contamination. I'm discovering that there's still a presumption that the councils, river authorities or someone else will step in and maintain them. Would Welsh Government issue a statement saying that landowners do have that responsibility and encourage stakeholders such as NRW, councils and farmers' unions to provide information on responsibility?
Yn dilyn arweiniad y Gweinidogion, rwy'n croesawu y bydd rhanddeiliaid yn cymryd cyfrifoldeb nawr ac yn gweithio gyda'i gilydd ar gynlluniau cyflawni i fynd i'r afael â llygredd yn ein hafonydd a datgloi cynllunio, yn enwedig yn y gogledd-ddwyrain. Mae llawer o dirfeddianwyr yn methu â chynnal ceuffosydd, ffosydd a chyrsiau dŵr, gan achosi llifogydd ar briffyrdd cyhoeddus ac mewn tai a halogedigaeth. Rwy'n darganfod bod rhagdybiaeth o hyd y bydd y cynghorau, awdurdodau afonydd neu rywun arall yn camu i'r adwy ac yn eu cynnal nhw. A wnaiff Llywodraeth Cymru gyhoeddi datganiad yn mynegi mai gan y tirfeddianwyr y mae'r cyfrifoldeb hwnnw ac annog rhanddeiliaid fel CNC, cynghorau ac undebau ffermwyr i ddarparu gwybodaeth ynglŷn â'r cyfrifoldeb?
Yes, that's a very good point, actually, Carolyn. I'm very happy to make it clear whose responsibility what is. One of the things our colleague Joyce Watson always brings up is the paving over of front gardens, for example. You need planning consent for that. That is not widely understood, and it's not widely enforced either. So, we have written out to planning authorities, and I plan to do it again in the new year, to say, 'Make a big thing out of this.' The run-off in urban areas is causing serious problems, and much of the problems in the combined sewage outflows is to do with flood water, when it heavily rains, just cascading into the gullies rather than being absorbed in situ by the gardens of people who live in those areas. Similarly, for the farmers and for the riparian riverbank owners. So, yes, I'm very happy to do that.
Ie, mae hynny'n bwynt da iawn, mewn gwirionedd, Carolyn. Rwy'n falch iawn o'i gwneud hi'n glir pwy sy'n gyfrifol am beth. Un o'r pethau y mae ein cyd-Aelod Joyce Watson yn ei godi bob amser yw rhoi palmant dros erddi ffrynt, er enghraifft. Mae angen caniatâd cynllunio ar gyfer hynny. Nid yw hynny'n cael ei ddeall yn eang, ac nid yw'n cael ei orfodi'n eang chwaith. Felly, rydyn ni wedi ysgrifennu at awdurdodau cynllunio, ac rwy'n bwriadu ei wneud eto yn y flwyddyn newydd, i ddweud, 'Gwnewch beth mawr o hyn.' Mae'r dŵr ffo mewn ardaloedd trefol yn achosi problemau difrifol, ac mae llawer o'r problemau yn y gorlifoedd carthffosydd cyfun yn ymwneud â dŵr llifogydd, pan fo'n bwrw glaw yn drwm, yn rhaeadru i'r gylïau yn hytrach na chael ei amsugno yn y fan a'r lle gan erddi pobl sy'n byw yn yr ardaloedd hynny. Yn yr un modd, i'r ffermwyr ac i berchnogion glannau afon. Felly, ydw, rwy'n hapus iawn i wneud hynny.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 4 yw'r datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: hawl ar gyfer dysgu proffesiynol. Galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles.
Item 4 is a statement by the Minister for Education and the Welsh Language on the professional learning entitlement. I call on the Minister, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Y dylanwad pwysicaf ar lwyddiant dysgwyr yn y system addysg yw ansawdd yr addysgu a'r dysgu. Mae'r hawl genedlaethol ar gyfer dysgu proffesiynol, a lansiwyd ychydig dros flwyddyn yn ôl, eisoes yn chwarae rhan allweddol o ran cefnogi gweithwyr addysg proffesiynol yn eu datblygiad parhaus, gyda darparu addysgu a dysgu o ansawdd uchel yn flaenllaw.
Mae egwyddorion sylfaenol y model ysgolion fel sefydliadau dysgu, y fframwaith gwella ysgolion a'n safonau proffesiynol gyda'i gilydd yn darparu sylfaen gadarn i ysgolion a lleoliadau nodi blaenoriaethau dysgu proffesiynol a datblygu diwylliant cydweithredol ar gyfer dysgu proffesiynol a gwelliant parhaus.
I weithredu'r hawl genedlaethol ar gyfer dysgu proffesiynol yn llawn, rŷn ni'n parhau i ganolbwyntio ar gefnogi ysgolion i ddatblygu fel sefydliadau sy'n dysgu, gan ddarparu mynediad at ddysgu proffesiynol o ansawdd uchel, a helpu ysgolion i ddeall effaith dysgu proffesiynol yng nghyd-destun gwella ysgolion.
Heddiw rwy'n falch o allu edrych yn ôl ar y cynnydd a wnaed ers fy nghyhoeddiad blaenorol am hyn ym mis Medi. Rwyf hefyd am roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am y camau pellach rŷn ni'n eu cymryd i warantu mynediad teg at ddysgu proffesiynol o ansawdd uchel i bob ymarferydd, er mwyn galluogi safonau a dyheadau uchel i bawb.
Ym mis Medi cyhoeddais i fod yr Athro Ken Jones wedi'i benodi i gadeirio'r panel cymeradwyo cenedlaethol. Heddiw rwy'n falch o ddweud bod y gwaith o recriwtio'r panel a fydd yn gweithio gyda'r Athro Jones, i sicrhau ansawdd dysgu proffesiynol, wedi'i gwblhau ac mae'r panel bellach yn weithredol.
Mae'r panel cymeradwyo cenedlaethol yn cynnwys 12 aelod, sy'n gymysgedd o gynrychiolwyr o'r haen ganol, ac ymarferwyr o ysgolion cynradd, uwchradd ac arbennig. Cynhaliwyd cyfarfod cyntaf y panel yr wythnos diwethaf.
Yn unol â'r dull cenedlaethol ar gyfer dysgu proffesiynol, bydd tair lefel o sicrwydd ansawdd ar gyfer dysgu proffesiynol yng Nghymru, sef achrededig, cymeradwy a cydnabyddedig.
Thank you, Dirprwy Lywydd. The single most important influence on learner success within the education system is the quality of teaching and learning. The national professional learning entitlement, which launched a little over a year ago, is already playing a key role in supporting education professionals in their continued development, with the delivery of high-quality teaching and learning at the forefront.
The underpinning principles of the schools as learning organisations model, the school improvement framework and our professional standards together provide a firm foundation for schools and educational settings to identify professional learning priorities and develop a collaborative culture for professional learning and continuous improvement.
To implement the national professional learning entitlement in full, we remain focused on supporting schools to develop as learning organisations, providing access to high-quality professional learning, and helping schools to understand the impact of professional learning within the context of school improvement.
Today I am proud to reflect on the progress made since my previous announcement on the entitlement in September. I also want to update you on the further steps we are taking to guarantee fair and equal access to high-quality professional learning for all practitioners, to enable high standards and aspirations for all.
In September I announced that Professor Ken Jones had been appointed to chair the national endorsement panel. Today I am pleased to inform you that recruitment to the panel that will work with Professor Jones, to quality assure professional learning, has been completed and the panel is now operational.
The national endorsement panel comprises 12 members, including representatives from the middle tier, together with practitioners from primary, secondary and special schools. The first meeting of the panel was held last week.
In line with the national approach to professional learning, there will be three levels of quality assurance for professional learning in Wales, namely accredited, endorsed and recognised.
Accredited professional learning will continue to be led by individual organisations in line with existing accreditation requirements, and endorsement for leadership provision will continue to be undertaken by the National Academy for Educational Leadership.
The new quality assurance arrangements will comprise an endorsement process for national professional learning programmes, and a recognition process for smaller scale or local professional learning programmes. These new quality assurance processes that will be developed by the national endorsement panel will be informed by established frameworks for professional learning, including the national approach to professional learning, Estyn guidance on inspecting professional learning, and the eight hallmarks of well-led professional learning developed by the national academy.
From the spring term, the panel will begin to quality assure professional learning. Work is under way with Professor Jones to schedule calls for endorsement and recognition. Initial rounds will focus on established national professional learning programmes. A wider panel of subject specialists will be recruited in the spring to provide the core panel with technical expertise to support further calls for endorsement.
In the second part of my statement, I want to provide you with an update on the professional learning area on Hwb, which launched in beta format in September. The aim of the new Hwb area is to provide a single point of access to high-quality, easily navigable professional learning that meets the needs of all education professionals. To deliver this, we are continuing to work with practitioners on the design, development and delivery of the new professional learning area to ensure an optimum user experience. The feedback, which we are actively seeking from stakeholders via our user-focused study, is being analysed at regular intervals, with key themes being addressed and refinements made to the professional learning area as part of an iterative development process.
The practitioner group, which we established to support this work, has completed an initial review of the resources available in the area, which will be built on by the work of the national endorsement panel. This will provide practitioners with the assurance that the professional learning provision available via the professional learning area meet required quality standards. We are working with Welsh Government policy teams, our key partners, and other professional learning providers to ensure the professional learning offer in the professional learning area delivers the content our professionals need. This work will continue hand in hand with the work of the national endorsement panel. Our investment in quality provision and resources for all practitioners will further strengthen support for learners and schools as we accelerate our reform journey.
Professional learning in Wales has rightly focused on the realisation of curriculum reform. The Programme for International Student Assessment results last week were, of course, not what any of us would have wanted. But the Organisation for Economic Co-operation and Development, who are responsible for PISA tests, reflected positively that recent engagement in professional learning in Wales is higher than the OECD average. In line with international evidence, we will build on this by continuing to prioritise practitioner development and school improvement to ensure high-quality teaching and learning for all.
We are accelerating our journey to realise the aims of the national professional learning entitlement for Welsh practitioners, to deliver high standards and aspirations for all learners across the whole of Wales.
Bydd dysgu proffesiynol achrededig yn parhau i gael ei arwain gan sefydliadau unigol yn unol â'r gofynion achredu presennol, a bydd yr Academi Genedlaethol ar gyfer Arweinyddiaeth Addysgol yn parhau i gymeradwyo darpariaeth arweinyddiaeth.
Bydd y trefniadau sicrhau ansawdd newydd yn cynnwys proses gymeradwyo ar gyfer rhaglenni dysgu proffesiynol cenedlaethol, a phroses gydnabyddiaeth ar gyfer rhaglenni dysgu proffesiynol ar raddfa lai neu raglenni dysgu proffesiynol lleol. Bydd y prosesau sicrhau ansawdd newydd hyn a fydd yn cael eu datblygu gan y panel cymeradwyo cenedlaethol yn cael eu llywio gan fframweithiau sefydledig ar gyfer dysgu proffesiynol, gan gynnwys y dull cenedlaethol o ddysgu proffesiynol, canllawiau Estyn ar arolygu dysgu proffesiynol, ac wyth nodwedd dysgu proffesiynol dan arweinyddiaeth dda a ddatblygwyd gan yr academi genedlaethol.
O dymor y gwanwyn, bydd y panel yn dechrau sicrhau ansawdd dysgu proffesiynol. Mae gwaith ar y gweill gyda'r Athro Jones i drefnu galwadau am gymeradwyaeth a chydnabyddiaeth. Bydd y rowndiau cychwynnol yn canolbwyntio ar raglenni dysgu proffesiynol cenedlaethol sefydledig. Bydd panel ehangach o arbenigwyr pwnc yn cael eu recriwtio yn y gwanwyn i ddarparu arbenigedd technegol i'r panel craidd i gefnogi galwadau eraill am gymeradwyaeth.
Yn ail ran fy natganiad, rwyf i eisiau roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am yr ardal ddysgu broffesiynol ar Hwb, a gafodd ei lansio ar ffurf beta ym mis Medi. Nod ardal newydd Hwb yw darparu un pwynt mynediad at ddysgu proffesiynol o ansawdd uchel, hawdd ei lywio sy'n diwallu anghenion pob gweithiwr addysg proffesiynol. Er mwyn cyflawni hyn, rydyn ni'n parhau i weithio gydag ymarferwyr ar ddylunio, datblygu a chyflwyno'r ardal dysgu proffesiynol newydd er mwyn sicrhau'r profiad gorau posibl i ddefnyddwyr. Mae'r adborth, yr ydyn ni wrthi'n ei geisio gan randdeiliaid trwy ein hastudiaeth sy'n canolbwyntio ar y defnyddiwr, yn cael ei ddadansoddi'n rheolaidd, gyda themâu allweddol yn cael sylw a'r ardal dysgu proffesiynol yn cael ei mireinio fel rhan o broses ddatblygu ailadroddol.
Mae'r grŵp ymarferwyr, a gafodd ei sefydlu gennym ni i gefnogi'r gwaith hwn, wedi cwblhau adolygiad cychwynnol o'r adnoddau sydd ar gael yn yr ardal, a fydd yn cael ei datblygu gan waith y panel cymeradwyo cenedlaethol. Bydd hyn yn rhoi sicrwydd i ymarferwyr bod y ddarpariaeth dysgu proffesiynol sydd ar gael drwy'r ardal dysgu proffesiynol yn bodloni'r safonau ansawdd gofynnol. Rydyn ni'n gweithio gyda thimau polisi Llywodraeth Cymru, ein partneriaid allweddol, a darparwyr dysgu proffesiynol eraill i sicrhau bod y cynnig dysgu proffesiynol yn y ardal dysgu proffesiynol yn darparu'r cynnwys sydd ei angen ar ein gweithwyr proffesiynol. Bydd y gwaith hwn yn parhau law yn llaw â gwaith y panel cymeradwyo cenedlaethol. Bydd ein buddsoddiad mewn darpariaeth ansawdd ac adnoddau ar gyfer pob ymarferydd yn cryfhau ymhellach y gefnogaeth i ddysgwyr ac ysgolion wrth i ni gyflymu ein taith ddiwygio.
Mae dysgu proffesiynol yng Nghymru wedi canolbwyntio'n briodol ar wireddu diwygio'r cwricwlwm. Nid oedd canlyniadau'r Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr yr wythnos diwethaf, wrth gwrs, yr hyn y byddai unrhyw un ohonon ni wedi'i ddymuno. Ond roedd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, sy'n gyfrifol am brofion PISA, yn adlewyrchu'n gadarnhaol bod ymgysylltu diweddar mewn dysgu proffesiynol yng Nghymru yn uwch na chyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Yn unol â thystiolaeth ryngwladol, byddwn ni'n datblygu hyn drwy barhau i flaenoriaethu datblygiad ymarferwyr a gwella ysgolion er mwyn sicrhau addysgu a dysgu o ansawdd uchel i bawb.
Rydyn ni'n cyflymu ein taith i wireddu nodau'r hawl ar gyfer dysgu proffesiynol cenedlaethol i ymarferwyr o Gymru, i gyflawni safonau a dyheadau uchel ar gyfer pob dysgwr ledled Cymru gyfan.
Thank you for the advance copy of your statement today, Minister. Can I firstly say that I support the professional learning entitlement? And I welcome the fact this is intended for learning support staff as well as teachers, because it's vitally important that we upskill all our staff in our schools, right the way across Wales. And I do agree that the most important influence on learner success within the educational system is the quality of teaching and learning. As you've said, the PISA results were not as we'd like to see, but if we can invest in our teaching and people in our schools, we'll be able to improve standards right across Wales. We have been waiting a long time for this, and I'm glad to see it actually come forward today. However, we know that there can be variations between schools and the extent to which professional learning is offered. So, it is important that this is monitored, both for contracted staff and our supply staff.
I note you mentioned that the professional learning entitlement launched just under a year ago and the national endorsement panel are now operational, so I do have a number of questions now, Minister, so if you've got your pen at the ready. How will the Minister guarantee fair access across Wales, and how do you intend to make staff aware of the opportunities available to them? In addition to this, Minister, how will you be ensuring that it is closely monitored? And how do you intend to measure the success of the programme going forward? Also, I'd like to understand from you: what is the current level of engagement with the professional learning opportunities in the educational sector? I think it's really important that we understand what engagement is there currently.
The education system, Minister, as you're aware, is currently grappling with a recruitment crisis. I don't like to use that word lightly, as you know, because the retention of our teachers is very, very difficult at the moment. That's evidence that I know we've seen in education committee, as well as evidence I know we've heard in this Chamber. So, what I'd like to know is: how will you ensure that time is allocated for professional learning and continuous improvement in educational settings for our staff when they are facing pressures with staffing structures at the moment? And also, another question is: hundreds of teaching assistants have said to their union, Unison, that they don't have adequate training to deliver the new Curriculum for Wales. So, I'd just like to understand further from you what we're going to do specifically for teaching assistants as part of this programme, to make sure they're upskilled, because I'm a firm believer that our teaching assistants are our next generation of workforce of teachers, if we can upskill them the correct way.
Finally, because I'm very short on these statements, as the Deputy Presiding Officer will be pleased to know—around the financial elements of this as well. I know you want to say you'll have an accelerated programme here in Wales to make it work, but we didn't hear anything in the statement around the financial commitments for this. So, I'll be very interested to know from the Minister today what financial allocations you are putting into this programme, and if that is being protected as part of the budget-round discussions, which I know the Welsh Government—they're ongoing at the moment. Diolch, Deputy Presiding Officer.
Diolch am y copi ymlaen llaw o'ch datganiad heddiw, Gweinidog. A gaf i ddweud yn gyntaf fy mod i'n cefnogi'r hawl genedlaethol ar gyfer dysgu proffesiynol? Ac rwy'n croesawu'r ffaith bod hyn wedi'i fwriadu ar gyfer staff cymorth dysgu yn ogystal ag athrawon, oherwydd mae'n hanfodol bwysig ein bod ni'n uwchsgilio ein holl staff yn ein hysgolion, ledled Cymru. Ac rwy'n cytuno mai'r dylanwad pwysicaf ar lwyddiant dysgwyr yn y system addysg yw ansawdd yr addysgu a'r dysgu. Fel yr ydych chi wedi'i ddweud, nid oedd canlyniadau PISA fel y byddem ni'n dymuno'u gweld, ond os gallwn ni fuddsoddi yn ein haddysgu a phobl yn ein hysgolion, byddwn ni'n gallu gwella safonau ledled Cymru. Rydyn ni wedi bod yn aros yn hir am hyn, ac rwy'n falch o'i weld yn cael eu cyflwyno heddiw. Fodd bynnag, rydyn ni'n gwybod y gall fod amrywiadau rhwng ysgolion ac i ba raddau y mae dysgu proffesiynol yn cael ei gynnig. Felly, mae'n bwysig bod hyn yn cael ei fonitro, ar gyfer staff dan gontract a'n staff cyflenwi.
Rwy'n nodi eich bod chi wedi crybwyll bod yr hawl ar gyfer dysgu proffesiynol a gafodd ei gyflwyno ychydig o dan flwyddyn yn ôl a'r panel cymeradwyo cenedlaethol erbyn hyn yn weithredol, felly mae gennyf i nifer o gwestiynau nawr, Gweinidog, felly os oes gennych chi eich ysgrifbin yn barod. Sut bydd y Gweinidog yn gwarantu mynediad teg ledled Cymru, a sut ydych chi'n bwriadu gwneud staff yn ymwybodol o'r cyfleoedd sydd ar gael iddyn nhw? Yn ogystal â hyn, Gweinidog, sut byddwch chi'n sicrhau ei fod yn cael ei fonitro'n ofalus? A sut ydych chi'n bwriadu mesur llwyddiant y rhaglen wrth symud ymlaen? Hefyd, hoffwn i ddeall gennych chi: beth yw'r lefel bresennol o ymgysylltu â'r cyfleoedd dysgu proffesiynol yn y sector addysg? Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n deall pa ymgysylltu sydd yno ar hyn o bryd.
Mae'r system addysg, Gweinidog, fel y gwyddoch chi, yn cael trafferthion oherwydd yr argyfwng recriwtio ar hyn o bryd. Dydw i ddim yn hoff o ddefnyddio'r gair hwnnw'n ysgafn, fel y gwyddoch chi, oherwydd mae cadw ein hathrawon yn anodd iawn, iawn ar hyn o bryd. Dyna dystiolaeth rwy'n gwybod ein bod ni wedi'i gweld yn y pwyllgor addysg, yn ogystal â thystiolaeth rwy'n gwybod ein bod ni wedi'i chlywed yn y Siambr hon. Felly, yr hyn yr hoffwn ni ei wybod yw: sut y gwnewch chi sicrhau bod amser yn cael ei neilltuo ar gyfer dysgu proffesiynol a gwelliant parhaus mewn lleoliadau addysgol i'n staff pan eu bod yn wynebu pwysau o ran strwythurau staffio ar hyn o bryd? A hefyd, cwestiwn arall yw: mae cannoedd o gynorthwywyr addysgu wedi dweud wrth eu hundeb, Unsain, nad oes ganddyn nhw hyfforddiant ddigonol i gyflwyno'r Cwricwlwm i Gymru newydd. Felly, hoffwn i ddeall yn well gennych chi beth yr ydyn ni'n mynd i'w wneud yn benodol ar gyfer cynorthwywyr addysgu fel rhan o'r rhaglen hon, er mwyn sicrhau eu bod yn cael eu huwchsgilio, oherwydd rwy'n credu'n gryf mai ein cynorthwywyr addysgu yw ein cenhedlaeth nesaf o weithlu o athrawon, os gallwn ni eu huwchsgilio yn y ffordd gywir.
Yn olaf, oherwydd rwy'n gryno iawn ar y datganiadau hyn, fel y bydd y Dirprwy Lywydd yn falch o wybod—ynghylch elfennau ariannol hyn hefyd. Rwy'n gwybod eich bod chi eisiau dweud y bydd gennych chi raglen gyflymu yma yng Nghymru i wneud iddo weithio, ond ni wnaethon ni glywed unrhyw beth yn y datganiad ynghylch yr ymrwymiadau ariannol ar gyfer hyn. Felly, bydd gennyf i ddiddordeb mawr mewn gwybod gan y Gweinidog heddiw pa ddyraniadau ariannol yr ydych chi'n eu rhoi yn y rhaglen hon, ac os yw hynny'n cael ei warchod fel rhan o'r trafodaethau ynghylch y gyllideb, yr wyf yn gwybod bod Llywodraeth Cymru—maen nhw'n parhau ar hyn o bryd. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Well, I thank the Member for those questions, all of which are very fair questions. So, in relation to the question of fair access, funding, obviously, is part of that, but awareness is another part of it. So, on the funding question in particular, in 2023-24 alone we allocated nearly £36 million to support the development and delivery of professional learning. And to the point that he makes about capacity to engage with this, £12 million of that was allocated directly to schools in order to allow them, through the professional learning grant—it allows time and space for practitioners and leaders to engage with professional learning.
And to the I think very important point that he makes around access to the professional learning entitlement by teaching assistants, I was really, really clear when we designed this a year ago that I wanted teaching assistants to benefit from the entitlement in the same way as teachers do. So, we have looked again at how we calculate the professional learning grant so it isn't simply allocated based on the number of teachers in a school, but also reflects the number of TAs in a school as well, which I hope very much will make a difference.
Just on the last point that he made, actually, teaching assistants from Unison and teaching assistants from GMB as well have been working with us. He will be aware of the programme that I launched to improve the terms and conditions of teaching assistants, and that work is well under way and is progressing, actually, very well, and is led by teaching assistants themselves, which I think is very important, because we then get a very clear sense of the things that matter most to our teaching assistants in that process. And one of the early achievements or accomplishments in that process was the development of the entitlement and access to teaching assistants.
So, that's already part of the system, but clearly there is, I think—. It's a year old, and I think there is a lot going on in schools, isn't there, and I think it's a constant challenge for us, really, to make sure that we ensure that everyone knows about the entitlement. It's a new thing, and it brings together the level of provision that's already there. I actually think that the launch of the space on Hwb, which is already, as you will have heard, in beta, is a really good way of making this practically accessible, because most teachers and teaching assistants, as the Member will know, use Hwb, and therefore having a bespoke area on that is really important. We've had—. He was asking me about the level of engagement. Over the last, I think, two months, we've had 18,000 teachers just in the last two months using the new pages on Hwb, and it's obviously very early—it's beta, isn't it, so it's very, very early at this stage.
He asked a very fair question about how one measures success in this. Well, some of that is about the numbers that we see using—. Just engagement is a starting metric, but I think what I have reflected in this area is we need to be—and I hope that we are, actually—in a constant state of listening and readjusting when it comes to professional learning, because at the end of the day it needs to be easily accessible and it needs to be easy for practitioners to know what's reliable and what isn't. I think you will have heard the figures that we invest in professional learning—it's very, very significant funding. I think, in a sense, one could make the argument that there is too much of it available, so it's challenging for practitioners who are under time pressure to navigate their way through it. So, the work we are doing is really to try and make it more, on the one hand, easily navigable, and on the other hand to give it a level of quality assurance, so practitioners can find it and know what they're finding is reliable. And I expect, and, indeed, hope, actually, on one level, that that process will, in fact, reduce the volume of professional learning that's out there and make it more manageable, if you like, for practitioners.
Lastly, on the question of variation, well, we're talking about professionals here, so there's a level of professional and personal engagement with the process; that's how our system is designed to deliver. But he'll remember that, when we launched the national entitlement last year, at the same time I made sure that practitioners in any region in Wales were able to access the professional learning available in any other region, because, at the end of the day, what we are trying to deliver is a curriculum for Wales, not the aggregate of individual curriculums in different regions.
Wel, diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny, pob un ohonyn nhw'n gwestiynau teg iawn. Felly, o ran y cwestiwn o fynediad teg, mae cyllid, yn amlwg, yn rhan o hynny, ond mae ymwybyddiaeth yn rhan arall ohono. Felly, o ran y cwestiwn cyllido yn benodol, yn 2023-24 yn unig, fe wnaethon ni ddyrannu bron i £36 miliwn i gefnogi datblygu a darparu dysgu proffesiynol. Ac o ran y pwynt y mae'n ei wneud ynglŷn â'r gallu i ymgysylltu â hyn, cafodd £12 miliwn o hwnnw ei ddyrannu'n uniongyrchol i ysgolion er mwyn caniatáu iddyn nhw, drwy'r grant dysgu proffesiynol—mae'n caniatáu amser a lle i ymarferwyr ac arweinwyr ymgysylltu â dysgu proffesiynol.
Ac o ran y pwynt pwysig iawn rwy'n credu y mae'n ei wneud ynghylch mynediad i'r hawl ar gyfer dysgu proffesiynol gan gynorthwywyr addysgu, roeddwn i'n glir iawn, iawn pan wnaethon ni ei dylunio flwyddyn yn ôl fy mod i eisiau i gynorthwywyr addysgu elwa ar yr hawl yn yr un ffordd ag y mae athrawon yn ei wneud. Felly, rydyn ni wedi ystyried eto sut yr ydyn ni'n cyfrifo'r grant dysgu proffesiynol fel nad yw'n cael ei ddyrannu ar sail nifer yr athrawon mewn ysgol yn unig, ond ei fod hefyd yn adlewyrchu nifer yr athrawon cynorthwyol mewn ysgol hefyd, a gobeithiaf yn fawr y bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth.
Ar y pwynt olaf y gwnaeth ef, mewn gwirionedd, mae cynorthwywyr addysgu o Unsain a chynorthwywyr addysgu o GMB hefyd wedi bod yn gweithio gyda ni. Bydd e'n ymwybodol o'r rhaglen y gwnes i ei lansio i wella telerau ac amodau cynorthwywyr addysgu, ac mae'r gwaith hwnnw yn mynd rhagddo'n dda iawn ac yn gwneud cynnydd da, mewn gwirionedd, ac yn cael ei arwain gan gynorthwywyr addysgu eu hunain, ac rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn, oherwydd rydyn ni wedyn yn cael synnwyr clir iawn o'r pethau sydd bwysicaf i'n cynorthwywyr addysgu yn y broses honno. Ac un o'r cyflawniadau neu gyraeddiadau cynnar yn y broses honno oedd datblygu'r hawl a mynediad i gynorthwywyr addysgu.
Felly, mae hynny'n rhan o'r system yn barod, ond yn amlwg mae yna, rwy'n credu—. Mae'n flwydd oed, ac rwy'n credu bod llawer yn digwydd mewn ysgolion, onid oes e, ac rwy'n credu ei bod hi'n her gyson i ni, mewn gwirionedd, i wneud yn siŵr ein bod ni'n sicrhau bod pawb yn gwybod am yr hawl. Mae'n beth newydd, ac mae'n dwyn ynghyd lefel y ddarpariaeth sydd yno eisoes. Rwy'n credu mewn gwirionedd bod lansio'r man ar Hwb, sydd eisoes, fel y byddwch chi wedi clywed, ar ffurf beta, yn ffordd dda iawn o wneud hyn yn ymarferol hygyrch, oherwydd bod y rhan fwyaf o athrawon a chynorthwywyr addysgu, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, yn defnyddio Hwb, ac felly mae bod ag ardal bwrpasol ar hynny yn bwysig iawn. Rydyn ni wedi—. Roedd e'n gofyn i mi am lefel yr ymgysylltu. Yn ystod y deufis diwethaf, rwy'n credu, rydyn ni wedi cael 18,000 o athrawon dim ond yn ystod y deufis diwethaf yn defnyddio'r tudalennau newydd ar Hwb, ac mae'n amlwg yn gynnar iawn—mae'n beta, on'd ydyw, felly mae'n gynnar iawn, iawn ar hyn o bryd.
Gofynnodd gwestiwn teg iawn ynglŷn â sut mae mesur llwyddiant hyn. Wel, mae rhywfaint o hynny yn ymwneud â'r niferoedd yr ydyn ni’n eu gweld yn defnyddio—. Mae ymgysylltu yn unig yn fetrig cychwynnol, ond rwy'n credu mai'r hyn yr wyf i wedi'i adlewyrchu yn y maes hwn yw bod angen i ni fod—a gobeithio ein bod ni, mewn gwirionedd—mewn cyflwr cyson o wrando ac addasu o ran dysgu proffesiynol, oherwydd ar ddiwedd y dydd mae angen iddo fod yn hygyrch ac mae angen iddo fod yn hawdd i ymarferwyr wybod yr hyn sy'n ddibynadwy a'r hyn nad yw'n ddibynadwy. Rwy'n credu y byddwch chi wedi clywed y ffigurau yr ydyn ni'n eu buddsoddi mewn dysgu proffesiynol—mae'n gyllid sylweddol iawn, iawn. Rwy'n credu, ar un ystyr, y gallai rhywun wneud y ddadl bod gormod ohoni ar gael, felly mae'n heriol i ymarferwyr sydd o dan bwysau amser lywio eu ffordd drwyddo. Felly, y gwaith yr ydyn ni'n ei wneud mewn gwirionedd yw ceisio'i wneud, ar y naill law, yn haws ei lywio, ac ar y llaw arall i roi lefel o sicrwydd ansawdd iddo, fel y gall ymarferwyr ddod o hyd iddo a gwybod bod yr hyn y maen nhw'n dod o hyd iddo yn ddibynadwy. Ac rwy'n disgwyl, ac yn gobeithio, mewn gwirionedd, ar un lefel, y bydd y broses honno, mewn gwirionedd, yn lleihau faint o ddysgu proffesiynol sydd ar gael ac yn ei gwneud yn haws ei reoli, os mynnwch chi, i ymarferwyr.
Yn olaf, o ran amrywiaeth, wel, rydyn ni'n siarad am weithwyr proffesiynol yma, felly mae lefel o ymgysylltu proffesiynol a phersonol â'r broses; dyna sut mae ein system wedi'i chynllunio i gyflawni. Ond bydd e'n cofio, pan gafodd yr hawl genedlaethol ei lansio y llynedd, fy mod wedi sicrhau ar yr un pryd, bod ymarferwyr mewn unrhyw ranbarth yng Nghymru yn gallu cael mynediad at y dysgu proffesiynol sydd ar gael mewn unrhyw ranbarth arall, oherwydd, ar ddiwedd y dydd, yr hyn yr ydy ni'n ceisio'i gyflawni yw cwricwlwm i Gymru, nid cyfanswm y cwricwla unigol mewn gwahanol ranbarthau.
Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw. Buaswn i'n hoffi dilyn o bwyntiau James Evans, jest o ran y gyllideb. Dwi'n nodi'r hyn dŷch chi wedi'i ddweud o ran y gyllideb eleni, ond a allwch chi gadarnhau, o ran y gyllideb yn y flwyddyn i ddod, neu roi unrhyw fath o syniad i ni o ran oes yna effaith yn mynd i fod oherwydd y sefyllfa dŷn ni'n gwybod sydd ohoni? Yn amlwg, o ran undebau athrawon, fyddwch chi ddim yn synnu eu bod nhw'n dweud pwysigrwydd yr arian dŷch chi wedi'u glustnodi yn y gorffennol, oherwydd, yn amlwg, er mwyn i hyn gael ei wireddu, mae angen y lefel yna o fuddsoddiad.
Os caf hefyd ofyn ynglŷn â'r amodau i athrawon allu ymgymryd â'r gwaith yma, fel dŷn ni gyd yn gwybod, mae yna argyfwng o ran recriwtio athrawon. Dŷn ni wedi gweld lleihad yn nifer yr athrawon ac ati. Dwi'n gwybod eich bod chi wedi bod yn gweithio gyda'r undebau o ran pethau fel llwyth gwaith ac ati. Felly, a gaf i jest holi yn ychwanegol, felly, o ran sut dŷn ni'n mynd i sicrhau bod y gweithlu â'r amser er mwyn gwneud hyn, a bod gan ysgolion y capasiti i ryddhau athrawon ar gyfer eu hawl i ddysgu proffesiynol, ynghyd â'r cynorthwywyr dosbarth, wrth gwrs?
Mae hyn yn eithriadol o bwysig, felly dau gwestiwn syml, ynglŷn â'r cyllid a hefyd sicrhau'r amser i bawb allu ymgymryd â hyn.
Thank you for your statement, Minister. I'd like to follow up on James Evans's point in terms of the budget. I note what you've said about the budget for this year, but can you confirm, in relation to the budget for next year, or give us an idea as to whether there will be an impact because of the current financial situation? Clearly, from the teaching unions' perspective, you wouldn't be surprised that they are emphasising the importance of the funding that you have allocated for this in the past, because, clearly, for this to be delivered, we do need that level of investment.
If I could also ask about the conditions for teachers to be able to undertake this work, as we all know, there is a recruitment crisis in teaching. We've seen a reduction in the number of teachers. I know that you've been working with the unions on issues such as workload and so on. So, could I ask you how are we going to ensure that the workforce has the time to undertake this development, that schools have the capacity to release teachers to undertake their right to professional learning, as well as teaching assistants, of course?
This is extremely important, so two simple questions, on the budget and securing adequate time for everyone to undertake these development activities.
Wel, mae'r ddau gwestiwn ynghlwm ar un lefel, onid ydyn nhw? Dwi ddim yn mynd i wneud unrhyw ddatganiad am gyllideb y flwyddyn nesaf, am resymau y bydd yr Aelod yn eu deall, ond bydd hynny'n glir ddigon ymhen y diwrnodau nesaf. Ond, actually, dwi ddim yn credu mai dim ond cyllideb yw'r ateb. Fel roeddwn i'n sôn yn fy ateb i gwestiynau James Evans, mae llawer iawn o adnoddau dysgu proffesiynol allan yn barod. Yr her ar hyn o bryd yw dwi ddim yn credu ychwanegu at hynny o anghenraid, ond, dwi'n credu, sicrhau bod pobl yn gallu darganfod yr hyn sydd yno, a sicrhau bod y peth sydd yno yn bwrpasol ar gyfer yr angen, a bod sicrwydd o ansawdd yn dod yn sgil y trefniadau dwi wedi sôn amdanyn nhw yn y datganiad heddiw. Felly, dwi ddim yn credu mai dim ond cyllideb yw'r llinyn mesur. Ond mae'r Aelod yn gwneud pwynt teg, fel y gwnaeth James Evans, ynglŷn â sicrhau ein bod ni'n gallu creu capasiti ac amser yn yr ysgol. Mi wnes i sôn yn yr ateb blaenorol ynglŷn â'r professional learning grant, a pwrpas hwnnw yw creu capasiti yn yr ysgol.
Jest un pwynt o ran recriwtio. Mae mwy o bobl yn cymhwyso eleni o ran addysg gychwynnol athrawon nag oedden ni'n disgwyl. Felly, mae'r ffigurau yn edrych yn well nag oedden nhw. O ran cadw pobl yn ein hysgolion ni, rŷn ni'n llwyddo llawer mwy na rhannau eraill o'r Deyrnas Gyfunol i sicrhau dyw pobl ddim yn gadael y proffesiwn. Dwi ddim yn dweud hynny'n ysgafn; dwi, wrth gwrs, yn deall bod angen chwilio am ffyrdd yn gyson i sicrhau ein bod ni'n denu athrawon i'r sector, ond mae wir hefyd yn bwysig ein bod ni'n cadw'r cyd-destun ehangach yna. Ond dwi yn credu bod llwyth gwaith yn bwysig, a dwi yn credu bod datblygu proffesiynol yn bwysig. Ac mae yna systemau addysg ar draws y byd sy'n llwyddo i sicrhau cyflenwad o bobl proffesiynol ac o ddysgwyr, ac yn llwyddo yn y ddau faes hynny yn sicr, hynny yw, fod llwyth gwaith yn gymesur a hefyd bod buddsoddiad mewn addysgu proffesiynol.
Felly, dyna, dwi'n gobeithio, yw canlyniad yr hyn rŷn ni wedi ei roi ar waith eisoes. Rŷn ni flwyddyn i mewn i'r trefniadau newydd, ac mae cynnydd wedi bod yn y flwyddyn honno, ond dwi yn sicr yn credu bod mwy i wneud fel system i sicrhau bod hyn yn weladwy i bobl, eu bod nhw'n gwybod yr hawl yno, a bod hynny, wedyn, yn sgil y gwaith sydd yn digwydd yn flynyddol i edrych ar sgiliau'r gweithlu a sgiliau'r unigolion, yn rhan o'r sgyrsiau sy'n digwydd rhwng athrawon a phenaethiaid.
Well, the two questions are related, aren't they? I can't make a statement on the funding next year, for reasons that the Member will understand, but that will become clearer in the next few days, of course. But I don't think that funding alone is the answer. As I mentioned in response to James Evans, there are a great deal of professional learning resources out there and available already. The challenge at the moment is not to add to those necessarily; it's about ensuring that people can access what is there, and ensuring that what is available meets demand, and that there is quality assurance that follows as a result of the provision that we've made available. So, I don't think that budget is the only yardstick here. But the Member makes a fair point, as James Evans did, about ensuring that we can create the capacity in terms of time at school. I referred to the professional learning grant in a previous response, and the purpose of that is to create that capacity in school.
Just one point in terms of recruitment. More people are qualifying this year in terms of initial teacher education than we expected. So, the figures do look better than they did. In terms of retention of staff in schools, we're succeeding far better than other parts of the UK in ensuring that people don't exit the profession. I don't say that lightly; I understand, of course, that we need to always seek ways of attracting teachers into the sector, but it's also important that we look at that wider context too. But I do think that workload is important, and I think that professional development is important. And education systems across the world succeed in ensuring that supply of professionals and educators, and succeed in those two areas, certainly, namely that the workload is proportionate and that investment is made in professional education.
So, that's what I hope will be the result of what we have already implemented. We're a year into the new arrangements, and there has been progress in that year, but I certainly do believe that there is more to do as a system to ensure that this is visible to people, that they know that they have that entitlement, and that that, as a result of the work that's been done on a yearly basis to look at the skills of the workforce and the skills of individuals, is part of the conversations between heads and teachers.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 5 y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd—newid hinsawdd. A galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad. Julie James.
Item 5 this afternoon is a statement by the Minister for Climate Change on climate change. And I call on the Minister to make that statement. Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. When we published our programme for government in 2021, we said that we would embed the climate and nature emergencies in everything we do, and we would build a stronger, greener economy as we make maximum progress towards decarbonisation. We underlined our commitment to a more prosperous, more equal and greener Wales.
Halfway through this term of Government, and with the voices from COP28 ringing in our ears, I want to share just a glimpse of the progress we have made working in collaboration with our partners in the public sector, businesses, charities and communities.
On 6 June, the Climate Change Committee published its second progress report on reducing emissions in Wales. The CCC acknowledged that Wales had fully met its 2020 target and its first carbon budget, 2016-20, and that
Diolch, Dirprwy Lywydd. Pan gyhoeddwyd ein rhaglen lywodraethu yn 2021, dywedom y byddem yn ymgorffori'r argyfyngau hinsawdd a natur ym mhopeth a wnawn, a byddem yn adeiladu economi gryfach, wyrddach wrth i ni wneud y cynnydd mwyaf posibl tuag at ddatgarboneiddio. Tanlinellwyd ein hymrwymiad i Gymru fwy ffyniannus, fwy cyfartal a gwyrddach.
Hanner ffordd drwy dymor y Llywodraeth hon, a gyda'r lleisiau o COP28 yn atseinio yn ein clustiau, rwyf am rannu cipolwg yn unig ar y cynnydd rydym wedi'i wneud wrth gydweithio â'n partneriaid yn y sector cyhoeddus, busnesau, elusennau a chymunedau.
Ar 6 Mehefin, cyhoeddodd y Pwyllgor Newid Hinsawdd ei ail adroddiad cynnydd ar leihau allyriadau yng Nghymru. Cydnabu'r Pwyllgor Newid Hinsawdd fod Cymru wedi cyrraedd ei tharged yn llawn ar gyfer 2020 a'i chyllideb garbon gyntaf, 2016-20, a chafwyd
'positive steps have been taken in Wales, with a welcome focus from ministers on skills, jobs and public engagement for the Net Zero transition.'
In line with the decade of action I have been advocating since we published our current decarbonisation plan, Net Zero Wales, the CCC also set out that emissions reductions would need to accelerate to ensure Wales meets its carbon budgets and net-zero targets. I recommend Members who have not yet digested the report to do so—it sets out where we need to work harder and take tougher decisions to ensure this Senedd’s rhetoric is matched by both action and delivery.
In accordance with the Environment (Wales) Act 2016, I laid a response to the CCC report before the Senedd last week. That response is predominately backward looking, reflecting on the scope of the statutory responsibility. It tells a story of collective effort—for example, our work with local authorities to decarbonise waste, their fleets and to lay the foundations for a circular economy, and the creation of Net Zero Industry Wales to facilitate even greater collaboration between industry, Government and others, to enable industry to reduce emissions and improve competitiveness.
The most recent published data shows Welsh emissions were 35 per cent lower in 2021 compared to baseline year emissions. While this is progress, and credit is due to those who have made this possible, much of the effort of the current period is on collectively laying the foundation stones for future carbon reductions. These efforts have not yet translated into the emissions data, and there is much, much more to be done, as action now will take time to achieve actual emissions reductions.
COP28, which is due to close in Dubai today, illustrates the global challenges. There are energy security issues, economic headwinds, political obstacles and much more to navigate. Wales, though a small nation, continues to play its part on that world stage. We engage with nations from all over the world, sharing our lessons and learning theirs. Wales is staunchly committed to fossil fuel phase out, and will continue to champion this commitment at every opportunity. I am delighted to report that the Beyond Oil and Gas Alliance, of which Wales is a founding member, continues to grow, and calls at COP28 for further actions on fossil fuels were louder than ever. I am therefore hopeful for the text that is due to emerge from the COP28 negotiations when they eventually come to their end.
The conference underlined the need for everyone to play their part in tackling the existential threat climate change poses. Members may have read in the CCC report about the crucial role for the UK Government in tackling Welsh emissions. We continue to press the UK Government to take the action we need, such as mobilising housing renovation and decarbonisation at a national scale, creating a long-term and transparent deal with industrial partners to incentivise decarbonisation, and sorting out the grid.
Joint working is essential for us to realise our climate ambitions, and, in Wales, we work in social partnership. In contrast, the Prime Minister’s climate announcements on 20 September were not in the spirit of collaboration. Rather, they were a bolt from the blue, for which I have still not received any level of impact analysis from the UK Government, despite repeated requests. Similarly, the recent news about Tata Steel raised more questions than answers. We are yet to fully understand the impact of any changes on the people and the communities likely to be affected by these changes.
By contrast, our Welsh approach was exemplified in the recently published ‘Economic mission: priorities for a stronger economy’, and at a supporting summit. The mission was created following engagement with businesses and trade unions on how the Welsh Government can maximise certainty, which is vital to boost growth, lower inequality, and create the conditions for a just transition and retain more value in the Welsh economy. The imminent publication of a package of documents relating to the emissions trading scheme demonstrates closer working relationships are possible, fruitful, and can generate meaningful change to aid decarbonisation. I expect to say more about these shortly.
I've mentioned the impact on people several times, and rightly so. As we transition to net zero, we must ensure change is planned effectively and equitably, not simply protecting industries and their employees, but strengthening them, developing skills for future markets, and ensuring the most vulnerable in society are not unfairly burdened with the costs of change. Fairness is at the heart of our approach, and this is why a just transition is our first policy in Net Zero Wales.
Taking that commitment forward, last week, this Government published a consultation on a just transition framework, which follows on from a call for evidence. We were very grateful for the 115 contributions from organisations, including business, academia, third sector organisations, trade unions and community groups. These responses have been crucial in informing our framework, which sets a shared vision of the way Wales can deliver the changes needed for net zero. We now encourage feedback on this framework, which shows how co-ordination and coherence can be brought to our efforts, and provides information and guidance to help us both iron out existing inequalities and avoid creating new ones.
Dirprwy Lywydd, last week saw the fourth Wales Climate Week, which saw over 2,000 individuals discuss aspects of the question, 'How do we tackle climate change in a fair way?' We've used this springboard to bring the consultation on a just transition to life and are supporting dozens of climate conversations with local, hard-to-reach, vulnerable and other audience groups, operated by our partners in the private, public and third sectors. We know people are ambitious for Wales and we want to harness their enthusiasm, their ideas, their constructive challenge and their pragmatism as part of our collective effort. When we deliver together, we go faster and we achieve better results.
So, Dirprwy Lywydd, in summary, much has been done, but, as COP28 highlights to us, there is much left to do. The Paris climate agreement leaves us in no doubt of the need to ratchet up our ambition and our delivery to keep 1.5 degrees alive. It is more important than ever that everyone plays their part to help Wales transition fairly and equitably to a stronger, greener and more prosperous future. Diolch.
'camau cadarnhaol yng Nghymru, gyda ffocws i’w groesawu gan Weinidogion ar sgiliau, swyddi ac ymgysylltu â’r cyhoedd ar gyfer y cyfnod pontio Sero Net.'
Yn unol â'r degawd o weithredu rwyf wedi bod yn ei argymell ers i ni gyhoeddi ein cynllun datgarboneiddio presennol, Cymru Sero Net, nododd y Pwyllgor Newid Hinsawdd hefyd y byddai angen i ostyngiadau allyriadau gyflymu er mwyn sicrhau bod Cymru'n cyflawni ei chyllidebau carbon a'i thargedau sero net. Rwy'n argymell Aelodau nad ydynt eto wedi edrych trwy'r adroddiad i wneud hynny—mae'n nodi lle mae angen i ni weithio'n galetach a gwneud penderfyniadau llymach i sicrhau bod gweithredu a chyflawni yn cyd-fynd â rhethreg y Senedd hon.
Yn unol â Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, rhoddais ymateb i adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd gerbron y Senedd yr wythnos diwethaf. Mae'r ymateb hwnnw'n edrych yn ôl yn bennaf, gan fyfyrio ar gwmpas y cyfrifoldeb statudol. Mae'n adrodd stori am ymdrech gyfunol—er enghraifft, ein gwaith gydag awdurdodau lleol i ddatgarboneiddio gwastraff, eu fflydoedd ac i osod y sylfeini ar gyfer economi gylchol, a chreu Diwydiant Sero Net Cymru i hwyluso hyd yn oed mwy o gydweithio rhwng diwydiant, y Llywodraeth ac eraill, er mwyn galluogi diwydiant i leihau allyriadau a gwella cystadleurwydd.
Mae'r data diweddaraf a gyhoeddwyd yn dangos bod allyriadau Cymru 35 y cant yn is yn 2021 o'u cymharu ag allyriadau gwaelodlin y flwyddyn. Er bod hyn yn gynnydd, a rhaid rhoi'r clod dyledus i'r rhai sydd wedi gwneud hyn yn bosibl, mae llawer o ymdrech y cyfnod presennol yn ymwneud â gosod y cerrig sylfaen ar gyfer lleihau carbon yn y dyfodol ar y cyd. Nid yw'r ymdrechion hyn eto wedi trosi i'r data allyriadau, ac mae llawer, llawer mwy i'w wneud, gan y bydd gweithredu nawr yn cymryd amser i gyflawni gostyngiadau allyriadau gwirioneddol.
Mae COP28, sydd i fod i ddod i ben yn Dubai heddiw, yn dangos yr heriau byd-eang. Mae yna faterion diogelwch ynni, rhwystrau economaidd, rhwystrau gwleidyddol a llawer mwy i lywio drwyddynt. Mae Cymru, er yn genedl fach, yn parhau i chwarae ei rhan ar lwyfan y byd hwnnw. Rydym yn ymgysylltu â chenhedloedd o bob cwr o'r byd, gan rannu ein gwersi a dysgu eu rhai nhw. Mae Cymru wedi ymrwymo'n gadarn i ddiddymu tanwydd ffosil, a bydd yn parhau i hyrwyddo'r ymrwymiad hwn ar bob cyfle. Rwy'n falch iawn o adrodd bod y Beyond Oil and Gas Alliance, y mae Cymru yn aelod sefydlol ohoni, yn parhau i dyfu, ac roedd galwadau yn COP28 am gamau pellach ar danwydd ffosil yn uwch nag erioed. Felly, rwy'n obeithiol ynghylch y testun sydd i fod i ddod allan o drafodaethau COP28 pan fyddant yn dod i'w diwedd.
Tanlinellodd y gynhadledd yr angen i bawb chwarae eu rhan wrth fynd i'r afael â bygythiad dirfodol newid hinsawdd. Mae'n bosib bod Aelodau wedi darllen yn adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd am y rôl hanfodol i Lywodraeth y DU wrth fynd i'r afael ag allyriadau Cymru. Rydym yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i gymryd y camau sydd eu hangen arnom, megis ysgogi adnewyddu tai a datgarboneiddio ar raddfa genedlaethol, gan greu cytundeb hirdymor a thryloyw gyda phartneriaid diwydiannol i gymell datgarboneiddio, a rhoi trefn ar y grid.
Mae cydweithio yn hanfodol er mwyn i ni wireddu ein huchelgeisiau hinsawdd, ac yng Nghymru, rydym yn gweithio mewn partneriaeth gymdeithasol. Ar y llaw arall, nid oedd cyhoeddiadau hinsawdd y Prif Weinidog y DU ar 20 Medi yn awgrymu ysbryd o gydweithredu. Yn hytrach, roeddent yn hollol annisgwyl, ac nid wyf wedi derbyn unrhyw lefel o ddadansoddiad effaith gan Lywodraeth y DU, er gwaethaf ceisiadau dro ar ôl tro. Yn yr un modd, cododd y newyddion diweddar am Tata Steel fwy o gwestiynau nag atebion. Rydym eto i ddeall effaith unrhyw newidiadau ar y bobl a'r cymunedau sy'n debygol o ddioddef effaith y newidiadau hyn.
Ar y llaw arall, amlygwyd ein dull gweithredu yng Nghymru yn 'Cenhadaeth economaidd: blaenoriaethau ar gyfer economi gryfach' a gyhoeddwyd yn ddiweddar, ac mewn uwchgynhadledd ategol. Crëwyd y genhadaeth yn dilyn ymgysylltu â busnesau ac undebau llafur ynghylch sut y gall Llywodraeth Cymru sicrhau'r sicrwydd mwyaf posibl, sy'n hanfodol i hybu twf, lleihau anghydraddoldeb, a chreu'r amodau ar gyfer pontio teg a chadw mwy o werth yn economi Cymru. Mae cyhoeddi pecyn o ddogfennau sy'n ymwneud â'r cynllun masnachu allyriadau sydd ar fin digwydd yn dangos bod perthynas waith agosach yn bosibl, yn ffrwythlon, ac yn gallu creu newid ystyrlon i helpu datgarboneiddio. Rwy'n gobeithio dweud mwy am y rhain yn fuan.
Rwyf wedi sôn am yr effaith ar bobl sawl gwaith, ac yn briodol felly. Wrth i ni bontio i sero net, rhaid i ni sicrhau bod newid yn cael ei gynllunio'n effeithiol ac yn deg, nid yn unig amddiffyn diwydiannau a'u gweithwyr, ond eu cryfhau, datblygu sgiliau ar gyfer marchnadoedd yn y dyfodol, a sicrhau nad yw'r rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas yn cael eu beichio'n annheg â chostau newid. Mae tegwch wrth wraidd ein dull, a dyma pam mai pontio teg yw ein polisi cyntaf yn Sero Net Cymru.
Gan ddatblygu'r ymrwymiad hwnnw, yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Llywodraeth hon ymgynghoriad ar fframwaith pontio teg, sy'n dilyn galwad am dystiolaeth. Roeddem yn ddiolchgar iawn am y 115 cyfraniad gan sefydliadau, gan gynnwys busnes, y byd academaidd, sefydliadau'r trydydd sector, undebau llafur a grwpiau cymunedol. Mae'r ymatebion hyn wedi bod yn hanfodol wrth lywio ein fframwaith, sy'n gosod gweledigaeth ar y cyd o'r ffordd y gall Cymru gyflawni'r newidiadau sydd eu hangen ar gyfer sero net. Rydym bellach yn annog adborth ar y fframwaith hwn, sy'n dangos sut y gellir dod â chydgysylltu a chydlyniant i'n hymdrechion, ac mae'n darparu gwybodaeth ac arweiniad i'n helpu i ddatrys anghydraddoldebau presennol ac osgoi creu rhai newydd.
Dirprwy Lywydd, yr wythnos diwethaf gwelwyd pedwaredd Wythnos Hinsawdd Cymru, lle bu dros 2,000 o unigolion yn trafod agweddau ar y cwestiwn, 'Sut ydym yn mynd i'r afael â newid hinsawdd mewn ffordd deg?' Rydym wedi defnyddio'r sbardun hwn i ddod â'r ymgynghoriad ar bontio teg yn fyw ac rydym yn cefnogi dwsinau o sgyrsiau hinsawdd gyda grwpiau cynulleidfa lleol, anodd eu cyrraedd, agored i niwed a grwpiau cynulleidfa eraill, a weithredir gan ein partneriaid yn y sectorau preifat a chyhoeddus a'r trydydd sector. Rydym yn gwybod bod pobl yn uchelgeisiol dros Gymru ac rydym eisiau defnyddio eu brwdfrydedd, eu syniadau, eu her adeiladol a'u pragmatiaeth fel rhan o'n hymdrechion ar y cyd. Pan fyddwn yn cyflawni gyda'n gilydd, rydym yn mynd yn gyflymach ac yn cyflawni canlyniadau gwell.
Felly, Dirprwy Lywydd, i grynhoi, mae llawer wedi'i wneud, ond, fel mae COP28 yn ei amlygu, mae llawer ar ôl i'w wneud. Mae cytundeb hinsawdd Paris yn ein gadael ni heb unrhyw amheuaeth ynghylch yr angen i gadarnhau ein huchelgais a'n darpariaeth i gadw 1.5 gradd yn fyw. Mae'n bwysicach nag erioed bod pawb yn chwarae eu rhan i helpu Cymru i bontio'n deg ac yn gyfartal i ddyfodol cryfach, gwyrddach a mwy llewyrchus. Diolch.
I thank this Minister for this timely statement. With Wales Climate Week 2023 having just taken place and COP28 nearing its conclusion, once again, action on the climate crisis is near the top of the global agenda. I acknowledge that carbon budget 1 and the 2020 interim target have been met. However, the targets on net zero 2050 are fundamentally flawed. It is a major problem that the Welsh Government net zero 2050 target does not take into account emissions of goods imported from abroad. We saw recently the closure of the Ffos-y-fran mine, and this will now mean importing of less favourable coal from other countries many miles away. So, what this means is that, despite the rhetoric made here, there's going to be less productivity here, and it just makes us increase reliance on goods from other nations.
I am actually wanting to raise this with our own climate change committee, because we've had so many debates in the 12 years I've been here about being responsible in our approach to carbon zero, but that doesn't mean offloading it to some other country just to make us feel better.
So, for example, in the progress report, the CCC recommended, and I quote:
'Plant trees on 2% of farmland by 2025 while maintaining its primary use, rising to 5% by 2035, and extend hedgerows by 20% by 2035 and better manage existing hedgerows.'
Whilst I support the planting of trees in the right place, this cannot be at a cost to our agricultural productivity. You want to go even further than our committee have recommended, and have stated in your response to the report:
'Proposals to increase tree cover to 10% of each farm are a major focus for the development of the Sustainable Farming Scheme.'
I know farmers and farms, who, once you take that 10 per cent away from them, it may make them unviable to carry on with the agriculture. So, that has to be looked at again.
Another example—. Oh, I've mentioned that, haven't I, about the Ffos-y-fran. Ffos-y-fran was so important here in Wales, producing two thirds of the UK's coal. There is no denying that the UK economy does still need coal in this transition. And I think we've all got to be clear in our messaging about that. It's absolutely absurd that we're now in a situation where more coal will have to be imported from abroad, and also the impact on our steel making. So, will you review climate change policies so that they do include targets for reducing the reliance on goods imported from abroad? Will you also work with companies to ensure that we can be producing some of those things?
As it stands, the offsetting of footprints to other nations is not a just transition. I'm aware that senior officials went to represent Wales at COP28. Could I just ask, Minister, what made you believe, as the Minister here in Wales, that you wouldn't attend COP28? This has come to the fore again during the scrutiny of the Infrastructure (Wales) Bill, with calls from stakeholders again for a national marine plan, development plan, for Wales, more on a spatial basis. I agree with that, and that clear targets need to be set. We need to know the expansion of our salt marshes; we need to be improving carbon storage in sub-tidal sedimentary habitats; we need to see the restoration of intertidal and shallow sub-tidal habitats; we need to see shellfish restoration; we need to see more blue carbon and integrating renewable energy and marine nature recovery. I am really grateful to your team of officials who met with me last week, and I actually do believe you've got fantastic officers and officials within your department. I am still very concerned, though, about the planning side of our marine sea beds. So, whilst you've already agreed to looking at seagrass, with me, will you undertake a deep-dive into marine policy, with the aim of enhancing its contribution to our net zero 2050 goal?
And just on the just transitional framework consultation, it is a little bit underwhelming. Both of us know that existing legislation reinforces the need to ensure that decarbonisation and climate resilience work is carried out in a way that avoids creating or exacerbating inequalities. So, rather than using resources on a just transition framework, will you focus on delivering a credible all-Wales plan, be it on the land, be it on our sea beds, and also looking at our imports, because only then can we actually say that we're committed to a just transition agenda? Diolch. And don't tell me off.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad amserol hwn. Gydag Wythnos Hinsawdd Cymru 2023 newydd ddigwydd a COP28 yn dirwyn i ben, unwaith eto, mae gweithredu ar yr argyfwng hinsawdd yn agos at frig yr agenda fyd-eang. Rwy'n cydnabod bod cyllideb carbon 1 a tharged interim 2020 wedi'u cyrraedd. Fodd bynnag, mae'r targedau ar sero net 2050 yn sylfaenol ddiffygiol. Mae'n broblem fawr nad yw targed sero net 2050 Llywodraeth Cymru yn ystyried allyriadau nwyddau sy'n cael eu mewnforio o dramor. Gwelsom yn ddiweddar gau pwll glo Ffos-y-frân, a bydd hyn nawr yn golygu mewnforio glo llai ffafriol o wledydd eraill filltiroedd i ffwrdd. Felly, beth mae hyn yn ei olygu yw, er gwaethaf y rhethreg a geir yma, y bydd llai o gynhyrchiant yma, ac mae'n gwneud i ni gynyddu dibyniaeth ar nwyddau o wledydd eraill.
Rydw i wir eisiau codi hyn gyda'n pwyllgor newid hinsawdd ein hunain, oherwydd rydyn ni wedi cael cymaint o ddadleuon yn y 12 mlynedd rydw i wedi bod yma ynglŷn â bod yn gyfrifol yn ein dull o ymdrin â di-garbon, ond nid yw hynny'n golygu ei ddadlwytho i ryw wlad arall dim ond i wneud i ni deimlo'n well.
Felly, er enghraifft, yn yr adroddiad cynnydd, argymhellodd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, ac rwy'n dyfynnu:
'Plannu coed ar 2% o dir fferm erbyn 2025 tra'n cynnal ei brif ddefnydd, gan godi i 5% erbyn 2035, ac ymestyn perthi 20% erbyn 2035 a rheoli perthi presennol yn well.'
Er fy mod yn cefnogi plannu coed yn y lle iawn, ni all hyn fod ar draul ein cynhyrchiant amaethyddol. Rydych eisiau mynd hyd yn oed ymhellach nag y mae ein pwyllgor wedi'i argymell, ac rydych wedi nodi yn eich ymateb i'r adroddiad:
'Mae cynigion i gynyddu’r gorchudd coed i 10% o bob fferm yn ffocws pwysig ar gyfer datblygu’r Cynllun Ffermio Cynaliadwy.'
Rwy'n adnabod ffermwyr a ffermydd, a allai, unwaith y byddwch yn cymryd y 10 y cant hwnnw oddi wrthynt, ei gwneud hi'n anhyfyw iddynt barhau â'r amaethyddiaeth. Felly, mae'n rhaid edrych eto ar hynny.
Enghraifft arall—. O, dwi wedi sôn am hynny, onid ydw i, am Ffos-y-frân. Roedd Ffos-y-frân mor bwysig yma yng Nghymru, gan gynhyrchu dwy ran o dair o lo'r DU. Nid oes gwadu bod economi'r DU angen glo o hyd yn y cyfnod pontio hwn. Ac rwy'n credu bod yn rhaid i ni i gyd fod yn glir yn ein negeseuon am hynny. Mae'n hollol hurt ein bod bellach mewn sefyllfa lle bydd yn rhaid mewnforio mwy o lo o dramor, a hefyd yr effaith ar ein gwaith gwneud dur. Felly, a wnewch chi adolygu polisïau newid hinsawdd fel eu bod yn cynnwys targedau ar gyfer lleihau'r ddibyniaeth ar nwyddau sy'n cael eu mewnforio o dramor? A wnewch chi hefyd weithio gyda chwmnïau i sicrhau y gallwn fod yn cynhyrchu rhai o'r pethau hynny?
Fel y mae, nid yw gwrthbwyso olion traed i wledydd eraill yn bontio teg. Rwy'n ymwybodol fod uwch swyddogion wedi mynd i gynrychioli Cymru yn COP28. A gaf i ofyn, Gweinidog, beth wnaeth i chi gredu, fel y Gweinidog yma yng Nghymru, na fyddech chi'n mynychu COP28? Mae hyn wedi dod i'r amlwg eto yn ystod y gwaith o graffu ar y Bil Seilwaith (Cymru), gyda galwadau gan randdeiliaid unwaith eto am gynllun morol cenedlaethol, cynllun datblygu, i Gymru, yn fwy ar sail ofodol. Rwy'n cytuno â hynny, a bod angen gosod targedau clir. Mae angen i ni wybod beth yw ehangiad ein morfeydd heli; mae angen i ni fod yn gwella'r dull o storio carbon mewn cynefinoedd gwaddodol islanwol; mae angen i ni weld adfer cynefinoedd rhynglanwol ac islanwol bas; mae angen i ni weld pysgod cregyn yn cael eu hadfer; mae angen i ni weld mwy o garbon glas ac integreiddio ynni adnewyddadwy ac adfer natur forol. Rwy'n ddiolchgar iawn i'ch tîm o swyddogion a gyfarfu â mi yr wythnos diwethaf, ac rwyf wir yn credu bod gennych swyddogion gwych yn eich adran. Rwy'n dal i bryderu'n fawr am ochr gynllunio ein gwelyau morol. Felly, er eich bod eisoes wedi cytuno i edrych ar forwellt, gyda mi, a wnewch chi archwilio'n ddwfn i bolisi morol, gyda'r nod o wella ei gyfraniad at ein nod sero net 2050?
A dim ond ar yr ymgynghoriad fframwaith pontio teg, mae ychydig yn siomedig. Mae'r ddau ohonom yn gwybod bod y ddeddfwriaeth bresennol yn atgyfnerthu'r angen i sicrhau bod datgarboneiddio a gwaith cydnerthedd hinsawdd yn cael ei wneud mewn ffordd sy'n osgoi creu neu waethygu anghydraddoldebau. Felly, yn hytrach na defnyddio adnoddau ar fframwaith pontio teg, a wnewch chi ganolbwyntio ar gyflawni cynllun credadwy i Gymru gyfan, boed hynny ar y tir, boed ar ein gwelyau môr, a hefyd edrych ar ein mewnforion, oherwydd dim ond wedyn y gallwn ddweud ein bod wedi ymrwymo i agenda bontio teg? Diolch. A pheidiwch â dweud y drefn wrthyf.
Well, thank you, Janet. So, basically, just to summarise: you want to carry on mining coal; you don't like trees; you don't want a just transition, but you'd like us to go faster. I mean, dear me, where to start with that?
I don't know if you know this, but the Minister who's actually got a seat at the table at COP28 from the UK Government has been summoned home to vote in your ridiculous Rwanda nonsense. [Interruption.] That's how—. That's how much—. That's how much your Conservative Government puts on the existential climate crisis. [Interruption.] I don't have a seat at the negotiating table, Janet. We are part of the UK nation state, and the Minister who has a seat at that negotiating table has come home to shore up an unelected Prime Minister. Goodness me, I think that says all you need to know about the Tories' commitment to climate change.
Diolch yn fawr, Janet. Felly, yn y bôn, dim ond i grynhoi: rydych chi eisiau parhau i gloddio glo; nid ydych chi'n hoffi coed; nid ydych chi eisiau pontio teg, ond hoffech chi i ni fynd yn gyflymach. Bobl annwyl, lle ydw i'n dechrau dywedwch?
Nid wyf yn siŵr a ydych chi'n gwybod hyn, ond mae'r Gweinidog o Lywodraeth y DU sydd mewn gwirionedd â sedd wrth y bwrdd yn COP28 wedi cael ei alw adref i bleidleisio yn eich nonsens Rwanda chwerthinllyd. [Torri ar draws.] Dyna faint—. Dyna faint—. Dyna faint o bwys y mae eich Llywodraeth Geidwadol yn ei roi ar yr argyfwng hinsawdd dirfodol. [Torri ar draws.] Nid oes gennyf i sedd wrth y bwrdd trafod, Janet. Rydym yn rhan o genedl-wladwriaeth y DU, ac mae'r Gweinidog sydd â sedd wrth y bwrdd trafod hwnnw wedi dod adref i gynorthwyo Prif Weinidog anetholedig. O diar, rwy'n credu bod hynny'n dweud popeth sydd angen i chi ei wybod am ymrwymiad y Torïaid i newid hinsawdd.
Rwy'n gwerthfawrogi’r sylw sy'n cael ei roi i COP28. Roeddwn i'n hynod siomedig pan oeddem ni, yn gynharach y prynhawn yma, wedi clywed am beth sydd wedi digwydd, bod representative yr ynysoedd hyn wedi cael ei ddanfon, neu wedi penderfynu dod adref, neu fod y Llywodraeth wedi penderfynu ei ddanfon e adref. Mae e jest yn inexplicable y byddan nhw'n rhoi'r pwyslais ar rywbeth mor anghywir â hwnna.
Ond, mae yna reidrwydd, wrth gwrs, i gael trawsnewidiad teg yn y ffyrdd rŷn ni’n byw yng Nghymru. Rydych chi wedi dweud, wrth gwrs, Gweinidog, eich bod chi'n bwriadu cyhoeddi fframwaith ar drawsnewidiad teg erbyn 2024. Mae lot o bethau yma i'w croesawu. O ran y camau y bydd angen inni eu cymryd nawr, pa rai ydych chi'n meddwl fydd y rhai mwyaf heriol o ran isadeiledd, ond hefyd o ran perswadio'r cyhoedd i ddod gyda ni ar y newidiadau hynny? Pa rai ydych chi'n meddwl fydd yr her fwyaf?
Bydd methiant COP, os ydy COP nawr yn methu, bydd y methiant yna yn ergyd sylweddol, wrth gwrs, sydd yn tanlinellu pa mor rwystredig yw e bod dim mwy o bleidlais neu fwy o lais gennym ni yn y penderfyniadau hynny. Fel mae pethau’n sefyll, mae mwy o garbon deuocsid yn ein atmosffer, rŷn ni'n prysur gyflymu tuag at gynhesu i 1.5 gradd Celsius, mae’r adroddiad diweddaraf gan yr IPCC yn dangos pa mor ddifrifol anodd y bydd hi i’r byd aros o fewn terfyn 1.5 gradd C, oni bai bod newidiadau enfawr, toriadau enfawr yn ein hallyriadau nawr. Mae bodau dynol yn barod wedi achosi 1.1 gradd Celsius o gynhesu, sydd wedi arwain at lefelau’r môr yn codi, tywydd eithriadol, a phobl yn marw.
Mae dirfawr angen edrych ar ffyrdd o gyrraedd net zero erbyn 2035, a dwi'n croesawu'r ymrwymiad i edrych ar hyn fel rhan o'r cytundeb cydweithio. Ond, wrth gwrs, mae angen cynlluniau pendant. A allwch chi osod mas unrhyw fanylion rŷch chi'n gallu eu rhoi inni o ran cynlluniau am hyn: pa dargedau, pa bolisïau ŷch chi'n meddwl y bydd angen eu cymryd i gyrraedd y nod neu'r gôl mwy uchelgeisiol hwnnw? Efallai gallwch chi ymateb yn fyr i adroddiad Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru am ddatgarboneiddio ynni erbyn 2035.
Ond ar y pwnc o ynni cymunedol, rwy’n meddwl eich bod chi, yn y gorffennol hefyd, wedi sôn am yr angen i ehangu'r sector yna. Buaswn i’n hoffi clywed mwy am sut bydd y Llywodraeth yn gallu ymbweru cymunedau yng nghyd-destun penderfyniadau ar brosiectau ynni adnewyddol. Bydd y Bil isadeiledd yn gyfle pwysig i ni edrych ar hyn, felly pa amddiffyniadau all gael eu rhoi mewn lle i wneud yn siŵr bod cymunedau wir yn elwa, ac eto bod y cysylltiad yna rhwng y gymuned a'r prosiect yn un mae pobl yn gallu ei weld, yn gallu teimlo eu bod nhw'n rhan o'r peth?
Yn olaf, Gweinidog, sut bydd y Llywodraeth yma yng Nghymru yn ymateb i benderfyniadau'r Ceidwadwyr a Llafur hefyd yn San Steffan i wanhau eu hymrwymiadau hinsawdd? Sut bydd y Llywodraeth yng Nghymru yn sicrhau na fydd ein gwaith ni tuag at net zero yn cael ei danseilio gan y rhetoric gwag a’r polisïau pryderus sy’n dod o gyfeiriad Llundain? Bydd sgil effeithiau hynny yn wael iawn nid yn unig ar barodrwydd busnesau i wneud y newidiadau sydd angen eu gwneud, ond hefyd dwi'n meddwl o ran hyder y cyhoedd ac, efallai, iechyd meddwl ac ymateb pobl i ba mor barod ydyn nhw i fod yn rhan o newid, achos mae angen newid mawr.
I appreciate the attention being given to COP28. I was extremely disappointed when we heard, earlier this afternoon, about what's happened, that the representative from these isles has been sent, or had decided to come home, or that the Government had decided to call him home. It's just inexplicable that they would put the emphasis on something as wrong as that.
But there is a need to have that just transition in the way that we live in Wales. You've said, of course, Minister, that you intend to publish a framework for a just transition by 2024, and there are very many things to welcome there. However, in terms of the steps that we will need to take now on this issue, what steps do you believe will be most challenging in terms of infrastructure, but also in terms of persuading the public to come with us on the journey towards these changes? What will be most challenging in that regard?
The failure of COP, if COP does indeed now fail, that failure will be a major blow, of course, which underlines how frustrating it is that there is not more of a voice or a vote for us in those decisions. As things stand, there is more carbon dioxide in our atmosphere, we are hurtling towards global warming of 1.5 degrees Celsius, and the latest report by the IPCC demonstrates how difficult it will be to keep within the 1.5 degrees C limit, unless major changes are made, major cuts to our emissions now. Human beings have already caused a 1.1 degrees C increase in temperatures, which has seen sea levels rise, extreme weather conditions, and people dying.
We must look at ways of achieving net zero by 2035, and I welcome the commitment to look at that as part of the co-operation agreement. But, of course, we need to see specific plans on this. Will you outline any plans that you can share with us, including the plans and steps that you will take: what targets and policies will be needed to reach this more ambitious goal for 2035? Perhaps you could also respond briefly to the report by the Wales Centre for Public Policy on decarbonising energy by 2035 too.
But on the topic of community energy, I think you, in the past too, had mentioned the need to expand this sector. I’d like to hear more about how the Government will be able to empower communities in the context of decisions on renewable energy projects. The infrastructure Bill will be an important opportunity for us to to look at this, so what safeguards can be put in place to ensure that communities really do benefit, and that there is that engagement with the community and a connection with the project so that people can feel part of it?
And finally, Minister, how will the Government here in Wales respond to decisions made by the Conservatives and Labour too in Westminster to water down their climate commitments? How will the Government in Wales ensure that our efforts towards net zero won’t be undermined by the empty rhetoric and the concerning policies emanating from London? The impacts of that will be particularly serious not just in terms of the willingness of businesses to make the changes that are needed, but also the confidence of the public and also, perhaps, mental health and people's response to how willing they are to be part of change, because we do need great change.
Yes, diolch, Delyth, a wealth of things to just run through there. So, just on 2035, we've got the working group working very effectively. It's a very interesting group of people who are giving their time to us because they very much care about this existential crisis that we face, and they are absolutely front and centre looking at the just transition as part of that acceleration programme. It is just not good enough to decarbonise Tata Steel, for example, by announcing that you're going to put one arc furnace in there, make 12,000 people jobless, not consult with the unions at all, not work in social partnership and then walk off whistling, which is pretty much what the UK Government has done to our communities there. That doesn't even produce the right kind of steel to make sure that we get the global industry we need to put the Celtic sea into place.
What we should be doing, of course, is looking to decarbonise our excellent efficient steel industry in a way that allows them to produce onsite the steel necessary to produce the turbines for floating wind, which will produce a complete transformation in both the grid and the energy-producing capacity of Great Britain. The idea that you do that by continuing to explore for oil and gas, as this absolutely pathetic UK Government has decided to do, or to announce the opening of new coal mines, none of which will be operational for decades, is completely nonsensical. It wouldn't even make sense if they were actually owned by the British state, but of course they're just on the open market and will trade into the open market and just increase the number of fossil fuels. So, that is appalling.
By contrast, our policy is to make sure that we invest in that renewable industry, that we allow people transitioning out of the old industries to retrain and requalify. They are highly-qualified engineers and operatives. There will be a role for them in that new burgeoning industry. And the trick for us is to calibrate it so that we ramp those industries up at the same time as the old ones are ramped down.
I was very pleased to see the new announcement by the Crown Estate of the next tranche of gigawatts that they're announcing in the Celtic sea. We hope that that means that that's enough of a pipeline to unlock the investments in Welsh ports and in the steel industry itself to make Tata itself invest. We're in constant communication with the ports there. I met with the Celtic sea alliance only last week or the week before—my life is one long round of meetings; it might have been the week before that. I've met with the Crown Estate. The First Minister is meeting the Crown Estate on Monday next week to go through what that announcement means in terms of unlocking that investment.
So, instead of having knee-jerk reactions where you announce actually what was a substantial investment, but that causes real distress and unrest, is not a project for the future of what is a very efficient steel industry, and is actually a recipe for importing a whole load of ferrous material from elsewhere in the world. Instead of doing that, what you should do is have a long-term investment strategy for the industries that we need for our renewable future, that bring the wealth and prosperity that we need. That's the only way we're going to get to net zero by 2050, never mind faster.
We also need a revolution in everything else that we do. We need to help our agricultural sector to become able to farm the land in a way that I know they want to: that is respectful of both the culture and the biodiversity, and produces the food, but also the other ecosystem services that we need. Farmers do produce our food, but they also produce the ecosystem services on which we all depend. They literally produce the oxygen we breathe. So, we have to do this in harmony. And I think that is pretty much the answer to all of your questions, really. We need to pull our communities with us, we need to understand what their needs are on the ground, we need to help them assuage those needs in a way that’s both carbon neutral, net zero, and promotes a just transition and an economic future in a green economy that we can all buy into.
Oes, diolch, Delyth, digonedd o bethau i fynd trwyddynt yn y fan yna. Felly, dim ond ar 2035, mae gennym y gweithgor yn gweithio'n effeithiol iawn. Mae'n grŵp diddorol iawn o bobl sy'n rhoi o'u hamser i ni oherwydd eu bod yn poeni'n fawr am yr argyfwng dirfodol hwn sy'n ein hwynebu, ac maen nhw'n hollol flaengar yn edrych ar y pontio teg fel rhan o'r rhaglen gyflymu honno. Nid yw'n ddigon da i ddatgarboneiddio Tata Steel, er enghraifft, trwy gyhoeddi eich bod yn mynd i roi un ffwrnais arc i mewn yno, gwneud 12,000 o bobl yn ddi-waith, peidio ag ymgynghori â'r undebau o gwbl, peidio â gweithio mewn partneriaeth gymdeithasol ac yna cerdded oddi yno gan chwibanu, sef yr hyn y mae Llywodraeth y DU wedi'i wneud i'n cymunedau yno. Nid yw hynny'n cynhyrchu'r math cywir o ddur hyd yn oed i sicrhau ein bod yn cael y diwydiant byd-eang sydd ei angen arnom i roi'r môr Celtaidd ar waith.
Yr hyn y dylem fod yn ei wneud, wrth gwrs, yw datgarboneiddio ein diwydiant dur effeithlon rhagorol mewn ffordd sy'n caniatáu iddynt gynhyrchu'r dur sy'n angenrheidiol ar y safle i gynhyrchu'r tyrbinau ar gyfer gwynt arnofiol, a fydd yn cynhyrchu trawsnewidiad llwyr yn y grid a chapasiti cynhyrchu ynni Prydain Fawr. Mae'r syniad eich bod yn gwneud hynny drwy barhau i archwilio am olew a nwy, fel y mae'r Llywodraeth y DU gwbl sobor hon wedi penderfynu gwneud, neu i gyhoeddi bod pyllau glo newydd yn agor, na fydd yr un ohonynt yn weithredol am ddegawdau, yn gwbl afresymol. Ni fyddai hyd yn oed yn gwneud synnwyr pe baent yn eiddo i'r wladwriaeth Brydeinig mewn gwirionedd, ond wrth gwrs maen nhw ar y farchnad agored yn unig a byddant yn masnachu i'r farchnad agored a dim ond cynyddu nifer y tanwydd ffosil. Felly, mae hynny'n warthus.
Ar y llaw arall, ein polisi ni yw sicrhau ein bod yn buddsoddi yn y diwydiant adnewyddadwy hwnnw, ein bod yn caniatáu i bobl sy'n trosglwyddo o'r hen ddiwydiannau i ailhyfforddi ac ailgymhwyso. Maent yn beirianwyr a gweithredwyr cymwys iawn. Bydd rôl iddyn nhw yn y diwydiant newydd hwnnw sy'n tyfu. A'r gamp i ni yw ei raddnodi fel ein bod yn cynyddu'r diwydiannau hynny ar yr un pryd ag y mae'r hen rai yn cael eu cau i lawr.
Roeddwn yn falch iawn o weld y cyhoeddiad newydd gan Ystad y Goron am y gyfran nesaf o gigawatts y maent yn ei gyhoeddi yn y môr Celtaidd. Gobeithiwn fod hynny'n golygu bod honno'n ddigon o biblinell i ddatgloi'r buddsoddiadau ym mhorthladdoedd Cymru ac yn y diwydiant dur ei hun i wneud Tata ei hun fuddsoddi. Rydym yn cyfathrebu'n gyson â'r porthladdoedd yno. Dim ond yr wythnos diwethaf y cyfarfûm â chynghrair y môr Celtaidd neu'r wythnos gynt—mae fy mywyd yn un cylch hir o gyfarfodydd; gallai fod wedi digwydd yr wythnos cyn hynny. Rwyf wedi cwrdd ag Ystad y Goron. Mae'r Prif Weinidog yn cwrdd ag Ystad y Goron ddydd Llun yr wythnos nesaf i fynd drwy'r hyn y mae'r cyhoeddiad hwnnw'n ei olygu o ran datgloi'r buddsoddiad hwnnw.
Felly, yn hytrach na chael adweithiau sydyn lle rydych chi'n cyhoeddi mewn gwirionedd yr hyn a oedd yn fuddsoddiad sylweddol, ond mae hynny'n achosi trallod ac aflonyddwch go iawn, nid yw'n brosiect ar gyfer dyfodol yr hyn sy'n ddiwydiant dur effeithlon iawn, ac mewn gwirionedd mae'n paratoi'r ffordd ar gyfer mewnforio llwyth o ddeunydd fferrus o fannau eraill yn y byd. Yn hytrach na gwneud hynny, yr hyn y dylech ei wneud yw cael strategaeth fuddsoddi hirdymor ar gyfer y diwydiannau sydd eu hangen arnom ar gyfer ein dyfodol adnewyddadwy, sy'n dod â'r cyfoeth a'r ffyniant sydd ei angen arnom. Dyna'r unig ffordd rydyn ni'n mynd i gyrraedd sero net erbyn 2050, heb sôn am gyflymach.
Mae arnom hefyd angen chwyldro ym mhopeth arall a wnawn. Mae angen i ni helpu ein sector amaethyddol i allu ffermio'r tir mewn ffordd y gwn eu bod eisiau gwneud hynny: mae hynny'n parchu'r diwylliant a'r fioamrywiaeth, ac yn cynhyrchu'r bwyd, ond hefyd y gwasanaethau ecosystem eraill sydd eu hangen arnom. Mae ffermwyr yn cynhyrchu ein bwyd, ond maent hefyd yn cynhyrchu'r gwasanaethau ecosystem yr ydym i gyd yn dibynnu arnynt. Maent yn llythrennol yn cynhyrchu'r ocsigen rydyn ni'n ei anadlu. Felly, mae'n rhaid i ni wneud hyn mewn cytgord. Rwy'n credu mai dyna'r ateb i'ch holl gwestiynau, mewn gwirionedd. Mae angen i ni dynnu ein cymunedau gyda ni, mae angen i ni ddeall beth yw eu hanghenion ar lawr gwlad, mae angen i ni eu helpu i dybio'r anghenion hynny mewn ffordd sy'n garbon niwtral, sero net, ac sy'n hyrwyddo pontio teg a dyfodol economaidd mewn economi werdd y gallwn ni i gyd ei chefnogi.
We need to start by keeping all fossil fuels in the ground. That’s not just coal; it’s oil, it’s gas. That’s obviously No. 1, but unfortunately COP seems to have been taken over by a lot of these fossil fuel interests, which is why we’re making such slow progress. Whatever compensation we’re paying for loss and damage that the industrialised world has done must not include the over-endowed oil interests, who have been a principal cause of the parlous state of our warming world.
You speak well, Minister, about the need to mobilise housing renovation, which we are not getting from the UK Government. Instead, we’re just allowing the six big house builders to continue to build unambitious housing, which is building to very low standards that we’re going to have to retrofit in the future.
I also am very concerned about the industries that we need to nurture and help in their decarbonisation, and if we set the licensing terms for the Celtic sea so low that nobody wants to bid for them, we’re clearly not going to be able to deliver the alternative energies that the steel industry needs in order to decarbonise. So, we have to hope that in future we have a Government that is ambitious about this, because it’s a completely circular argument.
I just want to ask you about the need to decarbonise our food, because it is the single biggest carbon emission from individual households. Yes, of course we need to reduce our food waste, and also I agree—
Mae angen i ni ddechrau drwy gadw pob tanwydd ffosil yn y ddaear. Nid glo yn unig yw hynny; mae'n olew, mae'n nwy. Mae'n amlwg mai Rhif 1 yw hynny, ond yn anffodus mae'n ymddangos bod COP wedi cael ei gymryd drosodd gan lawer o'r buddiannau tanwydd ffosil hyn, a dyna pam rydyn ni'n gwneud cynnydd mor araf. Ni ddylai unrhyw iawndal yr ydym yn ei dalu am golled a difrod y mae'r byd diwydiannol wedi'i wneud gynnwys y buddiannau olew sydd wedi'u gwaddoli'n ormodol, sydd wedi bod yn brif achos cyflwr enbyd ein byd sy'n cynhesu.
Rydych chi'n siarad yn dda, Gweinidog, am yr angen i ysgogi adnewyddu tai, nad ydym yn ei gael gan Lywodraeth y DU. Yn hytrach, rydym yn caniatáu i'r chwe chwmni adeiladu mawr barhau i adeiladu tai anuchelgeisiol, sy'n adeiladu i safonau isel iawn y bydd yn rhaid i ni eu hôl-osod yn y dyfodol.
Rwyf hefyd yn bryderus iawn am y diwydiannau y mae angen i ni eu meithrin a'u helpu wrth iddyn nhw ddatgarboneiddio, ac os ydym yn gosod y telerau trwyddedu ar gyfer y môr Celtaidd mor isel fel nad oes neb eisiau gwneud cais amdanynt, mae'n amlwg na fyddwn yn gallu cyflawni'r egni amgen sydd ei angen ar y diwydiant dur er mwyn datgarboneiddio. Felly, mae'n rhaid i ni obeithio yn y dyfodol fod gennym Lywodraeth sy'n uchelgeisiol ynghylch hyn, oherwydd mae'n ddadl gwbl gylchol.
Rwyf eisiau gofyn i chi am yr angen i ddatgarboneiddio ein bwyd, oherwydd dyma'r allyriadau carbon unigol mwyaf o aelwydydd unigol. Oes, wrth gwrs mae angen i ni leihau ein gwastraff bwyd, a hefyd rwy'n cytuno—
You need to conclude, Jenny, please.
Rhaid i chi orffen, Jenny, os gwelwch yn dda.
We need to reduce our reliance on goods imported from abroad, but there's a massive deficit on food vegetable production. I know that agriculture is not in your portfolio, but nevertheless there's very little in your response to the Climate Change Committee's report on how we're going to ensure that the sustainable farming scheme is actually going to be focused absolutely on ensuring that we decarbonise all the food that we eat.
Mae angen i ni leihau ein dibyniaeth ar nwyddau sy'n cael eu mewnforio o dramor, ond mae diffyg enfawr ar gynhyrchu llysiau. Rwy'n gwybod nad yw amaethyddiaeth yn eich portffolio, ond serch hynny ychydig iawn sydd yn eich ymateb i adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd ar sut rydyn ni'n mynd i sicrhau bod y cynllun ffermio cynaliadwy yn mynd i ganolbwyntio'n llwyr ar sicrhau ein bod yn datgarboneiddio'r holl fwyd rydyn ni'n ei fwyta.
Yes, thank you, Jenny. So, there are a couple of issues there. On the house building point, there are two points there. The UK Government still insists on charging VAT on house renovations, including renovations to decarbonise, whereas new build doesn’t have VAT, so that tells you worlds about what they’re actually trying to achieve. That could be changed with the stroke of a pen and would make an enormous difference to the amount of money that people have to pay to decarbonise the existing housing stock, including social landlords as well. So, that’s a real issue there. There’s also a whole series of issues around the difference between the planning systems in Wales and England, which is becoming really extreme, as are the building regulation issues. We don’t have any problem attracting house builders here. Despite the earlier rhetoric when they said they wouldn’t come, in fact that hasn’t been the case at all. So, they adjust easily. We’ve allowed our social landlords to buy off plan, which means that small companies, if they build to the DQR—the design quality requirements—we allow our social landlords to buy off plan, and it has brought the whole industry up, as you’d expect. So, there are plans afoot there, but it really needs to be UK wide to have a real effect.
On the decarbonisation of industry, we worked closely with all four Governments of the UK in the emissions trading scheme, and we’re now looking at a carbon pricing mechanism, a broader pricing mechanism. It’s all very well for the Conservatives to say they don’t like importing things, but we actually import an enormous amount of our industrial material, which we could produce very easily at home if we recalibrated the way that we do our industry. That just simply hasn’t been done.
The emissions trading scheme, though, will drive change, and we did that in close association with people like Valero, Tata Steel—I had a number of meetings, as did Vaughan Gething, on that. Obviously, this is difficult, isn’t it? They need to decarbonise, so there are free allowances, but those free allowances will decline as the industry is enabled to decarbonise. We have to drive that change to get to where we want to be. We have to make sure that those industries are producing the necessary goods and services to get the next revolution under way, so, for the floating wind in the Celtic sea.
The failure of the contract for difference on the floating wind was just the most extraordinary failure of the UK Government. Amongst a litany of failures, that was the most extraordinary failure. Not a single bidder into that process, because so rapacious were they in trying to get a quick buck that they couldn't see the need to help a nascent industry start here instead of elsewhere in the world.
And then, just on the decarbonisation of food, actually, the Wales Net Zero 2035 Challenge Group that Jane Davidson chairs looked at food as one of its first challenges, and we're expecting the report very soon. That will play into both our community food strategy and to the consultation on the sustainable farming scheme.
Diolch yn fawr, Jenny. Felly, mae yna gwpl o faterion fan yna. Ar y pwynt adeiladu tai, mae dau bwynt yna. Mae Llywodraeth y DU yn dal i fynnu codi TAW ar adnewyddu tai, gan gynnwys adnewyddiadau i ddatgarboneiddio, tra bod dim TAW ar adeiladu o'r newydd, felly mae hynny'n dweud cyfrolau am yr hyn maen nhw'n ceisio'i gyflawni mewn gwirionedd. Gellid newid hynny yn rhwydd a byddai'n gwneud gwahaniaeth enfawr i faint o arian y mae'n rhaid i bobl ei dalu i ddatgarboneiddio'r stoc dai bresennol, gan gynnwys landlordiaid cymdeithasol hefyd. Felly, mae hynny'n fater go iawn. Mae yna hefyd gyfres gyfan o faterion ynghylch y gwahaniaeth rhwng y systemau cynllunio yng Nghymru a Lloegr, sy'n mynd yn eithafol iawn, yn ogystal â'r materion rheoleiddio adeiladu. Nid oes gennym unrhyw broblem denu adeiladwyr tai yma. Er gwaethaf y rhethreg gynharach pan ddywedon nhw na fydden nhw'n dod, mewn gwirionedd nid yw hynny wedi bod yn wir o gwbl. Felly, maent yn addasu'n hawdd. Rydyn ni wedi caniatáu i'n landlordiaid cymdeithasol brynu oddi ar y cynllun, sy'n golygu bod cwmnïau bach, os ydyn nhw'n adeiladu i'r GAD—y gofynion ansawdd datblygu—rydyn ni'n caniatáu i'n landlordiaid cymdeithasol brynu oddi ar y cynllun, ac mae wedi codi'r diwydiant cyfan, fel y byddech chi'n ei ddisgwyl. Felly, mae cynlluniau ar droed yno, ond mae gwir angen iddo fod ledled y DU i gael effaith wirioneddol.
O ran datgarboneiddio diwydiant, buom yn gweithio'n agos gyda phob un o bedair Llywodraeth y DU yn y cynllun masnachu allyriadau, ac rydym bellach yn edrych ar fecanwaith prisio carbon, mecanwaith prisio ehangach. Mae'n ddigon hawdd i'r Ceidwadwyr ddweud nad ydyn nhw'n hoffi mewnforio pethau, ond rydyn ni mewn gwirionedd yn mewnforio llawer iawn o'n deunydd diwydiannol, y gallem ei gynhyrchu'n hawdd iawn gartref pe baem yn ail-raddnodi'r ffordd yr ydym yn gwneud ein diwydiant. Yn syml, nid yw hyn wedi'i wneud.
Bydd y cynllun masnachu allyriadau, serch hynny, yn sbarduno newid, a gwnaethom hynny mewn cysylltiad agos â phobl fel Valero, Tata Steel—cefais nifer o gyfarfodydd, fel y gwnaeth Vaughan Gething, ar hynny. Yn amlwg, mae hynny'n anodd, onid yw? Mae angen iddynt ddatgarboneiddio, felly mae lwfansau am ddim, ond bydd y lwfansau am ddim hynny'n dirywio wrth i'r diwydiant gael ei alluogi i ddatgarboneiddio. Mae'n rhaid i ni ysgogi'r newid hwnnw i gyrraedd lle rydym eisiau bod. Mae'n rhaid i ni sicrhau bod y diwydiannau hynny'n cynhyrchu'r nwyddau a'r gwasanaethau angenrheidiol i gychwyn y chwyldro nesaf, felly, ar gyfer gwynt arnofiol yn y môr Celtaidd.
Methiant y contract ar gyfer gwahaniaeth ar y gwynt arnofiol oedd methiant mwyaf rhyfeddol Llywodraeth y DU. Ymhlith cyfres o fethiannau, dyna'r methiant mwyaf rhyfeddol. Dim un cynigydd yn y broses honno, oherwydd yr oeddent mor wancus i geisio cael arian cyflym fel na allent weld yr angen i helpu diwydiant eginol i ddechrau yma yn hytrach nag mewn mannau eraill yn y byd.
Ac yna, ar ddatgarboneiddio bwyd, mewn gwirionedd, roedd Grŵp Her Sero Net Cymru 2035 y mae Jane Davidson yn ei gadeirio yn edrych ar fwyd fel un o'i heriau cyntaf, ac rydym yn disgwyl yr adroddiad yn fuan iawn. Bydd hynny'n cyfrannu at ein strategaeth bwyd cymunedol ac i'r ymgynghoriad ar y cynllun ffermio cynaliadwy.
We've learnt this afternoon that the UK Minister responsible for COP28 has actually left the discussions for London, leaving his civil servants to complete those negotiations at a very fraught moment in his absence. He's returning, of course, to try and bail out Rishi Sunak and the UK Government, and it's clearly a farcical and chaotic set of circumstances. It's a dereliction of the UK Government's international responsibilities. And, of course, the UK Government Minister is Wales's voice in these discussions, but now, obviously, we're no longer properly there to be heard in these negotiations. So, do you share my disappointment at the UK Government Minister's departure from these discussions, and do you agree with me that Wales, in future, should be represented in our own right in these negotiations and not have to depend on a failed and discredited UK Government?
Rydym wedi dysgu y prynhawn yma fod Gweinidog y DU sy'n gyfrifol am COP28 wedi gadael y trafodaethau am Lundain, mewn gwirionedd, gan adael ei weision sifil i gwblhau'r trafodaethau hynny ar adeg fregus iawn yn ei absenoldeb. Mae'n dychwelyd, wrth gwrs, i geisio achub croen Rishi Sunak a Llywodraeth y DU, ac mae'n amlwg ei bod yn set o amgylchiadau chwerthinllyd ac anhrefnus. Mae'n esgeuluso’n llwyr gyfrifoldebau rhyngwladol Llywodraeth y DU. Ac, wrth gwrs, Gweinidog Llywodraeth y DU yw llais Cymru yn y trafodaethau hyn, ond nawr, yn amlwg, dydyn ni ddim bellach yno yn briodol i gael ein clywed yn y trafodaethau hyn. Felly, a ydych chi'n rhannu fy siom ynghylch ymadawiad Gweinidog Llywodraeth y DU o'r trafodaethau hyn, ac a ydych chi'n cytuno â mi y dylai Cymru, yn y dyfodol, gael ei chynrychioli yn ein rhinwedd ein hunain yn y trafodaethau hyn a pheidio â gorfod dibynnu ar Lywodraeth y DU sydd wedi methu ac sy'n dwyn anfri?
I do absolutely share your disappointment, Llyr. The idea that it's more important to shore up the kind of nonsense that we've got going on in the UK Parliament than it is to have a voice at the table of one of the existential crises—well, the existential crisis—of our time is just absolutely extraordinary.
Wales does have a sort of voice there, because we belong to the Under2 Coalition and to ICLEI, the international co-operation of what are very unsnappily called sub-national, regional and city governments—not snappy, but effective all the same. It covers about two-thirds of the world's population and it has a voice. So, our voice is very loud inside that coalition, I'm pleased to say—louder inside that coalition than it is actually in the UK delegation. So that's interesting in itself.
We don't know yet what the COP process is going to produce, with the voices of nations like Tuvalu who are literally disappearing under the waves, the heartfelt plea to phase out fossil fuels as fast as we can and to move to a world that isn't heating so that our polar ice caps are melting at the most alarming rate.
I don't know, Dirprwy Lywydd, whether you've watched any of the most recent Attenborough series, but it is a very hard watch. You really do have your heart in your hands as you watch the decline of the natural world and what we could still do—that's the point, that's the message—what can still be done to stop that happening. All you need is for people to just wake up and understand that together we could still stop this appalling existential crisis. It is literally the planet on which we all depend for survival, and yet we have a Government—our own Government, extraordinarily—thinking it's more important to make a quick buck out of oil that they don't even control.
Rwy'n rhannu eich siom yn llwyr, Llŷr. Mae'r syniad ei bod hi'n bwysicach ategu'r math o nonsens sydd gyda ni yn mynd ymlaen yn Senedd y DU nag yw bod â llais wrth fwrdd un o'r argyfyngau dirfodol—wel, yr argyfwng dirfodol—o'n cyfnod ni wir yn gwbl ryfeddol.
Mae gan Gymru ryw fath o lais yno, oherwydd ein bod yn perthyn i'r Cynghrair Dan2 ac i ICLEI, y cydweithrediad rhyngwladol a elwir yn anfachog iawn yn llywodraethau is-genedlaethol, rhanbarthol a dinasoedd—ddim yn fachog, ond effeithiol yr un fath. Mae'n cwmpasu tua dwy ran o dair o boblogaeth y byd ac mae ganddo lais. Felly, mae ein llais yn uchel iawn y tu mewn i'r cynghrair hwnnw, rwy'n falch o ddweud—yn uwch y tu mewn i'r cynghrair hwnnw nag ydyw, mewn gwirionedd, yng nghynrychiolaeth y DU. Felly, mae hynny'n ddiddorol ynddo'i hun.
Dydyn ni ddim yn gwybod eto beth fydd y broses COP yn ei gynhyrchu, gyda lleisiau cenhedloedd fel Tuvalu sy'n llythrennol yn diflannu o dan y tonnau, yr apêl o'r galon i ddileu tanwydd ffosil mor gyflym ag y gallwn ni ac i symud i fyd nad yw'n cynhesu fel bod ein capiau iâ pegynol yn toddi ar y gyfradd frawychus iawn.
Dydw i ddim yn gwybod, Dirprwy Lywydd, a ydych chi wedi gwylio unrhyw ran o'r gyfres Attenborough ddiweddaraf, ond mae'n anodd iawn i'w gwylio. Mae gennych chi eich calon yn eich dwylo wrth i chi wylio dirywiad y byd naturiol a'r hyn y gallem ni ei wneud o hyd—dyna'r pwynt, dyna'r neges—yr hyn y gellir ei wneud o hyd i atal hynny rhag digwydd. Y cyfan sydd ei angen arnoch yw i bobl ddeffro a deall y gallem ni gyda'n gilydd atal yr argyfwng dirfodol echrydus hwn. Yn llythrennol, dyma'r blaned yr ydym ni i gyd yn dibynnu arni i oroesi, ac eto mae gennym Lywodraeth—ein Llywodraeth ni ein hunain, yn rhyfeddol—yn meddwl ei bod yn bwysicach gwneud arian cyflym allan o olew nad ydyn nhw hyd yn oed yn ei reoli.
Ac yn olaf, Carolyn Thomas.
And finally, Carolyn Thomas.
Thank you. On Saturday, I joined the North West Wales Climate Action Group. It was a youth-led event called 'We rise for our future'. And thank you, Minister, for receiving cards from them earlier, where they put their climate change messages inside. They were really pleased to have that photograph. One young person raised that, 'People expect us to correct the mistakes made by them when we're older', but they're concerned that there isn't enough time.
I've been watching that Attenborough programme, Planet Earth III, and I've been really worried that in 20 years we could lose our coral reefs, that many species will be extinct in just 20 to 30 years, and we'll lose low-lying communities. So, I was going to give you the opportunity, actually, to just say how serious it is for those climate deniers. Because I believe we need to act now and we can't just live for the present with fossil fuels. We need to act now for the future of our planet. Thank you.
Diolch. Ddydd Sadwrn, ymunais â Grŵp Gweithredu ar Hinsawdd gogledd-orllewin Cymru. Roedd yn ddigwyddiad dan arweiniad pobl ifanc o'r enw 'We rise for our future'. A diolch, Gweinidog, am dderbyn cardiau ganddyn nhw yn gynharach, lle maen nhw yn rhoi eu negeseuon newid hinsawdd y tu mewn. Roedden nhw'n falch iawn o gael y llun hwnnw. Dywedodd un person ifanc, 'Mae pobl yn disgwyl i ni gywiro'r camgymeriadau a wnaed ganddyn nhw pan fyddwn ni'n hŷn', ond maen nhw'n poeni nad oes digon o amser.
Rwyf wedi bod yn gwylio'r rhaglen Attenborough honno, Planet Earth III, ac rwyf wedi bod yn poeni'n arw y gallem ni golli ein riffiau cwrel mewn 20 mlynedd, y bydd llawer o rywogaethau yn diflannu mewn dim ond 20 i 30 mlynedd, a byddwn yn colli cymunedau tir isel. Felly, roeddwn i'n mynd i roi'r cyfle i chi, mewn gwirionedd, ddweud pa mor ddifrifol yw hi i'r gwadwyr hinsawdd hynny. Oherwydd rwy'n credu bod angen i ni weithredu nawr ac ni allwn fyw am y presennol gyda thanwydd ffosil yn unig. Mae angen i ni weithredu nawr er mwyn dyfodol ein planed. Diolch.
I couldn't agree more, Carolyn. And thank you very much for delivering the cards. I've had a read of them and they're very interesting. I was delighted to pick them up. The one that most struck me was one from a 10-year-old that said, 'Dear Minister, please go faster'. I mean, really, that's what it's about, isn't it? 'For God's sake, get on with it', you know, 'Hurry up'. The subject of our First Minister's last conference speech, actually, was 'hurry up'. And that's what we need to do. We need to hurry up, and to do that we all have to play our part in that.
We each have many hats. We're privileged here to be democratic representatives of the communities that we come from, but we have other hats, don't we? We have family hats. We have employee hats. We have local community hats. In each one of those hats, we can seek to persuade people that the small actions that they take, or indeed the bigger actions that they take, really do have a significant impact.
Here in Wales, we have the living proof of that in our recycling. It may seem like a small thing, and there is lots of cynicism out there, but I can tell you categorically that we have firms coming to Wales with hundreds and hundreds of jobs, who want that recyclate. We recycle it here in Wales. They turn it back into materials that did not require oil and gas to be extracted from the ground, or coal or anything else. They use that recyclate material to turn them back into the goods that we all want, right here in Wales, with local jobs and local skills.
That's why we do the recycling. We do the recycling to stop the virgin materials having to still be taken from the earth, and to keep the other materials in use, all the way through. That hierarchy—reuse, reduce, recycle—is where we should be going. I always say this to the children. When I went out to COP15, the biodiversity COP out in Canada, there was a representative there of the Cree nation. She was very powerful indeed. She said that, in their culture, the thing that they most seek is to have been a good ancestor. That's what we all should be, isn't it? We owe it to our children and our grandchildren to be the best ancestors that we can be. And we do that by making sure that the planet that we all share is fit for habitation.
Allwn i ddim cytuno yn fwy, Carolyn. A diolch yn fawr iawn am ddanfon y cardiau. Rwyf wedi darllen llawer ohonyn nhw ac maen nhw'n ddiddorol iawn. Roeddwn i'n falch iawn o'u casglu. Yr un wnaeth fy nharo fwyaf oedd un gan blentyn 10 oed a ddywedodd, 'Annwyl Gweinidog, ewch yn gynt os gwelwch yn dda'. Hynny yw, mewn gwirionedd, dyna beth mae amdano, onid ydyw? 'Er mwyn Duw, bwrwch ymlaen ag ef', wyddoch chi, 'Brysiwch'. Pwnc araith gynhadledd ddiwethaf Prif Weinidog Cymru, mewn gwirionedd, oedd 'brysiwch'. A dyna beth y mae angen i ni ei wneud. Mae angen i ni frysio, ac i wneud hynny mae'n rhaid i ni i gyd chwarae ein rhan.
Mae gan bob un ohonom lawer o hetiau. Rydym yn freintiedig yma i fod yn gynrychiolwyr democrataidd o'r cymunedau yr ydym yn dod ohonynt, ond mae gennym hetiau eraill, onid oes? Mae gennym hetiau teuluol. Mae gennym hetiau gweithwyr. Mae gennym hetiau cymunedol lleol. Ym mhob un o'r hetiau hynny, gallwn geisio dwyn perswâd ar bobl bod y camau bach maen nhw'n eu cymryd, neu'n wir y camau mwy maen nhw'n eu cymryd, yn cael effaith sylweddol.
Yma yng Nghymru, mae gennym ni y prawf byw o hynny yn ein hailgylchu. Efallai ei fod yn ymddangos fel peth bach, ac mae llawer o sinigiaeth allan yna, ond gallaf ddweud yn bendant wrthych chi fod gennym gwmnïau yn dod i Gymru gyda channoedd a channoedd o swyddi, sydd eisiau cael y deunydd ailgylchu hwnnw. Rydym yn ei ailgylchu yma yng Nghymru. Maen nhw'n ei droi'n ôl yn ddeunyddiau nad oedd yn galw am dynnu olew a nwy o'r ddaear, na glo na dim byd arall. Maen nhw'n defnyddio'r deunydd ailgylchu hwnnw i'w troi yn ôl i'r nwyddau yr ydym ni i gyd eu heisiau, yma yng Nghymru, gyda swyddi lleol a sgiliau lleol.
Dyna pam rydyn ni'n ailgylchu. Rydyn ni'n gwneud yr ailgylchu i atal y deunyddiau crai rhag gorfod cael eu cymryd o hyd o'r ddaear, ac i gadw'r deunyddiau eraill mewn defnydd, yr holl ffordd. Yr hierarchaeth honno—ailddefnyddio, lleihau, ailgylchu—yw'r cyfeiriad y dylem ni fod yn mynd iddo. Rwy'n dweud hyn bob amser wrth y plant. Pan es i allan i COP15, y COP bioamrywiaeth allan yng Nghanada, roedd yna gynrychiolydd yno o genedl Cree. Roedd hi'n bwerus iawn, wir. Dywedodd, yn eu diwylliant nhw, mai'r peth maen nhw'n ei geisio fwyaf yw bod wedi bod yn hynafiad da. Dyna beth y dylai pob un ohonom fod, on'd e? Mae arnom ddyled i'n plant a'n hwyrion i fod yr hynafiaid gorau y gallwn fod. Ac rydyn ni'n gwneud hynny trwy sicrhau bod y blaned rydyn ni i gyd yn ei rhannu yn addas i'w phreswylio.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Mae eitem 6 wedi'i dynnu yn ôl.
Item 6 has been withdrawn.
Eitem 7 yw datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: trefniadau uwchgyfeirio ac ymyrraeth ar gyfer gwasanaethau mamolaeth a newyddenedigol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe. Galwaf ar y Gweinidog, Eluned Morgan.
We move on to item 7, which is a statement by the Minister for Health and Social Services: escalation and intervention arrangements for maternity and neonatal services in Swansea Bay University Health Board. I call on the Minister, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Earlier today, Swansea Bay University Health Board announced that it had commissioned an independent review of its maternity and neonatal services. I welcome this announcement. This is the correct approach for the health board to provide assurance about its services, and we in the Welsh Government will work closely with the health board over the coming months to ensure that any identified learning is taken forward and immediate actions are escalated as needed.
I have been informed that Healthcare Inspectorate Wales will, later this week, be publishing its final report following the unannounced inspection of the maternity services at Singleton Hospital, undertaken in September. As Members are aware, HIW has already escalated a number of immediate assurance areas to the health board, and I know that the health board has submitted its improvement plan, which will be published alongside the HIW report on Friday. It's important that the health board robustly address these issues.
I am of the view that some focused help and support is needed to ensure that the health board delivers the necessary improvements. As a result, I am today announcing some immediate action to support the health board in strengthening its services while the independent review is conducted. Welsh Government officials, through enhanced monitoring, will work with the health board to support them in delivering the actions and improvements required.
Welsh Government officials have been working with the health board over the past 12 months to provide support and challenge around emerging issues and existing concerns. Assurance has been sought and scrutiny provided through the integrated quality, planning and delivery and joint executive team meeting arrangements, as well as through specific site visits and other assurance mechanisms. This has allowed us to make an assessment of the services. This information has been shared with the health board, so that further clarity and assurance could be provided.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Yn gynharach heddiw, cyhoeddodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe ei fod wedi comisiynu adolygiad annibynnol o'i wasanaethau mamolaeth a newyddenedigol. Rwy'n croesawu'r cyhoeddiad hwn. Dyma'r dull gweithredu cywir er mwyn i'r bwrdd iechyd roi sicrwydd am ei wasanaethau, a byddwn ni yn Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda'r bwrdd iechyd dros y misoedd nesaf i sicrhau bod unrhyw ddysgu a nodwyd yn cael ei ddatblygu a bod camau gweithredu ar unwaith yn cael eu cynyddu yn ôl yr angen.
Rwyf wedi cael gwybod y bydd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, yn ddiweddarach yr wythnos hon, yn cyhoeddi ei hadroddiad terfynol yn dilyn yr arolygiad dirybudd o'r gwasanaethau mamolaeth yn Ysbyty Singleton, a gynhaliwyd ym mis Medi. Fel y gŵyr yr Aelodau, mae AGIC eisoes wedi uwchgyfeirio nifer o feysydd sicrwydd uniongyrchol i'r bwrdd iechyd, a gwn fod y bwrdd iechyd wedi cyflwyno ei gynllun gwella, a fydd yn cael ei gyhoeddi ochr yn ochr ag adroddiad AGIC ddydd Gwener. Mae'n bwysig bod y bwrdd iechyd yn mynd i'r afael â'r materion hyn yn gadarn.
Rwyf o'r farn bod angen rhywfaint o gymorth a chefnogaeth benodol i sicrhau bod y bwrdd iechyd yn cyflawni'r gwelliannau angenrheidiol. O ganlyniad, rwyf heddiw'n cyhoeddi rhai camau ar unwaith i gefnogi'r bwrdd iechyd i gryfhau ei wasanaethau tra bod yr adolygiad annibynnol yn cael ei gynnal. Bydd swyddogion Llywodraeth Cymru, drwy fonitro gwell, yn gweithio gyda'r bwrdd iechyd i'w cefnogi i gyflawni'r camau gweithredu a'r gwelliannau sydd eu hangen.
Mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio gyda'r bwrdd iechyd dros y 12 mis diwethaf i ddarparu cefnogaeth a her ynghylch materion sy'n dod i'r amlwg a phryderon presennol. Ceisiwyd sicrwydd a darparwyd proses graffu drwy'r trefniadau ansawdd integredig, cynllunio a chyflawni a threfniadau cyfarfod tîm gweithredol ar y cyd, yn ogystal â thrwy ymweliadau safle penodol a mecanweithiau sicrwydd eraill. Mae hyn wedi ein galluogi i wneud asesiad o'r gwasanaethau. Rhannwyd yr wybodaeth hon gyda'r bwrdd iechyd, fel y gellid darparu eglurder a sicrwydd pellach.
Mae penderfyniad y bwrdd i fuddsoddi £750,000 arall mewn gwasanaethau mamolaeth yn gam ymlaen i'w groesawu. Fel rhan o hyn, bydd 35 o staff ychwanegol yn cael eu recriwtio i sicrhau bod lefelau staffio yn cyd-fynd â'r lefelau isaf sy'n cael eu gosod gan Birthrate Plus, sef y mecanwaith sy'n cael ei gydnabod i asesu faint o bobl sydd eu hangen mewn adran famolaeth. Fe fydd hefyd yn golygu bod modd ailagor canolfan eni Castell-nedd Port Talbot ac ailgyflwyno'r gwasanaeth geni gartref ddechrau'r flwyddyn nesaf. Fe fyddwn ni'n cefnogi'r bwrdd ar y daith yma.
Yn fy marn i, mae'n bosibl na fyddai'r gwelliannau hyn yn cael eu gwneud dan y trefniadau arferol, felly dwi wedi derbyn argymhelliad swyddogion, yn unol â'r trefniadau uwchgyfeirio ac ymyrryd, i osod gwasanaethau mamolaeth a newyddenedigol y bwrdd i statws monitro uwch. Mae eisoes wedi cael ei godi i'r statws yma ar gyfer perfformiad, cynllunio a chyllid. O dan statws o'r fath, fe fydd y bwrdd yn cael ei gefnogi, ond bydd angen iddo hefyd ddangos ei fod yn ymateb yn rhagweithiol i sbarduno gwelliant ei hun. Fe fydd Llywodraeth Cymru yn monitro, yn herio ac yn adolygu'r cynnydd yn ofalus. Fe fydd y gwaith monitro yn digwydd yn fwy aml nag o dan y trefniadau arferol ac yn cynnwys cyfarfodydd a rhyngweithio rheolaidd. Yn ogystal, fe fydd adroddiadau cynnydd yn cael eu paratoi a thystiolaeth yn cael ei chyflwyno, gan gynnwys cynlluniau gweithredu a data perthnasol.
Dwi'n deall bod nifer o staff rheng flaen y gwasanaethau wedi bod yn gweithio dan straen mawr ers nifer o fisoedd, a bod nifer o swyddi gwag i'w llenwi—sefyllfa sydd wedi gwella'n sylweddol dros yr wythnosau diwethaf yn sgil ymgyrch recriwtio lwyddiannus. Er hynny, dwi'n awyddus i gydnabod y pwysau yma, ynghyd â'u gwaith diflino i gynnal gwasanaethau ar gyfer teuluoedd a'u cymunedau. Dwi'n gobeithio y bydd y penderfyniad yma'n dangos i staff a chleifion ein bod ni'n gweithio gyda'r bwrdd i gryfhau ei wasanaethau ymhellach. Fe fydd statws uwchgyfeirio holl gyrff statudol y gwasanaeth iechyd yn cael ei ystyried mewn cyfarfod tair ochr yn ddiweddarach y mis yma, ac fe fyddaf i'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau drwy ddatganiad llafar arall yn y flwyddyn newydd.
The decision of the board to invest an additional £750,000 in maternity services is a welcome step forward. As part of this, 35 additional members of staff will be recruited to ensure that staffing levels align with the minimum levels set by Birthrate Plus, which is the mechanism that is recognised to assess how many people are required in a maternity unit. This will also mean that we can reopen the Neath Port Talbot maternity centre and reintroduce the home birth service at the beginning of next year. We will be supporting the health board on this journey.
In my view, it's possible that these improvements wouldn't be made under the usual arrangements, so I have accepted the recommendation made by officials, in accordance with the escalation and intervention arrangements, to place the maternity and neonatal services into enhanced monitoring status. It has already been raised to this level for planning and budgeting. Under such status, the board will be supported but it will also need to demonstrate that it is responding proactively to drive its own improvement. The Welsh Government will monitor, will challenge and will review progress carefully. The monitoring work will happen more regularly than under the routine arrangements and will include meetings and regular interaction, and progress reports will be prepared and evidence submitted, including action plans and qualitative and quantitative data.
I understand that a number of front-line members of staff in the services have been working under a great deal of pressure for a number of months, and that there are a number of empty posts to be filled—a situation that has improved significantly over the past weeks as the result of a successful recruitment campaign. Despite this, I am eager to acknowledge this pressure, as well as their tireless work to sustain services for families and their communities. I hope that this decision will demonstrate to staff and patients that we are working with the board to strengthen their services further. The enhanced monitoring status of all statutory bodies of the NHS in Wales will be considered at a tripartite meeting later this month, and I will be giving an update to Members through another oral statement in the new year.
Can I thank the Minister for her statement today? Of course, I'm sure that the Minister will agree that giving birth and having the experience of giving birth for the first time should be a joyous occasion for families, and that hasn't been the case, unfortunately, for many women and families who have used the maternity units at the Swansea bay health board.
Can I ask, Minister, why it's taken so long to take these measures, to escalate maternity and neonatal services to enhanced monitoring? There have been several questions over leadership, questions around cover-ups or misinformation being provided to families, and a substantial number of incidents, including several never events—events that should never take place—that have come forward over recent years. I think there are 300 investigations that have taken place over recent years also. So, I want to be clear why this has only come forward today and you've taken this escalation today and not sooner. It seems that there have been some questions here in the Chamber in recent weeks and some media intervention and questions on the issue as well, but surely it should not take that—surely the 300 incidents or so should trigger some kind of escalation process.
Can you be really clear, Minister, on actually what work has been undertaken, what review has or hasn't taken place? Because we know from correspondence from some of the families that have come forward that they were informed that no review was carried out, then there was a review carried out, and then there wasn't a review carried out, and then, last week, there was a review carried out. So, this is obviously confusing for families. I appreciate that there could be some issues around terminology around this, but it would be helpful if you could explain and set out what actually happened. As I understand it from some correspondence with families last week, a review was carried out by the NHS delivery unit. Of course, that has limits on what it can investigate; they wouldn't have access, as I understand it, for example, to all health board serious incident forms. So, why have the families been misinformed and why has this been so complicated?
It's certainly my view, Minister, that there should be some degree of further investigation in terms of what's happened within the health board and the maternity services here, and also within Welsh Government as well. So, would you agree it's time for a full independent inquiry into maternity services at Swansea Bay University Health Board and how the Welsh Government has handled some of these matters? I say that in the context of one family that have come forward that carried out some freedom of information requests themselves, only to see that they were being referred to as 'serial correspondents', and 'I am wondering if it is time to close it down', one Welsh Government official said to another Welsh Government official. I can see you're looking slightly alarmed at that, and I'm glad of that, Minister, because that's certainly not the language I would expect Welsh Government officials to be using.
So, in that context, what can families do? If you're not agreeing to a full independent inquiry, what can families do who have had concerns about an experience that they've had at maternity services at the health board? What should they do? Who can they go to with their experience so their situation can be fully investigated? Because, clearly, there's a concern at the moment that Welsh Government officials—or there's not a process in place that can probably adequately consider some of the issues and concerns that have been raised, Minister. But, ultimately, this has only come about as a result of pressure from families, media, questions in the Chamber. Don't you think it's time that there's a process now to investigate fully what's happened within the health board maternity unit and also in terms of how Welsh Government have handled this process?
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw? Wrth gwrs, rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno y dylai rhoi genedigaeth a chael y profiad o roi genedigaeth am y tro cyntaf fod yn achlysur llawen i deuluoedd, ac nid yw hynny wedi bod yn wir, yn anffodus, i lawer o fenywod a theuluoedd sydd wedi defnyddio'r unedau mamolaeth ym mwrdd iechyd bae Abertawe.
A gaf i ofyn, Gweinidog, pam y mae hi wedi cymryd cyhyd i gymryd y camau hyn, i uwchgyfeirio gwasanaethau mamolaeth a newyddenedigol i fonitro gwell? Bu sawl cwestiwn ynglŷn ag arweinyddiaeth, cwestiynau ynghylch ymgeisiadau i gelu pethau neu gamwybodaeth yn cael ei rhoi i deuluoedd, a nifer sylweddol o ddigwyddiadau, gan gynnwys sawl digwyddiad 'byth'—digwyddiadau na ddylid byth fod wedi digwydd—sydd wedi dod i'r amlwg dros y blynyddoedd diwethaf. Rwy'n credu bod 300 o ymchwiliadau wedi digwydd dros y blynyddoedd diwethaf hefyd. Felly, rwyf eisiau bod yn glir pam mai dim ond heddiw y mae hyn wedi dod i'r amlwg ac rydych chi wedi gweithredu'r uwchgyfeirio hwn heddiw ac nid ynghynt. Mae'n ymddangos bod rhai cwestiynau wedi bod yma yn y Siambr yn ystod yr wythnosau diwethaf a rhywfaint o ymyrraeth yn y cyfryngau a chwestiynau ar y mater hefyd, ond siawns na ddylai gymryd—heb os nac oni bai dylai'r 300 o ddigwyddiadau fwy neu lai sbarduno rhyw fath o broses uwchgyfeirio.
A allwch chi fod yn glir iawn, Gweinidog, ar beth y mae gwaith wedi'i wneud mewn gwirionedd, pa adolygiad sydd wedi digwydd neu sydd heb ddigwydd? Oherwydd rydym yn gwybod o ohebiaeth gan rai o'r teuluoedd sydd wedi dod ymlaen eu bod wedi cael gwybod na chynhaliwyd unrhyw adolygiad, yna cynhaliwyd adolygiad, ac yna ni chynhaliwyd adolygiad, ac yna, yr wythnos diwethaf, cynhaliwyd adolygiad. Felly, mae hyn yn amlwg yn ddryslyd i deuluoedd. Rwy'n gwerthfawrogi y gallai fod rhai materion yn ymwneud â therminoleg yn ymwneud â hyn, ond byddai'n ddefnyddiol pe gallech egluro a nodi'r hyn a ddigwyddodd mewn gwirionedd. Fel yr wyf yn ei ddeall o rywfaint o ohebiaeth gyda theuluoedd yr wythnos diwethaf, cynhaliwyd adolygiad gan uned gyflawni'r GIG. Wrth gwrs, mae cyfyngiadau ar yr hyn y gall ymchwilio iddo; ni fyddai ganddyn nhw fynediad, fel rydw i'n ei ddeall, er enghraifft, i bob ffurflen digwyddiad difrifol gan y bwrdd iechyd. Felly, pam mae'r teuluoedd wedi cael camwybodaeth a pham mae hyn wedi bod mor gymhleth?
Yn sicr, fy marn i, Gweinidog, yw y dylid ymchwilio ymhellach o ran yr hyn sydd wedi digwydd o fewn y bwrdd iechyd a'r gwasanaethau mamolaeth yma, a hefyd o fewn Llywodraeth Cymru. Felly, a fyddech chi'n cytuno ei bod hi'n bryd cael ymchwiliad annibynnol llawn i wasanaethau mamolaeth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe a sut mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â rhai o'r materion hyn? Rwy'n dweud, yng nghyd-destun un teulu sydd wedi cyflwyno rhai ceisiadau rhyddid gwybodaeth eu hunain, dim ond i weld y cyfeirir atynt fel 'gohebwyr cyfresol', ac meddai un swyddog Llywodraeth Cymru wrth swyddog arall Llywodraeth Cymru, 'Rwy'n meddwl tybed a yw'n bryd ei gau i lawr.' Gallaf weld eich bod wedi eich dychryn o glywed hynny, ac rwy'n falch o hynny, Gweinidog, oherwydd yn sicr nid dyna'r iaith y byddwn i'n disgwyl i swyddogion Llywodraeth Cymru ei defnyddio.
Felly, yn y cyd-destun hwnnw, beth all teuluoedd ei wneud? Os nad ydych chi'n cytuno i ymchwiliad annibynnol llawn, beth all teuluoedd ei wneud, y rheini sydd â phryderon ynghylch y profiad y maen nhw wedi'i gael mewn gwasanaethau mamolaeth yn y bwrdd iechyd? Beth ddylen nhw ei wneud? I bwy y gallan nhw fynd gyda'u profiad fel y gellir ymchwilio'n llawn i'w sefyllfa? Oherwydd, yn amlwg, mae pryder ar hyn o bryd bod swyddogion Llywodraeth Cymru—neu nad oes proses ar waith a all ystyried yn ddigonol rai o'r materion a'r pryderon a godwyd, Gweinidog. Ond, yn y pen draw, dim ond o ganlyniad i bwysau gan deuluoedd, y cyfryngau, cwestiynau yn y Siambr y mae hyn wedi digwydd. Onid ydych chi'n credu ei bod hi'n bryd cael proses nawr i ymchwilio'n llawn i'r hyn sydd wedi digwydd o fewn uned mamolaeth y bwrdd iechyd a hefyd o ran sut mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â'r broses hon?
Thanks very much, Russell. I will agree with you that I think it's absolutely critical that we get it right when it comes to anything to do with birth, because the implications for the families when it goes wrong are very, very significant. So, we absolutely need to get this right, which is why we do try and pay as much attention to this as possible.
You ask why wasn't anything done earlier. Well, I can assure you that, actually, this has been something that has been very much on our agenda in the Welsh Government for a long time. In November last year, 2022, the chief nursing officer did request the delivery unit to conduct a quality assurance review into the service. So, I think there has been a little bit of confusion about what exactly does that mean. Well, what that was asked to do was to look at, in particular, the incidence—now, there's a difference, and this is where I think there's been a little bit of confusion. We now call them 'national reportable incidents', but in the past they used to be called 'serious incidents', and that was changed in 2021, so I think that that's where there's been a little bit of confusion, so people were asked, 'Did you carry out a serious incident report?' 'No, because they don't exist any more, but we did carry out the national reportable incident investigation'—just to look at how many of those national reportable incidents took place during that time, how many complaints came in during that time, how many ombudsman's reports happened during that time. So, that report was written, and I'm happy to publish a copy of that report if that would be helpful, but it will be redacted, because I think it's absolutely right we don't identify the patients. So, as long as there's an understanding of that.
But on top of that, obviously, that was just the beginning of the process. That was submitted by the delivery unit, the director general met with the health board in December last year, we had a further report done—23 December. We had a review completed—9 March 2023. There was an agenda item on the IQPD agenda in relation to maternity and neonates in March, and again in April. So, this has not been off our agenda, I think it's really important—. We haven't been pushed into this, this has been something we've been monitoring very carefully.
The thing that did raise alarm bells for us in particular was when we saw the Mothers and Babies: Reducing Risk through Audits and Confidential Enquiries data in May. And that's when we thought, 'Actually, we need to get a bit more involved here.' There was a joint executive team meeting in June, which also looked at this in detail, and then, of course, we had the HIW unannounced inspection in September. So, since then I think things have been ramping up pretty quickly, and you saw that there was an immediate response from the health board to that inspection, and there's been a significant, for example, recruitment drive since that time, and a lot of this is down to staffing issues, and I'm very pleased to see that a lot of those have been addressed. But there's still a way to go, and that's why we've got into this situation where we're saying, 'Actually, we need to have enhanced monitoring on this particular service.' So, I spoke to the chair of the health board yesterday and explained that, and they were very clear that the health board itself have announced today that they have commissioned their own independent review. So, you asked for an independent review—the health board is doing an independent review. That is going to be looking and it's going to be genuinely independent; I hope people will be reassured by that. It'll be done by a multidisciplinary group that is very experienced. It's going to look not just at getting assurance for the current situation, but it will be looking at analysis of stillbirth and neonatal deaths from 2021 to 2023, on top of patient and staff experiences. But I think it's important that the health board actually takes ownership of this. They need to correct the issues themselves, and that's why I'm very pleased that they're actually taking those steps themselves.
So, I think what's important also is to recognise that, actually, there's a broader piece of work that's being done across all of the maternity departments in Wales as a result of the learning from the Cwm Taf experience. And there's been a huge amount of resource gone into this additionally, and we're trying to make sure that those lessons—and Cwm Taf has seen a huge turnaround since that team went in, and we're trying to roll that out now across the country.
Diolch yn fawr iawn, Russell. Rwy'n cytuno â chi, rwy'n credu ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn ei gael yn iawn o ran unrhyw beth sy'n ymwneud â genedigaeth, oherwydd mae'r goblygiadau i'r teuluoedd pan aiff o'i le yn sylweddol iawn, iawn. Felly, mae angen i ni wneud hyn yn iawn, a dyna pam rydyn ni'n ceisio rhoi cymaint o sylw â phosib i hyn.
Rydych chi'n gofyn pam na chafodd unrhyw beth ei wneud yn gynharach. Wel, gallaf eich sicrhau, mewn gwirionedd, fod hwn wedi bod yn rhywbeth sydd wedi bod ar ein hagenda yn Llywodraeth Cymru ers amser maith. Ym mis Tachwedd y llynedd, 2022, gofynnodd y prif swyddog nyrsio i'r uned gyflawni gynnal adolygiad sicrhau ansawdd i'r gwasanaeth. Felly, rwy'n credu bod ychydig o ddryswch wedi bod ynghylch beth yn union mae hynny'n ei olygu. Wel, yr hyn y gofynnwyd i honno ei wneud oedd edrych yn benodol ar yr achos—nawr, mae gwahaniaeth, a dyma lle rwy'n credu bod tipyn bach o ddryswch wedi bod. Rydyn ni nawr yn eu galw'n 'ddigwyddiadau adroddadwy cenedlaethol', ond yn y gorffennol roedden nhw'n arfer cael eu galw'n 'ddigwyddiadau difrifol', a newidiwyd hynny yn 2021, felly rwy'n credu mai dyna lle mae ychydig bach o ddryswch wedi bod, felly gofynnwyd i bobl, 'A wnaethoch chi gynnal adroddiad digwyddiad difrifol?' 'Na, oherwydd nad ydyn nhw'n bodoli mwyach, ond fe wnaethom ni gynnal yr ymchwiliad digwyddiad adroddadwy cenedlaethol'—dim ond i edrych ar faint o'r digwyddiadau adroddadwy cenedlaethol hynny a ddigwyddodd yn ystod y cyfnod hwnnw, faint o gwynion ddaeth i mewn yn ystod y cyfnod hwnnw, faint o adroddiadau ombwdsmon ddigwyddodd yn ystod y cyfnod hwnnw. Felly, ysgrifennwyd yr adroddiad hwnnw, ac rwy'n hapus i gyhoeddi copi o'r adroddiad hwnnw pe byddai hynny'n ddefnyddiol, ond bydd yn cael ei olygu, oherwydd credaf ei bod yn hollol iawn nad yw'r cleifion yn cael eu hadnabod. Felly, cyn belled â bod dealltwriaeth o hynny.
Ond ar ben hynny, yn amlwg, dim ond dechrau'r broses oedd hynny. Cyflwynwyd hwnnw gan yr uned gyflawni, cyfarfu'r cyfarwyddwr cyffredinol â'r bwrdd iechyd ym mis Rhagfyr y llynedd, cawsom adroddiad pellach—23 Rhagfyr. Cawsom adolygiad wedi'i gwblhau—9 Mawrth 2023. Roedd eitem agenda ar agenda'r Ansawdd Cynllunio a Chyflawni Integredig mewn cysylltiad â mamolaeth a newydd-anedig ym mis Mawrth, ac eto ym mis Ebrill. Felly, nid yw hyn wedi bod oddi ar ein hagenda, rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn—. Nid ydym wedi cael ein gwthio i mewn i hyn, mae hyn wedi bod yn rhywbeth yr ydym wedi bod yn ei fonitro'n ofalus iawn.
Yr hyn a ganodd clychau larwm i ni yn benodol oedd pan welsom ddata Mamau a Babanod: Lleihau Risg drwy Archwiliadau ac Ymholiadau Cyfrinachol ym mis Mai. A dyna pryd roeddem ni'n meddwl, 'Mewn gwirionedd, mae angen i ni fod â mwy o ran yn hwn.' Cafwyd cyfarfod tîm gweithredol ar y cyd ym mis Mehefin, a oedd hefyd yn edrych ar hyn yn fanwl, ac yna, wrth gwrs, cawsom arolygiad dirybudd AGIC ym mis Medi. Felly, ers hynny rwy'n credu bod pethau wedi bod yn cynyddu yn eithaf cyflym, ac fe welsoch fod ymateb yn syth gan y bwrdd iechyd i'r arolygiad hwnnw, a bu ymgyrch recriwtio sylweddol, er enghraifft, ers hynny, ac mae llawer o hyn yn ganlyniad i faterion staffio, ac rwy'n falch iawn o weld bod llawer o'r rheini wedi cael sylw. Ond mae yna ffordd i fynd o hyd, a dyna pam rydyn ni wedi cyrraedd y sefyllfa hon lle rydyn ni'n dweud, 'Mewn gwirionedd, mae angen i ni fod â gwell monitro ar y gwasanaeth penodol hwn.' Felly, siaradais â chadeirydd y bwrdd iechyd ddoe ac egluro hynny, ac roedd yn glir iawn bod y bwrdd iechyd ei hun wedi cyhoeddi heddiw eu bod wedi comisiynu eu hadolygiad annibynnol eu hunain. Felly, fe wnaethoch chi ofyn am adolygiad annibynnol—mae'r bwrdd iechyd yn cynnal adolygiad annibynnol. Mae hwnnw'n mynd i fod yn edrych ac mae'n mynd i fod yn wirioneddol annibynnol; rwy'n gobeithio y bydd pobl yn cael eu calonogi gan hynny. Bydd yn cael ei wneud gan grŵp amlddisgyblaethol sy'n brofiadol iawn. Bydd yn edrych nid yn unig ar gael sicrwydd ar gyfer y sefyllfa bresennol, ond bydd yn edrych ar ddadansoddiad o farw-enedigaethau a marwolaethau newydd-anedig rhwng 2021 a 2023, ar ben profiadau cleifion a staff. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig bod y bwrdd iechyd mewn gwirionedd yn cymryd perchnogaeth o hyn. Mae angen iddynt unioni'r materion eu hunain, a dyna pam rwy'n falch iawn eu bod mewn gwirionedd yn cymryd y camau hynny eu hunain.
Felly, rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig hefyd yw cydnabod, mewn gwirionedd, fod yna ddarn ehangach o waith sy'n cael ei wneud ar draws yr holl adrannau mamolaeth yng Nghymru o ganlyniad i'r hyn a ddysgwyd o brofiad Cwm Taf. Ac mae llawer iawn o adnoddau wedi mynd i mewn i hyn hefyd, ac rydym yn ceisio sicrhau bod y gwersi hynny—a Chwm Taf wedi gweld newid enfawr ers i'r tîm hwnnw fynd i mewn, ac rydym yn ceisio cyflwyno hynny nawr ledled y wlad.
Dwi am ddechrau drwy fynegi fy nghydymdeimladau dwysaf gyda Kate Barrett, Nathalie Borland, Mr and Mrs Channon a phob un o'r teuluoedd sydd wedi dioddef o ganlyniad i ddiffygion yng ngwasanaethau mamolaeth bwrdd iechyd bae Abertawe. Yn ystod cyfnod a ddylai fod yn un llawen i bob un rhiant newydd, roedd y profiad iddyn nhw ei dderbyn yn un y tu hwnt i beth fedraf i ei ddirnad, ac mae e'n parhau i achosi gofid yn eu bywydau nhw heddiw.
I want to start by expressing my sincerest sympathies to Kate Barrett, Nathalie Borland, Mr and Mrs Channon and all of the families who have suffered as a result of deficiencies in the Swansea Bay University Health Board maternity services. During a time that should be joyous for every new parent, the experiences that they had were beyond my comprehension, and it continues to cause them concern today.
At the very least, these families now deserve a full and frank explanation of the precise circumstances that led to their traumatic experiences. It is deeply regrettable, therefore, that they feel their questions remain unanswered and are being met with obfuscation rather than honesty. I'd like to start, therefore, by asking the Minister for clarification on the handling of the request made by the Channon family back in November 2022, following on from Dr Bill Kirkup's report into their case for an independent review into the state of maternity services at Swansea Bay University Health Board. At the time, the Welsh Government assured the family that a review of this nature would take place, but evidence received from subsequent freedom of information requests is now casting doubt on the claim. A few weeks ago, the First Minister accounted for this apparent discrepancy by stating that the review had been undertaken as an assurance process rather than an inquiry process. Could the Minister therefore explain the practical differences between both processes?
Now, the Minister explained briefly just now some of the issues around the review and said that she was happy to publish a redacted report, but can the Minister explain why the Welsh Government deemed this course to be sufficient at the time, rather than an inquiry—or as we're hearing today, a review that is being conducted by the health board—which is coming over a year too late?
From a broader perspective, it is clear that staffing shortages have been a recurring concern at the health board. Sadly, Swansea bay are far from unique in this respect, as was noted by an investigation by the Royal College of Midwives in the summer. The number of NHS midwives in Wales remained virtually static between November 2016 and November 2022. There has also been a decline in the number of experienced midwives working in maternity services. This should, of course, be contextualised against the fact that the proportion of births to women aged 30 or over increased to 53 per cent in Wales by 2021. There has also been an increase in the number of pregnant women with additional health needs in Wales over recent years. It is for this reason that we fully endorse the RCM's call for the Welsh Government to develop a specific recruitment and retention strategy for the midwifery sector, and I'd be grateful if the Minister could give an indication as to whether the Government has given any consideration to this suggestion. Because as we've mentioned several times, the NHS is nothing without its staff, and this case illustrates the real-world consequences of not embedding this fundamental principle in every aspect of health policy. The health board have claimed that they alerted the Welsh Government through an early warning notice in late 2021 that maternity staffing levels had reached a critical level, and yet it appears that at a joint meeting of the Welsh Government and the health board in July of this year, midwifery staffing levels were still being described as 'critical' at Singleton Hospital, posing a risk to patient safety. So, what measures did the Welsh Government take when they were alerted in late 2021 of this issue, and why did they ultimately prove ineffectual? Can the Minister provide assurances now that the staffing levels are safe and in accordance with the Government's own formula?
Finally, just to mention that the statement sent out today by the health board's interim chief executive says that the board had decided to conduct an independent review because of, and I quote, 'sustained public scrutiny and comment'. What's exasperating about this is that the review isn't held because of failures in maternity services, but because of public scrutiny. The same seems to be the case in this instance, with the health Minister's announcement today. The services have been placed in escalated measures because of public scrutiny and media attention, not because of failures. So, can the Minister explain why they have been placed in escalated measures today and not earlier? Reopening the Neath centre, as the Minister said, is welcomed, and employing 35 more specialist staff is also welcomed, but why were they allowed to be in this sub-par position to begin with? Can the Minister explain what monitoring action the Government carried out over this period when it was allowed to fall into decline? Diolch.
Mae'r teuluoedd hyn bellach yn haeddu esboniad llawn a gonest o leiaf o'r union amgylchiadau a arweiniodd at eu profiadau trawmatig. Mae'n destun gofid mawr, felly, eu bod yn teimlo nad yw eu cwestiynau'n cael eu hateb a'u bod yn wynebu dryswch yn hytrach na gonestrwydd. Hoffwn ddechrau, felly, drwy ofyn i'r Gweinidog am eglurhad ynghylch y modd yr ymdriniwyd â'r cais a wnaed gan y teulu Channon yn ôl ym mis Tachwedd 2022, yn dilyn adroddiad Dr Bill Kirkup i'w hachos am adolygiad annibynnol i gyflwr gwasanaethau mamolaeth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe. Ar y pryd, sicrhaodd Llywodraeth Cymru y teulu y byddai adolygiad o'r math hwn yn digwydd, ond mae tystiolaeth a gafwyd o geisiadau rhyddid gwybodaeth dilynol bellach yn bwrw amheuaeth ar yr honiad. Ychydig wythnosau yn ôl, roedd y Prif Weinidog yn rhoi cyfrif am yr anghysondeb ymddangosiadol hwn trwy ddweud bod yr adolygiad wedi'i gynnal fel proses o sicrwydd yn hytrach na phroses ymchwilio. A wnaiff y Gweinidog felly esbonio'r gwahaniaethau ymarferol rhwng y ddwy broses?
Nawr, eglurodd y Gweinidog yn fyr yn gynharach rai o'r materion sy'n ymwneud â'r adolygiad a dywedodd ei bod yn hapus i gyhoeddi adroddiad wedi'i olygu, ond a all y Gweinidog egluro pam yr oedd Llywodraeth Cymru o'r farn bod y trywydd hwn yn ddigonol ar y pryd, yn hytrach nag ymchwiliad—neu fel yr ydym yn ei glywed heddiw, adolygiad sy'n cael ei gynnal gan y bwrdd iechyd—sy'n dod dros flwyddyn yn rhy hwyr?
O safbwynt ehangach, mae'n amlwg bod prinder staffio wedi bod yn bryder cyson yn y bwrdd iechyd. Yn anffodus, nid yw bae Abertawe yn unigryw o bell ffordd yn hyn o beth, fel y nodwyd gan ymchwiliad gan Goleg Brenhinol y Bydwragedd yn yr haf. Parhaodd nifer y bydwragedd GIG yng Nghymru bron yn sefydlog rhwng Tachwedd 2016 a Thachwedd 2022. Bu gostyngiad hefyd yn nifer y bydwragedd profiadol sy'n gweithio mewn gwasanaethau mamolaeth. Wrth gwrs, dylid edrych ar hwn yng nghyd-destun y ffaith y cynyddodd cyfran yr enedigaethau i fenywod 30 oed neu hŷn i 53 y cant yng Nghymru erbyn 2021. Bu cynnydd hefyd yn nifer y menywod beichiog sydd ag anghenion iechyd ychwanegol yng Nghymru dros y blynyddoedd diwethaf. Am y rheswm hwn rydym yn llwyr gefnogi galwad Coleg Brenhinol y Bydwragedd ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth recriwtio a chadw benodol ar gyfer y sector bydwreigiaeth, a byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog roi syniad a yw'r Llywodraeth wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i'r awgrym hwn. Oherwydd fel yr ydym wedi sôn sawl gwaith, nid yw'r GIG yn ddim heb ei staff, ac mae'r achos hwn yn dangos canlyniadau'r byd go iawn o beidio â gwreiddio'r egwyddor sylfaenol hon ym mhob agwedd ar bolisi iechyd. Mae'r bwrdd iechyd wedi honni ei fod wedi rhybuddio Llywodraeth Cymru drwy rybudd cynnar ddiwedd 2021 fod lefelau staffio mamolaeth wedi cyrraedd lefel dyngedfennol, ac eto mae'n ymddangos bod lefelau staffio bydwreigiaeth yn dal i gael eu disgrifio fel rhai 'tyngedfennol' yn Ysbyty Singleton, mewn cyfarfod ar y cyd rhwng Llywodraeth Cymru a'r bwrdd iechyd ym mis Gorffennaf eleni, roedd lefelau staffio bydwreigiaeth yn dal i gael eu disgrifio fel rhai 'tyngedfennol' yn Ysbyty Singleton, a oedd yn peri risg i ddiogelwch cleifion. Felly, pa fesurau a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru pan gawson nhw eu rhybuddio ddiwedd 2021 am y mater hwn, a pham y gwnaethon nhw brofi'n aneffeithiol yn y pen draw? A all y Gweinidog roi sicrwydd nawr bod y lefelau staffio yn ddiogel ac yn unol â fformiwla y Llywodraeth ei hun?
Yn olaf, dim ond sôn bod y datganiad a anfonwyd heddiw gan brif weithredwr dros dro'r bwrdd iechyd yn dweud bod y bwrdd wedi penderfynu cynnal adolygiad annibynnol oherwydd 'craffu a sylwadau cyhoeddus parhaus'. Yr hyn sy'n cythruddo rhywun yw nad yw'r adolygiad yn cael ei gynnal oherwydd methiannau mewn gwasanaethau mamolaeth, ond oherwydd craffu cyhoeddus. Mae'n ymddangos bod yr un peth yn wir yn yr achos hwn, gyda chyhoeddiad y Gweinidog Iechyd heddiw. Mae'r gwasanaethau wedi cael eu rhoi mewn mesurau uwchgyfeirio oherwydd craffu cyhoeddus a sylw'r cyfryngau, nid oherwydd methiannau. Felly, a all y Gweinidog esbonio pam eu bod wedi cael eu rhoi mewn mesurau uwchgyfeirio heddiw ac nid ynghynt? Croesewir ailagor canolfan Castell-nedd, fel y dywedodd y Gweinidog, a chyflogi 35 o staff mwy arbenigol hefyd, ond pam y caniatawyd iddynt fod yn y sefyllfa islaw'r safon hon i ddechrau? A all y Gweinidog egluro pa gamau monitro a gyflawnodd y Llywodraeth dros y cyfnod hwn pan ganiatawyd i'r sefyllfa waethygu? Diolch.
Diolch yn fawr. So, I hope you'll see from the report that we are preparing to publish in relation to the delivery unit the number of incidents that were seen as a result of that investigation. So, I think what's important is to recognise that, actually, this is a situation, which we've been monitoring very carefully—. As I explained to Russell, the time when, actually, we thought, 'We need to get far more involved here', was when we saw the MBRRACE data—so, that was back in May—that's when we looked in detail at what needs to happen here. So, this has not been pushed necessarily by external events, this is the MBRRACE data that set out that mortality issues in relation to that particular department was something that we need to look at in terms of whether it's an outlier or not. That's when we started to really get far more involved. It's not that we weren't doing it before—we were monitoring it in data, as I set out in all the meetings. We literally had a meeting every single month to monitor what was going on. So, this is not something new that was happening.
You asked about the recruitment situation, and it's quite right, there were genuine issues in relation to recruitment in the midwifery department in Singleton. It is often the case that July is the most difficult time because that is the end of the academic year. So, what happens is that we're able to recruit a lot in September, but what you have is a lot of people retiring during the year and you can't recruit again until they start coming out of the universities the following year. So, there's always a problem with that, which is why we've tried to address that now and getting the—. Some of the universities in Wales are now taking two intakes a year, so we're trying to address that particular problem. But I can confirm to you that we now do have the correct number—that they do, in that health board, have the correct number of band 5 nurses and the correct number of band 6 nurses. There is one 15-hour vacancy for a band 7 midwife, which is actively being recruited to at this time. So, significant improvements in relation to recruitment. I hope that that will take pressure off the service, and the fact that they have prioritised this as a health board and put significant additional resources in I hope will help. But, obviously, in addition to what's been happening, the HIW report is also a key measure for us, and that is a real influencer for us in terms of when and how we intervene.
Diolch yn fawr. Felly, rwy'n gobeithio y byddwch yn gweld o'r adroddiad ein bod yn paratoi i gyhoeddi mewn cysylltiad â'r uned gyflawni nifer y digwyddiadau a welwyd o ganlyniad i'r ymchwiliad hwnnw. Felly, rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw cydnabod, mewn gwirionedd, mai sefyllfa yw hon, yr ydym wedi bod yn ei monitro'n ofalus iawn—. Fel yr eglurais wrth Russell, yr amser pan oeddem ni, mewn gwirionedd, yn meddwl, 'Mae angen i ni fod â mwy o ran yn hwn', oedd pan welsom ddata Mamau a Babanod: Lleihau Risg drwy Archwiliadau ac Ymholiadau Cyfrinachol, MBRRACE—felly, roedd hynny nôl ym mis Mai—dyna pryd y gwnaethom ni edrych yn fanwl ar yr hyn sydd angen digwydd yma. Felly, nid yw hyn o reidrwydd wedi cael ei wthio gan ddigwyddiadau allanol, data MBRRACE sy'n nodi bod materion marwolaethau mewn cysylltiad â'r adran benodol honno'n rhywbeth y mae angen i ni edrych arno o ran a yw'n allanolyn ai peidio. Dyna pryd y gwnaethom ddechrau chwarae mwy o ran o lawer. Nid nad oeddem ni'n gwneud hynny o'r blaen—roeddem ni'n ei fonitro mewn data, fel y nodais yn yr holl gyfarfodydd. Yn llythrennol cawsom gyfarfod bob mis i fonitro'r hyn oedd yn digwydd. Felly, nid oedd hyn yn rhywbeth newydd a oedd yn digwydd.
Fe wnaethoch chi ofyn am y sefyllfa recriwtio, ac mae'n hollol gywir, roedd problemau gwirioneddol mewn cysylltiad â recriwtio yn yr adran fydwreigiaeth yn Singleton. Yn aml, mae'n wir mai Gorffennaf yw'r cyfnod anoddaf oherwydd dyna ddiwedd y flwyddyn academaidd. Felly, yr hyn sy'n digwydd yw ein bod ni'n gallu recriwtio llawer ym mis Medi, ond yr hyn sydd gennych chi yw bod llawer o bobl yn ymddeol yn ystod y flwyddyn ac ni allwch recriwtio nes eu bod yn dechrau dod allan o'r prifysgolion y flwyddyn ganlynol. Felly, mae problem ynghylch hynny bob amser, a dyna pam rydyn ni wedi ceisio mynd i'r afael â hynny nawr a chael y—. Mae rhai o'r prifysgolion yng Nghymru bellach yn derbyn ddwywaith y flwyddyn, felly rydym yn ceisio mynd i'r afael â'r broblem benodol honno. Ond gallaf gadarnhau i chi fod gennym ni'r nifer cywir erbyn hyn—mae ganddyn nhw, yn y bwrdd iechyd hwnnw, y nifer cywir o nyrsys band 5 a'r nifer cywir o nyrsys band 6. Mae un swydd wag 15 awr ar gyfer bydwraig band 7, sy'n cael ei recriwtio ar hyn o bryd. Felly, gwelliannau sylweddol o ran recriwtio. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n tynnu pwysau oddi ar y gwasanaeth, a'r ffaith eu bod wedi blaenoriaethu hyn fel bwrdd iechyd a rhoi adnoddau ychwanegol sylweddol a fydd o gymorth gobeithio. Ond, yn amlwg, yn ogystal â'r hyn sydd wedi bod yn digwydd, mae adroddiad AGIC hefyd yn fesur allweddol i ni, ac mae hynny'n ddylanwadwr go iawn i ni o ran pryd a sut rydym yn ymyrryd.
If men gave birth, we wouldn't be in this situation, because I know there are particular issues at Swansea bay health board, but there are some considerable challenges in all maternity services throughout the UK. We had a meeting of the nursing and midwifery cross-party group on 29 November, which Russell George and I were at, as were one or two other Members. The situation is really, really serious. We know we have the rise of gonorrhea and chlamydia, which James Evans raised a moment ago. We know we have fertilisers being chucked around on the land, which is causing infertility in men. And we have massive difficulties with obesity, which is apparently 50 per cent of the cohort that is being served in the Cardiff and the Vale hospital maternity unit, which itself causes massive difficulties medically for giving birth normally. We now have a 40 per cent caesarean rate across the UK, and that includes in Cardiff and the Vale, and I'm told that's the same in all the seven health boards, because they collaborate, effectively, together. We only have 1 per cent of mothers breastfeeding exclusively for the first six months of babies' lives. These are terrible, terrible statistics.
Pe bai dynion yn rhoi genedigaeth, ni fyddem yn y sefyllfa hon, oherwydd rwy'n gwybod bod problemau penodol ym mwrdd iechyd bae Abertawe, ond mae rhai heriau sylweddol ym mhob gwasanaeth mamolaeth ledled y DU. Cawsom gyfarfod o'r grŵp trawsbleidiol nyrsio a bydwreigiaeth ar 29 Tachwedd, yr oedd Russell George a minnau ynddo, fel yr oedd un neu ddau Aelod arall. Mae'r sefyllfa yn ddifrifol, mewn gwirionedd. Gwyddom fod cynnydd yn nifer yr achosion o gonorea a chlamydia, a gododd James Evans eiliad yn ôl. Gwyddom fod gennym wrteithiau yn cael eu taflu o gwmpas ar y tir, sy'n achosi anffrwythlondeb mewn dynion. Ac rydym yn cael anawsterau enfawr gyda gordewdra, sydd yn ôl pob tebyg yn 50 y cant o'r garfan sy'n cael ei gwasanaethu yn uned famolaeth ysbyty Caerdydd a'r Fro, sydd ei hun yn achosi anawsterau enfawr yn feddygol o ran rhoi genedigaeth normal. Erbyn hyn mae gennym gyfradd o 40 y cant o enedigaethau cesaraidd ledled y DU, ac mae hynny'n cynnwys yng Nghaerdydd a'r Fro, a dywedir wrthyf fod yr un peth yn wir ym mhob un o'r saith bwrdd iechyd, oherwydd eu bod yn cydweithio, i bob pwrpas, gyda'i gilydd. Dim ond 1 y cant o famau sy'n bwydo o'r fron yn unig dros chwe mis cyntaf bywyd baban. Mae'r rhain yn ystadegau ofnadwy, ofnadwy.
Jenny, you need to get to your question and focus on Swansea bay, please.
Jenny, mae angen i chi ddod at eich cwestiwn a chanolbwyntio ar Fae Abertawe, os gwelwch yn dda.
My question is, looking at the terms of reference for this independent review, I can see that there is a consultant obstetrician. I can see that there's a neonatal person. There is no community midwifery lead. There's no breastfeeding lead on this independent review. So, did the Swansea bay health board consult you on its terms of reference and the composition of the members of this panel, because otherwise they won't be asking the right questions?
Fy nghwestiwn yw, o edrych ar gylch gorchwyl yr adolygiad annibynnol hwn, gallaf weld bod yna obstetregydd ymgynghorol. Gallaf weld bod yna berson newyddenedigol. Nid oes arweinydd bydwreigiaeth gymunedol. Nid oes unrhyw arweinydd bwydo ar y fron ar yr adolygiad annibynnol hwn. Felly, a wnaeth bwrdd iechyd Bae Abertawe ymgynghori â chi ynghylch ei gylch gorchwyl a chyfansoddiad aelodau'r panel hwn, oherwydd fel arall ni fyddant yn gofyn y cwestiynau cywir?
Thanks very much. Just so that I can follow up one of the questions that I don't think I responded to with Mabon about retention, there's been a huge amount of work done in relation to both nursing and midwifery retention. Obviously, that's part of our workforce plan and the RCN and the Royal College of Midwives have been involved and engaged very much in that. Part of that is about making sure that there is much more flex when it comes to hours of working and flexibility, so that we don't have to rely constantly on agency workers. I'm pleased to say that that's very much going in the right direction.
In response to the questions from Jenny, well, we're training more midwives than ever before and we're being very, very successful in terms of that training. The retention issue is the challenge now. That's why I think it's very good that those organisations are very much working with us. The caesarean rate—well, one of the things that Swansea is hoping to do is to restart the ability for people to have home births, which obviously suggests that it's not going to be a caesarean, so that's a positive, I think.
Just in relation to the independent review, this is the Swansea health board review. It is their review. They will be looking at it. We haven't had much of the detail. Literally, I spoke to the chair last night, who informed me that they were going to undertake this independent review. They will be setting out some of the detail in relation to that review later on this week, and they'll have an action plan, I assume, to respond to whatever the HIW report says on Friday.
Diolch yn fawr. Dim ond i mi gael ymateb i un o'r cwestiynau nad wyf yn credu imi ymateb iddo gan Mabon ynghylch cadw, gwnaed llawer iawn o waith mewn cysylltiad â chadw gweithwyr ym maes nyrsio a bydwreigiaeth. Yn amlwg, mae hynny'n rhan o'n cynllun gweithlu ac mae'r RCN a Choleg Brenhinol y Bydwragedd wedi bod yn rhan annatod o hynny. Rhan o hynny yw sicrhau bod llawer mwy o hyblygrwydd o ran oriau gwaith a hyblygrwydd, fel nad oes rhaid i ni ddibynnu yn gyson ar weithwyr asiantaeth. Rwy'n falch o ddweud bod hynny'n mynd i'r cyfeiriad cywir.
Mewn ymateb i'r cwestiynau gan Jenny, wel, rydyn ni'n hyfforddi mwy o fydwragedd nag erioed o'r blaen ac rydyn ni'n llwyddiannus iawn, iawn o ran yr hyfforddiant hwnnw. Y mater cadw yw'r her nawr. Dyna pam rwy'n credu ei bod yn dda iawn bod y sefydliadau hynny'n gweithio'n agos iawn gyda ni. Y gyfradd o enedigaethau cesaraidd—wel, un o'r pethau y mae Abertawe yn gobeithio ei wneud yw ailddechrau'r gallu i bobl gael genedigaethau cartref, sy'n amlwg yn awgrymu nad yw'n mynd i fod yn un cesaraidd, felly mae hynny'n bositif, rwy'n credu.
O ran yr adolygiad annibynnol, adolygiad bwrdd iechyd Abertawe yw hwn. Eu hadolygiad nhw yw hwn. Byddant yn edrych arno. Nid ydym wedi cael llawer o'r manylion. Yn llythrennol, siaradais â'r cadeirydd neithiwr, a ddywedodd wrthyf eu bod yn mynd i gynnal yr adolygiad annibynnol hwn. Byddant yn nodi rhywfaint o'r manylion mewn cysylltiad â'r adolygiad hwnnw yn ddiweddarach yr wythnos hon, a bydd ganddynt gynllun gweithredu, rwy'n tybio, i ymateb i beth bynnag y mae adroddiad AGIC yn ei ddweud ddydd Gwener.
Minister, I just wanted to follow up on a couple of points that Russell George made in his contribution. There's obviously been a degree of confusion about the prior reports that have taken place into maternity services at the Swansea university health board. I think I remember the First Minister calling it an 'assurance process' instead. But you mentioned you would publish that November 2022 report in your answer to Russell George. When can we expect that to be published?
Secondly, you talked just then about the independent review that Swansea Bay University Health Board are conducting. Can you confirm whether that will also examine the role of the Welsh Government here and whether Welsh Government officials followed correct processes in dealing with the health board and the maternity services as that's progressed?
And, very finally, obviously there will be people watching this today concerned about some of the things that they're hearing. I'm reassured to hear in your answer to Mabon ap Gwynfor about the current situation with staffing in the maternity services at the health board, but can you give a reassurance today that maternity services at Swansea Bay University Health Board are safe?
Gweinidog, roeddwn i eisiau ymateb i gwpl o bwyntiau a wnaeth Russell George yn ei gyfraniad. Mae'n amlwg bod rhywfaint o ddryswch wedi bod ynghylch yr adroddiadau blaenorol sydd wedi digwydd o ran gwasanaethau mamolaeth ym mwrdd iechyd Prifysgol Abertawe. Rwy'n credu fy mod yn cofio'r Prif Weinidog yn ei alw'n 'broses o sicrwydd' yn lle hynny. Ond fe wnaethoch chi grybwyll y byddech chi'n cyhoeddi adroddiad Tachwedd 2022 yn eich ateb i Russell George. Pryd allwn ni ddisgwyl i hwnnw gael ei gyhoeddi?
Yn ail, fe sonioch chi gynnau am yr adolygiad annibynnol y mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe yn ei gynnal. A allwch gadarnhau a fydd hwnnw hefyd yn archwilio swyddogaeth Llywodraeth Cymru yma ac a wnaeth swyddogion Llywodraeth Cymru ddilyn y prosesau cywir wrth ymdrin â'r bwrdd iechyd a'r gwasanaethau mamolaeth wrth fwrw ymlaen â hynny?
Ac, yn olaf, yn amlwg bydd pobl yn gwylio hyn heddiw ac yn poeni o glywed rhai pethau. Rwy'n dawel fy meddwl o glywed yn eich ateb i Mabon ap Gwynfor am y sefyllfa bresennol gyda staffio yn y gwasanaethau mamolaeth yn y bwrdd iechyd, ond a allwch chi roi sicrwydd heddiw bod gwasanaethau mamolaeth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe yn ddiogel?
Thanks very much. First of all, I can tell you that the report that was commissioned by the chief nursing officer and delivered by the delivery unit back in November—I'm happy for a redacted copy of that report to be published before the end of this week. But it will be redacted in order to protect the names of those people involved.
The independent report is obviously something, as I've suggested, for Swansea health board to lead on. They're the people who have determined that they want to bring external people in, so I'm hopeful that they can give far more detail on that later on in the week, in terms of who is likely to be leading that and what people will be feeding into that independent report. When it comes to staffing, I can reassure you, as I reassured, I hope, Mabon ap Gwynfor earlier, that, in relation to the grade 5 and 6, they are up to the level suggested; there's only one category where they're now actively recruiting, at band 7. So, that's the only area where there's a bit of a challenge at the moment, but they're actively recruiting for that person at the moment.
And just in terms of safety, can I just make it absolutely clear? If the service was not safe, it would be closed down. So, that's where we're at. No service—. It's very difficult to say that there's no risk at all anywhere, but, if it were not safe, it would not be open at this time, and I just want to reassure the public in Swansea that the situation in Swansea is safe to use.
Diolch yn fawr. Yn gyntaf oll, gallaf ddweud wrthych chi fod yr adroddiad a gomisiynwyd gan y prif swyddog nyrsio ac a gyflwynwyd gan yr uned gyflawni yn ôl ym mis Tachwedd—rwyf yn hapus i gopi wedi'i olygu o'r adroddiad hwnnw gael ei gyhoeddi cyn diwedd yr wythnos hon. Ond bydd yn cael ei olygu er mwyn diogelu cyfrinachedd enwau'r bobl hynny sy'n rhan ohono.
Mae'r adroddiad annibynnol yn amlwg yn rhywbeth, fel yr awgrymais i, i fwrdd iechyd Abertawe ei arwain. Nhw yw'r bobl sydd wedi penderfynu eu bod am ddod â phobl allanol i mewn, felly rwy'n obeithiol y gallant roi llawer mwy o fanylion am hynny yn ddiweddarach yn yr wythnos, o ran pwy sy'n debygol o fod yn arwain hwnnw a beth fydd pobl yn cyfrannu at yr adroddiad annibynnol hwnnw. O ran staffio, gallaf dawelu eich meddwl, fel yr oeddwn yn tawelu, gobeithio, meddwl Mabon ap Gwynfor yn gynharach, eu bod o ran bandiau 5 a 6, hyd at y lefel a awgrymwyd; dim ond un categori sydd yna lle maen nhw nawr yn recriwtio'n weithredol sef band 7. Felly, dyna'r unig faes lle mae ychydig o her ar hyn o bryd, ond maen nhw'n mynd ati i recriwtio ar gyfer y person hwnnw ar hyn o bryd.
Ac o ran diogelwch, a gaf i ei gwneud hi'n hollol glir? Pe na bai'r gwasanaeth yn ddiogel, byddai'n cael ei gau. Dyna'r sefyllfa. Dim gwasanaeth—. Mae'n anodd iawn dweud nad oes unrhyw risg o gwbl yn unrhyw le, ond, pe na bai'n ddiogel, ni fyddai ar agor ar hyn o bryd, ac rwyf am sicrhau'r cyhoedd yn Abertawe bod y sefyllfa yn Abertawe yn ddiogel i'w defnyddio.
Around 3,500 babies are born in the Swansea bay health board area, 95 per cent of whom are born at Singleton, where in fact both of my children were born. I welcome the fact that Welsh Government are getting involved to ensure maternity services in my region are more closely monitored and the health board is now going to be better supported to make the needed improvements. But I'd like to know what exactly does that mean for people on the ground, because all my constituents want is for the Government to acknowledge how scary it's been for them to try and decide the safest place to have their baby, and also to see how important it is, in light of these concerns that have been raised, for the Government to be able to give reassurance that this place is safer from now on and that the action proposed is going to be sufficient to turn things around. So, I'd like to ask, Minister: how is the information around what is happening with the maternity services and why being communicated to those who are expecting babies now and who plan to start a family in the near future and would be served by the Swansea Bay University Health Board maternity and neonatal services?
Mae tua 3,500 o fabanod yn cael eu geni yn ardal bwrdd iechyd bae Abertawe, ac mae 95 y cant ohonynt yn cael eu geni yn Singleton, lle cafodd fy nau blentyn eu geni. Rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn cymryd rhan i sicrhau bod gwasanaethau mamolaeth yn fy rhanbarth yn cael eu monitro'n fwy gofalus ac mae'r bwrdd iechyd bellach yn mynd i gael ei gefnogi'n well i wneud y gwelliannau angenrheidiol. Ond hoffwn wybod beth yn union mae hynny'n ei olygu i bobl ar lawr gwlad, oherwydd mae fy etholwyr i gyd eisiau i'r Llywodraeth gydnabod pa mor frawychus oedd hi iddyn nhw wrth geisio penderfynu ar y lle mwyaf diogel i gael eu babanod, a hefyd i weld pa mor bwysig ydyw, yng ngoleuni'r pryderon hyn sydd wedi'u codi, i'r Llywodraeth allu rhoi sicrwydd bod y lle hwn yn fwy diogel o hyn ymlaen a bod y camau a gynigir yn mynd i fod yn ddigonol i drawsnewid pethau. Felly, hoffwn ofyn, Gweinidog: sut mae'r wybodaeth ynghylch yr hyn sy'n digwydd yn y gwasanaethau mamolaeth a pham, yn cael ei chyfleu i'r rhai sy'n disgwyl babanod nawr ac sy'n bwriadu dechrau teulu yn y dyfodol agos ac a fyddai'n cael ei gwasanaethu gan wasanaethau mamolaeth a newyddenedigol Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe?
Thanks very much. I think it's really important for us to note what level we're at here. We are engaged in enhanced monitoring. It is very much a supportive role that we're giving to the health board to help them through this particular time. There is a recognition by the health board that they need to do a bit more, which is why they've got and they've developed their own action plan and they will be taking on that independent investigation. I think the additional staff have already made a big difference to Singleton, as it is at the moment. What I'm pleased to say is that the reopening of the birthing situation in Neath Port Talbot, I think that's going to also provide an opportunity, apart from Singleton, for people in that area.
Just in terms of what is happening now, I think you're absolutely right, we need to reassure the public in that part of the world that this is a unit that is safe to use. That is a responsibility for the health board; it is up to them to communicate to reassure the public, and I'm sure that the midwives involved in Singleton Hospital and in that health board will be doing all they can to reassure those mothers who are very much looking forward to this, probably the most exciting time of their lives, that, actually, this is something to look forward to, and that the health board will be there every step of the way with them.
Diolch yn fawr. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i ni nodi ar ba lefel yr ydym yma. Rydym yn cymryd rhan mewn gwaith monitro gwell. Mae'r swyddogaeth yr ydym yn ei chynnig i'r bwrdd iechyd i'w helpu drwy'r amser penodol hwn yn un gefnogol iawn. Mae'r bwrdd iechyd yn cydnabod bod angen iddynt wneud ychydig yn fwy, a dyna pam mae ganddynt gynllun gweithredu eu hunain y maent wedi ei ddatblygu a byddant yn ymgymryd â'r ymchwiliad annibynnol hwnnw. Rwy'n credu bod y staff ychwanegol eisoes wedi gwneud gwahaniaeth mawr i Singleton, fel y mae ar hyn o bryd. Yr hyn rwy'n falch o ddweud yw y bydd ailagor canolfan enedigaeth yng Nghastell-nedd Port Talbot, rwy'n credu yn rhoi cyfle hefyd, ar wahân i Singleton, i bobl yn yr ardal honno.
O ran yr hyn sy'n digwydd nawr, rwy'n credu eich bod chi'n hollol iawn, mae angen i ni dawelu meddyliau'r cyhoedd yn y rhan honno o'r byd drwy eu sicrhau bod hon yn uned ddiogel i'w defnyddio. Mae hynny'n gyfrifoldeb i'r bwrdd iechyd; nhw sydd i gyfleu hyn i dawelu meddyliau'r cyhoedd, ac rwy'n siŵr y bydd y bydwragedd sy'n rhan o Ysbyty Singleton ac yn y bwrdd iechyd hwnnw'n gwneud popeth o fewn eu gallu i dawelu meddwl y mamau hynny sy'n edrych ymlaen yn fawr at hyn, yn ôl pob tebyg yr amser mwyaf cyffrous yn eu bywydau, bod hyn, mewn gwirionedd, yn rhywbeth i edrych ymlaen ato, ac y bydd y bwrdd iechyd yno bob cam o'r ffordd gyda nhw.
Ac yn olaf, Altaf Hussain.
Finally, Altaf Hussain.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you for your statement, Minister. Sadly, today's announcement will do little to allay the fears of my constituents. After all, we have been warning about the maternity service in Swansea bay for well over a year. Minister, what lessons were learnt from Dr Bill Kirkup's review? This is also not the first time that there has been a problem with the maternity service in the region. You mentioned about Cwm Taf. Minister, how have the lessons from the failings in the maternity service in Cwm Taf been applied to other health boards in Wales? We have seen other services at Swansea be placed into escalation and intervention arrangements, yet not seen any improvements. Minister, are you convinced that senior management are learning lessons and listening to clinical expertise?
Finally, Minister, do you believe that our current governance structures are sufficient to allow clinicians to deliver the excellent care that we know they're capable of providing? Finally, how are you keeping Members updated around Christmas time?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Yn anffodus, ni fydd y cyhoeddiad heddiw yn gwneud fawr ddim i leddfu ofnau fy etholwyr. Wedi'r cyfan, rydym wedi bod yn rhybuddio ynghylch y gwasanaeth mamolaeth ym mae Abertawe ers ymhell dros flwyddyn. Gweinidog, pa wersi a ddysgwyd o adolygiad Dr Bill Kirkup? Nid dyma'r tro cyntaf y bu problem gyda'r gwasanaeth mamolaeth yn y rhanbarth. Roeddech chi'n sôn am Gwm Taf. Gweinidog, sut mae'r gwersi o'r methiannau yn y gwasanaeth mamolaeth yng Nghwm Taf wedi cael eu cymhwyso i fyrddau iechyd eraill yng Nghymru? Rydym wedi gweld gwasanaethau eraill yn Abertawe yn cael eu rhoi mewn trefniadau uwchgyfeirio ac ymyrryd, ond eto heb weld unrhyw welliannau. Gweinidog, a ydych yn argyhoeddedig fod uwch reolwyr yn dysgu gwersi ac yn gwrando ar arbenigedd clinigol?
Yn olaf, Gweinidog, a ydych yn credu bod ein strwythurau llywodraethu presennol yn ddigonol i alluogi clinigwyr i ddarparu'r gofal rhagorol y gwyddom y gallant ei ddarparu? Yn olaf, sut ydych chi'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau dros y Nadolig?
Thank you very much, Altaf. I'm sure you'll understand that it's not possible for me to speak about individual patients, and I know some of the reports you were referring to do refer to individual patients. We are trying to learn the lessons from Cwm Taf and to make sure that they are rolled out across the whole of Wales. One of those is the digital maternity approach that is now being rolled out across Wales. So, there are lessons to be learnt, and we're very much trying to make sure that those units across Wales are learning from the example in Cwm Taf, where they have managed to turn things around significantly.
Senior management in Swansea are taking this very seriously. I think the very fact that they have invested almost £0.25 million additionally into this service in order to make that recruitment demonstrates that, from the time when HIW went in in September, they actually have recruited very vigorously. And the fact that they were able to recruit so many suggests that, actually, midwives are keen to go to Swansea. This is a good place to go, it's a good place to work, and I think it's really important that people understand that this is a place that is coming up, where I think people should have confidence. But what we hope this enhanced monitoring will give is that additional confidence in terms of consistency of action—so, consistency is what we're interested in.
I agree with you: clinicians, on the whole, absolutely deliver excellent care. What we need to do is to make sure that there is consistency in terms of delivery, and that's why the responsibility of the health board is to make sure that they monitor the data coming out of those departments and make sure that they are performing along with the best in the country.
Diolch yn fawr iawn, Altaf. Rwy'n siŵr y byddwch yn deall nad yw'n bosibl i mi siarad am gleifion unigol, ac rwy'n gwybod bod rhai o'r adroddiadau yr oeddech yn cyfeirio atynt yn cyfeirio at gleifion unigol. Rydym yn ceisio dysgu'r gwersi o Gwm Taf a sicrhau eu bod yn cael eu cyflwyno ledled Cymru gyfan. Un o'r rheiny yw'r dull mamolaeth digidol sy'n cael ei gyflwyno ar draws Cymru erbyn hyn. Felly, mae gwersi i'w dysgu, ac rydym yn ceisio sicrhau bod yr unedau hynny ledled Cymru yn dysgu o'r enghraifft yng Nghwm Taf, lle maen nhw wedi llwyddo i drawsnewid pethau yn sylweddol.
Mae uwch reolwyr yn Abertawe yn cymryd hyn o ddifrif. Rwy'n credu bod yr union ffaith eu bod wedi buddsoddi bron i £0.25 miliwn yn ychwanegol yn y gwasanaeth hwn er mwyn sicrhau bod recriwtio yn dangos, o'r amser pan aeth AGIC ym mis Medi, eu bod wedi recriwtio'n egnïol iawn. Ac mae'r ffaith eu bod wedi gallu recriwtio cymaint yn awgrymu bod bydwragedd, mewn gwirionedd, yn awyddus i fynd i Abertawe. Mae hwn yn lle da i fynd iddo, mae'n lle da i weithio, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod pobl yn deall bod hwn yn lle sy'n datblygu, lle rwy'n credu y dylai pobl fod â hyder ynddo Ond yr hyn rydym yn gobeithio y bydd y monitro gwell hwn yn ei gynnig yw hyder ychwanegol o ran cysondeb gweithredu—felly, cysondeb yw'r hyn y mae gennym ddiddordeb ynddo.
Rwy'n cytuno â chi: mae clinigwyr, ar y cyfan, yn cyflawni gofal rhagorol. Yr hyn sydd angen i ni ei wneud yw sicrhau bod cysondeb o ran cyflawni, a dyna pam mai cyfrifoldeb y bwrdd iechyd yw sicrhau eu bod yn monitro'r data sy'n dod allan o'r adrannau hynny a sicrhau eu bod yn perfformio ochr yn ochr â'r gorau yn y wlad.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Mae eitem 8 wedi'i thynnu'n ôl.
Item 8 has been withdrawn.
Felly, eitem 9: Rheoliadau Iechyd Planhigion etc. (Ffioedd Amrywiol) (Diwygio) (Cymru) 2023. Galwaf ar y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru i wneud y cynnig—Lesley Griffiths.
Therefore, we turn to item 9, the Plant Health etc. (Miscellaneous Fees) (Amendment) (Wales) Regulations 2023. I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales to move the motion—Lesley Griffiths.
Cynnig NDM8439 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Iechyd Planhigion etc. (Ffioedd Amrywiol) (Diwygio) (Cymru) 2023 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 29 Tachwedd 2023.
Motion NDM8439 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Plant Health etc. (Miscellaneous Fees) (Amendment) (Wales) Regulations 2023 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 29 November 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I move the motion. The Plant Health etc. (Miscellaneous Fees) (Amendment) (Wales) Regulations 2023 amend the Plant Health etc. (Fees) (Wales) Regulations 2018 and the Plant Health (Fees) (Forestry) (Wales) Regulations 2019. The instrument will extend and reestablish an existing exemption that applies to certain fees under the movement assistance scheme for goods moving from Wales to Northern Ireland. Fees will not be chargeable for pre-export and export certification services for certain regulated plants and related material. The exemption will be extended to 30 June 2025 and is not expected to be extended again beyond this date. Similar changes are being made elsewhere in Great Britain. This ensures businesses in Wales are not disadvantaged compared to their counterparts in Scotland and England.
I'm grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee for their consideration of a previous withdrawn draft of these regulations. The committee raised concerns around the provision, which attempted to extend the movement assistance scheme in the forestry regulations. The committee also flagged a consistency issue between the draft withdrawn regulations and the explanatory notes. It is important that the law is clear and accessible, so I withdrew those draft regulations, and the regulations being debated today address those concerns. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n cynnig y cynnig. Mae Rheoliadau Iechyd Planhigion etc. (Ffioedd Amrywiol) (Diwygio) (Cymru) 2023 yn diwygio Rheoliadau Iechyd Planhigion etc. (Ffioedd) (Cymru) 2018 a Rheoliadau Iechyd Planhigion (Ffioedd) (Coedwigaeth) (Cymru) 2019. Bydd yr offeryn yn ymestyn ac yn ailsefydlu esemptiad sy'n bodoli eisoes sy'n berthnasol i ffioedd penodol o dan y cynllun cymorth symud ar gyfer nwyddau sy'n symud o Gymru i Ogledd Iwerddon. Ni fydd ffioedd yn daladwy ar gyfer gwasanaethau ardystio cyn-allforio ac allforio ar gyfer rhai planhigion rheoledig a deunydd cysylltiedig. Bydd yr esemptiad yn cael ei ymestyn hyd at 30 Mehefin 2025 ac ni ddisgwylir iddo gael ei ymestyn eto y tu hwnt i'r dyddiad hwn. Mae newidiadau tebyg yn cael eu gwneud mewn mannau eraill ym Mhrydain. Mae hyn yn sicrhau nad yw busnesau yng Nghymru dan anfantais o'u cymharu â'u cymheiriaid yn yr Alban a Lloegr.
Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ystyried drafft a dynnwyd yn ôl o'r rheoliadau hyn yn flaenorol. Cododd y pwyllgor bryderon ynghylch y ddarpariaeth, a geisiodd ymestyn y cynllun cymorth symud yn y rheoliadau coedwigaeth. Tynnodd y pwyllgor sylw hefyd at fater o gysondeb rhwng y rheoliadau drafft a dynnwyd yn ôl a'r nodiadau esboniadol. Mae'n bwysig bod y gyfraith yn glir ac yn hygyrch, felly tynnais y rheoliadau drafft hynny yn ôl, ac mae'r rheoliadau sy'n cael eu trafod heddiw yn mynd i'r afael â'r pryderon hynny. Diolch.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gwnaethom ystyried y rheoliadau drafft hyn ddoe, ac mae ein hadroddiad ar gael o'r agenda heddiw.
Thank you, Dirprwy Lywydd. We considered these draft regulations yesterday, and our report is available from today's agenda.
An earlier version of these regulations was initially laid on 7 November, which we considered on 20 November.
Our report on the earlier version, as the Minister said, identified some reporting points, four in total, to which the Government very helpfully responded. However, we felt at the time that some further information and clarification were required in relation to two of the reporting points, and so we wrote to the Minister. So, in particular, we were looking to understand why and how the Government considered that a provision in the 2019 regulations, which ceased to have effect on 31 December last year, was revived by the drafting approach they had adopted in the draft regulations we considered on 20 November. We also had some concerns that there appeared to be inconsistencies between the explanatory note and the effect of the amendments made by those regulations.
So, as our first merits point in our new report on these replacement regulations highlights, the Minister helpfully wrote back to us on 27 November and confirmed that she intended to lay revised regulations to achieve the same policy intent, but that they would address the specific points raised by our committee, and we're grateful for that.
Our second merits reporting point on the draft regulations we're considering this afternoon highlights that the fee exemption provided for by the 2019 regulations incorrectly ended on 31 December 2022. So, while these new draft regulations extend the fee exemption up to 30 June 2025, the effect is that between 1 January 2023 and the date on which the regulations come into force—30 December 2023—no fee exemption will have been in force. However, the Minister did tell us that the potential for businesses to be adversely affected by this is considered to be low risk.
So, we thank the Minister for her engagement with our committee on this matter and for giving thorough consideration to our concerns and responding in the way that she has done. Our scrutiny and the outcomes of the scrutiny on these regulations mean that the outcomes are better because of that constructive engagement. Diolch yn fawr.
Gosodwyd fersiwn gynharach o'r rheoliadau hyn i ddechrau ar 7 Tachwedd, a ystyriwyd gennym ar 20 Tachwedd.
Nododd ein hadroddiad ar y fersiwn gynharach, fel y dywedodd y Gweinidog, rai pwyntiau adrodd, pedwar i gyd, yr ymatebodd y Llywodraeth iddynt yn ddefnyddiol iawn. Fodd bynnag, roeddem yn teimlo ar y pryd fod angen rhywfaint o wybodaeth ac eglurhad pellach mewn cysylltiad â dau o'r pwyntiau adrodd, ac felly fe wnaethom ysgrifennu at y Gweinidog. Felly, yn benodol, roeddem yn ceisio deall pam a sut roedd y Llywodraeth o'r farn bod darpariaeth yn rheoliadau 2019, a ddaeth i ben ar 31 Rhagfyr y llynedd, wedi'i hadfywio gan y dull drafftio yr oeddent wedi'i fabwysiadu yn y rheoliadau drafft a ystyriwyd gennym ar 20 Tachwedd. Roedd gennym hefyd rai pryderon ei bod yn ymddangos bod anghysondebau rhwng y nodyn esboniadol ac effaith y gwelliannau a wnaed gan y rheoliadau hynny.
Felly, fel y mae ein pwynt rhinweddau cyntaf yn ein hadroddiad newydd ar y rheoliadau newydd hyn yn amlygu, ysgrifennodd y Gweinidog yn ôl atom yn ddefnyddiol ar 27 Tachwedd a chadarnhaodd ei bod yn bwriadu gosod rheoliadau diwygiedig i gyflawni'r un bwriad polisi, ond y byddent yn mynd i'r afael â'r pwyntiau penodol a godwyd gan ein pwyllgor, ac rydym yn ddiolchgar am hynny.
Mae ein hail bwynt adrodd rhinweddau ar y rheoliadau drafft yr ydym yn eu hystyried y prynhawn yma yn tynnu sylw at y ffaith bod yr esemptiad rhag ffioedd y darparwyd ar ei gyfer gan reoliadau 2019 wedi dod i ben ar gam ar 31 Rhagfyr 2022. Felly, er bod y rheoliadau drafft newydd hyn yn ymestyn yr esemptiad rhag ffioedd hyd at 30 Mehefin 2025, yr effaith yw, rhwng 1 Ionawr 2023 a'r dyddiad y daw'r rheoliadau i rym—30 Rhagfyr 2023—nid oedd unrhyw esemptiad rhag ffioedd wedi bod mewn grym. Fodd bynnag, dywedodd y Gweinidog wrthym fod y potensial i hyn effeithio'n andwyol ar fusnesau yn cael ei ystyried yn risg isel.
Felly, diolchwn i'r Gweinidog am ei hymgysylltiad â'n pwyllgor ar y mater hwn ac am roi ystyriaeth drylwyr i'n pryderon ac ymateb yn y ffordd y mae hi wedi gwneud. Mae ein gwaith craffu a chanlyniadau'r craffu ar y rheoliadau hyn yn golygu bod y canlyniadau'n well oherwydd yr ymgysylltiad adeiladol hwnnw. Diolch yn fawr.
Galwaf ar y Gweinidog i ymateb i'r ddadl.
I call on the Minister to reply to debate.
Thank you very much, and thank you to the Chair of the LJC Committee. I am very grateful to the committee for their very careful consideration of the withdrawn regulations and for expediting consideration of these regulations. As the Chair alluded to, regretfully, the exemption for fees under the 2019 regulations was erroneously not extended before it expired, but there hasn't been any impact. So, I would request that Members vote for this motion. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, a diolch i Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r pwyllgor am ei ystyriaeth ofalus iawn o'r rheoliadau a dynnwyd yn ôl ac am gyflymu ystyriaeth o'r rheoliadau hyn. Fel y cyfeiriodd y Cadeirydd ato, yn anffodus, ni chafodd yr esemptiad rhag ffioedd o dan reoliadau 2019 ei ymestyn cyn iddo ddod i ben a hynny ar gam, ond ni chafwyd unrhyw effaith. Felly, byddwn yn gofyn i'r Aelodau bleidleisio dros y cynnig hwn. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 10 yw'r cynnig cydsyniad offeryn statudol ar y Rheoliadau Deddf Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) 2023 (Diwygiad Canlyniadol) 2023. Galwaf ar y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd i wneud y cynnig. Lesley Griffiths.
Item 10 is the statutory instrument consent motion on the Retained EU Law (Revocation and Reform) Act 2023 (Consequential Amendment) Regulations 2023. I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd to move the motion. Lesley Griffiths.
Cynnig NDM8438 Lesley Griffiths
Cynnig bod Senedd Cymru yn cytuno, yn unol â Rheol Sefydlog 30A.10, fod yr Ysgrifennydd Gwladol yn gwneud Rheoliadau Deddf Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) 2023 (Diwygiad Canlyniadol) 2023 yn unol â'r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 24 Hydref 2023.
Motion NDM8438 Lesley Griffiths
To propose that Senedd Cymru agrees, in accordance with Standing Order 30A.10, that the Secretary of State makes the Retained EU Law (Revocation and Reform) Act 2023 (Consequential Amendment) Regulations 2023 in accordance with the draft laid in Table Office on 24 October 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you for the opportunity to explain the background to the statutory instrument consent motion in relation to the Retained EU Law (Revocation and Reform) Act 2023 (Consequential Amendment) Regulations 2023.
The memorandum laid before the Senedd on 24 October, together with a written statement published on the same day, summarise the provisions of the regulations and set out the changes to primary legislation for which consent is sought. I would also like to thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for its work in scrutinising the SI consent memorandum and its report, published on 28 November.
This is a highly technical SI with no policy implications. Its purpose is to update references in existing primary legislation made at Westminster from 'retained EU law' to 'assimilated law' and related terms. This is to reflect section 5 of the Retained EU Law (Revocation and Reform) Act 2023, which establishes assimilated law as a new body of law. The SI also removes references to rights recognised and available in domestic law by virtue of section 4 of the European Union (Withdrawal) Act 2018, and terms such as 'retained general principles of EU law', because of the changes made by the REUL Act to remove the EU law interpretive features applied to retained EU law after the end of 2023.
Members will recall that last week the Senedd agreed to make equivalent changes to update references within legislation made by the Senedd and Welsh Ministers. These regulations make similar technical changes for legislation that applies to Wales in devolved areas that were previously made at Westminster. As with those regulations approved by the Senedd on 5 December in relation to Welsh-made law, these regulations derive from an Act for which the Senedd twice voted to withhold legislative consent.
These regulations have emerged from unprecedented circumstances. During the passage of the retained EU law Bill, the UK Government progressed work on a set of technical amendments to implement terminology changes provided for under the retained EU law Act. However, the power to make these consequential amendments was not conferred on Welsh Ministers until late in the Bill's passage. Therefore, timings to make our own SI was significantly reduced, and equivalent preparatory work had not been carried out in Wales.
Given the need for a proportionate approach to implement such minor consequential changes to the Welsh statute book, we have adopted an approach of prioritising Welsh Government resources for legislation made by the Senedd or Welsh Ministers. On that basis, the Senedd debated and agreed a Welsh SI on 5 December. The statutory instrument consent motion today allows us to take advantage of the UK Government's work, which includes legislation made at Westminster that applies to Wales within devolved areas. This is a pragmatic response to prioritise limited Welsh Government resource as effectively as possible.
There is no difference of opinion between the Welsh Government and the UK Government on the need for these technical changes. It is normally the policy of the Welsh Government to legislate for Wales in matters of devolved competence. However, in certain circumstances, there are benefits to working collaboratively with the UK Government and other devolved Governments where there is a rationale for doing so. In this instance, it is my view that this is the case.
In the Legislation, Justice and Constitution Committee's report on these regulations, it refers to apparent poor engagement by the UK Government on this issue. I've addressed the specific circumstances affecting these regulations and understand there is now a stable and substantive communication from the UK Government on further implementing instruments to be made under the retained EU law Act.
I've laid the motion in accordance with the requirement under Standing Order 30A. I consider the regulations to be a relevant SI because they make provisions in relation to Wales, amending primary legislation that are wholly or partly within the legislative competence of the Senedd, which is not incidental, consequential, transitional, transitory, supplementary or savings provisions relating to matters that are not within the legislative competence of the Senedd.
The amendments are minor changes flowing from terminology changes made by the retained EU law Act. It is therefore appropriate to deal with these provisions in this instrument, as it represents the most practical and proportionate legislative vehicle to enable these provisions to apply in Wales. It is on this basis that the statutory instrument consent motion is placed before Members for approval, and I move the motion. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch am y cyfle i egluro cefndir y cynnig cydsyniad offeryn statudol mewn cysylltiad â Rheoliadau Deddf Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) 2023 (Diwygiad Canlyniadol) 2023.
Mae'r memorandwm a osodwyd gerbron y Senedd ar 24 Hydref, ynghyd â datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd ar yr un diwrnod, yn crynhoi darpariaethau'r rheoliadau ac yn nodi'r newidiadau i ddeddfwriaeth sylfaenol y ceisir caniatâd ar eu cyfer. Hoffwn hefyd ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ei waith yn craffu ar femorandwm cydsyniad yr OS, a'i adroddiad, a gyhoeddwyd ar 28 Tachwedd.
Mae hwn yn OS technegol iawn heb unrhyw oblygiadau polisi. Ei ddiben yw diweddaru cyfeiriadau mewn deddfwriaeth sylfaenol bresennol a wneir yn San Steffan o 'gyfraith yr UE a ddargedwir ' i 'gyfraith a gymathwyd' a thermau cysylltiedig. Mae hyn er mwyn adlewyrchu adran 5 o Ddeddf Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) 2023, sy'n sefydlu cyfraith a gymathwyd fel corff newydd o gyfraith. Mae'r OS hefyd yn dileu cyfeiriadau at hawliau a gydnabyddir ac sydd ar gael mewn cyfraith ddomestig yn rhinwedd adran 4 o Ddeddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018, a thelerau fel 'egwyddorion cyffredinol cyfraith yr UE a ddargedwir', oherwydd y newidiadau a wnaed gan Ddeddf REUL i gael gwared ar y nodweddion dehongli cyfraith yr UE sy'n berthnasol i gyfraith yr UE a ddargedwir ar ôl diwedd 2023.
Bydd yr Aelodau'n cofio bod y Senedd yr wythnos diwethaf wedi cytuno i wneud newidiadau cyfatebol i ddiweddaru cyfeiriadau o fewn deddfwriaeth a wnaed gan y Senedd a Gweinidogion Cymru. Mae'r rheoliadau hyn yn gwneud newidiadau technegol tebyg ar gyfer deddfwriaeth sy'n berthnasol i Gymru mewn meysydd datganoledig a wnaed yn San Steffan yn flaenorol. Yn yr un modd â'r rheoliadau hynny a gymeradwywyd gan y Senedd ar 5 Rhagfyr mewn cysylltiad â chyfraith a wnaed gan Gymru, mae'r rheoliadau hyn yn deillio o Ddeddf y pleidleisiodd y Senedd ddwywaith drosti i atal cydsyniad deddfwriaethol.
Mae'r rheoliadau hyn wedi dod i'r amlwg o amgylchiadau digynsail. Yn ystod hynt Bil cyfraith yr UE a ddargedwir, aeth Llywodraeth y DU yn ei blaen â'r gwaith ar gyfres o welliannau technegol i weithredu newidiadau terminoleg y darperir ar eu cyfer o dan Ddeddf cyfraith yr UE a ddargedwir. Fodd bynnag, ni roddwyd y pŵer i wneud y diwygiadau canlyniadol hyn i Weinidogion Cymru tan yn hwyr yn hynt y Bil. Felly, roedd tipyn llai o amser ar gael i wneud ein OS ein hunain, ac nid oedd gwaith paratoi cyfatebol wedi'i wneud yng Nghymru.
O ystyried yr angen am ddull cymesur o weithredu newidiadau canlyniadol mor fach i'r llyfr statud i Gymru, rydym wedi mabwysiadu dull o flaenoriaethu adnoddau Llywodraeth Cymru ar gyfer deddfwriaeth a wneir gan y Senedd neu Weinidogion Cymru. Ar y sail honno, bu'r Senedd yn trafod ac yn cytuno ar OS i Gymru ar 5 Rhagfyr. Mae'r cynnig cydsyniad offeryn statudol heddiw yn ein galluogi i fanteisio ar waith Llywodraeth y DU, sy'n cynnwys deddfwriaeth a wneir yn San Steffan sy'n berthnasol i Gymru o fewn meysydd datganoledig. Mae hwn yn ymateb pragmatig i flaenoriaethu adnoddau cyfyngedig Llywodraeth Cymru mor effeithiol â phosibl.
Nid oes gwahaniaeth barn rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ynghylch yr angen am y newidiadau technegol hyn. Fel arfer, polisi Llywodraeth Cymru yw deddfu dros Gymru mewn materion cymhwysedd datganoledig. Fodd bynnag, mewn rhai amgylchiadau, mae manteision i gydweithio â Llywodraeth y DU a Llywodraethau datganoledig eraill pan fo rhesymeg dros wneud hynny. Yn yr achos hwn, credaf mai dyma'r achos.
Yn adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar y rheoliadau hyn, mae'n cyfeirio at ymgysylltiad gwael ymddangosiadol o ran Llywodraeth y DU ar y mater hwn. Rwyf wedi mynd i'r afael â'r amgylchiadau penodol sy'n effeithio ar y rheoliadau hyn ac rwy'n deall bod yna bellach gyfathrebu sefydlog a sylweddol yn dod o Lywodraeth y DU ynghylch gwneud offerynnau gweithredu pellach o dan Ddeddf cyfraith yr UE a ddargedwir.
Rwyf wedi gosod y cynnig yn unol â'r gofyniad o dan Reol Sefydlog 30A. Rwy'n ystyried bod y rheoliadau yn OS perthnasol oherwydd eu bod yn gwneud darpariaethau mewn cysylltiad â Chymru, gan ddiwygio deddfwriaeth sylfaenol sydd o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd yn gyfan gwbl neu'n rhannol, nad ydynt yn ddarpariaethau deilliadol, canlyniadol, trosiannol, darfodol, atodol neu arbedion sy'n ymwneud â materion nad ydynt o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Mae'r diwygiadau yn newidiadau bychain sy'n deillio o newidiadau terminoleg a wnaed gan Ddeddf cyfraith yr UE a ddargedwir. Felly, mae'n briodol ymdrin â'r darpariaethau hyn yn yr offeryn hwn, gan ei fod yn cynrychioli'r cyfrwng deddfwriaethol mwyaf ymarferol a chymesur i alluogi'r darpariaethau hyn i fod yn gymwys yng Nghymru. Ar y sail hon y rhoddir y cynnig cydsyniad offeryn statudol gerbron yr Aelodau i'w gymeradwyo, ac rwy'n cynnig y cynnig. Diolch.
A galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
And I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you, Minister, for your comprehensive remarks there. I'll be quite brief, but my intention is to send you off with a cheery message for Christmas as well.
We laid our report on the Welsh Government’s memorandum in respect of the Retained EU Law (Revocation and Reform) Act 2023 (Consequential Amendment) Regulations 2023 on 28 November. As the Minister has outlined, the regulations make consequential amendments to various pieces of primary legislation in devolved areas to update references to 'retained EU law' to 'assimilated law' as a result of the Retained EU Law (Revocation and Reform) Act 2023.
Now, the name of these regulations may indeed sound quite familiar to us, as the overall purpose of the regulations is the same as that of the Retained EU Law (Revocation and Reform) Act 2023 (Consequential Amendments) (Wales) Regulations 2023, which the Senedd approved last week. As part of our consideration of the memorandum, we therefore asked the Minister to clarify the Government’s approach to making these consequential amendments, and then it becomes quite interesting.
The Minister confirmed to us that the approach adopted was to use a Welsh statutory instrument, brought forward by the Welsh Ministers, to make changes to legislation made by the Senedd and the Welsh Ministers, while proposing the use of a UK statutory instrument for changes to UK Acts in devolved areas. This is a helpful clarification.
We also asked the Minister why a single Welsh statutory instrument was not considered appropriate to make all the relevant changes in devolved areas. As the Minister has just outlined to us, the conferring of concurrent powers on Welsh Ministers occurred at quite a late stage in the UK Government’s process for updating the legislation, and this is disappointing to hear, because this meant that it was neither practical or efficient or readily achievable in the time available to ask for Wales to be removed from the scope of the already well-advanced UK Government’s statutory instrument. But that explanation is helpful.
But it is unfortunate, our committee would note, that the apparent poor engagement between the UK Government and the Welsh Government appears to have contributed to the Welsh Government’s decision to consent to the inclusion of devolved provisions within the regulations subject to the memorandum.
We are, however—and this is the cheery message, Dirprwy Lywydd, to send you off—very grateful as a committee that the Minister has tabled a motion in respect of the regulations to enable us to have this debate today, and to put these points of clarification on record. You will be aware, Dirprwy Lywydd, that we have repeatedly called as a committee on the Welsh Government to table motions to seek the Senedd’s consent for the use of UK secondary legislation to amend primary legislation in devolved areas. It's a view that was shared, indeed, by our predecessor committee, Dirprwy Lywydd. So, this represents for us an important point of principle and we hope as a committee that the Welsh Government will indeed continue with that very welcome approach it has taken today in tabling the motion before us now and in the future as well.
And just finally, Dirprwy Lywydd, if I can just say 'A very merry Christmas' to all the members of the committee, to the Members of the Senedd who've put up with our deliberations on this as well, but also, I have to say, to our absolutely excellent committee team, who've served us expertly through this year, as they do in every single year. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Gweinidog, am eich sylwadau cynhwysfawr. Byddaf yn eithaf byr, ond fy mwriad yw eich anfon i ffwrdd gyda neges galonog ar gyfer y Nadolig hefyd.
Gwnaethom osod ein hadroddiad ar femorandwm Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad â Rheoliadau Deddf Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) 2023 (Diwygiad Canlyniadol) 2023 ar 28 Tachwedd. Fel y mae'r Gweinidog wedi'i amlinellu, mae'r rheoliadau'n gwneud diwygiadau canlyniadol i wahanol ddarnau o ddeddfwriaeth sylfaenol mewn meysydd datganoledig i ddiweddaru cyfeiriadau at 'gyfraith yr UE a ddargedwir' i 'gyfraith a gymathwyd' o ganlyniad i Ddeddf Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) 2023.
Nawr, mae'n bosibl bod enw'r rheoliadau hyn yn swnio'n eithaf cyfarwydd i ni, gan fod diben cyffredinol y rheoliadau yr un fath â diben Rheoliadau Deddf Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) 2023 (Diwygiadau Canlyniadol) (Cymru) 2023, a gymeradwyodd y Senedd yr wythnos diwethaf. Fel rhan o'n hystyriaeth o'r memorandwm, gwnaethom felly ofyn i'r Gweinidog egluro dull y Llywodraeth o wneud y gwelliannau canlyniadol hyn, ac yna mae'n dod yn eithaf diddorol.
Cadarnhaodd y Gweinidog wrthym mai'r dull a fabwysiadwyd oedd defnyddio offeryn statudol Cymru, a gyflwynwyd gan Weinidogion Cymru, i wneud newidiadau i ddeddfwriaeth a wnaed gan y Senedd a Gweinidogion Cymru, gan gynnig defnyddio offeryn statudol y DU ar gyfer newidiadau i Ddeddfau'r DU mewn meysydd datganoledig. Mae hwn yn eglurhad defnyddiol.
Gofynnom hefyd i'r Gweinidog pam nad oedd un offeryn statudol Cymru yn cael ei ystyried yn briodol i wneud yr holl newidiadau perthnasol mewn meysydd datganoledig. Fel y mae'r Gweinidog newydd amlinellu i ni, digwyddodd y broses o roi pwerau cydamserol i Weinidogion Cymru yn eithaf hwyr ym mhroses Llywodraeth y DU ar gyfer diweddaru'r ddeddfwriaeth, ac mae clywed hyn yn siomedig, oherwydd roedd hyn yn golygu nad oedd yn ymarferol nac yn effeithlon nac yn hawdd ei gyflawni yn yr amser oedd ar gael i ofyn i Gymru gael ei thynnu allan o gwmpas offeryn statudol Llywodraeth y DU a oedd eisoes yn datblygu'n dda. Ond mae'r esboniad hwnnw'n ddefnyddiol.
Ond mae'n anffodus, byddai ein pwyllgor yn nodi, ei bod yn ymddangos bod yr ymgysylltiad gwael ymddangosiadol rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi cyfrannu at benderfyniad Llywodraeth Cymru i gydsynio i gynnwys darpariaethau datganoledig o fewn y rheoliadau sy'n ddarostyngedig i'r memorandwm.
Rydym, fodd bynnag—a dyma'r neges galonogol, Dirprwy Lywydd, i chi fynd â hi gyda chi—yn ddiolchgar iawn fel pwyllgor fod y Gweinidog wedi cyflwyno cynnig mewn cysylltiad â'r rheoliadau i'n galluogi i gael y ddadl hon heddiw, ac i gofnodi'r pwyntiau hyn o eglurhad. Byddwch yn ymwybodol, Dirprwy Lywydd, ein bod wedi galw dro ar ôl tro fel pwyllgor ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno cynigion i geisio cydsyniad y Senedd ar gyfer defnyddio is-ddeddfwriaeth y DU i ddiwygio deddfwriaeth sylfaenol mewn meysydd datganoledig. Mae'n farn a rannwyd gan ein pwyllgor rhagflaenol, Dirprwy Lywydd, yn wir. Felly, mae hyn yn bwynt pwysig o egwyddor i ni a gobeithiwn fel pwyllgor y bydd Llywodraeth Cymru yn wir yn parhau â'r dull gweithredu derbyniol hwnnw y mae wedi'i ddefnyddio heddiw wrth gyflwyno'r cynnig sydd ger ein bron nawr ac yn y dyfodol hefyd.
Ac yn olaf, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddweud 'Nadolig llawen iawn' wrth holl aelodau'r pwyllgor, wrth Aelodau'r Senedd sydd wedi trafod hyn hefyd, ond mae'n rhaid i mi ddweud hefyd, wrth ein tîm pwyllgor cwbl ardderchog, sydd wedi ein gwasanaethu'n arbenigol drwy eleni, fel y gwnân nhw bob blwyddyn. Diolch yn fawr iawn.
A galwaf ar y Gweinidog i ymateb i'r ddadl.
And I call on the Minister to reply to the debate.
Diolch. Thank you, Chair of the LJC committee, for those comments. It is indeed the first time, I think, we have debated a statutory instrument consent motion probably for two years, so I'm very grateful for your cheery message, and as I say, I would ask Members to approve the motion.
Diolch i chi, Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, am y sylwadau yna. Yn wir, dyma'r tro cyntaf, rwy'n credu, i ni drafod cynnig cydsyniad offeryn statudol ers dwy flynedd yn ôl pob tebyg, felly rwy'n ddiolchgar iawn am eich neges galonogol, ac fel rwy'n dweud, byddwn i'n gofyn i'r Aelodau gymeradwyo'r cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
A daw hynny â busnes heddiw i ben.
And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 16:58.
The meeting ended at 16:58.